ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 88

ΥΠΕΡ

✴

✴

✴✴

✳ ✴

✴

✴

✷

✴

✴ ✴

✴

✷

✷ ✴

✷ ✴

✴

✴

TO Π E P IOΔ I KO T Ω N SUP ER MA RK ET XA Λ K IA Δ A K H | Τ ΕY ΧΟΣ 8 8 | Χ Ρ ΙΣ ΤΟ ΥΓΕΝ ΝΑ 2 01 8 | Δ Ι ΑΝ ΕΜ Ε ΤΑ Ι Δ Ω Ρ ΕΑ Ν

Οι παπούλες και... οι πάπποι, οι ψαρές και... τα πʼσάρια!

ΜΕΤΑΠΛΑΣΜΕΝΕΣ ΛΑΪΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

ΒΙΒΛΙΟ

ΠΩΣ ΕΓΙΝΑΝ ΤΑ ΖΩΑ

Κι οι θάλασσες σωπαίνουν Υποξεία σκωληκοειδίτις

> ΞΙδaΤΑ ΛΟyκaΝΙκΑ ΑΠo ΤΟΝ 17ο ΑΙΩΝΑ!

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6

ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ

10

ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ

42

Φωτογραφίες & κείμενα: Νίκος ψιλάκης

18

ΓΙΟΡΤΕΣ ΓΕΜΑΤΕΣ δΩΡΑ

20

Οι παπούλες και... οι πάπποι, οι ψαρές και... τα πʼσάρια!



Τα παλικάρια της κρήτης (ψαροκόλυβα, φωτοπάπουδα, μαγεριά) Του Νίκου Ψιλάκη

52

Υποξεία σκωληκοειδίτις Του Χαράλαμπου Β. Κριτζά

58

ΒΙΒΛΙΟ Κι οι θάλασσες σωπαίνουν

62

ΠΩΣ ΕΓΙΝΑΝ ΤΑ ΖΩΑ

Του Νίκου Ψιλάκη

28

ΣΤΗΡΙΖΟyΜΕ ΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ κΑΙ ΤΙΣ ΕyΑΙΣΘΗΤΕΣ κΟΙΝΩΝΙκΑ ΟΜΑδΕΣ

30

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΤΑ ΑΛΛΑΝΤΙΚΑ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΜΑΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ

Του Νίκου Ψιλάκη

70

40

ΕΥΧΕΣ: Είναι τα δικά μας σύμβολα της καλοχρονιάς...

Νουνούρα: Ένα αρχέγονο μουσικό όργανο Του Γ. Ν. Αικατερινίδη

74

Το σεράγιο της Εθιάς Της Έφης Ψιλάκη

8

30

42

62

20

34

52

70

Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH

Yπεύθυνη σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ

1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο τηλ. 2810 824 140

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH

Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ BI.ΠE. Hρακλείου Tηλ. 2810 382800 FAX: 2810 380887

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

IS SN : 25 85-36 0 0

Σύμβουλος έκδοσης: NIKOΣ ΨIΛAKHΣ Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. Χαλκιαδάκη: ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΖΑΓΚΑΡΑΚΗΣ

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

ΤΑΝΕΑΜΑΣ Συνεχίζουμε και τους παραγωγούς μας!

✶ ✶

✶

για τον τόπο μας

>

Με επιτυχία ολοκληρώνεται αυτές τις μέρες το αφιέρωμά μας στα κρητικά προϊόντα και τους τοπικούς παραγωγούς. Ένα αφιέρωμα που αναδεικνύει την απίστευτη δυναμική των Κρητικών παραγωγών, οι οποίοι μπορούν όχι μόνο να προσφέρουν εξαιρετικά προϊόντα αλλά και να τα ταξιδεύουν σε όλο τον κόσμο και να κατακτούν περίοπτες θέσεις στα ράφια των σούπερ μάρκετ και των καταστημάτων τροφίμων. Το αφιέρωμα ολοκληρώνεται με τις πιο δυνατές μας προσφορές, μέσω της Extra Card, σε ντόπιο κρητικό κρέας, αλλαντικά και αυγά που φτάνουν έως και 20%, καθώς και με γευστικές δοκιμές σε επιλεγμένα καταστήματα. Δίνουμε τη δυνατότητα στους πελάτες μας να δοκιμάσουν και να επιλέξουν τα πιο ποιοτικά προϊόντα του τόπου μας. Το αφιέρωμα, που ανέδειξε όλες τις κατηγορίες κρητικών προϊόντων και της κρητικής παραγωγής (τυροκομικά, αλλαντικά, παξιμάδια, κρέατα, καφέδες κ.α.), έρχεται να προστεθεί στις δράσεις και τις ενέργειες υποστήριξης και τόνωσης της κρητικής οικονομίας από την εταιρεία μας, μια σχέση που μετράει ήδη 40 χρόνια εμπιστοσύνης και υπερηφάνειας! Δεν είναι τυ-

Ανακαινίσεις καταστημάτων Συνεχίζουμε τις ανακαινίσεις των καταστημάτων μας για να βελτιώνουμε την αγοραστική σας εμπειρία. Έτσι, το τελευταίο διάστημα ολοκληρώθηκαν οι ανακαινίσεις των καταστημάτων μας στο Τυμπάκι, στο Γάζι, στην οδό Μάχης Κρήτης, στη Λ. Ανδρέα Παπανδρέου, στην οδό Ούλαφ Πάλμε, στην οδό Γ. Παπανδρέου, στην οδό Θερίσου, καθώς και στο κατάστημα – σύμβολο της εταιρείας μας στη Λ. Εθνικής Αντιστάσεως στο Ηράκλειο. Προσπαθούμε πάντα για το καλύτερο προκειμένου να δημιουργήσουμε ένα καθαρό και μοντέρνο περιβάλλον στα καταστήματά μας.

6

χαίο, άλλωστε, το ότι στα ράφια των καταστημάτων μας βρίσκονται περισσότεροι από 2.500 κωδικοί κρητικών προϊόντων, που προέρχονται από 400 τοπικούς παραγωγούς! Ένα αφιέρωμα γεμάτο γεύσεις, αρώματα και μουσικές Κρήτης, με τους καταναλωτές να μπορούν να δοκιμάσουν, να ενημερωθούν και να επωφεληθούν από τις πολλές προσφορές, αλλά και να γίνουν κομμάτι αυτής της ιδιαίτερης γιορτής της Κρήτης.

Γενέθλια καταστήματος Αγίου Ιωάννη Γιορτάζουμε με πολλή χαρά τα 8 χρόνια λειτουργίας του καταστήματός μας στον Άγιο Ιωάννη στο Ηράκλειο! Υποδεχτήκαμε τους πελάτες μας με 80 δωροεπιταγές των 8 ευρώ, live μετάδοση από τον ραδιοφωνικό σταθμό Love Radio, αλλά και πολλές εκπλήξεις! Συνεχίζουμε πάντα με στόχο την καλύτερη εξυπηρέτησή σας.

Νέο φωτοβολταϊκό πάρκο στα Μάλια

Νέο ιχθυοπωλείο στο Ηράκλειο και νέα καφέ «Γρηγόρης» στις Μοίρες και στην Ούλαφ Πάλμε στο Ηράκλειο

>

Στο πλαίσιο της αγάπης και του σεβασμού της εταιρείας μας προς το περιβάλλον, ολοκληρώσαμε την εγκατάσταση ενός νέου φωτοβολταϊκού πάρκου στη στέγη του καταστήματός μας στα Μάλια. Το φωτοβολταϊκό πάρκο έχει ισχύ 49,29 kwp, τη μέγιστη επιτρεπόμενη ανά εγκατάσταση. Θα συνδεθεί στις αρχές του νέου χρόνου και εντάσσεται στο πρόγραμμα ενεργειακού συμψηφισμού (NET METERING).

>

Με πρωταρχικό μας στόχο την πιο ολοκληρωμένη εξυπηρέτησή σας σε φρέσκα, ποιοτικά και οικονομικά προϊόντα, δημιουργήσαμε ένα νέο ιχθυοπωλείο μέσα στο κατάστημά μας στην οδό Θερίσου στο Ηράκλειο. Οι πελάτες μας έχουν τη δυνατότητα να προμηθεύονται φρέσκα και ποιοτικά ψάρια στις πιο ανταγωνιστικές τιμές και πάντα με την εμπιστοσύνη του ονόματος Χαλκιαδάκης. Με καθημερινές παραλαβές και μεγάλη ποικιλία σε ψάρια και μαλάκια, μπορείτε να προμηθευτείτε τα ψάρια σας, καθώς και να ζητήσετε να σας τα καθαρίσουν ώστε να είναι έτοιμα για μαγείρεμα. Έτσι, μετά το Max στην Αλικαρνασσό και το κατάστημα της Λ. Καραμανλή στα Χανιά, άλλο ένα κατάστημά μας, στην περιοχή Θερίσου Ηρακλείου, προσφέρει στους καταναλωτές μια ποιοτική, υγιεινή και γευστική αγοραστική δυνατότητα. Σας περιμένουμε!

Πλαστική σακούλα

Στις Μοίρες και στο κατάστημα της Ούλαφ Πάλμε Ηρακλείου μύρισε φρεσκοκομμένος καφές και φρεσκοψημένα σνακς! Δυο νέες ζεστές γωνιές με τα γνωστά προϊόντα Γρηγόρης Μικρογεύματα σας περιμένουν με απολαυστικά ροφήματα και χορταστικά σνακς.

Στην προσπάθειά μας να μειώσουμε το ενεργειακό μας αποτύπωμα, διαθέτουμε στα καταστήματά μας, καθ’ όλη τη διάρκεια των εορτών, σακούλα από 100% κομποστοποιήσιμο υλικό. Με αυτό τον τρόπο δεν ρυπαίνουμε το περιβάλλον και δεν το επιβαρύνουμε με πλαστικό, καθώς η σακούλα αυτή αποδομείται στο 100%. Θα θέλαμε να σας υπενθυμίσουμε ότι από 1/1/2019 το περιβαλλοντικό τέλος που έχει τεθεί για τη μείωση της χρήσης της πλαστικής σακούλας από 0,04 λεπτά γίνεται 0,09 λεπτά, με βάση την ΚΥΑ 180036/952/2017. Οποιαδήποτε άλλη σακούλα που δεν υπόκειται σε περιβαλλοντικό τέλος φέρει υποχρεωτική τιμολόγηση από τα καταστήματα λιανικής. Είναι, λοιπόν, εύλογο να επαναχρησιμοποιούμε τις σακούλες μεταφοράς ή να χρησιμοποιούμε τις τσάντες πολλαπλών χρήσεων προκειμένου να συνεισφέρουμε όλοι στη μείωση της ρύπανσης του περιβάλλοντος με πλαστικό.

7

N Φωτογραφήματα ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Κι η Παναγιά με την ανασηκωμένη ποδιά της... Έβλεπα τις πορτοκαλιές να ραχατεύουν μέσα στη γαλήνη του χειμώνα και θαρρούσα πως έβλεπα την Παναγιά να κατεβαίνει από την εικόνα του τέμπλου, ν' ανασκουμπώνει την ποδιά της και να μαζεύει τούτες τις πυγολαμπίδες που κρέμονταν στα δέντρα και που οι άνθρωποι τις ονόμασαν πορτοκάλια· ώρα κολατσιού στον χανιώτικο κάμπο, στον δρόμο που λίγο μετά αρχίζει ν' ανηφορίζει προς τη Μαδάρα. Σταμάτησα στην άκρη του δρόμου γιατί δεν χωρούσαν τα μάτια μου τόσο φως κι ο νους μου δεν μπορούσε ν' αναπλάσει την ιστορία. Ποιοι άνθρωποι διάλεξαν τον τόπο; Ποιος άγιος διάλεξε τούτο το μικρό ακρογώνι του κάμπου; Απάντηση δεν περιμένω. Προσπαθώ μόνο να γευτώ τη γαλήνη που αναπέμπουν οι τόποι της σιωπής σαν δεήσεις στο φως. Κι η Παναγιά εκεί, στο περβόλι. Μ' ανασηκωμένη την ποδιά και τα μάτια γεμάτα καλοσύνη να βαδίζει ανάμεσα στις πορτοκαλιές, άλλοτε ν' απλώνει τα χέρια πάνω στα πράσινα κλαδιά κι άλλοτε να χαϊδεύει με τ' ακροδάκτυλα το φως του χειμώνα. Είναι φορές που η φαντασία του ανθρώπου πλάθει τις εικόνες καταπώς θέλει. Κι η δική μου φαντασία ήθελε την Κυρά των πορτοκαλεώνων να καλεί εκείνη την ώρα την άνοιξη. Η πόρτα της μικρής εκκλησίας κλειστή, το σκοινί της καμπάνας δεμένο πρόχειρα στον τοίχο, ένα πουλί κάθεται για λίγο πάνω στον σταυρό του καμπαναριού, ένα λιόδεντρο με ασβεστωμένο κορμό μου θυμίζει πως οι άνθρωποι εδώ δεν ξεχνούνε τ' αγιοτόπια τους. Όχι δεν κατέβηκα στον κάμπο με τις πορτοκαλιές, προτίμησα να μείνω εκεί, στην άκρη του αμαξιτού, και ν' αγναντεύω τις μνήμες, να μαντεύω τα πανηγύρια και τις παλιές συνάξεις, να φαντάζομαι όσα δεν μπορώ να δω με τα εγκόσμια μάτια μου, τα περασμένα και τα μελλούμενα. Μόνο έτσι μπορώ ν' αντικρίζω κάποιον λυράρη καθισμένο πλάι στον κορμό της ελιάς, να παραμερίζω το παραπέτασμα της λήθης και να βλέπω μικρές συντροφιές να τραγουδούνε ριζίτικα. Είναι φορές που η φωτογραφία μετουσιώνεται, γίνεται αγωγός της φαντασίας κι αγωγός του ονείρου. Είναι τότε που μπορείς να αφουγκράζεσαι τον γέροντα ψάλτη που ψαλμουδίζει στο αναλόγιο, να θωρείς και ν' ακούς τον νιο που, κυκλωμένος από τις μνήμες, τις δικές του και των άλλων, ανοίγει το στόμα κι αρχίζει το τραγούδι: Για ιδές περβόλι όμορφο, για ιδές κατάκρυα βρύση στο περβόλι μας, στ’ ώριο περβόλι μας, τ’ όμορφο. Κι όσα δεντρά 'πεψεν ο Θιός μέσα 'ναι φυτεμένα, στο περιβόλι μας, στο ώριο περβόλι μας, τ’ όμορφο. Κι όσα πουλιά πετούμενα μέσα 'ναι φωλεμένα στο περιβόλι μας, στ’ ώριο περβόλι μας, τ’ όμορφο. Περιμένεις ν' ακούσεις κι άλλο τραγούδι. Σαν αντίλαλο του χρόνου, σαν απόκριση. Το ταξίδι της φαντασίας δεν λέει να τελειώσει... Αφέντη, στο περβόλι σου κι αν βάλεις περβολάρη, βάλε μ' εμέ τη λυγερή να ΄ρίζω το περβόλι, να βάνω μέλι στσι μηλιές, μέλι στα πορτοκάλια, για να περνούν οι γι άρχοντες με τσι βασιλιοπούλες να λένε: «Ποιος τα μέλωσε;»

>

8

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

Κι η Παναγιά εκεί, στο περβόλι. Μ' ανασηκωμένη την ποδιά και τα μάτια γεμάτα καλοσύνη να βαδίζει ανάμεσα στις πορτοκαλιές, άλλοτε ν' απλώνει τα χέρια πάνω στα πράσινα κλαδιά κι άλλοτε να χαϊδεύει με τ' ακροδάκτυλα το φως του χειμώνα.

9

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Σταματάς μόνο απέναντι και ξεχνιέσαι. Και δεν ρωτάς.

10

>

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

Και τότε δεν ρωτάς! Αν ήσουν φυσιοδίφης, θα ρωτούσες ονόματα. Μα δεν είσαι... Σταματάς μόνο απέναντι και ξεχνιέσαι. Και δεν ρωτάς. Και δεν σε νοιάζει ποια ονόματα δώσανε οι άνθρωποι στις λαλίστατες σφαίρες που λες και πλάστηκαν μόνο και μόνο για να σου χαρίσουν τούτη τη μια και μοναδική στιγμή.

Ίσως, αν ήσουν ποιητής, να μοχτούσες να κλείσεις σ' έναν στίχο τα χρώματα έτσι όπως έκλεινε τους ανέμους ο αρχαίος θεός στο σακί του. Κι ύστερα να τ' αμολήσεις για να συντροφεύουν τις ώρες που, σκυμμένος πάνω στο λευκό χαρτί, προσπαθείς να βάλεις σε τάξη τις λέξεις.

11

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

> Όταν λιάζει, τον γαμπά σου... Είναι να τη θαυμάζεις τούτη την τέχνη. Με τις υπέροχες ροζέτες για κούμπωμα, με τα κορδονάκια, με την αυστηρότητα της φόρμας. Έργο κάποιου παλιού Κρητικού τερζή που δούλευε στ' ανατολικά της άλλοτε επαρχίας Πεδιάδας και που κανείς δεν θυμάται πια τ' όνομά του· τερζήδες λέγανε τότες όσους έραβαν τις παλιές κρητικές φορεσιές, τις βράκες με τα σαλβάρια και τα καπότα. Πάνε χρόνια και χρόνια από τότε που οι βοσκοί και οι ρεσπέρηδες σταμάτησαν να φορούνε τέτοιες χοντρές κάπες, επεξεργασμένες κατάλληλα στις ρασοτριβές για να μένουν αδιάβροχες. Λίγο πριν - λίγο μετά τον μεγάλο πόλεμο - άλλαξαν οι εποχές, χάθηκαν οι τερζήδες κι εμφανίστηκαν οι φραγκοράφτες στα χωριά μας - έτσι λέγανε όσους έφτιαχναν φράγκικα ρούχα, παντελόνια και κοστούμια. Τα περισσότερα παλιά καπότα πετάχτηκαν ή έλιωσαν στις αποθήκες μαζί με όλα όσα είχε αχρηστέψει η καινούργια μόδα. Έμειναν μόνον όσα φυλάχτηκαν σαν κειμήλια. Με σεβασμό στα χέρια που τα έραψαν, με σεβασμό στα κορμιά που τα φόρεσαν. Το ρούχο της φωτογραφίας αποτελεί τεκμήριο εθνολογικό και μαρτυρία πολύτιμη για τον τρόπο που ράβονταν τα καπότα σε τούτα τα μέρη. Φαίνονται οι λουρίδες που συντέθηκαν, οι ραφές, οι φόδρες, τα λιτά του στολίδια. Το φωτογράφισα φέτος στη σπουδαία γιορτή του εφτάζυμου στην Κασταμονίτσα κι ένιωσα βαθιά συγκίνηση όταν έμαθα ποιος γέροντας το φορούσε ακόμη και στις αρχές της δεκαετίας του '70, ως μαθητής τον είχα γνωρίσει κι εγώ - τότε πια λογαριάζαμε στα δάκτυλα τους γέρους βρακοφόρους των κρητικών χωριών. Στα χωριά της Πεδιάδας, όπως και σε όλη σχεδόν την ανατολική Κρήτη, το λέγανε ρασίδι τούτο το ρούχο. Ρασίδια λέγανε γενικά τα καπότα και τα ξεχώριζαν σε αυτοσχέδια και σε τερζίστικα· τα πρώτα (τα αυτοσχέδια) τα έραβαν οι γυναίκες στα σπίτια, τα άλλα (τα τερζίστικα) τα έφτιαχναν οι τερζήδες και θεωρούνταν πιο επίσημα. Ωστόσο, οι ονομασίες ποικίλουν. Στη δυτική Κρήτη λέγανε γενικώς γαμπάδες (και αμπάδες) τα πανωφόρια. Και ήταν άλλοτε λευκά και άλλοτε σκούρα. Στις ορεινές περιοχές ήταν πάντοτε απαραίτητο συμπλήρωμα της κρητικής φορεσιάς. Προστάτευε από το κρύο και τη βροχή. Θαυμάσια η παλιά κρητική παροιμία που δίδασκε με τον τρόπο της την προνοητικότητα: Όντε λιάζει, τον γαμπά σου κι όντε βρέχει, ξα σου... (Όταν λιάζει τον χειμώνα μην βγαίνεις από το σπίτι σου χωρίς γαμπά. Όταν βρέχει, έχεις όλη την εξουσία ν' αποφασίσεις αν θες να βραχείς).

Το ρούχο της φωτογραφίας αποτελεί τεκμήριο εθνολογικό και μαρτυρία πολύτιμη για τον τρόπο που ράβονταν τα καπότα σε τούτα τα μέρη. Φαίνονται οι λουρίδες που συντέθηκαν, οι ραφές, οι φόδρες, τα λιτά του στολίδια.

12

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Εκεί, στο Θραψανό! Τα χέρια του δημιουργού ψηλαφούνε το δημιούργημα. Είναι οι τελευταίες πινελιές σ' έναν πίνακα που φιλοτεχνείται αιώνες κι αιώνες τώρα με πηλό από τα χώματα της Κρήτης. Σαν χάδι το είδα τούτο το άγγιγμα.

14

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

Ο Θεοδωράκης, αγγειοπλάστης σχεδόν από γεννησιμιού του, στροβιλίζει για τελευταία φορά το μικρό πιθάρι στον τροχό. Το κοιτάζει για τελευταία φορά πριν το μεταφέρει στο καμίνι. Τα χέρια βρεγμένα, ο πηλός κολλημένος στο δέρμα, ο πηλός κολλημένος στη σκέψη. Και στην ψυχή. Ναι, και στην ψυχή. Πόσο κρατάει αυτό το παιγνίδι; Όσο και ο πολιτισμός της φωτιάς! Της φωτιάς που δεν καίει, της φωτιάς που στερεώνει, της φωτιάς που ψήνει τον πηλό και παραδίδει την τέχνη στην αιωνιότητα. Είναι οι τελευταίες πινελιές σ' έναν πίνακα που η αρχή του χάνεται στα πιθάρια της Κνωσού κι ακόμη πρωτύτερα. Στα βήσαλα, αυτά που τα λένε όστρακα οι αρχαιολόγοι, στα μικρά σπασμένα κομμάτια ενός μεγάλου πολιτισμού. Κάθε που βλέπω σπασμένα κομμάτια αρχαίων κεραμικών θυμάμαι τροχούς να στροβιλίζονται. Και χέρια βρεγμένα να χαϊδεύουν πηλούς. Μεγάλη η στιγμή που ο άνθρωπος ανακάλυψε τον τροχό της κεραμικής. Μεγάλη κι η στιγμή που κατάφερε να ψήσει στη φωτιά το πρώτο λαήνι. Παρακολουθώ το στροβίλισμα. Και προσπαθώ να ταξιδέψω στον χρόνο. Στις απαρχές μιας παγκόσμιας τέχνης που τέτοια επιδέξια χέρια τη δόξασαν. Εκεί, στο Θραψανό!

15

>

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Πεσκέσι στον νεκρό του Μαρτινέγκο Κοντεύουν τρεις δεκαετίες από τότε που μια αρχόντισσα της Κρήτης σκέφτηκε να προσφέρει πεσκέσι στον Καζαντζάκη ένα πανέρι γεμάτο με τα φρούτα του φθινοπώρου· στην επέτειο του θανάτου του, τότε που μ' έναν γέρο παπά ανηφόριζε στο Μαρτινέγκο για το ετήσιο μνημόσυνο, τα συναπαντήματα που λέμε στην Κρήτη. Θείος της ήταν ο Καζαντζάκης. Εξ αγχιστείας, αλλ' αγαπημένος. Πέρασαν τα χρόνια, η αρχόντισσα - Τιτίκα Σακλαμπάνη την έλεγαν - ταξίδεψε στους άυλους κόσμους, μα η συνήθεια έμεινε. Κάθε χρόνο τα ίδια. Ένα πανέρι με οπωρικά της Κρήτης ακουμπισμένα στην πέτρινη πλάκα, πλάι στον λιτό ξύλινο σταυρό. «Τα λαχταρά η ψυχή του θείου Νίκου» έλεγε η Τιτίκα. Και θυμόταν τη φράση του: «Θ' αναστηθώ αν φέρετε φρούτα της Κρήτης στον τάφο μου». Το Μουσείο Καζαντζάκη και η Διεθνής Εταιρεία των Φίλων του δεν ξεχνούν. Κάθε χρόνο το ίδιο πεσκέσι. Σταφύλια και μήλα και ρόδια. Και σύκα, αν η χρονιά είναι όψιμη. Και καρύδια που τόσο αγαπούσε. Κι αμύγδαλα. Πάντα με σεβασμό στη μνήμη του μεγάλου νεκρού. Κάθε χρόνο τα ίδια. Κάθε χρόνο τον ανασταίνουν...

«Τα λαχταρά η ψυχή του θείου Νίκου» έλεγε η Τιτίκα. Και θυμόταν τη φράση του: «Θ' αναστηθώ αν φέρετε φρούτα της Κρήτης στον τάφο μου».

ΓΙΟΡΤΕΣ ΓΕΜΑΤΕΣ δΩΡΑ!





Όπως κάθε χρόνο, έτσι και φέτος προσφέραμε στους τυχερούς μας πελάτες πολλά δώρα και εισπράξαμε ακόμα περισσότερα χαμόγελα! Κληρώσεις στο Facebook, στα φυλλάδια, αλλά και μέσα στα καταστήματά μας! Νικητές από κάθε γωνιά της Κρήτης, Σητεία, Ιεράπετρα, Νεάπολη, Άγιο Νικόλαο, Μοίρες, Ηράκλειο, Ρέθυμνο και Χανιά!



Περισσότεροι λόγοι για να επισκεφτείτε τα καταστήματά μας τώρα τις γιορτές... Πρωτότυπα δώρα με νικητές εσάς!

>

Γιορτάζουμε τον ερχομό της νέας χρονιάς με πλούσια δώρα! Μηχανάκια, τηλεοράσεις, Laptop, DVD players, σόμπες και κρασιά! Την τιμητική τους έχουν τα καταστήματα της Σητείας όπου, με αγορές, οι πελάτες των καταστημάτων κερδίζουν μια συμμετοχή στην κλήρωση που θα πραγματοποιηθεί στις 12/1/2019, ώρα 12:00, στο Κολωνέλο, και θα χαρίσει μεγάλα δώρα, όπως τηλεοράσεις, Laptop, DVD players!

Φέτος οι γιορτές έρχονται με πλούσια δώρα… και επειδή τα δώρα έρχονται με φόρα... Με αγορές, οι πελάτες του s/m Χαλκιαδάκης στην Ιεράπετρα κερδίζουν μία συμμετοχή στην κλήρωση που θα πραγματοποιηθεί στις 12/1/2019, ώρα 13:00, για ένα μηχανάκι 125cc και ένα ποδήλατο Matrix 26.

Χαλικαντζαράκια εν δράσει! Σκορπίσαμε πάνω από 30 χαλικαντζαράκια στα καταστήματά μας σε όλη την κρήτη! Ένας διαγωνισμός που εσείς τον αγαπήσατε και εμείς τον καθιερώσαμε! Οι πελάτες μας συμμετείχαν στον facebook διαγωνισμό αναζητώντας τα χαλικαντζαράκια μέσα στα καταστήματά μας. Με στοιχεία που δίνονταν μέσα από το facebook, οι πελάτες και φίλοι της σελίδας μας φωτογράφιζαν και έστελναν τη φωτογραφία σε σχόλιο αναφέροντας το κατάστημα στο οποίο πήραν τη φωτογραφία. Οι τυχεροί κέρδιζαν προϊόντα για το χριστουγεννιάτικο τραπέζι!!

✶ Σ/Μ Χαλκιαδάκης Το όνομα που εμπιστεύεται ακόμα και ο Άγιος Βασίλης

✶

✶

Και φέτος στις γιορτές όλα τα επώνυμα παιχνίδια, αλλά και οι πιο οικονομικές επιλογές, σας περιμένουν στα καταστήματά μας για να απολαύσουν όλα τα παιδιά την παιχνιδιάρικη μαγεία των γιορτών! Χρόνια Πολλά με παιχνίδια καλά!!

Shop and Win Λοταρία και δώρα για όλους!

Περισσότερα δώρα

Το νέο γιορτινό παιχνίδι επιβράβευσης των πελατών μας είναι εδώ και ταξιδεύει σε όλη την Κρήτη. Κερδίστε συμμετοχές με τις αγορές σας και δοκιμάστε την τύχη σας για πολλά δώρα. Η ομάδα μας θα βρίσκεται στα παρακάτω καταστήματα και σας περιμένει για να παίξουμε μαζί:  18-19/12/2018 Κολνέλο, Σητεία  20-21/12/2018 Επιμενίδου 17, Άγιος Νικόλαος  23-24/12/2018 Κουνουπιδιανά, Χανιά  27-28/12/2018 Λεωφ. Καραμανλή, Χανιά  30-31/12/2018 ΙMax Ισαύρων και Σοφ. Βενιζέλου, Παραλιακή Ηρακλείου  3-4-5/1/2019 Καπαριανά Μοιρών, Max  7-8-9/1/2019 Τυμπάκι Και φυσικά, η γνωστή σε όλους μας ρουλέτα, με πλούσια δώρα θα μας περιμένει στο Max Αλικαρνασσού καθόλη τη διάρκεια των γιορτινών ημερών. Τα s/m Χαλκιαδάκης και το Κτήμα Πατεριανάκη σας κάνουν δώρο 2 χειροποίητες Magnum φιάλες Melissinos, ροζέ - βιολογικός οίνος, μαζί με το ξύλινο κουτί συσκευασίας τους! Πάρτε μέρος στην κλήρωση για τις 2 συλλεκτικές φιάλες αγοράζοντας 2 φιάλες οποιασδήποτε ετικέτας του Κτήματος Πατεριανάκη, χρησιμοποιώντας την Xtra Card Χαλκιαδάκης! Αυτόματα θα μπείτε στην κλήρωση γι’ αυτό το υπέροχο χριστουγεννιάτικο δώρο! Μπορείτε να συμμετέχετε στην κλήρωση έως τη Δευτέρα 7 Ιανουαρίου!

Μινωικές και Σ/Μ Χαλκιαδάκης σας ταξιδεύουν! Φέτος τα s/m Χαλκιαδάκης, σε συνεργασία με την MINOAN LINES, χαρίζουν 20 ταξίδια για 2 άτομα σε 20 τυχερούς. Τα ταξίδια, μετ’ επιστροφής, αφορούν τα δρομολόγια "Χανιά - Πειραιάς" ή «Ηράκλειο - Πειραιάς»! Με τις αγορές σας από τα καταστήματα Χανίων, Ρεθύμνου και Ηρακλείου κερδίζετε συμμετοχές για τη μεγάλη κλήρωση με δώρα που σας ταξιδεύουν..

Ζεστές γιορτές με μοναδικά δώρα μπορούν να διεκδικήσουν οι πελάτες των καταστημάτων μας στην Αλικαρνασσό! Με αγορές από τα καταστήματα της Αλικαρνασσού αποκτούν μία συμμετοχή σε κλήρωση για να κερδίσουν μία υδραυλική σόμπα FAIDRA, προσφορά της εταιρείας Stonetech Economy Γωνιανάκη! Η κλήρωση θα πραγματοποιηθεί στο Max Αλικαρνασσού την Κυριακή 23/12/2018. Σας περιμένουμε όλους εκεί να μάθουμε τους νικητές, κάνοντας τα ψώνια μας για το χριστουγεννιάτικο τραπέζι!



ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

ΜΕΤΑΠΛΑΣΜΕΝΕΣ ΛΑΪΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

Οι παπούλες και... οι πάπποι, οι ψαρές και... τα πʼσάρια! Ονομασίες που μας έρχονται από κάποιες άλλες εποχές, διατροφικές συνήθειες που αντανακλούν την ανθρώπινη εμπειρία και φανερώνουν την άρρηκτη σχέση των αγροτικών πληθυσμών μιας άλλης εποχής με τη φύση. Αληθινό μάθημα διαχείρισης της τροφής, αλλά και μάθημα οικολογικής συμπεριφοράς αποτελούν οι πρακτικές που εφαρμόστηκαν από τους αγρότες της Κρήτης. Οι ταπεινές παπούλες είναι σπουδαία πηγή βιταμινών και λιπαρών ω-3. Κείμενο - Φωτογραφίες Νίκος Ψιλάκης

20

ΥΠΕΡ

Εικόνες από την προπολεμική Κρήτη: χωρικοί με τα γαϊδουράκια φορτωμένα πραμάτειες να συνωστίζονται άλλοτε στους στενούς χωμάτινους δρόμους κι άλλοτε στα χάνια των μεγάλων πόλεων, μανάβηδες να φορτώνουν τους πάγκους με κάθε λογής οπωρικά, ζαρζαβατικά και άγρια χόρτα, χωραΐτες να γεμίζουν καλάθια, παραγιούς να κουβαλούν με τις ξύλινες χειράμαξες ψώνια στα σπίτια των αρχόντων. Κάθε εποχή του χρόνου είχε τα δικά της καλούδια. Κι ο χειμώνας είχε... παπούλες! Οι πρώτες έφταναν στα μανάβικα νωρίς, Δεκέμβρη μήνα, κατά την περίοδο της νηστείας των Χριστουγέννων. Τις φόρτωναν κι αυτές στα γαϊδουρομούλαρα και τις μετέφεραν μαζί με τ’ άλλα γεννήματα στους εμπόρους. Οι περιγραφές των παλιών μανάβηδων ξαφνιάζουν: «Τις ξεπάτωναν, τις έκαναν δεμάτια και τις κουβαλούσαν στην αγορά. Εμείς καταβρέχαμε τις ρίζες και τις σκεπάζαμε με βρεγμένα τσουβάλια για να κρατιούνται ζωηρές και να μην ξεραίνονται. Πάνω από βδομάδα κρατιούνταν δροσερές. Τότε δεν ήξερε κανείς τα ματσάκια που πουλούνε σήμερα και φτάνουν έτοιμα στα μανάβικα και στα σούπερ μάρκετ... Εκείνα τα χρόνια κάθε μανάβης φρόντιζε να έχει τους δικούς του προμηθευτές για κάθε είδος που είχε ζήτηση στην αγορά και υπήρχε σκληρός ανταγωνισμός για το ποιος θα έφερνε τα πιο πρώιμα πράματα [...] Τις παπούλες τις παραγγέλναμε νωρίς το καλοκαίρι σε περβολάρηδες που είχαν χωράφια ποτιστικά. Τις καλλιεργούσαν στους κήπους, όπως τις ντομάτες και τα μαρούλια, για να προλάβουν να φυτρώσουν νωρίς και να είναι έτοιμες πριν τα Χριστούγεννα. Αλλά ο μεγάλος χαμός γινόταν αργότερα, τις

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

μέρες της Αποκριάς, τότε που περιμέναμε τη Μεγάλη Σαρακοστή. Γέμιζε ο τόπος με λουμπούνια, μαρούλια, παπούλες, ραπάνια... Ακόμη και οι ίδιοι οι καλλιεργητές γίνονταν πλανόδιοι και πουλούσαν μοναχοί τους ζαρζαβατικά και άγρια χόρτα». Ο λόγος, λοιπόν, για τις παπούλες, τις τρυφερές κορφές ενός συνηθισμένου ψυχανθούς, που άλλοι τις λένε ψαρές και άλλοι καμπλιές, ένα από τα πιο συνηθισμένα σαλατικά των Κρητικών, παλιότερα αλλά και σήμερα, κι ας μην έχουν τη διάδοση που έχει το σταμναγκάθι. Συνήθεια παλιά σε τούτο το νησί να τρώνε οι άνθρωποι τις τρούλες των ψυχανθών. Από τις χωριάτικες χειμωνικές σαλάτες δεν απολείπανε οι κορφές της κουκιάς και της φάβας (οι παπούλες δηλαδή), όπως δεν απέλειπαν τα ραδίκια, τα φρέσκα κρεμμύδια, τα μαρούλια... Έχει κι η σαλάτα την τέχνη της.

Θαυμάσιο μάθημα Μικρό αφιέρωμα σ’ ένα από τα πιο γνωστά και τα πιο αγαπημένα σαλατικά των Κρητικών, σ’ ένα από τα πολλά μικρά μυστικά που συνθέτουν το θαύμα της περίφημης παραδοσιακής μας διατροφής. Μια σχετικά πρόσφατη μελέτη δημοσιευμένη σε επιστημονικό περιοδικό (C.I. Vardavas, D. Majchrzak, K.-H. Wagner, I. Elmadfa, A. Kafatos, «The antioxidant and phylloquinone content of wildly grown greens in Crete», Food Chemistry 99 /2006, σελ. 813–821) απέδειξε ότι οι ταπεινές παπούλες αποτελούν σπουδαία πηγή βιταμινών και αντιοξειδωτικών ουσιών (πολυφαινολών, τοκοφερολών κ.α.), δηλαδή των ουσιών αυτών

>

21

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

22

ΥΠΕΡ

που ο ρόλος τους στη θωράκιση της υγείας έχει υπερτονιστεί κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Ο τρόπος που διαχειρίζονταν τα καλλιεργημένα και τα άγρια χορταρικά της Κρήτης θα μπορούσε να αποτελέσει ένα θαυμάσιο μάθημα οικολογικής συμπεριφοράς. Η διατροφή των παραδοσιακών αγροτικών πληθυσμών στηριζόταν αποκλειστικά στα γεννήματα της γης, σε όσα καλλιεργούσαν οι ίδιοι και σε όσα αναζητούσαν στη φύση. Τα ψυχανθή αποτελούν το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Χρησιμοποιούνταν και ως χορταρικά και ως όσπρια. Οι χωρικοί έκοβαν τις τρούλες (τρυφερούς βλαστούς) όταν το φυτό βρισκόταν σε προχωρημένο στάδιο ανάπτυξης προκειμένου να μην επηρεάζεται η παραπέρα πορεία του, να μπορεί να επιβιώσει και να καρπίσει. Όταν ξεραίνονταν τα φυτά τα θέριζαν κι έπαιρναν τους καρπούς· άλλοτε τους μαγείρευαν όπως τα υπόλοιπα όσπρια και άλλοτε τους άλεθαν κι έφτιαχναν φάβα. Και στις δυο περιπτώσεις φαίνεται πως ήταν αγαπημένη τροφή των αγροτικών πληθυσμών, όπως σημειώνει πολύ χαρακτηριστικά ο Ιωάννης Παπαδόπουλος, Χανδακίτης που έφυγε από την πατρίδα του στα χρόνια του μεγάλου Κρητικού Πολέμου και έζησε τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του ως πρόσφυγας στην Πάδοβα της Βόρειας Ιταλίας. Αναπολώντας τη ζωή του στην Κρήτη καταγράφει με λεπτομέρειες την τοπική κοινωνία, τα έθιμα, τα προϊόντα, ακόμη και τις διατροφικές συνήθειες των κατοίκων: «Τη Σαρακοστή και τις παραμονές των εορτών που νήστευαν το κρέας έτρωγαν όσπρια και χόρτα μαγειρεμένα σχεδόν μόνο με λάδι και ελάχιστο νερό (μιλώ πάντα για τον καιρό πριν από τον πόλεμο), δηλαδή μπιζέλια, ρεβίθια, που υπήρχαν άφθονα, φακές, φάβα ιδίως, το είδος των οσπρίων που ήταν σ’ εκείνον τον τόπο η πολέντα των χωρικών στην ύπαιθρο, και τη μαγείρευαν στεγνή, σχεδόν χωρίς ζουμί, περιχυμένη όμως με μια μπουκάλα λάδι, και τη συνόδευαν στα γεύματά τους με το κρίθινο ψωμί...» (Τζουάνες Παπαδόπουλος, Στον καιρό της σχόλης, αναμνήσεις από την Κρήτη του 17ου αιώνα, εισαγωγή - σχολιασμός Alfred Vincent, σελ. 107).

Οι παπούλες και... ο πάππος Ο... πάππος φαίνεται να βρίσκεται πίσω από την κοινότατη ονομασία του τρυφερού βλαστού του ψυχανθούς Lathyrus ochrus, της πασίγνωστης φάβας. Πάππος στην ορολογία της βοτανικής είναι ο χνουδωτός καρπός των φυτών που όταν μεταβάλλεται σε πτητική μηχανή με το φύσημα του ανέμου («χνοώδες λεπτοφυές τριχωτόν και όμοιον πτίλω εξάνθημα γιγνόμενον επί του σπέρματος των φυτών τινών, όπερ όταν ξηρανθή εκριπίζεται υπό ανέμων...», σύμφωνα με το έγκυρο λεξικό Liddell - Scott). Φαίνεται, όμως, ότι παλαιότερα ονομάζονταν πάπποι όλοι οι σπόροι, ανεξαρτήτως από το αν είχαν χνούδι ή όχι. Ετυμολογώντας τη λέξη παπούδα ο καθ. Νικ. Ανδριώτης (Ετυμολογικό λεξικό της κοινής Νεοελληνικής) τονίζει ότι πρόκειται περί υποκοριστικού του «αρχαίου πάππος (σπόρος) με την κατάληξη -ούδα). Επομένως, από την ίδια ρίζα προέρχονται τα παπούδια των Κρητικών, τα μουλιασμένα ή και βρασμένα όσπρια, όπως

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

Πλούσια πηγή ω-3 Τα λιπαρά οξέα ω-3 άρχισαν να μελετώνται από τη δεκαετία του 1940 και πολύ σύντομα αποδείχτηκε ότι πολλές από τις παθήσεις που μαστίζουν σήμερα τον δυτικό κόσμο θα μπορούσαν να μειωθούν κατά πολύ αν ο άνθρωπος ακολουθούσε μια ισορροπημένη διατροφή. Οι μελέτες απέδειξαν ότι προστατεύουν την καρδιά και το αγγειακό σύστημα, μειώνουν την αρτηριακή πίεση, μειώνουν τα συμπτώματα των φλεγμονών, συμβάλλουν στην αντιμετώπιση της κατάθλιψης, συντελούν στην καλύτερη εγκεφαλική λειτουργία και παρουσιάζουν σημαντική αντικαρκινική δράση. Η περίφημη Κρητική Διατροφή, που τα κάθε λογής συμφέροντα τη βάφτισαν «μεσογειακή» και προσπάθησαν μ’ αυτόν τον τρόπο να τη διαγράψουν από τον χάρτη, αποτελεί ένα από τα πιο ισορροπημένα διατροφικά συστήματα που επινόησε ο άνθρωπος κάτω από την πίεση της ανάγκης. Γιατί δημιούργημα της ανάγκης είναι η Κρητική Διατροφή. Και της επινοητικότητας της γυναίκας που, όντας επιφορτισμένη με τη φροντίδα της οικογένειας, βρήκε τρόπους ν’ αξιοποιήσει κάθε είδος της βρώσιμης χλωρίδας, ακόμη και το πιο ταπεινό χορταράκι. Επιστημονικά εργαστήρια σε όλον τον κόσμο μελετούν σήμερα τα άγρια χόρτα και τα λαχανικά που συνθέτουν το κρητικό διατροφικό σύστημα και οι ανακοινώσεις προκαλούν συχνά έκπληξη. Πριν από χρόνια αποδείχτηκε ότι μια από τις πιο σημαντικές πηγές ωφέλιμων λιπαρών ήταν η γλιστρίδα. Σήμερα ξέρομε απλά ότι οι παπούλες την ακολουθούν... κατά βήμα! Είναι από τις πιο πλούσιες φυτικές τροφές σε λιπαρά ω-3.

23

>

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

και τα εθιμικά φωτοπάπουδα. Η ονομασία καμπλιές οφείλεται πιθανότατα στους καμπυλωτούς έλικες που αναφύονται από τα φύλλα του φυτού. Η διαδεδομένη περισσότερο στη δυτική και νοτιοκεντρική Κρήτη ονομασία ψαρές φαίνεται να αποτελεί κάτι σαν δάνειο από... τα μπιζέλια, συγγενικό φυτό της παπούλας (πίσον το ήμερον - Pisum sativum): πισάρια > πʼσάρια > ψάρια > ψαρές. Η συγγένεια ανάμεσα στα δυο φυτά, τον αρακά και τη φάβα, έχει προκαλέσει αρκετές συγχύσεις μέχρι σήμερα. Είναι χαρακτηριστικό το ότι στα δυο πιο γνωστά παλαιά βιβλία για τη χλωρίδα της Κρήτης οι παπούλες αναφέροντα με την επιστημονική ονομασία Pisum sativum (Ευ. Φραγκάκι, Συμβολή εις την δημώδη ορολογίαν των φυτών, Αθήναι 1969, σελ. 164 και Ι. Χαβάκης, Φυτά και βότανα της Κρήτης, Αθήνα χ.χρ., σελ. 256), ενώ, όπως είπαμε ήδη, παπούλες ονομάζονται οι κορυφές του φυτού Lathyrus ochrus, της κοινότατης φάβας.

24

Σαλάτες με παπούλες

Σαλάτα παπούλες

Οι παπούλες, όπως και οι τρούλες των κουκιών, τρώγονται πάντα ωμές και αποτελούν βασικό συστατικό πολλών από τις σαλάτες του χειμώνα. Άλλοτε σκέτες και άλλοτε αναμεμιγμένες με άλλα χορταρικά αποτελούν απαραίτητο συμπλήρωμα ενός καλού γεύματος. Η γεύση τους είναι υπόπικρη. Αρτύζονται με αλάτι, ελαιόλαδο, συνηθέστερα με ξίδι, αλλά και με λεμόνι.

Πλένομε τις παπούλες, τις στραγγίζομε, αφαιρούμε τα χοντρά στελέχη και τα μουστάκια (αν θέλομε) και τις τοποθετούμε σε σαλατιέρα. (Μπορούμε να τις κόψομε σε μικρότερα κομμάτια). Αλατίζομε και περιχύνομε με το λάδι και το ξίδι. Ανακατεύομε.

1 μάτσο παπούλες 1 κουταλάκι χοντρό αλάτι 3 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κουταλιά ξίδι

Σαλάτα με παπούλες, άγρια χόρτα και αβοκάντο 1 μάτσο παπούλες 300 γραμ. άγρια χόρτα, ό,τι έχομε (ραδίκια, σταμναγκάθι, χοιρομουρίδες, γαλατσίδες, τσόχους, αρχατζίκους κλπ.)

1 φρέσκο κρεμμυδάκι

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ

2-3 κουταλιές άνηθο ψιλοκομμένο 1 αβοκάντο 2-3 ραπανάκια (προαιρετικά) 5-6 τοματίνια (προαιρετικά) αλάτι 5 κουταλιές ελαιόλαδο 2 κουταλιές ξίδι 1 κουταλιά μέλι ή πετιμέζι σπόρους ρογδιού και καρύδια χοντροκομμένα (προαιρετικά) Πλένομε καλά τα χόρτα. Στο τελευταίο νερό ρίχνομε λίγο ξίδι και τα αφήνομε 10 λεπτά. Τα στραγγίζομε πολύ καλά και τα κόβομε σε μεγάλα κομμάτια. Ψιλοκόβομε το κρεμμυδάκι και τον άνηθο. Ξεφλουδίζομε το αβοκάντο και το κόβομε σε φέτες. Κόβομε τα ραπανάκια και τα τοματίνια στη μέση. Τα βάζομε όλα σε σαλατιέρα. Χτυπάμε το λάδι με το αλάτι, το ξίδι και 26

Συνήθεια παλιά σε τούτο το νησί να τρώνε οι άνθρωποι τις τρούλες των ψυχανθών. Από τις χωριάτικες χειμωνικές σαλάτες δεν απολείπανε οι κορφές της κουκιάς και της φάβας (οι παπούλες δηλαδή), όπως δεν απέλειπαν τα ραδίκια, τα φρέσκα κρεμμύδια, τα μαρούλια... Έχει κι η σαλάτα την τέχνη της.

το μέλι ή το πετιμέζι και περιχύνομε τη σαλάτα. Ανακατεύομε καλά. Αν θέλομε, πασπαλίζομε με σπόρους ρογδιού και καρύδια χοντροκομμένα.

Σαλάτα με παπούλες και μαρούλι 1 μάτσο παπούλες 1 μικρό μαρούλι ½ ματσάκι ρόκα 1 κρεμμυδάκι φρέσκο ½ ματσάκι άνηθο 1 κουταλάκι αλάτι 4 κουταλιές ελαιόλαδο 2 κουταλιές χυμό λεμονιού ή ξίδι Πλένομε καλά όλα τα σαλατικά και τα στραγγίζομε. Χοντροκόβομε τις παπούλες, το μαρούλι και τη ρόκα και ψιλοκόβομε το κρεμμυδάκι και τον άνηθο. Τοποθετούμε σε σαλατιέρα και αλατίζομε. Χτυπάμε το λάδι με το λεμόνι ή το ξίδι και περιχύνομε τη σαλάτα μας. Χ

ΣΤΗΡΙΖΟyΜΕ ΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ κΑΙ ΤΙΣ ΕyΑΙΣΘΗΤΕΣ κΟΙΝΩΝΙκΑ ΟΜΑδΕΣ

Ένας instore αγώνας basket στο Max Αλικαρνασσού Με χαρά στηρίζουμε τα τελευταία χρόνια την ομάδα του Αθλητικού Σωματείου Κινητικά Αναπήρων Ηρακλείου (ΑΣΚΑ), στην αξιόλογη αγωνιστική τους διαδρομή στο πρωτάθλημα των συλλόγων αθλητών με κινητικά προβλήματα. Με στόχο να φέρουμε τον κόσμο πιο κοντά στην ομάδα, διοργανώσαμε μια όμορφη εκδήλωση με τους παίκτες της ομάδας στο κατάστημά μας Max στην Αλικαρνασσό! Στήσαμε μια μπασκέτα εντός του καταστήματος και παίξαμε μπάσκετ μαζί με τους παίκτες. Οι πελάτες μας είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν από κοντά τους παίκτες, να δοκιμάσουν την τύχη τους στο άθλημα πάνω σε αναπηρικό καροτσάκι και να ζήσουν έναν διαδραστικό αγώνα και μια μοναδική εμπειρία.

Μια όμορφη τέντα στο Κολυμβητήριο Λίντο Ηρακλείου Στα s/m Χαλκιαδάκης στηρίζουμε έμπρακτα τον αθλητισμό του τόπου μας και βρισκόμαστε στο πλευρό των αθλητικών σωματείων όταν χρειάζονται τη βοήθειά μας. Πριν λίγες ημέρες ολοκληρώσαμε την κατασκευή νέας τέντας στο κολυμβητήριο Λίντο του Εθνικού Αθλητικού Κέντρου Ηρακλείου! Γιατί ο αθλητισμός χαρίζει υγεία και ευεξία σε όλους μας.

Κάνε μια ευχή – Make a wish Με ιδιαίτερη συγκίνηση ανταποκριθήκαμε στην πρόσκληση του οργανισμού Make a wish Greece για να συμβάλουμε στην πραγματοποίηση του ονείρου της μιματοποίηση κρής Μαρίας. Σκοπός ήταν να κάνουμε τη μικρή μας φίλη να νιώσει λίγο από τη μαγεία που κρύβει η πραγματοποίηση της πιο βαθιάς βαθιάςτης τηςεπιθυμίας, επιθυμίας στοστον δύδύσκολο σκολο αγώνα αγώναπου πουδίνει δίνειγια για την αντιμέτωπη του νευροβλαστώματος στην ηλικία ηλικία των των μόλις 4 ετών. Η ευχή της ήταν να αποκτήσει ένα δεντρόσπιτο, τα έξοδα του οποίου κάλυψε η εταιρεία μας. Έτσι, εργαζόμενοι της εταιρείας μας επισκεφτήκαμε τη μικρή Μαρία στο σπίτι της, δημιουργώντας μιουργήσαμε από το μηδέν το σπιτάκι που βλέπετε στη φωτογραφία και και οργανώνοντας οργανώσαμε ένα πάρτι έκπληξη έκπληξη για για εκείνην εκείνη και τους φίλους της. Με πολλή αγάπη από όλους μας το όνειρό της έγινε πραγματικότητα!

Αγαπάμε τον τόπο μας και στηρίζουμε τον τοπικό αθλητισμό Για τον λόγο αυτό οργανώσαμε διαγωνισμούς με έπαθλο εισιτήρια διαρκείας για δύο τοπικές ομάδες, του ΑΟ Χανιά Κισσαμικός και του Ηροδότου. Οι παίχτες και από τις 2 ομάδες επισκέφτηκαν τον χώρο των καταστημάτων μας στην οδό Καραμανλή στα Χανιά και στην Αλικαρνασσό στο Ηράκλειο και μοίρασαν μπάλες και αυτόγραφα στα παιδιά που ήταν εκεί.

δωρεά ψυγείου στη νεογνολογικη κλινική του νοσοκομείου Χανίων Άμεση ήταν η ανταπόκρισή μας στο αίτημα του νοσοκομείου Χανίων για την προσφορά ενός ψυγείου για την κάλυψη των αναγκών της νεογνολογικής κλινικής.

✶ ✶

✶

Όλοι μαζί για το παιδί! Τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης για τους συνανθρώπους μας

>

Η εταιρεία μας στηρίζει έμπρακτα όλο τον χρόνο και κάθε χρόνο οργανωμένους φιλανθρωπικούς οργανισμούς βάζοντας ένα μικρό λιθαράκι στο δύσκολο έργο τους. Έτσι και φέτος διαθέσαμε τρόφιμα και είδη πρώτης ανάγκης με προορισμό Κοινωνικά Παντοπωλεία και τον Ερυθρό Σταυρό και με ιδιαίτερη χαρά τα ετοιμάσαμε για άμεση αποστολή!

Χαρίζουμε χαμόγελα σε ιδρύματατης Κρήτης

>

Η εταιρεία μας, σε συνεργασία με την εταιρεία Colgate Palmolive, ολοκλήρωσαν με επιτυχία τη δράση αλληλεγγύης και προσφοράς με στόχο να χαρίσουν αισιοδοξία και χαμόγελα στα ιδρύματα για τα παιδιά ολόκληρης της Κρήτης! Πιο συγκεκριμένα, προσφέρθηκαν προϊόντα Colgate, Palmolive και Ajax στην Ελληνική Εταιρεία Προστασίας & Αποκαταστάσεως Αναπήρων Προσώπων (Παράρτημα Χανίων, "Κέντρο Δρ. Μαρίας Τζαμαριουδάκη"), στο Κέντρο Ειδικών Παιδιών "Ο Άγιος Σπυρίδων" (Κρουσώνας Ηρακλείου), στον Παγκρήτιο Σύλλογο Γονέων και Φίλων Παιδιών με Νεοπλασία "Ηλιαχτίδα" (Ηράκλειο) και στο Παράρτημα προστασίας παιδιού Λασιθίου (Νεάπολη Λασιθίου), ανάλογα με τις δικές τους ανάγκες.

Προσπαθούμε πάντα να στεκόμαστε στο πλευρό των συνανθρώπων μας που μας έχουν ανάγκη και να τους προσφέρουμε ουσιαστική βοήθεια!

Στα καταστήματά μας ξεκινάμε μια νέα καμπάνια ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης για την κακοποίηση των παιδιών. Στόχος μας είναι η ενημέρωση και κινητοποίηση των πολιτών για την εξάλειψη του φαινομένου της κακοποίησης τους. Στη συντριπτική πλειοψηφία τα παιδιά πέφτουν θύματα από κάποιον που εμπιστεύονται. Τα παιδιά - θύματα δεν μιλούν, δεν ζητούν βοήθεια, ντρέπονται και φοβούνται να αποκαλύψουν αυτό που τους συμβαίνει. Όμως, το βασικότερο όλων είναι ότι οι ενήλικες, ενώ γνωρίζουν, δεν καταγγέλλουν. Στην Κρήτη ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των φαινομένων δεν καταγγέλλεται. Ζητάμε τη δική σας βοήθεια για να μπορέσουμε να ευαισθητοποιήσουμε τον κόσμο. Υπενθυμίζουμε ότι: η γραμμή SOS 1056 λειτουργεί από «Το Χαμόγελο του Παιδιού» και είναι στη διάθεση κάθε παιδιού και ενήλικα για την παροχή υποστήριξης σε θέματα που τους απασχολούν: σωματική, σεξουαλική & ψυχολογική κακοποίηση, παραμέληση, bullying, παράνομη διακίνηση & εμπορία. Είναι στελεχωμένη αποκλειστικά από εξειδικευμένους Κοινωνικούς Λειτουργούς και Ψυχολόγους και διαθέσιμη πανελλαδικά, 24ώρες το 24ωρο. Για την καλύτερη προώθηση του στόχου μας, όλοι οι εργαζόμενοί μας θα φοράνε μπλε ribbon (την ειδική κορδέλα) ενάντια στην παιδική κακοποίηση για όλο το διάστημα του αφιερώματος, ενώ ειδικά φυλλάδια για την ενημέρωση των πελατών μας θα βρίσκονται στα ταμεία των καταστημάτων μας. Τέλος, θα δοθεί επιπλέον χρηματική ενίσχυση στο «Το Χαμόγελο του Παιδιού», που μπορείτε να στηρίξετε κι εσείς με τις αγορές σας. Συγκεκριμένα, για κάθε συσκευασία 1 lt Ελαιολάδου Χαλκιαδάκης που θα διατεθεί από τα καταστήματά μας από 1/12/2018 – 31/1/2019, θα δοθούν 30 λεπτά στο Χαμόγελο του Παιδιού, ενώ 1 ευρώ θα προσφερθεί για κάθε συσκευασία των 4 lt..

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΤΑ ΑΛΛΑΝΤΙΚΑ ΤΟY ΤΟΠΟY ΜΑΣ

ΑΠΑΚΙΑ, ΣYΓΛΙΝΑ, ΞΙΔΑΤΑ ΛΟYΚΑΝΙΚΑ ΚΡΗΤΗΣ... Όταν η επιχειρηματικότητα εμπνέεται από τη διατροφική μας παράδοση

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

Απάκια, λουκάνικα, σύγλινα, χοιρομέρια, τσιγαρίδες... Γεύσεις και ονομασίες που μας έρχονται από πολύ μακριά, εμπνεύσεις ενός πολιτισμού που αναζητούσε τρόπους συντήρησης της τροφής, παρασκευάσματα κι εδέσματα που ταυτίστηκαν με τα κρητικά Χριστούγεννα. Ακόμη και σήμερα οι γιορταστικές γεύσεις προκαλούν πολλές συγκινήσεις κι ας βρίσκεται σε υποχώρηση ο πολιτισμός που τις δημιούργησε, οι αυτοκαταναλωτικές κοινωνίες του παρελθόντος. Η εκτροφή οικόσιτων χοίρων αποτελούσε κάποτε μια ιδανική λύση για την εξασφάλιση άφθονης τροφής στην καρδιά του χειμώνα, τότε που τελειώνει μια πολυήμερη σαρακοστή κι αρχίζουν οι μέρες της γιορτής, Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Θεοφάνεια. Δεν είχαν πολλές τέτοιες ευκαιρίες οι Κρήτες του παλιού καιρού. Δυο ή το πολύ τρεις ήταν οι εποχές της κρεοφαγίας στον κύκλο του χρόνου: Χριστούγεννα, Λαμπρή, ίσως και οι μέρες μετά την 15η Αυγούστου. Όλο τον υπόλοιπο χρόνο η κρεοφαγία ήταν περιστασιακή (γιορτές, πανηγύρια, κοινωνικές εκδηλώσεις) ή καθοριζόταν από τη διαχείριση των οικόσιτων ζώων, κυρίως ορνίθων και κουνελιών.

>

Σήμερα, που οι κοινωνικές και οι παραγωγικές δομές έχουν αλλάξει ελάχιστοι στα χωριά, διατηρείται η παλιά συνήθεια να μεγαλώνουν για τις γιορτές των Χριστουγέννων «θροφάρηδες» χοίρους, όπως εύστοχα τους χαρακτήρισε ο αξέχαστος λογοτέχνης και συνεργάτης τούτου του περιοδικού, ο Κωστής Φραγκούλης. Ωστόσο, η τοπική επιχειρηματικότητα κατανόησε από νωρίς την ανάγκη να διατηρηθεί η λαϊκή εμπειρία και η σοφία που απέκτησε ο αγροτικός πληθυσμός στο πέρασμα των αιώνων. Πολλά απ' αυτά τα παραδοσιακά παρασκευάσματα υπάρχουν σήμερα στην αγορά και η ποιότητά τους είναι εξαιρετική, δεδομένου ότι η επιστήμη συμπλήρωσε τη λαϊκή εμπειρία. Χαιρόμαστε όλοι κάθε που βλέπομε επιχειρηματίες πρόθυμους να εμπνευστούν από την παράδοση, να προχωρήσουν ακόμη πιο πέρα αξιοποιώντας τα επιτεύγματα της τεχνολογίας και να δημιουργήσουν προϊόντα που ξυπνούν μνήμες, προκαλούν συγκινήσεις και δεν επιβαρύνουν τον καταναλωτή με χημικά συντηρητικά. Οι παραδοσιακές μέθοδοι συντήρησης του κρέατος είναι δοκιμασμένες στον χρόνο, χρησιμοποιούν φυσικά υλικά και μεταφέρουν στοιχεία από τη φιλοσοφία του διατροφικού προτύπου της Κρήτης. Δεν χρειάζονται χημικά συντηρητικά τα παραδοσιακά προϊόντα, όπως τουλάχιστον τα εμπνεύστηκε και τα καθιέρωσε η μακραίωνη εμπειρία των ανθρώπων. Τούτο το μικρό αφιέρωμα γίνεται με αφορμή τη μεγάλη προσπάθεια των Σ/Μ Χαλκιαδάκης να προβάλουν τα τοπικά προϊόντα και, ιδιαιτέρως, αυτές τις γιορτινές ημέρες. Κι άλλες φορές έχουν γραφεί άρθρα και λεπτομερείς αναλύσεις στο περιοδικό μας τόσο για τα παραδοσιακά προϊόντα των Χριστουγέννων, όσο και για τις παραδοσιακές μεθόδους συντήρησης του κρέατος (στο τεύχος 64 του

Τα κρητικά προϊόντα έχουν για ταυτότητά τους τη μακραίωνη παράδοση. Τα τεκμήρια που μας είναι σήμερα γνωστά διασώζουν σπουδαίες πληροφορίες για τη διατροφή των παλαιότερων γενεών, για τις συνήθειες και τα έθιμα.

31

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Χαιρόμαστε όλοι κάθε που βλέπομε επιχειρηματίες πρόθυμους να εμπνευστούν από την παράδοση, να προχωρήσουν ακόμη πιο πέρα αξιοποιώντας τα επιτεύγματα της τεχνολογίας και να δημιουργήσουν προϊόντα που ξυπνούν μνήμες, προκαλούν συγκινήσεις και δεν επιβαρύνουν τον καταναλωτή με χημικά συντηρητικά. Οι παραδοσιακές μέθοδοι συντήρησης του κρέατος είναι δοκιμασμένες στον χρόνο, χρησιμοποιούν φυσικά υλικά και μεταφέρουν στοιχεία από τη φιλοσοφία του διατροφικού προτύπου της Κρήτης. Δεν χρειάζονται χημικά συντηρητικά τα παραδοσιακά προϊόντα, όπως τουλάχιστον τα εμπνεύστηκε και τα καθιέρωσε η μακραίωνη εμπειρία των ανθρώπων.

2012 ένα μεγάλο άρθρο του Νίκου Ψιλάκη με τίτλο «Το απάκι της Κρήτης - οι χριστουγεννιάτικες τροφές των Κρητικών και οι παραδοσιακοί τρόποι συντήρησης του κρέατος» και στο τεύχος 84 του 2017 ένα ακόμη τεκμηριωμένο άρθρο του κ. Ζαχαρία Σωμαρά με τίτλο «Μνήμες»). Δυστυχώς, όμως, όσο περνάνε τα χρόνια τόσο και αυξάνονται οι πιέσεις που δέχεται η τοπική επιχειρηματικότητα. Διαρκώς τα ποικίλα συμφέροντα προσπαθούν να υπεξαιρέσουν την τοπική μας παράδοση, να την οικειοποιηθούν, να την ευτελίσουν ή να τη γενικεύσουν αφαιρώντας από την Κρήτη τη δυνατότητα μιας ισορροπημένης ανάπτυξης που θα βασίζεται στην αξιοποίηση του περιβάλλοντος, της τοπικής αγροτοκτηνοτροφικής παραγωγής, αλλά και της τοπικής μας παράδοσης. Ειδικά για τα παραδοσιακά προϊόντα κρέατος πρέπει να ανασκουμπωθούμε και να διατηρήσομε αλώβητο ό,τι μας άφησαν οι προηγούμενες γενιές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το απάκι. Αποκλειστικά τοπικό προϊόν με ρίζες βυζαντινές (αναφέρεται ακόμη και από τον Πτωχοπρόδρομο, συγγραφέα του 12ου αιώνα), αγαπημένη τροφή των Κρητών και ευφυής τρόπος συντήρησης του κρέατος σε εποχές κατά τις οποίες δεν υπήρχαν

32

ψυγεία και καταψύκτες. Είναι το άπαχο κρέας από τους ραχιαίους μύες του χοίρου και μόνο του χοίρου. Μήτε από βοδινό γίνονται απάκια, μήτε από... κοτόπουλα. Τα κρητικά προϊόντα έχουν για ταυτότητά τους τη μακραίωνη παράδοση. Τα τεκμήρια που μας είναι σήμερα γνωστά διασώζουν σπουδαίες πληροφορίες για τη διατροφή των παλαιότερων γενεών, για τις συνήθειες και τα έθιμα. Το ξιδάτο λουκάνικο αποτελεί τοπική ιδιαιτερότητα, μια και κάθε τόπος έχει τους δικούς του τρόπους παρασκευής αυτού του προϊόντος, του τόσο συνηθισμένου σε πολλές περιοχές του κόσμου. Χρέος της Κρήτης να προστατεύσει τα προϊόντα της. Χρέος των επιχειρηματιών να σεβαστούν την παράδοση, χρέος της πολιτείας να θεσμοθετήσει κανόνες και να διαφυλάξει την τοπικότητα, τις λεπτές εκφάνσεις των πολιτισμών, τα στοιχεία που τους διαφοροποιούν από τους άλλους. Είναι, ίσως, μια μορφή αντίστασης στην ισοπέδωση που προτάσσει η πολιτισμική παγκοσμιοποίηση. Χρέος και όλων εμάς, της τοπικής κοινωνίας, να στηρίζομε την τοπική παραγωγή σε όλες τις βαθμίδες της, από την αγροτική μέχρι τη βιοτεχνική και τη βιομηχανική. Χ

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

33

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Ξιδάτα λουκάνικα από τον 17ο αιώνα! Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, ο χοίρος κατέχει προνομιακή θέση στις μυθολογίες του κόσμου, στις τελετουργίες και στους μύθους. «Το ζώο αυτό προορίζεται να τρέφει τους ανθρώπους» ισχυρίζεται ο Κικέρων, και οι Γιαπωνέζοι βάζουν έναν μικρό κάπρο, τον Ινόκο, να υποδέχεται τον θεό του ρυζιού κατά την ετήσια άφιξή του. Στον τόπο μας ο χοίρος έχει... την τιμητική του κάθε Χριστούγεννα. Δεν υπήρχε παλαιότερα αγροτικό σπιτικό χωρίς τον χοίρο του. Τον έσφαζαν παραμονές της μεγάλης γιορτής και συντηρούσαν το κρέας του για μήνες. Δυο παλαιότερα κείμενα αποκαλύπτουν όχι μόνο την οικονομική σημασία των εθιμικών χοιροσφαγίων αλλά και τον ρόλο του χοίρου στη διατροφή. Παράλληλα, αποκαλύπτουν τη δυναμική των παραδοσιακών παρασκευασμάτων που, όπως φαίνεται, έχουν κι αυτά βαθιές ρίζες στον χρόνο. Τα ξιδάτα λουκάνικα με την έντονη γεύση, τα στεγνά απάκια και τα χοιρομέρια ήταν γνωστά στην Κρήτη του 1650!

34

>

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

35

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Πάνε αιώνες πολλοί από τότε που ένας σπουδαίος Ρωμαίος πολιτικός και φιλόσοφος, ο Μάρκος Τύλλιος Κικέρων (Περί φύσεως των Θεών), εξηγούσε την πολυτοκία του χοίρου ισχυριζόμενος ότι το ζώο αυτό είναι φτιαγμένο για να τρέφει τους ανθρώπους, γι' αυτό και είναι πιο γόνιμο από όλα τα άλλα. Φαίνεται πως η πολυτοκία του χοίρου ήταν από τις πρώτες σπουδαίες παρατηρήσεις του ανθρώπου. Οι Έλληνες του έδωσαν την ονομασία συς (και υς -υός, πληθυντικός: ύες) και οι Λατίνοι sus, λέξεις που συνδέονται με την ρίζα -su που σημαίνει γεννώ! Ο Πλούταρχος αποδίδει εύσημα στον χοίρο επειδή τον θεωρεί... διδάχο των γεωργών. Ήταν ο πρώτος που όργωσε τη γη, λέει. Και την όργωσε με το ρύγχος του.

Ο Χάνδακας κατά την τελευταία περίοδο της πολιορκίας (1669). Γαλλική γκραβούρα.

Σε πολλές μυθολογίες του κόσμου κατέχει θέση σημαντική, όπως και στις τελετουργίες του αρχαίου κόσμου. Ας θυμηθούμε τους κατοίκους της αρχαίας Πραισού στην περιοχή της Σητείας και τις γαμήλιες χοιροθυσίες τους. Το θυσιαζόμενο ζώο θα μετέδιδε κατά τρόπον αναλογικό την ευγονία του στο νιόπαντρο ζευγάρι. Παρόμοιες θυσίες τελούνταν και στην Ετρουρία, μ' αυτές καθαγιάζονταν οι γάμοι κι εκεί. Στη μακρινή Ιαπωνία ένας μικρός κάπρος, ο Ινόκο, υποδέχεται τον Θεό της βλάστησης (του ρυζιού) όταν καταβαίνει από τα βουνά και τα δάση (ακόμη και σήμερα οι Γιαπωνέζοι οργανώνουν το φεστιβάλ του κάπρου Ινόκο και τρίβουν το ρύγχος του γλυπτού που παριστάνει τον αγριόχοιρο).

36

Θα μπορούσε να γράψει κανείς σελίδες και σελίδες για τον ρόλο του χοίρου στη λαογραφία, στις θρησκείες του κόσμου, στους μύθους (θυμηθείτε τους συντρόφους του Οδυσσέα που η Κίρκη τους μεταμόρφωσε σε χοίρους), ωστόσο εμείς θα μείνομε στην επισήμανση του Κικέρωνα. Και αναλογιζόμαστε πόσες αλήθειες κρύβει η ερμηνεία της. Κανένα ζώο δεν ξεπείνασε τόσους ανθρώπους όσους ο χοίρους. Μιλάμε, βέβαια, για τις παλαιότερες εποχές και τις προβιομηχανικές κοινωνίες, τότε που η παρουσία του χοίρου στις τελετουργίες, στα έθιμα, στους μύθους, στις τελετές αντικατόπτριζε και τον ρόλο του στη διατροφή των ανθρώπων. Απέναντι σ' όλα τούτα μπορούν να τοποθετηθούν οι κάθε λογής απαγορεύσεις: κάποιες θρησκείες θεωρούν τον χοίρο μιασμένο ζώο και απαγορεύουν να καταναλωθεί το κρέας του! Αφορμή για τις παραπάνω σκέψεις μας δίνουν δυο παλαιότερα κείμενα. Το ένα γράφτηκε κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα και το άλλο μόλις πριν από 50 χρόνια, το 1967. Και τα δυο έχουν ως θέμα τους τον χοίρο και τα εθιμικά χοιροσφάγια των Χριστουγέννων. Πρόκειται για ένα έθιμο ριζωμένο στις τελετουργίες του αγροτικού κόσμου, που κι αυτές δεν είναι άσχετες με τις αρχαίες θρησκείες. Ωστόσο, όπως εύστοχα παρατηρεί ο καθηγητής Μιχάλης Μερακλής, η διατήρησή του δεν είναι άσχετη με την οικονομία και τη διαχείριση της τροφής. Το κείμενο του 17ου αιώνα είναι απόσπασμα από τα απομνημονεύματα του Κρητικού πρόσφυγα Τζουάνε Παπαδόπουλου, που έφυγε από την πατρίδα του στα χρόνια του Κρητικού Πολέμου (1645-1669) κι εγκαταστάθηκε στην Ιταλία. Ζώντας διαρκώς με τη νοσταλγία της χαμένης πατρίδας αποφασίζει, μεγάλος πια, να γράψει όσα θυμόταν. Στον χοίρο αφιερώνει αρκετές παραγράφους καταγράφοντας ακόμη και τους τρόπους συντήρησης του κρέατος. Το κείμενο του 20ού αιώνα γράφτηκε από τον Νεαπολίτη Μανώλη Πιτυκάκη, έναν σπουδαίο λόγιο που τον γνωρίζομε κυρίως από το δίτομο Λεξικό του Γλωσσικού Ιδιώματος της Ανατολικής Κρήτης. Το έγραψε σε μορφή χρονογραφήματος τον Δεκέμβριο του 1967. Για τον άνθρωπο της υπαίθρου η εκτροφή του χοίρου ήταν από τις καθιερωμένες συνήθειες. Το κρέας εξασφάλιζε άφθονη και φτηνή τροφή για την περίοδο των Χριστουγέννων και, παράλληλα, μπορούσε να διατηρηθεί για μήνες! Τα δυο κείμενα αποκαλύπτουν πλήρως τη σημασία του χοίρου στη διατροφή και την οικονομία και μας προσφέρουν εναργείς εικόνες από παλαιότερες εποχές. Επιπλέον είναι χρήσιμα για τις πληροφορίες που διασώζουν.

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Τζουάνες Παπαδόπουλος:

απάκια και ξιδάτα λουκάνικα αρωματισμένα με μάραθο! «Τους χοίρους κανονικά τους έσφαζαν, όσοι ήθελαν να συντηρήσουν το κρέας τους για να έχουν στο σπίτι, ανάμεσα στα Χριστούγεννα και τα Φώτα, ενώ όσοι τους σκότωναν για να τους πουλήσουν στην κρεαταγορά έβαζαν μπρος από Νοέμβρη μήνα, καμιά φορά κι απ' τον Οκτώβρη, κατά την εποχή. Δεν τους έκαναν στην Κρήτη παστούς, σαλάμι ή κάτι τέτοιο, παρά μόνο φιλέτα, μακριά πάνω από πήχυ και μάλλον στενά, καπνιστά, που διατηρούνταν όλο το χρόνο και τρώγονταν άψητα, όπως το χοιρομέρι. Από το ίδιο μέρος που έκαναν τα φιλέτα έκοβαν μικρά κομμάτια, πιο κοντά από παλάμη, κι αυτά τα αλάτιζαν ελαφρά, τους έβαζαν μετά μάραθο, τα έδεναν μεταξύ τους και τα κάπνιζαν σε σιγανή φωτιά για λίγες μέρες, στη συνέχεια τα κατέβαζαν, τα τύλιγαν σε χαρτί και τα φύλαγαν σε βάζα που είχαν χρησιμοποιηθεί για λάδι. Έτσι τα συντηρούσαν όλο το χρόνο και τα έτρωγαν σε φέτες όπως το ωμό χοιρομέρι. Δεν έκαναν ούτε λαρδί, γιατί δεν πετύχαινε και τάγγωνε το καλοκαίρι, γέμιζαν όμως μεγάλα δοχεία με βρασμένο χοιρινό λίπος κι αυτό χρησιμοποιούσαν αντί για λαρδί στην κουζίνα όποτε χρειαζόταν. Έφτιαχναν χοιρομέρι και σπάλα σε ποσότητες, που τα έτρωγαν ωμά σε φέτες, καθώς τα άφηναν κάμποσο

38

κάτω από την καμινάδα και γίνονταν σχεδόν σα να τα είχαν βράσει. Έφτιαχναν επίσης λουκάνικα, όχι όμως με κιμά αλλά με κρέας κομμένο σε μικρές μπουκίτσες, που τις βουτούσαν στο ξίδι και τις άφηναν μ' αυτό σε μια γαβάθα ή άλλο δοχείο πέντε μέρες και παραπάνω, βάζοντάς τους από πάνω ψιλοκομμένο μάραθο, και μετά τις έκαναν λουκάνικα, που τα κρεμούσαν να καπνιστούν στην καμινάδα, ώσπου να στεγνώσουν καλά. Μετά τα χώριζαν με το μαχαίρι και τα έβαζαν, ή μάλλον τα στοίβαζαν, ένα-ένα σ' ένα μεγάλο πήλινο κουρούπι γυαλωμένο και σε κάθε στρώση έκαναν άλλη μια από πάνω με ψαχνό χοιρινό, κομμένο και μυρισμένο όπως τα λουκάνικα, ίσου μήκους, όπου έμπηγαν γαρύφαλλα ολόκληρα. Όταν γέμιζε το κουρούπι έτσι καλά-καλά, ζέσταιναν χοιρινό λίπος πολύ καθαρό και το έριχναν μέσα ώσπου να γεμίσει το δοχείο και να καλυφτούν τα λουκάνικα και τα κομμάτια του ψαχνού. Δεν τα χρησιμοποιούσαν παρά μετά το Πάσχα, οπότε άρχιζαν να τα καταναλώνουν τηγανισμένα στο λίπος εκείνο που τα σκέπαζε, κι έβαζαν αρκετό στο τηγάνι, παίρνοντας κάθε φορά από το δοχείο μ' ένα πηρούνι όσο χρειαζόταν, πάντα δυο μέρη λουκάνικο και ένα μέρος ψαχνό. Κι όταν κόντευαν να ψηθούν, είχαν έτοιμα αυγά, χτυπημένα όπως για ομελέτα, και τα έριχναν από πάνω χωρίς να τα ανακατέψουν, κι αφού ψηνόταν, τα σέρβιραν στο πιάτο όπως την ομελέτα με κρέας. Αυτό το φαγητό το έτρωγαν πιο πολύ για πρόχειρο κέρασμα σε επισκέψεις ξένων ή άλλων παρά στο κανονικό γεύμα, ή για βραδινό με τη σαλάτα του, φαΐ πραγματικά για στομάχια

ΥΠΕΡ

μαθημένα σ' αυτό και όχι ντελικάτα, και μάλιστα συνηθισμένα να πίνουν χωρίς συγκράτηση καθαρό κρασί, όχι νερωμένο. Κι αυτή η προμήθεια κρατούσε από τη μια άκρη του χρόνου ώς την άλλη. Το χοιρινό κρέας που απόμενε (γιατί κάθε πλούσιος έσφαζε συνήθως από τα Χριστούγεννα ώς τα Φώτα δέκα με δώδεκα χοίρους από ενενήντα, εκατό, εκατόν είκοσι λίβρες ο καθένας, κανονικό βάρος για εκείνα εκεί τα ζώα, όχι σαν αυτά εδώ ούτε τόσο παχιά), αυτό το περίσσευμα το έκοβαν μαζί με τα κόκκαλα, αφού έβγαζαν το μεδούλι, σε μικρά κομμάτια βάρους μιας λίβρας και λιγότερο, τα στοίβαζαν και τα πίεζαν με αλάτι σε μεγάλα πήλινα δοχεία με κομματάκια λίπους, έριχναν μετά σαλαμούρα, σκέ-

Έφτιαχναν επίσης λουκάνικα, όχι όμως με κιμά αλλά με κρέας κομμένο σε μικρές μπουκίτσες, που τις βουτούσαν στο ξίδι και τις άφηναν μ' αυτό σε μια γαβάθα ή άλλο δοχείο πέντε μέρες και παραπάνω, βάζοντάς τους από πάνω ψιλοκομμένο μάραθο, και μετά τις έκαναν λουκάνικα, που τα κρεμούσαν να καπνιστούν στην καμινάδα, ώσπου να στεγνώσουν καλά.

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

παζαν το δοχείο και το άφηναν έτσι για μετά το Πάσχα, οπότε άρχιζαν την κατανάλωση, τρώγοντας στο σπίτι το καλύτερο, αφού το έβαζαν το βράδυ να μουλιάσει και το έπλεναν καλά να φύγει η αλμύρα, και το μαγείρευαν μετά με κραμπολάχανο, λάχανο ή άλλο. Το μεγαλύτερο μέρος αυτού του παστού κρέατος χρησίμευε για φαγητό των εργατών που δούλευαν στ' αμπέλια και, εκτός από τη μεγάλη του ευκολία, ήταν και πολύ οικονομικό, μάλιστα η διατροφή τους έτσι δεν κόστιζε σχεδόν τίποτα...» (Από το βιβλίο Στον καιρό της σκόλης, Εισαγωγή και σχολιασμός Alfred Vincent, μετάφρ. Ναταλία Δεληγιαννάκη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Ο γνώστης της Κρητικής γαστρονομικής παράδοσης δεν θα δυσκολευτεί ν' αναγνωρίσει τα απάκια στα καπνιστά φιλέτα του Τζουάνε, και να γοητευτεί από τη δύναμη του λαϊκού πολιτισμού να διατηρεί τις βασικές αρχές του αλλά και να εξελίσσεται. Ιδιαίτερα χρήσιμη είναι η πληροφορία του για τα ξιδάτα λουκάνικα που γίνονται με ψιλοκομμένα κομμάτια χοιρινού τα οποία «ψήνονται» στο ξίδι. Ακόμη και σήμερα με τον ίδιο σχεδόν τρόπο παρασκευάζονται!

Μανώλης Πιτυκάκης:

Χοιρομέργια, χοιροκεφαλές, ομαθιές και τσιλαδιές «...Τοτεσάς εκαταλάβαινες και εχαίρουσουνε Χριστόγεννα. Μια εβδο¬μάδα πριν, αρχίζανε οι ετοιμασίες στα σπίθια. Ένα μούγκρος ήκουγες σ' όλο το χωριό, όπως κάθε σπίτι, πλούσιο γη φτωχό, ήσφαζε το χοίρον του. Ύστερα τον εκομμαθιάζανε, εκάνανε τα λουκάνικα, τα καπνίζανε στο τζάκι με χλωρές αλαδανιές, εξεχωρίζανε τα χοιρομέργια και τα απάκια κι ύστερα ό,τι απόμενε το κόβγανε μικρά κομμάθια κι εβράζανε τα σύγλινα. Εκάνανε τη χοιροκεφαλή τσιλαδιά, εγεμίζανε τσι ομορφοαρτισμένες ομαθιές, ελυώνανε τσοι βασιλικούς κι εβγάνανε τη γλίνα κι επομένανε και οι τσιγαρίδες, πούσανε μπενάμικος μεζές του κράσου! Ετσά, όντεν εξημέρωνε η μεγάλη μέρα, το κάθε σπιτικό ήτονε φίσκα απ' όλα τ' αγαθά του Θεού. Στρωμένο το τραπέζι όλη την ημέρα κι ο κόσμος μπατούλιες-μπατούλιες μπαινόβγαινε γελαστός, χαρούμενος, να πει τσ' ευχές του, να κάτσει στο τραπέζι και ν' αρχίξουνε οι χωρατάδες και τα όμορφα νάκλια. Εμπούχτιζε διαλεχτούς μεζέδες που τραβούσαν το κρασί, ήπινε όσο 'θελε, κι όι μισό δακτυλάκι, ήρχουντονε στο κέφι, το γλέντι κόρωνε, και το τραγούδι ήδιδε κι ήπαιρνε. Αυτό εγίνουντονε σ' όλα τα σπίτια του χωριού κι εβάστανε ίσαμε περασμένα μεσάνυχτα. Φτωχός ήτονε τοτεσάς ο κόσμος, μα κάτεχε να κλέφτει πότε-πότε μια μέρα του χάρου, κατά που λέει ο λόγος...» (Εφημερίδα Δρήρος Νεάπολης, 33 Δεκεμβρίου 1967). Χ

39

ΕΥΧΕΣ

40

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

Είναι τα δικά μας σύμβολα της καλοχρονιάς... Είναι τα δικά μας τα «γούρια»... Απλά κι απέριττα όλα, βγαλμένα μεσ' από τα βάθη μιας μεγάλης παράδοσης. Τα ρόγδια, οι καρποί της γης, το νερό της βρύσης, ο βολβός της αθανατοκρομμύδας. Έτσι αρχίζει ο καινούργιος χρόνος εδώ στην ολόφωτη ανοικτή αγκαλιά της Μεσογείου. Με την ανθρώπινη εμπειρία να μετουσιώνεται σε σοφία, με τη σοφία να γίνεται «παγά λαλέουσα», ν' αναβρύζει τα θεία νερά της και, σε τέτοιες μεγάλες ώρες, να μεταπλάθει τους προαιώνιους πόθους του ανθρώπου και να τις κάνει ευχές. Είναι η γλώσσα των συμβόλων. Μια γλώσσα που μπορεί να μην έχει ήχους, φθόγγους, λέξεις, αλλά έχει τη δική της γραμματική και το δικό της συντακτικό, έχει τη δύναμη να μπαίνει βαθιά στις καρδιές κι εκεί να βρίσκει απόσκιο. Είναι ο δικός μας πολιτισμός. Που δεν πόθησε τα πλούτη του Μίδα, μα την απλή ευτυχισμένη ζωή, την επάρκεια των αγαθών, τη γαλήνη, την αγαθή σχέση με τη φύση, την αέναη δύναμη του νερού ν' ανανεώνεται, να πηγάζει από τα βάθη των αιώνων και να καταλήγει στους αθώρητους ωκεανούς του απείρου. Απλά τα σύμβολα της δικής μας Πρωτοχρονιάς. Όσο απλά είναι τα όνειρα. Ένα κλωνάρι ελιάς, ένα γεμάτο ρόγδι, ένα καρβέλι ψωμί, ένας βολβός της αθάνατης κρομμύδας. Τα κοιτάζεις και αφουγκράζεσαι τ΄ανεστορήματα της μνήμης: «Έγινε αθάνατη η σκιλλοκρομμύδα γιατί πάνω της έπεσε το αθάνατο νερό, αυτό που ανακάλυψε κάποτε ο Μεγαλέξαντρος, αλλά δεν πρόκαμε να το πιει...» Κι ακούς τις ευχές μιας μάνας, ίσως κι ενός παιδιού, ίσως κι ενός περαστικού που σταμάτησε στην πόρτα σου να καλαντίσει: «Ως είναι το ρόγδι γεμάτο να είναι γεμάτο και το σπίτι σας με όλα τα καλά του Θεού». Όχι δεν λέει «με όλα τα πλούτη», γιατί τούτος ο πολιτισμός ξέρει να ιεραρχεί τα πράματα. «Πρώτα υγεία και καλή καρδιά». Μεγάλες κουβέντες, μεγάλες αλήθειες. Ρώτησα κάποτε μια γριούλα τι σημαίνει «καλή καρδιά». «Ν' αγαπάς τον κόσμο για να σ' αγαπά κι ο κόσμος», απάντησε. Αυτή είναι και η δική μας ευχή: Καλοχρονιά να 'χετε. Χαρούμενοι κι απίκραντοι και καλοκαρδισμένοι...

41

ΕΘΙΜΙΚΟ ΦΑΓΗΤΟ ΤΩΝ ΘΕΟΦΑΝΕΙΩΝ

Τα παλικάρια της κρήτης (ψαροκόλυβα, φωτοπάπουδα, μαγεριά)

Κείμενο - Φωτογραφίες Νίκος Ψιλάκης

Ένα απλό εθιμικό φαγητό της Κρήτης μάς οδηγεί στις απαρχές του διατροφικού μας πολιτισμού, στις εποχές που η σχέση του ανθρώπου με τη φύση ήταν αρμονική, ο ιερός κάματος μετουσίωνε την τροφή σε θείο δώρημα, και οι άνθρωποι καλούσαν τους θεούς στα τραπέζια τους. Ο λόγος για τα κρητικά παλικάρια, τα πολυσπόρια, που σε μερικές περιοχές του νησιού τα λένε ψαροκόλυβα, σε άλλες φωτοκόλυβα, φωτοπάπουδα, μαγεριά. Μαγειρεύονται την παραμονή των Θεοφανείων και τρώγονται ανάλαδα (είναι ημέρα νηστείας). Οι παλιές νοικοκυρές, που γνώριζαν πολύ καλά τα μυστικά της οικιακής οικονομίας, φρόντιζαν να τα μαγειρεύουν σε μεγάλες ποσότητες προκειμένου να φτάσουν για όλα τα μέλη της οικογένειας, να φάνε τα ζώα του αγροτικού σπιτιού το μερτικό τους, να προσφέρουν στ’ αγριοπούλια και να μείνουν και για την επόμενη μέρα, των Φώτων, οπότε τρώγονταν περιχυμένα με λάδι, ως συμπλήρωμα του καθιερωμένου εορταστικού φαγητού ή ως σαλατικό. Είναι όλα τα όσπρια ανακατεμένα, όσα είδη διέθετε το αγροτικό νοικοκυριό τα παλιότερα χρόνια, βρασμένα μαζί με σιτάρι. Και είναι αλήθεια πως από κανένα σπίτι δεν έλειπαν τέτοια εποχή, Γενάρη μήνα, τα «μαγεροψήματα», έτσι έλεγαν τα όσπρια που φρόντιζαν να αποθηκεύουν κάθε καλοκαίρι στα κελάρια τους (ροβίθια, φακές, μαναρόλια, μπιζέλια, κουκιά, φασόλια, παπούλες...) Ακόμη και οι διαφορετικές ονομασίες του εθιμικού φαγητού 42

των Θεοφανείων απηχούν ιερότητα. Η λέξη παλικάρια μπορεί να θεωρηθεί ως παραφθορά της αρχαίας πολυκαρπίας, αν και μου φαίνεται περισσότερο πιθανόν να εκφράζει το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα που αναμένεται ν’ ακολουθήσει την προσφορά της εθιμικής τροφής: να δυναμώσει (να κάμει παλικάρια) όσους την καταναλώσουν, ανθρώπους και ζώα, να προσφέρει ευεξία και δύναμη. Η σύνθετη λέξη φωτοκόλλυβα έχει ως δεύτερο συνθετικό της τα κόλλυβα, το πασίγνωστο γλύκισμα των μνημοσύνων που παρασκευάζεται με σιτάρι και που ο συμβολισμός του δεν παραπέμπει στον θάνατο αλλά στη ζωή: Όπως ανασταίνεται ο θαμμένος σπόρος του σίτου έτσι αναμένεται να αναστηθούν και οι τεθνεώτες για τους οποίους παρασκευάζονται τα κόλλυβα. Το πρώτο συνθετικό της λέξης φωτοκόλλυβα προσδιορίζει τον χρόνο κατά τον οποία παρασκευάζεται το εθιμικό φαγητό (των Φώτων). Παρόμοιος είναι και ο συμβολισμός της άλλης ονομασίας: ψαροκόλλυβα. Εδώ το πρώτο συνθετικό προσδιορίζει την πρώτη ύλη, είναι να κόλλυβα που παρασκευάζονται με ψαρές. Και ψαρές, όπως θα δούμε σε άλλες σελίδες σε τούτο το τεύχος του περιοδικού, ονομάζονται στην Κρήτη οι παπούλες. Το όσπριο αυτό δεν απολείπει από το εθιμικό φαγητό των Θεοφανείων. Η επίσης σύνθετη λέξη φωτοπάπουδα παραπέμπει σε φαγητό από καρπούς της γης που παρασκευάζεται κατά τις ημέρες των Φώτων. Το δεύτερο συνθετικό προέρχεται από τη λέξη πάππος, παλαιότερη ονομασία του σπόρου.

>

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

43

ΤΟ ΕΘΙΜΙΚΟ ΦΑΓΗΤΟ ΤΩΝ ΘΕΟΦΑΝΕΙΩΝ

Το ωμό και το μαγειρεμένο: ο «εξανθρωπισμός» των ζώων Δεν ήταν η μοναδική φορά στον κύκλο του χρόνου που μαγείρευαν κι έτρωγαν πολυσπόρια οι παλιοί Κρητικοί. Τα συνήθιζαν και κατά τις μακρές περιόδους της νηστείας, περισσότερο κατά τις Σαρακοστές των Χριστουγέννων και της Λαμπρής, αλλά το εθιμικό φαγητό της παραμονής των Φώτων ήταν τελετουργικό, με συμβολικές προεκτάσεις που ξαφνιάζουν τον σημερινό άνθρωπο των πόλεων. Τα ζώα εξισώνονταν ως έμβια όντα με τον άνθρωπο, ο παλιός αγρότης θεωρούσε τα οικόσιτα ζώα μέλη του ίδιου «οίκου», συνεργούς και συμπαραστάτες του στον μεγάλο αγώνα της επιβίωσης. Τούτες τις μέρες, που βαπτίζεται ο Χριστός, αναβαπτίζεται ο κόσμος, ανοίγουν οι ουρανοί, γαληνεύουν οι θάλασσες και καθαγιάζονται τα νερά, διάλεξαν οι παλιοί Κρητικοί για να δείξουν την ευγνωμοσύνη τους στους τετράποδους και στους φτερωτούς συντρόφους τους. Μέρα οικολογίας θα μπορούσαμε να τη χαρακτηρίσομε σήμερα που η αρμονία είναι ζητούμενο και η σχέση με το περιβάλλον ντύνεται με ιδεολογήματα προκειμένου να καλυφθούν οι ενοχές μας. Ήταν η μόνη μέρα του χρόνου που προσφερόταν μαγειρεμένη τροφή στα ζώα! Και αρκεί να σκεφτούμε τι σηματοδοτεί η μετάβαση από το ωμό στο μαγειρεμένο φαγητό, η μετάβαση από την άγρια φύση προς ένα εξελιγμένο πολιτισμικό στάδιο, 44

στο οποίο ο άνθρωπος ελέγχει τη φωτιά και επεξεργάζεται την τροφή του, για να κατανοήσομε κάπως το βαθύτερο νόημα του εθίμου. Τελετουργία θυμίζει τόσο η παρασκευή τούτου του εθιμικού φαγητού όσο και η κατανάλωσή του. Οι καρποί (όσπρια και σιτάρι) μουλιάζονται αποβραδίς για να ενυδατωθούν και να μαγειρευτούν την επόμενη, αλλά η διαδικασία αυτή απαιτεί εμπειρία και γνώση. Το σιτάρι, τα κουκιά και τα ροβίθια χρειάζονται περισσότερο χρόνο, οι φακές λιγότερο ή και καθόλου. Το φαγητό μαγειρεύεται νωρίς το πρωί για το γεύμα και για το δείπνο.

Ήταν η μόνη μέρα του χρόνου που προσφερόταν μαγειρεμένη τροφή στα ζώα! Και αρκεί να σκεφτούμε τι σηματοδοτεί η μετάβαση από το ωμό στο μαγειρεμένο φαγητό, η μετάβαση από την άγρια φύση προς ένα εξελιγμένο πολιτισμικό στάδιο, στο οποίο ο άνθρωπος ελέγχει τη φωτιά και επεξεργάζεται την τροφή του, για να κατανοήσομε κάπως το βαθύτερο νόημα του εθίμου.

­

Θεοφάνεια στον Άγιο Ιωάννη Καρτερού Ηρακλείου.

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

45

ΤΟ ΕΘΙΜΙΚΟ ΦΑΓΗΤΟ ΤΩΝ ΘΕΟΦΑΝΕΙΩΝ

Στην Ανατολική Κρήτη προσφερόταν στα ζώα και το μεσημέρι και το απόγευμα. Σύμφωνα με μια ευρύτατα διαδεδομένη δοξασία, η κατανάλωση μαγειρεμένης τροφής συντελούσε στη μετάβαση σ’ ένα σχεδόν εξανθρωπισμένο στάδιο το οποίο διαρκεί για μια και μόνη νύχτα, τη νύχτα κατά την οποία «ανοίγουν οι ουρανοί» και οι φωνές των εμβίων μπορούν να φτάσουν ευκολότερα στους άυλους κόσμους· εκείνη τη νύχτα, λοιπόν, αποκτούν ανθρώπινη φωνή τα ζώα, μιλούν μεταξύ τους, κουβεντιάζουν και με τις αόρατες θείες δυνάμεις, εκείνες που ορίζουν τους κανόνες συμπεριφοράς του ανθρώπου απέναντι στα ζώα. Η ίδια δοξασία δεν επιτρέπει στο ανθρώπινο είδος να μετέχει σ’ αυτούς τους διαλόγους, ο αφέντης των οικόσιτων ζώων απαγορεύεται να ακούσει τις φωνές τους. Είναι χρήσιμο, νομίζω, ν’ αναφέρομε εδώ μια κοινότατη παράδοση που ακουγόταν σε πάρα πολλές περιοχές της Κρήτης (κυρίως της Ανατολικής). Την παραθέτω όπως μου την αφηγήθηκε η μητέρα μου το 1989: «Την παραμονή των Φώτων κουβεντιάζουνε τα ωζά και λένε τα παράπονα που έχουν από τον αφέντη τους. Μόνο που δεν πρέπει να τα ακούσει κανείς άνθρωπος, δεν επιτρέπεται να τ’ ακούσει. Μια φορά ένας ζευγάς ετάισε παλικάρια τα βόδια του και πήγε κρυφά το βράδυ στο στάβλο και παρακάτσεψε για να μάθει είντα λένε τα καματερά ντου. Ξαφνικά ακούει την μιαν αελιά ντου να λέει: - Ποιος είναι που παρακατσεύγει; - Ένας κούτσουρος, ο αφέντης μας ο κούτσουρος είναι, απαντά η άλλη. Ώσπου να τελειώσει η κουβέντα ο ζευγάς εξύλιασε κι εγίνηκε κουτσούρι! Επόμεινε εκειά ξυλιασμένος ένα χρόνο γύρωγύρω και κανείς δεν εμπόρειε να του κάμει πράμα για να τον βοηθήσει. Μα και τα καματερά δεν επεράσανε καλύτερα. Αυτός που τα τάιζε και φρόντιζε να μην τους λείψει τίποτα ήτανε ξυλιασμένος, η γυναίκα του δεν εμπόρειε να τα ξανοίγει όλα και τα πάντα είχανε ρημάξει. Την άλλη χρονιά, τη νύχτα τω Φωτώ, δεν εβρέθηκε κανείς να τως-ε βάλει μια χαχαλιά παλικάρια στη μαντζαδούρα κι ήτανε παραπονεμένα. Η μια αελιά γυρίζει και λέει τσ’ αλληνής: - Ποιος είναι που στέκει στην πόρτα; - Ο αφέντης μας ο καλός είναι, απαντά η άλλη. Ο ζευγάς εζωντάνεψε κι εσάλεψε ντελόγο…».

Την παραμονή των Φώτων κουβεντιάζουνε τα ωζά και λένε τα παράπονα που έχουν από τον αφέντη τους. Μόνο που δεν πρέπει να τα ακούσει κανείς άνθρωπος, δεν επιτρέπεται να τ’ ακούσει...

46

Σαν αρχαία ιέρεια...

Το κάλεσμα των πουλιών Θυμάμαι ακόμη τη γιαγιά μου, μόλις μαγείρευε γέμιζε ένα σκουτέλι με παλικάρια και τα σκορπούσε στα δώματα καλώντας ακόμη και τα πουλιά σε τούτη τη μέθεξη, στην κοινή τροφή ανθρώπων και ζώων. Σαν αρχαία ιέρεια έπαιρνε με τη χούφτα της τους βρασμένους καρπούς της γης, τους πετούσε γύρω της και φώναζε:

Φάτε, πουλιά, χορτάσετε και τον Θεό δοξάσετε. Την παρακολουθούσα πάντα κι ένιωθα ένα πρωτόγνωρο δέος, την κοίταζα ν’ αδειάζει το σκουτέλι, να το τινάζει για να μην μείνει ούτε σπυρί μέσα, κι αμέσως μετά να κατεβαίνει ανάλαφρη την ξύλινη ανεμόσκαλα· τώρα που το σκέφτομαι νομίζω πως ήταν πράγματι ανάλαφρη επειδή είχε εκπληρώσει το χρέος της στην παράδοση κι είχε τηρήσει κατά γράμμα ό,τι είχε διδαχτεί από τη δική της γιαγιά, κι η δική της γιαγιά από κάποιους άλλους μακρινούς μου προγόνους. Μερικές φορές, στις πρώτες τάξεις του Δημοτικού, σκαρφάλωνα κι εγώ μαζί της στα δώματα και μετά αρνιόμουν να κατέβω, επέμενα να περιμένω τα πουλιά, ήθελα να τα δω να χορταίνουν με το φαγητό της γιαγιάς και να δοξάζουν κι αυτά τον Θεό.

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

κατά μήνα Πυανεψιώνα στην αρχαία Αθήνα Τα «παλικάρια» των Θεοφανείων αποτελούν συνέχεια της αρχαιοελληνικής παγκαρπίας, που παρασκευαζόταν στην Αθήνα κατά τον μήνα Πυανεψιώνα, τον μήνα, δηλαδή, που είχε πάρει την ονομασία του από τα «πυανέψια», μια μεγάλη λαϊκή γιορτή που υπενθύμιζε το τάμα του τοπικού ήρωα, του Θησέα, προς τον Απόλλωνα. Σύμφωνα με τον αθηναϊκό μύθο, ο Θησέας είχε εκστρατεύσει στην Κρήτη για να απαλλάξει την πατρίδα του από τον βαρύ φόρο αίματος που πλήρωνε στον Μίνωα και να σκοτώσει τον Μινώταυρο. Γνωρίζοντας τη δυσκολία του εγχειρήματος, έκαμε τάμα στον Απόλλωνα να τον βοηθήσει να επιστρέψει γερός κι εκείνος να τον ευχαριστήσει με θυσίες και προσφορές. Ο ίδιος μύθος τονίζει ότι ο Θησέας επέστρεψε νικητής στις 7 του μηνός Πυανεψιώνος και μόλις πάτησε το πόδι του στην αττική γη μάζεψε όσους καρπούς είχαν απομείνει στο πλοίο, τους ανακάτεψε όλους μαζί, τους έβρασε σε μια χύτρα και παρακάθισε σε κοινό γεύμα με τους συντρόφους του χωρίς να ξεχάσει να προσφέρει και στον θεό το μερτικό του. Από τότε καθιερώθηκε ως έθιμο στην Αθήνα να παρασκευάζεται κάθε χρόνο και την ίδια μέρα αυτό το εθιμικό φαγητό για να θυμούνται οι πολίτες το τάμα του τοπικού ήρωά τους. Πάντα, όμως, φρόντιζαν να ξεχωρί-

ζουν μια μερίδα και να την προσφέρουν τελετουργικά στον Απόλλωνα. Η ονομασία της γιορτής (πυανέψια) είναι σύνθετη. Πρώτο συνθετικό είναι η λέξη πύανος (κύαμος) που σημαίνει κουκί και η δεύτερη το ρήμα έψω που σημαίνει βράζω. Παγκαρπία προσφερόταν επίσης στον Χθόνιο Ερμή και στους νεκρούς κατά τη διάρκεια των Ανθεστηρίων. Πανάρχαια είναι η συνήθεια να προσφέρονται τα γεννήματα της γης στα ιερά καθιδρύματα, πολύ συχνά οι πρώτοι - πρώτοι καρποί. Πρόκειται για το έθιμο των απαρχών, ένα από τα πιο ευγενικά που επινόησε ο άνθρωπος θέλοντας να στερεώσει τη σχέση του με τις ανώτερες δυνάμεις που ορίζουν τις τύχες του κόσμου. Μερικές από τις αρχαιότερες γνωστές μαρτυρίες που τεκμηριώνουν ακόμη και την ψυχολογική ανάγκη του ανθρώπου να εκφράζει τις ευχαριστίες του προς το θείον προέρχονται από την Κρήτη. Είναι οι περίφημοι κέρνοι της μινωικής εποχής, τελετουργικά σκεύη, λίθινα ή πήλινα, με εσοχές και βαθουλώματα μέσα στα οποία οι προϊστορικοί κάτοικοι του νησιού εναπόθεταν τις προσφορές στους θεούς τους. Το εθιμικό φαγητό των Κρητών μαγειρεύεται σε μια πολύ σημαντική περίοδο για το αγροτικό νοικοκυριό. Τα Θεοφάνεια αποτελούσαν την καταληκτική ημερομηνία για την ολοκλήρωση της σποράς. Άρα, τα πολυ-

κάρπια δεν ήταν τίποτ’ άλλο από ευετηρική πράξη που υποβοηθούσε τη γονιμότητα της σπαρμένης γης. Σε όλη την Ελλάδα συναντάμε εθιμικά εδέσματα που θυμίζουν την αρχαιοελληνική παγκαρπία: βαρβάρα, βαρβαρίτσα, σπερνά, μπόλια, μπουρμπουρέλια, αντραλούσια· παρασκευάζονται κατά την εποχή της σποράς και κατά την περίοδο που αρχίζει ν’ αναβλαστάνει ο σπόρος, πάντα με την ευκαιρία κάποιας γιορτής (της Αγίας Βαρβάρας, των Εισοδίων της Θεοτόκου, του Αγίου Ανδρέα, την παραμονή των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς). Στην Κρήτη το τελετουργικό υπόστρωμα είναι περισσότερο από εμφανές υπενθυμίζοντας την άρρηκτη σχέση του ανθρώπου με τον φυσικό κόσμο. Το ιερό φαγητό υπενθυμίζει ότι όλα τα έμβια όντα έχουν δικαιώματα στα γεννήματα της γης· ο άνθρωπος μπορεί να βρίσκεται στο επίκεντρο της τελετουργίας, όπως ακριβώς βρίσκεται και στο επίκεντρο της διαδικασίας παραγωγής της τροφής προσφέροντας τις τεχνικές γνώσεις και της δεξιότητές του, αλλά κι εκείνος αποτελεί μέρος ενός αδιάσπαστου συνόλου που διέπεται από τους δικούς του νόμους, κι αυτούς τους νόμους δεν μπορεί να τους ελέγξει...

>

47

ΤΟ ΕΘΙΜΙΚΟ ΦΑΓΗΤΟ ΤΩΝ ΘΕΟΦΑΝΕΙΩΝ

Να το πω απλή τελετουργία; Ίσως να μην αρκεί η λέξη. Μυσταγωγία, μάλλον. Ή συμπόσιο, κι ας μην παρακάθονταν όλοι στο ίδιο τραπέζι, το κοινό φαγητό αποτελούσε τον κρίκο που ένωνε τον άνθρωπο με τους συγκατοίκους του σε τούτον τον κόσμο. Στο σπίτι της γιαγιάς πρωτοδοκίμασα παλικάρια λαδωμένα. Ήταν η μέρα των Φώτων και τα όσπρια συνόδευαν τα εθιμικά φαγητά της ημέρας. Δεν τα θυμάμαι όλα, μόνο τα λαδωμένα παλικάρια έμειναν στη θύμηση και το λουκάνικο που ψηνόταν στα κάρβουνα της παραστιάς - μεγάλη μαστόρισσα η γιαγιά, μπορεί να έβαζε λίγο περισσότερο κύμινο στα λουκάνικά της, αλλά τα έκανε τόσο γευστικά και τόσο μυρωδάτα που ξεσήκωνε τη γειτονιά κάθε που αποφάσιζε να τα ψήσει στα κάρβουνα.

Μαγειρεύοντας παλικάρια... Ένα απλό φαγητό βγαλμένο από την πλούσια διατροφική μας παράδοση, με πλούσιες ιστορικές περγαμηνές και μεγάλο εθνολογικό ενδιαφέρον, αφού παραπέμπει στον πολιτισμό της Μεσογείου και κυρίως στον πολιτισμό των δημητριακών καρπών. Στην εποχή της κατανάλωσης και της διατροφικής σύγχυσης τα βασικά δομικά συστατικά της λαϊκής κουζίνας αποτελούν σταθερή διαχρονική αξία, πηγή έμπνευσης και εγγύηση για καλύτερη –υγιεινή διατροφή.

48

Η ΣΥΝΤΑΓΗ Για να το μαγειρέψομε παίρνομε μια χούφτα (100 γραμ.) από όσα όσπρια θέλομε:

κουκιά, ρεβίθια, φασόλια, φακές, παπούλες, μαναρόλια 150 γραμ. σιτάρι Για το σερβίρισμα: κρεμμύδι φρέσκο ή ξερό ψιλοκομμένο 1 ματσάκι άνηθο ψιλοκομμένο ελαιόλαδο, χυμό λεμονιού Αποβραδίς μουσκεύομε τα όσπρια σε νερό, χωριστά το στάρι με τα ρεβίθια και χωριστά τα υπόλοιπα όσπρια, εκτός τις φακές ή τη φάβα, αν χρησιμοποιήσομε. Τα δύο αυτά όσπρια χρειάζονται μόνο πλύσιμο. Την επομένη βράζομε πρώτα το στάρι με τα ρεβίθια για μισή ώρα. Προσθέτομε σταδιακά τα υπόλοιπα όσπρια και βράζομε μέχρι να μαλακώσουν. Ρίχνομε αλάτι και πιπέρι και σερβίρομε, είτε σαν σούπα με το ζουμί τους είτε στεγνά σαν σαλάτα, με ελαιόλαδο, λεμόνι, άνηθο και κρεμμύδι κατά βούληση. (Από το βιβλίο των Μ. και Ν. Ψιλάκη Κρητική Παραδοσιακή Κουζίνα – Το Θαύμα της Κρητικής Διατροφής, Ηράκλειο 1995, εκδ. Καρμάνωρ).

>

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

49

ΤΟ ΕΘΙΜΙΚΟ ΦΑΓΗΤΟ ΤΩΝ ΘΕΟΦΑΝΕΙΩΝ

Από τον Δευκαλίωνα μέχρι τον Νώε (Από το βιβλίο μας Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη έθιμα στον Κύκλο του χρόνου, Ηράκλειο 2005, σελ. 46). Το εθιμικό φαγητό των κρητικών Θεοφανείων διατηρεί έναν πολυσήμαντο τελετουργικό χαρακτήρα, κληρονομημένο από παλιότερες εποχές. Ας μην ξεχνούμε ότι τελετουργικό φαγητό ήταν τα αρχαιοελληνικά πολυσπόρια και ότι υπάρχει ένας ωραίος μύθος που αναζητά την αρχή τους στη σωτηρία του ανθρώπινου γένους μετά τον μεγάλο κατακλυσμό. Στο τέλος της περιπέτειας και αφού η ελληνική «κιβωτός» είχε βρεθεί σε στέρεο έδαφος, οι διασωθέντες, Δευκαλίων και Πύρρα, διαπίστωσαν πως δεν είχε απομείνει τίποτ’ άλλο να φάνε παρά μόνον ελάχιστοι καρποί, λίγοι από κάθε είδος. Τους μαγείρεψαν όλους μαζί. Αυτά ήταν τα πρώτα πολυσπόρια της ιστορίας. Και επειδή όλες

Ο αγιασμός των υδάτων.

σχεδόν οι (ανατολικο)μεσογειακές και μεσανατολίτικες μυθολογίες αναφέρονται σε έναν κατακλυσμό που ξεκλήρισε τους ανθρώπους, δεν πρέπει να ξεχνούμε τις κοινές κληρονομιές αυτών των πολιτισμών. Λέγεται πως και ο Νώε και άλλοι τυχεροί ήρωες των ανατολικομεσογειακών παραδόσεων έφαγαν όλους τους καρπούς βρασμένους μαζί, αφήνοντας στους λαούς μας ένα ωραίο τελετουργικό υπόστρωμα κι ένα φαγητό που εμφανίζεται συνήθως σε φθινοπωρινές και χειμωνιάτικες γιορτές απηχώντας την αγωνία του ανθρώπου για την τύχη του θαμμένου στη γη σπόρου. Ακόμη και σήμερα πολλοί μουσουλμανικοί λαοί παρασκευάζουν διαφόρων τύπων πολυσπόρια σε ανάμνηση της κιβωτού του Νώε (π.χ. ο γνωστός στην Τουρκία ασουρές που μαγειρεύεται τη δέκατη μέρα του μηνός Μουχαρέμ, δηλαδή του πρώτου μήνα του σεληνιακού έτους). Χ

...είναι όλα τα όσπρια ανακατεμένα, όσα είδη διέθετε το αγροτικό νοικοκυριό τα παλιότερα χρόνια, βρασμένα μαζί με σιτάρι. Και είναι αλήθεια πως από κανένα σπίτι δεν έλειπαν τέτοια εποχή, Γενάρη μήνα, τα «μαγεροψήματα», έτσι έλεγαν τα όσπρια που φρόντιζαν να αποθηκεύουν κάθε καλοκαίρι στα κελάρια τους (ροβίθια, φακές, μαναρόλια, μπιζέλια, κουκιά, φασόλια, παπούλες...)

50

Φωτ. 1

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

Υποξεία σκωληκοειδίτις «Έφτασαν τα Χριστούγεννα. Τα παιδιά βγήκαν για τα κάλαντα, κρατώντας ένα ομοίωμα καραβιού, συνήθως του θωρηκτού Αβέρωφ, πασίγνωστου και δοξασμένου από τους πολέμους. Χτυπούσαν αδιάκριτα όλες τις πόρτες των σπιτιών, χριστιανικών και εβραίικων...» Του Xαράλαμπου Β. κριτζά

Η φωτιά της Σμύρνης το 1922 τον είχε βρει έφηβο. Οι χαρές και οι ελπίδες που έκαναν όταν είδαν ν’ αποβιβάζεται ο ελληνικός στρατός έσβησαν άδοξα. Είχε φτάσει και ο μεγαλύτερος αδελφός, που τον είχαν επιστρατεύσει σχεδόν αμούστακο ακόμα, και είχε φέρει τα κακά μαντάτα για τον στρατό που υποχωρούσε σχεδόν διαλυμένος και τους Τσέτες που ακολουθούσαν σφάζοντας. Έβλεπαν την πυρκαϊά από το σπίτι στην Καραντίνα και κατάλαβαν πως το τέλος πλησίαζε. Η μεγάλη οικογένεια, οκτώ παιδιά και κάμποσα εγγόνια, κατάφερε τουλάχιστον να σωθεί κολοβωμένη, σκορπίζοντας στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Παράτησαν σπίτια και νοικοκυριά και στο πολύφωτο του σαλονιού έμεινε κρεμασμένο το νυφικό μιας κόρης που θα παντρευόταν ανήμερα της Παναγιάς τον Δεκαπενταύγουστο. Εκείνος μέσα στην κοσμοχαλασιά ακολούθησε τη μάνα και τέσσερεις από τις αδελφές, που κατάφεραν μέσα από τις φλόγες να φτάσουν στην προκυμαία και να μπουν πατείς με πατώ σε σ’ ένα καΐκι. Η μία έσερνε και τέσσερα ορφανά, που ο πατέρας τους είχε χαθεί στα τάγματα εργασίας. Ένα πέμπτο το είχαν παρατήσει ετοιμοθάνατο βρέφος στο νεκροταφείο… Τους πέρασαν αρχικά στην Μυτιλήνη και από κει ένα άλλο καράβι τους ξεμπάρκαρε στην Κρήτη, στο Ηράκλειο, όπου έμελλε να ριζώσουν. Η μάνα, σαν τη βασίλισσα του μελισσιού, τους μάζεψε σιγά σιγά όλους κοντά της. Ένα δυο μήνες αργότερα έφθασε εκεί ο πατέρας, έμπορος με καΐκι, που η καταστροφή τον είχε βρει μεσοπέλαγα. Τρία χρόνια μετά γύριζε από

την Μασσαλία μια άλλη κόρη, παντρεμένη με Γάλλο υπήκοο, φέρνοντας πίσω και τη μικρότερη από τις αδελφές, που την είχε δηλώσει κι αυτή ως ένα από τα παιδιά της, όταν στο λιμάνι της φλεγόμενης Σμύρνης Γάλλοι ναύτες τούς μπάρκαραν στο πλοίο «Πιερ Λοτί» για να τους σώσουν. Τελευταίος έφτασε και ο μεγάλος γιος – ο επιστρατευμένος – που η μάνα είχε καταφέρει με παρακάλια και μπαξίσια την ώρα της φωτιάς να τον φυγαδεύσει στην Αλεξάνδρεια. Δεν την πρόλαβε ζωντανή, καθώς η πολύτοκη και βασανισμένη αυτή γυναίκα πέθανε την επομένη της Πρωτοχρονιάς του ’31. Στην Κρήτη, που το ’22 μετρούσε δέκα χρόνια από την Ένωση με την Παλιά Ελλάδα, η σμυρναίικη οικογένεια ρίχτηκε στη δουλειά και κατάφερε γρήγορα να ορθοποδήσει. Οι λεύτερες κόρες παντρεύτηκαν, άνοιξαν μαγαζιά, βρήκαν δουλειά σε φαρμακεία με τα λίγα Γαλλικά που ήξεραν. Ο μικρότερος από τους γιους, ο Βύρων, ο ήρωας της ιστορίας μας, γρήγορα παράτησε το σχολείο και ρίχτηκε στον αγώνα της επιβίωσης. Είχε γίνει πια παλληκαράκι, αρρενωπός και χειροδύναμος. Όσο δεν έπαιρνε τα γράμματα τόσο ήταν εύστροφος και ικανός για πολλά άλλα πράγματα, με ιδιαίτερη κλίση στα μηχανήματα και τις μαστοριές. Τον είχαν προσλάβει βοηθό για όλες τις δουλειές στο εργοτάξιο της αγγλικής εταιρείας που εκτελούσε τα λιμενικά έργα στο Ηράκλειο, με επικεφαλής τον μηχανικό Ντόελ, όπου γρήγορα του κόλλησαν το παρατσούκλι «ο μικρός Ντόελ». Είχε ένα από τα πρώτα ποδήλατα και είχε κερ-

53

δίσει ένα στοίχημα αλλά και φήμη, κατεβαίνοντας μ’ αυτό την απότομη σκάλα του λιμανιού. Ήταν ο δεύτερος στην Κρήτη που έμαθε να οδηγεί τα πρωτόγονα αυτοκίνητα που πρωτοήλθαν στο νησί εκείνη περίπου την εποχή. Όλα αυτά του χρειάστηκαν όταν το 1929 τον κάλεσαν να καταταγεί στον στρατό, στην Γ΄ Μοίρα Αυτοκινήτων Θεσσαλονίκης. (Φωτ. 1) Ήταν τυχερός, γιατί οι πόλεμοι είχαν προσωρινά κοπάσει. (Πού να φανταζόταν τότε ότι πάλι θα τον επιστράτευαν το 1940). Μα πιο πολύ χάρηκε που θα υπηρετούσε στην όμορφη Θεσσαλονίκη, όπου είχε παντρευτεί και εγκατασταθεί η αρκετά μεγαλύτερη αδελφή του, αυτή που το νυφικό της είχε μείνει κρεμασμένο στο πολύφωτο του σαλονιού της Σμύρνης. Ρωτώντας τις Υπηρεσίες κατάφεραν να εντοπίσουν τον γαμπρό, που μετά την καταστροφή είχε καταφύγει εκεί. Ήταν ρουμάνικης καταγωγής, Κωστίκας Θεοδωρέσκου, είχε ζήσει στη Σμύρνη και είχε υπηρετήσει στον ελληνικό στρατό τα χρόνια του πολέμου. Ήξερε μια σπάνια και πολύτιμη για τα χρόνια εκείνα τέχνη,

Φωτ. 2α

να κάνει μεταλλικούς κορσέδες για ραχιτικούς, κηλεπιδέσμους κάθε λογής και κυρίως τεχνητά μέλη για αναπήρους, που πλήθυναν απότομα με τους μακροχρόνιους πολέμους και τα πενιχρά μέσα θεραπείας των τραυματιών. (Φωτ. 2α, 2β) Στη Θεσσαλονίκη, που είχε αναγεννηθεί μετά τη φωτιά του ’17, βρήκε μπόλικη πολυεθνική πελατεία και το αντρόγυνο ζούσε άνετα, με μόνο καημό ότι δεν έκαναν παιδιά. Αργότερα θα μετέφερε το εργαστήρι του στο Ηράκλειο, όπου τον περίμεναν άλλες στρατιές αναπήρων… (Φωτ. 3) Στο σπίτι της αδελφής ο επίστρατος βρήκε μητρική στοργή και περιποίηση. Σπιτικό φαΐ, χαρτζιλίκι, ρούχα και εσώρουχα πάντα καθαρά και σιδερωμένα. Στο στρατόπεδο, όπου έκαναν συχνές επιθεωρήσεις για την καθαριότητα και την υγιεινή των φαντάρων (πάντα υπήρχε ο φόβος για ψείρες, επιδημίες και αφροδίσια), οι αξιωματικοί τον έδειχναν ως υπόδειγμα. Μια φορά το μόνιμα ροδαλό του πρόσωπο είχε γίνει ροδοκόκκινο από ντροπή και αμηχανία, όταν ο επικεφαλής της μονάδας τον

54

περιέφερε με τα κατάλευκα εσώρουχα στον θάλαμο λέγοντας στους άλλους: «καθαρός, ίσον και υγιής». Γι’ αυτά του τα προσόντα τοποθετήθηκε βοηθός στα μαγειρεία, με όλα τα πλεονεκτήματα που εξασφάλιζε αυτή η θέση. Εκτός από εκλεκτές και άφθονες μερίδες φαγητού, εκεί μπορούσε να ικανοποιήσει την ιδιαίτερη αδυναμία που είχε στα γλυκά. Οι μήνες περνούσαν γρήγορα. Χαιρόταν τις βόλτες στην προκυμαία, που του θύμιζε τη Σμύρνη των παιδικών του χρόνων. Είχε μάθει όλους τους δρόμους και τις γειτονιές της πόλης, γιατί, καθώς ήταν καλός ποδηλάτης, έκανε και τον ταχυδρόμο της μονάδας, μεταφέροντας αλληλογραφία και μηνύματα. (Φωτ.

4) Η χαρά του ήταν μεγάλη όταν συναντούσε βρακοφόρους Κρητικούς, που είχαν πολεμήσει στον μακεδονικό αγώνα και τους κράτησε κοντά της η μεγάλη πόλη. Η προπολεμική Θεσσαλονίκη ήταν ένα πολύβουο μελίσσι, με μόνιμους και περαστικούς κατοίκους, όπου μπορούσες ν’ ακούσεις μια πανσπερμία από γλώσσες, ποικίλες διαλέκτους των Ελλήνων,

Φωτ. 2β

«σπανιόλικα» των πολλών τότε Εβραίων, ρώσικα των εμιγκρέδων, σλάβικα, αρμένικα και άλλα, χώρια τις γλώσσες των ξένων ναυτικών από τα πλοία που πηγαινοέρχονταν στο μεγάλο λιμάνι. Ανάλογες ήταν και οι μουσικές που ακούγονταν στα ακριβά κέντρα και τα βαριετέ για τους πλούσιους, αλλά και στις ταβέρνες, τους καφενέδες και τα πιο πονηρά καφέ σαντάν για τον υπόλοιπο κόσμο. Άριες, βαλς και ταγκό από τη μια, σεφαραδίτικα και αμανέδες, δημοτικά και λαϊκά από την άλλη. Η μυστικοπάθεια της Ανατολής έσμιγε με τους ανέμελους ρυθμούς της Ευρώπης του Μεσοπολέμου στη Βαλκανική Θεσσαλονίκη. Έφτασαν τα Χριστούγεννα. Τα παιδιά βγήκαν για τα κάλαντα, κρατώντας ένα ομοίωμα καραβιού, συνήθως του θωρηκτού Αβέρωφ, πασίγνωστου και δοξασμένου από τους πολέμους. Χτυπούσαν αδιάκριτα όλες τις πόρτες των σπιτιών, χριστιανικών και εβραίικων, μόνο που μετά από κάμποσες επισκέψεις καλαντατζήδων οι Εβραίες νοικοκυρές δεν τους άνοιγαν πια και τους φώναζαν από μέσα «μας τραγουδήσανε, μας τραγουδήσανε».

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

Φωτ. 3

Φωτ. 4

55

ρύφαλλο. Μοσχομύρισε όλο το στρατόπεδο όσο ψήνονταν τα γλυκά στον φούρνο, προσέχοντας μην παραψηθούν και αρπάξουν. Ετοίμασαν και το σιρόπι, όπου μαζί με τη ζάχαρη βράσανε και μερικά ξύλα κανέλας για άρωμα, αλλά και λίγο χυμό και ξύσμα μυρωδάτων φρέσκων λεμονιών από τα δένδρα της αυλής του στρατοπέδου. Όταν κρύωσε ο μπακλαβάς τον περίχυσαν με το καυτό σιρόπι και τον άφησαν να το ρουφήξει. Το αποτέλεσμα ήταν λαμπρό. Όλος ο κόσμος και πρώτος ο Διοικητής ενθουσιάστηκαν. Φυσικά όλο το προσωπικό του μαγειρείου ευλόγησε πρώτο τα γένια του με διπλές και τριπλές μερίδες. Έμειναν στην κουζίνα οι άδειοι ταβάδες, με μπόλικο σιρόπι, πολλά τραγανά φύλλα στον πάτο και αρκετή λαχταριστή γέμιση χύμα, πραγματικός πειρασμός για έναν γλυκατζή όπως ο Βύρων. Ούτε σκέψη να τα πετάξει. Έφαγε επί τόπου όσην μπορούσε και με την υπόλοιπη γέμισε σχεδόν ένα άδειο δοχείο του βουτύρου για αργότερα. Κάθε λίγο και λιγάκι υπέκυπτε στη γλυκειά γοητεία, μέχρι που το δοχείο σχεδόν άδειασε. Τότε ήταν που αισθάνθηκε το πρώτο βάρος στο στομάχι από τα τόσα σιρόπια και βουτυρωμένα φύλλα που καταβρόχθισε, ένα βάρος που διαρκώς μεγάλωνε και μετατρεπόταν σε πόνο. Σε λίγο άρχισε να πονάει και η κοιλιά και σχεδόν δεν μπορούσε πια να πάρει ανάσα.

Φωτ. 5

Στο στρατόπεδο οι ετοιμασίες για το πρωτοχρονιάτικο τραπέζι ήταν εντατικές. Εκτός από τα γιορτινά φαγητά, τις σαλάτες και τις βασιλόπιτες, πήραν εντολή να ετοιμάσουν κάμποσα ταψιά μπακλαβάδες για τους οπλίτες και τους καλεσμένους. Ο Βύρων θυμήθηκε πώς τον έφτιαχναν η μάνα και οι αδελφές του στο σπίτι, με πλούσια υλικά και ιδιαίτερη μαστοριά. Του θύμισε και η αδελφή του τις αναλογίες για το σιρόπι και άλλες λεπτομέρειες. Τα είπε όλα στον αρχιμάγειρα, που ανακουφισμένος του ανέΦωτ. 6 θεσε να οργανώσει εκείνος την παρασκευή του μπακλαβά. Πήραν κάμποσα κιλά χειροποίητο φύλλο από τον Αρμένη τον Κιρκόρ, φρέσκο βουβαλίσιο βούτυρο δίπλα από τα Λαδάδικα, μπόλικη καρυδόψιχα και κανελογαρύφαλλα από του Κωνσταντινοπολίτη του Θεόκτιστου, ζάχαρες. Ετοίμασαν πρώτα τη γέμιση. Κοπάνισαν την κανέλλα και τα γαρύφαλλα, τα ανακάτεψαν με την καρυδόψιχα και ένα μέρος από τη ζάχαρη. Πρόσθεσαν καβουρντισμένα αμύγδαλα και λίγη κοπανισμένη γαλέτα (αυτά με πρωτοβουλία του Βύρωνα, χωρίς να τα λέει η συνταγή). Βουτύρωσαν τα ταψιά, βάζανε στρώσεις τα βουτυρωμένα φύλλα εναλλάξ με άφθονη γέμιση, πασπάλισαν την τελευταία στρώση των φύλλων με λίγη επί πλέον κανέλλα και τη χάραξαν σε ρόμβους καρφώνοντας στο κέντρο του καθενός ένα ολόκληρο γα-

56

Νύχτα τον μεταφέρανε στο Γενικό Νοσοκομείο. Του δώσανε μια καμιζόλα για νυχτικό και τον ξαπλώσανε σε ένα κρεββάτι στον μεγάλο θάλαμο, όπου έκαιγε διαρκώς μια ξυλόσομπα. Μόλις ξημέρωσε κάποιοι φαντάροι σφουγγάρισαν βιαστικά τον θάλαμο, άνοιξαν λίγο τα παράθυρα να αεριστεί, τσίτωσαν σεντόνια και σκεπάσματα, γιατί όπως είπαν περίμεναν την καθιερωμένη επίσκεψη του Αρχίατρου. Ο θαλαμάρχης τους έδωσε οδηγίες: να μην ακούγεται τσιμουδιά, να είναι όλοι ακίνητοι, ξαπλωμένοι ανάσκελα και με τα χέρια μέσα στα σκεπάσματα. Σε λίγο άκουσε το παράγγελμα «προσοχή!» και αμέσως μετά τον κρότο των πελμάτων όσων ήταν όρθιοι. Στην πύλη του θαλάμου φάνηκε ο Αρχίατρος με τη συνοδεία του. Ψηλός, λίγο γε-

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

«Υποξεία σκωληκοειδίτις. Άκρα ακινησία, δύο τέϊα ημερησίως και ακαταπαύστως πάγον εις την κοιλίαν».

Φωτ. 7

ανώτερους, που όταν και εκείνοι διαπίστωσαν πως ο «ασθενής» είχε απλά βαρυστομαχιάσει και πληροφορήθηκαν την αληθινή αιτία γέλασαν με την καρδιά τους. Τον κράτησαν ακόμα μια δυο μέρες για τα προσχήματα (αλλά με κανονικό πλέον συσσίτιο!) και του δώσανε εξιτήριο μαζί με ολιγοήμερη άδεια για να «αναρρώσει» εντελώς. Του έφερε η αδελφή του τα πολιτικά (ήταν πάντα κοκέτης) και πριν φύγει φώναξε έναν πλανόδιο φωτογράφο από αυτούς με το τρίποδο και τη φυσούνα και έβγαλε αναμνηστικές φωτογραφίες, μια την 12-1-1930 μαζί με τον θαλαμάρχη με τον οποίο έπιασε φιλία (Φωτ. 5-6) και μια την ημέρα που έφευγε, 14-1-30, στα σκαλοπάτια της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου του Νοσοκομείου, όπου πήγε και άναψε ένα κερί για τη σωτηρία του. (Φωτ. 7-8) Ήταν απόλαυση να τον ακούς να διηγείται αυτή την εμπειρία του από το Γενικό Νοσοκομείο, κάνοντας και τις σχετικές μιμήσεις, κάθε φορά που με μεράκι ετοίμαζε τον πεντανόστιμο μπακλαβά του σπιτιού όταν ήταν γιορτή. Και κάθε φορά ανέσυρε από ένα κουτί τις κιτρινισμένες φωτογραφίες και μας τις έδειχνε ως τεκμήρια της γλυκειάς περιπέτειας, αναπολώντας με νοσταλγία την Θεσσαλονίκη του 1930. Χ

>

μάτος, με μουστάκια και μούσι, φορώντας μια κάτασπρη ιατρική μπλούζα που του έφθανε σχεδόν μέχρι τους αστραγάλους. Πήρε με βήμα αργό τα κρεββάτια στη σειρά ρωτώντας για την κάθε περίπτωση και με ύφος κατηγορηματικό υπαγόρευε οδηγίες, που τις σημείωναν για εκτέλεση οι βοηθοί του. Έφτασε και στο κρεββάτι του Βύρωνα, που δεν είπε λέξη όπως τον είχαν ορμηνέψει, αλλά τα μάγουλά του είχαν γίνει κατακόκκινα. Ο Αρχίατρος ρώτησε τους άλλους τι συμπτώματα παρουσίαζε και με ύφος αυθεντίας διατύπωσε τη γνωμάτευση: «Υποξεία σκωληκοειδίτις. Άκρα ακινησία, δύο τέϊα ημερησίως και ακαταπαύστως πάγον εις την κοιλίαν». Δεν πρόλαβε να βγει από τον θάλαμο ο Αρχίατρος και κατέφθασε ένας νοσοκόμος με μια παγοκύστη γεμάτη κομματιασμένο πάγο, που την έκατσε στην κοιλιά του «άρρωστου». Το ζεστό τσάϊ που ήρθε σε λίγο δεν κατάφερε να εξουδετερώσει το έντονο αίσθημα κρύου που δημιουργούσε η παγωμένη μπουγιότα. Σε μερικές ώρες τα έντερα άρχισαν να διαμαρτύρονται μέσα στην κατεψυγμένη κοιλιά, όχι μόνο από το κρύο αλλά και από την πείνα που μετά Φωτ. 8 από τόσες ώρες ασιτίας ήταν επόμενο να εμφανιστεί, χωρίς να μπορεί να την ξεγελάσει το «τέϊον» που διέταξε ο γιατρός. Μάταια ζήτησε διστακτικά έστω λίγη σούπα με φιδέ, από αυτήν που έβλεπε να φέρνουν στους διπλανούς του, ο νοσοκόμος ήταν ανένδοτος. Εν τω μεταξύ ο μπακλαβάς είχε προ πολλού χωνευτεί και η υποχρεωτική ακινησία μαζί με την πείνα ήταν πραγματικό μαρτύριο. Τη δεύτερη μέρα πια δεν άντεξε. Όταν είδε τον θαλαμάρχη τον φώναξε κοντά του και με σιγανή φωνή του εξομολογήθηκε την πραγματική αιτία του κοιλόπονου. «Στ’ ορκίζομαι, είμαι εφτάγερος. Εγώ άμα πιάσω τα σίδερα του κρεββατιού μπορώ να τα λυγίσω». Αντί για τα σίδερα έπιασε το χέρι του θαλαμάρχη και το έστριψε σφίγγοντας, σε σημείο που ο άλλος κόντεψε να βάλει τις φωνές. Φαίνεται πως μίλησε σε κάποιους

57

ΒΙΒΛΙΟ

Το καινούργιο βιβλίο του Νίκου Ψιλάκη

Κι οι θάλασσες σωπαίνουν Ένα ιστορικό μυθιστόρημα με κεντρικό άξονα ένα από τα πιο σκοτεινά περιστατικά της ναζιστικής κατοχής Ένα από τα πιο σκοτεινά περιστατικά της ναζιστικής εποχής βρίσκεται στο επίκεντρο του νέου ιστορικού μυθιστορήματος του Νίκου Ψιλάκη Κι οι θάλασσες σωπαίνουν που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καρμάνωρ: η βύθιση του πλοίου Τάναϊς, που μετέφερε, κλεισμένους στ' αμπάρια του, Έλληνες ομήρους, Ιταλούς αντιφασίστες, και όλους τους Εβραίους της Κρήτης.

58

Ο αφηγητής και ήρωας του μυθιστορήματος επιστρέφει στον γενέθλιο τόπο είκοσι χρόνια μετά και αναζητεί τα ίχνη του πατέρα του, που είχε χαθεί το 1944, και ως αιτία της εξαφάνισης αναφέρεται ο πνιγμός του στο ναυάγιο. Εκείνος αποφασίζει να συνεχίσει το ψάξιμο, σεβόμενος την υπόσχεση προς τη μητέρα του, που θεωρούσε τον άντρα της ακόμη ζωντανό. Μέρα με τη μέρα βρίσκεται αντιμέτωπος όχι μόνο με τα συμβάντα του πολέμου αλλά και με τις συνέπειές τους στις ζωές των ανθρώπων, τις κάθε λογής στοχοποιήσεις κοινωνιών και ατόμων, ακόμη και με τις σιωπές της ιστορίας. Οι παλιές πληγές ματώνουν με την πρώτη ψηλάφησή τους, το παρελθόν εξακολουθεί να καθορίζει το παρόν κι εκείνος

Τα ξυλοπάπουτσα της Σιλβάνας

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

>

ΥΠΕΡ

Απόσπασμα από το βιβλίο "Κι οι θάλασσες σωπαίνουν"

- μετανάστης από την τρυφερή ηλικία του - ταλαντεύεται ανάμεσα σε δυο ταυτότητες και σε πολλές εκδοχές των ίδιων γεγονότων. Ανασκαλεύει τις μνήμες των άλλων, συναντά εφηβικούς έρωτες, περπατά στα σιωπηλά μονοπάτια της ιστορίας και περιπλανιέται στα δρομάκια της Οβριακής, μιας γειτονιάς που άδειασε μέσα σε 45 λεπτά, και οι κάτοικοί της, νέοι, γέροι και 120 παιδιά, χάθηκαν μια καλοκαιρινή νύχτα ανάμεσα στην Κρήτη και τη Σαντορίνη. Όσο αναδεύει τ' αποκαΐδια, ξεπηδούν μικρές ιστορίες ανθρώπων. Κάποιας Εσθήρ που κρυβόταν στις ερημιές κι έγραφε ανεπίδοτα γράμματα, κάποιου Σαράντη που βρέθηκε να παλεύει ναυαγός με τα κύματα, κάποιας Ροδαμνής που την κούρεψαν και την πόμπεψαν μετά την απελευθέρωση, κάποιου μουγγού που βρέθηκε μόνος σε ξένο τόπο, κάποιου Έντζο που σκόπευε να προσφέρει δώρο στη Σιλβάνα του ένα ζευγάρι ξυλοπάπουτσα. Μυθιστόρημα μνήμης Ο συγγραφέας αναδίφησε τις πηγές, συγκέντρωσε τεκμήρια και προφορικές μαρτυρίες πριν αποφασίσει ν' αναπλάσει την ιστορία και να παρουσιάσει πλήθος άγνωστων στοιχείων για την βύθιση του Τάναϊς και, παράλληλα, να συνθέσει την κοινωνική τοιχογραφία μιας ολόκληρης εποχής. Όπως και στα άλλα έργα του, ενδιαφέρεται για την καθημερινότητα των ανθρώπων, αφουγκράζεται τις φωνές όσων βρέθηκαν στο περιθώριο της ιστορίας, παρακολουθεί τις ζωές πριν και μετά τον πόλεμο προσπαθώντας ν' αναπαραστήσει, μαζί με την περιπέτεια των ανθρώπων και των κοινωνικών ομάδων, την περιπέτεια της ίδιας της χώρας.

Κάτι σπουδαίο θέλει να μου δείξει: ένα ζευγάρι τσόκαρα δεμένα με σπάγκους. «Είναι αυτά που ψάχνεις» μου λέει. «Εγώ;» «Εσύ». Ο κυρ Στέφανος είναι σίγουρος ότι κρατά στα χέρια του τα τελευταία υπολείμματα του πλοίου: «Κάποιος τα κρατούσε μαζί του. Βρέθηκαν πέντε μήνες μετά τη βύθιση σε μιαν έρημη ακτή, κάπου προς τ’ ανατολικά του νησιού. Μην ξεχνάς ότι το καλοκαίρι φυσούνε βορειοδυτικοί άνεμοι, αυτοί τα παρέσυραν· αν μελετήσεις τον χάρτη, θα καταλάβεις τη διαδρομή τους». Τον ακούω με προσοχή, αλλά δεν μπορώ να κρύψω τη δυσπιστία μου: «Μα θα μπορούσαν ν’ ανήκουν στον οποιονδήποτε» λέω. «Αν ήξερες...» απαντά και μου δείχνει δυο ξεφτισμένες λέξεις σκαλισμένες πάνω στο ξύλο, στο πλάι του δεξιού τακουνιού: ENZO + SILVANA. Και πάλι δεν θα καταλάβαινα τίποτα αν δεν μου αποκάλυπτε ότι στα χρόνια της Κατοχής τα τσαγκάρικα του νησιού κατασκεύαζαν γυναικεία σαντάλια με το μόνο φτηνό υλικό που μπορούσαν να βρούνε: ξύλο από ελιές και πλατάνια. Οι ντόπιες τα φορούσαν μάλλον από ανάγκη, αλλά οι Ιταλοί στρατιώτες τα είχαν σε μεγάλη εκτίμηση· τα θεωρούσαν σπουδαίο δώρο για τις γυναίκες και τις αδερφάδες τους, σπάνια έφευγαν από το νησί χωρίς ένα ή περισσότερα ζευγάρια ξυλοπάπουτσα στις αποσκευές τους. Με τον πιο απροσδόκητο τρόπο μαθαίνω το όνομα ενός στρατιώτη που πιθανότατα βρισκόταν στ’ αμπάρια του Τάναϊς στις οκτώ Ιουνίου του 1944: Enzo. Ο κυρ Στέφανος με κοιτάζει. Δακρύζει κάθε φορά που δείχνει τα σαντάλια σε κάποιον. Ο κυρ Στέφανος δεν μιλάει, αφήνει το βλέμμα του να μιλήσει. Κι ύστερα από λίγο: - Κάποια Silvana δεν θα φορέσει ποτέ τα ξυλοπάπουτσα του Enzo, κάποιος Enzo δεν θα φτάσει ποτέ στη Silvana του. Είναι κι αυτό το «συν» στη μέση, κυρ Στέφανε· ο σταυρός, το σύμβολο της πρόσθεσης που κατέληξε να γίνει «πλην» της αφαίρεσης. Η ζωή έχει τη δική της αριθμητική. Και ο πόλεμος τη δική του.

59

ΒΙΒΛΙΟ

Η μέχρι πρόσφατα αινιγματική βύθιση του πλοίου Τάναϊς, που οδήγησε στην εξαφάνιση της εβραϊκής κοινότητας της Κρήτης, στην εξόντωση των Ιταλών αντιφασιστών και στην αγωνιώδη αναζήτηση των Ελλήνων θυμάτων, φωτίζεται απ' όλες τις πλευρές και αναδεικνύονται οι προτεραιότητες που κυριάρχησαν στα παρασκήνια των αντιμαχομένων πλευρών λίγο πριν τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.

Όσο αναδεύει τ' αποκαΐδια, ξεπηδούν μικρές ιστορίες ανθρώπων. Κάποιας Εσθήρ που κρυβόταν στις ερημιές κι έγραφε ανεπίδοτα γράμματα, κάποιου Σαράντη που βρέθηκε να παλεύει ναυαγός με τα κύματα, κάποιας Ροδαμνής που την κούρεψαν και την πόμπεψαν μετά την απελευθέρωση, κάποιου μουγγού που βρέθηκε μόνος σε ξένο τόπο, κάποιου Έντζο που σκόπευε να προσφέρει δώρο στη Σιλβάνα του ένα ζευγάρι ξυλοπάπουτσα.

> «Κανένας πόλεμος δεν τελειώνει με μια συμφωνία ειρήνης» Απόσπασμα από το βιβλίο "Κι οι θάλασσες σωπαίνουν" Βουτούσε ο ήλιος όταν σηκώθηκα να φύγω. Ένας γέροντας μπήκε μπροστά, με σταμάτησε. Μαύρο μαντήλι, μαύρο πουκάμισο, ποταμός τα γένια στον μπέτη. «Γερο-Ανεμόσουρα με λένε γιατί ’μαι φωνακλάς. Σαν τον άνεμο βρουχούμουν κι εγώ. Μα τώρα σωπαίνω. Κανένας πόλεμος δεν τελειώνει με μια συμφωνία ειρήνης, οι μεγάλες μάχες δίνονται μετά» είπε κι έδειξε τον τρίτο από δεξιά στη φωτογραφία των εκτελεσμένων, έναν αμούστακο με πρόσωπο μακρουλό· μόλις που φαινόταν λίγο χνουδάκι στο πανωχείλι του. «Γιος μου» συμπλήρωσε ο γερο-Ανεμόσουρας και μου έσφιξε σαν τανάλια το χέρι. Τον κοίταζα. Δεν έκλαψε.

60

Σε μια εποχή κατά την οποίαν οι ιδέες και οι πρακτικές που οδήγησαν στη μεγάλη περιπέτεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου επανέρχονται επισκιάζοντας τις αξίες του ευρωπαϊκού πολιτισμού, ο συγγραφέας συνθέτει ένα «μυθιστόρημα μνήμης» ρίχνοντας φως όχι μόνο στα ίδια τα γεγονότα αλλά και στις συνέπειές τους πάνω στις ζωές ακόμη και των επόμενων γενεών. Οι περιπέτειες, οι αγώνες και οι αγωνίες των αφανών, οι ψυχικές καταστάσεις, οι αποτυπώσεις στη συλλογική συνείδηση αποτελούν το υπόστρωμα πάνω στο οποίο εκτυλίσσεται η υπόθεση του έργου. Ένα πολυφωνικό μυθιστόρημα που μέσα στις σελίδες του η μυθοπλασία βαδίζει πλάι στην ιστορία, τα πραγματικά πρόσωπα διαλέγονται με τα επινοημένα προκειμένου να αναδειχθούν οι μεγάλες αλήθειες που απλώνονται πέρα από τον χρόνο και τον χώρο, ίσως να είναι σημερινές, ίσως παγκόσμιες. Έτσι γιατί ένα ιστορικό μυθιστόρημα δεν μπορεί και δεν πρέπει να συνομιλεί μόνο με τον χρόνο της ιστορίας. Χ

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

61

ΜΕΤΑΠΛΑΣΜΕΝΕΣ ΛΑΪΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

ΠΩΣ ΕΓΙΝΑΝ ΤΑ ΖΩΑ Κείμενο - Φωτογραφίες Νίκος Ψιλάκης

Άνθρωποι ήταν κάποτε κι εκείνα... Άλλα σηκώνουν κατάρες κι άλλα πορεύονται μ’ ευχές

62



ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

... Κάτσε, παιδί μου, να σου πω πώς εγενήκανε τα ζώα: Τα πιο πολλά που θωρείς να γλακούν, να πετούν ή να σέρνονται στη γης ήταν άνθρωποι κάποτε. Σαν και μας ήταν κι εκείνα, με πόδια και χέρια, μα κριματιστήκανε και πλερώνουνε ακόμη για τα κρίματά τους. Να, σαν την κακομοίρα τη σκλώπα, την κουκουβάγια που λένε τα βιβλία, γυναίκα ήτανε κι αυτή, μα εσκότωσε από λάθος τη μάνα της κι άρχισε παρευτύς το μοιρολόι, όλη τη νύχτα γύριζε στους δρόμους κι έκλαιγε και δερνόταν. Στο τέλος τη λυπήθηκε ο Θεός και την έκαμε πουλί. Κι όταν την ακούς να φωνάζει τις νύχτες μη θαρρείς πως τραγουδεί, τη μάνα της μοιρολογάται· και θα τη μοιρολογάται ώσπου να στέκει η γης κι ο κόσμος. Να κατέχεις, όμως, πως υπάρχουν και ζώα που σηκώνουν ευχές. Κι αυτά πηγαίνουν γραμμή στον Παράδεισο. Δεν έχεις ακούσει να λένε πως ο Παράδεισος είναι γεμάτος με δεντρά και λουλούδια κι ολόγυρα στα δεντρά πεταρίζουν πουλιά; Δεν έχεις ακούσει πως οι μέλισσες του Παραδείσου σηκώνουν από τα λουλούδια την ευλογία του Θεού; - οι ψυχές δεν χρειάζονται το μέλι, άλλα πράματα θέλουν εκείνες.

> Μα σήμερα θα σου πω μιαν άλλη ιστορία. Πώς εγίνηκε ο κατσόχοιρος, η αρογαλίδα, η σφήκα, η χελώνα κι η μέλισσα. Κατάρες κουβαλούν όλα τούτα, όλα εκτός από τη μέλισσα, που σηκώνει την ευκή της μάνας της. Αδέρφια ήτανε κάποτε και σαν μεγάλωσαν παντρεύτηκαν, έφυγαν από το σπίτι των γονέων κι άφησαν μόνη τη γριά μάνα· ο πατέρας είχε ποθάνει από καιρό. Περνούσαν τα χρόνια, οι δουλειές των αδερφών αυγατίζανε κι η μάνα τους ζάρωνε από τα γερατειά. Έτσι έφτασε να γίνει εκατό χρονών, μπορεί και παραπάνω. Φαίνεται πως ήτανε δίκαιη γυναίκα γιατί μια μέρα την ονείρεψε ο Θεός ότι σιμώνει το τέλος της. Σηκώθηκε το πρωί, καθάρισε το σπίτι για να μη δώσει βάρος στα παιδιά της, ετοίμασε τα νεκρίκια της ρούχα, τα σάβανα, και φώναξε τον καλό της τον γείτονα, «έλα» του λέει «να πας να βρεις τη μεγάλη μου θυγατέρα. Να της πεις να έρθει ντελόγο γιατί δεν είμαι καλά». Δεν ήθελε να κουράσει τον γείτονα να γυρίζει πόλεις και χωριά να γυρεύει και τα πέντε παιδιά της. Φεύγει, που λες, ο γείτονας, πάει στην πιο μεγάλη θυγατέρα.

- Έλα γιατί δεν είναι η μάνα σου καλά.

- Έχω βάλει μπουγάδα μπροστά μου, πλένω τα ρούχα των κοπελιώ μου κι έχω γεμάτη τη σκάφη. Να της πεις πως δεν θα μπορέσω να έρθω. Γυρίζει στη μάνα ο γείτονας, «το και το» της λέει «δεν μπορεί να παρατήσει τη σκάφη». Αναστέναξε η μάνα, θυμήθηκε πόσες φορές την είχε αναστήσει στην αγκάλη της, θυμήθηκε τα βάσανα που τράβηξε ίσαμε να τη μεγαλώσει.

- Την κατάρα μου να ’χει. Και τούτη η σκάφη να γυρίσει να την πλακώσει.

Ίσαμε να το πει εγύρισε ανάποδα η σκάφη, έκατσε πάνω στη ράχη της μεγάλης θυγατέρας, και δεν εξαναβγήκε από κει. Έτσι, παιδί μου, εγίνηκε η χελώνα, το ζο που σηκώνει την κατάρα της μάνας έτσι όπως σηκώνει και το καβούκι της. Ξαναπαρακαλεί τον γείτονα, «άμε να φωνάξεις τη δεύτερη θυγατέρα· αυτή θαρρώ πως είναι πιο ψυχοπονιάρα και θα τρέξει να έρθει». Πάει εκείνος, τη βρίσκει στον αργαλειό.

- Έλα γιατί δεν είναι καλά η μάνα σου.

- Δεν θωρείς πως έχω στέσει ανυφαντικό; Δεν μπορώ να το αφήσω στη μέση... Έφριξε η μάνα όταν το έμαθε.

- Την κατάρα μου να ’χει και να μην ξεκολλήσει ποτέ της από τον αργαλειό. Να φαίνει, να φαίνει και ποτέ να μην ξυφαίνει, στον αργαλειό να περάσει τη ζωή της κι ανυφαντικό να μην καταφέρει να κάμει. Έτσι, παιδί μου, εγίνηκε η αρογαλίδα, η αράχνη που λένε τα βιβλία. Άλλη δουλειά δεν κάνει, μόνο που υφαίνει. Για να μη σου τα πολυλογώ, εκείνες τις μέρες έπεψε μαντατοφόρους σ' όλα τα παιδιά της. Την τρίτη θυγατέρα τη βρήκαν στον τρύγο. Έκοβε σταφύλια κι ήθελε, λέει, να κάμει πετιμέζι να γλυκάνει τα παιδιά και τον άντρα της. Ούτ’ εκείνη μπορούσε ν' αφήσει τη δουλειά της στη μέση. Πήγαν και το είπαν στη μάνα.

- Αγλύκατη κι αχόρταγη να ’ναι, καταριέται πάλι η μάνα. Να γυρίζει ολημερίς να ζητιανεύει τη γλύκα και να μην τη χορταίνει. Έτσι εγίνηκε η σφήκα. Ποτέ της δεν εχόρτασε γλυκό φαΐ και γι’ αυτό τη θωρείς και πέφτει πάνω στα ψοφίμια.

63

ΠΩΣ ΕΓΙΝΑΝ ΤΑ ΖΩΑ

64

ΥΠΕΡ

Αναστέναξε τότες η μάνα, παράγγειλε να φωνάξουνε τον μοναχογιό της. Πάει πάλι ο μαντατοφόρος, βρήκε τον γιο να ξεχερσώνει μιαν αγριάδα, έσκαφτε της γης, έκοβε τους ασπαλάθους και τ’ αχινοπόδια, τα έκανε δεμάτια-δεμάτια και τα κουβαλούσε στην άκρη.

- Μα πώς θ’ αφήσω τη δουλειά μου αξετέλευτη; Βιάζομαι να τελειώσω πριν χειμωνιάσει. Γυρίζει ο μαντάτορας και λέει της μάνας: - Στο χωράφι τον βρήκα. Έκανε δεμάτια τ’ αχινοπόδια και τα κουβαλούσε, να τελέψει πρώτα τη δουλειά του κι ύστερα θα ’ρθει. Καινούργια κατάρα η πικραμένη μάνα: - Στη ράχη να του κάτσουνε και να ’ναι ορθές οι αγκάθες, να μην μπορεί ούτε άνθρωπος ούτε ζο να του σιμώσει. Την ίδια ώρα που ξεστόμιζε τούτα τα λόγια η μάνα κάρφωναν οι αγκάθες από τ’ αχινοπόδια στη ράχη του γιού της, γέμισε τσίτες το κορμί του κι άρχισε να σέρνεται στη γης. Ντρέπεται να τον δούνε τη μέρα έτσι που κατάντησε και γι’ αυτό μένει κρυμμένος ολημερίς, μόνο τη νύχτα ξεπορτίζει και βόσκει. Έτσι έγινε ο κατσόχοιρος, παιδί μου. Έμενε μόνο μια κόρη, η τελευταία. Μα εκείνη ζούσε σε τόπο μακρινό, σ’ άλλα μέρη, κι ο μαντάτορας άργησε δυο μέρες να φτάσει. Τη βρήκε στο φουρνόσπιτο. Είχε γεμίσει τη σκάφη της, είχε ανεβεί το προζύμι και μόλις εκείνη τη στιγμή άρχιζε να ζυ-

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

μώνει. Μέχρι ν’ ακούσει πως είναι η μάνα της άρρωστη παρατά τη σκάφη και το ζυμάρι, ούτε τα χέρια της δεν σκέφτηκε να σκουπίσει, κι άρχισε να τρέχει στους δρόμους με την ποδιά του ζυμωτού δεμένη στη μέση και με τα χέρια γεμάτα ζύμες. Βρήκε τη μάνα της στο κρεβάτι, τα μάτια της είχαν κιόλας αρχίσει να σφαλίζουν.

- Έχε την ευκή μου, της είπε. Και τούτο το ζυμάρι που θωρώ κολλημένο στα χέρια σου ζάχαρη να γίνει και γλύκισμα. Να μαζώνεις από τα λουλούδια το μέλι και να γεμίζεις τα κελαρικά σου. Και το κόπρο σου να γίνει κερί να μοσκομυρίζει, να το ανάβουν σ’ όλες τις εκκλησίες του κόσμου. Έτσι, παιδί μου, γίνηκε η μέλισσα.

Έχε την ευκή μου, της είπε. Και τούτο το ζυμάρι που θωρώ κολλημένο στα χέρια σου ζάχαρη να γίνει και γλύκισμα.

65

ΠΩΣ ΕΓΙΝΑΝ ΤΑ ΖΩΑ

Από την εποχή του Αισώπου οι μύθοι των ζώων είναι από τους πιο αγαπημένους των παιδιών. Με τρόπους απλούς και διδακτικούς ερμηνεύουν τον κόσμο και μεταφέρουν τις αξίες ενός πολιτισμού που έμαθε να μεταδίδει την ανθρώπινη εμπειρία αξιοποιώντας παραβολές και παραδείγματα. Τα ζώα στις λαϊκές παραδόσεις μας έχουν ψυχή κι αι-

66

σθήματα, σηκώνουν ευχές και κατάρες, είναι οι μόνιμοι συγκάτοικοι του ανθρώπου στον κόσμο της πολυμορφίας και της ποικιλότητας. Τα ζώα διάλεξε ο μεγάλος παραμυθάς του αρχαίου ελληνικού κόσμου, ο Αίσωπος, για να πει τις αλήθειες του. Που δεν ήταν μόνο δικές του αλήθειες, ήταν αποστάγματα εμπειρίας ενός λαού που απέδιδε τη δέουσα σημασία, μαζί και τον σεβασμό, στον φυσικό κόσμο. Δεν ξέρω αν πρόκειται για λαϊκές παραδόσεις που ακούγονταν και πριν από τον αρχαίο μας παραμυθά, είναι βέβαιο όμως ότι ο Αίσωπος έδωσε καινούργια πνοή στην προφορική παράδοση κι έπλασε έναν μαγικό κόσμο, τόσο μαγικό που κάνει μικρούς και μεγάλους να ταξιδεύουν.

Πολλοί από τους νεοελληνικούς μύθους έχουν τις ρίζες τους στην αρχαιότητα. Διαμορφώθηκαν ή πλάστηκαν με το προζύμι μιας πανάρχαιας παράδοσης που μεταδόθηκε από γενιά σε γενιά. Δεν ξέρω αν μιλούν τόσο δυνατά στις ψυχές των σημερινών παιδιών μύθοι σαν ετούτον. Τι να καταλάβει ένα παιδί που δεν έχει δει ποτέ του αχινοπόδι, ίσως ούτε σκαντζόχοιρο; Γιατί, νομίζω, πως οι μυθοπλάστες ξεκινούσαν από μια κοινή αφετηρία: τη γνώση του φυσικού κόσμου και την ανάγκη για την ερμηνεία του...

>

ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΙΣΩΠΟ ΜΕΧΡΙ ΤΟΥΣ ΛΑΪΚΟΥΣ ΠΑΡΑΜΥΘΑΔΕΣ

Η γραφή του γαϊδάρου Πώς κατάφερε να ... καταβροχθίσει το χαρτί που θα τον λύτρωνε από τα βάσανα!

- Να σου πω και για τον γάιδαρο, παιδί μου. Ψυχή έχει κι αυτός ο κακομοίρης, κουράζεται να σηκώνει βάρη σ’ όλη του ζωή. Τη μια κουβαλά ξύλα, την άλλη πέτρες, την άλλη τα γεννήματα της γης. Κι όταν δεν υπάρχει πράμα να κουβαλήσει, τότε κουβαλά τον αφέντη του. Απ’ όλα τα ζωντανά του κόσμου πιο πολύ λυπούμαι τον γάιδαρο. Μέσα στην καταφρόνεψη ζει. Για ό,τι στραβό γενεί, ο γάιδαρος φταίει. Δεν υπάρχει ζώο να έχει φάει τόσο ξύλο από τους ανθρώπους όσο έχει φάει ο γάιδαρος. Αβάσταχτη ζωή, παιδί μου, βασανισμένη. Και φαΐ λίγο. Στα βόδια δίνουνε ρόβι και κριθάρι, στ’ άλογα δίνουν ταγή για να δυναμώσουν, στον γάιδαρο δίνουνε μια χούφτα άχερα, άχερα σκέτα. Μήτε στιγμή δεν τον αφήνουν να ξαποστάσει, όποτε τον δεις στους δρόμους θα τον δεις φορτωμένο, μερικές φορές με φορτίο που δεν μπορεί να το σηκώσει. Είδε κι απόειδε ο κακομοίρης ο γάιδαρος, κάλεσε μια μέρα όλα τα ζωντανά, κουβέντιασαν, κι όλα παραδέχτηκαν πως είναι πολλά τα πάθη του. Και πως πρέπει να σταματήσουν οι άνθρωποι να τον κακομεταχειρίζονται, να τον βαρυφορτώνουν και να τον δέρνουν. Είπαν, λοιπόν, να καλέσουν γραμματικό, να κάμουν γραφή, και να ζητούν να σταματήσει ο παιδεμός του. Έκατσε ο γραμματικός κι έκαμε χαρτί και καλαμάρι τα παθήματα του γαϊδάρου, «δεν αντέχει να σηκώνει τόσα φορτία, όλα τα χωριά αυτός τα έχει χτισμένα, όλες τις πέτρες αυτός τις έχει κουβαλήσει στη ράχη του. Βγάλε διάτα, βασιλιά μου, να σταματήσουν να

67

... Δεν αντέχει να σηκώνει τόσα φορτία, όλα τα χωριά αυτός τα έχει χτισμένα, όλες τις πέτρες αυτός τις έχει κουβαλήσει στη ράχη του. Βγάλε διάτα, βασιλιά μου, να σταματήσουν να τον ξυλοφορτώνουν και να τον βρίζουν. Βγάλε κι άλλη διάτα να σταματήσουν τις συκοφαντίες και τις πομπές, ακόμη κι όταν θέλουν να κακοχαρακτηρίσουν έναν άνθρωπο τον παρομοιάζουν με γάιδαρο.

τον ξυλοφορτώνουν και να τον βρίζουν. Βγάλε κι άλλη διάτα να σταματήσουν τις συκοφαντίες και τις πομπές, ακόμη κι όταν θέλουν να κακοχαρακτηρίσουν έναν άνθρωπο τον παρομοιάζουν με γάιδαρο». Σαν τέλειωσε η μάζωξη τού έδωκαν το χαρτί: - Να το πας στον βασιλιά τον ανθρώπων, του είπαν, και ήταν σίγουροι πως ο γερο- βασιλιάς, που τον λόγιαζαν δίκαιο, δεν θα έμενε με σταυρωμένα τα χέρια. Τότες δεν υπήρχαν κράτη και σύνορα, όλος ο κόσμος ήταν ένας κι ένας βασιλιάς κυβερνούσε. Πασίχαρος παίρνει ο γάιδαρος το χαρτί, μπαίνει στον δρόμο, χώρες περνά και χώρες αφήνει, φτάνει κοντά στη μέση του κό68

σμου, εκεί, μέσα σ’ ένα κάστρο, ήταν χτισμένο το παλάτι του βασιλιά. Μα δεν πήγε αμέσως να δώσει τη γραφή, κοίταξε δίπλα του κι είδε τα χωράφια γεμάτα στάρια και κριθάρια, πρωτοκαλόκαιρο ήταν και δεν είχε αρχίσει ακόμη το θέρος. Χωρίς να το καλοσκεφτεί ξεστρατίζει, μπαίνει στα σπαρτά κι αρχίζει να τρώει σαν τον λούπη. Τρώει, τρώει, κι όταν κόντευε να σκάσει από το φαΐ ξαναθυμάται το γράμμα. Μα πού γράμμα; Το γυρεύει στη μια μεριά, το γυρεύει στην άλλη, τρέχει σαν τον παλαβό πάνω κάτω, πουθενά. Τότε μόνο κατάλαβε πως από την πολλή λαιμαργία του είχε φάει μαζί με τα στάχυα και το χαρτί. Άπραγος γύρισε πίσω. Κάλεσε πάλι τα ζώα του κόσμου, «συγχωρέστε με, αδέρφια, μήτε που κατάλαβα πώς εγίνηκε το κακό· ήμουν κουρασμένος από τον δρόμο, πεινούσα και διψούσα». «Άξιος της μοίρας σου είσαι» αποκρίθηκαν όλα μαζί και τον άφησαν να παιδεύεται όσο να στέκει ο κόσμος. Γι' αυτό, παιδί μου, έμεινε ο γάιδαρος, γάιδαρος. Λαίμαργος πάντα κι αχόρταγος. Μα το πάθημα τού γίνηκε μάθημα. Τώρα πια δεν είναι χαφτανάς, μπορεί να τρώει πολύ, μα τις μετρά τις μπουκιές του. Είδες γάιδαρο να βόσκει; Με την άκρα των χειλιών ξεχωρίζει κλαδάκι - κλαδάκι τα χόρτα και τα μασά καλά, ποτέ του δεν τρώει αμάσητο φαητό. Μήτε την ιστορία με το χαρτί που κατάπιε την έχει ξεχάσει. Όπου δει κόπρα αλλουνού γαϊδάρου σταματά, τα μυρίζεται και τ’ ανακατώνει. Κατέχεις γιατί; Ψάχνει μήπως και βρεθεί μέσα στις καβαλίνες το χαρτί που γράψανε κάποτε τ’ άλλα ζωντανά για να τον απαλλάξουν από τα βάσανα. Χ

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

69

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Νουνούρα: Ένα αρχέγονο μουσικό όργανο Toυ δφ Γ. Ν. Αικατερινίδη, τέως Δ/ντή Ερευνών του ΚΕΕΛ της Ακαδημίας Αθηνών επίτ. δρ. Παν/μίου Κρήτης

70

Αριστερά: χοχλιδονουνούρα. Δεξιά: Νουνούρα με ασφεντιλιά.

Δυο φράσεις στο ιστορικό μυθιστόρημα Κι οι θάλασσες σωπαίνουν, τη νέα λογοτεχνική δημιουργία του Νίκου Ψιλάκη, τον οποίο ενθέρμως συγχαίρομε, ότι «ο Κόντες αποτελούσε μια όαση στα χρόνια της θλίψης… ακόμα και με τα καβούκια των σαλιγκαριών ήξερε να φτιάχνει πνευστά, τις περίφημες νουνούρες του… φυσούσε και έδινε στον ήχο φτερά…», αποτέλεσαν το έναυσμα για την εδώ αναφορά στο μεμβρανό-

φωνο αυτό ηχητικό αντικείμενο, τη νουνούρα (ονοματοποιία, από τον ήχο που παράγει), ιδιαίτερα γνωστή στην Κρήτη, την οποία ο Φοίβος Ανωγειανάκης, στη μνημειώδη έκδοσή του για τα Ελληνικά Μουσικά Όργανα, χαρακτηρίζει ως παιδικό παιγνίδι που το χρησιμοποιούν και οι μεγάλοι όταν σ’ ένα γλέντι δεν υπάρχουν μουσικά όργανα, παραθέτοντας και τον απλό τρόπο κατασκευής:

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

«Σ’ ένα όστρακο σαλιγκαριού ανοίγουν μια τρύπα, πάνω στην οποία κολλούν τσίπα (ιστό) αράχνης… Την κρατούν με το ανοιχτό μέρος του οστράκου κοντά στο στόμα και τραγουδούν ή μουρμουρίζουν ένα τραγούδι. Με την εκπνοή πάλλεται ο αέρας μέσα στο όστρακο και μαζί η μεμβράνη (ο ιστός αράχνης) κι αυτό δίνει στον ήχο μια χαρακτηριστική έρρινη χροιά».

«Τήνε λέμε νουνούρα γιατί νουνουρίζει, κάνει νου, νου. Παιδιά, πας όξω, βλέπεις τα ζα, είντα να κάνεις; Κόβομε μιαν ασφεντιλιά, τσ’ ανοίγουμε από πάνω μιαν τρύπα μακρουλή, το ίδιο και από κάτω και συγκοινωνούνε οι δυο τρύπες. Τήνε σκίζομε μετά στη μέση και τση βάζομε τσ’ ανυφαντής τη σκέπη. Τη σκέπη τήνε κολλούνε ’ς τσι πέτρες οι ανυφαντούδες. Είναι άσπρη. Τήνε πλέκει η ανυφαντού τρίχα-τρίχα.

71

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

«Σ’ ένα όστρακο σαλιγκαριού ανοίγουν μια τρύπα, πάνω στην οποία κολλούν τσίπα (ιστό) αράχνης… Την κρατούν με το ανοιχτό μέρος του οστράκου κοντά στο στόμα και τραγουδούν ή μουρμουρίζουν ένα τραγούδι. Με την εκπνοή πάλλεται ο αέρας μέσα στο όστρακο και μαζί η μεμβράνη (ο ιστός αράχνης) κι αυτό δίνει στον ήχο μια χαρακτηριστική έρρινη χροιά».

Νουνούρα μπορεί να γίνει, εκτός με χοχλιό (χοχλιονουνούρα, χοχλομπάντουρα) και με καλάμι, όπως αναφέρει επίσης ο Ανωγειανάκης, καθώς και με ασφεντιλιά, όπου τεχνηέντως, σε χάραγμά της, στερεώνουν τη σκέπη της

72

αράχνης. Εναλλακτικά, αντί σκέπη μπορεί να χρησιμοποιηθεί τσιγαρόχαρτο ή φύλλο κρεμμυδιού. Στις πληροφορίες αυτές του διαπρεπούς Ηρακλειώτη μουσικολόγου και μουσικοκριτικού, ιδρυτού, πέραν της συγγραφικής προσφοράς του, του Μουσείου Ελληνικών Μουσικών Οργάνων, ας προστεθεί και η παρακάτω περιγραφή που κατέγραψα «στον Κρουσώνα πριν από μισόν και πλέον αιώνα» από τον Κ. Χοχλιδάκη, δεξιοτέχνη παίχτη της νουνούρας – με χοχλιό και με ασφεντιλιά – με παράλληλη ηχογράφηση και φωτογράφιση, στο πλαίσιο επιτόπιας λαογραφικής έρευνάς μου για το Κέντρο Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών (αριθμός χειρογράφου αποθησαυρισμένου υλικού 2884/1964): «Τήνε λέμε νουνούρα γιατί νουνουρίζει, κάνει νου, νου. Παιδιά, πας όξω, βλέπεις τα ζα, είντα να κάνεις; Κόβομε μιαν ασφεντιλιά, τσ’ ανοίγουμε από πάνω μιαν τρύπα μακρουλή, το ίδιο και από κάτω και συγκοινωνούνε

οι δυο τρύπες. Τήνε σκίζομε μετά στη μέση και τση βάζομε τσ’ ανυφαντής τη σκέπη. Τη σκέπη τήνε κολλούνε ’ς τσι πέτρες οι ανυφαντούδες. Είναι άσπρη. Τήνε πλέκει η ανυφαντού τρίχα-τρίχα. Μπορεί αντί ασφεντιλιά να πάρουμε ένα καμπούκι του χοντρού χοχλιού και του τρυπούμε από πίσω την μπάντα και του βάζουμε τη σκέπη εκεινά και τη νουνουρίζουμε όπως και με την ασφεντιλιά». Σε άλλη, μεταγενέστερη επιτόπια έρευνά μου στη Συκιά Σητείας, κατέγραψα μια συντομότερη περιγραφή από τον Μανώλη Μυλωνάκη, που με δεξιοτεχνία, επίσης, αυτός και η σύζυγός του Γεωργία έπαιξαν και ηχογράφησα χοχλιδονουνούρα (αρ. χφ 4188/1982): «Η νουνούρα είναι από χοχλιό και μια τσίπα αρογαλίδας. Τη βάζω στο στόμα, φυσώ και παίζει εκειά πέρα. Το ’μαθα από μικρό παιδάκι. Παντούσα (έβοσκα) κατσίκια, πρόβατα, γελάδια, γαϊδουράκια». Χ

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

Στα μέσα του 17ου αιώνα η επαρχία Σητείας έπεσε στα χέρια των Οθωμανών. Το «κενό» της ιστορίας συνεχίστηκε... Το 1701 ο τοπικός επίσκοπος έκτισε μια κρήνη κοντά στο μέγαρο η επιγραφή της οποίας υπάρχει ακόμη. Δεν υπάρχουν, όμως, μαρτυρίες για τους καινούργιους ενοίκους του παλατιού. Ήταν Οθωμανοί, αξιωματούχοι, γενίτσαροι ή πάμπλουτοι κάτοικοιτης κρητικής υπαίθρου;

74

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

Το σεράγιο της Εθιάς Κείμενο - Φωτογραφίες Έφη Ψιλάκη

Ακούγοντας τους ηλικιωμένους κατοίκους των κοντινών χωριών να συζητούν για την έπαυλη της Εθιάς, είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς αν πρόκειται για ιστορικά γεγονότα, μύθους ή θρύλους. Κανείς δεν αμφισβητεί ότι αυτό το εντυπωσιακό παλάτι κτίστηκε στα χρόνια της ενετικής κυριαρχίας, πριν από το 1500 μ.Χ., αλλά και κανείς δεν παραλείπει να αναφέρει τις κοπελιές που οδηγούνταν στο χαρέμι του φοβερού Μεμέτακα, ενός Οθωμανού άρχοντα που κατατρομοκρατούσε την περιοχή και θεωρείται πως κατοικούσε στο παλάτι. Το περίφημο Σεράγιο άλλωστε γνώρισε πολλούς ενοίκους στη μακραίωνη ιστορία του. Προχωρώντας στα χωριά της Σητείας, ο επισκέπτης ξαφνιάζεται. Η έπαυλη δεσπόζει στο τοπίο και ξεχωρίζει ανάμεσα σε μικρές αγροτικές κατοικίες και σωρούς ερειπίων. Τι αναζητά, 75

άραγε, ένα τέτοιο πολυτελές οικοδόμημα σε έναν τόσο μικρό οικισμό; Η απάντηση δεν είναι δύσκολη. Ο σημερινός μικροοικισμός ήταν ολόκληρο χωριό στα χρόνια των Βενετών, όπως φαίνεται από τις σπουδαίες εκκλησίες που σώζονται στην περιοχή. Και η ενδοχώρα της Σητείας αποτελούσε πρόκληση για τον κάθε φεουδάρχη και γαιοκτήμονα. Η γη είναι γόνιμη. Οι ελαιώνες, τα αμπέλια, τα οπωροφόρα δέντρα κυριαρχούν. Αυτός ο πλούτος της γης, που αποτυπώνεται γρήγορα στα μάτια του επισκέπτη, συνδυάζεται με ένα υπέροχο ήπιο κλίμα.

θηριώδης Τούρκος, ο Μεμέτακας. Οι ιστορικοί της Σητείας έχουν διασώσει πολλά στοιχεία για τον περιβόητο αυτόν γενίτσαρο. Εμείς θα σταθούμε ανάμεσα στην ιστορία και τον θρύλο. Θα μεταφέρουμε τα λόγια μιας ηλικιωμένης αγρότισσας που τη συναντήσαμε κοντά στο χωριό: «Ο Μεμέτακας, παιδί μου, ήταν σαν το θηρίο ψηλός και γεμάτος. Είχε ένα άλογο και μερικούς Τούρκους υπηρέτες που τον ακολουθούσαν. Γυρνούσε τα

«Η αφεντιά σας ας μπει χωρίς συστολή» Ας πιάσουμε την ιστορία από την αρχή: Κάπου προς τα τέλη του 15ου αιώνα ο Βενετοκρητικός άρχοντας De Mezzo αποφάσισε να χτίσει στην Εθιά το παλάτι του, ένα τριώροφο κτίριο με πολλά δωμάτια, σκάλες, βοηθητικούς χώρους και εξωτερικά κελάρια στα οποία φύλαγε τον πλούτο του. Είναι ένα μικρό θαύμα αρχιτεκτονικής και οικοδομικής τέχνης. Τοξωτές πόρτες και σταυρωτές καμάρες με λεπτοδουλεμένο πωρόλιθο αποτυπώνουν όχι μόνο την αφθονία των χρημάτων αλλά και το μεράκι του οικοδεσπότη. Ίσως αυτό το μεράκι τον οδήγησε στο να διαλέξει ένα κοσμοπολίτικο απόφθεγμα και να το σκαλίσει πάνω από την είσοδο: INTRA VOSTRA SIGNIORΙA SENZA RISPETTO, που σημαίνει «η αφεντιά σας ας μπει χωρίς συστολή (ντροπή)». Και, απ' ό,τι φαίνεται, δεν ήταν λίγοι όσοι μπήκαν στο αρχοντικό του De Mezzo. Όμως, εκείνα τα χρόνια πέρασαν χωρίς να αφήσουν εμφανή ίχνη. Στα μέσα του 17ου αιώνα η επαρχία Σητείας έπεσε στα χέρια των Οθωμανών. Το «κενό» της ιστορίας συνεχίστηκε...Το 1701 ο τοπικός επίσκοπος έκτισε μια κρήνη κοντά στο μέγαρο η επιγραφή της οποίας υπάρχει ακόμη. Δεν υπάρχουν, όμως, μαρτυρίες για τους καινούργιους ενοίκους του παλατιού. Ήταν Οθωμανοί, αξιωματούχοι, γενίτσαροι ή πάμπλουτοι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου; Τα ίχνη της Ιστορίας εμφανίζονται και πάλι όταν εγκαταστάθηκε εκεί ένας

76

χής), δεν άντεξε τον καημό. Την έκλαψε, καταράστηκε τον βιαστή, αλλά δεν είχε άλλο τρόπο να αντιδράσει. Δικαστήρια δεν υπήρχαν και, αν τολμούσε κανείς να μιλήσει, θα του έκοβαν την κεφαλή την ίδια μέρα. Αποφάσισε, λοιπόν, να πάει στην Πόλη και να βρει τη Σουλτάνα. Πώς τα κατάφερε δεν ξέρω. Τέλος πάντων, της λέει της Σουλτάνας, πολυχρονεμένη μου, παιδιά εγέννησες και παιδιά εγέννησα κι εγώ, μα τώρα παιδιά δεν έχω. Γυναίκα εσύ, γυναίκα κι εγώ, θα με καταλάβεις. Της είπε για την κόρη της και εκείνη, που ήξερε από τέτοια πράγματα γιατί ήταν χριστιανή, την κράτησε στο σπίτι της και τη ρωτούσε τι γίνεται στην Κρήτη. Έτσι έμαθε όλη την αλήθεια...» Η τοπική παράδοση λέει ότι στήθηκε ολόκληρη επιχείρηση για την εξόντωση του Μεμέτακα και ότι τελικά του έστησαν παγίδα οι ίδιοι οι Τούρκοι για να τον συλλάβουν.

Η φθορά και η αναγέννηση ενός μνημείου

χωριά και όποια κοπελιά του άρεσε την έπαιρνε με το ζόρι στο Σεράγιο. Ποιος μπορούσε να τον εμποδίσει; Επήρε μια, δυο, δέκα, δεν εχόρτασε. Πήρε τριάντα, σαράντα, έφτασε τις εκατό. Τις βίαζε και τις έκλεινε στο χαρέμι. Η τελευταία, η εκατοστή, δεν άντεξε τη ντροπή. Ήταν μια όμορφη κοπέλα, λένε πως ομορφότερη δεν υπήρχε στην Κρήτη. Αυτή κατάφερε να ξεφύγει από τα χέρια του και έπεσε στο πηγάδι. Η μάνα της, μια χήρα από τα Περβολάκια (χωριό της περιο-

Τα ιστορικά γεγονότα παίρνουν τη θέση των παραδόσεων μετά την επανάσταση του 1821. Εκατοντάδες γυναικόπαιδα από τις μουσουλμανικές οικογένειες της περιοχής είχαν κλειστεί εδώ το 1828. Αναφέρεται, μάλιστα, ότι οι έγκλειστοι ξεπερνούσαν τους 3.500, από τους οποίους οι 600 ήταν ένοπλοι άνδρες. Φοβήθηκαν, όμως, τους επαναστάτες, που μπορούσαν να τους πολιορκήσουν και να τους κάψουν ζωντανούς, και έφυγαν. Τότε άρχισε η φθορά του κτιρίου. Οι χριστιανοί αφαίρεσαν την ξυλεία και ό,τι άλλο μπορούσαν να πάρουν. Λίγα χρόνια μετά γκρεμίστηκε ο τρίτος όροφος. Η ερήμωση δεν άργησε να έρθει. Το 1897 ο κληρονόμος του Τούρκου ιδιοκτήτη πούλησε αντί «ευτελέστατου τιμήματος» τον πύργο σε κάτοικο του κοντινού χωριού Αρμένοι. Αφαιρέθηκαν κι άλλα οικοδομικά υλικά και το κτίριο απογυμνώθηκε... Σήμερα η ενετική έπαυλη έχει αναστηλωθεί και αποτελεί ένα από τα καλύτερα σωζόμενα μνημεία της ανατολικής Κρήτης. Χ

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2018

77

ΥΠΕΡ

Από τον ορεινό όγκο του νομού Χανίων, στο ιστορικό χωριό Θέρισσο, η οικογένεια Μπαλαντίνου ξεκίνησε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και την παραγωγή τυροκομικών προϊόντων. Από το 1928 η οικογένεια έχει καταφέρει να δημιουργήσει ιστορία στον χώρο της τυροκομίας με την κορυφαία ποιότητα των προϊόντων μιας συνεχώς αναπτυσσόμενης επιχείρησης που σέβεται πραγματικά την παράδοση. Με ένα σύγχρονο εργοστάσιο στο Βαρύπετρο Νέας Κυδωνιάς, με σεβασμό στην παράδοση, αδιάκοπες επενδύσεις στη σύγχρονη τεχνολογία της τυροκομίας και ένα ολοκληρωμένο, άριστο δίκτυο

XΡΙΣTΟYΓΕΝΝΑ 2017

από τον γαλακτοπαραγωγό ως και την διανομή των τελικών προϊόντων της, η επιχείρηση έχει κατακτήσει επάξια την τοπική και όχι μόνο αγορά. Έχει επίσης κερδίσει μια από τις κορυφαίες θέσεις στην προτίμηση των καταναλωτών όλης της Κρήτης αλλά και μεγάλων αστικών κέντρων προσφέροντας όλα τα προϊόντα της παραδοσιακής κρητικής τυροκομίας ασύγκριτα τόσο σε γεύση όσο και σε ποιότητα. Σήμερα, η τέταρτη γενιά της επιχείρησης, στόχο έχει να αυξήσει την παραγωγική της δυνατότητα ώστε να συνεχίσει να αντεπεξέρχεται ικανοποιητικά στην ολοένα αυξανόμενη ζήτηση.

Κεντρικό Κατάστημα: Σκαλίδη 25,73100 Χανία Κρήτης Τηλ: +30 28210 95517 - Fax: +30 28210 95517 Εργοστάσιο: Βαρύπετρο Κυδωνίας Χανιά Κρήτης Τηλ: +30 28210 33030, 32222 - Kιν. +30 697 3612 491 e-mail: sales@balantinos.gr - www.balantinos.gr