ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 91

ΥΠΕΡ

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKET XAΛKIAΔ AKH

Στη Μαδάρα κάποιες άλλες εποχές ΟΙ ΒΟYΡΛΑΔΕΣ (ΣΧΟΙΝΟΠΛΟΚΟΙ) ΤΗΣ ΙΕΡΑΠΕΤΡΑΣ

Η ζωή στα σπήλαια της Τρυπητής

ΠΑΡΑΜYΘΙ

Το

σκιάχτρο του γεροΠολύκαρπου

> Μια βεντέμα στ' Αμάρι

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019 | ΤΕYΧΟΣ 91 | ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

ΑΜΠΕΡΟΖΑ Η αφρικάνα μετανάστρια που έδωσε άρωμα στα γλυκίσματά μας

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6

ΤΑ ΠΡΟÏΟΝΤΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

ΑΜΠΕΡΟΖΑ

44 8

ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ

Η αφρικάνα μετανάστρια που έδωσε άρωμα στα γλυκίσματά μας

Φωτογραφίες & κείμενα: Νίκος Ψιλάκης

Του Νίκου Ψιλάκη

18

ΚΑΙΝΟYΡΓΙΕΣ ΓΕYΣΤΙΚΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ

20

ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ

22

ΤΟ ΣΚΙaΧΤΡΟ ΤΟY ΓΕΡΟ-ΠΟΛYΚΑΡΠΟυ

52

Η ΖΩΗ ΣΤΑ ΣΠΗΛΑΙΑ ΤΗΣ ΤΡYΠΗΤΗΣ Του Νίκου Ψιλάκη

60

ΤΟ HΜΕΤΕΡΟΝ ΚΑΛΛΟΣ

Του Νίκου Ψιλάκη

28

Του Κ.Ν.Μ. Καζαμιάκη

ΜΙΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ, ΕΝΑ ΠΟΙΗΜΑ

64

ΟΙ ΒΟYΡΛaΔΕΣ (ΣΧΟΙΝΟΠΛoΚΟΙ) ΤΗΣ ΙΕΡaΠΕΤΡΑΣ

της Έφης Ψιλάκη

Του Γιώργου Μανιαδάκη

34

ΑΝΑΚYΚΛΩΣΗ

36

ΜΙΑ ΒΕΝΤeΜΑ ΣΤ' ΑΜaΡΙ

72

ΣΤΗ ΜΑΔaΡΑ ΚaΠΟΙΕΣ aΛΛΕΣ ΕΠΟΧeΣ... Του Νίκου Ψιλάκη

8

22

52

64

28

36

60

72

Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH

Yπεύθυνη σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ

1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο τηλ. 2810 824 140

eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της a.e. XaΛKIaΔaKH

Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ A.E., BI.Πe. Hρακλείου, Tηλ. 2810 382800 FaX: 2810 380887

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

IS SN : 25 85-36 0 0

Σύμβουλος έκδοσης: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ: ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΖΑΓΚΑΡΑΚΗΣ

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

ΤΑ ΠΡΟÏΟΝΤΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ H υλική και ηθική τους αξία και η δική μας προσπάθεια για την προβολή και την ανάδειξή τους Η ΙΣΤΟΡΙΑ...

θα γίνονταν διάσημα σε όλον τον κόσμο, καθώς σταδιακά είχε αρχίσει να προβάλλεται παγκοσμίως η Κρητική Διατροφή.

Ήταν αρχές της δεκαετίας του 1980 όταν οργανώσαμε τις πρώτες μεγάλες γιορτές Και Κρητική Διατροφή (όχι απλές εκθέσεις) κρητικών προϊόντων. χωρίς Κρητικά Προϊόντα δεν υπάρχει. Τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκη βρίσκονΟύτε θα υπάρξει ποτέ! ταν τότε στο ξεκίνημά τους αλλά μπορούσαν να ονειρεύονται, να καινοτομούν και Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΜΑΣ να εφαρμόζουν καινούργιες ιδέες. Ένας από τους βασικούς στόχους μας ήταν η οιΑνάπτυξη χωρίς παραγωγή δεν μπορεί να κονομική και πολιτιστική σύνδεση με υπάρξει! Τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιατον τόπο. Σε όλο το νησί παράδάκη παραμένουν ακλόνητα Η τοπική γονταν από τότε εξαιρετικά παραγωγή αποτελεί στον στόχο τους: να προωθήπροϊόντα και αυτά έπρεπε να μοχλό της οικονομικής σουν όσο το δυνατόν περισβρουν τη θέση τους στις αγο- ανάπτυξης ενός τόπου, σότερα ποιοτικά τοπικά ρές και στις καρδιές των καταπροϊόντα, να αναδείξουν μιμοχλό της κοινωνικής ναλωτών. γαλήνης και της κρούς παραγωγούς, να σταευημερίας. Έτσι ξεκινήσαμε κι έτσι προθούν κοντά στον αγρότη, τον χωρήσαμε. κτηνοτρόφο, τον τυποποιητή, τον Οι πρώτες γιορτές - φεστιβάλ κρητικών οινοποιό, τον τυροκόμο, τον βιοτέχνη, προϊόντων άφησαν εποχή. Ήταν μια καιτον φούρναρη... Κοντά στους ιδιώτες που νοτομία στον χώρο του λιανικού εμποκαταβάλλουν προσπάθειες προκειμένου ρίου. Ο καταναλωτής είχε την ευκαιρία να να παράγουν υψηλής ποιότητας προδει, να δοκιμάσει και, τέλος, να αποκτήσει ϊόντα, αλλά και κοντά στις συνεταιριστικές όλα εκείνα τα αγαθά που λίγα χρόνια μετά προσπάθειες που αναδεικνύουν τη γα-

στρονομική παράδοση της Κρήτης, όπως οι περίφημοι συνεταιρισμοί γυναικών που ιδρύθηκαν σε πολλές περιοχές και είναι εξαιρετικά παραδείγματα συνεργασίας και σεβασμού στην πολιτιστική μας κληρονομιά. Η τοπική παραγωγή αποτελεί μοχλό της οικονομικής ανάπτυξης ενός τόπου, μοχλό της κοινωνικής γαλήνης και της ευημερίας. Παράλληλα, όμως, τα τοπικά προϊόντα είναι και φορείς αξιών. Μεταφέρουν έναν σπουδαίο πολιτισμό που συνδέθηκε από την αρχαιότητα με τη γη και τα προϊόντα της. Αυτός ο πολιτισμός μας εμπνέει! Αμέτρητες επιχειρήσεις παράγουν σήμερα προϊόντα βασισμένα στην παράδοση και όλα αυτά είναι περιζήτητα τόσο μέσα στο νησί όσο και έξω απ' αυτό, ακόμη και στις διεθνείς αγορές.

> Άραγε, υπάρχει καλύτερος τρόπος προβολής της Κρήτης από τα ποιοτικά προϊόντα της;

Η ΕΜΜΟΝΗ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΗΤΑ Χρειάστηκαν προσπάθειες πολλών ετών, κυρίως από τους ίδιους τους παραγωγούς, προκειμένου να αναγνωριστεί η ποιότητα και η αξία των τοπικών προϊόντων. Ας πάρουμε ως παράδειγμα τα προϊόντα διατροφής, τομέας στον οποίο έχουν γίνει άλματα τα τελευταία χρόνια. Οι παραγωγοί δεν αρκούνται μόνο στην καλή πίστη, όσο και αν την έχουν διασφαλίσει στο πέρασμα του χρόνου. Καταφεύγουν σε αξιόπιστα διεθνή συστήματα πιστοποίησης και αναζητούν συσκευασίες υψηλής αισθητικής, όπως 6

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

προμηθευτές και παραγωγοί έδωσαν πέρσι το δικό τους παρόν για ένα ολόκληρο τετράμηνο, από τον Σεπτέμβρη μέχρι τον Δεκέμβρη. Προσκεκλημένοι της εταιρείας μας είχαν την ευκαιρία να μιλήσουν απευθείας με τους υποψήφιους πελάτες τους, να αναφερθούν στις επιχειρήσεις τους, ν' απαντήσουν σε ερωτήσεις, να επιλύσουν απορίες, να προσφέρουν επιλεγμένα προϊόντα για γευστικές δοκιμές. Αλλά και οι καταναλωτές είχαν επιπροσθέτως την ευκαιρία να προμηθευτούν τα συγκεκριμένα προϊόντα σε εξαιρετικές τιμές για όλο αυτό το διάστημα. 540 (!) γευστικές δοκιμές σε διάφορα καταστήματα της εταιρείας μας επισφράγισαν τις περσινές εκδηλώσεις.

YΠΕΡΗΦΑΝΟΙ ΚΑΙ ΦΕΤΟΣ!

Τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκη εφαρμόζουν επιπρόσθετα κριτήρια προκειμένου να διασφαλίζουν και τις δυο πλευρές, τον παραγωγό και τον καταναλωτή. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα ιχνηλασιμότητας των οπωροκηπευτικών που εφαρμόσαμε με τρόπο πρωτοποριακό για τα ελληνικά δεδομένα.

ΟΙ ΔΡΑΣΕΙΣ Οι άνθρωποι των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκη αναζητούν διαρκώς καινούργιους τρόπους προβολής, ανάδειξης και προώθησης των τοπικών προϊόντων. Με καινοτομίες και δράσεις που αποτελούν ορόσημα στην ιστορία του τοπικού λιανεμπορίου στέκονται σταθερά στο πλευρό των ανθρώπων της παραγωγής. Θα γεμίζαμε πολλές σελίδες αν προσπαθούσαμε απλώς να καταγράψουμε όλα όσα έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια. Γι' αυτό θα σταματήσουμε μόνο σε ένα από τα τελευταία, αυτό που ξεκίνησε το 2018 και συνεχίζεται φέτος. Έχει τον τίτλο «Με υπερηφάνεια», έναν τίτλο που εκφράζει προθέσεις και συναισθήματα. Ναι, νιώθομε αληθινή υπερηφάνεια για τα προϊόντα, αληθινή υπερηφάνεια για τη συμμετοχή. Και κυρίως για τα αποτελέσματα!

ΜΕ YΠΕΡΗΦΑΝΕΙΑ... ...λοιπόν, σχεδιάσαμε και υλοποιούμε και φέτος ένα ευρύτατο πρόγραμμα συναντήσεων των παραγωγών με τους καταναλωτές και μια προσπάθεια γνωριμίας με τα τοπικά προϊόντα. Όπως θα θυμούνται οι φίλοι καταναλωτές, αλλά και οι αναγνώστες του περιοδικού, πάνω από 300

Ενδεικτικά και μόνο παραθέτουμε εδώ τις ομάδες προϊόντων που προγραμματίζουμε να προβληθούν φέτος...

 Κρητικά τυριά  Κρητικός αμπελώνας  Οπωροκηπευτικά  Ντόπια κρέατα  Αρτοσκευάσματα  Και επιπλέον: μικρά αφιερώματα και σε προϊόντα της ελληνικής γης συμπληρώνοντας έτσι την ευρύτερη πρόταση της Κρητικής Διατροφής.

>

ακριβώς επιτάσσουν οι σημερινές συνθήκες της αγοράς. Τα Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκη εφαρμόζουν επιπρόσθετα κριτήρια προκειμένου να διασφαλίζουν και τις δυο πλευρές, τον παραγωγό και τον καταναλωτή. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα ιχνηλασιμότητας των οπωροκηπευτικών που εφαρμόσαμε με τρόπο πρωτοποριακό για τα ελληνικά δεδομένα, όπως και το επόμενο βήμα: η επέκτασή της στα είδη κρεοπωλείου παράλληλα με το πρότυπο αυστηρού ελέγχου σε όλα τα ντόπια τυροκομικά προϊόντα.

Συνεχίζουμε και φέτος με το ίδιο μεράκι, με περισσότερους παραγωγούς, περισσότερους κωδικούς προϊόντων, περισσότερες και μεγαλύτερες προσφορές. Οι καταναλωτές μπορούν να πληροφορηθούν τις ημερομηνίες των αφιερωμάτων στα προϊόντα της Κρήτης μέσα από την ιστοσελίδα μας (https://www.xalkiadakis.gr/el/home).

7

N Φωτογραφήματα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

> Να είναι πρύμνη ή πλώρη; Να είναι η πρύμνη ή μήπως η πλώρη; Έτσι, σαν καράβι, το φαντάστηκα το περιτειχισμένο νησί. Κατακαλόκαιρο με κιτρινισμένη τη χλόη, με την κάπαρη να συνθέτει τους δικούς της δοξαστικούς και τα τείχη ν' αντιστέκονται στην απειλή του χρόνου. Είναι η Σπιναλόγκα. Το νησί των μεγάλων αντιφάσεων. Κάποτε απόρθητο κάστρο, κάποτε καταφύγιο των τελευταίων υπηκόων της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας, κάποτε οικισμός ευκατάστατων Οθωμανών, κάποτε φυλακή αρρώστων κι απόκληρων. Και πάντα τόπος της μνήμης. Να είναι πρύμνη ή πλώρη; Ίσως και τα δυο μαζί! Για να ταξιδεύει με κάθε καιρό το πέτρινο καράβι του Μεραμπέλλου. Και κάθε ταξίδι του να είναι μια καινούργια σελίδα της ιστορίας. Έτσι για να μας θυμίζει πως όλα έρχονται και παρέρχονται. Κι ο πλούτος κι η δόξα, ακόμη κι η μοναξιά των ξεγραμμένων. Εκεί όπου βρήκε κάποτε απόσκιο ο πόνος συνάζονται τώρα τουρίστες κι ακούγονται φωνές ξεναγών που προσπαθούν να συνοψίσουν τον χρόνο, να χωρέσουν όλους τους αιώνες της ιστορίας σ' ένα σύντομο ταξίδι. Ταξιδεύομε κι εμείς κάθε που βρισκόμαστε πάνω σε τούτη τη στέρφα γης. Και μοχτούμε ν' αφουγκραστούμε τη σιωπή της!

Να είναι πρύμνη ή πλώρη; Ίσως και τα δυο μαζί! Για να ταξιδεύει με κάθε καιρό το πέτρινο καράβι του Μεραμπέλλου. Και κάθε ταξίδι του να είναι μια καινούργια σελίδα της ιστορίας.

8

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

9

>

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Ο ορισμός του μνημείου Χρειάστηκε ν' αναδιατυπώσω μέσα μου τον ορισμό του μνημείου. Να τον πλατύνω τόσο ώστε να συμπεριλάβω στον χάρτη μου όλα όσα γίνηκαν κάποτε καθρέπτες ψυχών, όλα όσα ζυμώθηκαν με συναίσθημα, πόνο, δάκρυ, χαρά, όλα όσα μιλούν ή ψιθυρίζουν ακόμη με τη γλώσσα των συμβόλων κι αφηγούνται την ανθρώπινη περιπέτεια... Όπως ετούτο το ταπεινό προσκυνητάρι που συνάντησα στα μέρη της Σητείας, στις ανατολικότερες ακτές της Κρήτης, αντίκρυ στη μεγάλη θάλασσα. Μικρές κι απέριττες κατασκευές, έργα παλιότερων, μα και σύγχρονα, αψευδείς μάρτυρες της ανθρώπινης συμπεριφοράς, ορόσημα ενός πολιτισμού που ξέρει ν' αποδίδει σεβασμό στον άνθρωπο. Τον παρόντα, τον απόντα, τον αιώνιο...

Είναι μνημεία και τούτα... Μάρτυρες ενός πολιτισμού που ξέρει να μεταμορφώνει τον τόπο...

10

Χρώματα (και συνήθειες) φθινοπώρου Αρχές του φθινοπώρου σε χωριό της Κρήτης. Ο φαμελιάρης κλάδεψε τη μουριά της αυλής του κι άρχισε να μαζεύει το φύλλα της - περιζήτητη λιχουδιά για τα οικόσιτα ζώα. Έτσι γίνεται κάθε χρόνο τέτοιες μέρες. Οι μουριές, αυτά τα άλλοτε πολύτιμα φυλλοβόλα δέντρα που στόλιζαν κάποτε τις άκρες των δρόμων κι έτρεφαν αμέτρητα μεταξαργιά στα χωριά μας, δεν λαθεύουν ποτέ. Αναβλαστάνουν πάντα στην ώρα τους και κιτρινίζουν μόλις αρχίζει να αλλάζει ο καιρός. Τα φύλλα θα γίνουν τώρα τροφή για τις οικόσιτες αίγες και τα κλαδιά της μουριάς, αυτές οι μακριές ίσιες βέργες, θα γίνουν καυσόξυλα ή θα φυλαχτούν για κάθε αρμόζουσα χρήση· θυμάμαι που οι παλιοί περβολάρηδες μάζευαν τέτοιες βέργες και τις έκαναν υποστυλώματα για τ' αναρριχώμενα του καλοκαιριού, κυρίως τις φασολιές τους. Πόση εμπειρία και πόση σοφία κρύβουν άραγε τούτες οι απλές εικόνες ζωής; Ακόμη και τώρα, που τα μεταξαργιά αποτελούν παρελθόν, οι μουριές συνεχίζουν να κοσμούν τις αυλές των μερακλήδων. Δεν είναι μόνο που προσφέρουν ίσκιο βαθύ κι άφθονη δροσιά το καλοκαίρι, είναι και που το κλάδεμά τους αφήνει τις πολύτιμες ακτίνες του χειμωνιάτικου ήλιου να διαβούνε απρόσκοπτα την ώρα που το χωριάτικο σπιτικό τις έχει ανάγκη. Απλά μαθήματα οικολογίας...

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

Πόση εμπειρία και πόση σοφία κρύβουν άραγε τούτες οι απλές εικόνες ζωής; Ακόμη και τώρα που τα μεταξαργιά αποτελούν παρελθόν οι μουριές συνεχίζουν να κοσμούν τις αυλές των μερακλήδων.

11

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Συγνώμη, κυρία αναγαλλίς μου! Ομολογώ πως δεν την είχα προσέξει. Ίσως να μην την είχα δει στολισμένη με τα καλά της, ίσως όμως και να ήμουν κάπως αφηρημένος κάθε που περνούσα δίπλα της. Κοντούλα, σεμνή, λεπτεπίλεπτη, δεν μπορούσες να την ξεχωρίσεις εύκολα μέσα σε τόσο πλήθος. Κι ένα ανοιξιάτικο πρωινό, καθώς κρατούσα τη φωτογραφική μηχανή και προχωρούσα σκεφτικός, να 'σου και πέφτω πάνω της. Κοντοστάθηκα, τα στολίδια της ήταν μικρά μα ψιμυθευτά, οι απαλές αποχρώσεις τους θύμιζαν κάπως το ουράνιο τόξο που κατά περίεργη σύμπτωση είχε μόλις προβάλει στην άλλη άκρα του ορίζοντα. Έσκυψα κάπως αμήχανα την κεφαλή, έτσι σαν να υποκλινόμουν, κι αναρωτήθηκα πώς μπόρεσε να χωρέσει τόσο φως σ' ένα τοσοδούλικο πλάσμα. Δεν ήξερα ούτε καν τ' όνομά της. Κι όταν - μέρες μετά - ρώτησα τον φίλο μου τον Ζαχαρία, ξαφνιάστηκα. «Αναγαλλίς» είπε, «έτσι τη λένε». Του έδειξα τη φωτογραφία και του εξήγησα ότι είχα χρειαστεί ειδικό φακό (macro) για να καταφέρω ν' αποτυπώσω κάπως τη λιλιπούτεια μορφή της. «Δεν την έχεις ξαναδεί;» με ρώτησε. Τι ν' απαντήσω; Όταν ζεις σ' έναν τόπο που τον αισθάνεσαι μόνο σαν ευλογία του Θεού - την Κρήτη μας λέω - τα μάτια σου συνηθίζουν στα χρώματα. Περπατάς στα τοπία της ακήρατης μνήμης και δεν προλαβαίνεις να ρουφάς ομορφιά. Πότε τα πανάρχαια μονοπάτια, πότε οι πέτρινες δαντέλες στις ούγιες του τόπου, πότε οι αλαδανιές, οι έβενοι, οι πικροδάφνες των ποταμών, δεν υπάρχει εδώ μήτε πατουχιά γης που να μην σε προκαλεί σε ταξίδια κι αναπολήσεις. Ναι, την ήξερα. Αλλά δεν είχα προσέξει τα πλουμίδια και τα χρώματά της. Για την αναγαλλίδα ο λόγος, λοιπόν. Μια από τις άπειρες εκείνες αιθέριες υπάρξεις που κοσμούν τα τοπία μας. Μικρο-

12

καμωμένη κι αντιφατική, με περίεργα παρατσούκλια να κλέβουν την υποφώσκουσα αρχοντιά της. Γιατί, άραγε, να την αποκαλούν κάποιοι «Άντερο του πουλιού» και άλλοι απλώς «Τσιχλάντερο»; Τούτο το τελευταίο, όμως, μ' έβαλε σε πρόσθετες σκέψεις. Πουλί είναι η τσίχλα κι ας ενέπνευσε ζωγράφους και ποιητές κυρίως μ' ένα πιο επίσημο όνομα: Κίχλη! Κι η αναγαλλίς είναι φυτό. Ένα από τα τόσα και τόσα που κοσμούν τον τάπητα της γης μας, χαμωτό, λεπτεπίλεπτο, με λουλούδια που δεν ξεπερνούν το ένα εκατοστό του μέτρου και με στημόνια τόσο μικρά που λες και μετεωρίζονται στηριγμένα σε κάποιο πανάρχαιο θαύμα. Τα κοίταζα και συλλογιζόμουν ότι είναι θαύμα κι όλο τούτο το απέριττο σύνολο, οι μορφές ζωής που πλουταίνουν τον κόσμο και κάνουν τον μικρό μας πλανήτη να μοιάζει με παράδεισο. Να, σαν το «πάγκαλο» τοπίο που περιέγραφε ο Λόγγος στο έργο του Δάφνις και Χλόη πριν από 1700 τόσα χρόνια: «..Ήσαν και ανθών πρασιαί ων τα μεν έφερεν η γη, τα δ' εποίει τέχνη. Ροδωνιαί και υάκινθοι και

κρίνα χειρός έργα· ιωνιάς και ναρκίσσους και αναγαλλίδας έφερεν η γη...» Δεν γινόταν, φαίνεται, να απουσιάζουν οι αναγαλλίδες από τούτο το αρχαίο βουκολικό μυθιστόρημα. Ανατρέχω στη λέξη. Να έχει σχέση με τη μεταγενέστερη αναγάλλια; Αναγαλλιάζω θα πει νιώθω μεγάλη χαρά, απερίγραπτη, κάτι σαν ευφορία κι ευτυχία μαζί. Και ποια σχέση μπορεί να έχει η ονομασία με τη χρήση της ταπεινής αναγαλλίδας που κάποτε τη χρησιμοποίησαν σαν αντικαταθλιπτικό φάρμακο;

> Εκείνο το πρωινό, λοιπόν, ανασήκωσα λίγο τα κλαδιά κι είδα τα χρώματα να σμίγουν, λες κι ήταν δασκαλεμένα να σιμώσουν το ένα στο άλλο για να μ' εντυπωσιάσουν πιο πολύ. Έτσι βγήκε η φωτογραφία... Μάλλον για να μου θυμίζει πως η ομορφιά βρίσκεται εκεί που δεν την περιμένεις, στα μικρά πράγματα, σ' αυτά που δεν φωνάζουν και δεν κραυ-

ΥΠΕΡ

γάζουν. Πρέπει να σκύψεις για να τη δεις, να υποκλιθείς μπροστά της, γιατί τότε υποκλίνεσαι και στον πλάστη του κόσμου! anagallis arvensis είναι το επιστημονικό όνομα τούτης της σεμνής κυρίας. Πόα που το ύψος της δεν ξεπερνά τα δέκα εκατοστά, με φύλλα ωοειδή χωρίς μίσχο και άνθη που ξαφνιάζουν με τη συμμετρία και την αρμονία τους. Συνήθως απαντώνται όλα τα χρώματα μαζί, σε διπλανά φυτά. Κόκκινα, καστανά, σομόν, ιώδη... Τα κοιτάζεις κι αναρωτιέσαι ποιες μυστικές δυνάμεις, ποιο ένστικτο ή ποιες μορφές νοημοσύνης συνωμότησαν για να φτιάξουν τούτη την πολύχρωμη ομορφιά, σε ποιο θεϊκό αργαστήρι υφάνθηκαν τούτες οι απαλές αποχρώσεις. Όχι, δεν είναι είδος ενδημικό η αναγαλλίς, τόση αρμονία δεν θα μπορούσε να χωρέσει σ' έναν και μόνο τόπο. Φυτρώ-

νει σχεδόν παντού, απροσκάλεστη πάντα. Στη Μεσόγειο, στην ηπειρωτική Ευρώπη, στην Αφρική, στην Αμερική, στην Ασία, στα νησιά του Ειρηνικού. Ρωτώντας έμαθα ότι κάποτε η δημώδης ιατρική το θεωρούσε φάρμακο και τούτο! Διουρητικό, αντικαταθλιπτικό, αντιβηχικό, επουλωτικό των πληγών. Και θυμήθηκα τις διηγήσεις που είχα ακούσει και που έλεγαν ότι κάποτε οι συγγενείς των λεπρών αναζητούσαν εναγωνίως ένα μικρό - μικρούτσικο φυτό, με τα λουλουδάκια του πίστευαν ότι μπορούσαν να θεραπεύσουν τους ανθρώπους τους. Να ήταν, άραγε, η αναγαλλίς; Δεν ξέρω! Απλώς αρκούμαι μόνο στην αισθητική απόλαυση που μου πρόσφερε εκείνο το μουντό ανοιξιάτικο πρωινό όταν, οπλισμένος με φακούς και τριπόδια, κυνηγούσα όχι πλάσματα ζωντανά, όχι λαγούς και περδίκια, κυνηγούσα μονάχα στιγμές, το χρώμα, το

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

φως, ή ακόμη και τη γαλήνη που προσφέρει ένας μικρός περίπατος στη φύση. Έχουν περάσει μήνες από τότε. Τα λουλούδια, το ιώδες, το κόκκινο, το κατάμπλαβο που με ξάφνιασε, θα έχουν χαθεί τώρα πια. Όχι για πάντα, μέχρι του χρόνου, όταν θα έχει ανοίξει και πάλι ο ίδιος κύκλος της ζωής, ο κύκλος που νομίζω πως είναι καλύτερα να τον πούμε αθανασία, ίσως κι αιωνιότητα. Η αναγαλλίς μου, όμως, η αναγαλλίς που συνάντησα εκείνο το πρωί, θα μείνει αλώβητη στη φωτογραφική μνήμη. Έτσι, σαν αγωγός της ομορφιάς των μικρών πραγμάτων. Την κοιτάζω, λοιπόν, και τώρα, ξανακάνω τα ίδια βήματα, μυρίζομαι πάλι νοτισμένο χώμα, χορτάρι και βότανο και ψιθυρίζω με συστολή: Συγνώμη, κυρία αναγαλλίς μου. Συγνώμη που ζούμε τόσα χρόνια στον ίδιο τόπο και δεν σας είχα προσέξει!

Φυτό είναι η Αναγαλλίς. Ένα από τα τόσα και τόσα που κοσμούν τον τάπητα της γης μας, χαμωτό, λεπτεπίλεπτο, με λουλούδια που δεν ξεπερνούν το ένα εκατοστό του μέτρου και με στημόνια τόσο μικρά που λες και μετεωρίζονται στηριγμένα σε κάποιο πανάρχαιο θαύμα.

13

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Έχει κι η πέτρα φωνή Πέτρινα άνθη που κουβαλούν μιαν αμάραντη φρεσκάδα, έτσι όπως κουβαλούν τον μόχθο των χεριών και την πληρότητα της ανθρώπινης ματιάς. Κάποιοι συνάνθρωποι ξέρουν (και μπορούν) να συνομιλούν με τη φύση, να δανείζονται σχήματα κι εμπνεύσεις, να πλάθουν κόσμους με τα περισσεύματα της ψυχής τους. Είδα τούτα τα καλοσμιλεμένα λουλούδια σε σπίτι φίλου και τα φωτογράφισα, έδεναν τόσο με τον πέτρινο τοίχο που τα κοίταζα κι ήταν σαν να έβλεπα μέσα από ένα μεγάλο παράθυρο την κτίση, την προσπάθεια του ανθρώπου να μεταπλάθει όσα συλλαμβάνει με τις αισθήσεις και να πλουμίζει τον κόσμο του. Πανάρχαια τέχνη η λιθογλυπτική, κάποιοι μακρινοί πρόγονοί μας βρήκαν στην πέτρα το ακατάλυτο, αυτό που δεν το δαμάζει ο χρόνος. Κι ο φίλος που σκάλισε με τόση δεξιότητα τον πωρόλιθο μεταφέρει με την τέχνη του το συλλογικό μας βίωμα, την αρχέγονη πίστη στην ομορφιά, τον τρόπο να την βιώνεις, τον τρόπο να την προσφέρεις αντίδωρο και στους άλλους. Η υπογραφή του καλλιτέχνη κάτω δεξιά: Ν. Ρεθυμνιωτάκης. («Απού φελά, παντού φελά» [ωφελεί], λέγαν οι παλιότεροι· έτσι γιατρέ;)

Ιδεογράμματα σμιλεμένα Θυμάμαι. θ' ανηφόριζα στο Λασίθι, μα σταμάτησα για λίγο στον Μοχό, ένα όμορφο κεφαλοχώρι της άλλοτε κραταιάς επαρχίας Πεδιάδας. Μέρα Κυριακή, απολείτουργα, μικροί και μεγάλοι κάθονταν στην πλατεία, οι καφετζήδες πηγαινοέρχονταν κρατώντας εκείνους τους παλιούς αλουμινένιους δίσκους γεμάτους καφέδες, βραστάρια, λεμονάδες και λουκούμια. Ξέκρινα στην απανεμιά, πλάι στον τοίχο του ακριανού καφενέ, μια μικρή παρέα γερόντων. Πλησίασα, κάθισα για λίγο στη συντροφιά τους, όχι απροσκάλεστος, βέβαια· σε τούτα τα μέρη οι άνθρωποι συνορίζονται ποιος θα κεράσει τον περαστικό και τον ξένο. Ήξερα ότι έτσι, με την κουβέντα, μπορούσα να κερδίσω πιο γρήγορα αποδοχή κι εμπιστοσύνη, ίσως και να μπορούσα ν' αποτύπωνα τις σιωπές τους με τον φωτογραφικό μου φακό, ίσως να προσπαθούσα να διάβαζα τη γλυπτική του χρόνου στα πρόσωπά τους. Ήταν όλοι στην τρίτη τους νιότη, μορφές χαρακωμένες, άλλος 70, άλλος 80, με την ευγένεια και την οικειότητα που μοίραζαν απλόχερα οι παλιές γενιές της υπαίθρου.

>

Έχουν περάσει τρεις δεκαετίες από τότε. Κοιτάζω την παλιωμένη φωτογραφία και ξαναφέρνω στη θύμηση εκείνο το όμορφο φθινοπωριάτικο πρωινό, θαρρώ πως ξανακάθομαι στην πλατεία κι ο καφές συνεχίζει ν' αχνίζει ανέγγιχτος ακόμη στο χοντρό του φλιτζάνι. Τώρα πια ξέρω κι ας μην έμαθα να διαβάζω μυστικές γραφές, ούτε να μελετώ τις ρυτίδες σαν σηματωρούς της ψυχής. Δεν χρειάστηκα γράμματα περίσσια για να καταλάβω, τα βασικά μόνο: να προσπαθήσει κανείς να συλλαβίσει τα ιδεογράμματα που σμιλεύει ο χρόνος στις μορφές των ανθρώπων.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

Ήταν όλοι στην τρίτη τους νιότη, μορφές χαρακωμένες, άλλος 70, άλλος 80, με την ευγένεια και την οικειότητα που μοίραζαν απλόχερα οι παλιές γενιές της υπαίθρου.

15

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Θεέ μου, τι λογής θεριά είναι τούτα; Δυο νεαροί τουρίστες, μια κοπελιά κι ένας άνδρας, που οδοιπορούσαν σε τούτα τα μέρη άρχισαν να τρέχουν σαν καταδιωγμένοι, ένας άλλος με δίκυκλο έκαμε στροφή και γύρισε πίσω. Δυο θεριά είχαν εμφανιστεί στη μέση του δρόμου, λίγα χιλιόμετρα έξω από κάποιο βουνίσιο χωριό της Κρήτης, στα Μεραμπελλιώτικα. Τα ανήμερα θεριά προχωρούσαν αγέρωχα κι ατάραχα, οι νεαροί πήδηξαν από τις μπάρες και συνέχισαν το τρέξιμο σε κάτι παλιά μονοπάτια κι εγώ που έτυχε να περνώ εκείνη την ώρα άρπαξα βιαστικά τη φωτογραφική μηχανή και σταμάτησα στην άκρη του αμαξιτού. Αν σας φαίνονται αποκυήματα φαντασίας όλα τούτα, σας πληροφορώ πως δεν είναι! Οι δυο νεαροί τουρίστες είχαν τρομάξει με το απροσδόκητο συναπάντημα, ίσως να μην είχαν ξαναδεί τέτοια θηρία. Για τι λογής όντα να τα είχαν άραγε περάσει; Ύαινες; Ιπποπόταμους; Ή κάτι άλλο, κάποιο από τα ξωτικά τετράποδα που διαβάζομε στα παραμύθια; «Pigs», φώναξα δυνατά για να μ' ακούσουν, «cochons, γουρούνια». Ξαναμπήκαν στον κανονικό δρόμο όταν η νεαρά τετράποδη κυρία και το εύσαρκο τέκνο της (που, καταπώς φαίνεται, προορίζονταν αμφότερα για την εθιμική χριστουγεννιάτικη χοιροθυσία) είχαν στρίψει κι είχαν χαθεί στο επόμενο μονοπάτι, δίπλα σε κάποιο στάβλο, εκεί φαίνεται πως βρισκόταν το δικό τους κατοικητήριο, αλλά δεν είμαι σίγουρος αν είχαν δραπετεύσει απ' αυτό ή αν διήγαν ανέκαθεν πλάνητα βίον και βοσκούσαν ελεύθερα στα πέριξ. Όσο για τους νεαρούς, αυτοί είχαν έρθει από χώρα της δυτικής Ευρώπης κι έκαναν εδώ τις διακοπές τους. Εμ, οι τωρινές κοινωνίες έχουν απομακρυνθεί από τη φύση. Κι έχουν απομακρυνθεί τόσο που δεν μπορούν ν' αναγνωρίσουν μια γουρούνα ή, ακόμη χειρότερα, μιαν αίγα. Τα τετράποδα που συνόδεψαν για αιώνες κι αιώνες τον άνθρωπο στην αγωνιώδη πορεία της επιβίωσης παραπέμπουνε πια σε κόσμους άγνωστους, μάλλον μυθικούς, ίσως να θυμούνται τους δράκους - φόβητρα και τις πεινασμένες αρκούδες που διάβαζαν στα παιδικά παραμύθια· ο φόβος είναι πάντα κακός σύμβουλος, έτσι δεν λένε; Πόσες δεκαετίες χρειάστηκαν για να γίνει εξωτικός ο καημένος ο γαϊδουράκος; Πόσες για να αλλάξει ο τρόπος που βλέπομε τον κόσμο; Αρκεί να θυμηθούμε ότι μέχρι τον πόλεμο του '40 οι χοίροι στα περισσότερα χωριά της Κρήτης ζούσαν παραδεισένια ζωή. Ποτέ δεν τους έδεναν, κυκλοφορούσαν ολημερίς στους δρόμους των χωριών, έκαναν συχνές επιδρομές στους κήπους και τους ρήμαζαν, έμπαιναν στ' αμπέλια και τα έκαναν όλα γης Μαδιάμ. Όχι δεν νοσταλγώ εκείνες τις (σκληρές) εποχές που με τόση ζωντάνια περιγράφει ο μακαρίτης ο Γιώργης Ψυχουντάκης στο βιβλίο του για την Ασί Γωνιά. Σκέφτομαι, όμως, ότι τα παιδιά μας χρειάζονται περισσότερα μαθήματα φυσικής ιστορίας. Και περισσότερες επισκέψεις σε χώρους όπου εγκαταβιούν οι τετράποδοι σύντροφοί μας. Έτσι, για να ξαναγνωρίσομε τον κόσμο, για να μάθομε όσα ήταν για τους παππούδες μας αυτονόητα. Πείτε μου, άδικο έχω;

> 16

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

Πόσες δεκαετίες χρειάστηκαν για να αλλάξει ο τρόπος που βλέπομε τον κόσμο; Αρκεί να θυμηθούμε ότι μέχρι τον πόλεμο του '40 οι χοίροι στα περισσότερα χωριά της Κρήτης ζούσαν παραδεισένια ζωή. Ποτέ δεν τους έδεναν, κυκλοφορούσαν ολημερίς στους δρόμους των χωριών, έκαναν συχνές επιδρομές στους κήπους και τους ρήμαζαν, έμπαιναν στ' αμπέλια και τα έκαναν όλα γης Μαδιάμ.

17

ΚΑΙΝΟYΡΓΙΕΣ ΓΕYΣΤΙΚΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ

Ωρίμανση κρέατος στα Super Market Χαλκιαδάκης

Στα Super Market Χαλκιαδάκης στοχεύουμε πάντα στην ικανοποίηση και των πιο απαιτητικών μας πελατών. Η εκλεκτή ποιότητα του κρέατος μας είναι αδιαμφησβήτητη και σε συνδυασμό με καινοτόμες μεθόδους επεξεργασίας του κρέατος προσφέρουμε μοναδική ποιότητα που καλύπτουν και τις πιο ιδιαίτερες γαστρονομικές επιθυμίες. Για πρώτη φορά σε super market στην Κρήτη, διαθέτουμε θά-

λαμο ξηρής ωρίμανσης κρέατος, αποκλειστικά για βόειο κρέας, προσφέροντας κρέας μοναδικής γεύσης. Σε επιλεγμένα καταστήματα μας, θα βρείτε βόειο κρέας εξαιρετικής ποιότητας, από επιλεγμένες φυλές ζώων με σωστή διαδικασία ωρίμανσης (μ.ο. 45 ημερών) που θα σας ενθουσιάσει! Δοκιμάστε μια νέα μοναδική εμπειρία γεύσης και απόλαυσης, σε σχάρα, πλατώ ή τηγάνι.

Η διαδικασία για βόειο κρέας ξηρής ωρίμανσης

>

H διαδικασία της ξηρής ωρίμανσης είναι μια διαδικασία ήπιας «επεξεργασίας» του κρέατος που βασίζεται στην απώλεια υγρασίας σε ένα ελεγχόμενο περιβάλλον και στην εξασφάλιση συνθηκών που οδηγούν στο σπάσιμο των πρωτεϊνικών δεσμών του κρέατος. Η διαδικασία αυτή είναι μια φυσική διαδικασία που ξεκινάει μετά τη σφαγή και εξελίσσεται. Με τη βοήθεια του ωριμαντήρα εξασφαλίζονται οι βέλτιστες και ασφαλείς συνθήκες για την ωρίμανση του κρέατος. Με τη διαδικασία αυτή προκύπτει πιο Το σίτεμα πλούσια γεύση και εξαιρετικά τρυκρέατος γίνεται φερό κρέας. Το κρέας ωρίμανσης είναι πιο μα- σε ειδικό ψυγείο λακό και έχει σαφώς μεγαλύτερη αέρα που κυκλοφορεί ελεύ«Dry Aging» γαστρονομική αξία, έχοντας αποκτήθερα γύρω του. H διαδικασία σει μια πιο έντονη και ισορροπημένη της ξηρής ωρίμανσης περιλαμβά“μεστή” γεύση. Η διαδικασία της ξηρής νει δύο φάσεις. Στην πρώτη γίνεται αφαίωρίμανσης προσφέρει τα χαρακτηριστικά ρεση της υγρασίας από τους μύες, γεγονός εκείνα που δεν μπορεί ο καταναλωτής να που συμβάλλει στην πιο πλούσια γεύση επιτύχει στο σπίτι του. και οσμή αυτού του κρέατος. Στη δεύτερη Η διαφορά είναι εντονότερη για το κρέας φάση τα φυσικά ένζυμα του κρέατος διαπου ψήνεται στα κάρβουνα ή στο τηγάνι. σπούν τον συνδετικό ιστό μέσα στους Το σίτεμα κρέατος γίνεται σε ειδικό ψυμύες με αποτέλεσμα το κρέας να γίνεται γείο «Dry aging» μέσα στο οποίο υπάρχει πιο τρυφερό, ενώ ταυτόχρονα μειώνεται ελεγχόμενη κυκλοφορία σχετικά ξηρού και το ph του. Η διαδικασία ωρίμανσης

πραγματοποιείται με ασφάλεια σε ένα απόλυτα ελεγχόμενο και με αυστηρές προδιαγραφές περιβάλλον ωρίμανσης. Έτσι, σχηματίζεται στο κρέας σταδιακά ένα ξηρό σκούρο περίβλημα εξωτερικά που σφραγίζει το εσωτερικό του κρέατος και βοηθάει περαιτέρω στο μαλάκωμα του.

Ως αποτέλεσμα της ξηρής ωρίμανσης το κρέας μας: 1) Είναι πιο μαλακό και ελάχιστα πιο γλυκό 2) Έχει διαφορετικό χρώμα (βαθύτερο κόκκινο, έως και καφέ) 3) Δεν έχει πολλές απώλειες υγρών στο ψήσιμο, χωρίς να είναι στεγνό.

4) Έχει πιο «μεστή» γεύση και περισσότερη νοστιμιά. Ο ιδανικός χρόνος σιτέματος ξηρής ωρίμανσης είναι κοντά στις 6 εβδομάδες (45 μέρες). Σε αυτό το διάστημα, έχουν επέλθει σε ικανοποιητικό βαθμό όλες οι μεταβολές στη φάση ωρίμανσης, ώστε η διαφορά στη γεύση να είναι στο μέγιστο σημείο της. x

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

19

ΤΑΝΕΑΜΑΣ Τοπικός μαζικός Αθλητισμός Yγιεινή διατροφή και Ποιότητα Ζωής Χαλκιαδάκης Tips υγιεινής διατροφής μέσα από το site της εταιρείας www.xalkiadakis.gr (https://www.xalkiadakis.gr/el/poiotita-zois).

>

Με γνώμονα το ότι η βελτίωση της ποιότητας ζωής είναι πρωταρχικής σημασίας και μπορεί να επιτευχθεί κυρίως μέσω της υγιεινής διατροφής και του αθλητισμού, η Χαλκιαδάκης Α.Ε., σε συνεργασία με τη γνωστή διατροφολόγο Ειρήνη Μπαμπαρούτση, δίνει χρήσιμες συμβουλές για τη βελτίωση της καθημερινής μας διατροφής. Βρείτε τις αναλυτικά στα φυλλάδια προσφορών μας, στο facebook της εταιρείας μας και στο site μας www.xalkiadakis.gr. Η δράση εντάσσεται στη στρατηγική της Χαλκιαδάκης Α.Ε. για την προώθηση του υγιεινού τρόπου ζωής σε όλες τις ηλικίες. Παράλληλα, βρίσκεται αρωγός σε πολλά αθλητικά δρώμενα, σε ακαδημίες και σωματεία που δίνουν τη δυνατότητα σε όλους να έρθουν κοντά στον αθλητισμό και να βάλουν την άθληση στην καθημερινότητά τους (όπως ΠΑΕ ΟΦΗ, ΠΑΕ Χανιά,

Κληρώσεις δώρων αποκλειστικά με τη χρήση της Xtra card Χαλκιαδάκης

>

Επέστρεψαν οι 5 τυχεροί νικητές μας οι οποίοι μαζί με ένα αγαπημένο τους πρόσωπο είχαν την ευκαιρία να απολαύσουν μιαν υπέροχη καλοκαιρινή κρουαζιέρα με τη Celestial Cruises! Τα ταξίδια ήταν μια προσφορά των Super Markets Χαλκιαδάκης σε συνεργασία με τη Minoan Lines.

20

Ηρόδοτος, Π.Ο.Α., Ημιμαραθώνιος Κρήτης, 4ος Αγώνας Γυναικών από το Ευ Ζω Με Τον Καρκίνο, Δρόμος για την υγεία – Βενιζέλειο Νοσοκομείο). Τέλος, μέσα από τα φυλλάδια προσφορών, προχωρούμε σε κληρώσεις δώρων (ποδήλατα, action cameras, μπάλες και σακίδια) που προτρέπουν τους νικητές να εντάξουν τον αθλητισμό στην καθημερινότητά τους και να βελτιώσουν την ποιότητα της ζωής τους.

ΠΡΙΝ

Νέο τμήμα κρεοπωλείου με ειδικευμένο προσωπικό έτοιμο να προσφέρει ποιοτικά προϊόντα κρέατος

ΜΕΤΑ

ΚΑΤΑΣΤhΜΑΤΟΣ > ΑΝΑΚΑiΝΙΣΗ Λ. ΚΝΩΣΟY 216 Νέο τμήμα κρεοπωλείου εντός του καταστήματος Καινούργιο μοιάζει πια το κατάστημα στη Λεωφόρο Κνωσού 216, στο Ηράκλειο. Χρειάστηκε να μείνει μόνο πέντε μέρες κλειστό για ν' αλλάξουν όλα, να ανακαινιστούν οι χώροι του ριζικά, να αντικατασταθούν τα πλακίδια δαπέδου, να εφαρμοστούν νέα αισθητικά πρότυπα. Όλα έγιναν από τη Δευτέρα 15 μέχρι την Παρασκευή 19 Ιουλίου. Το Σάββατο 20 του μήνα οι πόρτες μας ήταν ανοικτές, οι χώροι πεντακάθαροι, οι συνεργάτες στις θέσεις τους, πάντα με τα ίδια γνώριμα χαμόγελα και τη φιλική διάθεση απέναντι σε όλους. Στο ίδιο κατάστημα, που διαθέτει συνολικούς χώρους έκθεσης 495 τ.μ. και 10 θέσεις στάθμευσης, δημιουργήθηκε πλέον και τμήμα κρεοπωλείου με ειδικευμένο προσωπικό έτοιμο να προσφέρει ποιοτικά προϊόντα κρέατος με πλήρη ιχνηλασιμότητα και ανταγωνιστικές τιμές.

ΜΕΤΑ

ΠΡΙΝ

Παράλληλα, συνεχίζουμε να χαρίζουμε πλούσια δώρα σε πελάτες μας σε όλη την Κρήτη. Τo τελευταίο τρίμηνο οι τυχεροί μας πελάτες, με τη χρήση της Xtra card, κατάφεραν να κερδίσουν ποδήλατα, τηλεοράσεις, action cameras, κουζινομηχανές, ατμοσίδερα Stirella και πολλές δωροεπιταγές. Μην ξεχνάτε να χρησιμοποιείτε την Xtra card Χαλκιαδάκης στις αγορές σας για να παίρνετε αυτόματα μέρος στις μεγάλες κληρώσεις μας για πλούσια δώρα. Την επόμενη φορά μπορεί να πάτε εσείς ένα μοναδικό ταξίδι!

Τo τελευταίο τρίμηνο τυχεροί μας πελάτες, κέρδισαν πολλά δώρα με τη χρήση της

Xtra card

21

ΠΑΡΑΜυΘΙ

Το σκιάχτρο του γερο-Πολύκαρπου Νοικοκύρης καλός ήταν ο μπαρμπα-Πολύκαρπος. Από μικρός ξημεροβραδιαζόταν στο περβόλι του και τώρα, στα εβδομήντα του χρόνια, δεν μπορούσε ν' αλλάξει συνήθειες. Μόλις ξημέρωνε έπαιρνε το τσαπί και το καλάθι και κινούσε για τόπο μακρινό, πέρα από το μεγάλο βουνό, στην άκρη του δάσους. Εκεί, ανάμεσα στους θάμνους και τις αγριάδες, είχε ξεχερσέψει ένα κομμάτι γης κι είχε φυτέψει όλα τα δέντρα της πλάσης. Μηλιές, κερασιές, συκιές, ρογδιές, μυγδαλιές, όλα όσα κάρπιζαν κι όλα όσα ομόρφαιναν τον τόπο. Στη μέση είχε διπλοσκάψει τη γης και φύτευε κάθε χρόνο τον κήπο με τα λαχανικά· μοσκοβολούσαν από μακριά οι ντομάτες, αντιφέγγιζαν οι μελιτζάνες, θέριευαν τα παντζάρια και τα καρότα, οι αγγουριές δεν σταματούσαν να γεννοβολούν από την αρχή μέχρι το τέλος του καλοκαιριού, τα πεπόνια και τα καρπούζια γίνονταν τόσο μεγάλα που δυσκολευόταν ο γερο-περβολάρης να τα σηκώσει. Νέος ήταν όταν πέρασε για πρώτη φορά από τούτα τα μέρη, γύρω στα είκοσι. Και νιόπαντρος. Ποτέ δεν θα την ξεχάσει εκείνη τη μέρα. Είχε βγει για βόλτα στην εξοχή και καθώς προχωρούσε άρχισε να μυρίζει θυμάρι και ρίγανη. Του άρεσε ο τόπος. Περπάτησε κι άλλο, μπήκε στο δάσος, και πιο πάνω, πλάι στη ρίζα ενός γιγάντιου πλατανιού, βρήκε μια μικρή πηγή. Έσκαψε την ίδια μέρα, έφτιαξε ένα μικρό αυλάκι και κατέβασε τρεχούμενο το νερό στο ξέφωτο, λίγο πριν από τα πρώτα δέντρα. «Εδώ θα γίνει ο δικός μου μικρός παράδεισος» είπε, έτσι ονόμασε ο μπαρμπα-Πολύκαρπος το περβόλι του, παράδεισο.

22

ΥΠΕΡ

Από τότε λες κι έγινε φίλος μπιστικός εκείνος ο τόπος. Τις περισσότερες μέρες του εκεί τις περνούσε. Έσκαβε, φύτευε, πότιζε, καλλιεργούσε τη γης. Και τώρα, στα πρώτα του γεράματα, ένιωθε τόση γαλήνη που δεν τη χωρούσαν τα σωθικά του· ξάπλωνε κάτω από μια πορτοκαλιά και κοίταζε με τις ώρες όλα όσα είχε καταφέρει με σκληρή δουλειά τόσα χρόνια. Η αλήθεια είναι πως πολυξάπλωνε τελευταία. Κουραζόταν, τα πόδια του βάραιναν, ήξερε καλά ο μπαρμπα-Πολύκαρπος ότι δεν ήταν πια νέος. Κι όσο ξάπλωνε εκείνος, τόσο κατέβαιναν τα πουλιά και τρυγούσαν το βιός του. Έτρωγαν τα σταφύλια, τσιμπολογούσαν τα σύκα, γλέντι έστηναν κάθε μέρα στον κήπο. Στεναχωριόταν ο περβολάρης, δεν ήταν λίγες οι φορές που γυρνούσε στο σπίτι με άδειο καλάθι. Και μια μέρα, στις αρχές του καλοκαιριού, ήρθε μια έξυπνη ιδέα στο μυαλό του: «Θα φτιάξω ένα σκιάχτρο» είπε κι άρχισε να μαζεύει παλιόρουχα, ένα μπαλωμένο πανταλόνι, ένα ξεβαμμένο πουκάμισο, ένα παλιό ψάθινο καπέλο. «Θα το κάμω όμορφο το σκιάχτρο μου» είπε ο γερο-Πολύκαρπος. «Να το βλέπουν τα πουλιά και να νομίζουν πως είναι άνθρωπος αληθινός, με χέρια και με πόδια». Κι όταν το έστησε στη μέση του κήπου άρχισε να το καμαρώνει και να του κουβεντιάζει.

- Μπαμπούλα θα σε λέω για να φοβερίζεις τα πουλιά και να τα διώχνεις από το βιός μου. Κάθε πρωί, πριν αρχίσει να σκαλίζει τον κήπο, περνούσε από το σκιάχτρο του. Χαμογελούσε και το χαιρετούσε.

- Καλημέρα, Μπαμπούλα. Τι κάνεις σήμερα, φιλαράκο μου; Μα το σκιάχτρο δεν απαντούσε - ποιος είδε σκιάχτρο να μιλά για να μιλήσει και τούτο; Κι ένα πρωί, στα μισά του καλοκαιριού, ο γερο-Πολύκαρπος ξέχασε να το καλημερίσει. Πέρασε από δίπλα, πήρε την τσάπα και ήταν έτοιμος ν' αρχίσει δουλειά. Μα καθώς προχωρούσε ανάμεσα στις ντοματιές άκουσε μια παράξενη φωνή.

- Καλημέρα, αφέντη. Γιατί δεν μου μίλησες σήμερα; Μήπως θύμωσες που ήρθαν τα πουλιά και τσιμπολόγησαν τα σταφύλια μας; Σάστισε ο περβολάρης. Γύρισε από δω κι από κει, έψαξε μήπως κρυβόταν κάποιος άνθρωπος στον κήπο· δεν μπορούσε να πιστέψει ότι ο Μπαμπούλας του είχε φωνή...

- Εγώ σου μιλώ, αφέντη μου, εγώ, το σκιάχτρο σου. Ήρθε μια νεράιδα τη νύχτα και μόλις με είδε άρχισε να παραμιλά. «Αχ τι όμορφο σκιάχτρο, τόσα χρόνια γυρίζω τον κόσμο, έχω δει σκιάχτρα και σκιάχτρα, μα ομορφότερο από τούτο δεν έχω συναντήσει...». Με χάιδεψε κι άρχισε να χορεύει δίπλα μου. Όλη τη νύχτα τραγουδούσε και χόρευε. Και τι μουσική ήταν, αφέντη, εκείνη! Δεν τη χόρταινα... Λίγο πριν ξημερώσει άπλωσε το χέρι, κατέβασε μια παράξενη σκόνη από το πιο μικρό άστρο τ' ουρανού και την σκόρπισε πάνω μου. «Τώρα πια θα μπορείς να μιλάς έτσι όπως μιλούνε οι άνθρωποι» μου είπε, «τόσο όμορφο σκιάχτρο και να μην έχει φωνή;» Δεν πρόλαβε να τελειώσει και φάνηκε η πρώτη ακτίνα του ήλιου. Η νεράιδα έγινε καπνός και χάθηκε από τα μάτια μου.

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

Από κείνη τη μέρα άλλαξαν όλα. Ο περβολάρης κουβέντιαζε με το σκιάχτρο του.

- Καλημέρα, Μπαμπούλα μου.

- Καλημέρα, αφέντη.

- Πώς πέρασες τη νύχτα; - Όμορφα. Το φεγγάρι σκορπούσε απλόχερα το ασήμι του και τα τριζόνια δεν σταμάτησαν να λένε τραγούδια. Αλλά και κάθε βράδυ δεν έφευγε ο γερο-Πολύκαρπος χωρίς να πει καληνύχτα στο σκιάχτρο. Όμως, μια βδομάδα μετά το σκιάχτρο δεν αποκρίθηκε. Ούτε καλημέρα ούτε καληνύχτα. Ο περβολάρης πήγε κοντά του, το χάιδεψε.

- Τι έχεις, Μπαμπούλα μου; Τι έπαθες και δεν με χαιρετάς όπως πρώτα; Είχε βραδιάσει για τα καλά και το πρώτο αστέρι είχε κιόλας προβάλει στην άκρα τ' ουρανού. Αναρίγησε το σκιάχτρο, ένας βαθύς αναστεναγμός ξέφυγε από το στόμα του κι έφτασε ώς αντίκρυ, στο δάσος, θρόισαν τα δέντρα κι ήταν σαν ν' αναστέναζαν κι εκείνα.

- Είμαι λυπημένος, αφέντη μου. Δεν μου τα κατάφερες καλά. Με σκάρωσες με ό,τι ρούχα σου περίσσευαν κι ύστερα με φύτεψες στη γη σαν να ήμουνα δέντρο. Ποτέ δεν με ρώτησες αν αντέχω τη μοναξιά και το ξεροστάλιασμα, να στέκομαι ακίνητος κι αλύγιστος στο περβόλι σου, να με τρώει το λιοπύρι, να με λούζουν οι βροχές και να με δέρνουν οι άνεμοι. Αυτό είναι το ένα σου λάθος. Γιατί έκαμες κι άλλο, πιο μεγάλο, θαρρώ: Μου έκλεψες τα παιδικά μου χρόνια. Με έφτιαξες αμέσως μεγάλο, μέχρι και μουστάκια φρόντισες να μου βάλεις, κάτι κάτασπρες τρίχες από μαλλιά προβατίνας, λες κι είμαι γέρος. Ξέρεις τι δυστυχία είναι να γεννιέται κάποιος μεγάλος; Να μην έχει γνωρίσει το χάδι της μάνας, την αγκαλιά του πατέρα, να μην έχει τρέξει ποτέ, να μην έχει παίξει με τους φίλους του όπως κάνουν όλα τα παιδιά του κόσμου; Ξεροκατάπιε ο περβολάρης. Θυμήθηκε τα δικά του παιδικά χρόνια, την ξενοιασιά και τα παιχνίδια του. «Λες να έχει δίκιο;» αναρωτήθηκε και προσπάθησε να βρει κάποια λόγια παρηγοριάς να του πει.

«Θα φτιάξω ένα σκιάχτρο» είπε κι άρχισε να μαζεύει παλιόρουχα, ένα μπαλωμένο πανταλόνι, ένα ξεβαμμένο πουκάμισο, ένα παλιό ψάθινο καπέλο. «Θα το κάμω όμορφο το σκιάχτρο μου» είπε ο γερο-Πολύκαρπος. «Να το βλέπουν τα πουλιά και να νομίζουν πως είναι άνθρωπος αληθινός, με χέρια και με πόδια».

23

ΠΑΡΑΜυΘΙ

- Συγχώρα με αν σου έκαμα κακό, αλλά έτσι τα φτιάχνουν τα σκιάχτρα, Μπαμπούλα μου. Μόνο πες μου αν μπορώ να κάμω τώρα κάτι για σένα...

- Μπορείς. Να βρεις έναν τρόπο να μου δώσεις ζωή, να με κάμεις να περπατώ σαν εσένα κι εγώ σου υπόσχομαι ότι θα κάνω όλες τις δουλειές του κήπου. Θα σκάβω, θα φυτεύω, θα καθαρίζω τ' άγρια χόρτα. Εσύ θα κάθεσαι μόνο, θα ξαπλώνεις όλη τη μέρα κάτω από την πορτοκαλιά. Ή, αν θέλεις, θα στέκεσαι εδώ, στη θέση μου, και θα κάνεις το σκιάχτρο. Η φιλενάδα μου η νεράιδα πέρασε χτες και μου είπε το πιο μεγάλο μυστικό του κόσμου: Στην κορφή του βουνού, δίπλα στον άσπρο βράχο, φυτρώνει ένα ωραίο δεντράκι με ολόλευκα φύλλα και ολόλευκα άνθη. Το άρωμα του είναι τόσο δυνατό που συνάζονται τ' άστρα και συνορίζονται πιο θα κατέβει πιο χαμηλά για να το μυρίσει. Κανένας άνθρωπος δεν το έχει δει μέχρι τώρα και κανένας δεν έχει νιώσει την ευωδιά του γιατί κανείς δεν το ξέρει. Ανθίζει κάθε

Είμαι λυπημένος, αφέντη μου. Δεν μου τα κατάφερες καλά. Με σκάρωσες με ό,τι ρούχα σου περίσσευαν κι ύστερα με φύτεψες στη γη σαν να ήμουνα δέντρο. Ποτέ δεν με ρώτησες αν αντέχω τη μοναξιά και το ξεροστάλιασμα, να στέκομαι ακίνητος κι αλύγιστος στο περβόλι σου, να με τρώει το λιοπύρι, να με λούζουν οι βροχές και να με δέρνουν οι άνεμοι. Αυτό είναι το ένα σου λάθος.

πρωί, λίγο πριν το ξημέρωμα. Μα τα λουλούδια του δεν βαστούνε πολύ. Μόλις ανατείλει ο ήλιος χάνει το άρωμά του, ρίχνει τα πέταλα και γίνεται σαν όλα τ' άλλα, ένα ταπεινό κι ασήμαντο δεντρί που κανένας δεν το προσέχει, ούτε άνθρωπος ούτε ζώο. Ένας τρόπος μόνο υπάρχει να κρατήσει την ευωδιά του: Ν' ανέβει κάποιος στην κορφή του βουνού λίγο πριν ξημερώσει και να κόψει ένα μικρό λουλούδι. Η καλή νεράιδα μού είπε ότι τούτο το μικρό λουλούδι μπορεί να δώσει ζωή στα άψυχα. Τα κάνει να μιλούν, να τρέχουν, να συλλογιούνται, να τραγουδούν, να λένε παραμύθια. Μόνο που δεν πρέπει να το αποχωριστούνε. Να το έχουν στον κόρφο τους κι αυτό θα μένει για πάντα δροσερό. Αν ξεχαστούν και το βγάλουν, ξεραίνεται την ίδια στιγμή. Μαζί του, όμως, ξεραίνεται και η ζωή που είχε χαρίσει. Αν πας, αφέντη, να το φέρεις και να το κρύψεις στον κόρφο μου, θα μείνω για πάντα κοντά σου, δούλος πιστός και φίλος μπιστικός σου. Κι αν μετανιώσεις κάποτε, αν με βαρεθείς ή δεν σου αρέσει πια η δουλειά μου, δεν έχεις παρά να τραβή-

24

ξεις το λουλούδι από τον κόρφο μου. Την ίδια στιγμή θα ξαναγίνω σκιάχτρο και θα σταθώ στη μέση του περβολιού σου. Σκεφτικός γύρισε στο σπίτι του ο γερο-Πολύκαρπος. Πώς θα κατάφερνε τώρα στα γεράματά του ν' ανεβεί στην πιο ψηλή κορφή του βουνού; Μα η δύναμη της ψυχής νικά την αδυναμία του κορμιού. Μια βδομάδα σκαρφάλωνε στα βράχια, μάτωναν οι πατούσες κι έτρεμε το κορμί του από την κούραση. Ώσπου μια νύχτα είδε τ' άστρα συναγμένα πάνω από έναν μυτερό άσπρο βράχο. Είχε φτάσει πια. Έτρεξε γρήγορα, έκοψε το λουλούδι, το μύρισε, γέμισαν τα στήθια του ευωδιά κι αμέσως ένιωσε τα πόδια του ν' αλαφραίνουν. «Τούτο είναι το Άνθος της Ζωής που λένε τα παλιά παραμύθια» συλλογίστηκε και πήρε τον δρόμο του γυρισμού. Σαν αστραπή κατέβηκε και την ώρα που φαίνονταν οι πρώτες ακτίνες του ήλιου έχωνε το Άνθος της Ζωής στον κόρφο του σκιάχτρου.

- Ουφ! ξεμούδιασα, είπε αμέσως εκείνο κι άρχισε να τρέχει σαν σβούρα. Πήγε μέχρι πέρα στο δάσος, ανέβηκε στην πλαγιά του βουνού, ξανακατέβηκε. Όταν χόρτασε παιχνίδι και τρέξιμο σταμάτησε μπροστά στον γερο-Πολύκαρπο, έκαμε υπόκλιση βαθιά και του είπε: - Σ' ευχαριστώ, αφέντη. Από σήμερα γίνομαι δούλος σου. Πήρε την τσάπα κι άρχισε να σκάβει. Ο γέρος ξάπλωσε κάτω από την πορτοκαλιά, κοίταζε και δεν πίστευε στα μάτια του.

- Θα σε βαφτίσω Παραχέρη, του είπε. Όχι Μπαμπούλα. Παραχέρη. Έτσι πέρασαν μια ή δυο βδομάδες. Ο Παραχέρης δούλευε κι ο γερο-Πολύκαρπος ξεκουραζόταν. Ήταν τόσο χαρούμενος και τόσο ξένοιαστος που δεν ανηφόριζε πια κάθε μέρα στον κήπο του. Καθόταν στο σπίτι κι άφηνε τον Παραχέρη του να δουλεύει. Ερχόταν μόνο όταν ήθελε να μαζέψει φρούτα και λαχανικά. Το μυστικό μαθεύτηκε στα γύρω χωριά, όλοι θέλανε να δουν το σκιάχτρο που δούλευε, αλλά κανένας δεν μπόρεσε να τα καταφέρει. Μόλις έβλεπε ανθρώπους ο Παραχέρης σταματούσε στη μέση του περβολιού κι έκανε πάλι το σκιάχτρο. Περνούσαν οι μέρες, μα κάτι φαινόταν ότι άρχιζε να μην πηγαίνει καλά. Τα πουλιά ξαναήρθαν, άρχισαν να τρυπούν τις ντομάτες, να διαλέγουν τις ώριμες ρώγες των σταφυλιών, να τσιμπολογούν τους τρυφερούς βλαστούς του κήπου. Μέχρι κι οι μαυροκόρακες πέταξαν ώς εκεί, τρύπωναν στις καρυδιές κι έκλεβαν τα καρύδια. Την τρίτη βδομάδα ο κήπος άρχισε να μαραίνεται. Ο Παραχέρης δεν δούλευε όπως πρώτα, δεν πότιζε στην ώρα του, δεν σκάλιζε τις ντοματιές και τις μελιτζανιές, δεν ξεχόρτιζε πια. Την περισσότερη ώρα την περνούσε στη μέση του κήπου, όρθιος πάντα, έτσι όπως έκανε όταν ήτανε σκιάχτρο. Τον βλέπει ο αφέντης και πάει κοντά του.

- Εσύ δεν σταματούσες να τρέχεις και τώρα δεν μπορείς να σύρεις τα πόδια σου. Τι έχεις; Τι σου συμβαίνει; Μπορώ να κάνω κάτι για σένα; - Ναι, αφέντη, μπορείς. Να με ξανακάμεις σκιάχτρο, έτσι όπως ήμουν και πρώτα. Η δουλειά των περβολάρηδων είναι πιο σκληρή από τη δουλειά των σκιάχτρων. Κουράστηκα, δεν αν-

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

25

ΠΑΡΑΜυΘΙ

τέχω να παλεύω με τα χώματα, να με λούζει ο ιδρώτας και να τρέμουν από την κούραση τα ποδάρια μου. Πέρασε χτες τη νύχτα η καλή μου η νεράιδα, με είδε και δεν με γνώρισε. «Εδώ ήταν κάποτε ένα πανέμορφο σκιάχτρο» μου είπε. «Μήπως το είδες; Ήταν το ομορφότερο σκιάχτρο του κόσμου». Αποκρίθηκα πως ήμουν εγώ, αλλά δεν με πίστεψε. «Εσύ είσαι σαν αποκαμωμένος ξωμάχος. Γέρος, με ρυτίδες, θολά μάτια και βουλιαγμένα μάγουλα. Ψέματα λες». Έφυγε θυμωμένη. Ο καλός περβολάρης αγκάλιασε τον Παραχέρη, τον πήρε μαζί του στον ίσκιο της πορτοκαλιάς.

- Έχεις δίκιο. Ήσουν ένα καλό σκιάχτρο κι έγινες ένας κακός περβολάρης. Αν ήταν να γινόσουν δουλευτής, θα γινόσουν αποξαρχής, κάποια μάνα θα σε γεννοβολούσε κι εσένα κι ο Θεός θα σου χάριζε δύναμη για ν' αντέχεις τη δουλειά στα χωράφια. Ο Παραχέρης κούνησε το κεφάλι του. Αν κλαίγανε τα σκιάχτρα έτσι όπως κλαίνε οι άνθρωποι, ίσως να κυλούσε και κάποιο δάκρυ στο μάγουλό του. Έμεινε για λίγο σκεφτικός κι ύστερα ψέλλισε: - Μια χάρη μόνο θα σου ζητήσω. Να μην με ξαναφήσεις μοναχό σε τούτη την ερημιά. Να μου φέρεις φίλους. Δυο, τρεις, όσους θέλεις. Κανένα πλάσμα σε τούτον τον κόσμο δεν την αντέχει τη μοναξιά. Ούτε τα σκιάχτρα την αντέχουν, αφέντη μου. Αυτή τη χάρη θα μου κάμεις κι εγώ θα σου την ξεπλερώσω με το παραπάνω. Θα σε βοηθήσω να γλιτώσεις μια για πάντα από τα πουλιά που ρημάζουν τον κήπο σου. Κατά το μεσημεράκι ο γερο-περβολάρης σίμωσε στο σκιάχτρο, άπλωσε το χέρι κι ήταν έτοιμος να τραβήξει από τον κόρφο του το αμάραντο λουλούδι, το Άνθος της Ζωής, όπως του άρεσε να το λέει. Ο Παραχέρης τον σταμάτησε.

- Όχι ακόμη, του είπε. Όχι πριν σου πω το μεγάλο μυστικό: πώς θα γλιτώσεις από τα πουλιά που τσιμπολογούνε τον κήπο, σου το υποσχέθηκα άλλωστε, και τα σκιάχτρα κρατούνε τον λόγο τους. Μην νομίζεις ότι τεμπέλιαζα όσο στεκόμουν ακίνητος στη μέση του κήπου. Παρατηρούσα τον κόσμο, κοίταζα τα πουλιά που φτερούγιζαν ή ξαπόσταζαν στα δέντρα, μου άρεσε το τραγούδι τους και παρακαλούσα να έρχονται να καθίζουν επάνω μου. Τα αγάπησα, αφέντη μου, δεν σου το κρύβω. Με τον καιρό με συνήθισαν κι αυτά, πετάριζαν δίπλα μου, κάθονταν στα χέρια και στους ώμους μου, έστηναν χορούς ολόγυρά μου. Να ξέρεις, λοιπόν, αφέντη, πως όσα σκιάχτρα κι αν βάλεις, τα πουλιά δεν θα σταματήσουν να έρχονται στο περβόλι σου. Ένας μόνο τρόπος υπάρχει: Να πας εδώ δίπλα, στην ολόξερη γης, να τη σκάψεις, να την ποτίσεις, να καλλιεργήσεις χορτάρι τρυφερό, αυτό αρέσει πιο πολύ στα πουλιά από τις ντομάτες και τ' άλλα ζαρζαβατικά σου. Θα χορταίνουν με το χορτάρι και δεν θα πλησιάζουν στον κήπο. Θα έρχονται μόνο για να παίξουν και να τραγουδήσουν, όχι για να φάνε τα ζαρζαβατικά σου. Με δάκρυα στα μάτια ο γερο-Πολύκαρπος τράβηξε το δροσερό λουλουδάκι από τον κόρφο του Παραχέρη. Τα πέταλα μαράθηκαν πριν προλάβει να τα μυρίσει, το κάτασπρο άνθος έπεσε στη γη κατακίτρινο. Την ίδια στιγμή σωριαζόταν κι ο Πα-

26

ραχέρης άψυχος κι άπνοος μπροστά του. Τον σήκωσε, τον χάιδεψε σαν να ήταν άνθρωπος αληθινός και τον κάρφωσε στην παλιά του θέση, στη μέση του κήπου. Την επόμενη μέρα μάζεψε κι άλλα παλιόρουχα ο γερο-Πολύκαρπος, έκαμε πολύχρωμο το περβόλι. Άλλο σκιάχτρο στην άκρη, άλλο στη μέση. Κι ένα ακόμη πλάι στον Παραχέρη του. «Αυτός θα είναι ο πιο μπιστικός σου φίλος, ο καθημερινός σου σύντροφος» είπε. Μόλις τέλειωσε με τα σκιάχτρα, έτρεξε δίπλα, στην ξερή κι ακαλλιέργητη γη, την πότισε, τη φρόντισε κι έσπειρε όλα τα τρυφερά χορτάρια του κόσμου. Τριφύλλια και γαλατσίδες και ξινίδες και μαϊντανούς κι άλλα που δεν ήξερε ούτε καν τα ονόματά τους. Κανένα πουλί δεν ξανατσίμπησε τα λαχανικά του, όλα σταματούσαν εκεί, στο δικό τους περβόλι. Που κι αυτό συνέχισε να το φροντίζει ο καλός περβολάρης. Έτριβε τα χέρια του ο γερο-Πολύκαρπος, γέμιζε καλάθια με λαχανικά και με φρούτα, δεν προλάβαινε να κουβαλά τα καλούδια στο σπιτικό του. Μόνο που τώρα πια έμαθε να ξυπνά πιο νωρίς, πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος. Την ώρα που γλυκοχάραζε η μέρα φρόντιζε να βρίσκεται στο περβόλι για ν' ακούει τα τραγούδια των πουλιών. «Τώρα μόνο, στα γεράματά μου, κατάφερα να κάμω τον παράδεισο που ονειρεύτηκα όταν ήρθα για πρώτη φορά σε τούτον τον τόπο» ψιθύριζε κάθε που αντίκριζε από μακριά το περβόλι με τα τέσσερα σκιάχτρα, τα χιλιάδες πουλιά και τα μυριάδες λουλούδια. Κι όσο για το σκιάχτρο, εκείνο το πρώτο του σκιάχτρο, δεν το ξαναείπε Μπαμπούλα, Παραχέρη συνέχισε να το λέει.

- Καλημέρα, Παραχέρη, καληνύχτα, Παραχέρη. Ο Παραχέρης δεν αποκρινόταν. Ποιο σκιάχτρο μιλά για να μιλήσει και τούτο; Απαντούσε μόνο το αεράκι που τρύπωνε στις φυλλωσιές των δέντρων και τα έκανε να θροΐζουν. Κι ήταν τούτο το θρόισμα το πιο γλυκό καλημέρισμα που είχε ακούσει ο γεροΠολύκαρπος. Κι όταν κάποιος ξένος, περαστικός από κείνα τα μέρη, τον ρώτησε τι σημαίνει τούτο το παράξενο όνομα, ο γεράκος χαμογέλασε και είπε.

- Παραχέρης, ξένε μου, θα πει βοηθός. Ό,τι δεν κατάφερα μόνος μου τόσα χρόνια το κατάφερα με τη δική του συνδρομή. Έτσι γιατί καθένας έχει τον ρόλο του σε τούτον τον κόσμο. Και τα πλάσματα του Θεού και τα έργα των ανθρώπων. ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

> ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Προσπάθησα να θυμηθώ το παραμύθι που είχα ακούσει παιδί, για ένα σκιάχτρο που έγινε άνθρωπος, αλλά δεν τα κατάφερα (ΥΠΕΡ, φθινόπωρο 2008). Είπα, λοιπόν, να σκαρώσω ένα καινούργιο για να ζωντανέψω - έστω κι έτσι - τις παιδικές αναμνήσεις. Ευτυχώς σκιάχτρα συναντώ ακόμη και σήμερα. Μέχρι πότε, δεν ξέρω! x

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

27

 Μια φωτογραφία ένα ποίημα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

ΚΑΘΕ βΟYΝΟ ΚΙ Η YΠΟΓΡΑΦΗ ΤΟY Και μετά που δάκρυσα είδα τα βουνά Γινωμένα ιερά να βασιλεύουν Πίσω από τον ήλιο. ... Κάθε βουνό κι η υπογραφή του. Οδυσσέας Ελύτης, Εκ του πλησίον Τα θεμέλιά μου στα βουνά και τα βουνά σηκώνουν οι λαοί στον ώμο τους και πάνω τους η μνήμη καίει άκαυτη βάτος! Οδυσσέας Ελύτης, Το Άξιον Εστί

> Στη φωτογραφία: Μαντρί στα Αστερούσια.

28

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

29

...ΚΑΙ ξΕΔΙΨA Ο ΛΟϊΣΜOΣ ΣΑ βΛEΠΕΙ Ο ΓΕΙΣ ΤΟΝ AΛΛΟ! Όλοι αγαπούν και χαίρουνται κοντά στη γειτονιά ντως κι έχουν συχνό χαιρετισμό, έχουν κρυφό καμάρι. Συναπαντιούνται στο στενό, στη βρύση, στο σοκάκι κι αποσπερίζουν καθ’ αργά τα μάτια π’ αγαπούνε. Και θεραπεύγεται η καρδιά, η ψή καταλαγιάζει, και ξεδιψά ο λοϊσμός σα βλέπει ο γεις τον άλλο... Κωστής Φραγκούλης

30

>

 ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Στη φωτογραφία: Απομεσήμερο σε χωριό της Σητείας.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

ΔIΠΛΑ ΣΤΟ ΚΕΦΑΛOβΡυΣΟ ΠΟY ΤΡEΧΕΙ ΜEΡΑ-ΝYΧΤΑ Θα σε ρωτήξω, πλάτανε, πόσω χρονώ λογάσαι και ποιος σε πρωτοφύτεψε στην Κρασανή δετάδα; Να σε ρωτήξω δα κι εγώ, πόσο με καρατάρεις, να δω αν είσαι μπιριντζής και καλοστιμαδόρος.

-Κατά που δείχν’ η ρίζα σου, η χιλιοροζασμένη, και μολογούν οι κλώνοι σου, οι μαυρομουχλιασμένοι, τσι χίλιους χρόνους ποπερνάς, τσι χίλιους πεντακόσους και τα σημάδια που θωρώ για δυο χιλιάδες δείχνου.

- Καλή ταμίνα μου ’καμες, στίμα καλή μου βρήκες, μα οι δυο πολλοί ’ναι ζάβαλε, οι χίλιοι χρόνοι λίγοι, μα ’κεια κοντά με φύτεψε με τη δεξάν Του χέρα, ο παντοδύναμος Θεός, τον τόπο να δροσίζω, δίπλα στο κεφαλόβρυσο, που τρέχει μέρα-νύχτα. Κωστής Φραγκούλης

> Στη φωτογραφία: Η βρύση στο Κράσι, δίπλα στον αιωνόβιο πλάτανο.

31

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

EΧΟYΝ ΔΙΚH ΤΟYΣ ΜΟIΡΑ ΤΑ ΣΚYΛΙA Έχουν δική τους μοίρα τα σκυλιά δικό τους πρόσωπο Θεού λατρεύουν δικό τους αγναντεύουν ουρανό δίνουν δικό τους ορισμό για τους ανθρώπους Κρατούν τη μνήμη του κατακλυσμού το ρίγος για μιαν άγνωστη πατρίδα ψάχνουν το δάσος κάτω από την πόλη θέλουν να ξεψυχήσουν σ’ άλλους τόπους Κάποτε μες στον ύπνο των σκυλιών θρηνούν οι λύκοι σαλεύει ο φόβος τα βαριά κλαδιά του φίδι σφυρίζει η πείνα την οργή της Ακούν στα βάθη την παλιά οιμωγή της ερημιάς τον προσκλητήριο θρήνο δαγκώνουν την αόρατη αλυσίδα κόκκινο φως τα μάτια τους τυφλώνει θυμούνται φλόγες και ξεριζωμό ξυπνά το αγρίμι μέσα τους και κλαίει Oρέστης Αλεξάκης 32

> Στη φωτογραφία: Από τη λιτάνευση της εικόνας του Αγίου Μηνά.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

ΤΟ ΠΑΝΗΓYΡΙ ΤΟY Aϊ ΜΗΝA Περιγραφές Καζαντζάκη θυμίζει κάθε χρόνο η κοσμοσυρροή στη γιορτή του Άη Μηνά, του πολιούχου του Μεγάλου Κάστρου (11 Νοεμβρίου) και η μεγάλη πάνδημη λιτάνευση της εικόνας του στους δρόμους της πόλης. Ένα μικρό απόσπασμα από την Αναφορά στον Γκρέκο: «... Στις χρονιάρες γιορτές [...] όλοι ντύνουνταν, στολίζουνταν, παρατούσαν τα σπίτια τους, κι απ’ όλα τα στενοσόκακα ξεχύνουνταν κατά την εκκλησιά. Κι αυτή, με τις πόρτες ορθάνοιχτες, τους περίμενε. Είχε ανάψει τα μανουάλια και τα πολυκάντηλά της, και καβαλάρης ο σπιτονοικοκύρης, ο Αι-Μηνάς, στέκουνταν στο κατώφλι κι υποδέχουνταν τους αγαπημένους του Καστρινούς. Άνοιγαν οι καρδιές, όξω νου οι συφορές, όλοι γίνουνταν ένα, ξεχνούσαν τα ονόματά τους, δεν ήταν πια σκλάβοι, δεν υπήρχαν καβγάδες και Τούρκοι, μήτε θάνατος· όλοι μέσα στην εκκλησιά, με μπροστάρη τον καπετάν Μηνά τον καβαλάρη, ένιωθαν πως ήταν ένας στρατός αθάνατος».

33

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ SuPer MarKeT ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ

Ελληνική Εταιρεία Αξιοποίησης Ανακύκλωσης - Ο μπλε κάδος

>

Η ίδρυση της Ελληνικής Εταιρείας Αξιοποίησης Ανακύκλωσης (ΕΕΑΑ) τον Δεκέμβριο του 2001 αποτέλεσε πρωτοβουλία ελληνικών επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνταν στην παραγωγή συσκευασιών και την εμπορία συσκευασμένων προϊόντων, με στόχο να ανταποκριθούν πιο αποτελεσματικά στη νομική τους υποχρέωση για Ανακύκλωση των αποβλήτων συσκευασίας των προϊόντων τους, μέσα από την διαχείριση των πόρων τους, στο πλαίσιο της εθνικής και ευρωπαϊκής νομοθεσίας. Η ΕΕΑΑ αποτελεί ένα ιδιαίτερα επιτυχημένο παράδειγμα συνεργασίας μεταξύ των παραγωγών ή εισαγωγέων συσκευασμένων προϊόντων που διατίθενται στην ελληνική αγορά και των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ) της χώρας, οι οποίοι είναι οι κατά νόμο υπεύθυνοι φορείς για τη συλλογή δημοτικών αποβλήτων. Η ΕΕΑΑ δεν λειτουργεί κερδοσκοπικά αλλά προς όφελος του δημοσίου συμφέροντος, όπως προβλέπεται από το ισχύον νομικό και κανονιστικό πλαίσιο.

O Μπλε Κάδος o Μπλε Κάδος αποτελεί πλέον αναγνωρίσιμο στοιχείο του αστικού αλλά και εξωαστικού τοπίου, έχοντας κερδίσει την αποδοχή των πολιτών αλλά και των επι-

χειρήσεων ως ο αποτελεσματικός τρόπος ανακύκλωσης συσκευασιών. Η μεγαλύτερη απόδειξη είναι ότι αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα υπάρχουν τοποθετημένοι περίπου 162.000 ενεργοί Μπλε Κάδοι, σε συνεργασία πάντα με τους Δήμους.

Πώς ανακυκλώνουμε σωστά; 1. Διαχωρίζουμε καθημερινά στο σπίτι τα υλικά συσκευασίας μας από τα υπόλοιπα απορρίμματα.

2. Αδειάζουμε εντελώς τις συσκευασίες μας από τα υπολείμματα.

3. Διπλώνουμε τα χαρτοκιβώτια 4. Ρίχνουμε τις συσκευασίες χύμα μέσα στους κάδους και όχι μέσα σε δεμένες σακούλες.

5. Δεν πετάμε ΠΟΤΕ κοινά απορρίμματα στους Μπλε Κάδους της Ανακύκλωσης Συσκευασιών.

Η διαχρονική συνεργασία της Χαλκιαδάκης Α.Ε. με την Ε.Ε.Α.Α.

>

Τα s/m Χαλκιαδάκης στο πλαίσιο της Εταιρικής Κοινωνικής τους Ευθύνης συνεργάζονται εδώ και χρόνια με την Ελληνική Εταιρία Αξιοποίησης Ανακύκλωσης (ΕΕΑΑ), στηρίζοντας τις δράσεις που αφορούν την ανακύκλωση.

Σεβόμαστε το περιβάλλον, συμμετέχουμε στο "Σύστημα των μπλε κάδων" και συμβάλλουμε ενεργά στην προσπάθεια μείωσης των απορριμμάτων. Πιο συγκεκριμένα, η Χαλκιαδάκης Α.Ε. συμμετέχει από το 2003 στο πρόγραμμα της Ελληνικής Εταιρείας Αξιοποίησης Ανακύκλωσης και μάλιστα με θεαματικά αποτελέσματα, αφού η χρηματική της εισφορά μέχρι τον Ιούνιο του 2019, αντιστοιχεί στην αγορά 1.931 μπλε κάδων ανακύκλωσης ή 6 απορριμματοφόρων ανακύκλωσης! Παράλληλα, η εταιρεία συνεχίζει να διοργανώνει ενημερωτικές δράσεις για την ανακύκλωση στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης όλης της Κρήτης, με στόχο να συμβάλει στην ευαισθητοποίηση αλλά και στην ενίσχυση του μηνύματος προώθησης της κυκλικής οικονομίας, προσφέροντας χρηστικά δώρα στους πελάτες της. Επίσης, προχωράμε στη διοργάνωση εκπαιδευτικών σεμιναρίων για όλους τους εργαζόμενους της εταιρείας με θέμα την Ανακύκλωση. Στόχος μας είναι να αλλάξουμε συνήθειες, να ευαισθητοποιήσουμε ολοένα και περισσότερους πολίτες σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος, ώστε να παραμείνει ο πλανήτης μας πράσινος! Τα πρώτα σεμινάρια των εργαζομένων μας για την Ανακύκλωση πραγματοποιήθηκαν στις Ακαδημίες Χαλκιαδάκη στο Ηράκλειο και τον Άγιο Νικόλαο από στελέχη της Ελληνικής Εταιρείας Αξιοποίησης Ανακύκλωσης και συνεχίζουμε στις Ακαδημίες Χαλκιαδάκη σε ολόκληρη την Κρήτη!

Στον μπλέ κάδο μπαίνουν συσκευασίες από:

35

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

36

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

Μια βεντέμα στ' Αμάρι ΘΡΑΨΑΝΙΩΤΕΣ ΠΙΘΑΡΑΔΕΣ ΚΟΝΤΑ ΣΤΗ ΜΟΝΗ ΑΣΩΜΑΤΩΝ Απλά μαθήματα φιλοξενίας και ανθρωπιάς από τους παλιούς Θραψανιώτες. Αλλά και απλά μαθήματα επιτόπιας επιστημονικής έρευνας.

Καλοκαίρι του 1965. Ένας νεαρός επιστήμονας, ερευνητής του Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, ο Γιώργος Αικατερινίδης, ταξιδεύει στην Κρήτη. Εξοπλισμένος με ασυνήθιστα για την εποχή τεχνικά μέσα προσπαθεί να καταγράψει και να μελετήσει γνωστές και άγνωστες πτυχές του λαϊκού μας πολιτισμού· είναι ο πρώτος Έλληνας λαογράφος που χρησιμοποιεί κινηματογραφική μηχανή και επιχειρεί πλήρη φωτογραφική τεκμηρίωση των αποστολών του στην ελληνική ύπαιθρο. Με λίγα λόγια είναι ο καινοτόμος ερευνητής που δεν αρκείται στις παραδοσιακές τεχνικές· ο ιστορικός του μέλλοντος θα αναγνωρίσει ασφαλώς όχι μόνο τη (μεγάλη) συμβολή του στη μελέτη του λαϊκού πολιτισμού μέσα από τις πολύφερνες αποστολές του αλλά και τις καινοτόμες πρωτοβουλίες που άνοιξαν καινούργιους δρόμους στην ελληνική λαογραφική επιστήμη με τη χρήση νέων μεθοδολογικών εργαλείων.

37

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Γύρω στα μέσα του Αυγούστου φτάνει στο Αμάρι, κοντά στην παλαιά Μονή Ασωμάτων. Κάπου εκεί συναντά μια ομάδα πιθαράδων από το Θραψανό. Μεγάλη ευκαιρία για έναν λαογράφο με εξαιρετικές σπουδές και μεγάλη εμπειρία παρά το νεαρό της ηλικίας του· είχε διδαχτεί τη μεθοδολογική αυστηρότητα από τον Στειακό καθηγητή του στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, τον Γεώργιο Σπυριδάκη, και είχε την τύχη να διατελέσει στενός συνεργάτης του επίσης σπουδαίου καθηγητή της Λαογραφίας στο ίδιο Πανεπιστήμιο Γεωργίου Μέγα. Προικισμένος με ένα σπάνιο επικοινωνιακό χάρισμα πλησιάζει τους πιθαράδες. Ζει κοντά τους, τρώει μαζί τους, συμμετέχει στην εργασία τους, παρακολουθεί, καταγράφει. Τυπικά φιλοξενείται σ’ ένα κελί στο γειτονικό μοναστήρι, αλλά περνά μόνο τις νύχτες εκεί. Από τα ξημερώματα μέχρι αργά το βράδυ βρίσκεται στον χώρο δουλειάς. Στους Θραψανιώτες του. Στον τροχό και το καμίνι. Δίπλα στον μάστορα, τον χωματά, τον τροχάρη. Και ζει την αγωνία τους. Να κοσκινίσουν το χώμα, να το μαλάξουν, να πλάσουν τον πηλό, να ψήσουν τα πιθάρια, να τα φορτώσουν στα γαϊδούρια, να βγουν στη γύρα για πώληση... Έχουν περάσει 55 χρόνια από τότε, αλλά είναι σαν να έχουν περάσει αιώνες. Ήταν η εποχή των ραγδαίων αλλαγών. Λίγα χρόνια μετά σταμάτησαν οι περίφημες βεντέμες των πιθαράδων. Βεντέμες αποκαλούσαν τις ετήσιες θερινές εργασιακές μεταναστεύσεις τους στην ύπαιθρο της Κρήτης, μια παμπάλαια συνήθεια που εξασφάλιζε πρόσθετο εισόδημα στις οικογένειες των φτωχών αγγειοπλαστών του Θραψανού. Γιατί δεν ήταν μόνο πιθαράδες, ήταν και ξωμάχοι μαζί. Καλλιεργούσαν ελιές και αμπέ38

λια, έσπερναν σιτάρι και κριθάρι, φύτευαν κήπους. Ο Γιώργος Αικατερινίδης θυμάται με κάθε λεπτομέρεια όχι μόνο τις τεχνικές που χρησιμοποιούσαν εκείνα τα χρόνια, όχι μόνο τον καταμερισμό της εργασίας, αλλά και την καθημερινή τους ζωή. Πώς να ξεχάσει, ας πούμε, τα γεύματα και τα δείπνα τους; Έστηναν τσικάλι στην υπαίθρια παραστιά, μαγείρευαν και άδειαζαν όλο το φαΐ σε μια μοσόρα, μια μεγάλη λεκάνη. Για... τραπέζια και άλλα σκεύη, ούτε λόγος. Οι άνθρωποι

Εκείνες τις μέρες του Αυγούστου του 1965 ο Γιώργος Αικατερινίδης γέμισε πολλές σελίδες με σημειώσεις και κατανάλωσε μπόλικα φιλμς, ασπρόμαυρα όλα, η έγχρωμη φωτογραφία δεν είχε ακόμη διαδοθεί. Οι καταγραφές του φυλάσσονται στο πολύτιμο αρχείο του σημερινού Κέντρου Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, μαζί με πολλές άλλες, αποτελέσματα αποστολών στην ελληνική ύπαιθρο.

αυτοί έμεναν στην ύπαιθρο ή σε αυτοσχέδιες καλύβες φτιαγμένες με κλαδιά δέντρων και κοιμούνταν κατάχαμα, σε στρωμνές φτιαγμένες με χόρτα και θάμνους. Πιάτα δεν είχαν. Ούτε άλλα σκεύη του νοικοκυριού. Τα στοιχειώδη μόνο. Μετά το μαγείρεμα τοποθετούσαν τη λεκάνη με το φαγητό της ημέρας πάνω σε ένα σπασμένο πιθάρι και κάθονταν όλοι τριγύρω. Σε πέτρες. Καθένας είχε τη δική του πέτρινη θέση, πάντα την ίδια μέχρι το τέλος της βεντέμας. Εκείνη τη χρονιά, όμως, οι βεντεμάρηδες από το Θραψανό πρόσθεσαν ακόμη ένα τέτοιο λίθινο κάθισμα δίπλα στ’ άλλα. Για τον λαογράφο! Του δώσανε κι εκείνου θέση. Του δώσανε και κουτάλι... Και το φαΐ; Κουκιά και πάλι κουκιά. Λιτή ζωή, δύσκολη. Κουβαλούσαν κάμποσα όσπρια από το χωριό τους ή ψώνιζαν από κάποιο κοντινό μπακάλικο. Βερεσέ πάντα. Όταν πουλούσαν το μαξούλι ξεπλέρωναν τα χρέη, φόρτωναν τα εργαλεία στα γαϊδούρια τους κι έφευγαν. Οδοιπορούσαν μέρες και νύχτες μέχρι να φτάσουν στο Θραψανό. Ελάχιστοι θυμούνται σήμερα εκείνες τις ατέλειωτες πορείες σε δρόμους και δύσβατα μονοπάτια. Πολλές φορές περπατούσαν ολόκληρη βδομάδα ή και παραπάνω χωρίς σταματημό. Κι έκαναν το ίδιο δρομολόγιο δυο φορές, αρχές του Μάη και τέλος του καλοκαιριού. Ο Γιώργος Αικατερινίδης αποχαιρέτησε τους βεντεμάρηδες στα τέλη του Αυγούστου, αλλά δεν τους ξέχασε. Έτσι όπως έκανε πάντα. Λίγα χρόνια αργότερα έστειλε σε όλους από ένα αντίτυπο της μελέτης του που δημοσιεύτηκε στο καλό περιοδικό ΗΩΣ, ένα από τα σημαντικότερα της εποχής, με πολλές - πολλές

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

39

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

φωτογραφίες. Ήταν η πρώτη συστηματική ελληνική μελέτη για τούτο το σπουδαίο θέμα. Με μετρήσεις, με λεπτομερή περιγραφή της δουλειάς, με πλήρη και αναλυτική ορολογία. Μεταφέρω εδώ μικρά δείγματα απ’ αυτή τη μελέτη: «Το ξεκίνημα δια την βεντέμα, όπως λέγεται η κεραμευτική εργασία της θερινής περιόδου, γίνεται κατά τας αρχάς Μαΐου. Κάθε πιθαράς παίρνει μαζί τις βεντεμοκουλούρες, δηλαδή ποσότητα ξηρού - παλιότερα κριθαρένιου - ψωμιού, τα απαραίτητα είδη ρουχισμού και τα σύνεργά του. Όλοι δε, εκτός από τον κουβαλητή, υποχρεούνται να διαθέσουν και ένα υποζύγιον διά τας ανάγκας του καμινιού...» «...Επικεφαλής, κουμαντάρης, στην ομάδα, το τακίμι, βρίσκεται ο (αρχι)μάστορας, τα άλλα δε μέλη, οι προυγοί, είναι: ο σοττομάστορας, βοηθός του μαστόρου· ο τροχάρης ή καμινάρης, διά το γύρισμα του κεραμικού τροχού και το άναμμα του καμινιού· ο χωματάς, διά το σκάψιμο του χώματος· ο ξυλάς διά το κόψιμον της καυσίμου ύλης· ο κουβαλητής, διά την μεταφοράν του χώματος και των ξύλων. Συνήθως προστίθεται και ο σημισάρης, που κατασκευάζει μικρά πήλινα αντικείμενα καθημερινής χρήσεως, γνωστά γενικά με τα ονόματα χρειασίδια και λεινοκοπιά...» Δεκάδες όροι καταγράφονται μέσα στο κείμενο της πρώτης συστηματικής μελέτης για μια τέχνη που, όπως φαίνεται, έλκει την καταγωγή της από την προϊστορική εποχή. Πολλοί νεότεροι μελετητές συνδέουν ευθέως την τέχνη των πιθαράδων του Θραψανού με την τέχνη των Μινωιτών συναδέλφων τους. Τα πιθάρια ήταν για χιλιάδες χρόνια κύριο αποθηκευτικό μέσον για τα προϊόντα της κρητικής υπαίθρου. Λάδια και κρασιά, 40

στάρια, κριθάρια και όσπρια, ακόμη και βότανα, ακόμη και τα προικιά των γυναικών φυλάσσονταν στα πιθάρια. Έμπαινες στο κελάρι και τα έβλεπες στη σειρά, παλιά και καινούργια, άλλα ασβεστωμένα, άλλα όχι. Ο Γιώργος Αικατερινίδης περιγράφει αναλυτικά τους τρόπους που χρησιμοποιούσαν οι τεχνίτες για να γίνουν ανθεκτικά τα πιθάρια τους: Τα γέμιζαν με νερό, έριχναν και λίγο ασβέστη μέσα και τα άφηναν γεμάτα για κάμποσες μέρες «για να πιούν και να σβήσουν». Μερικά πιθάρια, όμως, δεν

“ Όταν το πιθάρι γίνει ακατάλληλον διά υγρά, θα χρησιμοποιηθεί διά ξηρά προϊόντα, τέλος δε αν τυχόν και σπάσει, θα χρησιμοποιηθεί και πάλι: το μεν μεγαλύτερο κομμάτι θα γίνει ανηφοράς (καπνοδόχος ή φωταγωγός) ή γλάστρα διά λουλούδια, τα δε μικρότερα θα χρησιμοποιηθούν διά την κατασκευήν θόλου φούρνου, στήριξιν κυψελών, ακόμη και διά θεραπευτικήν χρήσιν ή μαγικάς ενεργείας...”

πληρούσαν τις προδιαγραφές. Δεν ήταν αδιαπέραστα από το νερό, δεν μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ούτε ως λαδοπίθαρα ούτε ως κρασοπίθαρα. Ακόμη και τότε, όμως, δεν ήταν άχρηστα. Να τι γράφει ο Αικατερινίδης: «Όταν το πιθάρι γίνει ακατάλληλον διά υγρά, θα χρησιμοποιηθεί διά ξηρά προϊόντα, τέλος δε αν τυχόν και σπάσει, θα χρησιμοποιηθεί και πάλι: το μεν μεγαλύτερο κομμάτι θα γίνει ανηφοράς (καπνοδόχος ή φωταγωγός) ή γλάστρα διά λουλούδια, τα δε μικρότερα θα χρησιμοποιηθούν διά

την κατασκευήν θόλου φούρνου, στήριξιν κυψελών, ακόμη και διά θεραπευτικήν χρήσιν ή μαγικάς ενεργείας. Έτσι δικαιώνονται και οι μαστόροι που καυχώνται ότι «τα πιθάρια είναι αέττητα... το σίδερο σκουργαίνει και σαπίζει στη γης, μα το πιθάρι δε σαπίζει...» Απλά μαθήματα οικολογίας... Εκείνες τις μέρες του Αυγούστου του 1965 ο Γιώργος Αικατερινίδης γέμισε πολλές σελίδες με σημειώσεις και κατανάλωσε μπόλικα φιλμς, ασπρόμαυρα όλα, η έγχρωμη φωτογραφία δεν είχε ακόμη διαδοθεί. Οι καταγραφές του φυλάσσονται στο πολύτιμο αρχείο του σημερινού Κέντρου Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, μαζί με πολλές άλλες, αποτελέσματα αποστολών στην ελληνική ύπαιθρο. Τούτο το καλοκαίρι (2019) του τηλεφώνησα πάλι (ούτως ή άλλως η επικοινωνία μας είναι συχνή, ευτυχώς). Είχα αποδεχτεί την πρόσκληση του φίλου Γιώργου Μαυραντωνάκη, Προέδρου του Πολιτιστικού Συλλόγου Θραψανού, να μιλήσω στο χωριό του για τη διατροφή των βεντεμάρηδων στηριγμένος σε επιτόπια έρευνα με πολύωρες αφηγήσεις παλιών πιθαράδων που ως νεαρός δημοσιογράφος είχα καταγράψει στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Σε βεντέμα δεν είχα βρεθεί. Δεν τις είχα προφτάσει τις βεντέμες. Οι τελευταίες πρέπει να είχαν γίνει γύρω στο 1970. Λίγες ημέρες μετά το τηλεφώνημα ο Γιώργος Αικατερινίδης μου έστειλε μια σειρά φωτογραφιών από το αρχείο του. Ήταν οι φωτογραφίες του 1965! Σπουδαία ντοκουμέντα που αναπαριστάνουν με κάθε λεπτομέρεια τη ζωή και τα έργα των πιθαράδων. Σταμάτησα στην πρώτη. Μια παρέα ανθρώπων ολόγυρα σε μια λεκάνη. Δίπλα μια πέτρα κενή. Δεν άργησα να καταλάβω γιατί...

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

41

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Έστηναν τσικάλι στην υπαίθρια παραστιά, μαγείρευαν και άδειαζαν όλο το φαΐ σε μια μοσόρα, μια μεγάλη λεκάνη. Για... τραπέζια και άλλα σκεύη, ούτε λόγος.

- Εκεί καθόμουν εγώ, λέει ο Γιώργος. Είχα σηκωθεί για να βγάλω τη φωτογραφία, αλλά οι άλλοι δεν έτρωγαν. Όσο ήμουν όρθιος τα κουτάλια τους έμεναν ακινητοποιημένα. Το ίδιο κι όταν σηκωνόταν κάποιος να βάλει κρασί. Για να μην αδικηθεί κανένας, για να τρώνε όλοι την ίδια ποσότητα φαγητού. Λίγο το φαΐ, φτωχικό. Και οι άνθρωποι του μόχθου είχαν επινοήσει εθιμικούς κανόνες προκειμένου να διασφαλίσουν τη γαλήνη και την ισότητα.

42

Γιώργο Αικατερινίδη, σ’ ευχαριστώ. Οι παλιοί πιθαράδες μου είχαν μιλήσει κάποτε, το (μακρινό πλέον) 1981 και 1982, για τη στερημένη τροφή τους και τα έθιμα του φαγητού. Δεν περίμενα, όμως, να δω και τη θέση του λαογράφου στο τραπέζι των βεντεμάρηδων. Ούτε ν’ ακούσω ότι όσο φωτογράφιζες εσύ οι πιθαράδες παρατούσαν τα κουτάλια. Ή τα κρατούσαν ακίνητα περιμένοντάς σε. Γιατί είχες γίνει κι εσύ μέλος της μικρής συνεργατικής ομάδας, του τακιμιού όπως έλεγαν τότε οι Θραψανιώτες μαστόροι. Απλά μα και σπουδαία μαθήματα ανθρωπιάς και φιλοξενίας από αγράμματους Κρητικούς. Αλλά και μαθήματα επιτόπιας επιστημονικής έρευνας: Για το πώς καταφέρνει ο ερευνητής να κερδίσει την εμπιστοσύνη των ανθρώπων ή των ομάδων που μελετά. Για το πώς καταφέρνει να γίνει ένας απ’ αυτούς! ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

ΑΜΠΕΡΟΖΑ Η αφρικάνα μετανάστρια που έδωσε άρωμα στα γλυκίσματά μας Κείμενο - φωτογραφίες Νίκος Ψιλάκης

>

44

>

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

Φθινόπωρο, εποχή των σταφυλιών και των κυδωνιών, εποχή και των παραδοσιακών γλυκών κουταλιού που αρωματίζονται μ' ένα θεσπέσιο βοτάνι, ενδημικό του ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας!

> «Έχει και το κυδώνι το ταίρι του» έλεγε πριν από χρόνια μια καλή φίλη από τα χωριά της Κισάμου καθώς ζουλούσε με τα δάκτυλά της ένα φύλλο αμπερόζας. «Γλυκό κουταλιού κυδώνι χωρίς αμπερόζα δεν γίνεται», πρόσθεσε. Τη θυμήθηκα καθώς ξεφύλλιζα παλιές εφημερίδες και διάβαζα συνταγές για σπιτικά γλυκά που δημοσιεύονταν από τη δεκαετία του 1920. Εκείνα τα χρόνια τα χωριά μας έσφυζαν από ζωή και οι μικρές αγροτικές κοινωνίες προσπαθούσαν να αξιοποιήσουν με κάθε τρόπο τα πλεονάσματα της αγροτικής παραγωγής, να τα συντηρήσουν με κάθε δυνατό τρόπο για να τα καταναλώσουν αργότερα. Την ίδια εποχή εμφανίζονταν συχνά στον τύπο, σε περιοδικά και εφημερίδες, ιδέες που αποσκοπούσαν στην επιμόρφωση των αναγνωστών τους. Σε μιαν εφημερίδα που απευθυνόταν κατά κύριο λόγο στην αγροτιά οι συντάκτες συνήθιζαν να καταχωρούν συνταγές οικιακής ζαχαροπλαστικής τις οποίες αντλούσαν - καταπώς φαίνεται - είτε από επαγγελματίες ζαχαροπλάστες είτε από παλιές νοικοκυρές. Η αμπερόζα ήταν ένα από τα αρωματικά που χρησιμοποιούνταν συχνά. Γλυκό σταφύλι, γλυκό κυδώνι, γλυκό με δρόμηλα... Όλα αρωματισμένα με αμπερόζα! Και ποιος από μας τους μεγαλύτερους δεν έχει ακόμη στη μύτη του τη μυρωδιά της; Και ποιο παιδί του '60 και του '70 δεν επιχείρησε ν' ανοίξει κρυφά το βάζο με το γλυκό σταφύλι της μάνας και δεν ένιωσε να ξεχύνεται εκείνο το υπέροχο άρωμα του ψημένου μούστου συνταιριασμένου αρμονικά με τη φρεσκάδα του ξωτικού βοτανιού; Σπιτικά ήταν τότε τα γλυκά μας, όλα γεννήματα της γης που μετέφεραν τη μαγεία του καλοκαιριού στις κρύες αποσπερίδες του χειμώνα. Γλυκά του κουταλιού, παστοκύδωνα, κιοφτέρια (έτσι λέγαμε στην Κρήτη τις αποξηραμένες μουσταλευριές που πασπαλίζονταν με μπόλικη κανέλα), σταφίδες, συκοπιταρίδες, απίδια ξεραμένα στον ήλιο (οι γνωστές απιδόκουπες).

45

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦυΤΩΝ

Τη θυμάμαι καλά την αμπερόζα. Νόμιζα πως με ακριβοχαιρετούσε κάθε που σκουντούσα τη γλάστρα της κι άφηνε γενναιόδωρα τη μυρωδιά της να φτάσει ως τα ρουθούνια μου. Κάποτε - κάποτε έκοβα ένα φυλλαράκι και το έχωνα μέσα στις σελίδες των βιβλίων, έτσι για να συντροφεύει τη μοναξιά του διαβάσματος. Δύσκολα έβρισκες σπίτι χωρίς αμπερόζα εκείνα τα χρόνια. Μαζί με τους βασιλικούς, τις αντιταμιές, τα καρεμφύλια, τις μαντζουράνες και τους καντιφέδες ήταν από τα απαραίτητα μυριστικά της κρητικής αυλής. Κι όταν τη βλέπω σήμερα ν' αποκρεμιέται στα μπαλκόνια σκέφτομαι πόσο γρήγορα, μα και πόσο αρμονικά, μπήκε τούτο το ξωτικό βοτάνι στη ζωή μας. Γιατί δεν είναι ντόπια η αμπερόζα,

κι εκεί μεγαλούργησε ως θεραπευτικό βοτάνι και ως μαγικό φυτό. Στη Νοτιοαφρικανική Ένωση, τη Ναμίμπια και άλλες κοντινές περιοχές. Στην Ευρώπη έφτασε μόλις τον 17ο αιώνα. Την έφεραν οι περιφερόμενοι συλλέκτες φυτών, εκείνοι που γύριζαν τον κόσμο και προσπαθούσαν να εντοπίσουν άγνωστα είδη για να εμπλουτίσουν τους κήπους των βασιλιάδων τους. Παράλληλα, όμως, την ανακάλυψαν και οι καπεταναίοι των εμπορικών καραβιών που περνούσαν από το ακρωτήρι της Καλής Ελπίδας, στο νότιο άκρο της μαύρης ηπείρου. Όσοι προσέγγιζαν τις στεριές του αφρικάνικου Νότου μεθούσαν από το άρωμά της. Φεύγοντας φρόντιζαν να κουβαλήσουν μοσχεύματα και γλαστράκια στις πατρίδες τους.

δεν φυτρώνει στα βουνά μας όπως η ρίγανη, ο δίκταμος και η αντωναΐδα. Μόνο το επιστημονικό όνομά της είναι ελληνικό: πελαργόνιο! Λέγεται πως τη βάφτισαν έτσι οι βοτανολόγοι επειδή ο καρπός της μοιάζει με το ράμφος του πασίγνωστου αποδημητικού πουλιού. Αυθόρμητα, όμως, μας έρχεται στον νου και μια άλλη κοινή ιδιότητα του πελαργού και της αμπερόζας: Αγαπούν πολύ τα θερμά κλίματα!

Το μεγάλο ταξίδι της αμπερόζας είχε ήδη αρχίσει... Μόνο που τούτη η ξωτική μετανάστρια δεν ήταν εύκολο να ζήσει στον ψυχρό Βορρά, στην Αγγλία, την Ολλανδία και σε άλλες χώρες τόσο διαφορετικές από τον δικό της βιότοπο. Οι κηπουροί των βασιλικών κήπων αναγκάστηκαν να φτιάξουν μικρά θερμοκήπια, έτσι όπως έκαναν και με πολλά άλλα είδη της υποτροπικής ζώνης. Οι ιδιώτες, που κι εκείνοι είχαν γοητευτεί από τη μυρωδιά της, επινόησαν κάπως απλούστερες λύσεις. Τη φύτευαν σε γλάστρες και τη μετακινούσαν δυο φορές τον χρόνο. Όταν άρχιζε να ζεσταίνει ο καιρός την έβγαζαν στις αυλές για να χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού κι όταν έμπαινε ο χειμώνας την έβαζαν μέσα και την τοποθετούσαν στις πιο ζεστές γω-

Τα μακρύ ταξίδι της αμπερόζας Μετανάστρια, λοιπόν, και η αμπερόζα. Μας ήρθε από τον Νότο, από την άκρα της Αφρικής, εκεί ζούσε για εκατομμύρια χρόνια

46

ΥΠΕΡ

νιές των σπιτιών, συνήθως κοντά σε φωτεινά παράθυρα, για να βλέπει το φως. Η βιογραφία της αμπερόζας δεν έχει ακόμη γραφτεί. Γνωρίζομε μόνο τα βασικά για το ταξίδι της από την Αφρική στην Ευρώπη, τους τρόπους μεταφοράς και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες καλλιεργήθηκε. Τα υπόλοιπα μπορούμε να τα φανταστούμε: Ποιος θα μύριζε το άρωμά της και δεν θα το ζήλευε; Κάπως έτσι «συστήθηκε» στους Ευρωπαίους. Με τη μυρωδιά της. Την αγάπησαν οι κυρίες των σαλονιών και οι έμποροι δεν άφησαν την ευκαιρία να πάει χαμένη. Μέσα σε λίγα χρόνια είχε φτάσει παντού, σε όλες σχεδόν τις χώρες της γηραιάς ηπείρου. Ήταν η εποχή των μεγάλων αναζητήσεων, οι κυρίαρχες τάξεις επιζητούσαν την καινοτομία για να διαφοροποιούνται από τις κυριαρχούμενες, και η αμπερόζα προσφερόταν για πειραματισμούς. Άρχισαν να τη χρησιμοποιούν στην αρωματοποιία, την αρτοποιία, την ποτοποιία και τη ζαχαροπλαστική και ανακάλυψαν τρόπους να πάρουν το αιθέριο έλαιο στο οποίο οφείλει το άρωμά της. Ακόμη και σήμερα το αιθέριο έλαιο της αμπερόζας είναι περιζήτητο. Μεγάλες ποσότητες παράγονται στην Κίνα. Αλλά και η γειτονική μας Αίγυπτος δεν πάει πίσω. Είναι μια από τις κυριότερες χώρες που παράγουν και εξάγουν αιθέριο έλαιο του Pelargonium graveolens, έτσι ονομάζεται η γνωστή μας αμπερόζα (ανήκει στην οικογένεια των Γερανιδών). Ήταν ζήτημα χρόνου να αρχίσει η συμβολική χρήση του εξωτικού φυτού και στις καινούργιες πατρίδες του. Έτσι γίνεται πάντα με τα αρωματικά βοτάνια, ας θυμηθούμε τον βασιλικό που χρησιμοποιείται τόσο συχνά σε επίσημες τελετές της ορθόδοξης Εκκλησίας. Σε πολλές περιοχές του Βορρά η αμπερόζα θεωρήθηκε σύμβολο του καλού. Ή ακόμη και προστάτιδα του σπιτιού, όπως συμβαίνει σε περιοχές της Πολωνίας!

Ο χιτώνας του Μωάμεθ Δεν γνωρίζομε πότε ακριβώς ήρθε η αμπερόζα στην οθωμανοκρατούμενη Ελλάδα. Προφανώς τον 18ο αιώνα, στις αρχές προς τα μέσα του. Διαδόθηκε, όμως, γρήγορα τόσο στους μουσουλμανικούς όσο και στους χριστιανικούς πληθυσμούς. Οι Μουσουλμάνοι είχαν έναν πρόσθετο λόγο να τη λατρέψουν: τη θεωρούσαν θαυματουργικό φυτό και πίστευαν ότι η μυρωδιά της ήταν δώρο του θεού. Ένας μύθος διαδεδομένος σε πολλές χώρες της Εγγύς Ανατολής λέει ότι κάποτε ο Προφήτης τους, ο Μωάμεθ, οδοιπορούσε και, κουρασμένος όπως ήταν, σταμάτησε σ' έναν ποταμό για να λουστεί και να δροσιστεί. Στην όχθη ήταν φυτρωμένος ένας θάμνος, ίσως αγριομολόχα. Έβγαλε τον χιτώνα του, τον κρέμασε στον θάμνο και μπήκε στο ποτάμι. Όταν βγήκε ο θάμνος είχε μεταμορφωθεί σ' ένα καταπράσινο βοτάνι με υπέροχο άρωμα. Ήταν, λένε, η πρώτη αμπερόζα του κόσμου! Το άγγιγμα του Προφήτη την είχε καθαγιάσει. Πρόκειται για ένα κοινότατο μοτίβο που ερμηνεύει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των φυτών και που γνωρίζομε πολλές παραλλαγές του στον ελληνικό κόσμο. υπενθυμίζομε και πάλι το πιο χαρακτηριστικό αλλά και πιο γνωστό παράδειγμα, εκείνο του βασι-

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

Μετανάστρια, λοιπόν, και η αμπερόζα. Μας ήρθε από τον Νότο, από την άκρα της Αφρικής, εκεί ζούσε για εκατομμύρια χρόνια κι εκεί μεγαλούργησε ως θεραπευτικό βοτάνι και ως μαγικό φυτό. Στην Ευρώπη έφτασε μόλις τον 17ο αιώνα. λικού που, σύμφωνα με την ορθόδοξη παράδοση, ήταν φυτρωμένος δίπλα στον Σταυρό του Χριστού. Παρόμοιες παραδόσεις συναντούμε άφθονες στην αρχαία γραμματεία. Αναφέρομε και πάλι ένα μόνο παράδειγμα: Ο υάκινθος φύτρωσε εκεί όπου χύθηκε το αίμα του ωραιότερου νέου της εποχής και φίλου του Απόλλωνα, του υάκινθου. Είναι οι ευρηματικές αιτιολογικές παραδόσεις που με τούτες τις θαυμαστές αφηγήσεις προσπαθούν να εξηγήσουν τα ανεξήγητα. Πού αλλού ν' αποδώσεις τα εξαίσια αρώματα των φυτών αν δεν πιστέψεις στο θαύμα; Στον αφρικάνικο Νότο αποδίδονταν μαγικές ιδιότητες στην αμπερόζα. Οι Ζουλού χρησιμοποιούσαν σκόνη από τη ρίζα της ανάμικτη με λίπος από άγρια ζώα προκειμένου να προσελκύσουν το αντίθετο φύλο και σε κάποιες άλλες φυλές οι άνδρες αλείφονταν με πολτό από τα κλαδιά και τα φύλλα της πριν από πολεμικές συγκρούσεις. Το μαγικό φυτό θα απωθούσε τα εχθρικά βέλη, έτσι πίστευαν! Οι αφρικάνικοι πολιτισμοί διατηρούν ακόμη και σήμερα μιαν ιδιαίτερη σχέση με τη φύση και αξιοποιούν με πολλούς και ποικίλους τρόπους τα φυτά με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Σ' αυτές τις περιοχές η ενδημική αμπερόζα ήταν ένα από τα ευρέως χρησιμοποιούμενα θεραπευτικά φυτά. Η σύγχρονη εθνοβοτανολογική έρευνα έχει καταγράψει αρκετές ιαματικές πρακτικές σε περιοχές της Νότιας Αφρικής και της Ναμίμπια. Ούτε οι δικοί μας πρακτικοί γιατροί έμειναν ασυγκίνητοι από το φυτό με το εξωτικό άρωμα. Τη χρησιμοποίησαν για τη θεραπεία δερματικών νοσημάτων (επαλείψεις με πολτό από τα φύλλα της), για την αντιμετώπιση αναπνευστικών και γαστρεντερικών προβλημάτων, ως στυπτικό και ως καταπραϋντικό φάρμακο. Σε όσους είχαν ανήσυχο ύπνο συνιστούσαν να πίνουν αφεψήματα με μίγμα βοτάνων από τα οποία δεν απέλειπε η αμπερόζα. «Όταν το βρέφος είναι δυσκοίλιο, ερεθίζουν το αντεράκι του με το κοτσάνι της αμπερόζας βουτηγμένο στο λάδι», γράφει η Ευ. Φραγκάκι (Η Δημώδης Ιατρική της Κρήτης, Αθήνα 1978: 76). Σύγχρονοι βοτανοθεραπευτές πιστεύουν ότι αποτελεί καλό ενισχυτικό του ανοσοποιητικού συστήματος. υπενθυμίζομε, όμως, και πάλι ότι πριν χρησιμοποιήσει κάποιος τα βότανα για θεραπευτικούς σκοπούς πρέπει να ζητά συμβουλές από τον γιατρό του.

47

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦυΤΩΝ

Στην Κρήτη Καλοδεχούμενα ήταν πάντα στην Κρήτη όλα τα φυτά που κατέφταναν κατά καιρούς, όπως κι εκείνα που καταφτάνουν και σήμερα. Το κλίμα του νησιού είναι φιλικό ακόμη και για τα είδη που προέρχονται από την τροπική και την υποτροπική ζώνη και πολλά απ' αυτά ενσωματώνονται εύκολα στην τοπική μας χλωρίδα. Κάπως έτσι συνέβη και με την αμπερόζα. Το ελκυστικό άρωμά της γοήτευσε και τους Κρητικούς και το φυτό εξαπλώθηκε πολύ γρήγορα σε πόλεις και χωριά. Ιδιαίτερα στις πόλεις, όπου είχε αναπτυχθεί μια ιδιότυπη ζαχαροπλαστική, οι νοικοκυρές φρόντιζαν να την καλλιεργούν στις αυλές τους. Στις αρχές του 20ού αιώνα παρασκευάζονταν στο Ηράκλειο, στα σπίτια των μεγαλοαστικών οικογενειών, ποτά με άρωμα αμπερόζας, αλλά δυστυχώς δεν έχουν σωθεί περισσότερες πληροφορίες. Γνωρίζομε μόνο ότι στις συνάξεις των κυριών προσφέρονταν διάφορα λικέρ, τα περισσότερα από τα οποία είχαν ως βάση τη ρακή. Τη δεκαετία του 1950 είχε παρατηρηθεί κι ένα μικρής έκτασης εμπόριο φύλλων αμπερόζας, σύμφωνα με μαρτυρίες παλιών ζαχαροπλαστών. Την εποχή εκείνη λειτουργούσαν πολλά μικρά εργαστήρια τα οποία παρασκεύαζαν γλυκά κουταλιού. Κάθε φθινόπωρο, όταν κατέκλυζαν την αγορά τα σταφύλια και τα κυδώνια, η αμπερόζα είχε την τιμητική της. Αξίζει, όμως, να πούμε κι εδώ δυο κουβέντες για την εξέλιξη της κρητικής αστικής ζαχαροπλαστικής: Από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα τα τοπικά εργαστήρια είχαν αρχίσει να εμπνέονται από την Ευρώπη. Τα φαγητά και τα γλυκά της ήδη ακμαίας χριστιανικής αστικής τάξης σηματοδοτούσαν την απομάκρυνση από τα οθωμανικά (ανατολίτικα) πρότυπα και την αναζήτηση καινούργιας ταυτότητας. Από τις διαφημίσεις της εποχής γνωρίζομε ότι γίνονταν εισαγωγές γλυκισμάτων και ποτών και παράλληλα προσλαμβάνονταν στα ζαχαροπλαστεία τεχνίτες με εμπειρία σε ευρωπαϊκά παρασκευάσματα. Η Κρήτη των αρχών του 19ου αιώνα, όμως, αποτελούσε ένα πολύπλοκο - πολύχρωμο σκηνικό στο οποίο συνυπήρχαν Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι, μεγαλέμποροι και μικροεπαγγελματίες, κτηματίες και εργάτες. Κι από κοντά οι χιλιάδες Ευρωπαίοι στρατιώτες των Μεγάλων Δυνάμεων που κατέκλυζαν τις μεγάλες πόλεις του νησιού. Πρόκληση μεγάλη για τους μαγαζάτορες που προσπαθούσαν να ικανοποιήσουν όλα τα γούστα. Στα ζαχαροπλαστεία της εποχής εκείνης υπήρχαν τα πάντα, ανατολίτικα σεκέρ λουκούμ πλάι στις ευρωπαϊκές πάστες, ραμαζάν χαλβά πλάι στα φρουί γλασέ, μπακλαβάδες, αμυγδαλωτά, μουχαλεμπί, σοκολατίνες, μαντολάτα Ζακύνθου, φοντάν, μαρόν... Ωστόσο, η παραδοσιακή οικιακή ζαχαροπλαστική είχε βρει τον τρόπο της να επιβιώσει και να μετεξελιχθεί σε επαγγελματική δραστηριότητα: Αξιοποίησε τα περισσεύματα της τοπικής παραγωγής, τα 48

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

49

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦυΤΩΝ

Στη Μεσαρά, και γενικά στις νότιες περιοχές της Κρήτης, βάζουν στις ροδαρές της Σταυροπροσκύνησης μόνο μυριστικά φυτά. Δεν μπαίνει ποτέ λουλούδι που δεν μυρίζει, όσο όμορφο κι αν είναι. άφθονα φρούτα που παράγονταν στο νησί, όπως αξιοποίησε και τις γαστρονομικές προτιμήσεις των Κρητικών. Στα χωριά οι γυναίκες συνέχιζαν να φτιάχνουν τα γλυκά τους με φρούτα, στα μεσοαστικά στρώματα επικρατούσε ακόμη η συνήθεια να προσφέρονται στους επισκέπτες γλυκά κουταλιού. Και, όπως είπαμε ήδη, πολλά απ' αυτά ήταν αρωματισμένα με αμπερόζα (σταφύλι, κυδώνι, κεράσι, βύσσινο κ.α.). Αλλά ας επιστρέψομε και πάλι στην αμπερόζα. Σήμερα καλλιεργείται ως καλλωπιστικό φυτό στις αυλές των σπιτιών και σε γλάστρες, αλλά δεν μας είναι γνωστές συστηματικές καλλιέργειές του για εμπορική εκμετάλλευση. Τα τελευταία χρόνια τη συναντούμε και σε πλήθος νεωτερικών αρτοσκευασμάτων αστικής προέλευσης, ενώ κατά καιρούς αξιοποιήθηκε για να προσθέσει άρωμα σε κάποια κρασιά. Χρησιμοποιείται επίσης ως αφέψημα μόνη της ή σε συνδυασμό και με άλλα (τοπικά) βότανα. Αξιοπρόσεκτες, όμως, είναι και οι συμβολικές χρήσεις της τόσο στην Κρήτη όσο και στον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο. Σε μερικές περιοχές κλωνιά της αμπερόζας συντροφεύουν τον βασιλικό και την ελιά σε τελετές της ορθόδοξης Εκκλησίας (κυρίως στον αγιασμό των Φώτων, όταν δεν υπάρχει αρκετός βασιλικός). Πιο συχνά τη βλέπομε στις λεγόμενες ροδαρές της Σταυροπροσκύνησης, αυτά τα μικρά ιερά ματσάκια με άνθη και μυριστικά που ευλογούνται στις εκκλησίες κατά την τρίτη Κυριακή των Νηστειών και διανέμονται στους πιστούς. Οι γυναίκες που συνάζονται τις παραμονές της μεγάλης γιορτής για να φτιάξουν τις ροδαρές κουβαλούν μαζί τους όλα τα διαθέσιμα λουλούδια της εποχής, ζουμπούλια, δεντρολίβανα, άνθη λεμονιάς, ανάμεσά τους και κλωνάρια αμπερόζας. Στη Μεσαρά, και γενικά στις νότιες περιοχές της Κρήτης, βάζουν σ' αυτά τα μικρά μπουκετάκια μόνο μυριστικά φυτά. Δεν μπαίνει ποτέ λουλούδι που δεν μυρίζει, όσο όμορφο κι αν είναι. Η εξήγηση είναι πρόχειρη και αυθόρμητη: η μυρωδιά εφανέρωσε τον σταυρό… Στην Κύπρο συνηθίζουν να βάζουν αμπερόζα, μαζί με άλλα αρωματικά και βοτάνια, στα μαξιλάρια των νεκρών (αυτά που γεμίζονται συνήθως με κλαδιά ελιάς στην Κρήτη και που ονομάζονται αναβόλια). Ιδιαίτερα σημαντική είναι η εθιμική χρήση της στις κυπριακές εκκλησίες κατά την εορτή της υψώσεως του Τιμίου Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου). Διανέμεται μαζί με κλαδιά βασιλικού στους πιστούς υπενθυμίζοντας τη γνωστότατη παράδοση που αναφέρει ότι ένα ελκυστικό άρωμα οδήγησε κάποτε τα βήματα της Αγίας Ελένης στον τόπο όπου ανακάλυψε τον σταυρό του Χριστού. x 50

οση δ ά τη αρ Η π α από η ν μέσ γχρο ία ύ σ ολογ ν τεχ

Ποιοτικά προϊόντα γάλακτος ΣΥΛΛΙΓΑΡΔΟΣ ΟΕ Νεάπολη Λασιθίου 724 00, Κρήτη τηλ: 2841 034113 , mail: info@silligardos.gr, web: www.silligardos.gr social: www.facebook.com/silligardosCo/

ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Η ΖΩΗ ΣΤΑ ΣΠΗΛΑΙΑ ΤΗΣ ΤΡYΠΗΤΗΣ Ήταν κάποτε μια γειτονιά πίσω από τη βιτρίνα της πόλης...

>

Του Νίκου Ψιλάκη

Ήταν κάποτε μια γειτονιά πίσω από τη βιτρίνα της πόλης. Χωρίς ηλεκτρικό, χωρίς δρόμους. Λαδολύχναρα και λάμπες πετρελαίου μοχτούσαν να νικήσουν τα υγραμένα σκοτάδια, σκονισμένα μονοπάτια οδηγούσαν ώς τις μικρές συστάδες των θεόκτιστων φτωχικών της. Άγονος ο τόπος, δαρμένος από τους ανέμους, ποτισμένος από το κύμα. Όταν φυσούσε βοριάς, η θάλασσα ράντιζε τις αυλές, κι όταν κόπαζε, η αλμύρα σχημάτιζε κρούστα στις πέτρες. Μα οι άνθρωποι που ’χαν ριζώσει σε τούτη την άκρα του κόσμου ομόρφαιναν τον λιγοστό τόπο που τους αναλογούσε με βασιλικούς και με δυόσμους, ασβέστωναν τις πέτρες και καθάριζαν τις σκόνες από τα περάσματα. Άλλοι κουβαλούσαν γόνιμο χώρα, το έστρωναν στα βράχια και φύτευαν κάθε λογής ζαρζαβατικά, πιπεριές, μελιτζάνες, ντομάτες. Γεννοβολούσαν οι γυναίκες, αυγάταινε η γειτονιά, τα ξυπόλητα κουτσούβελα μάθαιναν από νωρίς να σκαρφαλώνουν στα βράχια, να παίζουν με το κύμα, να κολυμπούν· μαζί με τα πρώτα τους βήματα έκαναν και τις πρώτες τους αποκοτιές να φιλιώσουν με τη θάλασσα. Μάζευαν πεταλίδες και ξεκολλούσαν αχινούς. Τα περισσότερα ήξεραν να ψαρεύουν σχεδόν από τα γεννοφάσκια τους. Ήταν κάποτε μια γειτονιά πίσω από τη βιτρίνα της πόλης, μα τώρα δεν είναι. Ξεριζώθηκαν οι βράχοι, ξεριζώθηκε μαζί τους κι η μνήμη. Κι όταν λέμε κάποτε δεν μιλούμε για καιρούς μακρινούς, ούτε πενήντα χρόνια δεν έχουν περάσει από τότε που έφυγαν οι τελευταίοι της κάτοικοι.

52

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΗΝ «ΚYΑΝΗ ΑΚΤΗ» ΤΟY ΗΡΑΚΛΕΙΟY Τρυπητή την έλεγαν τη θαλασσινή γειτονιά του Μεγάλου Κάστρου που δεν υπάρχει πια και Τρυπηθιανούς όσους κατοικούσαν εκεί. Βρισκόταν κοντά στο λιμάνι της πόλης, ένα - δυο χιλιόμετρα πιο κει, κάτω από τη σημερινή συνοικία του Πόρου και λίγο πιο πέρα, προς τον Κατσαμπά. Ένα εντυπωσιακό γεωλογικό φαινόμενο είχε δώσει την ονομασία στον τόπο, ένας τρύπιος βράχος, κάτι σαν πέτρινη πύλη, που σχεδόν βρεχόταν από τη θάλασσα. Ήταν το όριο που χώριζε δυο κόσμους. Δυτικά η αμμώδης παραλία, που κάποτε οι άρχοντες του τόπου τη βάφτισαν Κυανή Ακτή φιλοδοξώντας να μιμηθούν την κοσμοπολίτικη... συνονόματή της στη Γαλλία, αριστερά η φτωχογειτονιά των Τρυπηθιανών. Έχουν γραφτεί κατά καιρούς πολλά για την παραλία. Για τη φτωχογειτονιά της Τρυπητής, τίποτα. Ελάχιστοι θυμούνται σήμερα τι γινόταν εκεί. Πώς ήταν ο τόπος, πώς ζούσαν οι άνθρωποι. Οι περισσότεροι από τους σημερινούς ηλικιωμένους Καστρινούς, τους εβδομηντάρηδες και τους ογδοντάρηδες, έχουν ταυτίσει την Τρυπητή με

τις ώρες της καλοκαιρινής ξενοιασιάς. Ήταν η πλαζ του Ηρακλείου. Εκεί κατέβαιναν κάποτε για το μπάνιο τους. Όταν επιτράπηκε να κολυμπούν άντρες και γυναίκες μαζί, κατέβαιναν και οι Καστρινές, κυρίως οι νέες κοπέλες. Ήταν τα περίφημα «μπαιν μιξτ» που πρόσφεραν θέαμα στους θαμώνες της παραλίας κι έμπνευση στους χρονογράφους των εφημερίδων. Η πλαζ έφτανε περίπου μέχρι το Τρυπητό Χαράκι. Τη Μούρη, όπως λέγανε οι Τρυπηθιανοί. Από κει ξεκινούσε ένας κόσμος αλλιώτικος. Με τους δικούς του νόμους και τους δικούς του καημούς. Σαράντα περίπου σπήλαια ήταν σκορπισμένα σε κάθε σημείο, άλλα πλάι στο κύμα κι άλλα ψηλότερα. Δεν ήταν, όμως, μόνο αυτά. Πιο πέρα, προς το εργοστάσιο του Λιανά, προς τη ρεματιά της Χρυσοπηγής, αλλά και ανατολικότερα, υπήρχαν κι άλλα. Πόσα; Κανείς δεν τα μέτρησε, μα ήταν πάνω από ογδόντα συνολικά. Μπορεί κι εκατό. Μέχρι και διακόσιες φαμίλιες έφτασαν να κατοικούνε στην Τρυπητή· κάποιες απ' αυτές ήταν πολύτεκνες. Με πέντε κι έξι κι οχτώ παιδιά η καθεμιά τους.

53

ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΟΙ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕYΑΝΘΙΑΣ Ελάχιστα πράγματα ήξερα για τούτη την παράξενη γειτονιά. Σχεδόν τίποτα. Είχα διαβάσει μόνο σκόρπιες αναφορές σε παλιές εφημερίδες και είχα ακούσει αποσπασματικές περιγραφές από παλιούς Καστρινούς. Οι περισσότερες απ' αυτές αναφέρονταν σε έναν και μόνο κάτοικο των σπηλαίων, στον ιδιόρρυθμο ποιητή Γιάννη Ρολογά, γόνο πλούσιας αστικής οικογένειας που, κατεστραμμένος οικονομικά μετά τον θάνατο του πατέρα του, πεινασμένος και ρακένδυτος, το έριξε στο ποτό και τελικά αποσύρθηκε στη μοναξιά της Τρυπητής σκαρώνοντας στίχους. Θα άξιζε να συγκεντρωθούν κάποτε όσα είναι γνωστά για τη ζωή και το έργο του, μα και για τις απίστευτες ανατροπές του ανθρώπινου βίου· λέγεται πως η φαμίλια του ήταν εκείνη που είχε προμηθευτεί το πρώτο βρεφικό καροτσάκι κατά τον μακρινό 19ο αιώνα και είχε προσλάβει σπουδαγμένη γκουβερνάντα μόνο και μόνο για να φροντίσει τον μικρό Γιαννάκη της. Τον κατοπινό τρωγλοδύτη! Ξαφνιάστηκα, λοιπόν, όταν έπεσαν στα χέρια μου (με τη φροντίδα του κ. Μιχ. Μπορμπαντωνάκη, τον οποίο και ευχαριστώ) οι χειρόγραφες αναμνήσεις μιας δραστήριας γυναίκας που γεννήθηκε και μεγάλωσε σ' ένα σπήλιο της Τρυπητής. Είναι ένα κείμενο - ποταμός με ολοζώντανες περιγραφές της καθημερινής ζωής μιας κοινότητας ανθρώπων που προσπάθησαν να κρατηθούν στη ζωή κουρνιασμένοι σε ανήλιαγες σπηλιές, εκεί όπου σκάει το κύμα και λυσσομανούν οι αέρηδες. Τη λένε Ευανθία Διακαντώνη και από τα 18 της ζει στη γη των Βαλλόνων, στο Βέλγιο, έχοντας δημιουργήσει τη δική της οικογένεια κι έχοντας αναπτύξει πλούσια κοινωνική δράση. Μα την Τρυπητή του Ηρακλείου, τη δική της Τρυπητή, δεν μπορεί να την ξεχάσει. Διάβασα το κείμενο ξανά και ξανά. Ένας άλλος κόσμος ζωντάνευε, ο τόπος αποκτούσε και πάλι ζωή, έβλεπα παιδιά να μπαινοβγαίνουν στους σπήλιους και γυναίκες ν' ασβεστώνουν τους βράχους, έβλεπα όλα όσα δεν χωρούν στις σελίδες της ιστορίας, ξαναζωντάνευαν οι άνθρωποι που πέρασαν από τούτη την πλάση χωρίς ν' αφήσουν ίχνη στο διάβα τους. Η Ευανθία Διακογιώργη γράφει για τα πάντα. Για τη δική της ζωή, μα και για τις ζωές των άλλων.

54

Για την καθημερινότητα των ανθρώπων, για τα έθιμα, τις συνήθειες, τις ανάγκες, τα όνειρα. Θυμάται τις γυναίκες να πλύνουν τα ρούχα στη θάλασσα, τους άντρες να κάνουν μπασοδούλια, τα κουτσούβελα να ζουν μέσα στην ανέμελη μακαριότητα της παιδικής ηλικίας, τους άγουρους έρωτες που άνθιζαν πάνω στον ξερόβραχο, τις βεγγέρες στο παλιό καρνάγιο, τα τραγούδια· θυμάται τον Σουβλά, τον μάγκα της γειτονιάς με τη μεγάλη κομπολόγα και τη φαρδιά γυαλιστερή ζώνη, τον Χριστόφορο που μάζευε τα τσιγαρόκουτα κι έγραφε πάνω σ' αυτά μηνύσεις εναντίον Δημάρχων, Νομαρχών, Βασιλιάδων. Κι όλα τούτα τις δεκαετίες του

1950 και του 1960. Μακάρι να τυπωθούν σε βιβλίο όλες αυτές οι αναμνήσεις. Ν' αποκαλυφτεί ένα άγνωστο κεφάλαιο της κοινωνικής ιστορίας. Των κατώτερων τάξεων, εκείνων που δεν είχαν άλλο απόσκιο και είχαν καταλήξει στις κρύες σπηλιές της Τρυπητής. Πολλοί απ' αυτούς είχαν φτάσει στην Κρήτη από τα Δωδεκάνησα, οι περισσότεροι στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, λίγο πριν ή λίγο μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Όπως η οικογένεια Διακαντώνη που καταγόταν από την Κάλυμνο. Ο πατέρας ήταν χτίστης και γύριζε την Κρήτη αναζητώντας δουλειά. Η μητέρα είχε γεννηθεί στη Σητεία. Ήταν από μια μεγάλη φαμίλια, τους Γαλανάκηδες. Ήρθε νέα στο Ηράκλειο κι ετοιμαζόταν να ταξιδέψει στην Αίγυπτο, στην Αλεξάνδρεια. Χρειαζόταν, όμως, κάποια χαρτιά, ιατρικές εξετάσεις και τέτοια, προκειμένου να της επιτρέψουν οι αρχές να ταξιδέψει. Πήγε στη θεία, την αδερφή της μητέρας της, που ο άντρας της ήταν γιατρός και διατηρούσε κλινική στον Πόρο. Εκεί την είδε μια Τρυπηθιανή, έμαθε πως ήταν ανηψιά του γιατρού, νόμισε πως ήταν ευκατάστατη κι έσπευσε να την κάμει προξενειά στον Διακαντώνη. Σε μια βδομάδα παντρεύτηκαν και στρώσανε τη νυφική τους στρωμνή

Παιδιά στην Τρυπητή. Δεκαετία 1950. Κάτω: Η Ευανθία μαθήτρια (πρώτη σειρά, στο κέντρο).

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

... Στο τέλος αναγκάστηκε να ομολογήσει: Είχε πάει να δώσει εξετάσεις για να μπει στο Γυμνάσιο! Έτσι γινόταν εκείνα τα χρόνια. Με τα πολλά την άφησαν να φοιτήσει. Το μόνο παιδί της Τρυπητής που κατάφερε να τελειώσει το Γυμνάσιο και, μάλιστα, με πολύ καλές επιδόσεις.

55

ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

στα σπηλιάρια της Τρυπητής. Φαίνεται πως ήταν εμφανίσιμος ο Διακαντώνης. Ψηλός, λιγνός, όμορφος. Ένα κουσούρι είχε μόνο, σύμφωνα με τα αισθητικά δεδομένα της εποχής: Ήταν κασίδης. Ούτε μια τρίχα δεν φύτρωνε στην κεφαλή του, γι' αυτό φορούσε πάντα καπέλο, πάντα. Έτσι, με καπέλο, τον γνώρισε και η Στειακιά κατοπινή σύζυγός του. Το έμαθαν οι συγγενείς, ήρθαν στην πόλη να γνωρίσουν τον γαμπρό και βρέθηκαν στα σπηλιάρια της Τρυπητής. Την αποκλήρωσαν κι ούτε για παιδί τους ήθελαν πια να τη λογαριάζουν. Είναι οι μικρές ιστορίες των ανθρώπων. Έρωτες, πάθη, αποφάσεις που αλλάζουν τις ζωές τους. Πίσω από κάθε κάτοικο της Τρυπητής υπήρχε κι από μια ιστορία. Κάποιοι πρόσφυγες από τη Μικρασία, κάποιοι ντόπιοι Κρητικοί από τα χωριά. Γιατί δεν υπήρχαν μόνο πολύτεκνοι σε τούτη τη γειτονιά. Υπήρχαν και κάποιοι μοναχικοί, νέοι και γέροι. Μόλις πέθαινε κάποιος ερχόταν άλλος κι έπαιρνε τη σπηλιά του. Έτσι απλά, χωρίς διατυπώσεις.

σκόταν, λέει, πριν από μήνες σ' έναν μεγάλο δρόμο, στην πόλη που ζει μόνιμα πια, στο Βέλγιο. Ξάφνου βλέπει μια γυναίκα να πέφτει. Έτρεξε, δεν ήξερε τι να κάνει, κάλεσε ασθενοφόρο και της έπιασε το χέρι μόνο και μόνο για να της δώσει κουράγιο. Άνθρωποι κάθε ηλικίας πηγαινοέρχονταν δίπλα, όλοι είδαν την πεσμένη γυναίκα, αλλά κανείς δεν πλησίασε. Κανείς!

Οι Τρυπηθιανοί

- Δεν ήξερα τι σημαίνει «δικό μου» Συνάντησα την κυρία Ευανθία το φετινό καλοκαίρι. Κάθε χρόνο επιστρέφει στην Κρήτη, συναντά συγγενείς και φίλους, αλλά δεν παραλείπει να περάσει από την Τρυπητή, από τον τόπο όπου βρισκόταν κάποτε το πατρικό της. Κι όλα τούτα που γράφονται εδώ προέρχονται από τις συζητήσεις μαζί της. Αν προσπαθούσα να τη σκιαγραφήσω, θα έλεγα απλά ότι είναι μια μαχήτρια της ζωής. Δούλεψε πολύ, διάβασε πολύ, πάλεψε. Αλλά, όσο κι αν φαίνεται παράξενο, νοσταλγεί την Τρυπητή των παιδικών της χρόνων. Τη ρωτάω γιατί. Και μου απαντά μ' ένα πλατύ χαμόγελο. Βρι56

παιδιά του, να κάθονται στην αυλή μπροστά στη θάλασσα και να διηγιέται; Να λέει ιστορίες και παραμύθια. Δώσ' τσ' ανέμης να γυρίσει... Μιλούσε και κρεμόμασταν από τα χείλη του, ήξερε να πλάθει ιστορίες, έκανε τη ζωή του παραμύθι και μας την έλεγε... Επιμένω. Της λέω πως την ίδια εποχή κάποιοι άλλοι είχαν όλες τις ανέσεις της σύγχρονης ζωής. Θέρμανση κεντρική, ψυγεία, κουζίνες. Απαντά με το ίδιο χαμόγελο: - Όταν δεν ξέρεις πώς ζούνε οι άλλοι; Μεγάλη κουβέντα, κυρία Ευανθία, μεγάλη κουβέντα!

- Δεν αντέχω την αδιαφορία, την αποξένωση, λέει. Στην Τρυπητή ζούσαμε όλοι σαν ένας. Ευτυχισμένα χρόνια. Μοιραζόμασταν όσα είχαμε κι όσα δεν είχαμε. Υπάρχει μεγαλύτερη ευτυχία από το να μοιράζεσαι τα πάντα; Μεγάλωσα και δεν ήξερα τι θα πει «δικό μου» και «δικό σου», δεν την ήξερα τη λέξη.

- Τόση νοσταλγία, λοιπόν; - Υπάρχει μεγαλύτερη ευτυχία να έχεις έναν πατέρα να μαζεύει γύρω τα

Το σπίτι της οικογένειας Διακαντώνη ήταν ένα σχετικά μεγάλο σπήλαιο. Εκεί γεννήθηκε η Ευανθία μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, εκεί γεννήθηκαν και τ' αδέρφια της. Μπροστά στο στόμιο είχε διαμορφωθεί μια μικρά αυλή. Αλλά η αυλή αυτή μίκραινε με τα χρόνια, όλο και μίκραινε. Κάθε που παντρευόταν ένα παιδί η πατρική οικογένεια έφτιαχνε κι από μια παράγκα. Η μια πλευρά βράχια, η άλλη λαμαρίνες ή ξύλα. Όχι σπουδαία πράματα, οι Τρυπηθιανοί είχαν μάθει να ζουν με το ελάχιστο. Ένα δωμάτιο και μια κουζίνα αρκούσαν. Έτσι φτιάχτηκε ένα ολόκληρο συγκρότημα. Οκτώ σπιτάκια μαζί. Άλλα με λαμαρίνες, άλλα με χωμάτινους πλίνθους. Πέρα μακριά, στην άκρη των βράχων, υπήρχε μια βρύση. Αλλά δεν έτρεχε πάντα. Είχε μέρα παρά μέρα νερό. Κινούσαν οι γυναίκες με κουβάδες και στάμνες, κουβαλούσαν όσο νερό χωρούσε στα σκεύη τους. Κάποιοι όμως, οι πιο μεγάλοι, δεν μπορούσαν. Έτσι κατάφερε να βγάλει η μικρή Ευανθία το πρώτο χαρτζιλίκι

Πρωτομαγιά στην Τρυπητή (δεκαετία 1960). Δεξιά, η Ευανθία Διακαντώνη.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

Δεν αντέχω την αδιαφορία, την αποξένωση, λέει. Στην Τρυπητή ζούσαμε όλοι σαν ένας. Ευτυχισμένα χρόνια. Μοιραζόμασταν όσα είχαμε κι όσα δεν είχαμε. Υπάρχει μεγαλύτερη ευτυχία από το να μοιράζεσαι τα πάντα; Μεγάλωσα και δεν ήξερα τι θα πει «δικό μου» και «δικό σου», δεν την ήξερα τη λέξη.

της. Παιδάκι ακόμη κουβαλούσε νερά στις σπηλιές. Κι αμειβόταν. Με πενταροδεκάρες, μα κι αυτές ήταν τότε πολύτιμες. Μόλις μεγάλωσε λίγο έπιασε το κουπί. Δεινή κολυμβήτρια - οι δικοί της έλεγαν ότι πρώτα έμαθε να κολυμπά και μετά να περπατά - βοηθούσε κάποιον συγγενή της ψαρά και μοιράζονταν τα ψάρια. Μισά - μισά. Το μικροκαμωμένο κοριτσάκι έπαιρνε την πάρτη του κι έβγαινε στον δρόμο. Είχε μόνιμους πελάτες, όπως τη φα-

μίλια του γιατρού Κριτσωτάκη. Και τους γείτονες του Κριτσωτάκη στον Πόρο. Αγόραζαν πάντα τα ψάρια της. Ακόμη κι αν δεν τα είχαν ανάγκη! Έτσι πήγε στο σχολείο, με το χαρτζιλίκι που κέρδιζε από τα ψάρια. Τέλειωσε το Δημοτικό και μια μέρα, στα 12 χρόνια της, το έσκασε από το σπίτι. Έλειπε ώρες πολλές. Γύρισε αργά το απόγευμα και βρέθηκε μπροστά σε καυγά. Κανείς δεν της συγχωρούσε την απουσία. Στο τέλος αναγκάστηκε να ομολογήσει: Είχε πάει να δώσει

εξετάσεις για να μπει στο Γυμνάσιο! Έτσι γινόταν εκείνα τα χρόνια. Με τα πολλά την άφησαν να φοιτήσει. Το μόνο παιδί της Τρυπητής που κατάφερε να τελειώσει το Γυμνάσιο και, μάλιστα, με πολύ καλές επιδόσεις. Ήταν ένα χαρούμενο ζωηρό παιδί που κατάφερε να γίνει και πρόεδρος της τάξης. Κανείς δεν ήξερε ότι ψάρευε με τη βάρκα τη νύχτα για να μπορεί να φοιτά την ημέρα. Κανείς δεν ήξερε ότι, εκτός από το ψάρεμα, η μικρή Ευανθία πήγαινε με τα πόδια στον Καρτερό, χιλιόμετρα μακριά, μάζευε χοχλιούς και τους πουλούσε. Έτσι όπως έκανε και με τους αχινούς και με τα καβούρια της θάλασσας. Τη ρωτώ για τους κατοίκους, τους γείτονές της. Κι αρχίζει να μιλά για τη "γιάτραινα", μια γυναίκα που έμενε σε κοντινό σπήλαιο και που τα ήξερε όλα. Κάποτε, λέει, δεκαετία του 1950, έγινε ένας γάμος στην Τρυπητή. Μικρός ο γαμπρός κι η νύφη μικρότερη. Τους έχτισαν δική τους παράγκα δίπλα στο σπήλαιο, έστρωσαν και νυφικό κρεβάτι. Περνούσαν οι μέρες αλλά σημάδια εγκυμοσύνης δεν φαίνονταν. Η μάνα τρέχει στη γιάτραινα. Το μελετά εκείνη και βγάζει διάγνωση: «Τους έχουν δεμένους με

Εφημερίδα ΚΡΗΤΙΚΟΝ ΒΗΜΑ, 10 Ιουνίου 1967.

57

ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

>

Τα σπήλαια του Μεγάλου Κάστρου...

μάγια. Να φέρετε μια νεκροκεφαλή, να τη βάλετε κάτω από το κρεβάτι τους και θα πιάσουν αμέσως παιδί». Την επόμενη νύχτα τρέχει η αδερφή της κοπέλας στα μνήματα του Αγίου Κωνσταντίνου και τους επόμενους μήνες το νιόπαντρο ζευγάρι κοιμόταν συντροφιά μ' έναν πεθαμένο. Το κρανίο κρεμόταν στις τάβλες, κάτω από το αχυρένιο τους στρώμα! Η Ευανθία γελάει καθώς το θυμάται. «Παιδιά ήταν και δεν θα είχαν μάθει ακόμη το ερωτικό παιγνίδι. Κι όταν έμεινε έγκυος η κοπέλα δεν το απέδωσαν στην εμπειρία που αποκτήθηκε αλλά... στο κρανίο». Δεν έχουν τέλος οι ιστορίες της Τρυπητής. Ούτε οι αναμνήσεις της Ευανθίας. Όταν ξενιτεύτηκε (ο τρόπος της αποδημίας θυμίζει μυθιστόρημα) κράτησε τακτική αλληλογραφία με συγγενείς και με φίλους. Ακόμη και η ιστορία της επικοινωνίας των Τρυπηθιανών παρουσιάζει ενδιαφέρον: Ερχόταν ο ταχυδρόμος στην πάνω μεριά και φώναζε δυνατά τα ονόματα. Ούτε οδός ούτε αριθμός. Έβγαιναν οι άνθρωποι από τις σπηλιές, ανηφόριζαν... Πέρασαν κάμποσα χρόνια από τη μέρα του ταξιδιού, δέκα περίπου. Κι όταν επέστρεψε δεν υπήρχε πια Τρυπητή. Από τα προπολεμικά χρόνια συζητιόταν η μεταφορά των τρωγλοδυτών. Έτσι τους έλεγαν, τρωγλοδύτες. Στις αρχές του 1960 άρχισαν να κατασκευάζονται οι περίφημες «λαϊκές κατοικίες» δυτικά του Ηρακλείου. Εκεί μεταφέρθηκαν λίγο πριν το 1970 και κάμποσοι από τους κατοίκους της Τρυπητής. Λίγες ημέρες μετά έπιασαν δουλειά οι μπουλντόζες. x

58

Η περιοχή ανατολικά του Μεγάλου Κάστρου παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον για όποιον ασχοληθεί με την ιστορία του τόπου. Ήταν διάσπαρτη με σπήλαια κάθε λογής. Άλλα φυσικά κι άλλα τεχνιτά, σκαμμένα πριν από αιώνες στους βράχους. Έχουν γραφτεί αρκετά, κυρίως από παλαιότερους μελετητές, για τα σπήλαια του Μαρουλά - έτσι λεγόταν στα χρόνια της Βενετιάς η σημερινή Χρυσοπηγή. Τα σπήλαια αυτά απέκτησαν ιδιάζουσα σημασία στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Το 1717 ο Μεχμέτ Πασάς περιόρισε εκεί τους λεπρούς που περιφέρονταν ρακένδυτοι και πεινασμένοι στις πύλες του Μεγάλου Κάστρου κι από τότε άλλαξε όνομα ο Μαρουλάς. Έγινε Μεσκινιά! Μεσκίνης (ή μισκίνης) στα τουρκικά σημαίνει λεπρός. Κάποιοι απ' αυτούς είχαν - καταπώς φαίνεται - κατοικήσει και λίγο πιο κάτω, προς τη θάλασσα. Στις αρχές του 20ού αιώνα η νεοσύστατη Κρητική Πολιτεία αποφάσισε να λύσει οριστικά το πρόβλημα, σύμφωνα με τα ιατρικά δεδομένα της εποχής. Σε όλον τον κόσμο περιόριζαν τους λεπρούς σε περίκλειστους χώρους η απομονωμένα νησιά. Οι λεπροί της Μεσκινιάς μεταφέρθηκαν στη Σπιναλόγκα. Τότε περίπου άρχισαν να γεμίζουν τα σπήλαια της Τρυπητής. Ένα χωριό δημιουργήθηκε στο άψε - σβήσε στ' ανατολικά του Μεγάλου Κάστρου. Μέχρι που ήρθαν οι μπουλντόζες... Γιατί τούτη η γειτονιά ισοπεδώθηκε στα χρόνια της Χούντας. Επιχωματώθηκε η ακτή, γκρεμίστηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος του ο βράχος - σύμβολο, το λεγόμενο «Τρυπητό Χαράκι». Ένας μεγάλος δρόμος βρίσκεται σήμερα στη θέση της. Και οι μπαζωμένοι χώροι του νέου λιμένος.

... Και το λιμάνι της αρχαίας Κνωσού Αναλογίζομαι πόσα και πόσα τεκμήρια της παλιότερης ιστορίας του τόπου καταστράφηκαν για πάντα μετά την επέλαση της μπουλντόζας. Κάπου εκεί, στην Τρυπητή, κάτω από τον Πόρο και τον Κατσαμπά του Ηρακλείου, βρισκόταν το λιμάνι της μινωικής Κνωσού και η αρχαιολογική έρευνα εξακολουθεί να μας εκπλήσσει ανασύροντας από τη σκόνη των αιώνων σπουδαία κατάλοιπα του πολιτισμού που αναπτύχθηκε στην προϊστορική Κρήτη· όσα, τουλάχιστον, δεν χάθηκαν για πάντα...

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

59

ΤΟ HΜΕΤΕΡΟΝ ΚΑΛΛΟΣ «Η Ιστορία της Τέχνης είναι εκείνη η οποία ορίζει σ’ ένα αντικείμενο τη θέση και τον ρόλο του στο Σύμπαν της Τέχνης». Κώστας Αξελός, Το παιχνίδι του Κόσμου, εκδ. ΕΣΤΙΑ, 2018, σ. 469.

Σε μια μοναδική έκθεση με τον γενικό τίτλο «Το ημέτερον κάλλος» προβάλλεται η καλλιτεχνική παραγωγή της βυζαντινής Θεσσαλονίκης και ιδιαίτερα της παλαιολόγειας περιόδου. Σπουδαία δείγματα ενός επίσης σπουδαίου πολιτισμού αναδεικνύουν το κάλλος και την ποιότητα μιας τέχνης που μίλησε στις ψυχές των ανθρώπων. Η Παναγία η Μεσίτρια.

Του Κ.Ν.Μ. Καζαμιάκη, Αρχιτέκτονος, Ιστορικού Αρχιτεκτονικής, Ιστορικού Τέχνης ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΠΟΥ ΕΚΤΙΘΕΝΤΑΙ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΠΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΘΗΚΑΝ - Εκτίθενται 20 φορητές εικόνες μεγάλου μεγέθους εκ των οποίων 8 αμφίγραπτες. Άρα, 28 αγιογραφίες συνολικά. Όλες είναι ζωγραφισμένες σε ξύλο με αυγοτέμπερα.

- Σχεδόν όλες οι εικόνες ανήκουν στην παλαιολόγεια περίοδο και έχουν δημιουργηθεί σε εργαστήρια της Θεσσαλονίκης. Η υψηλή καλλιτεχνική ποιότητα όλων των εικόνων είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της τέχνης στη Θεσσαλονίκη κατά την παλαιολόγεια περίοδο. Η τέχνη των εικόνων της Θεσσαλο-

60

νίκης είναι παραπλήσια της αντίστοιχης παλαιολόγειας της Κωνσταντινούπολης.

- «Η έκθεση αναδεικνύει ορισμένα από τα λαμπρότερα δείγματα εργαστηρίων αγιογραφίας που αναπτύχθηκαν στη Θεσσαλονίκη από τον 12ο ως τον 15ο αιώνα και τη διαρκή σχέση που είχαν με τα εργαστήρια της Κωνσταντινουπόλεως και του Αγίου Όρους». (Αικατερίνη Δελαπόρτα, διευθύντρια του Β-ΧΜουσείου).

- Η έκθεση έχει θεομητορικό κυρίως περιεχόμενο (με πολλές εικόνες της Παναγίας), αλλά και χριστολογικό (Παντοκράτωρ, Σταύρωση κ. ά.).

- Η Παναγία Οδηγήτρια είναι ο πλέον διαδεδομένος αγιογραφικός τύπος της Θεοτόκου. Η επωνυμία έχει να κάνει με την Ιερά Μονή Οδηγών Κωνσταντινούπολης, αλλά και με την ίδια την Θεοτόκο που οδηγεί τα πρώτα βήματα του Χριστού.

o - Παναγία Οδηγήτρια, 14ος αι., 0.90Χ0.71 μ. Αυγοτέμπερα σε ξύλο. Επιγραφή με χρυσά γράμματα: ἐν κροσσωτοῖς χρυσοῖς περιβεβλημένη, πεποικιλμένη (Ψαλμός 44, 14). Προέλευση: σκευοφυλάκιο Ιεράς Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής Βλατάδων, Θεσσαλονίκη.

- Παναγία «Η Μεσίτρια», 14ος αι., 1.21Χ0.66 μ. Αυγοτέμπερα σε ξύλο. Προέλευση: Ιερός Ναός Παναγίας Λαοδηγήτριας, Θεσσαλονίκη. Η επιγραφή Η ΜΕ-ΣΙΤΡΙΑ είναι γραμμένη με κόκκινο χρώμα ένθεν και εκείθεν της κεφαλής της Παναγίας.

- Στην έκθεση μπορούμε να θαυμάσουμε μια εικόνα γνωστή για τις ιδιαιτερότητές της σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Έχει εκτεθεί σε πολλά μουσεία και εκθεσιακούς χώρους του εξωτερικού. Πρόκειται για την εικόνα με την επωνυμία: «Σκηνές Παθών του Ιησού». Είναι μια εικόνα αφηγηματική με 6 παραστάσεις, 14ος αι. Αυγοτέμπερα σε ξύλο, 0.51 Χ0.41μ. Οι 6 παραστάσεις είναι: Ο Μυστικός Δείπνος, Ο Νιπτήρ, Η Προσευχή στο Όρος των Ελαιών, Η Προδοσία του Ιούδα, Η Μαστίγωση και η Άνοδος στον Γολγοθά). Αποτελεί εξαίρετο δείγμα της παλαιολόγειας τέχνης και μικρογραφίας με έντονα χρώματα, μπλε κοβαλτίου, κόκκινο κιννάβαρης, φωτεινά πράσινα. Ο ανώνυμος αγιογράφος διέθετε μέγιστη μικρογραφική ικανότητα, ενώ βλέπουμε τολμηρές χρωματικές παραθέσεις (πράσινα, κόκκινα) που τόλμησαν οι ιμπρεσιονιστές 6 αιώνες μετά, κατά τον 19ο αιώνα. Προέλευση: σκευοφυλάκιο Ιεράς Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής Βλατάδων, Θεσσαλονίκη.

- Οι συγκινητικές επωνυμίες της Θεοτόκου (Οδηγήτρια, Μεσίτρια, Ελπίς των απελπισμένων, Ρευματοκρατόρισσα...) βρίσκονται στα χείλη των ευσεβών, αλλά και στα θρησκευτικά κείμενα: «Από των πολλών μου αμαρτιών ασθενεί το σώμα, ασθενεί μου και η ψυχή, προς Σε καταφεύγω την Κεχαριτωμένην, ελπίς απηλπισμένων, Συ μοι βοήθησον. Δέσποινα και Μήτηρ Του Λυτρωτού, δέξαι παρακλήσεις αναξίων σων ικετών, ίνα μεσιτεύσεις προς Τον εκ Σου Τεχθέντα. Ω! Δέσποινα του κόσμου, γενού Μεσίτρια». (Απόσπασμα από τον Μικρό Παρακλητικό Κανόνα προς την υπεραγίαν Θεοτόκον).

- Το 1922 οι πρόσφυγες της Ραιδεστού έφεραν μαζί τους την Παναγία την Ρευματοκρατόρισσα και την απίθωσαν ευλαβικά σε προσκυνητάρι στην Αχειροποίητο Θεσσαλονίκης. Την έλεγαν Ρευματοκρατόρισσα γιατί η Παναγία είχε σώσει την πόλη τους προκαλώντας δυνατή καταιγίδα με ισχυρά ρεύματα που παρέσυραν τους εισβολείς σε κάποια πολιορκία της πόλεως. «Στη μισοβυθισμένη μες στα χώματα Αχειροποίητο, σε μια γωνιά του νάρθηκα, βρίσκεται σχεδόν παραπεταμένη η Παναγία η Ρευματοκρατόρισσα... Πολλές ιστορίες, πολλά ανέκδοτα και μυστικά, θα πρέπει να ξέρει για τους προγόνους μου. Αιώνες την προσκυνούσαν και την εμπιστεύονταν στην πατρίδα. Εκεί, ήταν αρχόντισσα, είχε παλάτι δικό της, αυτοκρατορικό. Εδώ, μόλις και της επιτρέπουν να κουρνιάζει σ’ αυτόν το νάρθηκα... Τη Ρευματοκρατόρισσα τη φέραν οι παππούληδές μου από μια πολιτεία της Προποντίδας. Την άρπαξαν μια Κυριακή πρωί και φύγαν πάνω στ’ άλογα... Σε δυο τρεις μέρες, τραβώντας συνεχώς κατά τα δυτικά, έφτασαν στον Έβρο και διάβηκαν σα λιτανεία το

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

«Η έκθεση αναδεικνύει ορισμένα από τα λαμπρότερα δείγματα εργαστηρίων αγιογραφίας που αναπτύχθηκαν στη Θεσσαλονίκη από τον 12ο ως τον 15ο αιώνα και τη διαρκή σχέση που είχαν με τα εργαστήρια της Κωνσταντινουπόλεως και του Αγίου Όρους».

Ο Παντοκράτωρ.

ρεύμα. Η Ρευματοκρατόρισσα συγκράτησε και πάλι το πολύ νερό». (Απόσπασμα από το βιβλίο του Γιώργου Ιωάννου (19271985), Η σαρκοφάγος, 1971).

- Εικόνα Αμφιπρόσωπη. Α όψη: Παναγία Οδηγήτρια «Ρευματοκρατούσα ή Ρευματοκρατόρισσα ή Ρεματοκρατούσα», 17ος αι., 1.07 Χ 0.77μ. Αυγοτέμπερα σε ξύλο. Β όψη: Σταύρωση, 15ος αι. Από τον Ιερό Ναό Παναγίας Αχειροποιήτου Θεσσαλονίκης.Καμιά από τις εικόνες δεν είναι υπογεγραμμένη. Ο πρώτος που υπέγραφε τα έργα του ήταν ο περίφημος κρητικός αγιογράφος Άγγελος Ακοτάντος στις αρχές του 15ου αι., από τους θεμελιωτές της Κρητικής Σχολής, η οποία υπήρξε η απόλυτα πιστή ακόλουθος της ύστερης βυζαντινής τέχνης διότι πλείστοι Κωνσταντινουπολίτες καλλιτέχνες κατέφυγαν στη (σχετικά) ελεύθερη Κρήτη της κρητοβενετικής εποχής δημιουργώντας εργαστήρια, κυρίως στον Χάνδακα (Ηράκλειο). Οι καλλιτέχνες

61

o από την Πόλη βρίσκουν στην Κρήτη ιδανικές συνθήκες για την εργασία τους αλλά και για τη διδασκαλία νέων καλλιτεχνών.

- «Ο Άγγελος υπογράφει τα έργα του γιατί έχει συνείδηση της ποιότητας του έργου του, ενώ ταυτόχρονα μας εισάγει σε μια άλλη συνήθεια, την οποία υιοθετούν ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ο Μιχαήλ Δαμασκηνός κ.α. υπέγραφε τα έργα του με το όνομα «Χειρ Αγγέλου»· θεωρείται ως ο πρώτος βυζαντινός ζωγράφος που έκανε κάτι τέτοιο». (Άγγελος Δεληβοριάς [19372018]).

Η Φιλοξενία του Αβραάμ (Αγία Τριάδα).

- Οι αμφίγραπτες (ή αμφιπρόσωπες ή αμφίπλευρες) εικόνες είναι κυρίως εικόνες μεγάλου μεγέθους τις οποίες χρησιμοποιούσαν στις λιτανείες (λέγονται και λιτανευτικές εικόνες). Οι πιστοί έβλεπαν στις πομπές αυτές και τις δύο όψεις της εικόνας. Οι περισσότερες λιτανευτικές εικόνες διασώζουν στο μέσον της κάτω πλευράς την εντορμίαν στην οποία προσαρμοζόταν το άνω μέρος του κονταριού που κρατούσε ψηλά την εικόνα κατά τη διάρκεια της λιτανείας.

-Λιτανεία είναι η περιφορά ιερών εικόνων και συμβόλων. Η λιτανεία γίνεται με συμμετοχή των ενοριτών. Μεγάλες λιτανείες στην Ελλάδα είναι η περιφορά του Επιταφίου τη Μεγάλη Παρα-

62

σκευή, οι περιφορές εικόνων της Θεοτόκου τον Δεκαπενταύγουστο... Η λιτανεία ως θρησκευτική τελετουργία κατάγεται από την αρχαία ελληνική πομπή (Παναθήναια, Ελευσίνια...)

- Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς (1296 - 14 Νοεμβρίου 1359) ήταν φιλόσοφος, θεολόγος, μοναχός στο Άγιον Όρος και Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης. Έζησε την παλαιολόγεια εποχή και επηρέασε την τέχνη στη Θεσσαλονίκη με την περί φωτός διδασκαλία του.

- Το ειλητάριο που κρατά ο Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης γράφει: ΔΕυΤΕ ΤΕΚΝΑ ΑΚΟυΣΑΤΕ ΜΟυ ΦΟΒΟΝ ΚυΡΙΟυ ΔΙΔΑΞΩ υΜΑΣ (Ψαλμός 33, 12).

- Η Δυναστεία των Παλαιολόγων βασίλεψε στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία από το 1261 μέχρι την άλωση, το 1453, για σχεδόν δύο αιώνες. Οι Παλαιολόγοι ανέκτησαν την Πρωτεύουσα και προσπάθησαν να ανασυστήσουν την Αυτοκρατορία. Όμως, οι περασμένες δόξες του Βυζαντίου δεν επανήλθαν ποτέ. Η τέχνη και η αρχιτεκτονική γνώρισαν την τελευταία τους άνθηση. Αναζητήσεις μορφολογικές, χρωματικές, έρευνες και εφαρμογές νέων τρόπων καλλιτεχνικής έκφρασης, εκλεπτύνσεις, προσέγγιση στην ανθρώπινη κλίμακα, υποβολή, μυστικισμός, πολλαπλότητα αλλά με ενότητα στη σύνθεση, μεγαλειώδεις αγιογραφικές συνθέσεις και ψηφιδωτά χαρακτηρίζουν την αρχιτεκτονική και την τέχνη της παλαιολόγειας περιόδου. (Το «Βυζαντινό Μπαρόκ» κατά τον Παναγιώτη Μιχελή). Στη «συμβασιλεύουσα» Θεσσαλονίκη κατά την παλαιολόγεια περίοδο υπάρχει μια γενική πολιτιστική άνθηση που οφείλεται, εν μέρει, και στην αξιόλογη οικονομική άνοδο. Η πόλη είναι το σημαντικότερο καλλιτεχνικό κέντρο, μετά την Κωνσταντινούπολη, μέσα στον συρρικνωμένο βυζαντινό κόσμο. Σπουδαία μνημεία αρχιτεκτονικής κτίζονται την παλαιολόγεια περίοδο στη Θεσσαλονίκη. Είναι υψηλής τέχνης και τεχνικής τόσο που πολλοί ερευνητές μιλούν για Μακεδονική σχολή. Αναφέρω μερικά από τα περίφημα μνημεία της Θεσσαλονίκης αυτής της σπουδαίας εποχής για την πόλη: Άγιοι Απόστολοι με τους πέντε τρούλους, Αγία Αικατερίνη, Προφήτης Ηλίας (μέγας δωρητής ο Μακάριος Χούμνος), καθολικό Ιεράς Μονής Βλατάδων, Ναός Σωτήρος, στην Εγνατία απέναντι από την Αψίδα του Γαλερίου (Καμάρα), Άγιος Νικόλαος Ορφανός με μοναδικές, διαφωτιστικές και ιδιαίτερα διδακτικές τοιχογραφίες σε σχέση με τη σημασία του αγιογραφικού διακόσμου στη βυζαντινή εκκλησία. Οι υψηλής τέχνης και αισθητικής τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου Ορφανού στη Θεσσαλονίκη είναι παράδειγμα για την απόλυτη αίσθηση ψυχικής πλήρωσης και καλλιτεχνικής-θρησκευτικής αρτιότητας σε εσωτερικό εκκλησίας. x

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ, Βασιλίσσης Σοφίας 22, Αθήνα. Ανοικτό κάθε μέρα 8.00 π.μ.- 8.00 μ.μ. Τρίτη 12.30- 8.00 μ.μ.) Τα έργα της εκθέσεως παρουσιάστηκαν (1-10-2018 έως 31-32019) στη Ιερά Μονή Βλατάδων στη Θεσσαλονίκη. Μέχρι 31 Οκτωβρίου 2019 θα βρίσκονται στο Μουσείο και μετά την πιθανή παράταση θα ταξιδέψουν σε Νέα υόρκη, Κύπρο κ.α.

Οι βουρλάδες (σχοινοπλόκοι) της Ιεράπετρας Για αιώνες οι κάτοικοι της Επισκοπής Ιεράπετρας έπλεκαν τις περίφημες βουρλιές, τα χοντρά και ανθεκτικά σκοινιά που χρησιμοποιούνταν στις αγροτικές εργασίες, με τα στελέχη ενός ανθεκτικού φυτού, του σίλου. Μια σπουδαία λαϊκή τέχνη που έσβησε, όπως τόσες και τόσες, τη δεκαετία του 1960.

Κείμενο - φωτογραφίες Γιώργος Μανιαδάκης

>

Φωτ. 1: Ο σίλος

64

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

Ο ΣΙΛΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟY Ο σίλος (φωτ. 1), ένα ταπεινό αυτοφυές φυτό της Κρήτης, έγινε διάσημο και περιζήτητο κάποτε στην Ανατολική Κρήτη. Από τα αρχαία χρόνια ο άνθρωπος είχε ανακαλύψει δυο βασικές φυτικές ιδιότητες των στελεχών του σίλου, την ευελιξία και τη μεγάλη αντοχή τους στον εφελκισμό. Οι ιδιότητες αυτές αποδείχθηκαν κατάλληλες για την πλέξη σκοινιών. Η σιλοπλεκτική ιστορία εντοπίζεται αποκλειστικά σε δυο χωριά, στην Επισκοπή και στον διπλανό οικισμό των Παπαδιανών Ιεράπετρας.1 Αυτό από μόνο του εγείρει πολλά ερωτήματα τα οποία είναι δύσκολο να απαντηθούν.

H διανομή του σίλου Ο σίλος διανέμεται στη θερμή βορειοαφρικανική μεσογειακή ζώνη και στο νότιο μεσογειακό ευρωπαϊκό τοπίο. Η διανομή του στην Κρήτη (σιλιάδες) παρατηρείται κυρίως στα νότια, τριάντα μέτρα από το θαλάσσιο κύμα και πέντε χιλιόμετρα σε βάθος στεριάς και σε υψόμετρο κάτω των 150 μέτρων. Η μεγαλύτερη διανομή του παρατηρείται στην επαρχία Ιεράπετρας και στις περιφέρειες Βαϊνιάς (εκατοντάδες στρέμματα), Καπίστρι, Κεντρί, Μύρτος, Κουτσουνάρι και Φέρμα. Επίσης, στον νομό Σητείας, στις περιφέρειες Αγίας Φωτιάς και Παλαικάστρου. Διανέμεται ακόμη στον νομό Ηρακλείου, στα Μάταλα, και στον νομό Χανίων, στην περιοχή της Μονής Παναγίας Χρυσοσκαλίτισσας.

Υποθέσεις για την πιθανή ιστορική διαδρομή του σίλου στην Κρήτη Οι υψηλές αντοχές του σίλου στο ξηρικό κλίμα της Κρήτης και η μεγάλη και πυκνή διανομή του τεκμηριώνουν τη μακροχρόνια παρουσία του στο νησί μας. Λένε πως ο σίλος μετακόμισε από τις ερημικές εκτάσεις της βόρειας Αφρικής στους ΑρμυλιάδεςΑρμύλια της νοτικής Κρήτης από τα μεταχριστιανικά χρόνια. Να τον έφεραν άραγε οι Άραβες Σαρακηνοί του Απόχαψη το 824 μ.Χ. ή οι Ρωμαίοι πρωτύτερα, τον 1ο μ.Χ. αιώνα; Ερωτήματα που δύσκολα θα βρουν απαντήσεις. Όμως, μια τοποθέτηση του Στέργιου Σπανάκη στο πολύτιμο δίτομο έργο του Πόλεις και χωριά της Κρήτης, τόμος Α΄, λήμμα Καπίστρι, σελ. 361, προβληματίζει. Στην παράγραφο για τις βουρλιές της Επισκοπής αναφέρει: «Η λέξη Καπίστρι (Capistrum) είναι μεσαιωνική και είναι πιθανόν να ιδρύθηκε οικισμός από τεχνίτες που ασχολούνταν με την πλοκή σκοινιών, και απ’ αυτούς πήρε το όνομα. Αλλά είναι επίσης πιθανόν να ήταν ο τόπος εκτέλεσης, η forca ή capistrum

κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, οπότε η Ιεράπετρα ήταν από τις πιο σπουδαίες πόλεις της Κρήτης». Να σημειώσουμε εδώ ότι στο Καπίστρι επιβιώνει μέχρι σήμερα ένα παλιό τοπωνύμιο, «Στο Σιλιά», και ακόμη ότι ο οικισμός του Καπιστριού απέχει από το χωριό της Επισκοπής τέσσερα μόλις χιλιόμετρα. Στα πρώιμα ρωμαϊκά χρόνια το capistrum ήταν η χοντρή βουρλιά (φορβιά) με την οποία έδεναν από τον λαιμό κυρίως τα βοοειδή για να τα οδηγήσουν στο χωράφι ή στον στάβλο. Αργότερα το capistrum πήρε ευρύτερη έννοια, αυτή του κοινού χαλιναριού των έμφορτων ζώων. Συμπέρασμα: Είναι πιθανόν τον σίλο να τον έφεραν στην Κρήτη οι Ρωμαίοι τον 1ο π.Χ. αιώνα από την Αίγυπτο για να καλύψουν τις ανάγκες των πλοίων τους σε σκοινιά, και την τέχνη της σκοινοπλεξίας να την έμαθαν στους Κρητικούς Βορειοαφρικανοί τεχνίτες. Δεν συμμερίζομαι την απόπειρα ορισμένων να ετυμολογήσουν τη λέξη «καπίστρι» από το χαλινάρι ή εκείνων που προσπαθούν να τη συνδέσουν με το capistrum = το φρούριο στην άκρη του κάμπου. Συντάσσομαι με την άποψη του αείμνηστου Κρητολόγου Στέργιου Σπανάκη, ότι δηλαδή στα ρωμαϊκά χρόνια ο οικισμός ήταν τόπος κατασκευής της βουρλιάς από σίλο. Μια από τις πρώτες μνείες για τον σίλο και την πλέξη σκοινιών μ’ αυτόν στην Ιεράπετρα είναι αυτή του Φλωρεντίνου καλογέρου Χριστόφορου Μπουoντελμόντι (Cristoforo Buondelmonti) στο περιηγητικό πόνημά του Περιγραφή της νήσου Κρήτης (Descriptio Insulae Cretae, 1415) όπου, περιπλέοντας με το ιστιοφόρο του τη νότια Κρήτη, γράφει: «Απέναντι από το ακρωτήριο Ζέφυρος (Γούδουρας) απλώνονται δυο επίπεδα νησιά, το ένα Χρυστιανά (Κουφονήσι) και το δεύτερο Γαϊδουρονήσι (Χρυσή), που παλιά θα ήταν όμορφα, και κατοικούνται από καλογέρους… Βρήκα ένα πλήθος πουλιών στα δυο νησιά που κραύγαζαν με τον τρόπο ενός παιδιού που κλαίει τη νύχτα [σίγουρα γλάροι]. Τάιζαν με το ράμφος μικρά πουλιά, άσπρα σαν περιστέρια, κρυμμένα ανάμεσα σε χόρτα που δεν σαπίζουν και που χρησιμοποιούνται στην κατασκευή σκοινιών». Μια νεότερη μαρτυρία για την κατασκευή σκοινιών στην Ιεράπετρα μας έρχεται από νοταριακό έγγραφο του 1539 (Ενετοκρατία) του νοτάριου Επισκοπής Μενεγή Μισσίνη «Μισσίνης, 26 Δεκεμβρίου 1539. Ο μαστρο Ανδρέας, κληρονόμος, και ο αδελφός του μαστρο Μανώλης από το Καστέλη τση Φάρος [πιθανόν το Γαϊδουρονήσι], συμφώνησαν με το Νικολό Σταυράκη να

1. Στην επιτόπια έρευνα του κ. Ζαχαρία Κυπριωτάκη στην Επισκοπή Ιεράπετρας «Κατασκευή και χρήση της βουρλιάς στην Κρήτη», που δημοσιεύτηκε στον τόμο Γ2 του Θ΄ Κρητολογικού Συνεδρίου δίνονται σαφείς πληροφορίες για την κατασκευή της βουρλιάς από τον σίλο, «Λυγαίον σπάρτον «Lygaeum spartum», και τα φυτικά γνωρίσματα του σίλου, ριζώματα, στελέχη, άνθη. Στην αυθεντική έρευνα του Ζ. Κυπριωτάκη, με επιστημονικές αλλά κατανοητές αποτυπώσεις καταγράφονται οι κατασκευαστικές μέθοδοι της πισκοπιανής βουρλιάς, η χρήση της, η εμπορία της και άλλες ενδιαφέρουσες πληροφορίες.

65

φτιάξουν δυο ζευγάρια σκοινιά, το πρώτο ζευγάρι 48 οργιές και το άλλο 35. Σε περίπτωση που οι κατασκευαστές δεν είναι συνεπείς με την προθεσμία παράδοσης των σκοινιών να επιστρέψουν τα χρήματα ώστε να μπορέσει ο κυρ Νικολός να αγοράσει τα σκοινιά από τη Χώρα». (Βλέπε Κ. Χατζάκη, Καστελλανία Ιεράπετρας τον 16ο αιώνα, διδακτορική διατριβή).

Η ετυμολογία της λέξης «σίλος» Ο σίλος είναι άγνωστος στην κεντρική και τη βόρεια Κρήτη. Το όνομά του είναι διαφορετικό στις περιοχές όπου απαντάται. Στο κοντινό μας Μύρτος τον ονομάζουν ανεμόχορτο και αλλού σπαθόχορτο. Το γεγονός ότι όπου χρησιμοποιήθηκε το φυτό για την κατασκευή σκοινιών είχε μια κοινή ονομασία, π.χ. στην Ιεράπετρα, στο Κουτσουνάρι, στο Παλαίκαστρο, αυτό από μόνο του οδηγεί στην ετυμολόγηση της λέξης, ότι δηλαδή ο σίλος έχει σαν ρίζα του το ρήμα «σελώνω». Αυτό υποστήριξε ο καθηγητής Ζαχαρίας Κυπριωτάκης στη μελέτη του σίλου (ό.π.), ότι δηλαδή η ετυμολογία του σίλου, που είναι ιδιωματική λέξη της ανατολικής Κρήτης, προέρχεται από το ρήμα «λυγίζω», επειδή το φυτό είναι εύκαμπτο. Θα μπορούσε να ονομαστεί «σέλος», οπότε η λέξη έπρεπε να γράφεται με ήτα (σήλος).

Τα εργαλεία του σκοινοπλέχτη: 1. Ο τόρνος, βασικό εργαλείο κατασκευής της βουρλιάς (φωτ. 2).

2. Ο κόπανος, ξύλινη ιδιόχειρη κατασκευή (φωτ. 3α).

3. Το γύριστρο, σιδερένια κατασκευή (φωτ. 3β).

4. Το λαγούτο, ξύλινη ιδιόχειρη κατασκευή (φωτ. 3γ).

5. Ο σταυρός, ξύλινη ιδιόχειρη κατασκευή (φωτ. 3δ).

6. Η κοπανίστρα, μια πέτρινη φυσική επίπεδη πλάκα.

7. Ο σύρτης, σκοινί μήκους πέντε μέτρων, ενωμένος στα δύο του άκρα.

Τα στάδια κατασκευής της βουρλιάς: 1. Η συγκομιδή του σίλου και η μεταφορά του στο εργαστήριο του βουρλά.

2. Ξήρανση του σίλου.

3. Κοπάνισμα του σίλου.

4. Πλέξιμο των νημάτων.

5. Πλέξιμο των νημάτων και δημιουργία των κλώνων.

6. Πλέξιμο των κλώνων και δημιουργία της βουρλιάς.

7. Λείανση του σώματος της βουρλιάς, το τελευταίο στάδιο πριν τη διάθεσή της στο εμπόριο.

Φωτ. 2 α. Ο τόρνος με τα τέσσερα τσουρλιά. β. Στο τσουρλί διακρίνονται: οι αυλακώσεις όπου έμπαινε ο σύρτης (το σκοινί χειροκίνησης των τσουρλιών) και μπροστά το σιδερένιο κερκέλι.

Φωτ. 3

66

α. Ο κόπανος

β. Το γύριστρο

γ. Το λαγούτο

δ. Ο σταυρός

ΥΠΕΡ

Φωτ. 4: Η συγκομιδή του σίλου. β. Το απλίδι

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

Το εργαστήριο του βουρλά

Το κοπάνισμα των στελεχών του σίλου

Η σιλοπλεκτική τέχνη ήταν εποχική, καλοκαιρινή εργασία. Μια πεζούλα επίπεδη με μια ελιά σε κάποια άκρη για τη στήριξη του τόρνου ήταν αρκετά για την οργάνωση του εργαστηρίου. Σε κάποια γωνιά της πεζούλας είχε τοποθετηθεί η κοπανίστρα για το κοπάνισμα των στελεχών του σίλου, ίσως και μια σκάφη με νερό για το βρέξιμο των απλιδιών πριν ξεκινήσει η πλέξη των στελεχών του σίλου.

Κάθε απλίδι έπρεπε να περάσει από τη βάσανο του ξύλινου κόπανου. Τα απλίδια κοπανίζονταν στην κοπανίστρα για να αποχωριστούν από τις περιττές φυτικές ύλες και να απομείνει η φυτική ίνα του σίλου. Η σωστή ξήρανση και το καλό κοπάνισμα συν το καλό σφίξιμο των κλώνων της βουρλιάς εγγυούνταν την άριστη ποιότητά της.

Ο τόρνος Η συγκομιδή του σίλου στους σιλιάδες Η συγκομιδή των στελεχών του σίλου (φωτ. 4) γινόταν πρωινές ώρες, άδοτος ο ήλιος. Απαραίτητο εργαλείο ήταν το αυτοσχέδιο ξύλινο λαγούτο. Ο σιλοσυλλέκτης, κρατώντας το λαγούτο, περιτύλιγε στη μια άκρη του λαγούτου μια ομάδα στελεχών του σίλου κρατώντας το περιτύλιγμα με το αριστερό του χέρι, συγχρόνως με το δεξί χέρι, με ένα βίαιο τράβηγμα προς τα πάνω, αποσπούσε από το σώμα του σίλου μια τούφα, μια πλεξίδα, διακοσίων έως διακοσίων πενήντα στελεχών την οποία ονόμαζαν «απλίδι» (φωτ. 4β). Όταν συγκέντρωνε δύο δεμάτια σίλου, τα μετέφερε στο εργαστήριό του με το γαϊδουράκι.

Η ξήρανση του σίλου Για να είναι κατάλληλος ο σίλος για την κατασκευή της βουρλιάς έπρεπε να ξηρανθεί. Μια μέθοδος ξήρανσης ήταν η ολιγοήμερη έκθεσή του στον ήλιο ή το φούρνισμά του σε ξυλόφουρνο. Στον ξυλόφουρνο τα απλίδια στένονταν όρθια όταν ο φούρνος έφτανε σε μια ορισμένη θερμοκρασία.

Ο τόρνος ήταν μια απλή χειροκίνητη μηχανή πλέξης της βουρλιάς που κανένας δεν γνωρίζει πότε και ποιος ή ποιοι την επινόησαν. Τον τόρνο αποτελούσε μια επίπεδη ξύλινη σανίδα (μαδέρι) που πάνω σ’ αυτήν είχαν προσαρμοστεί σε ίσες αποστάσεις τέσσερα τσουρλιά (καρούλια) τα οποία περιστρέφονταν γύρω από έναν σταθερό σιδερένιο άξονα μπηγμένο στη σανίδα. Μπροστά στα τσουρλιά είχαν προσαρμοστεί τέσσερα σιδερένια κερκέλια, ένα σε κάθε τσουρλί, ούτως ώστε τσουρλιά και κερκέλια να συγχρονίζονται κυκλικά. Αυτές οι κυκλικές περιστροφές είναι ο βασικός κανόνας της πλέξης της βουρλιάς και γενικά των διαφόρων φυτικών ή ζωικών ινών. Να θυμηθούμε τους περιστροφικούς κύκλους του αδραχτιού της υφάντρας και τη δημιουργία κλωστής από το μαλλί του προβάτου. Είναι φανερό ότι η εφεύρεση του τόρνου δεν έγινε σε πανεπιστημιακά ερευνητικά εργαστήρια αλλά μετά από πολύχρονη δημιουργική πείρα των σκοινοπλεκτών. Έτσι γινόταν σε όλα τα παραδοσιακά επαγγέλματα. Στην αρχή, στα παμπάλαια χρόνια, οι τεχνίτες μορφοποιούσαν τα υλικά της φύσης με πρωτόγονα μέσα.

67

Φωτ. 5: Η βουρλιά της Επισκοπής από το αυτοφυές φυτό σίλο. Φωτόγραμμα, Γ. Αφορδακός, «Μουσείο Ροδάνθη» (ενδημικών, χρηστικών φυτών, φυτικών βαφών και απολιθωμάτων), Κριτσά. β. Το βουρλίδι (δεματικό).

>

Αργότερα, μέσα από την πολύχρονη κατασκευαστική πείρα, κατασκεύαζαν απλές μηχανές, και τα προϊόντα τους έγιναν κομψότερα και χρηστικότερα. Ο αρχαίος αγγειοπλάστης δούλεψε πάνω σ’ έναν χειροκίνητο δίσκο ο οποίος αργότερα έγινε ποδοκίνητος τροχός με ρουλεμάν για να καταλήξει στον σημερινό ηλεκτροκίνητο τροχό. Οι παραδοσιακοί λαϊκοί τεχνίτες δημιουργούσαν χρηστικές κατασκευές αέττητες, που υπάρχουν μέχρι σήμερα στα σπίτια μας ή σε μουσειακές συλλογές, που αν και ξεπερνούν κατασκευαστικά τα εκατό χρόνια, δεν έχουν χάσει το χρώμα, την κομψότητα και τη χρηστικότητά τους.

Στο πλέξιμο της βουρλιάς έπρεπε να συνεργαστούν

Το πλέξιμο των νημάτων

τέσσερις εργάτες. Αφού προσδένονταν οι τέσσερις

Για τη σωστή πλέξη του πρωτογενούς νήματος έπρεπε τα απλίδια να καταβρεχθούν από την προηγούμενη μέρα. Ο τεχνίτης είχε προετοιμάσει τη στήριξη του τόρνου και οι τρεις εργάτριες/εργάτες είχαν λάβει τις θέσεις τους. Κατά τη δημιουργία του νήματος χρειάζονταν τρεις εργάτες, συνήθως γυναίκες. Οι δύο τροφοδοτούσαν με σίλο τα δύο τσουρλιά, ενώ η τρίτη γύριζε τα τσουρλιά με τον σύρτη. Οι δύο εργάτες τροφοδοτούσαν με σίλο την πλέξη και σταματούσαν όταν το νήμα έφτανε στα δέκα με δώδεκα μέτρα.

κλώνοι στα τέσσερα τσουρλιά του τόρνου ανά ζεύγη, στο τέλος δένονταν όλοι μαζί σε έναν κόμβο. Ανάμεσα στον κόμβο των τεσσάρων κλώνων περνούσαν τον κάτσουνα του γύριστρου ο οποίος κρατούσε τεντωμένους τους κλώνους.

68

ΥΠΕΡ

Το πλέξιμο του κλώνου Το πλέξιμο του κλώνου γινόταν από δυο πρωτογενή νήματα τα οποία, αφού πρώτα δένονταν σε δυο συνεχόμενα τσουρλιά, στη συνέχεια τεντώνονταν και δένονταν με κόμπο, και ανάμεσά τους έμπαινε το γύριστρο ούτως ώστε να κρατούνται τεντωμένα κατά την πλέξη τους. Τώρα έπρεπε να γυρίζουν τα δυο τσουρλιά κατ’ αντίθετη φορά για να γίνει το πλέξιμο του κλώνου. Έτσι δημιουργούσαν οι σκοινοπλέκτες τους κλώνους. Να σημειώσουμε εδώ ότι οι κλώνοι χρησιμοποιούνταν και ως δεματικά (βουρλίδια) για το δέσιμο των δεματιών των δημητριακών και για τη μεταφορά τους στο αλώνι.

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

β. Η χρήση της βουρλιάς για άλλες εργασίες: 1 Στις οικοδομές για την ανάσυρση οικοδομικών υλικών.

2. Ως παλαμάρι για την πρόσδεση των καϊκιών στον προβλήτα των λιμανιών.

Η χρήση των βουρλιδιών Τα βουρλίδια (φωτ. 5) ήταν δίκλωνα σκοινιά από σίλο μήκους περίπου τριών έως τεσσάρων μέτρων με τα οποία έδεναν τα δεμάτια (αγκαλιές) των ξύλων, των θάμνων, αλλά κυρίως τα δεμάτια των δημητριακών. Ακόμη, με τα βουρλίδια περιτύλιγαν την εξωτερική επιφάνεια των νταμιζάνων για να τις προστατεύσουν από τυχόν σπασίματα (φωτ. 6).

Το πλέξιμο της βουρλιάς Στο πλέξιμο της βουρλιάς (φωτ. 5) έπρεπε να συνεργαστούν τέσσερις εργάτες. Αφού προσδένονταν οι τέσσερις κλώνοι στα τέσσερα τσουρλιά του τόρνου ανά ζεύγη, στο τέλος δένονταν όλοι μαζί σε έναν κόμβο. Ανάμεσα στον κόμβο των τεσσάρων κλώνων περνούσαν τον κάτσουνα του γύριστρου ο οποίος κρατούσε τεντωμένους τους κλώνους. Ο δεύτερος εργάτης γύριζε το ένα ζεύγος των τσουρλιών από αριστερά και ο τρίτος εργάτης γύριζε με τον σύρτη τα δύο δεξιά τσουρλιά. Ο τέταρτος εργάτης από το τέλος των κλώνων περνούσε μέσα από τις τέσσερις γωνίες του σταυρού ανά έναν κλώνο. Έτσι άρχιζαν να περιστρέφονται τα ζεύγη των τσουρλιών κατ’ αντίθετη φορά. Κατά τη διάρκεια της πλέξης της βουρλιάς ο εργάτης που κρατούσε τον σταυρό προχωρούσε σιγά-σιγά προς τον τόρνο. Όταν έφτανε στον τόρνο το πλέξιμο της βουρλιάς είχε τελειώσει. Τότε η πλεγμένη βουρλιά αποκοπτόταν από τον τόρνο.

Η λείανση της βουρλιάς Μετά το πλέξιμο κρεμούσαν τη βουρλιά σε κάποιον κλώνο, συνήθως ελιάς, και όπως κρεμόταν με τα δύο άκρα της, κρατώντας την με τα δύο χέρια, την έτριβαν στον κλώνο να λειανθεί και να φύγουν τα ξέφτια της. Η λείανση της βουρλιάς ήταν το τελευταίο στάδιο πριν τη διάθεσή της στο εμπόριο.

Η χρήση της βουρλιάς Α. Η αγροτική χρήση της: 1. Με δεμένο το ένα άκρο της στον κουβά χρησίμευε για την ανάσυρση νερού από το πηγάδι.

2. Η βουρλιά αποτελούσε το βασικό εξάρτημα ανάσυρσης νερού με το γεράνι.

3. Χρησίμευε ως ζεύτης στα ζώα που όργωναν ή αλώνιζαν.

4. Χρησίμευε ως φίμωτρο (στουμούχι) για διάφορα ζώα. Φωτ. 6: Νταμιζάνα με περιτύλιγμα δίκλωνου σίλου.

Η χρήση του ημιακατέργαστου σίλου: 1.

2.

3.

4.

Για το γέμισμα των στρωμάτων των κρεβατιών. Για το γέμισμα των μαξιλαριών. Ως σφουγγάρι για το πλύσιμο των πιάτων. Ως σφουγγάρι για το μπάνιο.

Η εμπορία της βουρλιάς Η πισκοπιανή βουρλιά ταξίδευε σε όλο τον νομό Λασιθίου. Την εμπορία της βουρλιάς είχαν αναλάβει οι ίδιοι οι τεχνίτες ή μέλη της οικογένειάς τους. Μεγάλη ζήτηση είχε στα χωριά του Οροπεδίου Λασιθίου, όπου υπήρχαν αρκετά πηγάδια, και συνήθως εδώ οι βουρλιές ανταλλάσσονταν με πατάτες ή ξερά μαγερέματα, κουκιά, φασόλια, κ.λπ. Μέχρι τις αρχές τις δεκαετίας του ’50 η μεταφορά της βουρλιάς στον τόπο κατανάλωσης γινόταν με έμφορτα ζώα. Αργότερα την εμπορία της ανέλαβαν οι μεταπράτες έμποροι με φορτηγά αυτοκίνητα. Την βουρλιά στην Κρήτη συναγωνίζονταν οι κατασκευές σκοινιών από τρίχες κατσίκας ή προβάτου. Πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι αυτοί που ασχολούνταν με τις λαϊκές τέχνες, στην πλειονότητά τους ήταν ακτήμονες και συμπλήρωναν μ’ αυτό τον τρόπο το πενιχρό τους αγροτικό εισόδημα. Έχω προσωπικό παράδειγμα από τους αγγειοπλάστες του χωριού μου, του Κεντριού, όπου οι περισσότεροι από τους είκοσι τεχνίτες ήταν ακτήμονες. Όσοι από τους τεχνίτες, με την πάροδο του χρόνου, ακολούθησαν άλλο πιο προσοδοφόρο επάγγελμα, εγκατέλειπαν την τέχνη τους.

Το κλείσιμο των εργαστηρίων της βουρλιάς Η λαϊκή τέχνη της βουρλιάς είχε την τύχη που είχαν όλα τα παραδοσιακά λαϊκά επαγγέλματα. Ήταν η χρονική περίοδος κατά τα μέσα της δεκαετίας του ’50, οπότε βρισκόταν σε έξαρση η μεγάλη αγροτική έξοδος προς τα αστικά κέντρα της Ελλάδας. Την ίδια περίοδο, οι παραδοσιακές μορφές παραγωγής χρηστικών αντικειμένων των παραδοσιακών τεχνών 69

Φωτ. 7: Δείγμα παλιού παραθύρου όπου, στις τέσσερις γωνίες του σταυρού του σιδερένιου πλέγματος, περνούσαν τους τέσσερις κλώνους οι Παλαικαστριανοί βουρλάδες για την κατασκευή της βουρλιάς από σίλο.

Φωτ. 8: Η Επισκοπή Ιεράπετρας, το χωριό των σκοινοπλεκτών.

>

αντικαταστάθηκαν από τις σύγχρονες μορφές παραγωγής βιομηχανικών χρηστικών προϊόντων. Τα πισκοπιανά εργαστήρια υπολειτουργούσαν μέχρι τη δεκαετία του ’60. Τα παραδοσιακά μέσα κατασκευής της βουρλιάς, ο τόρνος, το λαγούτο, ο κόπανος και το γύριστρο, αντικαταστάθηκαν από τις σύγχρονες πολύπλοκες μηχανές, ενώ τα σκοινιά του σίλου αντικαταστάθηκαν με σκοινιά από νάιλον, πολυεστέρα και πολυαιθυλένιο. Έτσι, μια ακόμη λαϊκή τέχνη που επιβίωνε εκατοντάδες χρόνια αρχειοθετήθηκε στο ιστορικό αρχείο του λαϊκού πολιτισμού μας.

κλώνους μέσα στο σπίτι, ενώ ένας τρίτος εργάτης, με τα χέρια του, έπλεκε τη βουρλιά. Να σημειώσουμε εδώ ότι οι βουρλιές του Παλαικάστρου προορίζονταν αποκλειστικά για οικογενειακή χρήση και όχι για εμπορία. Τα γραφόμενά μου για την παλαικαστριανή βουρλιά προέκυψαν ύστερα από τηλεφωνικές συνεντεύξεις με δυο κατοίκους του Παλαικάστρου.

Μια πρωτόγονη μέθοδος κατασκευής βουρλιάς στο Παλαίκαστρο Σητείας

Οι μαντινιάδες:

Στο Παλαίκαστρο Σητείας η κατασκευή της βουρλιάς ακολουθούσε μια τελείως διαφορετική διαδικασία από αυτήν της Επισκοπής και τον Παπαδιανών. Εδώ η συγκομιδή του σίλου γινόταν με τσαπράζια, και τα στελέχη του πριονίζονταν από τη βάση τους. Στη συνέχεια μεταφέρονταν στο σπίτι του βουρλά για μια ολιγοήμερη ξήρανση με την ηλιακή θερμότητα. Η δημιουργία των κλώνων ήταν χειροποίητη, χωρίς προηγούμενο κοπάνισμα των στελεχών του σίλου. Τους κλώνους περνούσαν μέσα από τις τέσσερις γωνίες του σταυρού που σχημάτιζε το σιδερένιο κιγκλίδωμα των παλιών παραθύρων (φωτ. 7), με αποτέλεσμα ένα μεγάλο μήκος των κλώνων να βρίσκεται μέσα στο δωμάτιο του παραθύρου και ένα άλλο έξω, στην αυλή του σπιτιού. Δυο εργάτες κρατούσαν σφιχτά, δεμένους σε κόμπο, τους

70

Το τοπωνύμιο «Στο Σιλιά» - Καπίστρι Ιεράπετρας.

Ως κι αν με προξενεύανε να παντρευτώ στη Σύρο παντρεύτηκα στη Πισκοπή και κοπανίζω σίλο. Ήχασα τη γυναίκα μου με μια βουρλιά δεμένη όποιος τη βρει χαλάλι του, μα τη βουρλιά να φέρει.

Ευχαριστίες Στην εργασία αυτή η συμβολή της ζώσας προφορικής παράδοσης ήταν καθοριστική. Ευχαριστώ τους Πισκοπιανούς/ές, Μαρία Λαβέτζη, Φανή Μπαχλιτζανάκη, Μανώλη Ανατολιωτάκη, Στέλιο Χατζημαρκάκη, και τον πάντα πρόθυμο στις ιστορικολαογραφικές μου αναζητήσεις Σπύρο Χαμαιζανάκη από τα Παπαδιανά. x

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

71

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ

Μαδάρα

Στη κάποιες άλλες εποχές... Ταξίδι σε τόπους της μνήμης και σε χρόνους περασμένους. Στο παρελθόν που προβάλλει σαν άλλος τόπος και μας ξαφνιάζει.

>

Του Νίκου Ψιλάκη

Η ανακάλυψη της φωτογραφίας λίγο πριν τα μέσα του 19ου αιώνα πρόσφερε στον άνθρωπο ένα καινούργιο μέσον για ν' αποτυπώνει πρόσωπα και πράγματα κι έναν καινούργιο τρόπο ν' αντιλαμβάνεται τον χρόνο. Ήταν η επανάσταση που άλλαξε τον κόσμο. Το καταλαβαίνομε καλύτερα σήμερα που όπου κι αν βρεθούμε θα δούμε μικρούς και μεγάλους να αυτοφωτογραφίζονται ή να προσπαθούν να κρατήσουν στη βαρυφορτωμένη - λόγω πληθώρας εικόνων - ψηφιακή τους μνήμη στιγμές και τοπία. Ξεφυλλίζομε κι εμείς τις σελίδες του χρόνου, σταματούμε στη Μαδάρα, ένα τοπίο που γνώρισε πολλές αλλαγές στο πέρασμα του χρόνου, αλλά είχε τη δύναμη να κρατήσει κομμάτια της ψυχής του αμάλαγα. Κατηφορίζομε στα χωριά των Σφακίων, συναντάμε τόπους και ανθρώπους, προσπαθούμε ν' αναπλάσομε όσα δεν υπάρχουνε πια. Έχουν κάτι μαγικό τα ταξίδια στον χρόνο. Κρύβουν πάντοτε κάτι το καινούργιο, ίσως και το απροσδόκητο συνάμα, αυτό που δεν περιμέναμε να δούμε. Κρύβουν το μυστήριο του κόσμου που αλλάζει, την πλαστικότητα της μνήμης, τη μαγεία της εξερεύνησης. Λέγεται συχνά ότι η φωτογραφία δεν είναι πιστή αναπαράσταση των πραγμάτων αλλά υποκειμενικές ματιές στα πράγματα. Λέγεται ακόμη ότι ο κάθε άνθρωπος (και φυσικά ο κάθε φωτογράφος) βλέπει αλλιώς το ίδιο αντικείμενο. Κι έχουν δίκιο, ο εικονολήπτης δημιουργεί δικά του τοπία σμιλεύοντας εικόνες με φως και σκιά, υποκειμενικές είναι πάντα οι ματιές μας στον κόσμο. Ωστόσο, μέσα από αυτές τις υποκειμενικές ματιές μπορεί να πλάσει κι ο θεατής τα δικά του τοπία. Να συνομιλήσει με την εικόνα, να συνομιλήσει με τον δημιουργό της, να συγκρίνει τις εποχές, να κοιτάζει το παρελθόν και να φαντάζεται το μέλλον, ακόμη και να ονειρεύεται κόσμους που δεν θ' αξιωθεί να γνωρίσει. Στα Σφακιά, λοιπόν, του κοντινού και του κάπως πιο μακρινού παρελθόντος. Σκόρπιες εικόνες, σκόρπιες ματιές σ' έναν τόπο που γέννησε θρύλους και μύθους, που προσέλαβε κι ο ίδιος μυθικές διαστάσεις. Δεν ξέρω κι εγώ γιατί ξεκίνησα τούτο το φυλλομέτρημα των παλιών φωτογραφιών, ούτε γιατί σταμάτησα στα χωριά της Μαδάρας. Είναι, ίσως, το μυστήριο που ασκεί ο τόπος, είναι εκείνη η παράξενη μαγεία του μύθου, είναι η βαθιά ριζωμένη επιθυμία όλων μας ν' ακούμε ιστορίες και ν' ακουμπάμε νοερά τις ζωές των άλλων. Από στάσεως κόσμου ο άνθρωπος έμαθε ν' αφηγείται και ν' αφουγκράζεται, αλλιώς δεν θα υπήρχαν ούτε ιστορίες ούτε παραμύθια. Κι ένας από τους πιο σπουδαίους αφηγητές που γνώρισε το είδος μας ονομάζεται εικόνα. Βλέπομε τις (υποκειμενικές) αναπαραστάσεις που δημιούργησε κάποιος άλλος, ή κι εκείνες που δημιουργήσαμε εμείς σε παλιότερους χρόνους, και πλάθομε κόσμους. Κάθε εικόνα, σκίτσο, ζωγραφιά, φωτογραφία είναι και μια αφήγηση! Και η γλώσσα της εικόνας είναι κοινή, την ακούν και την κατανοούν όλοι, άσπροι, μαύροι και κίτρινοι, αλλά καθένας με τον ιδιαίτερο τρόπο του· τη μεταφράζει όπως θέλει ή όπως του επιβάλλει ο δικός του πολιτισμός.

72

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

Στα Σφακιά, λοιπόν, του κοντινού και του κάπως πιο μακρινού παρελθόντος. Σκόρπιες εικόνες, σκόρπιες ματιές σ' έναν τόπο που γέννησε θρύλους και μύθους, που προσέλαβε κι ο ίδιος μυθικές διαστάσεις.

Ανώπολη, δεκαετία 1950 ή 1960 Μορφή εμβληματική, την έχω δει σε αμέτρητες φωτογραφίες, οι περισσότερες του Γιώργη Δεληγιαννάκη, ενός σπουδαίου φωτογράφου που μας άφησε πολλές και σημαντικές μαρτυρίες από τη μεταπολεμική Κρήτη. Εκείνος μου έδωσε και τούτη τη φωτογραφία πριν από πολλά χρόνια, στα τέλη της δεκαετίας του 1980, τότε που τον συνάντησα για τελευταία φορά και μου μίλησε για την τέχνη και τις περιπλανήσεις του στην Κρήτη. «Σφακιανός», μου είχε πει, τίποτ' άλλο. Ίσως επειδή αυτή η μια και μόνη λέξη τα έλεγε όλα. Κρουσάτο μαντήλι, γενειάδα και μουστάκι που μυρίζουν από μακριά περηφάνια, βλέμμα απλώς... σφακιανό. Αδύνατο να μην προσέξεις ότι τούτο το βλέμμα είναι χαμηλωμένο, χωρίς υπεροψία και έπαρση, έτσι όπως θέλομε να κρατάμε στη μνήμη τις περασμένες γενιές των Κρητικών. Κοίταξα ξανά και ξανά την αγέρωχη μορφή κι ο Δεληγιαννάκης μου αποκάλυψε ότι τον είχε φωτογραφίσει δεκάδες φορές τούτον τον Κρητίκαρο (από τους Κριαράδες της Ανώπολης, αν δεν με απατά η μνήμη μου). Και με το δίκιο του. Ποιος φωτογράφος, ποιος απ' όσους προσπαθούν να κλείσουν σε μιαν εικόνα την ψυχή του τόπου, θα έκανε διαφορετικά;

>

73

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ

Μια Σφακιανή στο στούντιο (μάλλον σε φωτογραφείο των Χανίων) Δεν είμαι σίγουρος αν είναι Σφακιανή ή κάποια κοπελιά από αστική οικογένεια των Χανίων που φόρεσε τούτα τα ενδύματα και πόζαρε για τις ανάγκες της ακμαίας βιομηχανίας των καρτ ποστάλ. Όποια κι αν είναι, όμως, η πόζα της αναπαριστάνει μιαν ολόκληρη εποχή! Χανιά, αρχές του 19ου αιώνα, στα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας, του ημιαυτόνομου κράτους που δημιουργήθηκε προσωρινά στο νησί. Χιλιάδες ξένοι στρατιώτες σταλμένοι από τις λεγόμενες Μεγάλες Δυνάμεις περιφέρονται στους δρόμους των πόλεων, τα ταχυδρομεία δουλεύουν πυρετωδώς, όλοι στέλνουν δελτάρια στις οικογένειες ή στα φιλικά τους πρόσωπα και όλοι προσπαθούν να περιγράψουν με εικόνες τον σχεδόν εξωτικό τόπο στον οποίο βρίσκονται. Σαν καλά λαγωνικά οι εκδότες εικονογραφημένων ταχυδρομικών δελταρίων μυρίζονται από μακριά την εμπορικότητα των θεμάτων και επιλέγουν μέσα από πλήθος εικόνων ποιες θα τυπώσουν. Τα θέματα που απεικονίζουν στιγμές από την καθημερινότητα των ανθρώπων και, γενικώς, τα λεγόμενα «φολκλόρ» είναι από τα πιο περιζήτητα.

Costume de la femme Crétoise du Sfakia γράφει στην κάτω μεριά το δελτάριο, δίπλα στην τονισμένη με μεγαλύτερα γράμματα λέξη Crète. Και στο πλάι το όνομα του πολυπράγμονα και πολυμήχανου εκδότη, του Ιταλού e. a.

Cavaliero, που δραστηριοποιούνταν επαγγελματικά στα Χανιά (απ' όσο γνωρίζω, όμως, η ίδια φωτογραφία είχε τυπωθεί σε δελτάρια και από άλλους εκδότες). Μπροστά σε ένα βαρύ έπιπλο που δεν θυμίζει ασφαλώς τη δωρική λιτότητα του σφακιανού σπιτιού, η νεαρή γυναίκα κοιτάζει τον φακό υπακούοντας προφανώς στις εντολές του φωτογράφου, με κάποια δόση φανερής αμηχανίας ή έκ-

74

πληξης· ίσως να είναι η πρώτη φορά που βρίσκεται σε φωτογραφικό στούντιο, ίσως... Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι η νεαρή κοπέλα εκφράζει σε μεγάλο βαθμό τα αισθητικά κριτήρια της εποχής, είναι όμορφη και με μορφή που δείχνει σεμνότητα ή συστολή. Το ένα χέρι της είναι ακουμπισμένο στο έπιπλο, το άλλο, το δεξί, κρέμεται κάπως αμήχανα, ελαφρά λυγισμένο προς τα μπρος. Χαρακτηριστικό της αμφίεσης η μεγάλη ποδιά και το κάλυμμα της κεφαλής που πέφτει μπροστά και φτάνει μέχρι τη μέση. Στην ασπρόμαυρη φωτογραφία φαίνεται μαύρο, αλλά είναι κόκκινο.

Κοιτάζω τη φωτογραφία και φαντάζομαι τον τόπο. Τις γιορτές στα Σφακιά, τις συνάξεις σε ναούς για την κυριακάτικη λειτουργία, τις μαζώξεις στα πανηγύρια, τις παρέες στους γάμους. Τότε που οι κοπελιές προσπαθούσαν να δείξουν (και) με τη φορεσιά την αρχοντιά της φαμίλιας και τις δικές τους αρετές. Έτσι γιατί οι παραδοσιακές ενδυμασίες δεν αποτυπώνουν μόνο αισθητικές αντιλήψεις, αποτυπώνουν το ήθος του τόπου και των ανθρώπων, καθώς μεταφέρουν νοοτροπίες, συμπεριφορές, κοινωνικά στερεότυπα. Καθώς κουβαλούν ιστορικές καταβολές και ανάγκες...

ΥΠΕΡ

Μαθήματα... γεωμετρίας Δεν ξέρω πότε τραβήχτηκε η φωτογραφία στα ψηλώματα της Μαδάρας, προφανώς πριν από κάμποσες δεκαετίες, ίσως ανάμεσα στο 1950 και το 1970. Χωριά σκαρφαλωμένα στα πλάγια, κάμπος χωρισμένος σε τετράγωνα και παραλληλόγραμμα, το οροπέδιο ήταν πηγή ζωής για τους ανθρώπους που ρίζωσαν σε τούτα τα μέρη. Τεμαχισμένη η γης, χωρισμένη με σύνεση σε ζώνες, η γεωργία και η κτηνοτροφία είχαν ξεχωριστές επικράτειες, αλλά υπηρετούσαν τον ίδιο σκοπό: την επιβίωση της φαμίλιας! Εκείνα τα χρόνια οι άνθρωποι ήταν και βοσκοί και αγρότες, βοσκούσαν και τυροκομούσαν στα μιτάτα τους, έσπερναν ακόμη με το ησιόδειο άροτρο, θέριζαν με το δρεπάνι κι αλώνιζαν με τον βολόσυρο, πότιζαν τους κήπους με τα ξύλινα γεράνια, αυτούς τους πρωτόγονους μηχανισμούς με τους οποίους αντλούσαν το νερό από τα πηγάδια. Βλέπω τ' αλώνια παρατεταγμένα, κάθε οικογένεια είχε το δικό της, όπως είχε και το δικό της ζευγάρι, βλέπω τη γη φροντισμένη, διακρίνω κάμποσα πηγάδια με τους ιστούς των γερα-

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

νιών να μαρτυρούν τον ανθρώπινο μόχτο και, εν τέλει, μέσα από την καθαρότητα της εικόνας βλέπω την καθαρότητα του τοπίου. Είναι οι μικρές αφηγήσεις της εικόνας, τα χρώματα που τ' αναπλάθεις ή τα φαντάζεσαι όπως γίνεται πάντα με τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες, είναι το πάγωμα του χρόνου που σε κάνει ν' ανατριχιάζεις. Παραξενεύομαι μόνο που δεν βλέπω ανθρώπους. Τέσσερις ή πέντε γυναίκες κατάφερα να διακρίνω μεγεθύνοντας τη φωτογραφία και παρατηρώντας προσεκτικά το τοπίο. Τις κοιτάζω έτσι που φαίνονται σαν στίγματα, ίσως να πηγαίνουν για δουλειά στα χωράφια, ίσως να κατευθύνονται σε κάποιο ξωκλήσι και συλλογίζομαι ότι όλα εδώ αφηγούνται, ακόμη και οι απουσίες εκφέρουν τον δικό τους λόγο. Στο κάτω άκρο δεξιά, σαν σε πρώτο πλάνο, βλέπομε τις αιώνιες κατοικίες περιμαντρωμένες με τοιχία. Ένα ακόμη σύνορο, σκέφτομαι, μια ακόμη ξεχωριστή επικράτεια ο κόσμος των απόντων. Μάθημα γεωγραφίας; Ή μήπως μάθημα αρχιτεκτονικής του τοπίου βγαλμένο από το μεδούλι ενός πολιτισμού που σήμερα απλώς τον αποκαλούμε παραδοσιακό; • Φωτογραφία (πιθανότατα) του Γιώργου Δεληγιαννάκη και τούτη.

>

Βλέπω τ' αλώνια παρατεταγμένα, κάθε οικογένεια είχε το δικό της, όπως είχε και το δικό της ζευγάρι, βλέπω τη γη φροντισμένη, διακρίνω κάμποσα πηγάδια με τους ιστούς των γερανιών να μαρτυρούν τον ανθρώπινο μόχτο και, εν τέλει, μέσα από την καθαρότητα της εικόνας βλέπω την καθαρότητα του τοπίου.

75

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ

Φαράγγι της Αράδενας, 1986 Εγκαίνια της γέφυρας της Αράδενας, Δεκέμβρης μήνας. Τα κομμένα βαρέλια παίζουν τον ρόλο της παραστιάς. Πάνω σ' αυτά στήθηκαν τα μεγάλο καζάνια, μοσχομύριζε ο κόσμος αίγα βραστή και σφακιανό πιλάφι. Άγραφος νόμος τα τραπεζώματα, τα πανηγύρια με το φουριάρικο κατσίκι, τα καζάνια που διαλαλούν από μακριά τη γιορτή, πότε με τη θέα του καπνού και πότε με τη διάχυση της γαργαλιστικής μυρωδιάς του βραστού. Έτσι γίνεται σε τέτοιες μαζώξεις. Κάποιος απ' όλους αναλαμβάνει χρέη μαγείρου, κάποιος που ξέρει και τις αναλογίες των υλικών και τα γούστα των ορεσίβιων. Δυο παιδιά δίπλα ακουμπούν το καζάνι. Δεν ξέρω αν ποζάρουν ή αν κοιτάζουν με περιέργεια τον φακό. Ξέρω μόνο πως τα παιδιά δεν απολείπουν ούτε από τη γιορτή ούτε από τη δουλειά. Έτσι μαθαίνουν, έτσι όπως διδάσκει ο πολιτισμός της προφορικότητας. Κάποιο απ' αυτά ίσως να κληθεί να στέσει καζάνι σε κάποιο σφακιανό πανηγύρι. Και θα τα καταφέρει επειδή θα κουβαλά για πάντα το βίωμα. Επίλογος: Και το σφακιανό πιλάφι και η βραστή αίγα ήταν εξαιρετικά. Κρίμα που η φωτογραφία μεταφέρει μόνο την εικόνα. Αν μπορούσε να μεταφέρει και την οσμή και τη γεύση δεν θα έφταναν οι σελίδες τούτου του περιοδικού.

• Φωτογραφία: Νίκος Ψιλάκης (1986). Άγραφος νόμος τα τραπεζώματα, τα πανηγύρια με το φουριάρικο κατσίκι, τα καζάνια που διαλαλούν από μακριά τη γιορτή, πότε με τη θέα του καπνού και πότε με τη διάχυση της γαργαλιστικής μυρωδιάς του βραστού.

76

>

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

Καθαγιάζοντας τους τόπους Είναι οι ναοί που ορίζουν τα τοπία. Ενοριακοί και ξωκλήσια γίνονται σημεία αναφοράς πότε ως τόποι των μεγάλων πανηγυριών και των μεγάλων συνάξεων, πότε ως όρια αγροτικών κοινοτικών περιφερειών και πότε ως καθαγιάσεις του χώρου. Ένας ναός κυριαρχεί και σε τούτο το τοπίο, κάπου προς τα ανατολικά Σφακιά. Κι ένα καμπαναριό στερεωμένο στον βράχο. Τοπίο ξερό, βουνά, κι άλλα βουνά, πέτρες, θάμνοι και λίγα δέντρα που μοιάζουν κι αυτά σαν οριοθετήσεις του χώρου. Αμυδρά τα σημάδια της ανθρώπινης παρουσίας. Ένα χωμάτινο δρομάκι, κάποια σπίτια εναρμονισμένα με το τοπίο, κάποιες παλιές καλλιέργειες που θυμίζουν ότι κάποτε καλλιεργούνταν και τούτη η γης, όλα τόσο δυσδιάκριτα μπροστά στην κυρίαρχη εικόνα του ναού. Έτσι γιατί οι άνθρωποι μιας άλλης εποχής καθαγίαζαν το τοπίο πριν τον εξανθρωπίσουν...

• Φωτογραφία: Νίκος Ψιλάκης (1982). x

Τοπίο ξερό, βουνά, κι άλλα βουνά, πέτρες, θάμνοι και λίγα δέντρα που μοιάζουν κι αυτά σαν οριοθετήσεις του χώρου.

77

ΝEα κριτσιΝAκια

“

ΘΕικΗ ΓΕΥσΗ ” από την οικογένεια

ΤΣΑΤΣΑΚΗΣ…

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2019

Κολλιός

79