ΥπερΧ Τέυχος 67

ΥΠΕΡ

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKETS XAΛKIAΔAKH | ΤΕΥΧΟΣ 67 | ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013 | ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

Έτσι ξαναχτίσαμε την

Κάνδανο! Το δάκρυ του Θεού και τα θανατερά βέλη του

στύρακα! ...ο αίγαγρος που κοιμήθηκε ...στο ξενοδοχείο Κινγκ Τζώρτζ!

◗◗

ΑριάΗδ που έγ νη ιν

καυσό ε... ξυλο!

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

✈

6 Η κρητική παράδοση στην Αθήνα

45 “Ακαδημία Χαλκιαδάκης”

10 Private με την υπογραφή Χαλκιαδάκης

46 Ο αίγαγρος που κοιμήθηκε στο... ξενοδοχείο Κινγκ Τζωρτζ

14 Φωτογραφήματα

♔

της Έφης Ψιλάκη

του Νίκου Ψιλάκη

56 Η Αριάδνη που έγινε... καυσόξυλο!

22 Από τη γη της Κρήτης στον Χαλκιαδάκη

του Νίκου Ψιλάκη

64 Το δάκρυ του Θεού και τα θανατερά βέλη του στύρακα

24 Μια φωτογραφία - ένα ποίημα Φωτογραφίζει και επιλέγει η Έφη Ψιλάκη

του Νίκου Ψιλάκη

32 Καλό φθινόπωρο με υπέροχες εκπλήξεις! Ένα like, πολλά πλεονεκτήματα

72 Το αντικριστό της... Παταγονίας του Μιχάλη Τσαπάκη

34 Έτσι ξαναχτίσαμε την Κάνδανο!

76 Τα “πικραμένα χείλη” του Καζαντζάκη

του Νίκου Ψιλάκη

του Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου

⌘

40 Ο Σταυρός στην καθημερινή μας ζωή του Σταμάτη Αποστολάκη

56 14

34

46

64

24

40 Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH τηλ. 2810 824 140 1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο

www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας Yπεύθυνος σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

72 Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH Φωτογραφία εξωφύλλου: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Σύμβουλος έκδοσης: NIKOΣ ΨIΛAKHΣ Yπεύθυνοι Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ BI.ΠE. Hρακλείου Tηλ. 2810 380882 FAX: 2810 380887 Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

Η πέτρα του Ρωμιού στην Πάφο. Στη Μεγαλόνησο επιβιώνουν ακόμη ήθη και συνήθειες που ξαφνιάζουν ευχάριστα...

ΜΙΑ ΤΙΜΗΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013

Παινάδια για το περιοδικό μας Μια πολύ τιμητική αναφορά στο περιοδικό μας! Ο γνωστός λαογράφος, κριτικός της λογοτεχνίας και καθηγητής των Πανεπιστημίων Ιωαννίνων και Αθηνών κ. Μιχ. Μερακλής, αφιέρωσε στο ΥΠΕΡ τη στήλη του ("Ψηφίδες"), στο Διάστιχο, Ηλεκτρονικό Περιοδικό για την τέχνη και τον πολιτισμό (www Diastixo. gr)! Ο κ. Μερακλής είναι από τους βαθύτερους μελετητές του ελληνικού πολιτισμού, γνωστός διεθνώς για τις μελέτες και τα βιβλία του. Το άρθρο του με τίτλο "Άγιος Αγαπητικός και Άγιος Μισητικός" δημοσιεύτηκε στις 23 Αυγούστου 2013 (http://www.diastixo.gr /epikaira /psigmata/1572-agios-agapitikos-agios-misitikos). Τον ευχαριστούμε! ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΤΟΥ Μ. ΜΕΡΑΚΛΗ Η Εταιρεία Super Markets Χαλκιαδάκη, που εδρεύει στο Ηράκλειο, εδώ και χρόνια εκδίδει το τρίμηνο περιοδικό ΥΠΕΡ Χ. Είναι μια άριστη εκδοτική προσπάθεια, με σύμβουλο τον πολύ γνωστό στην Κρήτη και ευρύτερα στην Ελλάδα δημοσιογράφο Νίκο Ψιλάκη, συγγραφέα και πολύτιμων βιβλίων για το λαϊκό πολιτισμό (για το ψωμί και τα γλυκίσματα στην Ελλάδα, μαζί με τη σύζυγό του Μαρία, για τις τελετουργίες στις διάφορες εποχές του χρόνου), που παρακολουθεί τα φαινόμενα από την παλιότερη παράδοσή τους έως τις μέρες μας. Ανάλογα θέματα δημοσιεύονται και στα τεύχη του περιοδικού, συνοδευόμενα από πλήθος σπάνιας ευαισθησίας, ομορφιάς και ακρίβειας φωτογραφιών, που και αυτές είναι έργο του ίδιου και, κυρίως, της κόρης του Έφης. Οι φωτογραφίες που κατέχουν το ήμισυ σχεδόν της έκτασης των σελίδων, αποτελούν, και μόνες τους, ένα από τεύχος σε τεύχος εμπλουτιζόμενο άλμπουμ, που αξίζει να το έχει κανείς. Το περιοδικό διανέμεται δωρεάν. Καλοί συνεργάτες συντροφεύουν τον Ψιλάκη. Ανάμεσά τους και ο επίτιμος διδάκτωρ της Σχολής Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης λαογράφος Γιώργος Αικατερινίδης.

◗◗

Σ’ ένα από τα πρόσφατα τεύχη (αρ. 62, άνοιξη 2012) εντόπισα κάτι που θυμίζει τον πολύ της μόδας σήμερα δυτικόν άγιο Βαλεντίνο. Η Έφη Ψιλάκη πήγε στην Κύπρο (δεν περιορίζεται λοιπόν η ύλη του περιοδικού αποκλειστικά στην Κρήτη), στην Κάτω Πάφο όπου, άλλοτε, κοντά στη λεγόμενη Πέτρα του Διγενή, σε κάποια ερειπωμένα κτίσματα «κατέφευγαν» οι ερωτευμένοι ή όσοι επιθυμούσαν ν’ αλλάξουν τη γνώμη των γονιών τους σχετικά με το γάμο τους ή και να προκαλέσουν

4

ΥΠΕΡ

TO ΠEP

ER TΩN SUP IOΔ IKO

MA RKE

KIA TS XAΛ

ΔA KH

ΧΟΣ | ΤΕΥ

ΑΛΟ 66 | Κ

Κ ΑΙΡ Ι

201 3

| ΔΙΑ ΝΕΜ

ΡΕΑ ΕΤΑ Ι ΔΩ

Ν

ι μας!

αποστροφή κι ερωτική αντιπάθεια («μισήθρα» τα έλεγαν αυτά οι λόγιοι). Πήγαιναν στα ερείπια εκείνα, έπαιρναν λίγη σκόνη από μια πέτρα και την έριχναν κρυφά στο ποτήρι ή το φαγητό, προσδοκώντας το αποτέλεσμα, ανάλογα με τη διατύπωση της ευχής τους. Φαντάζονταν πως εκεί ήταν κάποτε ο χώρος όπου έζησαν ο άγιος Αγαπητικός και ο άγιος Μισητικός. Τους αγίους «συνάντησε» και στο χωριό Πάνω Αρόδες της Πάφου. Ναούς δικούς τους δεν είχαν. Καμιά αναφορά σ’ αυτούς από την Εκκλησία δεν υπάρχει. Όλα τα έπλασε η λαϊκή φαντασία. Δύο λάρνακες ρωμαϊκής πιθανώς εποχής έξω από την ενοριακή εκκλησία τις ονόμασε: «ΑϊΑγάπης» (ή «Αϊ- Αγαπήτης», αυτή είναι σχεδόν ακέραια) και «ΑϊΜισητής». Όποιος ήθελε τη βοήθεια του πρώτου, πήγαινε

α, στο τραπέζ τρίδ Γλισ φάρμακο φυσικό ένα

ς, Τζίτζικατης Αυγής! ος ο ερωμέν

ιος της Ο επιτάφ

ς Παναγιά

νύχτα, άναβε κερί κι έμπαινε για μια στιγμή μέσα στη λάρνακα. Έκοβε ένα κομματάκι από αυτήν, το κοπάνιζε και το ’κανε ψιλή σκόνη, για την ίδια χρήση. Προηγουμένως, όμως, το άτομο που ενεργούσε, πριν ◗◗ μπει στη λάρνακα, έπρεπε να πάει μέσα στην εκκλησία

ΩΜΑ ΟΥ ΑΦΙΕΡ ΒΙΑΝΝ ΜΙΚΡΟ ΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΤΡ

του αγίου Καλανδίωνος, να προσφέρει λάδι και κερί, να προσκυνήσει τις (άσχετες βέβαια) εικόνες παρακαλώντας τον άγιο Αγάπη να βοηθήσει. Η Ψιλάκη φωτογράφισε τις δύο λάρνακες, την εκκλησία του χωριού, την εικόνα του τοπικού αγίου Καλανδίωνα, με τον οποίο ταύτιζαν τον άγιο Αγάπη ή Αγαπητικό. Δεισιδαιμονίες. Όμως αυτές μετρίαζαν την ξέφρενη τώρα, σαρωτική πολλών χρήσιμων αγαθών, ανάπηρη «ανάπτυξη». X

5

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

Αριστερά: ο κ. Χαλκιαδάκης μαζί με τον Κοσμήτωρα της Παγκρητίου Ενώσεως κ. Στέλιο Βανταράκη, τον Dr Μύρων Φασουλάκη Αντιπρόεδρο της Παγκρητίου Ενώσεως και τον Πρόεδρο της Παγκρητίου κ. Γιώργο Μαριδάκη.

Η κρητική παράδοση στην Αθήνα Τώρα και πολλά χρόνια εμείς οι Κρητικοί έχουμε διαπιστώσει ότι οι επισκέπτες μας φεύγουν με ένα παράπονο από το νησί. Όσο βρίσκονται εκεί έχουν την ευκαιρία να απολαύσουν γεύσεις και αρώματα, να δοκιμάσουν αυτή την απίστευτη ποικιλία των προϊόντων που παράγονται στην Κρήτη. Κι όταν έρθει η ώρα της αναχώρησης, μελαγχολούν. Θέλουν να μην αποκοπούν από αυτό που έζησαν για λίγες ή πολλές ημέρες. Θα φανεί υπερβολικό αν αρχίσουμε κι εμείς να πλέκουμε το εγκώμιο των κρητικών προϊόντων. Δεν θα είναι, όμως, υπερβολή αν αναφερθούμε στις μελέτες γιατρών και διατροφολόγων: ότι στα προϊόντα αυτά βασίστηκε η περίφημη κρητική διατροφή, η βάση της λεγόμενης μεσογειακής. Και η κρητική διατροφή θεωρείται σήμερα ιδανική για τον άνθρωπο. Χαρίζει υγεία και μακροζωία!

◗◗

Υπάρχει και ένα ακόμη παράπονο: αυτό των απλών ανθρώπων, των αγροτών, των βιοτεχνών, των μεταποιητών, των επαγγελματιών που καταφέρνουν να αξιοποιούν την εμπειρία πολλών γενεών και να κάνουν μικρά ή μεγάλα θαύματα. Αυτών που ξέρουν ότι η γη ή το εργαστήριο τους βγάζει αριστουργήματα, προϊόντα μοναδικά στο είδος τους, εξαιρετικά σε ποιότητα, αλλά δεν μπορούν να κάνουν το επόμενο βήμα. Δηλαδή, δεν μπορούν να συναντήσουν τον ποιοτικό καταναλωτή, αυτόν που ψάχνει κάτι διαφορετικό και δεν αρκείται στα προϊόντα μαζικής παραγωγής. Αυτά τα δυο παράπονα, των παραγωγών και των καταναλωτών, μας οδήγησαν σε μια νέα επιχειρηματική δράση: στα 2 καταστήματα «Γεύσεις Κρήτης Χαλκιαδάκης» στην Αθήνα. Δεν είναι μόνο εμπορική δραστηριότητα τούτα τα καταστήματα. Είναι τόπος συνάντησης των καλύτερων με τους καλύτερους. Οι καλύτεροι παραγωγοί του ευλογημένου τόπου που λέγεται Κρήτη θα συναντούν τους καλύτερους καταναλωτές, αυτούς που δεν κάνουν εκπτώσεις στην ποιότητα, αυτούς που ζητούν το ιδανικό για την υγεία τους. Μέσα από τη ενασχόλησή μας με το λιανεμπόριο, χρόνια και χρόνια τώρα αναζητούμε τους τρόπους να φτάσουμε ακόμη και στον τελευταίο παραγωγό, στο τελευταίο χωριό, στον τελευταίο ξυλόφουρνο, στον τελευταίο μερακλή τυροκόμο. Τώρα και

6

Αριστερά: Ο αγιασμός στο Χαλάνδρι παρουσία συνεργατών και του Δημάρχου Χαλανδρίου. Πάνω δεξιά: Ο κ. Νίκος Βερόπουλος με το Μηνά και τη Χριστίνα Χαλκιαδάκη. Δεξιά: η κ. Θένα Μιχαηλίδου, η κ. Χρυσ. Χαλκιαδάκη, ο κ. Παντελής Παντελειάδης και ο κ. Στέφ. Μιχαηλίδης.

Δεξιά: Οι οικογένειες Λευτέρη Αυγενάκη και Νίκου Σκουλά.

◗

κάμποσα χρόνια έχει φυσήξει πιο δυνατά ο άνεμος δημιουργίας που πάντα πνέει στην Κρήτη. Οι άνθρωποι που θέλουν να ξεφύγουν από τον βραχνά της κρίσης έχουν επιλέξει τον δύσκολο αλλά και σίγουρο δρόμο. Είναι εκπληκτικό αυτό που γίνεται. Άλλος φτιάχνει απάκια με βότανα, άλλος εκτρέφει βιολογικά τα πρόβατά του, άλλος αναζητά τις συνταγές της γιαγιάς, άλλος φτιάχνει υπέροχα καλλυντικά με αγνές πρώτες ύλες και ελαιόλαδο, άλλος παράγει τοπικά ζυμαρικά, κουλουράκια, τυριά και αθοτύρους, παξιμάδια, γλυκίσματα και τόσα άλλα. Δεν χορταίνεις να γεύεσαι και να καμαρώνεις για τον τόπο σου. Συνεργαζόμαστε και προωθούμε με πάθος τα δημιουργήματά των παραγωγών μέσα από τα Σούπερ Μάρκετ. Όλοι οι συνεργάτες - προμηθευτές μας τηρούν στο έπακρο τους κανόνες ασφαλείας. Συνδυάζουν το μεράκι της παράδοσης με την τεχνολογία που διασφαλίζει στο απόλυτο σημείο τον καταναλωτή.

◗◗ Η νέα, λοιπόν, προσπάθεια με τα κρητικά παντοπωλεία είναι, εκτός από επιχείρηση, μία γέφυρα που ενώνει δυο κόσμους. Ενώνει επιθυμίες και αναζητήσεις. Ενώνει τους ανθρώπους. Πιστεύουμε ότι το εμπόριο είναι μια κοινωνική προσφορά, δεν είναι κάτι το απρόσωπο. Στις μικρές κοινωνίες, όπως είναι η Κρήτη, δεν έχει ποτέ δικαίωμα κάποιος να κάνει λάθος. Γιατί αν το κάνει, θα ντρέπεται τον αδερφό και τον φίλο του.

Πάνω: 1. Όλοι οι πολύτιμοι συνεγάτες της εταιρείας.

2. Ο κ. Χαλκιαδάκης μαζί με τους Στρατή και Άθη Μπατάγια.

3. Η κ. Διαμάντα με τον κ. Σμαραγδή και τον κ. Σπιθούρη.

4. Οι κ.κ. Κωνσταντίνος Μίχαλος και Γιώργος Μπίκας.

Έτσι ξεκινάμε και στην Αθήνα. Για μας δεν υπάρχουν καταναλωτές. Υπάρχουν φίλοι. Και η σχέση ειλικρίνειας που θέλουμε να χτίσουμε μαζί τους θα κάνει τη φιλία μας πιο δυνατή… X

Δεξιά: Οι συνεργάτες από τον καφέ Δανδάλη, κ. Αλέκος Δανδάλης, Γιάννης Χρονάκης και Λευτέρης Μελεσανάκης.

7

8

9

Private Με την υπογραφή Χαλκιαδάκης Με ιδιαίτερη χαρά σας παρουσιάζουμε την ολοκληρωμένη σειρά προϊόντων που μπορείτε να βρείτε στα καταστήματά μας με την υπογραφή Χαλκιαδάκης! Στη συνεχή προσπάθειά μας να βρισκόμαστε δίπλα σας προσφέροντάς σας ποιοτικά, ασφαλή και οικονομικά προϊόντα, συνεργαστήκαμε με τους έμπιστους προμηθευτές μας ώστε να απολαμβάνουμε όλοι ποιότητα σε προσιτή τιμή. Έτσι, δημιουργήσαμε μια μεγάλη ποικιλία προϊόντων ιδιωτικής ετικέτας ώστε να καλύπτονται οι περισσότερες ανάγκες του νοικοκυριού σε σταθερά χαμηλές τιμές. Με χαρά διαπιστώνουμε ότι όλα τα προϊόντα «εμπιστοσύνης Χαλκιαδάκη» είναι στις πρώτες θέσεις των προτιμήσεων των καταναλωτών σε όλες τις κατηγορίες!

σία, για να γίνονται εύκολα και γρήγορα τα σαντουιτσάκια μας! Έχουμε 3 επιλογές: πάριζα ή ζαμπόν με τυρί gouda, και φιλέτο γαλοπούλας με τυρί edam 16%, οι οποίες παρασκευάζονται στις εξαιρετικές εγκαταστάσεις της επιχείρησης Ελληνικές Φάρμες Λαζανάκης στο Ρέθυμνο.

◗◗ Επίσης, μπορούμε να βρούμε κατεψυγμένα λαχανικά Χαλκιαδάκης, όπως αρακά, μπάμιες, φασολάκια

Όλες οι εταιρείες με τις οποίες συνεργαζόμαστε για τα προϊόντα μας υπόκεινται σε αυστηρά συστήματα διασφάλισης ποιότητας, είναι ελληνικές, και στην πλειοψηφία τους είναι κρητικές. Εξάλλου τόσο το τμήμα ποιοτικού ελέγχου όσο και το εμπορικό τμήμα επισκέπτονται όλες τις επιχειρήσεις που συνεργαζόμαστε στον τομέα αυτό για να επιβεβαιώσουμε την απαράμιλλη ποιότητα των προϊόντων που σας εμπιστευόμαστε. Με γνώμονα, λοιπόν, την ποιότητα στη σωστή τιμή, και επειδή στα super market Χαλκιαδάκης για πάνω από 30 χρόνια που βρισκόμαστε κοντά σας δεν έχουμε μυστικά, σας παραθέτουμε τους αξιόπιστους συνεργάτες μας που μας προμηθεύουν τα προϊόντα της ιδιωτικής ετικέτας Χαλκιαδάκης.

10

◗◗

Το νερό Χαλκιαδάκης συσκευασίας 2 λίτρων σε 6άδα προέρχεται από τις πηγές της Γέργερης στο δάσος του Ρούβα, στους πρόποδες του Ψηλορείτη, και εμφιαλώνεται από την Αναπτυξιακή Εταιρεία Γέργερης. Οι υπόλοιπες συσκευασίες εμφιαλώνονται από την εταιρεία Βοθύλια και το νερό προέρχεται από την υδάτινη περιοχή «Τάρμαρος» που βρίσκεται ανάμεσα στα Λασιθιώτικα βουνά.

◗◗ Για τη σωστή λειτουργία του οργανισμού μας χρειαζόμαστε και όσπρια, εξάλλου όπως έχει πει ο Umberto Eco «χωρίς τα όσπρια η ανθρωπότητα δεν θα είχε καταφέρει να φθάσει ούτε ως τον Μεσαίωνα»! Έτσι συνεργαστήκαμε με την εταιρεία Agrino - Πιστιόλας Α.Ε. για να προμηθευόμαστε ρύζι και όσπρια στην καλύτερη ποιότητα.

Με χαρά διαπιστώνουμε ότι όλα τα προϊόντα «εμπιστοσύνης Χαλκιαδάκη» είναι στις πρώτες θέσεις των προτιμήσεων των καταναλωτών σε όλες τις κατηγορίες!

◗◗

στρογγυλά και πλατιά, αγκινάρα πάτοι,

Το ξίδι το ξέρουμε όλοι, και γνωρίζουμε κυρίως ότι δίνει άρωμα στα φαγητά, εξολοθρεύει τα μικρόβια και τις

σπανάκι φύλλο, καλαμπόκι κόκκοι και μίγμα λαχανικών, που τα προμηθευόμαστε από την εταιρεία Αλτέρρα ΑΕ στα Γιαννιτσά. Όλα τα λαχανικά υπόκεινται σε ποιοτικούς ελέγχους σε κάθε στάδιο από την πρώτη ύλη μέχρι να φτάσουν στο σπίτι μας. Προέρχονται από τοπικές παραγωγές και παραλαμβάνονται αμέσως μετά τη συγκομιδή ώστε να καταψύχονται άμεσα και να διατηρούν τη θρεπτική τους αξία ακέραιη.

οσμές, αφαιρεί τους λεκέδες, και διατηρεί ακμαία τα λουλούδια στο βάζο. Αυτό όμως που πιθανότατα να μην γνωρίζουμε, είναι ότι έχει και πολλές θεραπευτικές ιδιότητες: είναι φάρμακο στον υψηλό πυρετό, σε άσθμα, δηλητηρίαση, ταχυκαρδίες, παχυσαρκία, αρθρίτιδα και άλλα. Το δικό μας ξίδι το προμηθευόμαστε από την Ένωση Σουλτανοπαραγωγών Κρήτης και είναι εδώ και χρόνια πρώτο με διαφορά στις προτιμήσεις των

◗◗

Τα παραδοσιακά προϊόντα αρτοποιίας μας, όπως τα κριτσίνια, η

κριθαροκουλούρα, η κριθαροκουλουρίτσα, τα παξιμάδια και τα παξιμαδάκια Χαλκιαδάκης παράγονται από αγνές πρώτες ύλες με διαδικασίες παραγωγής και διάθεσης που συμμορφώνονται στους κανονισμούς διαχείρισης ποιότητας και ασφάλειας τροφίμων και συσκευάζονται από την αρτοποιία Τσατσάκης στις Δαφνές.

◗◗ Για το καθημερινό σνακ των παιδιών μας θα βρείτε εξαιρετικά τυροκομικά προϊόντα όπως edam, gouda, mozzarella, και emmental σε φέτες, gouda και regato τριμμένο, αλλά και mix τριμμένο τυρί Χαλκιαδάκης, όλα από την εταιρεία Leader. Για την ευκολία μας προσθέσαμε στην ιδιωτική ετικέτα Χαλκιαδάκη τις πρακτικές συσκευασίες combi, που περιλαμβάνουν αλλαντικά και τυριά σε φέτες σε μία διπλή συσκευα-

καταναλωτών τόσο για την ποιότητα όσο και για τη τιμή του.

◗◗

Στην ιδιωτική ετικέτα Χαλκιαδάκης έχουμε και αυγά, από την Αυγοπαραγωγική Κρήτης Συντιχάκης. Το αυγό είναι μια άριστη πηγή πρωτεΐνης υψηλής βιολογικής αξίας, βιταμινών και ιχνοστοιχείων. Επιπλέον, είναι μία πολύ καλή πηγή σεληνίου, ιωδίου και βιταμίνης Β2, ενώ επίσης περιέχουν βιταμίνη Β5, βιταμίνη Β9, βιταμίνη Α, και βιταμίνη D. ⤷

11

Private Με την υπογραφή Χαλκιαδάκης Η τακτική κατανάλωση αυγών φαίνεται να έχει προστατευτική δράση έναντι παθήσεων των ματιών, όπως ο καταρράκτης και η εκφύλιση της ωχράς κηλίδας (η κυριότερη αιτία απώλειας όρασης και τύφλωσης των ηλικιωμένων). Ένα τόσο πολύτιμο και αναγκαίο τρόφιμο φροντίσαμε να το εντάξουμε στα προϊόντα μας σε σταθερά χαμηλή τιμή ώστε να έχουμε όλοι πάντα το καλύτερο στο τραπέζι μας.

◗◗

Η αγάπη μας για τον καλό καφέ μας οδήγησε στη συνεργασία με την εταιρεία Αρχοντάκης στα Χανιά. Από το 1973 κοντά μας, φτιάχνει καφέ με όλο το μεράκι της παράδοσης. Τώρα, για την ιδιωτική ετικέτα Χαλκιαδάκης, μας ετοίμασε Ελληνικό καφέ Χαλκιαδάκης σε συσκευασίες 69 και 192 γρ. όπως και Καφέ φίλτρου Χαλκιαδάκης 250 γρ. σε 3 υπέροχες γεύσεις, βανίλια, φουντούκι και κλασσικό.

◗◗ Πίτσα – μία γρήγορη και λαχταριστή λύση για φαγητό σε όλες τις οικογένειες! Με αυτή τη σκέψη, στην ιδιωτική μας ετικέτα προσθέσαμε μία ακόμα συνεργασία. Η εταιρεία Υφαντής μας προμηθεύει την σπέσιαλ πίτσα, σε συσκευασία 3 τεμαχίων. Συσκευάζεται με την μέθοδο FreshPress, την τελευταία λέξη στην αμερικάνικη τεχνολογία για την προστασία των τροφίμων. Χωρίς χημικά, διατηρεί αναλλοίωτα τα θρεπτικά συστατικά και την μοναδική γεύση των προϊόντων, εξουδετερώνει βακτηρίδια όπως Listeria Salmonella και Escherichia Coli και καταστρέφει οτιδήποτε επιζήμιο υπάρχει στο προϊόν, ώστε να νιώθουμε ασφαλείς διατροφικά τη στιγμή που την απολαμβάνουμε φρεσκοψημένη στο τραπέζι μας!

◗◗ Στη σειρά προϊόντων ιδιωτικής ετικέτας Χαλκιαδάκη φροντίσαμε να συμπεριλάβουμε και αναψυκτικά για να συνοδεύουν τα γεύματά μας. Επιλέξαμε να συνεργαστούμε με την εταιρεία Φήμη, που βρίσκεται κοντά μας τα τελευταία 90 χρόνια και χρησιμοποιεί έως και 50% λιγότερη ζάχαρη συγκριτικά με άλλα αναψυκτικά, προσφέροντάς μας έτσι απόλαυση και δροσιά χωρίς να επιβαρύνει τη διατροφή μας με περιττές θερμίδες.

◗◗

Για ευκολία στην καθημερινή καθαριότητα, προτείνουμε ρολό κουζίνας 800 γρ. Χαλκιαδάκης, το οποίο παράγεται στην Κρητική εταιρεία Μάμας ΑΕ στο Ηράκλειο.

◗◗

Παράλληλα, δημιουργήσαμε με ιδιαίτερη μέριμνα τη σειρά PuraVita για την προσωπική μας περιποίηση και επιλέξαμε να συνεργαστούμε με μία από τις πιο αξιόπιστες εταιρείες του χώρου – την επιχείρηση Farcom στη Θεσσαλονίκη. Το παιδικό σαμπουάν PuraVita είναι ένα απαλό σαμπουάν χωρίς βλαβερά χημικά, χωρίς parabens, δερματολογικά ελεγμένο και με ουδέτερο ph, με διακριτικό άρωμα χωρίς αλλεργιογόνα, πολύ απαλό αλλά πολύ αποτελεσματικό για χρήση τόσο για την παιδική επιδερμίδα όσο και για οποιονδήποτε επιθυμεί συχνή χρήση. Και τα PuraVita αφρόλουτρα και αφροντούζ είναι χωρίς parabens και με ουδέτερο ph, και τα βρίσκουμε σε ποικιλία αρωμάτων, όπως εξωτική καρύδα, θρεπτικό μέλι και γάλα, αναζωογονητική θαλασσινή αύρα, θαυματουργή αλόη βέρα, καταπραϋντικό έλαιο καλέντουλας και σύμπλεγμα βιταμινών για να γεμίσουμε ενέργεια. Στην σειρά PuraVita μπορούμε επίσης να βρούμε κρεμοσάπουνο για τα χέρια, σαμπουάν για κανονικά, βαμμένα ή λιπαρά μαλλιά, και conditioner για κανονικά, ξηρά ή βαμμένα μαλλιά. Όλες οι συσκευασίες PuraVita υπάρχουν σε οικονομικές και εύχρηστες συσκευασίες.

12

N Φωτογραφήματα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Κι όμως, αυτός ο υπέροχος κόσμος υπάρχει ακόμη! Είναι μια ακόμη μαρτυρία για τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται τον κόσμο ο παραδοσιακός μας πολιτισμός.

◗ Ιερή πορεία αγνάντι στο Λιβυκό Κι όμως, αυτός ο υπέροχος κόσμος υπάρχει ακόμη! Ιερή πορεία στους δρόμους και τα πανάρχαια μονοπάτια των Αστερουσίων, αγνάντι από το κατάφωτο Λιβυκό. Οι γυναίκες με τα ποτήρια και με τους βασιλικούς στα χέρια μεταφέρουν το αγιασμένο νερό έξω από τα όρια του οικισμού. Άλλοτε σε κάποια καλλιέργεια, άλλοτε στα αλωνοχώραφα κι άλλοτε στον χώρο της αιώνιας ανάπαυσης. Έτσι όπως έκαναν οι μανάδες κι οι γιαγιάδες τους, όπως υπαγορεύει το ακατάλυτο εθιμικό τυπικό. Κι όμως, αυτός ο υπέροχος κόσμος υπάρχει ακόμη! Είναι μια ακόμη μαρτυρία για τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται τον κόσμο ο παραδοσιακός μας πολιτισμός. Τον κατανοεί σαν ολότητα! Σαν ένα σύνολο που περιλαμβάνει τους ανθρώπους, τα σπίτια, τον οικισμό, τους ναούς, τα ξωκλήσια, τις μάντρες των αιγοπροβάτων, τις καλλιεργούμενες εκτάσεις, τα βοσκοτόπια, τους κήπους, τα ζώα, τα δέντρα! Κι ακόμη, τους χώρους των κεκοιμημένων, που κι αυτοί συνεχίζουν να είναι μέρος ενός νοερού και αδιάσπαστου συνόλου. Κάποτε, μάλιστα, ορίζουν με σαφήνεια τον τόπο, όπως έκαναν και οι αρχαίοι τους πρόγονοι. Ένας μεγάλος βράχος, ένα ιερό των θεών, ένα μεγάλο δέντρο δεν είναι απλά χαρακτηριστικά του τοπίου, αλλά όρια ενός κόσμου σαφώς διαχωρισμένου και σαφώς περιχαρακωμένου. Κι αν μιλήσει κανείς για ιερές πορείες στο κύκλο του χρόνου θα βρεθεί μπροστά σε ένα απίστευτο καλαντάρι. Περιφορές επιταφίων, κύκλιες περιφορές των εικόνων, ευχολοήματα, αγιασμοί, μικρές και μεγάλες τελετές που καταργούν τη μονοτονία της δύσκολης αγροτικής ζωής.

14

15

N

ΥΠΕΡ

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013

Καταθέσεις στο ταμιευτήριο της μνήμης

Είναι η τύχη των υλικών πραγμάτων...

Σε πόσα φωτογραφικά κλικ χωρά ένα ωραίο φθινοπωρινό απόγευμα; Βάλθηκα να μετρώ τις στιγμές και τις πόζες, αλλά εγκατέλειψα την προσπάθεια μόλις αναλογίστηκα πόσα κλικ ακούγονται την κάθε στιγμή σε όλον τον κόσμο! Χανιά, Σεπτέμβρης του 2013. Μια φωτογραφία με φόντο το φάρο, άλλη μια με φόντο την προκυμαία. Κι άλλες πολλές πιο πέρα. Κι ακόμη πιο πέρα. Η φωτογραφική μηχανή είναι πλέον από τα είδη εκείνα που δεν μπορείς να τα αφήσεις πίσω σου όταν ξεκινάς για διακοπές. Από τα "must", όπως θα λέγαμε στα σύγχρονα φραγκολεβαντίνικα! Αποθηκεύομε τη μνήμη κι αποταμιεύομε τις στιγμές. Παλιότερα σε χάρτινα τεκμήρια, τώρα σε ψηφιακά αρχεία. Κι όταν καταλάβομε πως οι όμορφες στιγμές περνάνε γρήγορα, ανασύρομε τις "καταθέσεις" μας από το ταμιευτήριο της μνήμης. Βλέποντας μια φωτογραφία είναι σα να ξαναζείς τις περασμένες χαρές. Ή και τις περασμένες λύπες. Κάποτε - κάποτε, μάλιστα, νομίζομε πως καταφέραμε να νικήσομε τον χρόνο, πως τον ξαναφέραμε πίσω. Κι αφού χορτάσουν τα μάτια μας νοσταλγία, κλείνομε το άλμπουμ κι επιστρέφουμε στο τώρα. Έτοιμοι πάντα για ένα καινούργιο ταξίδι στο χρόνο!

Έγραψε ιστορία μεταφέροντας κόσμο και κοσμάκη. Ακινητοποιήθηκε σε κάποια αγριάδα στις νοτιότερες υπώρειες της Δίκτης, δυτικά από τον οικισμό Αμιρά. Κι έμεινε εκεί. Αναρωτήθηκα πόσοι και πόσοι κάτοικοι των κοντινών χωριών γεύτηκαν για πρώτη φορά τη μεγάλη αλλαγή που συντελέστηκε τον 20ό αιώνα, την αλλαγή του τρόπου με τον οποίο ταξιδεύουν οι άνθρωποι, ως επιβάτες σε κάποιο από τούτα τα οχήματα που σαπίζουν στα χωράφια και στα βοσκοτόπια. Δεν είχα σκοπό να το φωτογραφίσω. Ζήλεψα, όμως, τον άγνωστο ξένο επισκέπτη που άφησε το αυτοκίνητό του στην άκρα του δρόμου κι ανηφόρισε ως το ορεινό... πάρκινγκ για να δει τι μπορεί να γυρεύει ένα ακινητοποιημένο λεωφορείο μέσα στα χωράφια και τις αγριάδες. Είναι η τύχη των υλικών πραγμάτων. Τη μια μέρα πολύτιμα, την άλλη άχρηστα· του πεταμάτου! Οι άνθρωποι της Κρήτης, όμως, δεν πετούσαν ποτέ τα παλιά. Ούτε τα άχρηστα. Αν σπούσε το παλιό κουρούπι ή το παλιό λαδοπίθαρο, το περιποιούνταν, το έκοβαν με φροντίδα στη μέση, το ασβέστωναν και το έκαναν γλάστρα για τα λουλούδια και τα βοτάνια τους, για τους βασιλικούς, τις γαρεφαλιές και τα καρυοφύλλια τους. Αν πάλιωναν τα ρούχα και δεν σήκωναν άλλο μπάλωμα, τα έσκιζαν σε λουρίδες και ύφαιναν "τσούλες" (κουρελούδες) για να ζεστάνουν τους κρύους χειμώνες τους. Τα άχρηστα αναβαπτίζονταν στη λαϊκή ευρηματικότητα και ξαναγίνονταν πολύτιμα. Κοιτάζοντας τούτο το παλιό λεωφορείο (μάλλον μαθητικό ή φορτο-λεωφορείο θυμίζει το σχήμα του) σκεφτόμουν ότι οι διδαχές και οι εμπειρίες των προηγούμενων γενεών δεν ξεχάστηκαν. Δεν περίμενα τον περίεργο αλλοδαπό να μου πει σε τι χρησιμεύει το λεωφορείο. Αν είναι κούμος μεταλλικός για τις όρνιθες, αν είναι κουνελιάστρα ή μαντρί για τα πρόβατα. Του εξήγησα μόνο πως οι νοοτροπίες πεθαίνουν τελευταίες, πως αντέχουν πολύ περισσότερο απ' όσο αντέχουν τα υλικά πράγματα. Και μελαγχόλησα. Όχι για την τύχη του "παλιού" λεωφορείου. Αλλά για την (μελλοντική) τύχη του τοπίου!

◗ Η φωτογραφική μηχανή είναι πλέον από τα είδη εκείνα που δεν μπορείς να τα αφήσεις πίσω σου όταν ξεκινάς για διακοπές. Από τα "must", όπως θα λέγαμε στα σύγχρονα φραγκολεβαντίνικα!

16

Φορτολεωφορείο: ιδιότυπο όχημα, μάλλον αυτοσχέδια κατασκευή. Ο θάλαμος (κουβούκλιο) του οχήματος χωριζόταν στα δυο με μεταλλικό ή ξύλινο χώρισμα. Μπροστά έμπαιναν οι άνθρωποι και πίσω φορτώνονταν οι πραμάτειας τους: τσουβάλια με χαρούπια, ασκιά με λάδι, ντρουβάδες, ή ακόμη και ζώα που οδηγούνταν από τους χωραΐτες στις μεγάλες ζωοπανηγύρεις των κωμοπόλεων.

17

N

ΥΠΕΡ

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013

...Αλλά γενναίως και αυτόν ενίκησε τον χρόνον! Ασυναίσθητα ψιθύρισα ένα στιχάκι του του Δημητρίου Παπαρηγόπουλου. γραμμένο στη γλώσσα της εποχής. Ο μέγας ιστορικός του 19ου αιώνα φαίνεται πως είχε συγκλονιστεί από την εθελοθυσία του 1866:

Μετερίζι κι ορόσημο το Αρκάδι!

Του Αρκαδίου η μονή, ως φάσμα διοράται, διήλθεν απ’ αυτής πνοή δεκατριών αιώνων. Κατακτητάς ηλλάχθησαν και όμως δεν ηττάται, αλλά γενναίως και αυτόν ενίκησε τον χρόνον… Κανείς δεν αμφιοβάλλει. Ναι, τον νίκησε τον χρόνο! Και πέρασε στις δέλτους της παγκόσμιας ιστορίας ως μετερίζι κι ορόσημο της ελευθερίας. Στην αρχή σκέφτηκα να γράψω ένα μικρό κείμενο για την εθελοθυσία. Διάβαζα το εξαιρετικό βιβλίο του (αδικημένου από την ιστορία) Τιμόθεου Βενέρη, άλλοτε Μητροπολίτης Κρήτης. Εκείνου που συγκέντρωσε ψηφίδα με ψηφίδα τις μνήμες των ανθρώπων που επέζησαν. Δεν το έκανα. Τίποτα δεν έχω να προσθέσω. Παρά μόνο μια υπόκλιση βαθειά. Όπως κάθε ελεύθερος άνθρωπος!

Γνωριμία με έναν παρελθόντα πολιτισμό Μπορεί να είναι φολκλόρ, να είναι μια απλή (και σύντομη) τελετή αναπαράστασης κρητικού γάμου. Κι όμως! Λίγο από το χρώμα μιας πλούσιας παράδοσης αρκεί για να προκαλέσει ενθουσιασμό σε όσους τύχει και την παρακολουθήσουν. Έλληνες και ξένους! Η φωτογραφία είναι από εκδήλωση που έγινε τον Μάη στο Κρέτα Μάρις με πρωτοβουλία του Σώματος Ελληνίδων Οδηγών (Ομάδα Συνεργασίας Ηρακλείου). Οι κυρίες που ανέλαβαν την οργάνωση είχαν φροντίσει τα πάντα· μπομπονιέρες κεντημένες με κρητική βελονιά, καλορίζικα, αυθεντικές μουσικές και τραγούδια του γάμου από παλιούς καλλιτέχνες που πλαισίωναν τον σοβαρό Στέλιο Βασιλάκη.

◗ Φέτος που η Κρήτη γιορτάζει τα 100 χρόνια από την Ένωσή της με την Ελλάδα, ας γυρίσομε πίσω τον χρόνο, στο Νοέμβρη του 1866. Μόνο αν καταλάβομε τι συνέβη στο Αρκάδι, μόνο τότε θα κατανοήσομε και τη βαθύτερη σημασία της φετινής επετείου!

Για μας μπορεί να είναι η νοσταλγία μιας μακρινής εποχής, μιας εποχής που οι μετακατοχικές γενιές δεν προλάβαμε καν να τη γευτούμε. Για τους άλλους, τους ξένους, είναι το ξάφνιασμα. Είναι η εικονική γνωριμία με έναν πολιτισμό που μπορεί να αποτελεί παρελθόν, όμως έχει αφήσει ανεξίτηλα τα αποτυπώματά του στην κρητική λαϊκή μας παράδοση.

18

19 19

N

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

◗ Την ώρα που κόντευε να φθάσει ο ήλιος στη δύση περπατούσα σ’ ένα από τα μικρά χωριά της Σητείας. Η φαντασία μου βάλθηκε να γεμίσει τους άδειους δρόμους…

ΜΙΑ ΔΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ Στην επικράτεια των Ετεοκρητών, στη χώρα της μνήμης Απόγευμα χινοπωριάτικο λουσμένο στο φως! Στον ίσκιο της χώρας των Ετεοκρητών, στα χωριά της Ανατολής. Απόγευμα Κυριακής και βρέθηκα πάλι να θαυμάζω το πολύμορφο σκηνικό που απλωνόταν μπροστά μου. Μόλις είχαμε κατεβεί από τα ψηλώματα της Πραισού κι είχαμε περπατήσει για μια ακόμη φορά στα μονοπάτια των Ετεοκρητών, ανάμεσα στα κατάξερα φρύγανα και τα ανθισμένα θυμάρια. Σιωπή παντού! Και σύννεφα που μάχονται να κρύψουν τον ήλιο. Με το φακό μου συλλέγω τους ίσκιους. Και τις σιωπές. Σιγούν τα τεκμήρια της πανάρχαιας μνήμης, σιγούν και τα σοκάκια των μικρών οικισμών. Σκέφτομαι πως κάποτε ήταν κι εκείνα γεμάτα ζωή και προσπαθώ να τα αναστήσω απλώνοντας σκιές πάνω στην παλέτα της φαντασίας. Πασχίζω να μετρήσω τις απουσίες, να ζωγραφίσω με τα χρώματα της σιωπής, να βάλω καρέκλες στους αραχνιασμένους καφενέδες· και τραπεζάκια στρογγυλά, σιδερένια. Να ανοίξω τα σχολεία, να γεμίσω τους δρόμους με παιδιά και βρακοφορεμένους γερόντους. Μα τι λέω, Θεέ μου, κι έχουν πάλι πυκνώσει τα σύννεφα; Δεν ξέρω αν κάποιος ζωντανεμένος Ετεοκρής παρακολουθούσε από κάποια χαραμάδα τ' ουρανού τη σκέψη μου· την ώρα που βρισκόμουν δίπλα στην εκκλησιά, ένας χαμογελαστός μινωίτης θεός φύσηξε με δύναμη, παραμέρισε τα νέφη κι άφησε πάλι τον ήλιο να διαφεντεύει στο γέρμα τ' ουρανού. Το χαμόγελο του νεαρού Φαέθωνα απλώθηκε πάνω από τη σιωπή του απογεύματος. Κι ο χριστιανικός ναός μεταμορφώθηκε σε μετερίζι του χρόνου! Σαν προσκλητήριο μυστικό μου φάνηκε το σάλπισμα του Φαέθωνα. Κοίταξα τον κόσμο μέσα από τον φακό, κοντοστάθηκα, πήρα και πάλι την παλέτα της φαντασίας. Κι άρχισα να ζωγραφίζω δεκάδες ανθρώπους στα άδεια σοκάκια. Μινωίτες, Ετεοκρήτες, Βυζαντινούς, Βενετοκρητικούς, παππούδες, γιαγιάδες. Και παιδιά με κοντά παντελονάκια, κουρεμένα "με την ψιλή", όπως λέγανε οι δασκάλοι του 1960. Όλους μαζί. Στους ίδιους δρόμους, τους άδειους! Κι ήταν σα να άνοιγα την πόρτα της μικρής εκκλησιάς, σα να τους έβλεπα όλους, Μινωίτες, Ετεοκρήτες, Βυζαντινούς, να περνούν την πόρτα με το οξυκόρυφο τόξο. Και να ψάλλουν το ίδιο τροπάρι!

20

21

Απορρυπαντικά με κρητική ρίζα

Από τη γη της Κρήτης στον Χαλκιαδάκη

◗◗ Η νέα σειρά οικολογικών καθαριστικών ECOS τώρα σε επιλεγμένα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης. Η πιο δημοφιλής σειρά υγρών οικολογικών καθαριστικών στις ΗΠΑ ταξιδεύει στη γενέτειρα του ιδρυτή της, του κ. Ευτύχιου Βλαχάκη. Ο Κρητικός επιχειρηματίας έχει διαπρέψει στην Αμερική δημιουργώντας έναν κολοσσό – την εταιρεία Earth Friendly Products, στηριζόμενος σε αρχές που διέπονται από τον σεβασμό στο περιβάλλον και την τίμια τιμολογιακή πολιτική. Η ζωή του κ. Βλαχάκη έγινε ταινία η οποία προβλήθηκε το περασμένο καλοκαίρι στις ελληνικές αίθουσες με τίτλο «A green story». Τόσο ο ίδιος όσο και η κόρη του Kelly μιλούν με μεγάλη αγάπη για την Κρήτη και, παρόλο που ζουν στην Αμερική και ο κ. Βλαχάκης έφυγε πριν από 60 χρόνια από τα Χανιά, ψάχνουν τρόπο να νικήσουν τη γραφειοκρατία και να επενδύσουν στην Ελλάδα. Η σειρά προϊόντων ECOS έχει πολύ προσιτή τιμή και προπάντων η φόρμουλά της στηρίζεται σε αγνά συστατικά που σέβονται το περιβάλλον και δεν επιβαρύνουν την υγεία μας. Δοκιμάστε τα ανεπιφύλακτα!

ελαιό λαδο Χαλκιαδάκης

ECOS

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Πιστοί στην παράδοση και στα προϊόντα του τόπου μας, δε θα μπορούσαμε να αγνοήσουμε «το χρυσάφι της Κρήτης». Τυποποιήσαμε Έξτρα Παρθένο Ελαιόλαδο Χαλκιαδάκης και σας το προσφέρουμε σε σταθερά χαμηλή τιμή. Το Eλαιόλαδο Χαλκιαδάκης παράγεται με τη μέθοδο της ψυχρής έκθλιψης από ελιές Κορωνέικης ποικιλίας και συσκευάζεται σε 5λιτρο δοχείο λευκοσιδήρου. Για όσους δεν έχουν το δικό τους ελαιόλαδο, απολαύστε το Ελαιόλαδο Χαλκιαδάκης και αντλήστε όλα τα ευεργετικά στοιχεία της πλούσιας Κρητικής Διατροφής.

Παραδοσιακό

Κρητικό Ξίδι Κι επειδή το ελαιόλαδο στη σαλάτα θέλει παρέα το ντόπιο παραδοσιακό ξίδι, φέραμε από το παραδοσιακό Οξοποιείο Κρήτης της Cretan Nectar γνήσιο – μυρωδάτο ξίδι. Παράγεται στα Χανιά από ντόπια σταφύλια ερυθρής ποικιλίας ρωμέικο, έχει 6 βαθμούς οξύτητα και θα σας ταξιδέψει με το πλούσιο άρωμά του και την αυθεντική του γεύση. Θα το βρείτε σε συσκευασίες 1,5 λίτρου και 5 λίτρων.

Προϊόντα από Χαρούπι

22

Ξέρατε ότι το χαρούπι είναι πιο πλούσιο σε ασβέστιο από το γάλα; Το χαρούπι είναι μία πλούσια πηγή μαγνησίου, φωσφόρου, καλίου και βιταμινών Α, Β1 και Β2. Στην Κρήτη φύεται μία από τις καλύτερες ποικιλίες χαρουπιού και η εταιρεία Creta Carob με έδρα της Αργυρούπολη στο Ρέθυμνο κατάφερε να επεξεργαστεί τον πολύτιμο αυτό καρπό και να παράγει γνήσια κρητικά προϊόντα υψηλής διατροφικής αξίας. Σε επιλεγμένα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης θα βρείτε μία μεγάλη ποικιλία προϊόντων από χαρούπι: χαρουπόσκονη, καφέ από χαρούπι, εξαιρετικά μπισκότα χαρουπιού, υγιεινά και θρεπτικά παξιμαδάκια, ζυμαρικά, χαρουπόμελο για ιδιαίτερη γεύση στις σαλάτες ή τα γλυκά, σαπούνι από χαρούπι και σύντομα πολλά ακόμα προϊόντα που θα σας γλυκάνουν χωρίς τις θερμίδες της σοκολάτας…

✏

SCH OO TIME L

Καλή σχολική χρονιά από τα super market Χαλκιαδάκης Ο Σεπτέμβριος είναι ο μήνας που περιμένουν όλοι με αγωνία, οι μαθητές που έχουν το άγχος τους για τη νέα σχολική χρονιά, αλλά και οι γονείς που σκέφτονται τις υποχρεώσεις τους.

◗◗ Στα super market Χαλκιαδάκης γνωρίζουμε καλά τις δυσκολίες της εποχής, και προσπαθούμε έμπρακτα να βρεθούμε κοντά στις οικογένειες που πραγματικά έχουν ανάγκη. Με αυτή τη σκέψη, κάναμε γιορτή την πρώτη μέρα του Σεπτέμβρη, καθώς στηρίξαμε τον ραδιοφωνικό σταθμό Love radio Κρήτης, και συλλέξαμε σχολικά σε ένα μεγάλο beach party στην παραλία «Πάμε για μπανάκι» με την Τάμτα, τον Μύρωνα Στρατή, τον Νικηφόρο και τους Freaky Fortune. Η εταιρεία μας ανέλαβε την προπώληση των εισιτηρίων, καθώς και την παροχή 100 σχολικών τσαντών και άλλων σχολικών ειδών, τα οποία δόθηκαν στην ομάδα εθελοντών Give για να μοιραστούν στους νέους μαθητές. Τα super market Χαλκιαδάκης συνεχίζουν τη συνεργασία με την ομάδα Give, σε μία πολύτιμη για την εποχή προσπάθεια ώστε να βρίσκονται πάντα κοντά σας.

Σε επιλεγμένα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης θα βρείτε μία μεγάλη ποικιλία προϊόντων από χαρούπι

23

⌨ Μια φωτογραφία - ένα ποίημα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Ο κανατάς Κι όλοι τους πότε αντάμα εχόρευαν με πόδια μαθημένα, τόσο αλαφριά σαν όντας κάθεται και τον τροχό του βάζει ο κανατάς μπροστά κοιτάζοντας αν εύκολα γυρίζει Ομήρου Ιλιάδα, (μετάφρ. Καζαντζάκη - Κακριδή).

Γυρίζει ο τροχός ακατάπαυστα... Γυρίζει ο τροχός ακατάπαυστα, γυρίζει και περνάει από πάνω μας, φυσάει και μας κάνει ό,τι θέλει: λαγήνια, στάμνες, γλάστρες, τσουκάλια, λύχνους. Άλλα βάζουν νερό, άλλα κρασί και μέλι, άλλα μαγειρεύουν, άλλα φωτίζουν.... Ν. Καζαντζάκης, Αδερφοφάδες

◗◗

24

25

⌨

ΥΠΕΡ

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013

... με μαντινιάδες να διαστώ, με λύρες να τα φάνω και με τσ’ αγάπης το σκοπό να τα γοργοκεντήσω.

◗◗

... πρώτα να φάνω τα προυκιά!

... πρώτα να φάνω τα προυκιά, να τα μορφοπλουμίσω, ντουζίνες τα πετσετικά, τσι μπόλιες με την πήχυ τσι πατητές ασήκωτες, κασέλες τα χιράμια και τα παπλοσκεπάσματα στίβα τσι δωδεκάδες. Να βάλω και στην υστεργιά του πάστου τα σεντόνια με μαντινιάδες να διαστώ, με λύρες να τα φάνω και με τσ’ αγάπης το σκοπό να τα γοργοκεντήσω. Να κάμω ξόμπλι πέρδικα που τη βαστά γεράκι να γράψω κι αποκατωθιό κόκκινο τ’ όνομά μου, να μοιάζουν τα ψηφία ντου με τση καρδιάς το αίμα… Κ. Φραγκούλης, Η Μικρανυφαντού

26

Οι φωτογραφίες των χειροτεχνών είναι από το σπουδαίο Κέντρο Χειροτεχνίας της Κύπρου, που λειτουργεί στη Λευκωσία. Οι άνθρωποι αυτοί είναι καλοί πρεσβευτές του κυπριακού λαϊκού πολιτισμού...

27

⌨

ΥΠΕΡ

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013

Είχα μια αγάπη από παιδί για κάποια καφενεία Είχα μια αγάπη από παιδί για κάποια καφενεία που ήταν κοντά στη θάλασσα κι έβλεπαν ουρανούς, που είχαν καλάμια στη σκεπή και μέσα, στη γωνία, ένα σβηστό γραμμόφωνο για να σου φεύγει ο νους.

◗◗

Χρόνια ζητώ να πιω καφέ σε τέτοια καφενεία, να ακούγονται τα κύματα σαν άνεμου σιγή, να βρω πώς είναι η θάλασσα σ’ αυτή την ιστορία σε καφενεία που γερνούν κοντά της μια ζωή. Τα `φερε ανάποδα ο καιρός κι άλλαξε σ’ όλα κάτι κι αναβολή σε αναβολή δεν βρήκα αυτό το απλό κι ένα παράθαλάσσιο μικρό καφενεδάκι που να με κάνει μια στιγμή γλυκά να ξεχαστώ. Μάνος Ελευθερίου

Έρχετ’ ο ζευγαρόκαιρος κοντοσιμώνει Οχτώβρης... Έρχετ’ ο ζευγαρόκαιρος, κοντοσιμώνει Οχτώβρης που πιάνει μπόρα στο βουνό, στον κάμπο πρωτοβρόχι. Να σηκωθεί κι ο νιόπαντρος με τη νοικοκερά ντου, να πάρει τα ζυγάλετρα, το ζεύτη και το σπόρο, να ζέψει τα πρωτόζυγα, πρώτη σπορά να κάμει. Στην αυλακιά ξωπίσω ντου, να του κλουθά η γυναίκα, να στρώνει, να βωλοκοπά κι αγίδα να του κάνει… Κ. Φραγκούλης, Ο ζευγαρόκαιρος

◗◗

28

29

⌨

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Κρητικός κεραστής! ...Να τρέχει ο κεραστής στις κούπες τους να το κερνάει, να πίνουν Άλλη αναγάλλια εγώ τρανότερη δεν ξέρω, μόνο να 'χει ο κόσμος όλος σε ξεφάντωση στρωθεί, κι οι καλεσμένοι στο αρχονταρίκι ν' αφουγκράζονται το θείο τον τραγουδιάρη γραμμή καθούμενοι· και δίπλα τους γεμάτα τα τραπέζια ψωμί και κρέατα· κι ανασέρνοντας κρασί απ' το κροντήρι να τρέχει ο κεραστής στις κούπες τους να το κερνάει, να πίνουν. Αυτή η χαρά λογιάζω εστάθηκεν η πιο τρανή του ανθρώπου. (Οδύσσεια, ι, 5-11, μετάφραση Καζαντζάκη - Κακριδή)

Λαγήνες δώδεκα μου γέμισε...

Ψωμιά τους έφερε έπειτα...

... Λαγήνες δώδεκα μου γέμισε κρασί γλυκό κι ακράτο που να το πίνουν μόνο αθάνατοι... Και κάθε που ήταν απ' το κόκκινο γλυκό κρασί να πιούνε, μια κούπα μόνο αρκούσε σε είκοσι μέτρα νερό να ρίξει, κι απ' το κροντήρι ευτύς ξεχύνουνταν γλυκιά ευωδιά ένα γύρο, θεϊκιά, και τότε πια δεν άντεχες να μην το δοκιμάσεις. Ασκί τρανό από τούτο γέμισα, και πήρα το ταγάρι με τις τροφές· ψυχανεμίζουνταν η πέρφανη καρδιά μου πως άντρα ν' ανταμώσω πήγαινα περίσσια αντρειά ζωσμένο, άγριο, που ουδέ από νόμους ήξερε κι ούτε το δίκιο εψήφα.

◗◗

(Οδύσσεια, ι, 5-11, μετάφραση Καζαντζάκη - Κακριδή)

Κι ο κεραστής νοιαζότανε συχνά και τους κερνούσε Ψωμιά τους έφερε έπειτα και η σεβαστή οικονόμα κι άλλα προσφάγια πληθερά, μετά χαράς ό,τι έχει. Κι ο σιτιστής λογής ψητά, σηκώνοντας σε δίσκους τους έφερε κι ολόχρυσα τους έβαλε ποτήρια, κι ο κεραστής νοιαζότανε συχνά και τους κερνούσε. (Οδύσσεια α΄146-150, μετάφραση Ζήσιμου Σιδέρη).

30

Η επιλογή των στίχων έγινε μετά τη φωτογράφιση του Κρητικού κεραστή που συνάντησα πριν από καιρό και φρόντιζε τα πάντα: από το ψωμί και τις ελιές, μέχρι το οφτό και το κρέας. (Η λήψη έγινε στο φούρνο της οικογένειας Τσικνάκη, απέναντι από τη Μονή Καλυβιανής).

KΛΗΡΩΣΕΙΣ Καλό φθινόπωρο με υπέροχες εκπλήξεις! Στα super market Χαλκιαδάκης έχουμε όλες τις εποχές βροχή… από εκπλήξεις και δώρα για τους πελάτες μας!

◗◗

☔

Με μεγάλη μας χαρά υποδεχτήκαμε από την εταιρεία Παπαδοπούλου 10 ποδήλατα mountain 26” για τους 10 τυχερούς πελάτες μας που κληρώθηκαν μετά την χρήση της κάρτας Xtra προνομίων Χαλκιαδάκης στις αγορές τους. Για τους λάτρεις των σπορ τα δώρα δεν σταμάτησαν εκεί! Σε μια γιορτινή ατμόσφαιρα τα super market Χαλκιαδάκης και η εταιρεία El Bisco παρέδωσαν 20 εισιτήρια διαρκείας (15 του ΟΦΗ και 5 του Εργοτέλη), για τη νέα αγωνιστική περίοδο στους νικητές του σχετικού διαγωνισμού που διενεργήθηκε από την εταιρία Αλλατίνη. Τους 20 τυχερούς πελάτες μας περίμενε άλλη μία έκπληξη, καθώς τα εισιτήρια τους παραδοθήκαν από τους ποδοσφαιριστές του Ο.Φ.Η. Ζε Εντουάρντο, Ανδρέα Λαμπρόπουλο και του Εργοτέλη Μηνά Πίτσο και Χρήστο Χρυσοφάκη! Γνωρίζουμε όμως πως κάθε φθινόπωρο



ΔiΑΔΙκΤΥΟ

τας προνομίων Χαλκιαδάκη και λίγη τύχη, το πολυμίξερ ήρθε στην κουζίνα σας! ◗◗ Στις κληρώσεις της Xtra κάρτας προνομίων Χαλκιαδάκης, εκτός από δώρα, είχαμε και δωροεπιταγές για τις αγορές σας από τα καταστήματά μας. Η εταιρεία Le petit Marseillais μοίρασε σε 40 τυχερούς δωροεπιταγές των 25e συνολικής αξίας 1000e! Επίσης, μοίρασε δωροεπιταγές των 20e σε 50 τυχερούς η εταιρεία Misco, συνολικής αξίας 1000e! Καλές αγορές, και μην ξεχνάτε, χρησιμοποιώντας την Xtra κάρτα προνομίων Χαλκιαδάκης, την επόμενη φορά μπορεί να είστε εσείς ένας από τους Xtra τυχερούς που θα κερδίσουν υπέροχα δώρα και δωροεπιταγές!

κάθε κατεργάρης επιστρέφει… στα θρανία του, οπότε φροντίσαμε να κληρώσουμε 45 tablet 7” για δημιουργικές στιγμές μελέτης! Με την αγορά μίας πολυσυσκευασίας Παπαδοπούλου και την χρήση της Xtra κάρτας προνομίων Χαλκιαδάκης, 45 τυχεροί σερφάρουν τώρα από τα tablet τους! ◗◗ Ακόμα φροντίσαμε για τους μικρούς μας φίλους, και πιο συγκεκριμένα για τις μαμάδες τους! Όλα τα παιδάκια λατρεύουν τη μυρωδιά ενός φρεσκοψημένου κέικ και εμείς, για να διευκολύνουμε τις δημιουργούς τους, κληρώσαμε 40 πολυμίξερ Moulinex της Unilever ! Με την αγορά προϊόντων Βιτάμ, τη χρήση της Xtra κάρ-

Ένα like, πολλά πλεονεκτήματα!

◗◗ Ξεκινώντας πριν ένα χρόνο την παρου-

◗◗ Ένας ολόκληρος ψηφιακός κόσμος σας

σία μας στο facebook δεν μπορούσαμε να φανταστούμε το πόσο ένα ψηφιακό μέσο θα άλλαζε τον τρόπο της άμεσης επικοινωνίας με ένα μεγάλο ποσοστό των πελατών μας, αλλά και των απλών φίλων της επιχείρησής μας. Έτσι, σχεδόν ξαφνικά, βρεθήκαμε σε ένα περιβάλλον ολοκληρωμένης διαδραστικής επαφής, ένα κανάλι επικοινωνίας που, σχεδόν σε πραγματικό χρόνο, δίνει τη δυνατότητα παράθεσης και ανταλλαγής πληροφοριών, καθώς και γόνιμο έδαφος για άμεσο διάλογο τόσο μεταξύ των πελατών και της εταιρίας όσο και των φίλων μας μεταξύ τους. ◗◗ Σήμερα πλέον είμαστε απόλυτα πεπεισμένοι για την αξία και την ανάγκη ύπαρξης της δικής μας κοινότητας στο facebook. Μιας κοινότητας ανθρώπων που έχουν έρθει οικειοθελώς σε αυτήν και που τους αρέσει αυτή η προνομιακή σχέση επικοινωνίας μαζί μας. Πέρα, φυσικά, από την άμεση επικοινωνία, ο κάθε φίλος της σελίδας μας αποκτά αυτόματα πρόσβαση σε μοναδικά πλεονεκτή ματα που, χάρη στις ιδιαιτερότητες του facebook, μόνο εκεί μπορεί έχει.

περιμένει στη σελίδα μας (fan page), εσάς που έχετε ή σκοπεύετε να δημιουργήσετε λογαριασμό στο facebook αλλά δεν έχετε γίνει μέχρι σήμερα “φίλοι” μας. Ένας κόσμος γεμάτος πλεονεκτήματα αποκλειστικά για εσάς, όπως: Να ξεφυλλίζετε ηλεκτρονικά το Φυλλάδιο Προσφορών μας. Να ενημερώνεστε πρώτοι για τις τριήμερες προσφορές μας. Να μαθαίνετε άμεσα μεμονωμένες προσφορές μας. Να ενημερώνεστε για συνδυαστικές συνεργασίες με άλλες επιχειρήσεις που αποφέρουν σε εσάς μοναδικές εκπτώσεις και προσφορές. Να μαθαίνετε για τις κοινωνικές μας δράσεις και -σε περίπτωση που σας ενδιαφέρουν- να συμμετέχετε σε αυτές. Να ενημερώνεστε για όλα τα εταιρικά νέα και τις εκδηλώσεις μας και να γνωρίζετε ακόμα περισσότερες πληροφορίες για όλους που απαρτίζουν τη μεγάλη οικογένεια Χαλκιαδάκη. Να ενημερώνεστε με επιπλέον πληροφο-

• • • • • • •

ρίες που αφορούν στα προϊόντα μας (πληροφορίες για την παραγωγή τους, τη διασφάλιση ποιότητάς τους, τη διαδρομή τους μέχρι το ράφι κ.λπ.). Να συμμετέχετε σε διαγωνισμούς και κληρώσεις που πραγματοποιούνται ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΑ για τους φίλους μας στο facebook και να διεκδικείτε επιπλέον δώρα, εκπτώσεις, προσφο- ρές και δωροεπιταγές. Να επικοινωνείτε άμεσα μαζί μας για οποιαδήποτε απορία ή διευκρίνηση και να λαμβάνετε άμεσα απαντήσεις από εμάς. Να αναφέρετε άμεσα τυχόν προβληματισμό ή παράπονό σας μέσω του facebook, εξασφαλίζοντας έτσι την άμεση επίλυση του θέματος που σας απασχολεί. Με όλα αυτά, τελικά, που μπορεί και προσφέρει σε όλους μας το facebook αξίζει πραγματικά να συνυπάρχουμε σε αυτή την ψηφιακή κοινότητα-παρέα. Ήδη 12.500+ φίλοι μας ζούνε όλη αυτή τη δημιουργική και διαδραστική σχέση που έχουμε όλοι μαζί αναπτύξει στη σελίδα μας. Γιατί να μην είστε και εσείς μαζί μας;

•

• •

ΥΠΕΡ

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013

ΕΝΑΣ 88ΧΡΟΝΟΣ ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΘΥΜΑΤΑΙ...

Έτσι ξαναχτίσαμε την

Κάνδανο! ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ

Οι Γερμανοί ισοπέδωσαν την Κάνδανο. Ήθελαν να την εξαφανίσουν από το πρόσωπο της γης, να τη σβήσουν από τον χάρτη! Σαν πληγωμένα θεριά ζητούσαν εκδίκηση για την ταπείνωση που είχαν υποστεί στη μάχη της 23ης Μαΐου 1941 από ομάδες ψυχωμένων ανταρτών. Οι Καντανιώτες είδαν το χωριό τους να φλέγεται. Τίποτα δεν έμεινε όρθιο! Καθώς έφευγαν από τον τόπο τους έβλεπαν τα υφαντά τους να γίνονται προσανάμματα. Το λάδι που είχαν συνάξει οι νοικοκυραίοι στα πιθάρια τους έκαμε το έργο της καταστροφής ευκολότερο. Οι υπερασπιστές της πατρίδας ονομάστηκαν δολοφόνοι. Οι εισβολείς αυτο-ονομάστηκαν ήρωες! Το γερμανικό θράσος σε όλο το μεγαλείο του, το δίκαιο του ισχυρού θεωρήθηκε θεσμός ακατάλυτος... Πέρασαν τα χρόνια. Ηττήθηκαν οι δυνάμεις του Άξονα. Επέστρεψαν κι οι Καντανιώτες. Ήταν έτοιμοι ν' ανασκουμπωθούν και να ξαναχτίσουν τον τόπο τους. Σ' αυτήν την κρίσιμη στιγμή της ιστορίας στεκόμαστε σήμερα. Στην ώρα που οι εκπατρισμένοι ήρωες πήραν μυστριά και σφυριά και άρχισαν να ξαναχτίζουν την Κάνδανο. Μόνοι τους, βέβαια!

◗ 34

35

ΥΠΕΡ

ΜΑΘΗΜΑ ΖΩΗΣ ΑΠΟ ΕΝΑΝ 88ΧΡΟΝΟ ΚΡΗΤΙΚΟ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013

Τον γνώρισα στο Συνέδριο του Παγκοσμίου Συμβουλίου Κρητών, στα Χανιά. Άνθρωπος μεγάλης ηλικίας, αλλά τα σημάδια του χρόνου κρύβονταν πίσω από ένα λεβέντικο κι αντρίκιο παράστημα. Προήδρευα εκείνη τη μέρα. Ζήτησε το λόγο και του τον έδωσα.

— Μιλάτε για την κρίση. Δεν κατέχω είντα είναι αυτό που φοβάστε. Οι τόποι ξαναχτίζονται αν το θέλουν οι άνθρωποι. Θαύμασα τον λόγο του. Κοφτός, άμεσος, εύστοχος. Κι ας έμοιαζε παράταιρος μέσα σε ένα συνέδριο όπου αναπτύσσονταν μεγάλες ιδέες, ακούγονταν αριθμοί, γινόταν λόγος για έργα υποδομής. Ο γέρος συνέχισε: — Γεννήθηκα στην Κάνδανο, είδα το χωριό μου ερείπιο. Το ισοπέδωσαν οι κατακτητές το 1941, το κατάστρεψαν. Αλλά, σαν Αριστερά: Έλληνες χωροφύλακες συλλαμβάνονται αιχμάλωτοι από τους Ναζί. Πάνω: Οι "Ορεινοί Κυνηγοί" φορτώνουν τα πολεμοφόδιά τους σε γαϊδουρομούλαρα!

έφυγαν οι Γερμανοί, εμείς την ξαναχτίσαμε την Κάνδανο. Τρακόσα δώδεκα μεροκάματα έκαμα εθελοντική εργασία. Μαζευτήκαμε όλοι μαζί και βάλαμε μπροστά. Χτίσαμε πρώτα το σχολείο, μετά το Ειρηνοδικείο, μετά τα άλλα δημόσια κτήρια. Και μετά τα σπίτια μας. Στο διάλειμμα τον αναζήτησα. Ήταν εκεί. Δεν είχαμε χρόνο πολύ για κουβέντα. Αλλά με μερικούς ανθρώπους δεν χρειάζεται να πεις πολλά. Καταλαβαίνεις και με τα λίγα. Το όνομά του Ευτύχης Μπιτσάκης. Ετών 88. Μετανάστης στην Αμερική. Πήγε μετά τον πόλεμο στον Νέο Κόσμο αναζητώντας καλύτερη τύχη. Η φτωχομάνα, η Κρήτη, αιμορραγούσε συνέχεια μετά τη ναζιστική συμφορά, δεν μπορούσε να θρέψει τα παιδιά της. Μπάρκαρε ο Ευτύχης, κουράστηκε. Και τα τελευταία χρόνια γύρισε πίσω στην πατρίδα, στο Ρέθεμνος. Την ιστορία της Καντάνου δεν την ξεχνά. Οι Γερμανοί είχαν φτάσει ως εκεί στις αρχές του Ιούνη του 1941, λίγο μετά τη μάχη της Κρήτης. Βρήκαν ένα λαό ανυπότακτο. Οι Κρητικοί της εποχής ζούσαν στον απόηχο των μεγάλων σηκωμών της Κρήτης. Οι μεγάλοι θυμούνταν τις τελευταίες επαναστάσεις του 19ου αιώνα. Θυμούνταν και το Θέρισο. Ήξεραν καλά πως ο πόλεμος θέλει παλληκαριά κι αντρειοσύνη. Πως η λευτεριά δεν είναι

36

Κάτω: Το μνημείο των Γερμανών πεσόντων στα Φλώρια.

δώρο που χαρίζεται. Άλλωστε, οι Σελινιώτες είχαν μάθει να ζουν επικίνδυνα, είχαν πολεμήσει την πιο σκληροτράχηλη Τουρκιά που έζησε ποτέ στα χώματα της Κρήτης. Και ήξεραν ότι ο πόλεμος έχει τους κανόνες του. Λογάριαζαν, όμως, χωρίς τον περίφημο νεογερμανικό πολιτισμό. Και ο εγωκεντρισμός της αρίας φυλής δεν επιτρέπει σε κανέναν άλλον να αναδεικνύεται νικητής μέσα από τη μάχη. Έτσι και τότε. Χρησιμοποίησαν τη δύναμη του ισχυρού. Έφεραν τανκς και βαρύ πυροβολισμό, ισοπέδωσαν την Κάνδανο, δεν άφησαν πέτρα πάνω στην πέτρα. Κουβάλησαν ρουχισμό, υφαντά και λάδι από τα σπίτια, έβαλαν φωτιά. Φεύγοντας στήσανε την περίφημη επιγραφή τους "Εδώ υπήρχε η Κάνδανος". Υπήρχε. Δηλαδή δεν υπάρχει πια! Είναι μια από τις πιο συγκλονιστικές κραυγές της ιστορίας αυτό το "Εδώ υπήρχε η Κάνδανος". Το κεφαλοχώρι που ο γερμανοναζισμός αποφάσισε να το σβήσει από τον χάρτη επειδή τα παιδιά

Εδώ υπήρχε η Κάντανος! Η φωτογραφία που τράβηξαν οι Γερμανοί για να προπαγανδίσουν το ανοσιούργημά τους έγινε κόλαφος· τεκμήριο της βαρβαρότητας και πραγματική καταδίκη των ναζιστικών εγκλημάτων.

◗

37

ΜΑΘΗΜΑ ΖΩΗΣ ΑΠΟ ΕΝΑΝ 88ΧΡΟΝΟ ΚΡΗΤΙΚΟ

στεύεις. Αυτά τα χέρια που βλέπεις έκαμαν τρακόσα δώδεκα μεροκάματα σε εθελοντική εργασία. Για να χτίσομε αποξαρχής την Κάνδανο. Του έδωσα το χέρι. Και τον κοίταξα στα μάτια. Σπίθιζαν. "Αυτή είναι η Κρήτη" σκεφτόμουν μπαίνοντας πάλι στην αίθουσα συνεδριάσεων. Κι αυτοί είναι οι Κρητικοί που μας έκαμαν περήφανους για την ιστορία μας. Δεν κάθονται πάνω στα ερείπια με τα χέρια σηκωμένα περιμένοντας το μάνα εξ ουρανού, δεν παρακαλούν "πέσε πίτα να σε φάω". Σκεφτόμουν πόσοι και πόσοι πρόγονοί μας δεν βρέθηκαν στην ίδια θέση, πόσες φορές δεν χρειάστηκε να ξαναχτίσουν γκρεμισμένα σπίτια και γκρεμισμένα χωριά. του είχαν γαλουχηθεί σε άλλο σχολείο. Και είχαν μάθει πως αυτός που έρχεται να πάρει τον τόπο σου είναι εισβολέας και επίδοξος κατακτητής. Εχθρός, δηλαδή. Έχει γραφτεί πολλές φορές ότι στην Κάνδανο δεν στήθηκε μόνο μια επιγραφή αλλά τρεις: H πρώτη: “Δια την κτηνώδη δολοφονίαν Γερμανών αλεξιπτωτιστών, αλπινιστών και του μηχανικού από άνδρας, γυναίκας και παιδιά και παπάδες μαζi και διότι ετόλμησαν να αντισταθούν κατά του μεγάλου Ράιχ, κατεστράφη την 3-6-1941 η Κάνδανος εκ θεμελίων, διά να μην επαναοικοδομηθεί πλέον ποτέ”. Η δεύτερη: “Ως αντίποινον των από οπλισμένων πολιτών ανδρών και γυναικών εκ των όπισθεν δολοφονηθέντων Γερμανών στρατιωτών κατεστράφη η Κάνδανος”. Η τρίτη: “Εδώ υπήρχε η Κάνδανος. Κατεστράφη προς εξιλασμόν της δολοφονίας 25 Γερμανών στρατιωτικών”. Όλα τούτα είναι λίγο-πολύ γνωστά. Όπως είναι γνωστό και το ότι οι Γερμανοί θεωρούσαν δολοφόνους όσους αντιστέκονταν στα σχέδιά τους, όσους δεν έκαναν τεμενάδες στη μεγαλοσύνη τους! Πολλές φορές είχα ακούσει αφηγήσεις και είχα διαβάσει κείμενα σχετικά με την καταστροφή της Κανδάνου. Αυτή τη φορά, όμως, η περιγραφή ήταν διαφορετική. Ο λεβεντόγερος που βρήκε απόσκιο στη Νέα Υόρκη δεν έμενε τόσο στην εξιστόρηση των ηρωικών στιγμών του χωριού του. Ούτε της τραγωδίας που ακολούθησε. Έδινε σημασία στην επόμενη μέρα. Γιατί πάντα υπάρχει μια επόμενη μέρα. Ακόμη και μετά από τη χειρότερη συμφορά. Και τότε πρέπει να βρει κανείς το κουράγιο να ξεπεράσει τον πόνο, να αφήσει παράμερα τον θρήνο και να ξαναχτίσει τον κόσμο.

— Μαζευτήκαμε όλοι, με μπροστάρη τον Πρόεδρο, φτιάξαμε ασβεστοκάμινα, πήραμε τους λοστούς και τους κασμάδες. Είπανε ότι πρέπει να ξεκινήσομε από το σχολείο. Να πάνε πάλι τα παιδιά στα θρανία τους. Δεν επεριμέναμε κανένα κράτος. Δεν επεριμέναμε από τους άλλους. Θες το πιστεύεις, θες δεν το πι38

Εδώ υπήρχε η Κάνδανος, έλεγε η παλιά επιγραφή. Εδώ υπάρχει η Κάνδανος, θα μπορούσαν να γράφουν άλλες επιγραφές σήμερα. Την ξανάχτισαν τα παιδιά της!

◗

Ένα ριζίτικο για την Κάνδανο Από την Κάντανο έρχομαι κι απού τ’ Αποπηγάδι Δε με ρωτάνε ιντά ’μαθα δε με ρωτάνε ιντά ’δα. Είδα τα σπίθια τρόχαλο τσ’ αυλές χορταριασμένες και μέσα στα χαλάσματα ’νους Γερμανού το μνήμα και δίπλα μαρμαρόπετρα κι έγραφ’ αυτά τα λόγια: “Εδώ ’τανε η Κάντανος και καταστρέψανέν-τη” Γιατί ’καμε πολλές ζημιές στου Γερμανού τ’ ασκέρι Μα η Κάντανος εχτίστηκε

Πάντα κάποιος βάρβαρος εισβολέας θα βρίσκεται μπροστά στον κάθε λαό, στον κάθε άνθρωπο. Άλλοτε θα γκρεμίζει τα χωριά και τα σπίτια και άλλοτε θα γκρεμίζει τα όνειρα. Και πάντα θα υπάρχουν οι δυνατοί τούτου του κόσμου. Άλλοτε για να στήνουν μπροσκάδα στον κάθε Γερμνανοναζί κατακτητή κι άλλοτε για να ξαναχτίζουν τα γκρεμισμένα σχολεία, τα γκρεμισμένα σπίτια, τα γκρεμισμένα τους όνειρα! X

Αριστερά: Το πανηγύρι του Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου) στην κορυφή του Κόφινα. Κάτω: 1. Προσκυνώντας τον Σταυρό.

2. Σταυρός φτιαγμένος με κερί της Ανάστασης, έξω από πόρτα σπιτιού (Οροπέδιο Λασιθίου, 2006).

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

⌘

Ο Σταυρός στην καθημερινή μας ζωή Σεπτέμβρης η αρχή της Ινδίκτου, αρχή του εκκλησιαστικού χρόνου. Στις τριάντα μέρες του πολλές και μεγάλες γιορτές: στις 8 της Παναγίας (γενέσιο), στις 14 του Τιμίου Σταυρού, στις 24 της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας, κι άλλες, κι άλλες… Απ’ αφορμή της μεγάλης γιορτής του Τιμίου Σταυρού, θα δούμε στις επόμενες γραμμές τον Σταυρό στην καθημερινή μας ζωή.

Του ΣΤΑΜΑΤΗ Απ. ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗ Δάσκαλου - Λαογράφου

◗◗ Είναι βαθιά ριζωμένη η πίστη των ανθρώπων της πατρίδας μας στη δύναμη του Σταυρού και φανερώνεται σε κάθε βήμα της καθημερινής μας ζωής. Και δεν εννοούμε μόνο το ευλαβικό σταυροκόπημα στην εκκλησία όταν λειτουργούμαστε, ούτε όταν περνούμε έξω από εκκλησία ή εικονοστάσι, ή μόνο όταν αρχίζουμε ή τελειώνουμε ένα έργο μας, το φαγητό μας, τη μέρα μας, και παραπέρα όταν βγαίνομε έξω από το σπίτι μας πρωίπρωί, κι όταν φυτεύουμε τον κήπο και τα λουλούδια μας, τ’ αμπέλι ή το λιοφυτάκι μας. Τότε, μάλιστα, κάνομε κι έναν ξύλινο σταυρό και τον τοποθετούμε σ’ εμφανές μέρος, ή τον δένομε σε κλαδί δένδρου «για να φυλάει απού το κακό μάτι το κηπικό μας και να το προκόψει!», όπως μας λένε οι απλοί άνθρωποι που ρωτούμε! Κι έτσι κάνοντας τον γύρο του χωριού παρατηρείς συχνά σε πρασιές ή νεόφυτα, σε φορτωμένες αχλαδιές ή κρεβατίνες, σταυρούς ξύλινους, επιβεβαίωση, θαρρώ, της άδολης πίστης των ανθρώπων μας στη δύναμη τ’ αγιασμένου ξύλου της Εκκλησίας μας! Κι ακόμη: Σε νεοανεγειρόμενες οικοδομές, εκεί πάνω στο γιαπί, στη σκεπή, όπου ο τεχνίτης τοποθετεί τους «γιαρμάδες» για να βάλει τα κεραμίδια –εργασία συχνά επικίνδυνη- παρατηρούμε έναν ξύλινο σταυρό σ’ εμφανές σημείο. Και στη μέση του ν’ ανεμίζει δεμένη η υφαντή πετσέτα, από τα προικιά της νοικοκυράς, δώρο στο μαραγκό του νεόκτιστου σπιτιού. Μαραγκός στα χωριά του Σελίνου, ο αείμνηστος πατέρας μας, ας είναι ανάλαφρο το χώμα που τον σκεπάζει, θυμάμαι πως σε κάθε νέα σκεπή που «μαράγκευε» μας έφερνε στο σπίτι, με πολλή χαρά και ικανοποίηση –τα Σαββατόβραδα που γύριζε κατάκοπος, μα πάντα κεφάτος γιατί είχε δουλειά, την «πετσέτα της νύφης». Κι είχαν συγκεντρωθεί στην κασέλα του σπιτιού μας, στο χωριό, αρκετά δείγματα νοικοκυροσύνης και ποικιλίας σχεδίων της υφαντής πετσέτας του Σελίνου, εξ αιτίας της τήρησης του εθίμου. Μα και στους αρσανάδες του Νησιού μας, κι εδώ στον αρσανά της Νέας Χώρας των Χανίων, φωτογραφίσαμε στο νιο σκαρί καϊκιού, σταυρό καρφωμένο στην πρύμνη του, από τον αρχιμάστορα, «για να βγει καλό το καΐκι», όπως μας είπε! Από την ίδια πίστη στη δύναμη του Σταυρού, βλέπομε τον μαθητή, πριν πάει για τις εξετάσεις, να μπαίνει πρωί στην εκκλησία και να κάνει το σταυρό του. Κι ο γεωργός, σε λίγο που θα φθινοπωριάσει και θ’ αρχίσει σπορά κι οργώματα, με σταυρό και κοιτάζοντας τον ουρανό θα ξεκινήσει, εμπιστευόμενος στη δύναμή του την επιτυχία των κόπων του! Σ’ όλες τις ώρες της ζωής μας στου Σταυρού τη δύναμη στηριζόμαστε. Η νιόνυμφη, που ξεκινά από το πατρικό της για να στελιώσει το δικό της νοικοκυριό, πριν ανεβεί στο άλογο, ύστερα από την τέλεση της στέψης, σταυροκοπιέται κι αποζητά της μάνας την ευχή για το ξεκίνημα της νέας της ζωής. Το λέει και το τραγούδι του γάμου: Φωτ. Ν. Ψιλάκη

40

41

Η ΥΨΩΣΙΣ ΕΝ ΟΥΡΑΝΩ ΤΟΥ ΤΙΜΙΟΥ ΚΑΙ ΖΩΟΠΟΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΑΠΟ ΤΟΥ ΕΝ ΤΗ ΚΟΡΥΦΗ ΤΗΣ ΙΔΗΣ ΝΑΪΔΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΟΥ ΚΡΗΤΟΣ Παραμον’ ήτο του Σταυρού που βγήκα σε κορφάλι, και νύχτα, χασοφεγγαριά, μ’ αστροφεγγιά μεγάλη. Να ιδώ τον Τίμιο Σταυρό, να τονε προσκυνήσω, μια χάρι με ευλάβεια θέλω να του ζητήσω. Από ένα γέροντα ασκητή άκουσα να διηγάται «που ιδή Σταυρό στον ουρανό καλότυχος λογάται. Στου Ψηλορείτη την κορφή όπου ’ν’ η εκκλησία, από κει μέσα ξεκινά με τόση παρρησία. Κι η νύχτα, ημέρα γίνεται, τον ουρανό αναδεύγει, κι εις τσι Μαδάρες τω Σφακιώ πάει και βασιλεύγει. Ό,τι ζητήξεις, δίδει σου, κι όλα τα πάθη γειαίνει, και σαν αστέρι χύνεται σαν αστραπή διαβαίνει.» Παράκληση και προσευχή βγήκα κι εγώ να κάμω, πλούτη και δόξες δε ζητώ χαρές μηδέ και γάμο. Γιατί αυτά εις τη σκλαβιά ποτέ δεν ωφελούνε, ξανάστροφα γυρίζουνε και βάσανα γεννούνε. Κι απής εβγήκα στο βιγλί στο δροσερό αεράκι, καθίζω να ξεκουραστώ επάνω στο χαράκι. Βοσκοί κι αρνάκια στα βουνά ήσαν ησυχασμένα, τα ξωτικά κι οι πατασμοί στον άδη στρεβλιασμένα. Πουλιά, κοτσίφια, πέρδικες στο δάσ’ είχαν κοιτάξει, λαγοί κι αγρίμια του βουνού κι αυτά είχανε λουπάξει. Σαν να ’χαν προνοητικό αγρύπνουν μ’ ησυχία, για να συγκλίνουν στο Σταυρό του κόσμου τα Στοιχεία. Δεξιά, ζερβά σωντήρουνε και χαμηλά κι απάνω, κι η μοναξά μ’ ετάραξε και το σταυρό μου κάνω. Τα φανταξά δεν σκιάζομαι, τους ζωντανούς ντηρούμαι χωστά των Τουρκοκρητικών αυτά μόνο φοβούμαι. Μα ξάφνου βλέπω στην κορφή του Γεροψηλορείτη, σαν ήλιος ν’ αχτινοβολά και φέγγει ούλ’ η Κρήτη. Θωρώ τη στρογγυλή κορφή όπου τ’ αστέρια φτάνει, στο εκκλησιδάκι του Σταυρού Χρυσός Σταυρός εφάνει. Ο κόσμος όλος έφεξε με του Σταυρού τη λάμψη, τρομάσω σαν αμαρτωλός μην τύχη και με κάψη. Θαμπώνουνται τα μάθια μου!... δειλειώ!... σταυροκοπούμαι, μικρόψυχος ευρέθηκα! Και σήμερο λυπούμαι! Διαβαίνει τα ουράνια… χαρά Θεού και δόξα, μα ’γω που λίγον έλειψε να καταπιώ τη γλώσσα. Η δύναμίς μου εκόπηκε, το θάρρος λιγοστεύγει, Κι ο νους μ’ από την κεφαλή επέταξε και φεύγει. Γκαρδιώνομαι κι αντρεύγομαι … μ’ άργησα ο καϋμένος, μακριά στα όρη τω Σφακιώ ήτον απογερμένος.

-Σταυρέ μου!... μια παράκλησι, μια χάρι να μου δώσης την Κρήτη από την Τουρκιά να την ελευθερώσης… Μα ο Σταυρός είχε διαβή… Ποιος άξιος ως του χρόνου πατόκορφα τα μέλη μου ιδρώνου και ξεδρώνου. Κ’ ετάχτηκα ξυπόλυτος εις την κορφή ν’ ανέβω, αν μ’ αξιώση ο Σταυρός κείνο που του γυρεύγω. Πενήντα χρόνοι πέρασαν!... που κάθε χρόνο πάλι, παραμονεύγω το σταυρό και βγαίνω στο κορφάλι. Και κάθε χρόνο λέσι μου πολλοί πως τον θωρούνε, μα κείνοι άλλα των αλλών!... και πρόσκαιρα ζητούνε! Για την πατρίδα δεν ρωτούν, τα μάταια γυρεύγουν, κι οι Τούρκοι δέρνουν, τυραννούν, κρεμούν και μακελεύουν. Πίστις κι ελπίς, θάρρος κι αντρειά, απόφασι κι ομόνοια, μ’ αυτά οι σκλάβοι διώχνουνε τυράννους και δαιμόνια.

42

ΥΠΕΡ

⌘

Ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΜΑΣ ΖΩΗ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013

Αριστερά: Φωτοανατύπωση των σελ. 467-468 του πολύτιμου έργου: "Παύλου Γ. Βλαστού Κρητός: Άσματα Λαϊκά Κρητών ή Συλλογή Κρητικής Ποιήσεως Ποικίλης", τόμος Α', 1850, από την πρόσφατη (2012) φωτομηχανική έκδοση του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης (Χανιά) σε επιμέλεια Κων/νου Φουρναράκη, Δ/ντή του Ι.Α.Κ.

◗◗ Δεξιά: Ξύλινος σταυρός σε στέγη οικοδομής με πετσέτα που προορίζεται να δοθεί ως δώρο στον μαραγκό (Χανιά, 1985. Φωτ. Σταμάτη Αποστολάκη). Κάτω: ξύλινος σταυρός σε σκαρί καϊκιού (Νέα Χώρα Χανίων, 1976. Φωτ. Σταμάτη Αποστολάκη).

... Μα και στους αρσανάδες του Νησιού μας, κι εδώ στον αρσανά της Νέας Χώρας των Χανίων, φωτογραφίσαμε στο νιο σκαρί καϊκιού, σταυρό καρφωμένο στην πρύμνη του, από τον αρχιμάστορα, «για να βγει καλό το καΐκι», όπως μας είπε!

43

“Ο Σταυρός προστατεύει παιδί μου τσι ντομάτες μας να προκόψουν...”

(1980 - φράση της αείμνηστης μάνας μου στον κήπο μας, Σταμάτης Α. Αποστολάκης).

Ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΜΑΣ ΖΩΗ

Ακαδημία

αλκιαδάκης

Στόχος η εξειδικευμένη εκπαίδευση όλου του Ανθρώπινου Δυναμικού Στην εταιρεία Χαλκιαδάκης από το ξεκίνημά μας πιστεύαμε ότι οι άνθρωποι της εταιρείας είναι η μεγαλύτερη περιουσία μας. Γι’ αυτό και από την αρχή διοργανώναμε ειδικά σεμινάρια για τους εργαζομένους μας, με κύριο μέλημα την υγιεινή και ασφάλεια των τροφίμων και την ποιοτική εξυπηρέτηση των πελατών μας. Με την πάροδο των χρόνων η μορφή των σεμιναρίων εξελίχθηκε, εμπλουτίστηκε σε θεματολογία και γεννήθηκε η «Ακαδημία Χαλκιαδάκης»!

⌘ Λαϊκή εικόνα με απεικόνιση Σταυρού (Κόφινας).

«-Δώσε μας, μάνα, την ευκή να ξεκινήσει ο γάμος» «-Η γι-ευκή μου μπρος κι οπίσω σας δεξιά σας και ζερβά σας…»1 Αλλά και πιο πριν, στα ερωντοχτυπήματα, με όρκο στον σταυρό ξεκαθαρίζανε τυχόν αμφιβολίες:

«Όρκο σου κάνω στο σταυρό και μνόγω στη θεότη, πως είσαι η γι-αγάπη μου η γι-ύστερη κι η πρώτη!»2 Κι ακόμη παραπέρα: «Όρκο θα κάμω στο Σταυρό, δ’ αμνόξω στη θεότη, δεν απαρνιούμαι ’γω ποτέ, την ακριβή σου νιότη!»3 Γερά θεμελιωμένη, λοιπόν, η πίστη των πατέρων μας στο Σταυρό, γίνεται τραγούδι και γλυκύς σκοπός στα γλέντια μας και στσι χαρές μας. Γίνεται μαντινάδα και ριζίτικο, πολύστροφη ρίμα και προσευχή, π’ αντιλαλούνε δυο χιλιάδες τώρα χρόνια στα πλάγια, στα ριζομάδαρα, στα σπίτια και στα νοικοκυριά μας: «Σταυρέ μου Σταυρωμένε μου, Σταυρέ μου αληθινέ μου, που απ’ όνταν εγεννήθηκα στη χάρη Σου πιστεύγω, στη χάρη Σου, στη Δόξα Σου και στην ανάστασή Σου…»4 Προσευχόμαστε, σεβόμαστε και προσκυνούμε τη δύναμή του: «… Κλίνε, Σταυρέ, να δυνηθώ για να Σε προσκυνήσω, και για τη χάρη που ’λαβες να Σε ευχαριστήσω. Δόξα, Πανάγιε Σταυρέ, που ήσουν η αιτία, κι εγίνηκε στους Χριστιανούς μεγάλη σωτηρία…»5 Κι αναθυμούμαστε κλείνοντας το πασίγνωστο τετράστιχο με το οποίο μας αποκοίμιζεν η συχωρεμένη η λάλη μας, στ’ αξέχαστα νηπιακά μας χρόνια: «Πέφτω κάνω το Σταυρό μου, όπλον έχω στο πλευρό μου, φίλος του Χριστού λογιούμαι, και κανένα δε φοβούμαι!» (πασίγνωστο) X

1 Σταμ. Α. Αποστολάκης, Ριζίτικα. Τα Δημοτικά Τραγούδια της Κρήτης, Χανιά, έκδ. β, σχ. 8ο, σ. 608 (σ. 264).

2 Αλ. Κ. Δρουδάκης, 10.000 μαντινάδες της Κρήτης, Χανιά, 1982, σχ. 8ο, σ. 534 (σ. 299).

3 Μαρία Λιουδάκη, Λαογρ. Κρήτης: Μαντινάδες, τ. Α, Αθήνα, 1971, έκδ. β, σχ. 8ο, σ. 400 (σ. 94).

4 Μανόλης Πιτυκάκης, Δημοτικά Τραγούδια στην Ανατ. Κρήτη, Νεάπολις 1975, σχ. 8ο, σ. 224 (σ. 21).

5 Ν. Θ. Γαρεφαλάκης, Τραγούδια του παλιού καιρού, Σητεία 1995, σχ. 8ο, σ. 192 (σ. 114).

44

◗◗ Η «Ακαδημία Χαλκιαδάκης» δημιουργήθηκε το 2010 με στόχο την εξειδικευμένη εκπαίδευση όλου του Ανθρώπινου Δυναμικού στο γνωστικό αντικείμενο της εργασίας του. Επενδύουμε στους εργαζόμενους εκπαιδεύοντας και εξελίσσοντάς τους μέσα στον οργανισμό. Στελέχη και προϊστάμενοι τμημάτων που κατέχουν τόσο ακαδημαϊκά προσόντα όσο και εμπειρία στο χώρο των

κεύονται σε τεχνικό και θεωρητικό επίπεδο με βάση τις αρχές και το όραμα της Χαλκιαδάκης Α.Ε. Με το πέρας των κύκλων εκπαίδευσης, οι εργαζόμενοι λαμβάνουν εγχειρίδια και ακαδημαϊκό υλικό, καθώς και Βεβαίωση Παρακολούθησης. Την προηγούμενη χρονιά πραγματοποιήθηκαν 27 κύκλοι εκπαίδευσης με μέσο όρο 20 συμμετεχόντων ανά θεματικό κύκλο.

νωπών προϊόντων των καταστημάτων μας. Κάθε ομάδα εκπαιδεύτηκε στα θέματα που την αφορούν. Οι συμμετέχοντες είχαν την τύχη να επιμορφωθούν από τον κ. Νίκο Σκουλά, σε ένα κύκλο μαθημάτων που διήρκησε 4 μέρες, με σύνολο 20 διδακτικών ωρών, και στο πέρας του προγράμματος αξιολογήθηκαν και πιστοποιήθηκαν με δίπλωμα παρακολούθησης.

σούπερ μάρκετ πραγματοποιούν, κύκλους εκπαίδευσης, με τη συνεργασία αναγνωρισμένων εξωτερικών συμβούλων εκπαίδευσης. Τα τμήματα διαμορφώνονται με γνώμονα την εξειδίκευση του προσωπικού και κατά τη διάρκεια των εκπαιδευτικών κύκλων οι εργαζόμενοι μεταφέρουν την εμπειρία τους, λύνουν θέματα και απορίες πάνω στο αντικείμενο της εργασίας τους και εξειδι-

Το πιο πρόσφατο πρόγραμμα εκπαίδευσης που πραγματοποιήθηκε στις εγκαταστάσεις της εταιρείας μας υπό την αιγίδα της «Ακαδημίας Χαλκιαδάκη» είχε θέμα τις «αρχές λειτουργίας των σούπερ μάρκετ / marketing sales». Δημιουργήθηκαν δύο ομάδες, μία που αφορούσε τους διευθυντές και υποδιευθυντές των καταστημάτων μας και μία που αφορούσε τους υπεύθυνους των τμημάτων

◗◗ Οι κύκλοι εκπαίδευσης συνεχίζονται, καθώς η «Ακαδημία Χαλκιαδάκης» προσφέρει συνεχή και διαρκή εκπαίδευση στους εργαζομένους της με σκοπό την αναβάθμιση της ποιότητας σε όλα τα επίπεδα. X

45

ΜΙΑ ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

✈

Ο αίγαγρος που κοιμήθηκε ...στο ξενοδοχείο Κινγκ Τζώρτζ! ♔ Η επιβίβαση του "κρι-κρι" σε κάμπριο αυτοκίνητα και αεροπλάνα, το ταξίδι του στην Αμερική και η "αναγόρευσή" του σε... "Πρεσβευτή της Ελλάδας"! ΤΗΣ EΦΗΣ ΨΙΛΑΚΗ

Μπορεί να... καταλύσει ένα αγριοκάτσικο σε ξενοδοχείο, και μάλιστα τόσο ακριβό, όπως το "Κινγκ Τζωρτζ" ή το "Μεγάλη Βρετανία"; Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, συνέβη! Ένα αγριοκάτσικο της Κρήτης, ένας αίγαγρος από τα Λευκά Όρη, βρέθηκε στην Αθήνα, ως υψηλός φιλοξενούμενος της αμερικάνικης πρεσβείας. Και έμεινε μαζί με τον Κρητικό συνοδό του σε πολυτελές ξενοδοχείο της πλατείας Συντάγματος!

46

47

ΥΠΕΡ

0 ΑΙΓΑΓΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ ΚΙΝΓΚ ΤΖΩΡΤΖ

Αριστερά: Από την υποδοχή του αγριμιού στην Αμερική. Μια μεγάλη επιγραφή "WELCOME KRI KRI". Ουάσιγκτων 1950. Κάτω: Ο Ευτύχιος Πρωτοπαπαδάκης με το αγρίμι του στην Αθήνα (από το βιβλίο του κ. Α. Πλυμάκη, "Το αγρίμι της Κρήτης", Χανιά 2001).

◗◗

Το αγρίμι και το... σχέδιο Μάρσαλ Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή. Και ας δούμε πώς ακριβώς συνδέθηκε ο κρητικός αίγαγρος όχι μόνο με την Αμερική, αλλά και με ένα από τα οικονομικά και πολιτικά προγράμματα της εποχής, το σχέδιο Μάρσαλ. Στις 12 Απριλίου του 1945, μετά τον αιφνίδιο θάνατο του Φραγκλίνου Ρούσβελτ, ανέλαβε πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής ο 60χρονος Χάρυ Τρούμαν. Ήταν ο άνθρωπος που έδωσε οριστικό τέλος στον πόλεμο, παίρνοντας την ακραία απόφαση να χρησιμοποιήσει τις ατομικές βόμβες που διέθετε η χώρα του. Ήταν, όμως, και ο άνθρωπος που διατύπωσε το "δόγμα Τρούμαν", το οποίο αποσκο-

πούσε στην αποκατάσταση των ζημιών στην κατεστραμμένη από τον πόλεμο Ευρώπη. Τον Απρίλιο του 1948 εγκρίθηκε το "σχέδιο Μάρσαλ" και αμέσως μετά άρχισε η εφαρμογή του. Η είδηση προκάλεσε τεράστιο ενδιαφέρον στην Ελλάδα. Η χώρα μας ήταν κυριολεκτικά ρημαγμένη από την Κατοχή, με χιλιάδες νεκρούς, άλλους από τον πόλεμο και τις εκτελέσεις και άλλους από την πείνα. Ήταν, όμως, και η χώρα που δεν είχε ακόμη ηρεμήσει, αφού μαστιζόταν από έναν αιματηρό εμφύλιο. Το σχέδιο Μάρσαλ (και το δόγμα Τρούμαν, φυσικά) έδωσαν πολλές ελπίδες στον κόσμο. Το 1950 βρισκόταν στα Χανιά μια αμερικανική αντιπροσωπεία επιφορτισμένη με την παρακολούθηση του σχεδίου Μάρσαλ. Ένας Κρητικός από το Απανοχώρι Σελίνου, ο Ευτύχης Πρωτοπαπαδάκης, που ήταν εκείνον τον καιρό πρόεδρος της κοινότητας, επισκέφτηκε τον επικεφαλής και του ζήτησε να δεχτεί ένα δώρο αγάπης. Είχε αποφασίσει να προσφέρει ένα αγρίμι από τα Λευκά Όρη στον Πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών, τον Τρούμαν, ως αντίδωρο για την αμερικάνικη βοήθεια! Φαίνεται πως παραξενεύτηκε ο αξιωματούχος. Δεν μπορούσε

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013

να αποφασίσει μόνος του αν αποδεχόταν ο Τρούμαν την άγρια κατσίκα του Πρωτοπαπαδάκη. Διαβίβασε την πρόταση στην Αθήνα, στην αμερικανική πρεσβεία. Με τη σειρά της η πρεσβεία τη μεταβίβασε στην Αμερική, στον Λευκό Οίκο! Κανείς δεν ξέρει αν έφτασε στα αυτιά του ίδιου του Τρούμαν ή αν έμεινε μόνο στο επιτελείο του. Σημασία, όμως, έχει ότι σε λίγες βδομάδες κλήθηκε ο Πρωτοπαπαδάκης στα Χανιά και με κάθε επισημότητα του ανακοινώθηκε ότι ο Τρούμαν ήταν πρόθυμος να αποδεχτεί το δώρο του. Από την ώρα εκείνη άρχισε η δημοσιότητα. Οι εφημερίδες αφιέρωσαν άρθρα για το αγρίμι, άλλοι έγραφαν... τραγουδάκια, άλλοι χρονογραφήματα!

Όπως φαίνεται, τα περήφανα ζώα που δρασκελούν τα χαράκια και ζουν στα πιο άγρια βουνά της Κρήτης μπορούν να συνηθίσουν εύκολα την ανθρώπινη παρουσία

Κ

αι να ήταν μόνο αυτό; Το ίδιο αγρίμι επιβιβάστηκε σε αεροπλάνο, μεταφέρθηκε στην Ουάσιγκτων και έκανε βόλτες στους δρόμους της αμερικανικής πρωτεύουσας μέσα σε κάμπριο αυτοκίνητο. Δεκάδες φωτορεπόρτερ απαθανάτιζαν κάθε κίνησή του και πλήθη Ελλήνων και Αμερικανών, που βγήκαν στους δρόμους, χειροκροτούσαν. Τα παράξενα, όμως, είχαν αρχίσει από πριν. Από την ώρα που η αμερικανική πρεσβεία της Αθήνας είχε αρχίσει να εκδίδει ανακοινώσεις για τον υψηλό επισκέπτη και να καταρτίζει ειδικά προγράμματα γι' αυτόν. Ακόμη και η διαδρομή που θα ακολουθούσε από την Αθήνα μέχρι το αεροδρόμιο του Ελληνικού ανακοινώθηκε στον Τύπο, για να μπορούν να βγουν οι Αθηναίοι στους δρόμους και να δουν τον αίγαγρο της Κρήτης. Όλα αυτά τα εξόχως πρωτότυπα (και ακατανόητα σήμερα) συνέβησαν πριν από πολλά χρόνια, το καλοκαίρι του 1950. Τότε που το αγρίμι της Κρήτης έγινε αφορμή να ασχοληθούν με τον τόπο μας τα ξένα μέσα ενημέρωσης, να γραφτούν άρθρα και σχόλια και να τραβηχτούν αμέτρητες φωτογραφίες. Το αγριοκάτσικο χαρακτηρίστηκε ως... ο καλύτερος πρεσβευτής της Ελλάδας και το καλύτερο γραφείο Τύπου που διέθετε η χώρα μας, όπως γράφτηκε σε αθηναϊκή εφημερίδα της εποχής: "Πού να φαντασθεί το κρι-κρι που έφυγεν από τους δρυμούς της Κρήτης και έγινε δεκτόν με τόσας τιμάς εις την Αμερικήν ότι θα έδιδε την ευκαιρίαν να ακουσθούν τόσοι ύμνοι δια την Ελλάδα! Το καημένο το κρι-κρι απεδείχθη ο καλύτερος πρεσβευτής της Ελλάδος και το καλύτερα οργανωμένον γραφείον τύπου". Ήταν η εποχή που εμφανίστηκε για πρώτη φορά το όνομα κρι-κρι. Βλέπετε, ήταν δύσκολο για τους Αμερικανούς (ακόμη και για τους Αθηναίους) να πουν το περήφανο ζώο με το πραγματικό όνομά του: αίγαγρος. Ή ακόμη και αγρίμι, όπως το λένε οι Κρητικοί.

48

49

0 ΑΙΓΑΓΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ ΚΙΝΓΚ ΤΖΩΡΤΖ

ΥΠΕΡ

Ο Πρωτοπαπαδάκης και το αγρίμι του (από το βιβλίο του κ. Α. Πλυμάκη, "Το αγρίμι της Κρήτης", Χανιά 2001).

ΤΟ ΚΑΤΣΙΚΙ Την άγρια κατσικούλα, εκείνη τη μικρή, που πιάστηκε στην Κρήτη και λέγεται Κρι-Κρι, την πήρε ο κύριος Πόρτερ κι αεροπορικώς θα την δεχθή συντόμως ο Οίκος ο Λευκός… Εκεί θα της ξυρίσουν τα κατσικίσια γένεια Εγγλέζικα θα μάθη, τρόπους καλούς κι ευγένεια κι ίσως αφού θα είναι το θέμα της ημέρας, στο Χόλλυγουντ να πάη, να γίνη και αστέρας! Η περίοδος της μεγάλης δημοσιότητας είχε ήδη αρχίσει! Με ειδική πτήση αεροπλάνου είχε μεταφερθεί στην Αθήνα και είχε τεθεί σε καραντίνα. Μετά από δύο μήνες περίπου το αγρίμι θα επιβιβαζόταν στο αεροπλάνο και θα ταξίδευε για την Αμερική. Όλο αυτό το διάστημα φούντωνε η συζήτηση για το παράξενο δώρο που πρόσφερε ο Πρωτοπαπαδάκης στον Τρούμαν. Άρχισαν να γράφουν άρθρα με πληροφορίες για το περήφανο ζώο που κάποτε ζούσε σε όλα τα κρητικά βουνά αλλά είχε πια περιοριστεί μόνο στον ορεινό όγκο των Λευκών Ορέων.

Η "πολυτελής διαβίωση" του αιγάγρου στα αθηναϊκά ξενοδοχεία Ο χρονογράφος του "Εμπρός" Β. Τσιμπ. (10-5-1950) μας χάρισε την πιο ζωντανή περιγραφή του παροξυσμού που επικρατούσε τότε στην Αθήνα. Διηγείται με λεπτομέρειες την επίσκεψη του αγριοκάτσικου στα... μεγάλα και πολυτελή ξενοδοχεία της πλατείας Συντάγματος. Ας απολαύσουμε το κείμενό του: Το κρι-κρι εις τας Αθήνας. Κατέλυσε εις το «Κινγκ Τζωρτζ» Ήταν πολύ περίεργος ο επισκέπτης του ξενοδοχείου της «Μεγάλης Βρετανίας» προχθές το βράδυ. Είχε ένα μακρύ μούσι και δυο περίεργα… κέρατα. Η πελατεία του σαλονιού αναταράχτηκε από την παρουσία του. Οι γηραιές κυρίες σήκωσαν τα φασαμαίν τους κατάπληκτες. Οι κύριοι γύρισαν τα κεφάλια τους και εξήτασαν με προσοχή τον περίεργο νεοφερμένο. Ποιος ήταν; Μα ο Κρι –Κρι. Ο σπάνιος αυτός αίγαγρος της Κρήτης που προκάλεσε τόσο θόρυβο τον τελευταίο καιρό. Αλλού ασχολούνται με την Ίγκριδ Μπέργκμαν

Οι αίγαγροι εξοικειώνονται εύκολα και γρήγορα με την ανθρώπινη παρουσία. Ένα απόγευμα, πριν κάμποσα χρόνια, βρισκόμουν στο φαράγγι της Σαμαριάς. Τα αγρίμια μας περιτριγύριζαν. Είχαν κατέβει για αναζήτηση τροφής. Ένα απ' αυτά ήταν ιδιαίτερα φιλικό. Του άπλωσα το χέρι και ήρθε κοντά μου... σα να γνωριζόμασταν από χρόνια!

◗◗

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013

και την Ρίτα Χαίηθγουωρθ. Εμείς έχουμε τον Κρι-Κρι. Και ποιος δεν ξέρει την ιστορία του σπανίου αυτού ζώου; Στην Κρήτη το 1948, ένας κυνηγός, ο Ευτύχιος Πρωτοπαπαδάκης, καθώς κυνηγούσε στα ψηλά βουνά βρήκε το μικρό αυτό ζωάκι. Είχε γεννηθεί πριν από λίγες μέρες και δεν μπόρεσε να φύγη σαν τα μεγάλα αδέλφια του. Το έπιασε, λοιπόν, το πήρε σπίτι του, το αγάπησε τόσο, λες και ήταν μέλος της οικογενείας του. Πριν από λίγο καιρό αποφάσισε να το χαρίση στον Πρόεδρο κ. Τρούμαν. Ειδικό αεροπλάνο της «Αμάγκ» πήγε στην Κρήτη, και προχθές το μεσημέρι μετέφερε τον «Κρι-Κρι» στην Αθήνα. Μαζί και ο δωρητής κ. Πρωτοπαπαδάκης. Ουδέποτε ζώον έτυχε μιας τόσον ενθουσιώδους υποδοχής στο αεροδρόμιο. Πολλοί δημοσιογράφοι Έλληνες και ξένοι κατέβηκαν εκεί.

Η Ελλάδα του 1950, μια χώρα που προσπαθούσε να συνέλθει απλό αλλεπάλληλες συμφορές ανακάλυπτε... το κρι-κρι! Το όνομα αυτό είχε δώσει ο Σελινιώτης βοσκός στο αγριμάκι του συμβάλλοντας στην καθιέρωση μιας καινούργιας λέξης. Στους δημοσιογράφους που τον επισκέφτηκαν διηγήθηκε όλη τη... βιογραφία του αγριμιού του: Τα χρόνια εκείνα δεν απαγορευόταν το κυνήγι του αιγάγρου (σήμερα απαγορεύεται αυστηρά και το ενδημικό ζώο της Κρήτης θεωρείται προστατευόμενο είδος). Ο Πρωτοπαπαδάκης κυνηγούσε στα Λευκά Όρη και κάποια μέρα κατάφερε να σκοτώσει ένα θηλυκό αγρίμι. Με λύπη διαπίστωσε ότι το σκοτωμένο ζώο είχε γεννήσει την προηγούμενη μέρα. Λυπήθηκε το ζωάκι, το πήρε μαζί του και το μεγάλωσε. Την ίδια περιπέτεια διηγήθηκε πολλά χρόνια μετά και στον κ. Αντώνη Πλυμάκη που τη δημοσίευσε στο βιβλίο του "Το αγρίμι της Κρήτης" (Χανιά 2001). Το ζώο εξοικειώθηκε με τους ανθρώπους. Όπως φαίνεται, τα περήφανα ζώα που δρασκελούν τα χαράκια και ζουν στα πιο άγρια βουνά της Κρήτης μπορούν να συνηθίσουν εύκολα την ανθρώπινη παρουσία ή ακόμη και να συμπεριφερθούν σαν τα συνηθισμένα οικόσιτα κατσίκια. Άλλωστε, και τα αγρίμια που βλέπουμε σήμερα στο Φαράγγι της Σαμαριάς έχουν τόσο πολύ συνηθίσει την ανθρώπινη παρουσία, που κατεβαίνουν συχνά, περιφέρονται στα πόδια των ανθρώπων και πολλοί τους δίνουν μπισκότα ή ό,τι άλλο τρόφιμο έχουν μαζί τους.

Το τραγουδάκι του Αριστοφάνη Στην εφημερίδα "Εμπρός" γράφτηκε τον Μάιο του 1950 ένα επίκαιρο στιχούργημα για την "κατσικούλα" της Κρήτης. Το υπέγραφε κάποιος συνεργάτης της με το ψευδώνυμο Αριστοφάνης:

♔ 50

Δεξιά: Ο Πρωτοπαπαδάκης περιφέρει το αγρίμι του στους δρόμους της Αθήνας (δημοσίευμα της εφημερίδας ΕΜΠΡΟΣ, φ. της 14-7-1950).

51

ΥΠΕΡ

0 ΑΙΓΑΓΡΟΣ ΠΟΥ ΚΟΙΜΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ ΚΙΝΓΚ ΤΖΩΡΤΖ

Το ανέβασαν στην Αθήνα, και αμέσως οι Αμερικανοί το παρέδωσαν στην Γεωργική Σχολή, όπου επί δύο μήνες πρέπει να περάση από καραντίνα. Ως εδώ όλα είναι τακτικά και ωραία. Αλλά οι Αμερικανοί φίλοι μας δεν είχαν φαίνεται υπολογίσει κάτι άλλο: την αγάπη που είχε στο ζώο ο πρώην ιδιοκτήτης του κ. Πρωτοπαπαδάκης. Ήταν προχθές το βράδυ περίλυπος μέχρι θανάτου. Του κράτησαν δωμάτιο στο ξενοδοχείο «Κινγκ Τζωρτζ». Ο πελώριος αυτός Κρητικός με τις βαριές του μπότες έκοβε βόλτες εκεί μέσα καταστενοχωρημένος. Όλα ήταν ωραία στο δωμάτιο. Θα μπορούσε να ξεκουραστή στο αναπαυτικό του κρεββάτι. Αλλά δεν μπορούσε. Τον έτρωγε η έγνοια για το ζώο. Ο Ελληνο-Καναδός δημοσιογράφος κ. Χουρμούζιος, που συνεργάζεται με το «Ασσοσιέιτεντ Πρες», τον είδε ακριβώς στη στιγμή της μεγάλης του στενοχώριας.

-Δεν μπορώ να το αφήσω μόνο του απόψε, του είπε. Το καϋμένο το Κρι-Κρι εκεί που το πήγαμε δεν έχει συντροφιά. Μια και δυο, με αυτοκίνητο μάλιστα της «Αμάγκ», ο κ. Πρωτοπαπαδάκης, μαζί με έναν Αμερικανό, πήγανε στη Γεωργική Σχολή και πήρανε το ζώο. Το φέρανε στο Σύνταγμα. Πέρασαν από το ξενοδοχείο της «Μεγάλης Βρετανίας» όπου ο Αμερικανός είχε μια δουλειά. Μαζί και το Κρι-Κρι. Μπήκε στο σαλόνι και στάθηκε κατάπληκτο μπροστά σε έναν καθρέφτη. Άλλο Κρι-Κρι απέναντι. Το ζώο απόρησε. Με τα έκπληκτα ωραία του μάτια κοίταξε το είδωλό του και ύστερα σαν σκυλάκι ακολούθησε τους κυρίους του. Είναι ωραίο ζώο με τα κυρτά του κέρατα και το γκριζωπό του τρίχωμα. Πήγαν ύστερα στο «Κινγκ Τζωρτζ». Δεύτερη έκπληξις των θαμώνων. Μα ο Κρητικός δεν λογάριαζε τίποτα. Ήταν τόσο ευχαριστημένος που είχε κοντά του το αγαπημένο του ζώο. Όταν έτρωγε το Κρι-Κρι είχε κουλουριαστεί στα πόδια του, ήσυχο σαν αρνάκι. Στις δέκα το βράδυ η πόρτα του ασανσέρ άνοιγε για να ανεβή ο κ. Πρωτοπαπαδάκης στο δωμάτιό του. Μαζί και το Κρι-Κρι. Κοιμήθηκαν στο ίδιο δωμάτιο. Αλλά σ’ αυτόν τον μάταιο κόσμο οι ευτυχίες δεν κρατούν πολύ. Χθες το πρωί το Κρι-Κρι ανεχώρησε για τη νέα του διαμονή. Τη Γεωργική Σχολή. Ο Κρητικός είναι απαρηγόρητος. Αλλά και οι Αμερικανοί φρονούν πως όσο σπάνιος και ωραίος είναι αυτός ο αίγαγρος, δεν μπορεί να μείνη πολύ καιρό σε ξενοδοχείο. Β. Τσιμπ. Ασφαλώς το καημένο το αγριμάκι δεν είχε επιζητήσει αυτήν την υποτιθέμενη... πολυτελή διαβίωση. Αλλά ποιος δίνει σημασία σε τέτοιες λεπτομέρειες;

Το αυτοκίνητον θα είναι διακοσμημένον και θα φέρη επιγραφάς με τον χαιρετισμόν «Καλώς ώρισες, Κρι-Κρι», και μεγάλα εμβλήματα του Σχεδίου Μάρσαλ με τας λέξεις: «Με τας ευχαριστίας της Ελλάδος διά την παρεχομένην εις αυτήν βοήθειαν μέσω του Σχεδίου Μάρσαλ».

52

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013

Παρέλαση στην Αθήνα Ξεφυλλίσαμε τον Τύπο της εποχής. Δεκάδες δημοσιεύματα και δεκάδες φωτογραφίες έχουν δημοσιευτεί στα φύλλα των εφημερίδων και στα περιοδικά. Πολλοί έσπευσαν να γράψουν πληροφορίες για τη φυσιολογία του ζώου, για τους τόπους που ζει, για τη συμπεριφορά του απέναντι στους ανθρώπους τονίζοντας ότι, παρά το ό,τι λέγεται, το αγρίμι... δεν είναι επικίνδυνο! Ο πανέξυπνος Πρωτοπαπαδάκης ταξίδεψε στην Αθήνα για να δείξει τον αίγαγρό του. Τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου τον πήρε και έκανε βόλτες στους δρόμους της Αθήνας. Οι φωτογράφοι τον ακολουθούσαν κατά βήμα! Στις 14 Ιουλίου η εφημερίδα Ελευθερία δημοσίευσε μια φωτογραφία με δυο Αμερικανούς αγρότες να ποζάρουν δίπλα στο αγρίμι. Είχαν έρθει στην Ελλάδα συμμετέχοντας σε πρόγραμμα ανταλλαγών που προβλεπόταν κι αυτό, όπως φαίνεται, από το σχέδιο Μάρσαλ. Δίπλα στη φωτογραφία δημοσιεύτηκε η είδηση για την αναχώρηση. Και, φυσικά, το πρόγραμμα που θα ακολουθούσε από το Ψυχικό μέχρι το Ελληνικό. Θα περνούσε από τους κεντρικούς δρόμους της Αθήνας!

✈

Ένα πρωτότυπο θέαμα θ’ απολαύσουν αύριο το πρωί οι Αθηναίοι: θα παρελάση, σε ανοιχτό αυτοκίνητο, από τους κεντρικούς δρόμους της πρωτευούσης το «Κρι-Κρι», το περίφημο αγριοκάτσικο της Κρήτης, που στέλνουν ως δώρον οι κάτοικοι του χωρίου Απανοχώρι της Μεγαλονήσου στην Αμερική, εις ένδειξιν ευγνωμοσύνης για την παρεχομένη στην Ελλάδα βοήθεια. Το πρόγραμμα της δημοσίας περιφοράς του αγριμιού κατηρτίσθη ως εξής, σύμφωνα με την ανακοίνωσι της Αμερικανικής Υπηρεσίας Πληροφοριών: «Το αυτοκίνητον θα αναχωρήση από το Ψυχικόν την 9ην π.μ. κατευθυνόμενον εις το αεροδρόμιον του Ελληνικού. Η διαδρομή την οποίαν θ’ ακολουθήση είναι η εξής: Λεωφόρος Κηφισσίας, λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας, λεωφόρος Ελ. Βενιζέλου, πλατεία Ομονοίας, οδός Τσώρτσιλ, πλατεία Συντάγματος». Από κει, γραμμή για το αεροδρόμιο και κατ’ ευθείαν για την Αμερική. Τον αίγαγρο θα συνοδεύση ως τις Ηνωμένες Πολιτείες και ο

Ευτύχιος Πρωτοπαπαδάκης, Κρητικός βοσκός και κυνηγός, που τον είχε συλλάβει προ διετίας στα Λευκά Όρη. Πριν φύγη για την Αμερική το «Κρι-Κρι» έμεινε «καραντίνα» επί 60 ημέρες σ’ ένα αγρόκτημα του Χαλανδρίου. Και τώρα που εκρίθη υγιές, θα πλουτίση το Ζωολογικό Κήπο της Ουάσιγκτων. Το «Κρι-Κρι» είναι ένα σπανιώτατο είδος αγριοκάτσικου, που απαντάται στα κρητικά βουνά. Δεν έχει άγριες διαθέσεις απέναντι των ανθρώπων, αντιθέτως, μάλιστα, τους φοβάται και όχι αδίκως. Μόλις υποψιασθή την προσέγγισι ανθρώπων, τρέπεται εις άτακτον φυγήν. Γι’ αυτό και η σύλληψίς του αποτελεί κατόρθωμα. Συνήθως στην Κρήτη αποκαλείται «αγρίμι» και η Κρητική ποίησις του έχει αφιερώσει αυτούς τους στίχους: «Αγρίμια κι αγριμάκια μου λάφια μου μερωμένα πέστε μου πούν’ οι τόποι σας και πούν’ τα χειμαδιά σας; …

Τώρα το «Κρι-Κρι» φεύγει για την Αμερική, όπου αναμένεται με πραγματική ανυπομονησία. Και η πολιτογράφησίς του ως Αμερικανού κατοίκου θα γίνη με ειδική τελετή, που θα τη δούμε γρήγορα στα επίκαιρα. Ο αμερικανικός Τύπος έχει ασχοληθεί πολύ τελευταίως με το κρητικό αγριοκάτσικο. Τόσο που αν δεν είχε προβάλει στο μεταξύ ο πόλεμος της Κορέας, θα μπορούσε κανείς να πη πως η άφιξις του «Κρι-Κρι» -με την … έννοια που έχει η δωρεά του- θ’ αποτελούσε το ζήτημα της ημέρας. Η υποδοχή Τα δημοσιεύματα δεν σταμάτησαν. Το αναγνωστικό κοινό των εφημερίδων μάθαινε τα πάντα για το ζώο που τώρα πια είχε πολιτογραφηθεί ως "αγρίμι του Τρούμαν"! Επιλέγουμε ένα σχετικό κείμενο, δημοσιευμένο τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου. Τίτλος: "Πώς θα υποδεχθούν εις την Ουασιγκτώνα το κρητικόν Κρι-Κρι. Θα παρελάση δια των οδών επί στολισμένου ανοικτού αυτοκινήτου και θα προσφωνηθή!"

53

ΕΝΑΣ ΑΙΓΑΓΡΟΣ ΕΝΟΙΚΟΣ ΤΟΥ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟΥ ΚΙΝΓΚ ΤΖΩΡΤΖ

Το κείμενο: Ουάσιγκτων, 3. Ο σπάνιος αίγαγρος της Κρήτης θα φθάση εις την οριστικήν του πλέον κατοικίαν, εις τον Εθνικόν Ζωολογικόν Κήπον της Ουάσιγκτων, το απόγευμα της αύριον Παρασκευής, 4ης Αυγούστου, κατόπιν παρελάσεως διά μέσου των οδών της αμερικανικής πρωτευούσης. Το ζώον, δώρον του ορεινού χωρίου της Κρήτης Απανοχώρι, προσφερθέν προς τον Αμερινανικόν λαόν εις ένδειξιν ευγνωμοσύνης δια την παρεχομένην βοήθειαν προς την Ελλάδα, επρόκειτο να εξέλθη σήμερον εκ του εις Κλίφτον σταθμού «καραντίνας», όπου και ευρίσκετο επί δύο εβδομάδας υπό παρατήρησιν. Το Κρι-Κρι, συνοδευόμενον υπό του πρώην κυρίου του, Ευτυχίου Πρωτοπαπαδάκη, ο οποίος συνταξίδευσε μετ’ αυτού κατά την από Αθηνών εις Νέαν Υόρκην αεροπορικήν πτήσιν, θα ίσταται επί στολισμένου ανοικτού φορτηγού αυτοκινήτου κατά την γενησομένην την προσεχή Παρασκευήν και ώραν 2αν μ.μ. παρέλασιν διά μέσου των κυριωτέρων οδών της πόλεως προτού καταλήξη εις τον Ζωολογικόν Κήπον του «Ροκ Γκρην Παρκ». Το αυτοκίνητον θα είναι διακοσμημένον και θα φέρη επιγραφάς με τον χαιρετισμόν «Καλώς ώρισες, Κρι-Κρι», και μεγάλα εμβλήματα του Σχεδίου Μάρσαλ με τας λέξεις «Με τας ευχαριστίας της Ελλάδος διά την παρεχομένην εις αυτήν βοήθειαν μέσω του Σχεδίου Μάρσαλ».

54

Ο... φίλος μου, το αγρίμι της Σαμαριάς, ποζάρει μπροστά στον φωτογραφικό φακό!

Ο κ. Ουίλλιαμ Φόστερ, αναπληρωτής του ασθενούντος κατ’ αυτάς Διαχειριστού της Διοικήσεως Οικονομικής Συνεργασίας κ. Πωλ Χόφμαν, θα χαιρετίση την άφιξιν του αιγάγρου και θα δεχθή το ζώον ως δώρον προς τον Αμερικανικόν λαόν, εις ειδικήν τελετήν γενησομένην εις τον ως άνω Ζωολογικόν Κήπον. Κατά την τελετήν, ο εις Ουάσιγκτων πρεσβευτής της Ελλάδος κ. Αθανάσιος Πολίτης θα παραδώση τον αίγαγρον εις τον διευθυντήν του Ζωολογικού Κήπου κ. Ουίλλιαμ Μανν. Εκπρόσωποι του Τύπου, φωτορεπόρτερ και κινηματογραφισταί θα παρευρεθούν εις την τελετήν της παραδόσεως, εις την οποίαν θα παρίσταται επίσης και ο πρώην κάτοχος του Κρι-Κρι κ. Ευτύχιος Πρωτοπαπαδάκης. Τα υπόλοιπα ίσως και να μην έχουν ιδιαίτερη σημασία. Ο Πρωτοπαπαδάκης επέστρεψε στην Ελλάδα κρατώντας ένα υπερσύγχρονο αμερικάνικο κυνηγετικό όπλο, δώρο του Τρούμαν, όπως ειπώθηκε τότε, αν και δεν είναι σίγουρο ότι είχε ποτέ συναντήσει τον Αμερικανό Πρόεδρο. Λίγα χρόνια μετά ο θόρυβος είχε κοπάσει. Σήμερα αναφέρεται απλώς ως ένα ιστορικό γεγονός, ένα από τα "ψιλά γράμματα" της ιστορίας. Μπορεί, όμως, να αποτελέσει και αντικείμενο μελέτης για το πώς συντηρείται μια μικρή είδηση και, κυρίως, πώς χρησιμοποιείται για επικοινωνιακούς και πολιτικούς σκοπούς. X

Από τον ορεινό όγκο του νομού Χανίων, το ιστορικό χωριό Θέρισσο, η οικογένεια Μπαλαντίνου ξεκίνησε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και την παραγωγή τυροκομικών προϊόντων από το 1928. Η οικογένεια όλα αυτά τα χρόνια έχει καταφέρει να δημιουργήσει ιστορία στον χώρο της τυροκομίας με την κορυφαία ποιότητα των προϊόντων μιας συνεχώς αναπτυσσόμενης επιχείρησης που σέβεται πραγματικά την παράδοση. Με ένα σύγχρονο εργοστάσιο στο Βαρύπετρο Νέας Κυδωνίας, με σεβασμό στην παράδοση, αδιάκοπες επενδύσεις στην σύγχρονη τεχνολογία της τυροκομίας και ένα ολοκληρωμένο, άριστο δίκτυο από τον γαλακτοπαραγωγό ως και τη διανομή των τελικών προϊόντων της, η επιχείρηση έχει κατακτήσει επάξια την τοπική και όχι μόνο αγορά. Έχει επίσης κερδίσει μια από τις κορυφαίες θέσεις στην προτίμηση των καταναλωτών όλης της Κρήτης αλλά και μεγάλων αστικών κέντρων (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πάτρα κλπ) προσφέροντας όλα τα προϊόντα της παραδοσιακής κρητικής τυροκομίας ασύγκριτα τόσο σε γεύση, όσο και σε ποιότητα. Η εταιρεία είναι πιστοποιημένη κατά ISO 22000, ενώ πρόσφατα πιστοποιήθηκε και από τον AGROCERT για την παραγωγή των προϊόντων ΓΡΑΒΙΕΡΑ ΚΡΗΤΗΣ ΠΟΠ και ΠΗΧΤΟΓΑΛΟ ΧΑΝΙΩΝ ΠΟΠ. Τα προϊόντα έχουν βραβευθεί με πέντε βραβεία γεύσης, τα τελευταία χρόνια σε πανελλήνιο επίπεδο. Σήμερα, η τέταρτη γενιά συνεχίζει να ανταπεξέρχεται ικανοποιητικά στην ολοένα αυξανόμενη ζήτηση. Εντός του 2012 θα πραγματοποιηθεί η μετεγκατάσταση της παραγωγής σε ένα νέο υπερσύγχρονο χώρο.

Κεντρικό Κατάστημα: Σκαλίδη 25,73100 Χανία Κρήτης / Τηλ:+30-28210-95517 / Fax:+30-28210-95517 Εργοστάσιο: Βαρύπετρο Κυδωνίας Χανιά Κρήτης Τηλ:+30-28210-33030 / κιν. +30-6973-612-491 / +30-6974-630-351 e-mail: sales@balantinos.gr - info@balantinos.gr

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ

ΡΕΜΒΑΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΕΛΑΙΩΝΑ ΤΗΣ ΦΑΙΣΤΟΥ

Η Αριάδνη που έγινε καυσόξυλο! ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Μου αρέσει να κουβεντιάζω με τις πανάρχαιες ελιές μου. Να παρατηρώ μέσα από το φακό τις ρυτίδες, τα ξεράδια και τα βαθουλώματα, και να παρευρίσκομαι μάρτυρας σε μια γέννηση. Ή μάλλον σε πολλές γεννήσεις. Όλες μέσα στη φαντασία μου αρχίζουν. Κι εκεί τελειώνουν! Οι σκιές παίρνουν σχήμα, ζωντανεύουν οι θρύλοι. Τι θες και δεν μπορείς να το δεις; Νεράιδες και ξωτικά; Θεούς που κατεβαίνουν άλλοτε από τους ουρανούς κι άλλοτε από τις κορφές των βουνών μας; Πλάσματα αφανέρωτα κι ανέγνωρα; Όλα είναι παρόντα! Την Αριάδνη, πάντως, δεν την βρήκα στη θέση της. Δεν ήταν εκεί!

◗

56

57

ΥΠΕΡ

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ

Πόσους αιώνες σηκώνουν στις φαρδιές τους πλάτες; Αναρωτήθηκα πολλές φορές πόσους αιώνες μπορούν να σηκώνουν στις φαρδιές πλάτες τους τούτοι οι γίγαντες. Απάντηση δεν βρήκα. Κανείς ποτέ δεν θα βρει! Η ηλικία της ελιάς δεν μετριέται με το χρόνο. Γερνά ο κορμός, συστρέφεται, σαπίζει η καρδιά του, μα ξαναγεννιέται η σάρκα, χλευάζει το νόμο της φθοράς και κοροϊδεύει τον θάνατο. Φαρδαίνει και ψηλώνει, περνούν οι αιώνες, στέκει όρθια κι αγέρωχη. Κι ανέγγιχτη, σα να 'ναι έξω από τους νόμους της φύσης. Όχι, δεν θέλω τόσο να μάθω την ηλικία τούτων των γιγάντων. Άλλα προσπαθώ να μαντέψω· πόσες λιομαζώχτρες γονάτισαν στο χώμα τους, πόσοι πολιτισμοί υποκλιθήκαν στο μεγαλείο τους, πόσα καντήλια γέμισαν με το λάδι τους, πόσες γενιές ξεπείνασαν με τον καρπό και το χυμό τους, πόσοι φτωχοί βρήκαν αποκούμπι σε μια θρούμπα ελιά και σε μια φέτα κριθαρένιο παξιμάδι!

◗

Είναι ο ελαιώνας της Φαιστού (Κι είναι παρόντα όλα τα θαύματα!) Είναι ο ελαιώνας της Φαιστού. Δέντρα πανάρχαια, κορμοί ρυτιδιασμένοι. Βρίσκεται στα ριζά του λόφου κι απλώνεται ως πέρα στον κάμπο της δυτικής Μεσαράς. Από το Σίβα και το Πετροκεφάλι ως τους Βόρους και το Τυμπάκι. Όταν τον πρωτο-

58

Ο ελαιώνας στη διασταύρωση της Αγίας Μαρίνας.

γνώρισα, πολλά χρόνια πριν, είχα μαζί μου μια κούτα φιλμς (ήταν η εποχή της προηγούμενης φωτογραφικής τεχνολογίας, φωτογράφιζα σε διαφάνειες τότε, σε slides). Τα κατανάλωσα όλα. Ήταν απόγευμα, κόντευε να βασιλέψει ο ήλιος και ρέμβαζα ανάμεσα σε χιλιόχρονες ελιές. Καθώς τρεμόπαιζαν τα λιόφυλλα από το φύσημα του ανέμου, νόμιζα πως ζωντάνευαν οι σκιές. Τα παμπάλαια κούτσουρα, οι γόγγροι, οι ρόζοι κι οι ρυτίδες κινούνταν, χιλιάδες αερικά ξυπνούσαν από τον λήθαργο της μέρας. Πρώτος απ' όλους με ξάφνιασε ο ανθρωπόσχημος κορμός μιας χιλιόχρονης ελιάς. Ήταν αυστηρός, στιβαρός, τσαλακωμένος. Ανασκάλεψα την πανάρχαια μνήμη. Βρισκόμουν κάτω από το μπαλκόνι της Φαιστού, στον οικισμό του μεσαιωνικού Μέλικα, τον Άι Γιάννη. Ξύπνησαν οι μύθοι κι οι θρύλοι μέσα μου, γύρευαν τόπο να θρονιαστούν στο μεδούλι του νου μου. Χωρίς να το σκεφτώ ανασήκωσα τα μάτια, σαν το παιδί που βρίσκει το κρυμμένο παιγνίδι του: -Ο Ραδάμανθυς! είπα. Ο Ραδάμανθυς!

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013

ΘΥΜΗΘΗΚΑ ΤΟΝ ΜΥΘΟ ΤΟΥ ΠΡΟΜΗΘΕΑ... Τον ονόμασα Προμηθέα Δεσμώτη. Αυθαίρετα, πάντα. Ο μύθος βρίσκεται πάντα μπροστά στα μάτια μας, ακούμε τη μουσική του και παρακολουθούμε τις πολλαπλές αποτυπώσεις του. Τον ονόμασα Προμηθέα Δεσμώτη. Μου φάνηκε δεμένος σφιχτά πάνω στο βράχο. Όπως είναι κι ο μύθος δεμένος στο μεδούλι του πολιτισμού μας.

59

ΥΠΕΡ

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013

ΦΥΛΑΚΑΣ ΑΚΟΙΜΗΤΟΣ Θεριό στοιχειωμένο στον αρχαίο κορμό. Μακάρι να μπορούσε να προστατέψει τον αρχαίο ελαιώνα μας από τα βέβηλα χέρια που τον επιβουλεύονται. Λιόδεντρο κάτω από το λόφο του Μέλικα (μεσαιωνική ονομασία του λόφου της Φαιστού).

Ήξερα τις σκιές με τα μικρά τους ονόματα Οι σκιές καμώνονταν πως ήταν ρόζοι και κόμποι, θηλές και γόνατα σμιλεμένα σε γιγάντιους κορμούς. Κι όμως, εγώ, παραδομένος στη ρέμβη μου, τις ήξερα όλες με τα μικρά τους ονόματα. Γοργόνα, Νεράιδα, Μεσημεράς... Και ζώα μιξογενή. Να, σαν τον γρύπα που συνεχίζει να ταξιδεύει στις μινωικές τοιχογραφίες. Άρχισα να παρατηρώ έναν- έναν τους κορμούς και να καλησπερίζω προγόνους. Και ήρωες. Και θεούς! Στο διπλανό δέντρο μου φάνηκε πως είδα μια μορφή με ρόπαλο. "Να ο Ηρακλής" σκέφτηκα, "ο πατέρας του Φαίστου"! Πιο κει μια αέρινη μορφή με χιτώνα. Αυθαίρετα τη βάφτισα Πασιφάη. Μα σαν είδα ότι ξεχώριζαν για τα καλά τα άγουρα λεμόνια του στήθους της κι είχε το χέρι τεντωμένο πλάι στον ξύλινο μηρό, σα να κρατούσε ένα μεγάλο κουβάρι, άλλαξα γνώμη: - Η Αριάδνη, είπα. Η καταραμένη του μύθου. Κάλιο εδώ, ανάμεσα στα άλλα λιόδεντρα, παρά προδομένη από τον επίβουλο εραστή της και παρατημένη στο έρημο ακρογιάλι της Νάξου! Μελέτησα τη μορφή της. Το άλλο χέρι φαινόταν απλωμένο προς τα δεξιά, προχωρούσε και κατέληγε στη ρίζα του δέντρου, ώσπου γινόταν ρίζα κι αυτό. Τα μαλλιά της ριγμένα, απλώνον-

60

Ο φίλος μου ο Γιώργος (Σταματάκης) δίπλα σε μια από τις πανάρχαιες ελιές ανάμεσα στο Σίβα και το Πετροκεφάλι.

ταν στο πλάι σα να ανέμιζαν στο φύσημα του λεβάντε και βουτούσαν στην καρδιά του ξύλου. Τόσο όμορφη, τόσο απόμακρη, τόσο ριζωμένη στο μύθο! Χαμογελούσα, έτρεχα από τον ένα κορμό στον άλλον. Αν με έβλεπε κανείς εκείνη την ώρα θα με περνούσε για αλλοπαρμένο. Όμως εγώ ήθελα να πιστεύω με το συναίσθημα, όχι με τη λογική. Ήθελα να βλέπω τις μορφές των προγόνων να βρίσκουν απόσκιο τους βασανισμένους κορμούς της αιωνόβιας ελιάς. Το μούχρωμα του δειλινού σκίαζε τη μορφή της νεαρής βασιλοκόρης. Δεν μπορούσα να τη φωτογραφίσω την ώρα που λίγνευε το φως. Έπρεπε να έρθω πρωί, την ώρα που πέφτουν απ' ευθείας οι πλαγιαστές αχτίνες πάνω στην μορφή και αναδεικνύουν τις πτυχώσεις του χιτώνα. Μόνο πρωί θα μπορούσα να αποτυπώσω το σχήμα της φαντασίας μου. Και μαζί του το συναίσθημα που με πλημμύριζε. Κύλισε ο καιρός, πέρασε χρόνος, άρ-

61

.. ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΠΡΟΙΟΝΤΑ ΓΑΛΑΚΤΟΣ ΥΠΕΡ ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ

Έμειναν μόνο τα πόδια του δρομέα. Ο νέος φλοιός πάνω στον ξερό κορμό.

...η παράδοση συναντά τη σύγχρονη τεχνολογία

≀

αθάνατοι συνεχίζουν να βγάζουν καινούργιους βλαστούς και να κρεμούν ελιές στα κλαδιά τους για να προσφέρουν τροφή κι ευλογία στις γενιές των ανθρώπων. Ναι, η Αριάδνη δεν ήταν εκεί. Είχε γίνει καυσόξυλο. Ένα μοναδικό μνημείο της φύσης είχε γίνει καυσόξυλο. Δέκα άντρες δεν θα τον αγκάλιαζαν τον κορμό του. Ποτέ πια δεν θα ξαναγίνουν εκείνα τα δέντρα. Ούτε τα άλλα που ξεριζώνονται κάθε μέρα από κάθε γωνιά της Κρήτης, τα αληθινά μνημεία που βυθίζουν το ρίζωμά τους στην καρδιά της γης και μας συνδέουν απευθείας με τις ρίζες μας. Κάθε φορά που περνώ από τους πανάρχαιους ελαιώνες της Κρήτης νιώθω βαθιά την επιθυμία να χωθώ στον ίσκιο

κεφαλοτύρι παραδοσιακό πρόβειο γιαούρτι νεαπολίτικο ξινόγαλο φρέσκο πρόβειο και κατσικίσιο γάλα και άλλα πολλά...

γησα πολύ να ξαναπάω. Μα σαν περπάτησα πάλι στον πανάρχαιο ελαιώνα, η Αριάδνη δεν ήταν εκεί. Δεν με περίμενε! Ένας μεγάλος λάκκος ήταν σκαμμένος στη θέση του δέντρου. Κάποιο μεγάλο μηχάνημα το είχε ξεπατώσει λίγες βδομάδες (ίσως και μήνες) πριν. Προφανώς η Αριάδνη μου είχε γίνει καυσόξυλο! Κι ο Ηρακλής με το ρόπαλο, καυσόξυλο κι αυτός...

Μνημεία της φύσης πολύτιμα είναι τούτα τα δέντρα. Γεννήθηκαν πολλούς αιώνες πριν από μας και μπορούν να ζήσουν για πολλούς αιώνες μετά από μας. Ας μην τους στερήσομε εμείς την προίκα που τους πρόσφερε τόσο γενναιόδωρα η φύση!

Φτάνει πια! Μνημεία της φύσης πολύτιμα είναι τούτα τα λιόδεντρα. Μάρτυρες ενός πολιτισμού που βρήκε τον τρόπο να μερώσει το αγρίλι. Που έμαθε να φυτεύει τη μιαν ελιά πλάι στην άλλη. Να καλλιεργεί και να φροντίζει τα δέντρα του. Μπορεί να χρειάζεται μια μικρή (ίσως και μεγάλη) δόση φαντασίας για να δει κανείς τη Γοργόνα και την Αριάδνη ή και τον δικαιοκρίτη Ραδάμανθυ σμιλεμένους από το χρόνο στους κορμούς μιας γέρικης ελιάς. Μα το αληθινό θαύμα δεν είναι αυτό, δεν είναι οι μορφές που βλέπει ο κάθε αλλοπαρμένος αναζητητής. Το μέγα θαύμα είναι οι ίδιοι οι κορμοί! Θεόρατοι κι

◗

τους, να κρατήσω το σφυγμό τους, ν' απλώσω τα χέρια σαν αλλοπαρμένος, να τ' αγκαλιάσω σαν προγόνους που δεν ζητούν τίποτ' άλλο παρά την άδολη αγάπη μου. Και να φωνάξω:

-Φτάνει πια!

ΣΥΛΛΙΓΑΡΔΟΣ Ο.Ε. ΒΙΟΤΕΧΝΙΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΑΛΑΚΤΟΣ 62

Αγ. Γεώργιος Βουλισμένης, Νεάπολη Κρήτης τηλ.: 28410 34113 - fax: 28410 34114

ΦΥΤΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

❋ Το δάκρυ του Θεού και τα θανατερά βέλη του στύρακα! ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Είναι ένα από τα πιο συνηθισμένα φυτά της Κρήτης, παρά το ότι δεν φυτρώνει σε όλες τις περιοχές του νησιού. Σήμερα δεν χρησιμοποιείται σχεδόν καθόλου, αλλά για τους παλιούς Κρητικούς ήταν πολύτιμο! Μάζευαν την αρωματική ρητίνη του και την πρόσφεραν ως θυμίαμα, έφτιαχναν αλοιφές και φάρμακα... Έκοβαν τα μακριά και λεπτά κλαδιά του και κατασκεύαζαν βέλη και ακόντια, έπλεκαν καλάθια, κοφίνια και κόφες. Ακόμη και τους ξυλώδεις καρπούς δεν άφηναν να πάνε χαμένοι. Τους έκαναν κομπολόγια και κολιέδες. Είναι ο στύραξ των αρχαίων. Ο αστύρακας των Κρητικών. Το φυτό Styrax officinalis.

64

Στον τόπο που ο Απόλλων ονομάστηκε Στυρακίτης, το πολύτιμο φυτό είχε αποκτήσει ιερότητα!

◗◗

ΥΠΕΡ

ΦΥΤΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Τ

ο είπαν "δάκρυ του Θεού". Και "δάκρυ του στύρακα". Κάποτε μπορεί να το έλεγαν "δάκρυ του Απόλλωνα". Ή και του Ραδάμανθυ, του μυθικού ήρωα και αδελφού του Μίνωα· ποιος ξέρει; Είναι η ρητίνη που βγαίνει από τον κορμό ενός από τα πιο ταπεινά και συνηθισμένα φυτά του τόπου μας, του στύρακα (ή αστύρακα, όπως λέγεται στην Κρήτη). Μ' αυτήν την αρωματική ρητίνη πρόσφεραν θυμιάματα οι αρχαίοι στους θεούς τους. Στον Δία, στον Ερμή, στη Σεμέλη, στην Προθυραία Αρτέμιδα, στη Δήμητρα, στον Κρόνο, στον Πρωτέα, στον Διόνυσο, για να θυμηθούμε μερικούς απ' αυτούς που αναφέρονται στους περίφημους ορφικούς ύμνους! Ο στύρακας είναι μεγάλος θάμνος και πολύκλαδος. Μπορεί, όμως, να χαρακτηριστεί και ως δέντρο, αφού συχνά φτάνει τα έξι και τα εφτά μέτρα στο ύψος. Εξαπλώνεται σχετικά εύκολα, σχηματίζει εκτεταμένες συστάδες, ακόμη και μικρά δάση. Γι' αυτό και το τοπωνύμιο Αστυρακιάς (τόπος κατάφυτος με στύρακες) είναι γνωστό σε πολλές περιοχές του νησιού. Οι αρχαίοι θεωρούσαν το στύρακα φυτό της Κρήτης! Και όχι άδικα. Τον συναντάμε στους μύθους που αναφέρονται σε τοπικούς ήρωες, σε θρησκευτικά έθιμα, τον συναντάμε ακόμη και στην καθημερινότητα των ανθρώπων, μια και από το ξύλο του κατασκευάζονταν άπειρα χρηστικά είδη του κρητικού νοικοκυριού. Μελετώντας τη λαογραφία του τόπου μπορεί να καταλάβει κανείς ότι αυτό το ταπεινό φυτό, που σήμερα δεν χρησιμοποιείται πουθενά, είχε για πολλούς αιώνες μιαν όλως ιδιαίτερη θέση στην τοπική οικονομία. Άλλοτε ήταν εξαιρετική ζωοτροφή και άλλοτε πρώτη ύλη για μια μεγάλη σειρά από βιοτεχνικές και οικοτεχνικές δραστηριότητες. Χρησιμοποιήθηκε στην καλαθοπλεκτική, στην φαρμακευτική οικοτεχνία, στην κοσμητική. Αποτέλεσε πρώτη ύλη ακόμη και στην αρχαία πολεμική βιομηχανία! Ένα τόσο πολύτιμο φυτό, επομένως, ήταν εύκολο να καταλάβει εξέχουσα θέση στις λατρευτικές πρακτικές του αρχαίου κόσμου και να συνδεθεί με τον θεό του φωτός, τον Απόλλωνα. Η σύγχρονη μελέτη του φυσικού κόσμου, βέβαια, αποδεικνύει ότι δεν είναι και τόσο ορθός ο ισχυρισμός όσων πίστευαν στην αρχαιότητα ότι ο στύρακας προέρχεται από την Κρήτη, μια και φυτρώνει παντού, τουλάχιστον σε τρεις από τις πέντε ηπείρους: στην Ασία, στην Ευρώπη και στην Αμερική. Ανήκει σε μια ευρύτερη φυτική οικογένεια (των στυρακιδών) η οποία περιλαμβάνει 11 γένη και 180 είδη.

Το ιερό δέντρο του Απόλλωνα Στην Κρήτη των ιστορικών χρόνων ένα βουνό ονομαζόταν "Στυράκιον Όρος". Εύκολα θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι η ονομασία οφείλεται στον πλήθος των στυράκων που φυτρώνουν εκεί. Υπάρχει, όμως, μια σημαντική λεπτομέρεια που απο-

66

Η εικόνα του στύρακα όπως απεικονίζεται στα φυτολογικά εγχειρίδια. Δεξιά: φυτά στύρακα.

◗◗

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013

καλύπτει σε μας, τις νεότερες γενιές των Ελλήνων, την άρρηκτη και αδιατάρακτη σχέση του φυσικού κόσμου με τους θεούς. Ο Απόλλων λατρευόταν στην Κρήτη με την εκπληκτική προσωνυμία Στυρακίτης! Ο Απόλλων των αστυράκων! Μας το λέει ο Στέφανος Βυζάντιος: «Στυράκιον όρος Κρήτης. Οι ενοικούντες Στυρακίται. Στυρακίτης γαρ Απόλλων». Η μαρτυρία του Στεφάνου δεν είναι μοναδική. Αναφέρεται και από άλλους συγγραφείς του αρχαίου και του βυζαντινού κόσμου. Εύκολα μπορούμε να καταλάβομε σήμερα ότι ο ταπεινός στύρακας, που ο σημερινός τεχνολογικός πολιτισμός τον έχει παραμελήσει, ήταν το ιερό δέντρο του θεού της μουσικής και της αρμονίας! Αυτό τουλάχιστον πίστευαν οι Κρήτες των ιστορικών χρόνων. Δεν ήταν καθόλου παράξενο να συνδέεται η αρχαία ελληνική λατρεία με τα δέντρα και με τα δάση. Ο ίδιος θεός λατρευόταν στην Κρήτη ως Κυφαρισσίτης (ας πούμε κύριος των κυπαρισσιών), ενώ είναι γνωστή από τις παραδόσεις όλου του ελληνικού κόσμου η σχέση του με τη δάφνη. Όμορφοι μύθοι εξηγούν τη σχέση του ωραίου θεού με αυτά τα δέντρα. Η Δάφνη ήταν κόρη που αρνήθηκε τον έρωτά του και, για να γλιτώσει, οι θεοί (ή και ο πατέρας της, ο Πηνειός) την μεταμόρφωσαν σε δέντρο που ευωδιάζει. Δεν ξέρομε σήμερα με ποιον τρόπο συνδέθηκε με τον Απόλλωνα ο στύρακας. Ίσως να υπήρχε κάποιος σχετικός μύθος, σαν αυτός που μιλούσε για τους υπόλοιπους έρωτες του Απόλλωνα. Και τις θαυματουργικές μεταμορφώσεις των ηρώων σε δέντρα: Δάφνη, Κυπάρισσος, Υάκινθος.... Ίσως! Άλλωστε, οι περισσότεροι από τους γνωστούς μύθους του αρχαίου κόσμου που σώθηκαν διαμορφώθηκαν στην Αθήνα, από συγγραφείς, ποιητές και μυθογράφους της σπουδαίας αυτής πόλης. Τις περισσότερες από τις παραλλαγές που ακούγονταν στις άλλες περιοχές, όμως, τις αγνοούμε! Η αναφορά στο Στυράκιον όρος και στον Στυρακίτη Απόλλωνα αποτελεί από μόνη της μια από τις πιο σπουδαίες για τη λατρευτική ιστορία της Κρήτης, καθώς διασώζει ψήγματα της αρχαίας λατρείας. Μπορούμε απλώς να φανταζόμαστε σήμερα τους βωμούς και τα αγάλματα του Απόλλωνα στολισμένα με

67

ΥΠΕΡ

ΦΥΤΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

κλαδιά του στύρακα, όπως ακριβώς έκαναν οι πιστοί με τα συμβολικά φυτά όλων των αρχαίων θεών: Έπλεκαν στεφάνια με κλαδιά της δρυός και τα αφιέρωναν στον Δία, στόλιζαν με λυγαριά τα αγάλματα της Ήρας, χρησιμοποιούσαν ευρύτατα το αμπέλι στη λατρεία του Διονύσου, την ελιά για να τιμήσουν την Αθηνά. Κάπως έτσι θα γινόταν και με τους στύρακες στην Κρήτη. Πληροφορίες δεν υπάρχουν, αλλά οι υποθέσεις που μπορούμε να κάνομε δεν είναι καθόλου αβάσιμες. Μπορούμε, ακόμη να φανταστούμε τους λατρευτές να προσφέρουν θυμιάματα στον ωραίο θεό της μουσικής και του ήλιου. Και τα θυμιάματα αυτά να μην είναι ούτε από λιβάνι ούτε από άλλο μυριστικό. Να είναι μόνο από την αρωματικό ρητίνη του στύρακα. Όλα αυτά μπορούμε απλώς να τα υποθέσομε. Δεν μπορούμε, όμως, να αναπλάσομε το λατρευτικό σκηνικό. Μας λείπουν οι πηγές.

Συμβολικό φυτό του Ραδάμανθυ Ας μείνουμε, όμως, στη μυθολογία. Στη θεϊκή γενιά του βασιλιά της Κρήτης, του Μίνωα. Τρεις γιους έκαμε η Ευρώπη όταν την έφερε ο Ταύρος - Δίας από τις συροπαλαιστινιακές ακτές στο νησί όπου είδε το πρώτο φως: τον Μίνωα, τον Ραδάμανθυ και τον Σαρπηδόνα. Οι δυο απ' αυτούς, ο Μίνως και ο Ραδάμανθυς, θεωρήθηκαν τόσο δίκαιοι, που οι μύθοι τους εγκατέστησαν στις πύλες του Άδη και, μαζί με τον Αιακό, τους όρισαν αιώνιους κριτές των ψυχών. Όσο ζούσαν τα παιδιά του Δία και της Ευρώπης, είχαν καταφέρει να φτιάξουν έναν κόσμο σχεδόν ιδανικό. Με τη δικαιοσύνη να επικρατεί παντού. Και τους ανθρώπους να ζουν ειρηνικά σε μιαν ευνομούμενη κοινωνία. Ο Ραδάμανθυς, λέγανε, ήταν ο έμπιστος του Μίνωα. Ο σοφός κυβερνήτης των μινωίδων νήσων. Αυτός που εφάρμοζε το θεόσταλτο νόμο και την τάξη. Δεν συμφωνούσαν, όμως, όλοι οι μύθοι του αρχαίου κόσμου όταν μιλούσαν για θεούς και για ήρωες. Κάποιοι απ' αυτούς ήθελαν τον Ραδάμανθυ να συγκρούεται με τον Μίνωα και να φεύγει από την Κρήτη. Λέγανε, μάλιστα, πως πήγε στη Βοιωτία, όπου και παντρεύτηκε την Αλκμήνη, τη μητέρα του πιο αγαπημένου ήρωα των αρχαίων, του

68

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013

Ηρακλή. Λέγανε, ακόμη, ότι ήταν καλός πατριός ο Ραδάμανθυς και ότι ο Ηρακλής όφειλε σε κείνον την καλή του αγωγή. Φεύγοντας, όμως, από την Κρήτη πήρε μαζί του το πιο συμβολικό φυτό του νησιού: τον στύρακα. Τον φύτεψε στην βοιωτική γη, στην Αλίαρτο. Και οι αρχαίοι πίστευαν ότι οι συστάδες των αστυράκων που φύτρωναν εκεί ήταν τεκμήρια της εγκατάστασης του Ραδάμανθυ! Το μαρτυρεί ένας από τους πιο παρατηρητικούς συγγραφείς της ύστερης αρχαιότητας, ο Πλούταρχος!

Το κρητικό λιβάνι! Ο γράφων γνωρίζει τον στύρακα εξ απαλών ονύχων. Από τα παιδικά του χρόνια. Ήξερε για τις ποικίλες χρήσεις του ξύλου του, έβλεπε τους παλιούς κοφινάδες και τους καλαθάδες να πλέκουν αριστουργήματα με τα κλαδιά του. Δεν ήξερε, όμως, τίποτα για το κόμμι Τα του! Είχε, απλώς, ακούσει τη θανατηφόρα φράση "δάκρυ του αστύβέλη! ρακα", όχι όμως την άλλη, τη Για τους ανθρώπους της προβιομηλιγότερο συνηθισμένη έξω χανικής εποχής ο στύρακας ήταν ένα από τον μοναστικό κόσμο: από τα πιο πολύτιμα φυτά. Με τα κλαδιά "δάκρυ του Θεού". Την ονοτου έφτιαχναν τα πάντα: ραβδιστήρες, μασία αυτή την άκουσε για σαΐτες, καλάθια. Στην αρχαιότητα ήταν πρώτη φορά από ασκητές φημισμένα τα βέλη των τόξων που του κρητικού νότου! Έτσι, φτιάχνονταν με το ξύλο του. "δάκρυ του Θεού", λέγανε το Ήταν σκληρά, ελαφριά αρωματικό κόμμι που έβγαινε και ανθεκτικά! από τον κορμό και τα κλαδιά του στύρακα. Οι παλιοί Καστρινοί χρησιμοποιούσαν μιαν άλλη λέξη για τη ρητίνη, μάλλον ξενικής προέλευσης: "μπουχούρι". Την έλεγαν, όμως, και "βρωμόπισσα". Και "βρωμομελτζουβί". Και "βρωμολίβανο" και "τουρκολίβανο". Κι αυτό επειδή, όπως θα δούμε στη συνέχεια, το αρχαίο κρητικό λιβάνι συνδέθηκε στο πέρασμα του χρόνου με μιαν άλλη θρησκεία, όχι με τον Χριστιανισμό. Η ονομασία "μπουχούρι", όμως, μας προβληματίζει πολύ. Δεν γνωρίζω την ετυμολογία της, είναι γνωστό, όμως, ότι οι Κρητικοί του παλιού καιρού δεν έλεγαν "μπουχούρι" μόνο το κόμμι του στύρακα. Την ίδια λέξη χρησιμοποιούσαν και για την υπογραφή. Και για τις μικρές σφραγίδες που είχαν χαραγμένα τα μονογράμματά τους και τα κουβαλούσαν οι παλιοί για να δηλώνουν την ταυΑνθισμένα τότητά τους.

❋

◗◗

φυτά στύρακα.

69

ΥΠΕΡ

ΦΥΤΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Το τέλος μιας αρχαίας λατρευτικής πρακτικής Για να μπορέσομε να κατανοήσομε, όμως, τη σημασία του θυμιάματος που βγαίνει από τον στύρακα, θα πρέπει να ρίξομε μια ματιά στην ιστορία των αρωματικών υλών. Η συνήθεια να χρησιμοποιείται στη θρησκεία και στη λατρεία το κόμμι του πολύτιμου φυτού χάνεται στις προϊστορικές λατρείες, τότε που οι άνθρωποι αξιοποιούσαν κατά τον καλύτερο τρόπο τα αγαθά της φύσης. Οι πιο σημαντικές μαρτυρίες, όμως, για τη χρήση της ρητίνης προέρχονται από πηγές των ιστορικών χρόνων (κλασικών, ελληνιστικών και ρωμαϊκών). Η χρήση της ρητίνης ως θυμίαμα επιβίωσε στο χρόνο. Πέρασε από την αρχαία θρησκεία στον Χριστιανισμό. Και κράτησε για κάποιους αιώνες, μέχρι τις φοβερές θρησκευτικές διαμάχες του μεσαιωνικού κόσμου, αυτές που καθόρισαν την τύχη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και ολόκληρης της Ανατολής. Οι κατακτητές των εδαφών που ανήκαν στο Βυζάντιο χρησιμοποίησαν ευρύτατα το θυμίαμα από στύρακα. Άλλωστε, η συνήθεια να αρωματίζουν με αυτό τους ιερούς χώρους φαίνεται ότι ήταν από πολύ παλιότερα γνωστή στην Ανατολή. Είναι γνωστό, μάλιστα, ότι οι Άραβες ήταν εξοικειωμένοι γενικότερα με το άρωμα του στύρακα. Ακόμη και όταν ήθελαν να σκεπάσουν τις βαριές μυρωδιές που αναδύονταν από την καύση κάποιων τοπικών ξύλων στις εστίες τους, το κόμμι του στύρακα χρησιμοποιούσαν. Είναι πιθανόν, μάλιστα, να μετέδωσαν οι αραβικοί 70

Πλέκοντας κόφες σε μιαν άλλη εποχή. Φωτογραφία της Nelly’s από την Κρήτη του Μεσοπολέμου (1927 ή 1939). Τα χρηστικά είδη που πλέκονταν με στυρακόβιτσες ήταν μεγάλης αντοχής, αθάνατα, όπως έλεγαν οι άνθρωποι του παλιού καιρού.

◗◗

λαοί τη συνήθεια των λατρευτικών θυμιαμάτων και στους υπόλοιπους μουσουλμάνους. Οι αλλόθρησκοι κατακτητές της Κρήτης δεν έχτισαν πολλά τεμένη στο νησί. Αξιοποίησαν τους ναούς της Χριστιανοσύνης, καθολικούς και ορθόδοξους. Τους μετέτρεψαν σε τζαμιά. Αλλά, πριν τους χρησιμοποιήσουν, τους απολύμαιναν από καθετί που νόμιζαν ότι αποτελούσε μίασμα για την πίστη τους. Έκαιγαν για μέρες κάμφορα και άλλα βαριά αρωματικά πιστεύοντας ότι μ' αυτόν τον τρόπο "καθάριζαν" ακόμη και τον αέρα των ιερών χώρων. Όταν ολοκληρωνόταν η διαδικασία των καθαρμών, έκαιγαν θυμιάματα φτιαγμένα με το κόμμι του στύρακα. Αυτός φαίνεται να ήταν ο λόγος που οι χριστιανοί συνέδεσαν το ιδιαίτερο άρωμα του φυτού με τα μουσουλμανικά τεμένη. Και το κατάργησαν εντελώς από τις λατρευτικές πρακτικές τους! Γι' αυτό και το βάφτισαν "βρωμομελτζουβί", "βρωμολίβανο" και "τουρκολίβανο". Πιθανότατα, όμως, να μην ήταν αυτός ο μόνος λόγος. Ίσως να είχε ήδη επικρατήσει και εδώ η συνήθεια της (σχεδόν) αποκλειστικής χρήσης του λιβανιού στα λατρευτικά θυμιάματα των Χριστιανών, δηλαδή της αρωματικής ρητίνης που προέρχεται από τον κορμό του δένδρου Boswellia sacra (φύεται στο Ομάνη, στην Υεμένη της Αραβικής Χερσονήσου και σε διάφορες περιοχές της Βορειοανατολικής Αφρικής).

Ο τελευταίος ιερός στύρακας Δεν φαίνεται να αντικαταστάθηκε την ίδια εποχή σε όλες τις περιοχές της Κρήτης το αρωματικό κόμμι του στύρακα από το λιβάνι του εμπορίου. Στα ερημοκλήσια και στα καλύβια των ασκητών τα πράγματα εξελίχτηκαν διαφορετικά απ' ότι στα αστικά κέντρα. Δεν ήταν εύκολο για τους μοναχούς και τους ερημίτες να προμηθεύονται λιβάνι από την αγορά. Γι' αυτό συνέχισαν να αναζητούν αρωματικές ύλες στο φυσικό περιβάλλον. Ακόμη και στα χρόνια του Μεσοπολέμου συνέχιζαν να χαράζουν τους κορμούς του φυτού για να μαζέψουν το δάκρυ του. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που συγκεντρώσαμε κατά τη δεκαετία του 1980 από τους τελευταίους ερημίτες, σε ασκηταριό των Αστερουσίων οι καλόγηροι είχαν φυτέψει έναν στύρακα σε πι-

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013

Φάρμακο Δεν γνωρίζομε αν μελετήθηκαν από κάποια επιστημονική ομάδα οι φαρμακευτικές ιδιότητες του στύρακα. Και ιδιαίτερα της αρωματικής ρητίνης του. Γιατί η λαϊκή ιατρική της Κρήτης το είχε ως βασικό όπλο στη φαρέτρα της. Και τι δεν θεράπευαν με τον στύρακα! Αναπνευστικά προβλήματα, χιονίστρες, ρευματισμούς, αρθριτικά, δερματοπάθειες, έλκη, εγκαύματα, κοιλιακά. Εκείνο, όμως, που προκαλεί έκπληξη σήμερα είναι η χρήση της αρωματικής ρητίνης ως βασικό αφροδισιακό ελιξίριο. Ήταν, δηλαδή, κάτι σαν βιάγκρα του παλιού καιρού! Είναι, επίσης, γνωστό ότι το δάκρυ του στύρακα χρησιμοποιούνταν ως πρώτη ύλη σε αυτοσχέδια καλλυντικά. Στο Μεγαλόκαστρο ήταν κάποτε περιζήτητο επειδή οι χανούμισσες πίστευαν ότι έφτιαχνε βελούδινο δέρμα και μεταξένια μαλλιά. Η τελευταία δοξασία είναι πιθανόν να οφείλεται σε μια από τις πιο συνηθισμένες χρήσεις του στύρακα: χρησιμοποιούσαν τη ρητίνη του για να σκοτώνουν τις ψείρες από τα μαλλιά. Τη διέλυαν σε ξύδι, αραίωναν με νερό και λούζονταν. Σε πολλές περιοχές, τόσο της Κρήτης όσο και του υπόλοιπου ελληνικού χώρου, η ρητίνη του στύρακα χρησιμοποιούνταν ως ναρκωτικό. Για τον λόγο αυτό την έβαζαν στις κολύμπες των ποταμών και νάρκωναν ή ζάλιζαν τα χέλια προκειμένου να τα ψαρέψουν πιο εύκολα.

❋ θάρι. Η εξήγηση είναι απλή: το φυτό δεν είναι αυτοφυές στην ευρύτερη περιοχή. Και οι άνθρωποι, που είχαν συνηθίσει να μαζεύουν το δάκρυ του, αναγκάστηκαν να το καλλιεργήσουν! Οι πληροφορίες αυτές ταιριάζουν με ανάλογες μαρτυρίες από την Κύπρο. Ο Κυπριανός (1730-1818) έγραφε ότι στην Πάφο λαμβάνεται "στοράτζον (στύρακας) και θυμίαμα από δέντρα". Ακόμη και στα πολύ πρόσφατα χρόνια οι Κύπριοι μάζευαν το κόμμι του στύρακα για να θυμιατίζουν τις εικόνες και τους ναούς τους.

Το μαξούλι του Αστυρακιά και οι Γωνιανοί καλαθοπλέκτες Στην Ανατολική Πεδιάδα, στα ριζοβούνια της Δίκτης, ανάμεσα στα χωριά Κασταμονίτσα, Αβδού, Ασκούς και Γωνιές, υπάρχει μια εύφορη ημιορεινή και πετρώδης κοιλάδα, ο Αστυρακιάς. Μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα ήταν ο σιτοβολώνας της Κασταμονίτσας (σ' αυτό το χωριό ανήκει κατά το μεγαλύτερο μέρος της η κοιλάδα). Οι κάτοικοι καθάριζαν τα χωράφια, μάζευαν τις πέτρες, έχτιζαν ξερολιθιές και καλλιεργούσαν εξαιρετικά δημητριακά και όσπρια. Εκτός από τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις, όμως, υπήρχαν και οι άλλες, αυτές που για διάφορους λόγους δεν προσφέρονταν για καλλιέργεια. Κατά ένα μεγάλο ποσοστό οι πετρώδεις περιοχές καλύπτονται από στύρακες! Χιλιάδες θάμνοι απλώνονται παν-

τού και όταν ανθίζουν την άνοιξη κάνουν το τοπίο παραδεισένιο. Οι αστύρακες, όμως, δεν αντιμετωπίζονταν ποτέ ως άγριοι θάμνοι, αλλά ως πηγή εισοδημάτων! Μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1970 οι κάτοικοι των Γωνιών ειδικεύονταν στην καλαθοπλεκτική. Έπλεκαν με ευλύγιστα κλαδιά δέντρων και σκισμένα καλάμια εξαιρετικά χρηστικά είδη, απαραίτητα για το αγροτικό νοικοκυριό της Κρήτης: κοφίνια, κανισκάρια, κόφες, καλάθια διαφόρων μεγεθών. Οι Γωνιανοί καλαθάδες θεωρούσαν τον στύρακα ως την καλύτερη πρώτη ύλη για τις χειροτεχνικές κατασκευές τους! Και είχαν δίκιο. Το ευλύγιστο κλαδί του γίνεται σκληρό και πανίσχυρο σαν ξεραθεί. Και το κυριότερο: δεν σκουληκιάζει ποτέ και δεν σαθρακιάζει. Τα κοφίνια και τα καλάθια που πλέκονταν με στυρακόβεργες λέγανε ότι ήταν αθάνατα! Με τον καιρό, λοιπόν, αναπτύχθηκε μια ιδιότυπη σχέση ανάμεσα στους Γωνιανούς καλαθάδες και τους ιδιοκτήτες των εκτάσεων στις οποίες φύτρωναν αστυράκοι. Κάθε χρόνο συνάπτονταν μικροσυμβάσεις με τις οποίες οι τεχνίτες εκμίσθωναν τις συστάδες των φυτών. Μ' αυτόν τον τρόπο αποκτούσαν το αποκλειστικό δικαίωμα να κόβουν όσα κλαδιά τους χρειάζονταν! Πλήρωναν συνήθως μετρητά (όχι σημαντικά ποσά) ή αντάλλασσαν την πρώτη ύλη με τελικά προϊόντα (κόφες, κοφίνια, καλάθια). X

71

ΤΑΞΙΔΙ

ΟΦΤΟ ΚΡΕΑΣ ΜΕ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΤΩΝ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΒΟΣΚΩΝ

Το αντικριστό της Παταγονίας ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ ΤΣΑΠΑΚΗ ΟΦΘΑΛΜΙΑΤΡΟΥ

Ήταν ένα ήπιο καλοκαιρινό πρωινό (Φεβρουάριος μήνας) στη γη των αιώνιων παγετώνων, στο νότιο άκρο της Αργεντινής, στο Ελ Καλαφάτε. Έτσι ονομάζεται η μικρή όμορφη πόλη που αποτελεί σήμερα ορμητήριο όσων προσπαθούν να γνωρίσουν την απόμακρη παγωμένη γη της Παταγονίας. Λίγο πιο κάτω από την κωμόπολη αρχίζει το βασίλειο του λευκού, η μαγεία των αιώνιων πάγων, η μοναξιά του τόπου που τον ξέρουμε ως "νότιο πόλο" της γης!

Τ

ις τελευταίες δεκαετίες οι επισκέπτες που φτάνουν στα παγωμένο τοπίο πολλαπλασιάζονται. Πόσο παράξενο φαίνεται, αλήθεια, αφού μέχρι και πριν από έναν αιώνα περίπου το ταξίδι στην "άκρη του κόσμου" έμοιαζε με περιπέτεια. Το ξέρουμε, άλλωστε, από τις γεμάτες μυστήριο περιγραφές των περιηγητών, αλλά και από το ερευνητικό ταξίδι του Κάρολου Δαρβίνου. Ο άνθρωπος που διατύπωσε τη θεωρία της εξέλιξης των ειδών είχε αναζητήσει και εδώ στοιχεία για να τεκμηριώσει τις απόψεις του. Σήμερα, όμως, τα πράγματα έχουν αλλάξει. Ο τουρισμός αποτελεί μια από τις κύριες οικονομικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται στην περιοχή. Ονομαστά είναι τα ταξίδια με κρουαζιερόπλοια που πλέουν δίπλα σε θεόρατους παγετώνες, όπως ο "Ουψάλα" και ο "Περίτο Μερένο", με πλάτος πέντε χιλιόμετρα και ύψος 60 μέτρα, ή ακόμη και πολύ κοντά σε αποκομμένα κομμάτια πάγου. Δέος νιώθει όποιος διαπιστώσει ότι λίγα μέτρα από το πλοίο στο οποίο επιβαίνει επιπλέουν οι σπασμένοι παγετώνες. Και δεν είναι μόνο οι κρουαζιέρες, είναι και τα ξενοδοχεία που χτίζονται για να φιλοξενήσουν επισκέπτες από όλον τον κόσμο. Ο τεράστιος παγετώνας, ο "Περίτο Μερένο", ταξιδεύει ακόμη από τις πλαγιές των Άνδεων μέσα στα νερά της λίμνης "Αργεντίνα", με ταχύτητα δυο μέτρων τη μέρα! Η φωνή της ξεναγού αντηχούσε ακόμη στα αυτιά μας. Μας

Μοσχάρια και βόδια ολόγυρα στη φωτιά! Τα αντικριστά της Παταγονίας.

◗

μιλούσε για τον αρχαίο πολιτισμό των κατοίκων, για το "σπήλαιο των χεριών". Πριν από 10.000 χρόνια περίπου οι άνθρωποι της εποχής σκάλιζαν βραχογραφίες εξαιρετικής ποιότητας και άφηναν πάνω στην πέτρα τα αποτυπώματα των χεριών τους, χρησιμοποιώντας ντόπια υλικά, χρωστικές ύλες που όπως φαίνεται ήξεραν να τις χρησιμοποιούν πολύ καλά. Είναι από τις πιο σημαντικές μαρτυρίες που σώθηκαν από την παλαιότατη ιστορία της αμερικάνικης ηπείρου. Στην Παταγονία οι άνθρωποι καμαρώνουν για τον αρχαίο πολιτισμό τους. Καμαρώνουν για τη δεξιοτεχνία τους να ζωγραφίζουν σκηνές κυνηγιού, αιλουροειδή που τρέχουν, πουλιά που πετούν και περίπλοκα γεωμετρικά σχήματα. Καμαρώνουν επίσης για τους Ινδιάνους Tehuelche που ζούσαν κάποτε εδώ, ξεκομμένοι από τον υπόλοιπο κόσμο. Ήταν, λένε, θεόρατοι. Έμοιαζαν με γίγαντες μπροστά στους κοντούς Ευρωπαίους εξερευνητές του Μαγγελάνου. Στις πατούσες των γιγάντιων Ινδιά-

73

ΟΦΤΟ ΚΡΕΑΣ ΜΕ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΤΩΝ ΚΡΗΤΙΚΩΝ ΒΟΣΚΩΝ

Το... "αντικριστό" ψήνεται ενώπιον κοινού!

{ Tsiknakis } ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΤΣΙΚΝΑΚΗ

Παραδοσιακά

Αρτοσκευάσματα

Οι οικογένεια Τσικνάκη ξεκίνησε το 1984 ως ένας μικρός φούρνος του χωριού νότια της Κρήτης στην περιοχή της Μεσσαράς, αμέσως μετά από λίγα χρόνια έχοντας δει μεγάλη ανταπόκριση και στήριξη από την τοπική κοινωνία, μεταφέρθηκε σε νέες ιδιόκτητες εγκαταστάσεις 350 τ.μ. όπου συνέχισε να προσφέρει στον κόσμο αυτό που γνώριζε να κάνει καλύτερα, να δημιουργεί νόστιμα και σταθερής ποιότητας παραδοσιακά προϊόντα. Η οικογένεια Τσικνάκη ως κύρια δραστηριότητα την παραγωγή Κρητικού παξιμαδιού, το 2004 είναι η πρώτη εταιρία στην Ελλάδα που δημιουργεί το βιολογικό παξιμάδι. Με το άνοιγμα της βιολογικής αγοράς η οικογένεια Τσικνάκη για άλλη μια φορά εισέπραξε την αναγνώριση από το κοινό, όπου ήταν και το εισιτήριο για την δημιουργία νέων ιδιόκτητων ευρωπαϊκών προδιαγραφών εγκαταστάσεων μεγάλης δυναμικότητας 4500 τ.μ ώστε να μπορέσει να καλύψει της ανάγκες της αγοράς χωρίς να αμελήσει την σταθερή ποιότητα.

2011 η εταιρία Τσικνάκη αποφάσισε να προσθέσει νέα προϊόντα και να καινοτομήσει για άλλη μια φορά στον τομέα της αρτοποιίας, δημιουργώντας ένα υγιεινό σνακ, το μπισκότο με αλοη βερα. Όραμα και στόχος της εταιρίας είναι η δημιουργία νέας σειράς προϊόντων χωρίς προσθήκες που απευθύνεται και προσφέρει απόλαυση χωρίς δεύτερη σκέψη σε όλο τον κόσμο. Η εταιρία πιστοποιείτε από τον οργανισμό διαχείρισης ποιότητας ISO 22000:2009 και από τον οργανισμό πιστοποίησης βιολογικών προϊόντων ΔΗΩ.

νων λένε πως οφείλει το όνομά της η Παταγονία (pata ονομάζεται η πατούσα στα ισπανικά). Γιατί ο Μαγγελάνος και οι σύντροφοί του ήταν οι πρώτοι Ευρωπαίοι που πάτησαν το πόδι τους εδώ, το 1520. Κι όπως ήταν φυσικό, εντυπωσιάστηκαν βλέποντας ανθρώπους με ανάστημα κοντά στα δυο μέτρα! Το Ελ Καλαφάτε δεν είναι παλιά πόλη. Ιδρύθηκε πριν από 80 χρόνια περίπου αλλά έχει κι αυτό την ιστορία του. Λένε πως οφείλει το όνομά του σε έναν μικρό όμορφο θάμνο με κίτρινα άνθη και μαύρους καρπούς που λέγεται κι αυτό calafate. Καθώς περπατούσαμε εκείνη τη μέρα στους δρόμους είδαμε μεγάλα φορτηγά να περνούν από δίπλα μας. Ήταν γεμάτα με χοντρά ξύλα. Πρόθυμα μας εξήγησαν οι ντόπιοι πως σε λίγο θα άρχιζε η τοπική γιορτή και δεν έπρεπε να τη χάσουμε. Πήγαμε στην άκρη της πόλης, στις απέραντες εκτάσεις που απλώνονται εκεί. Μια ομάδα ανθρώπων έστηνε τα ξύλα σε μεγάλους σωρούς και έβαζε φωτιές. Πληρώσαμε εισιτήριο και περιμέναμε. Στην τιμή του εισιτηρίου περιλαμβανόταν το φαγητό και το ποτό μας. Άλλα φορτηγά κατέφτασαν λίγη ώρα μετά. Αυτή τη φορά δεν μετέφεραν ξύλα, αλλά σφαγμένα ζώα. Αγελάδες και ταύρους. Τα πέρασαν σε τεράστιες σούβλες ειδικά κατασκευασμένες για να κρατιέται το ζώο ανοιχτό, με τεντωμένα στο πλάι τα πλευρά και τα πόδια του. Έτσι γνώρισα για πρώτη φορά το αντικριστό της Παταγονίας!

74

Μέχρι τότε νόμιζα πως μόνο οι Κρητικοί βοσκοί ανάβουν φωτιές και βάζουν ολόγυρα τα κρέατα μέχρι να ψηθούν με τη θερμοκρασία της φλόγας, χωρίς να περιμένουν να γίνουν κάρβουνα τα ξύλα όπως γίνεται σε άλλες περιοχές. Εκείνη τη μέρα έμαθα ότι κι άλλοι άνθρωποι έχουν παρόμοιες συνήθειες. Κι όχι κάπου εδώ κοντά, αλλά στη μακρινή Παταγονία, στον τόπο που οι ταξιδιωτικοί οδηγοί συνηθίζουν να αποκαλούν "άκρη του κόσμου". Το πιο εντυπωσιακό από όλα ήταν ότι δεν έψηναν μόνο αρνιά και κατσίκια (η αιγοπροβατοτροφία είναι αρκετά ανεπτυγμένη στην περιοχή), αλλά ολόκληρα βόδια! Εκατόμβες τεράστιων ζώων άπλωσαν οι ψήστες κυκλικά γύρω από τις φωτιές. Άλλωστε, στις τεράστιες πάμπες του αργεντίνικου νότου μπορεί να δει κανείς χιλιάδες βοοειδή να βόσκουν. Είχα την περιέργεια να διαπιστώσω πόση ώρα χρειαζόταν για να ψηθεί ένα τόσο μεγάλο ζώο με τον τρόπο που ξέρουμε πολύ καλά στην Κρήτη, τον τρόπο του "αντικριστού". Δυστυχώς, όμως, δεν πρόλαβα. Μόλις άρχισαν να ροδίζουν κάπως τα κρέατα μαζέψαμε βιαστικά τα πράματά μας. Λίγο ακόμη και θα χάναμε την πτήση της επιστροφής. Ήταν η τελευταία ημέρα στην γοητευτική, άγρια, μυστηριακή και μυθική Παταγονία, πριν από 15 χρόνια περίπου! X

ΥΙΟΙ ΣΤΑΥΡΟΥ ΤΣΙΚΝΑΚΗ Ο.Β.Ε.Ε.

5ο ΧΙΛΙΟΜΕΤΡΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΟΔΟΥ ΜΟΙΡΩΝ ΤΥΜΠΑΚΙΟΥ / ΤΗΛΕΦΩΝΟ: 2892042255 / ΤΗΛΕΦΩΝΟ FAX: 2892042355 / ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ: www.tsiknakisbakery.gr / email: info@tsiknakisbakery.gr

ΥΠΕΡ

ΕΝΑ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΚΑΣΤΡΟ ΚΙ ΕΝΑ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΗΜΑ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2013

Τα "πικραμένα χείλη" του Καζαντζάκη Κάποιοι ήθελαν να "πυργώσουν" τον τάφο στο Μαρτινέγκο. Ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος ένωσε τη φωνή του με εκείνους που ήθελαν την τελευταία κατοικία του Κρητικού συγγραφέα πέτρινη κι απέριττη! Τέλη της δεκαετίας του 1950. Ένας από τους πιο γνωστούς λόγιους της εποχής, ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, φτάνει στην Κρήτη. Όπως φαίνεται από τα γραφτά του, ήταν ένα από τα συνηθισμένα ταξίδια του. Τη λάτρευε την Κρήτη. Τον γοήτευαν τα σφακιανά βουνά, οι αγέρωχοι "γιδάρηδες', όπως ονομάτιζε τους βοσκούς. Τον συναρπάζανε τα χρώματα. Και το φως. Λίγες μέρες μετά το ταξίδι, δημοσιεύει χρονογραφήματα κι εντυπώσεις στον αθηναϊκό Τύπο. Δεν αποκαλύπτει τίποτα το καινούργιο. Έχει, όμως, τον τρόπο του. Παρατηρεί, αξιολογεί, θαυμάζει. Και γεμίζει τη μνήμη του με εικόνες. Ανηφορίζει στο Μαρτινέγκο. Κι όπως λέει, τότε σχεδίαζαν να βάλουν ένα κουβούκλιο γύρω από τον τάφο του Καζαντζάκη. Ετοιμάζονταν να τον πυργώσουν! Ο ποιητής, που ξέρει να εκτιμά την ομορφιά της απλότητας, λέει όχι. Ο απέριττος τάφος με τις πέτρες και τον ξύλινο σταυρό είναι ό,τι ταιριάζει καλύτερα στον ασκητή της γραφής. Κι ύστερα περπατά στους δρόμους. Βλέπει την προτομή του Κρητικού συγγραφέα. "Έχει πολύ πικραμένα χείλη, πολύ συλλογισμένο πρόσωπο", λέει. Και συμπληρώνει πως είναι... "το πρόσωπο ενός ανθρώπου δοσμένου στην εσωτερική τραγωδία του, στη μοναξιά του..." Είναι η προτομή που βλέπομε ακόμη στο πάνω μέρος της κεντρικής πλατείας, στις Τρεις Καμάρες του Μεγάλου Κάστρου. Σίγουρα δεν είναι το καλύτερο κείμενο του ταλαντούχου ποιητή Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου για την Κρήτη. Είναι, όμως, μια λογοτεχνική περιγραφή ποτισμένη με την αγάπη σε έναν τόπο που φαίνεται πως θαύμαζε από παλιά. Αυτόν τον θαυμασμό και την αγάπη νιώσαμε κι εμείς όταν το διαβάσαμε. Και επιλέξαμε να το μεταφέρουμε εδώ. Ως τεκμήριο για μια εποχή τόσο κοντινή και τόσο μακρινή συνάμα.

76

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ Στην Κρήτη, άλλη μια φορά. Είναι πάντα ευχάριστο να ξαναβρίσκη κανείς ένα γνώριμο τοπίο, ένα γνώριμο πρόσωπο, που έτυχε κάποτε να του προκαλέση εντύπωση. Όταν αντίκρυσα για πρώτη φορά από την ακροθαλασσιά του Μεγάλου Κάστρου το Δία της Κρήτης, το Γιούχτα, σκαλισμένον απάνω στην τραχιά του κορυφογραμμή, όταν για πρώτη φορά έζησα την ειρηνική ώρα της Κνωσού, της Φαιστού, και ανάσανα τον ζεστόν αγέρα του Λιβυκού πελάγους, εσυλλογίστηκα: «άλλος κόσμος!». Οι τόποι, οι άνθρωποι, η προϊστορική μνήμη, η μεταγενέστερη ιστορία, όσο κι αν δένεται αράγιστα με την όλη μας ιστορία, την εθνική, διατηρούν κάποια γνωρίσματα, που τους διαφοροποιούν και, από μιαν άποψη, τους απομονώνουν. Είναι η κρητική συνείδηση, η «κρητική ματιά», καθώς την είπε ο Καζαντζάκης! Τώρα βρίσκεται ξαπλωμένος, αναπαμένος, μέσα σε πολύν ενθουσιασμό και πολύν κατατρεγμό, στο χώμα της γης του. Σημείο για τους πολλούς αντιλεγόμενο, δαίμονας και προφήτης, οραματιστής και χαλαστής, γεμάτος αγωνία και αντίφαση, άπληστος και απελπισμένος (όλοι οι άπληστοι καταλήγουν στο αδιέξοδο του απελπισμού) έχει πια επιστρέψει. Ανεβαίνω στην τάπια του Μαρτινέγκου να τον συναπαντήσω. Κάτω από την τάπια απλώνονται οι στέγες της πολιτείας και πέρα η θάλασσα η Κρητική, αστραφτερή μέσα στο μέγα ανοιξιάτικο φως. Πάνω από την τάπια, στο βάθος, ανοίγονται και πυργώνονται τα βουνά του Ψηλορείτη, η Ίδη. Η Κρήτη ανέβασε το νεκρό της ψηλά, σε μια θέση περιωπής, γιατί η Κρήτη το νιώθει το ύψος- είτε της σωματικής είτε της ψυχικής είτε της πνευματικής ρώμης∙ ακόμη και το ύψος του απελπισμού, που μπορεί να είναι και βάθος. Ένας άνθρωπος, προικισμένος με ζωντανή πολυμάθεια και γυμνασμένη καλαισθησία, ικανός για τα λεπτότατα και τα υποβλητικότατα, ο Κώστας Λασσιθιωτάκης, εσχεδίασε και πραγματοποίησε τον τάφο του Καζαντζάκη. Πολλοί τώρα θέλουν να τον αλλάξουν, να πυργώσουν ένα μνημείο. Σφάλμα μεγάλο. Ο Καζαντζάκης πρέπει να μείνη εκεί –καθώς βρίσκεται. Κάτω από τις ασήκωτες κρητικές μαρμαρόπλακες, που κουβάλησε ο Λασσιθιωτάκης, ασύμμετρες, ακανόνιστες, χωρισμένες αναμεταξύ τους με βαθειές και μεγάλες ραγισματιές- το βάρος τους φτάνει τους δώδεκα τόννους. Στο κεφάλι του τάφου άσπρη πέτρα με τρεις γραμμές του Καζαντζάκη, γραμμένες κατά τον τρόπο του, δηλώνει την ταυτότητα του νεκρού, χωρίς όνομα, χωρίς χρονολογία. Και πίσω από την πέτρα μεγάλος σταυρός από κορμούς αγριοκαστανιάς.

◗◗ Ο τάφος του Καζαντζάκη στο Μαρτινέγκο. Λίγα χρόνια μετά το θάνατο του Κρητικού συγγραφέα, κάποιοι ήθελαν να τον αλλάξουν. Να τον "πυργώσουν". Οι φωτογραφίες που δημοσιεύονται εδώ είναι από πρόσφατο μνημόσυνο που οργάνωση η Διεθνής Εταιρεία Φίλων του Καζαντζάκη.

77

ΕΝΑ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΚΑΣΤΡΟ ΚΙ ΕΝΑ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΗΜΑ

Αυτός είναι ο τάφος. Τραχύς και ρωμαλέος καθώς ο άνθρωπος. Σε τοπίο γυμνό και απεριποίητο. Ας το περιποιηθούν αλλ’ ας το αφήσουν στη γύμνια του. Λουλούδια και θάμνοι δεν του ταιριάζουν του Καζαντζάκη. Εκτός αν είναι να φυτέψουν ασπάλαθους – να γεμίζη την άνοιξη ο τόπος άγρια κίτρινη ανθοφορία, καθώς χαμόγελο βραχοτοπιάς. Το Ηράκλειο, το Μεγάλο Κάστρο, έχει τιμήσει τον Καζαντζάκη και με μια προτομή, σε χαλκό, άριστο έργο του Απάρτη. Έχει πολύ πικραμένα χείλη, πολύ συλλογισμένο πρόσωπο ή προτομή. Το πρόσωπο ενός ανθρώπου δοσμένου στην εσωτερική τραγωδία του, στη μοναξιά του, ξένου ανάμεσα σε ξένους. Και στο ιστορικό Μουσείο της Κρήτης, όπου πολύτιμα κατάλοιπα της Ενετοκρατίας και της σκλαβιάς στους Τούρκους και της μεταβυζαντινής αγιογραφίας, έχουν αφιερώσει μια αίθουσα στον Καζαντζάκη. Εκεί βρίσκεται το γραφείο του της Αίγινας κι ένα τμήμα της βιβλιοθήκης του και άλλα αναμνηστικά, καθώς το κρητικό δαχτυλίδι που φορούσε και το τσιμπούκι του, και χειρόγραφά του και σε μεγάλες όρθιες προθήκες όλες τις ξενόγλωσσες εκδόσεις των έργων του, οι πολυαριθμότατες. Ο Καζαντζάκης πέρασε τη νεκρή ζώνη, που χωρίζει τα νεοελληνικά γράμματα από τους ξένους τόπους, με το σπαθί του. Θυμούμαι, πόσες δυσκολίες συναπάντησε εδώ στην Αθήνα, ίσαμε που να μπορέση να τυπώση το Ζορμπά του. Με πόσο δισταγμό, με πόση καταφρόνια, το αντίκρυσαν το βιβλίο τούτο οι εκδότες. Πόσο ψυχρά κι όταν τυπώθηκε, το υποδέχτηκε το δικό μας κοινό. Ένα βιβλίο μέσα στ’ άλλα! Πίσω από το γραφείο του Καζαντζάκη και απάνω από τη βιβλιοθήκη του υψώνεται ο Εσταυρωμένος Χριστός. Μπορεί να έχη κανείς όποια γνώμη για μερικούς από τους πρόσκαιρους ενθουσιασμούς του ή για κάποιες αποτυχημένες σελίδες του, που υπήρξαν «πέτρα σκανδάλου». Οι υπερβολές και οι αδυναμίες είναι ανθρώπινες. Αλλά υπάρχει στα κείμενά του ένα μέγεθος, που δε μπορεί να το προσπεράση χωρίς πολύ να συλλογισθή. Η Κρήτη αισθάνε-

78

Η Κρήτη ανέβασε το νεκρό της ψηλά, σε μια θέση περιωπής, γιατί η Κρήτη το νιώθει το ύψος- είτε της σωματικής είτε της ψυχικής είτε της πνευματικής ρώμης

◗◗ ται αυτό το μέγεθος. Είν’ ένας τόπος που κατεβαίνει από χιονισμένες κατάψηλες μαδάρες προς το ειδυλλιακό κύμα της Μέσης θάλασσας. Από τα σπλάχνα της ήρθε στο φως η πάγκαλη εκείνη ευγένεια των τοιχογραφιών της Κνωσού. Από τα σπλάχνα της ήρθε στο φως ο Θεοτοκόπουλος. Ο Κορνάρος του «Ερωτόκριτου». Ο Χορτάτζης της «Ερωφίλης». Η γενιά του Σολωμού. Οι Κρητικοί πιστεύουν πολύ στον εαυτό τους. Και η ιστορία τους δικαιώνει. Πρόσφερε στο Έθνος μνήμες που γίνονται παντοτεινές παρουσίες. Ιδού ο Βενιζέλος! Υπήρξεν ένας καλλιτέχνης της πολιτικής. Ο καλλιτέχνης είναι τύπος παρορμητικός. Περισσότερο από κάθε άλλον προωρισμένος από φυσικού του να πέφτη σε λάθη. Και τα λάθη, στην περιοχή της πολιτικής, στοιχίζουν πολύ και πληρώνονται ακριβά. Αλλ’ όσο περνάει ο καιρός, τόσο το ανάστημά του μεγαλύτερο δείχνεται. Ακόμη και για τους αντιπάλους του. Ας θυμηθούμε το άρθρο που έγραψε, εχθρός του αμείλικτος, τη στιγμή του θανάτου του, ο Γ. Α. Βλάχος. Με πόση παρρησία, με πόση εντιμότητα ωμολόγησε, πως έχανε πια το στόχο, που έδινε βάρος στην αρθρογραφία του. Γιατί όσο αξίζει ο αντίπαλος αξίζει κι η μάχη. Κι όταν είναι κανείς υποχρεωμένος να πολεμή τους μικρούς και τους ασήμαντους, αισθάνεται πως μικραίνει κι ο ίδιος. X