ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 107

Οι φτερωτοί δράκοντες του Βραχασιώτη Ο λεκτικός πλούτος του Καζαντζάκη

>

1940

To με τα μάτια των Ιταλών

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKET XAΛKIAΔAKH ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023 ΤΕYΧΟΣ 107 ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

Μα το κρασί, ο μαρουβάς, στον πόνο γιατρικό ναι...

Περιεχόμενα 6

Κορυφαία διάκριση για τα Super Market Χαλκιαδάκης!

10 Oι άνθρωποί μας.

30 χρόνια δίπλα σας

40 Το

1940

με τα μάτια των Ιταλών

12 Φωτογραφήματα

Του Νίκου Ψιλάκη

Του Νίκου Ψιλάκη

20 Δίπλα σου

60 Μια γρήγορη ματιά στο Ηράκλειο της δεκαετίας του 1970

22 Μα το κρασί, ο μαρουβάς, στον πόνο γιατρικό 'ναι...

64 Οι φτερωτοί δράκοντες

του Βραχασιώτη

Του Νίκου Ψιλάκη

74 Ο λεκτικός πλούτος του Καζαντζάκη

34 Η ευτυχία να χαρίζεις ζωή στον πάσχοντα συνάνθρωπο

Του Αδρέα Μανιού και Γιώργου Μανιού

40 60

12

64 22

74

Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH

Yπεύθυνη σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ

1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο τηλ. 2810 824 140

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH

Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ A.E., BI.ΠE. Hρακλείου, Tηλ. 2810 382800 FAX: 2810 380887

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

Σύμβουλος έκδοσης: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ: ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΖΑΓΚΑΡΑΚΗΣ

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

Κορυφαία διάκριση για τα Super Market Χαλκιαδάκης! Μια ακόμα διάκριση, κορυφαία στον χώρο της και με ιδιαίτερη σημασία, ήρθε για την κρητική εταιρεία Χαλκιαδάκης Α.Ε. Πρόκειται για τη βράβευση της εταιρείας με δύο βραβεία, ενός χρυσού και ενός χάλκινου, στα Supermarket Awards 2023. Μια βράβευση που δεν είναι σημαντική μόνο για τα ίδια τα βραβεία αλλά κυρίως για τον λόγο για τον οποίο αναγνωρίζεται σε πρώτη θέση η κρητική αλυσίδα super market, τη φροντίδα για τους εργαζομένους της!

Δύο νέα βραβεία απέσπασαν λοιπόν τα πολυβραβευμένα SM Χαλκιαδάκης για το 2023 και συγκεκριμένα το GOLD Award στην κατηγορία “Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού” της μεγαλύτερης εταιρικής οικογένειας της Κρήτης με τα πάνω από 1.600 μέλη και το BRONZE Award στην κατηγορία “Πρότυπο Κατάστημα”, για το “πράσινο” κατάστημα maX Χαλκιαδάκης στις Πατέλες, ένα πρότυπο κατάστημα ενεργειακής κλάσης Α+ με πολλές καινοτομίες προς την κατεύθυνση της μείωσης του ενεργειακού αποτυπώματος και φιλικό προς το περιβάλλον! Τα κρητικά Supermarkets Χαλκιαδάκης βρίσκονται σταθερά στην πρώτη θέση της προτίμησης των καταναλωτών και των εργαζομένων, κάνοντας αποδεδειγμένα την οικογενειακή επιχείρηση μια μεγάλη εταιρική οικογένεια, αλλά και μια ακόμα μεγαλύτερη κοινότητα εμπιστοσύνης με τους πελάτες που γνωρίζουν και εμπιστεύονται την ποιότητα και την αξιοπιστία Χαλκιαδάκης!

>

Μ. Τζαγκαράκης Ν. Παπαδαντωνάκης Γ. Κουζούκας

Περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να δείτε εδώ:

Το κοινό όραμα και η αγάπη για την Κρήτη, τα προϊόντα και τους ανθρώπους της Χαλκιαδάκης Γεύσεις Κρήτης και Περιφέρεια Κρήτης μαζί σε σημαντικές συνεργασίες και συμπορεύσεις Μια τέτοια σημαντική συμπόρευση της Περιφέρειας Κρήτης και της Χαλκιαδάκης Γεύσεις Κρήτης είναι η πιστοποίηση των τριών καταστημάτων της εταιρείας στην Αθήνα (Χαλάνδρι, Γλυφάδα και Περιστέρι) με το σήμα της Αγροδιατροφικής Σύμπραξης «Κρητικό Μπακάλικο – Cretan Grocery». Η στήριξη της οικογένειας Χαλκιαδάκη στους ντόπιους παραγωγούς και τα τοπικά προϊόντα είναι αδιαμφισβήτητη και μετρά πολλά χρόνια. Τον ίδιο ακριβώς στόχο έχει η Περιφέρεια Κρήτης, μέσω του σήματος του «Κρητικού Μπακάλικου». Να μπορεί δηλαδή ο καταναλωτής να βρει στα ράφια των καταστημάτων αυτών, αλλά και στο ηλεκτρονικό κατάστημα https://kritis.gr/, όσο γίνεται περισσότερα φρέσκα και ποιοτικά κρητικά προϊόντα, κατευθείαν από την Κρήτη, στηρίζοντας τους παραγωγούς καθώς και την τοπική οικονομία.

>

Μάθετε περισσότερα για τα Χαλκιαδάκης Γεύσεις Κρήτης εδώ: https://kritis.gr/

Χ. Χαλκιαδάκη Σ. Τζεδάκης Κ. Καλυμανά

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

7

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

9

ΘΕΜΑ

Oι άνθρωποί μας.

30 χρόνια δίπλα σας 30 χρόνια μαζί με τον Γιώργο Κλάδο!

...τη Νεκταρία Στεφανάκη!

...την Κλαίρη Πατέστου! ...τον Φραγκίσκο Βουμβουλάκη!

...τη Χαρούλα Καμπούρογλου!

> Η πρώτη και πιο γλυκιά καλημέρα, ο αγαπημένος μας Μένιος Μαρκάκης, μετά από 29 ολόκληρα χρόνια μαζί μας, συνταξιοδοτείται. Ο Μένιος, με την αισιοδοξία, το χιούμορ, το χαμόγελο και την πάντα καλή του διάθεση, μας καλωσόριζε καθημερινά, ακούραστος, στην πύλη των κεντρικών μας γραφείων. Του ευχόμαστε υγεία, να συνεχίσει με αισιοδοξία να φτιάχνει το κέφι των ανθρώπων που έχει δίπλα του και να έχει μόνο χαρούμενες στιγμές με τα παιδιά και τα εγγόνια του!

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

11

N Φωτογραφήματα

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Ψηφίδες της μικρής ιστορίας Μορφές βιβλικές, μάτια που διαπερνούν το εφήμερο, αντανακλάσεις αιώνων κι αιώνων. Ο Νικόδημος, ο Νεόφυτος, ο Θεοδόσιος, ο Ευμένιος, ο Μακάριος. Ψηφίδες της μικρής ιστορίας, σελίδες άγραφες. Και άλλοι πολλοί υποταγμένοι με χαμόγελο γλυκό και παρρησία στην ανθρώπινη μοίρα. Το έχει στο μεδούλι της η φωτογραφία να παγώνει τις στιγμές, να ακινητεί τον χρόνο.

Όλοι κουβαλούσαν μνήμες από τα περασμένα και όταν άρχιζαν να μιλούν ξανοίγονταν μπροστά μας οι απέραντοι ορίζοντες του χρόνου. Ζωντάνευαν οι τόποι, μίκραιναν οι πόλεις, χάνονταν οι δρόμοι και τα παράλια γίνονταν έρημες ακτές με ασκηταριά σκορπισμένα εδώ κι εκεί, σπήλαια - κοιτίδες πανάρχαιων λατρειών, και κάπου-κάπου καλύβες καλαμένιες. Είναι ωραίο να ξεφυλλίζεις τις μνήμες των άλλων και να ζεις για λίγο τη δική τους ζωή. Να βλέπεις τον Νεόφυτο την ώρα που ροβολά τις βουνοπλαγιές για να φτάσει στο ταπεινό ενδιαίτημά του, μόνος, κατάμονος, με μια πουρναρένια ράβδο στο χέρι, ν’ ακούς ήχους μυστικούς και λέξεις πανέμορφες, άλλες βγαλμένες από τα χείλη κι άλλες από της ψυχής του τα βάθη, προσευχές και ύμνους, κάποτε και τραγούδια που άκουγε παιδί. Ν’ αφουγκράζεσαι τη φωνή του καθώς ανακατεύει τις λέξεις, άλλες από το γλωσσάρι του τόπου βαριές και τραχιές, άλλες λόγιες από κείνες που διάβαζε στα χαρτιά του.

Κονάκι ο κόσμος όλος, στρώμα η Γαία. Εν τοις σπηλαίοις και ταις οπαίς της γης. Ζωή σε τόπους άλλους, σε κόσμους άλλους.

>

12

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

Κονάκι ο κόσμος όλος, στρώμα η Γαία. Εν τοις σπηλαίοις και ταις οπαίς της γης. Ζωή σε τόπους άλλους, σε κόσμους άλλους. Να κοιτάζεις τον Νικόδημο καθώς ο άνεμος του Μεραμπέλλου ανακατεύει μαλλιά και γένια, μορφή δανεισμένη από σελίδες παλιές, κιτρινισμένες, κι από κόσμους που δεν πρόλαβες να γνωρίσεις. Είπε κάποτε λίγες στροφές από κάλαντα ξεχασμένα και είδα τα μάτια του ν’ ανοίγουν διάπλατα και να λάμπουν σαν τα μάτια των παιδιών που ξέρουν να χαίρονται με το λίγο, αυτό που οι μεγάλοι νομίζουν ασήμαντο. Αναρωτιόμουν πόσα πράγματα πέρασαν και πάνε, πόσες ιστορίες χαθήκανε, πόσες μνήμες διάβηκαν κι έφυγαν σαν τ’ αποδημητικά πουλιά μόνο που για κείνες δεν έχει άλλη άνοιξη, έφυγαν και δεν θα γυρίσουν ποτέ. Να θυμάσαι, ναι να θυμάσαι. Τα κάλαντα του Μάρτη που σημείωσες κάποτε στο μπλοκάκι σου, τις στιγμές μιας περασμένης ζωής, τα ξεχασμένα μονοπάτια που σβήνουν οι βροχές και οι άνεμοι, τα χνάρια των ανθρώπων που τα σβήνει ο χρόνος. Ναι, λοιπόν, θιασώτης της προφορικής ιστορίας. Δηλαδή της ιστορίας που κοιτάζει κατάματα τον άνθρωπο, της ιστορίας που δεν αναζητά την αλήθεια στα λόγια των ισχυρών, βασιλιάδων, πρωθυπουργών, στρατηγών, βουλευτάδων. Ο κάθε Νικόδημος, ο κάθε Νεόφυτος, η κάθε κερα-Μαριγώ, η κάθε κεραΚαλλιόπη είναι κομμάτι ενός ασύνορου ψηφιδωτού που όσο το ανακαλύπτεις τόσο το αγαπάς. Λόγια πολλά δεν έχω να πω. Μα κάθε που συναντώ τέτοιες εικόνες θυμάμαι τις φωνές και ξεφυλλίζω τα ειλητάρια μου, νοερά τα περισσότερα, άυλα. Λόγια πολλά δεν έχω να πω...

13

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Φως πρωινό... Τον είδα να κάθεται μόνος στην άκρη του δρόμου μπροστά στην πόρτα ενός μικρού καφενείου, μισός στη σκιά μισός στον ήλιο. Πρωί ακόμη, η κίνηση λίγη. Είναι φορές που μια τέτοια στιγμή, τόσο συνηθισμένη σε παλαιότερες εποχές, σε κάνει να θυμηθείς πως η ομορφιά κρύβεται στην απλότητα. Η ομορφιά της ζωής, η ομορφιά του κόσμου. Χαμογέλασε όταν μας είδε και συνέχισε να παίζει το κομπολόι του. Ο πρωινός ήλιος έκανε τις σκιές να μεγαλώνουν, το μικρό χωριό ραχάτευε στην αγκαλιά του Ψηλορείτη, ένα αγροτικό αυτοκίνητο πέρασε μαρσάροντας δίπλα μας. Ήταν οι τελευταίες ημέρες της άνοιξης, αρχές του καλοκαιριού. Όσο δύσκολα κι αν ξεχωρίζεις πια τις εποχές, κάποια πρωινά διατηρούν ακόμη τα βασικά τους γνωρίσματα και σε κάνουν να καταλαβαίνεις κάθε στιγμή τα γυρίσματα του κύκλιου χρόνου. Είναι τόσο ωραίο το πρωινό φως! Και πιο πολύ όταν κάνει πιο γλυκό τον χειμώνα της ζωής.

> Είναι φορές που μια τέτοια στιγμή, τόσο συνηθισμένη σε παλαιότερες εποχές, σε κάνει να θυμηθείς πως η ομορφιά κρύβεται στην απλότητα. Η ομορφιά της ζωής, η ομορφιά του κόσμου.

14

ΥΠΕΡ

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2023

Για έναν πολύχρωμο και πολύμορφο κόσμο Λουλούδια, δέντρα, ρόγδια, πεταλούδες, πουλιά. Τοιχογραφία της φυσικής ποικιλομορφίας, έργο Γερμανίδας ζωγράφου σε τοίχο κρητικού χωριού (της Γέργερης). Τι κι αν τα φύλλα της ρογδιάς είναι αφύσικα μεγάλα; Τι κι αν τα πουλιά μοιάζουν τροπικά; Τι κι αν το άσπρο χρώμα του τοίχου έχει αρχίσει να ξεφλουδίζει; Εφήμερη τέχνη μα όχι κι εφήμερη ομορφιά. Έτσι αισιόδοξα το λέω. Πάντα κάποιος θα βρίσκεται να φτιάχνει χειροποίητες ταμπέλες στους παραδοσιακούς καφενέδες, πάντα κάποιος θα φροντίζει γλάστρες με λουλούδια στην αυλή του, πάντα κάποιος θα ζωγραφίζει εικόνες ζωής μεταφέροντας στον πέτρινο καμβά του την ομορφιά του κόσμου. Γι’ αυτό φωτογραφίσαμε τούτη τη ζωγραφιά. Όχι μόνο για την ομορφιά που μεταφέρει, για την ομορφιά που δηλώνει. Για έναν πολύχρωμο και πολύμορφο κόσμο που μπορεί όλα τα χαμόγελα να χωρέσει.

15

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Πλούτος και τούτος! Ναι, πλούτος! Όχι μονάχα ο πολύτιμος καρπός της ελιάς μα και το ίδιο το τοπίο. Είναι οι περίφημες σταφιδολιές της Κρήτης. Δέντρα τεράστια, ταυτόσημα με το κρητικό τοπίο, ταυτόσημα και με τον άνθρωπο που τράφηκε με τον γλυκύ καρπό και το λάδι του. Κατάλοιπα ενός παλαιότερου αγροτικού βίου, της εποχής που ο λιόκαρπος μαζευόταν με τα χέρια και οι συστηματικές ελαιοκαλλιέργειες δεν υπήρχαν ούτε καν υπό μορφήν ονείρου, διατηρούνται ακόμη σε νησίδες. Στη Μεσαρά, στο Σέλινο, στην Πεδιάδα, στο Μυλοπόταμο, μα και σε όλη την υπόλοιπη Κρήτη. Προσέξτε την εικόνα. Δάσος οι κορμοί, άλλος γερτός, άλλος ίσιος, όλοι με το φορτίο των αιώνων και τις ρίζες έτοιμες να βγάλουν καινούργιους βλαστούς και ν’ αναγεννηθούνε. Έτσι γινότανε πάντα. Από τον ξερό κορμό αναδυόταν η νέα ζωή. Ναι, πλούτος! Αυτό το μοναδικό τοπίο δεν είναι τίποτα περισσότερο από ζωντανό μουσείο της φύσης, που διασώζει όχι μόνο τη μορφή του τοπίου αλλά και εικόνες μιας παρελθούσας ζωής. Αν είναι κανείς τυχερός και βρεθεί σε τέτοια μέρη εποχή λιομαζώματος, μπορεί να συναντήσει κάποιαν ηλικιωμένη γυναίκα να μαζεύει τις ελιές από τα δίχτυα και να γεμίζει το καλάθι της. Ας μην αφήνουμε τέτοια τοπία να χάνονται. Κι αν έχει κάτι να κάνει η κάθε καινούργια γενιά, είναι να διασώσει τη μνήμη. Του τόπου και των ανθρώπων. Να μην παραδώσει το φυσικό κάλλος στα δόντια του μεταλλικού χάροντα που σήμερα τον λένε μπουλντόζα. Ναι, πλούτος είναι, ηθικός πλούτος.

16

>

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

Προσέξτε την εικόνα. Δάσος οι κορμοί, άλλος γερτός, άλλος ίσιος, όλοι με το φορτίο των αιώνων και τις ρίζες έτοιμες να βγάλουν καινούργιους βλαστούς και ν’ αναγεννηθούνε. Έτσι γινότανε πάντα. Από τον ξερό κορμό αναδυόταν η νέα ζωή.

17

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Αχ αυτός ο μέγας μικρόκοσμος! Το φωτογράφισα πρόχειρα, με το κινητό, δεν έτυχε να ’χω μαζί μου την παλιά συντρόφισσα, τη φωτογραφική μηχανή. Δεν το φανταζόμουν έτσι. Με τόσα πόδια και κάτι σαν τετραπλό ρύγχος μπροστά του. Αχ αυτός ο μέγας μικρόκοσμος, είπα όταν κάποιος φίλος καλός μου αποκάλυψε ένα είδος που δεν είχε τύχει να δω μέχρι τότε. Μόλις που το διέκρινα, μια στάλα πράμα. Ναι, μέγας! Τον κοιτάζεις κι αισθάνεσαι δέος. Αμέτρητες μορφές ζωής, αμέτρητα είδη στον κόσμο και το καθένα να ζητά το μερτικό του. Αγώνας επιβίωσης χωρίς όρια. Ψευδόκοκκο το λένε το θεριό της εικόνας. Και είναι πράγματι θεριό. Ας φαίνεται μικρούλι με μήκος μόλις μερικά χιλιοστά, η δύναμη δεν μετριέται ποτέ με το μπόι. Είναι και... πονηρό συν τοις άλλοις. Ξέρει να κρύβεται μέσα σε στοές και σε σχισμάδες δέντρων ή να φορά τη βαμβακερή του βαριά φορεσιά, κάτι σαν καλύβα θα την έλεγα καλύτερα. Μέσα σε μια τέτοια καλύβα βρισκόταν, στον φλοιό κάποιου φθινοπωρινού φρούτου. Εκεί κρύβεται συνήθως, εκεί γεννά, εκεί ζει. Και η ζημιά που κάνει; Πώς να το πω; Ανυπολόγιστη! Φάρμακα και λοιπά δεν μπορούν να διαπεράσουν τη βαμβακάδα για να το βρούνε. Όχι, δεν θα κάνουμε μαθήματα βιολογίας ή εντομολογίας, άλλωστε ο γράφων είναι ο πλέον ακατάλληλος γι’ αυτό. Μια φωτογραφία δημοσιεύουμε μόνο, μια φωτογραφία τραβηγμένη με κινητό. Έτσι για να δούμε... ό,τι ζει δίπλα μας και δεν φαίνεται. Αυτόν τον μέγα μικρόκοσμο!

18

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

19

Δίπλα στο Παράρτημα Αποθεραπείας & Αποκατάστασης Παιδιών με αναπηρία στην Πόμπια.

Δίπλα σε κάθε μαθητή που μας έχει ανάγκη με… μια τσάντα γεμάτη χαρά!

3η Εθελοντική Αιμοδοσία στα κεντρικά μας γραφεία

>

Η αιμοδοσία έγινε σε συνεργασία με την ομάδα Αιμοδοσίας Πα.Γ.Ν.Η. και το εθελοντικό σωματείο «Η Παρέα της Αγάπης», για τις ανάγκες των παιδιών της Αιματολογικής - Ογκολογικής Κλινικής Παιδιών και Εφήβων του ΠΑΓΝΗ! Συγχαρητήρια στους εθελοντές αιμοδότες μας, αλλά και σε όσους προσπάθησαν αλλά δεν τα κατάφεραν. Γιάννη, Μαρία, Γιώργο, Αντώνη, Παναγιώτη, Αριστοτέλη, Ειρήνη, Νίκο, Ρούσσα, Γιώργο, Στέλιο, Νίκο, Ειρήνη, Πασχαλιά, Ειρήνη, Πέτρο, Δημήτρη, Ελένη, Μαριάννα, Μάριε, Στέργιο, Γιώργο, Πελαγία, Μαρία, Μιχάλη, Θωμά, Μαρία, Χριστίνα και Στέφανε, είμαστε περήφανοι για εσάς!

Στο GUINNESS WORLD RECORDS και η Σητεία μας!

Ήμασταν κι εμείς εκεί για τη μεγαλύτερη και νοστιμότερη κακαβιά!

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

21

ΜΑΡΟΥΒΑΣ, ΤΟ “ΣΤΙΒΑΡΟ” ΚΡΑΣΙ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Μα το κρασί, ο μαρουβάς, στον πόνο γιατρικό 'ναι... Το κατά καιρούς υπερτιμημένο, υποτιμημένο ή και παρεξηγημένο παραδοσιακό κρασί της Κρήτης ... αρπάει το χωρατάδικο κρασί και το φκαιραίνει κακαριστά μες στην απρόφταστη του σπλάχνου καταβόθρα· γλυκό κρασί 'ταν μαρουβάς, βαράει τα μάτια τ' αυγουλάτα... Ν. Καζαντζάκης, Οδύσεια 1357-1359.

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Χωρατάδικο κρασί, δυνατό και αψύ καταπώς λένε οι ποιητές και οι μαντιναδολόγοι, αλλά και πολιτισμικό αγαθό που αντανακλά ιστορικές συγκυρίες, μεταφέρει γευστικές μνήμες, εκφράζει νοοτροπίες, απηχεί κοινωνικές συνθήκες και συνοψίζει πολιτισμικές καταβολές. Για τον μαρουβά της Κρήτης ο λόγος. Το κατά καιρούς υπερτιμημένο ή υποτιμημένο, ακόμη και παρεξηγημένο κρασί με τη δυσερμήνευτη ονομασία που πέρασε στις παροιμίες και τις μαντινάδες κι έγινε σύμβολο υψηλού γούστου και κοινωνικής θέσης σ’ έναν τόπο που οι κάτοικοί του ευτύχησαν να γνωρίσουν το αμπέλι από τα προϊστορικά κιόλας χρόνια, να το εντάξουν στην καθημερινότητά τους και να δημιουργήσουν σε πολύ πρώιμες εποχές ακμαίο εμπόριο με τα προϊόντα του.

22

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή: Μαρουβάς δεν είναι μια ιδιαίτερη ποικιλία κρασιού και δεν οφείλει την ονομασία του σε κάποιο είδος αμπέλου ή στον τόπο στον οποίο παράγεται, όπως γίνεται συνήθως. Είναι το παλαιωμένο υψηλόβαθμο κρασί με τον ατίθασο χαρακτήρα, την ιδιαίτερη γεύση και τα αρώματα που λες κι έχουν εγγραφεί στον γευστικό κώδικα των Κρητών - κυρίως των παλαιότερων γενεών - από τη μιαν άκρη του νησιού μέχρι την άλλη. Γίνεται με σταφύλια από παραδοσιακούς αμπελώνες, ρωμέικα στη δυτική Κρήτη, λιάτικα στην ανατολική, στα οποία προστίθενται κατά τόπους ταχτάδες και άλλες ευοξείδωτες ποικιλίες, ανάλογα με τις συνήθειες της κάθε περιοχής. Δεν είναι, όμως, μαρουβάδες όλα τα παλιά κρασιά χωρικής οινοποίησης. Στην παραδοσιακή εθιμική ζωή ο επίζηλος αυτός τίτλος απονέμεται μονάχα σ’ εκείνα που, μαζί με την παλαίωση σε βαρέλια, συγκεντρώνουν μια σειρά από ποιοτικά χαρακτηριστικά, όπως η γευστική ένταση, το άρωμα που ενισχύεται στο πέρασμα του χρόνου και το οξειδωμένο κεραμιδί χρώμα. «Παράτησες τον μαρουβά κι αγάπησες τον κατιμά, το ξιδόκρασο», άκουσα κάποτε τον γερο-Στελή από τα χωριά της Μεσαράς να λέει, δημιουργώντας μια δική του κλίμακα αξιών στην κορυφή της οποίας βρίσκεται, βέβαια, ο μαρουβάς ως εκλεκτό είδος οίνου. Την ίδια κλίμακα, όμως, συναντούμε και στα δημοτικά τραγούδια της νήσου:

Μωρή σκύλα, ρήγισσα και κερα-βασίλισσα, σου ’διδα το μαρουβά κι εσύ αγάπησες χουμά; (Στ. Αποστολάκης, Ριζίτικα, σελ. 229). Χουμάς είναι το χωρίς αξία απόνερο που μένει μετά την τυροκόμηση και το δίνουν στους χοίρους. Κι αν μιλήσαμε παραπάνω για παρεξηγημένο, υπερτιμημένο ή υποτιμημένο κρασί, είναι γιατί οι κώδικες οινοποσίας διαφοροποιούνται κατά καιρούς, νέες ποικιλίες και νέες μέθοδοι οινοποίησης αλλάζουν τον αμπελώνα της Κρήτης, νέες συνήθειες επικρατούν διαμορφώνοντας τις προτιμήσεις των σύγχρονων καταναλωτών, ενώ ο στιβαρός μαρουβάς επιμένει στον παραδοσιακό χαρακτήρα του ως οίνος χωρικής οινοποίησης με τα απολύτως αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά και τη βαριά - αν και άγνωστη εν πολλοίς - ιστορία του.

Ονομάτων επίσκεψις... Άγνωστο πότε εμφανίστηκε στην Κρήτη ο μαρουβάς. Η ονομασία είναι γνωστή από τα χρόνια της Βενετιάς (1211-1669), τότε που οι κρητικές μαλβαζίες και τα περίφημα μοσχάτα κατέκλυζαν τις διεθνείς αγορές προσφέροντας πλούτο και φήμη στο νησί. Απ’ όσο γνωρίζω η αρχαιότερη μνεία του εντοπίζεται στη Σητεία, σε νοταριακό έγγραφο του 1504. Ο Αν-

Φωτ.: ‘Εφη Ψιλάκη

δρέας Γραδενίγος πούλησε κάποια κτήματα στον Βιτσέντζο Κορνάρο και ανάμεσα στα ανταλλάγματα ήταν «έντεκα μίστατα κρασί μούστος και μαρουβάς» (Κ. Μέρτζιος, «Βιτσέντζος Κορνάρος - Ερωτόκριτος», στα Κρητικά Χρονικά, 1964). Σε παλαιό λεξικό της βενετσιάνικης διαλέκτου συναντάμε το vin marubio που ερμηνεύεται ως vino austero, δηλαδή στιβαρό / αυστηρό / δυνατό κρασί (Giuseppe Boerio, Dizzionario Veneziano, Venezia 1856). Η εκδοχή για τη βενετσιάνικη καταγωγή της ονομασίας, όμως, δεν είναι η μοναδική που γνωρίζουμε σήμερα. Κάποιοι υποστήριξαν παλαιότερα ότι πρόκειται για παραφθορά της μαλβαζίας (Μ. Πιτυκάκης) και άλλοι ότι η λέξη έφτασε στο νησί από την Ανατολή. Στα δελτία του Κέντρου Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων της Ακαδημίας Αθηνών σώζεται η σημείωση του διαπρεπή αρχαιολόγου Στέφανου Ξανθουδίδη (γύρω στο 1900) όπου αναφέρεται ως πιθανή πηγή το περσικό ποτό μουράβα, είδος λικέρ που γίνεται με χυμό φρούτων. Στην Κρήτη, πάντως, ακούγεται και το ρήμα μαρουβίζω που σημαίνει παλιώνω, ωριμάζω, κατασταλάζω, αλλά και... γερνώ. Συνηθέστατη είναι η φράση «άφησε το φαγητό για λίγο να μαρουβίσει μετά το μαγείρεμα» που σημαίνει να σιτέψει, να ωριμάσει και να γίνει πιο νόστιμο.

23

ΜΑΡΟΥΒΑΣ, ΤΟ “ΣΤΙΒΑΡΟ” ΚΡΑΣΙ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

εξελίσσονταν στο πέρασμα του χρόνου, γίνονταν πιο έντονα και δημιουργούσαν ένα είδος κοινού γούστου. Γι’ αυτό και οι πιο ευκατάστατοι νοικοκύρηδες χρησιμοποιούσαν πολύ μεγάλα βαρέλια κι επειδή συχνά δεν χωρούσαν να περάσουν από τις πόρτες των σπιτιών τα συναρμολογούσαν στα κελάρια τους χωρίς να τα βγάλουν ποτέ από εκεί. Σε αγγελίες και διαφημίσεις των αρχών του 20ού αιώνα διαβάζουμε ότι εκείνα τα χρόνια πωλούνταν οινοβάρελα έως και 2.500 οκάδων - περίπου 3.200 λίτρων (εφημερίδα ΙΔΗ του 1914). Τα βαρέλια αυτά προορίζονταν τόσο για παραδοσιακούς οινοποιούς όσο και για οινοπώλες των αστικών κέντρων. Νεαρός φοιτητής ο γράφων δοκίμασε τον μαρουβά του γέροντα θείου Μανώλη Σπυριδάκη στον οικισμό Ίνι Μονοφατσίου, που ο κάτοχός του καυχιόταν ότι το βαρέλι του περιείχε κρασί 120 ετών και το διατηρούσε από τα χρόνια του παππού του, συμπληρώνοντάς το κάθε χρόνο. Ο υπερ-παλαιωμένος μαρουβάς έχαιρε πάντα ιδιαίτερης εκτίμησης, άλλοτε ως εκλεκτό ποτό και άλλοτε ως ίαμα. Η λαϊκή ιατρική αποκαλούσε μπάλσαμο το κρασί που παρέμενε στο βαρέλι πάνω από οκτώ ή δέκα χρόνια και το χρησιμοποιούσε για θεραπευτικούς σκοπούς. Οι εμπειρικοί θεραπευτές καθάριζαν με αυτό πληγές, παρασκεύαζαν αφεψήματα και συχνά το έδιναν σε ασθενείς σαν «δυναμωτικό».

>

Η κρητική αναγεννησιακή λογοτεχνία δεν παραλείπει να περιγράψει παρόμοιους τύπους κρασιών:

Είχε και ξιδωτό κρασί δαμάκι (=λίγο) σ’ ένα μικρό και πλουμιστό φλασκάκι, γράφει ο άγνωστος ποιητής της Βοσκοπούλας, ποιμενικού ειδυλλίου του 1600 περίπου.

Η παλαίωση. Μαρουβάς και μπάλσαμο Οι τρόποι οινοποίησης των ευοξείδωτων παραδοσιακών ποικιλιών ήταν περίπου κοινοί σε όλο το νησί. Η προσθήκη μικρής ποσότητας μούστου από λευκά σταφύλια ποικιλίας ταχτά πρόσφερε τη δυνατότητα ταχύτερης ωρίμανσης και χρωματικής ιδιοτυπίας που οι παλαιότερες γενιές των παραδοσιακών οινοποιών ήξεραν να την αξιοποιούν και να πετυχαίνουν μια σχετική σταθερότητα. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι οινοποιοί δεν άδειαζαν ποτέ τα παλιά βαρέλια, εφαρμόζοντας έναν αρχέγονο τρόπο κλασματικής οινοποίησης. Απλώς συμπλήρωναν την ποσότητα που είχαν καταναλώσει κατά το προηγούμενο έτος έτσι ώστε να αποκτήσει το καινούργιο κρασί τον γευστικό και αρωματικό χαρακτήρα των προηγούμενων εσοδειών. Τα αρώματα αυτά 24

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

Οι πιο ευκατάστατοι νοικοκύρηδες χρησιμοποιούσαν πολύ μεγάλα βαρέλια κι επειδή συχνά δεν χωρούσαν να περάσουν από τις πόρτες των σπιτιών τα συναρμολογούσαν στα κελάρια τους χωρίς να τα βγάλουν ποτέ από εκεί.

Κρασί... πολυμαρουβισμένο! Ένδειξη πλούτου, υψηλού γούστου, αλλά και τεκμήριο κοινωνικής θέσης ήταν σε παλαιότερες εποχές ο μαρουβάς, ιδιαίτερα σε ορεινές περιοχές, εκεί όπου δεν υπήρχαν αρκετοί αμπελώνες. Στις αυτοκαταναλωτικές κοινωνίες το παλαιωμένο κρασί μαρτυρούσε όχι μόνο επάρκεια αλλά και περίσσευμα αγαθών, αφού υπήρχαν και περιπτώσεις φτωχότερων καλλιεργητών, ιδιαίτερα σε μειονεκτικές ορεινές περιοχές, που η παραγωγή δεν επαρκούσε για τις ετήσιες ανάγκες της οικογένειας - πώς να μείνει, λοιπόν, εκεί κρασί για παλαίωση; Η ένδειξη κοινωνικού και οικονομικού στάτους αποτυπώνεται καλύτερα σ’ ένα κοινότατο έθιμο του νησιού: Τη χρονιά που γεννιόταν το κάθε παιδί γέμιζαν ένα βαρέλι κρασί, το σφράγιζαν με βουλοκέρι και το άνοιγαν μόνο τη μέρα του γάμου του. Η εκτίμηση που τρέφουν οι Κρήτες στο παλαιωμένο καλό κρασί αποτυπώνεται στην παραδοσιακή λογοτεχνία, λόγια και δημώδη. Η «Φράγκισσα» του σπουδαίου ποιητή Κωστή Φραγκούλη (1905-2005) καταφέρνει να κερδίσει τον νεαρό αγαπημένο της με κρασί μαρουβά:

Στρώνει σοφράν απλόχωρο, στρώνει για δυο νομάτους

κι ανοίγει μπρούσκο εφτά χρονώ πολυμαρουβισμένο και πιάνει κούπα σκαλιστή, παίρνει ασημένιο τάσι και το στριγγάρει αψύ κρασί, το ξεχειλίζει μόσκο και πίνει καί θαρρεύγεται και φεύγουν του τα φρένα [...] κι απάνω στα κεράσματα και στου κρασού τη ζάλη βάνει το μαγουλάκι τζη μαζί με το δικό ντου πιάνει και το χεράκι του στον κόρφο τζη το βάνει... (Δίφορα, τ. Α’, 1961, σελ. 89). Ο ποιητικός χαρακτηρισμός «πολυμαρουβισμένο», δημιούργημα ασφαλώς του λόγιου αλλά και βαθύ γνώστη της τοπικής παράδοσης Κωστή Φραγκούλη, αντανακλά την κοινή αντίληψη για την ιδανική ηλικία ωρίμανσης του συγκεκριμένου κρασιού. Αν και οι ευοξείδωτες ποικιλίες από τις οποίες παρασκευάζεται μπορούν να δώσουν σε σύντομο χρόνο το επιζητούμενο αποτέλεσμα, ιδανικός μαρουβάς θεωρείται εκείνος που παραμένει στο βαρέλι περισσότερο από τρία χρόνια. Και, όπως τονίζεται στο ποίημα, πρόκειται συνήθως για ξηρό κρασί. Από την εμπειρία μας γνωρίζουμε ότι κάποιοι παλιοί κρασάδες (παράδειγμα οι κάτοικοι του αμπελουργικού οικισμού Δαφνές) έφτιαχναν και μαστελάτους μαρουβάδες, γλυκά κρασιά από υψηλόβαθμα ή λιαστά λιάτικα, που χρησιμοποιούνταν σε εξαιρετικές μόνο περιπτώσεις.

25

ΜΑΡΟΥΒΑΣ, ΤΟ “ΣΤΙΒΑΡΟ” ΚΡΑΣΙ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Ο υπερ-παλαιωμένος μαρουβάς έχαιρε πάντα ιδιαίτερης εκτίμησης, άλλοτε ως εκλεκτό ποτό και άλλοτε ως ίαμα.

> Στις μαντινάδες ο μαρουβάς είναι άλλοτε το κρασί που ανάβει τον πόθο και άλλοτε το γιατρικό που διώχνει τη λύπη:

Μα μένα η αγάπη μου πάει στο Μαλεβίζι και πίνει μαρουβά κρασί και ροδοκοκκινίζει... Σε ένα ευτράπελο δίστιχο ο ανώνυμος μαντιναδολόγος μεταφέρει το ερωτικό στερεότυπο... της χήρας που γίνεται αντικείμενο πόθου:

Μα το κρασί, ο μαρουβάς, στον πόνο γιατρικό ’ναι κι η χήρα μεσ’ στη γειτονιά να βρίσκεται καλό ’ναι. Μ. Πιτυκάκης, Το γλωσσικό ιδίωμα της Ανατολικής Κρήτης

Φημισμένοι μαρουβάδες Μέχρι και πριν από κάμποσες δεκαετίες οι ταβέρνες φρόντιζαν να διαθέτουν πάντα απόθεμα εκλεκτού μαρουβά, τον οποίο διαφήμιζαν κιόλας προβάλλοντας πρωτίστως τον τόπο προέλευσης. Κισαμίτικος, Πεδιαδίτικος, Μαλεβιζιώτικος, Αρχανιώτικος, Δαφνιανός, Στειακός είναι μερικές από τις γνωστότερες ονομασίες, αφού μαρουβάδες παρασκευάζονταν σε όλο σχεδόν το νησί. Στο Ηράκλειο είχε μεγάλη πέραση μέχρι τα μεταπολεμικά χρόνια ο μαλεβιζιώτικος μαρουβάς (από την αμπελουργική επαρχία Μαλεβιζίου) και στα Χανιά ο κισαμίτικος (από την επαρχία Κισάμου). Σε ανατολικότερες περιοχές ιδιαίτερα αγαπητός ήταν ο μαρουβάς των βορεινών χωριών της Σητείας και περισσότερο του Αγριλού, μιας περιοχής με παλαιότατη οινική παράδοση, γνωστή από τα ρωμαϊκά κιόλας χρόνια. Στο Ηράκλειο του 1900 ο ανταγωνισμός των ουκ ολίγων ταβερνών και εστιατορίων περιελάμβανε ισότιμα τους μεζέδες, τα ευρηματικά τοπικά εδέσματα και τον μαρουβά. Οι ταβερνιάρηδες συναγωνίζονταν ποιος μπορούσε να προσφέρει το καλύτερο παλιό κρασί στους μερακλήδες πελάτες του. Ο περίφημος Λασπά-

26

κης, ο ταβερνιάρης που αρνιόταν πεισματικά να εντάξει στο μενού του καινουργιοφερμένες γεύσεις, διαλαλούσε: «Όποιος θέλει τσιτσιμπίργια, μπίρες και γλυκέρια μπορεί να πηγαίνει στα καφέ-σαντάν. Εγώ πουλώ μόνο αντρίστικα πιοτά. Τον αθάνατο πεδιαδίτικο μαρουβά [από τους αμπελώνες της επαρχίας Πεδιάδας] και τη βαρβάτη ρακή...» (Μ. Δερμιτζάκης, Το παλιό Κάστρο, 1961). Οι τόποι παραγωγής φαίνεται να αποτελούσαν βασικό κριτήριο διαφοροποίησης και ποιοτικής κατάταξης, αφού τα γευστικά χαρακτηριστικά των παλαιωμένων οίνων που προέρχονταν από ευοξείδωτες ποικιλίες σταφυλιών ήταν περίπου κοινά (κρασιά τύπου sherry).

Στοιχείο «οινικής ταυτότητας» Ο παραδοσιακός μαρουβάς αποτέλεσε σε πρόσφατες σχετικά εποχές - πριν από την επικράτηση της σύγχρονης επιστημονικής οινοποιίας - ένα είδος «οινικής ταυτότητας» της Κρήτης. Κρασί αψύ, δυνατό, υψηλόβαθμο, με έντονα οξειδωτικά χαρακτηριστικά και ιδιαίτερη απόχρωση ταίριαξε αρμονικά με τον επίσης αψύ χαρακτήρα των Κρητικών και διαμόρφωσε ιδιότυπους κανόνες οινοποσίας στις μικρές αγροτοποιμενικές κοινωνίες. Την ιδιαίτερη αξία που απέδιδαν στον Μαρουβά οι Κρήτες τη βλέπουμε σε ένα δημοτικό τραγούδι, δημοσιευμένο από τον Αρ. Κριάρη το 1920. Λέει ότι ένας αγάς αναζητούσε φαμέγιο για το σπίτι του (υπηρέτη, δούλο) αλλά ο υποψήφιος γι’ αυτήν την εργασία απαιτούσε παράλογες απολαβές, εκλεκτή τροφή και... κρασί μαρουβά:

Ελιές και κρίθινο ψωμί στην πόρτα μην προβάλει [...] μόνο το θέλω φτάζυμο και να ’ν’ καλοψημένο. Θωρείς εκείνα τα σταμνιά τα μακρολαιμουδάτα; Αργά - ταχυά να τα θωρώ με μαρουβά γεμάτα! Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα ο ρόλος του κρασιού ήταν πολυσύνθετος, καθώς αποτελούσε δομικό υλικό της πολιτισμικής ταυτότητας αλλά και στοιχείο πολλαπλών διακρίσεων, θρησκευτικών, κοινωνικών κ.α.

Άντρες ξανθοί, θεόρατοι, γυμνοί μες στο ληνό λαχτίζαν / κι αντζοπηδούσα, απ' τον αψό θυμό του σταφυλιού κρουσμένοι. / Τα κρεμαστά χοντρά μουστάκια τους το μούστο κρασοστάζαν / και τ’ ακροτσάμπουρα μπερδεύουνταν στα γένια, στις μασκάλες / και χύνουνταν πηχτός απ' τον αυλό μες στο δοχειόν ο μούστος γράφει στην Οδύσειά του ο Νίκος Καζαντζάκης, προφανέστατα επηρεασμένος από εικόνες και βιώματα των παιδικών του χρόνων.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

27

Ο ΠΟΛΙΟΥΧΟΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ

Κάθε χρόνο στις 11 του Νοέμβρη Ψηλά στην εικόνα ο ψαροκαβαλάρης Άγιος του Μεγάλου Κάστρου. Πλημυρίζουν οι δρόμοι, μοσχοβολούν τα θυμιάματα. Είναι η μεγάλη γιορτή της πόλης. Κάθε χρόνο στις 11 του Νοέμβρη.

>

Χρόνια και χρόνια τα ίδια, αγαπημένη συνήθεια, έθιμο από αυτά που σφυρηλατούν την έννοια της κοινότητας. Τουλάχιστον από τα τέλη του 19ου αιώνα, από τότε που η κουρασμένη και παραπαίουσα οθωμανική διοίκηση επέτρεψε τις δημόσιες θρησκευτικές εκδηλώσεις των Χριστιανών, ένα ποτάμι ξεχυνόταν στους δρόμους. Κανένας δεν έλειπε από τη μεγάλη τούτη μάζωξη που δεν ήταν μονάχα γιορτή, ξέσπασμα χαράς ήταν, ανασαμός ζωής, απαντοχής κι ελπίδας. Η συνήθεια έμεινε. Και ο ψαροκαβαλάρης ταυτίστηκε με την πόλη του. Κάποιοι παλιοί ζωγράφοι τον φαντάστηκαν πάνω στα μπεντένια του Κάστρου, άλλοι να καλπάζει στους δρόμους. Είναι ο δικός μας Άγιος, ο καπετάνιος, ο πολεμιστής, ο προμάχος. Κάθε χρόνο στις 11 του Νοέμβρη ξυπνούν οι μνήμες...

ΤΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΚΑΡΑΒΙ

28

Το κρητικό καράβι με λάδι και κρασί χαράματα σαλπάρει και χαιρετάς κι εσύ.

Ο ναύτης στο κατάρτι σου στέλνει δυο φιλιά του στάζει ένα δάκρυ σου καίει την καρδιά.

Το κρητικό καράβι με μέλι και ρακή χαράματα σαλπάρει για χώρα μαγική.

Τραβά την άγκυρά του μαζεύει τα σχοινιά κρίνα τα κύματά του φτερούγες τα πανιά.

Με μάτια δακρυσμένα σε πέλαγος βαθύ στα βράχια τ’ αφρισμένα παρακαλείς να ᾽ρθει.

Το ποίημα μας έστειλε ο καλός φίλος του περιοδικού μας κ. Σπύρος Τουπογιάννης από τον Άγιο Μύρωνα Ηρακλείου.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

29

ΥΠΑΡΧΕΙ ΕΛΠΙΔΑ

Η ευτυχία να χαρίζεις ζωή στον πάσχοντα συνάνθρωπο Η ΑΠΡΟΣΜΕΝΗ ΑΛΛΑ ΟΧΙ ΚΑΙ ΑΝΕΛΠΙΣΤΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΜΙΑΣ ΕΚΔΗΛΩΣΗΣ Εκείνον τον άγνωστο σκεφτήκαμε πρώτα. Έναν ασθενή σε νοσοκομείο της Γαλλίας, βαρύτατα πάσχοντα. Μοναδική ελπίδα του να βρεθεί κάπου, σε κάποια γωνιά του κόσμου, κάποιος «συμβατός» συνάνθρωπος, πρόθυμος να του χαρίσει το πιο πολύτιμο δώρο, αυτό που δεν παζαρεύεται, δεν πωλείται και δεν αγοράζεται: τη ζωή! Τις ώρες της μεγάλης αναμονής σκεφτήκαμε πρώτα. Της αγωνίας και της ελπίδας. Μα και τη στιγμή που κάποιος χαμογελαστός θεράπων γιατρός στέκεται δίπλα στην κλίνη και αναγγέλλει το χαρμόσυνο μήνυμα: - Βρέθηκε συμβατός δότης, μίλια μακριά από δω, σ’ ένα ελληνικό νησί, στην Κρήτη! Πλημμυρίδα συναισθημάτων; Εκρηκτική μετάβαση από το σκότος στο φως; Ίσως να μην υπάρχουν λόγια που να μπορούν να περιγράψουν τον ψυχισμό ενός πάσχοντα συνανθρώπου μας τέτοιες ώρες. Έτσι αρχίζει (ή μάλλον έτσι τελειώνει) μια από τις μικρές

M. Χαλκιαδάκης, Θεοφάνης Κανάκης 34

- μεγάλες ανθρώπινες ιστορίες που αναδεικνύουν τις απεριόριστες δυνατότητες της επιστήμης αλλά και την αιώνια και παντοδύναμη και ακατάλυτη δύναμη της Ανθρωπιάς. Τιμή και περηφάνια μας το γεγονός ότι ζήσαμε κι εμείς την έκπληξη και την αναγάλλια μαζί, ότι γευτήκαμε ένα κομμάτι της χαράς κάποιου άλλου, κάποιου που δεν έχουμε συναντήσει ποτέ και δεν γνωρίζουμε αν είναι μικρός ή μεγάλος, λευκός, μαύρος ή κίτρινος. Τιμή και περηφάνια μας που όλα ξεκίνησαν από δω. Από μια ευγενή πρωτοβουλία και μια απλή - αλλά καθόλου τυπική - εκδήλωση. Γιατί ο δότης (η δότρια για την ακρίβεια) βρίσκεται ανάμεσά μας!

ΥΠΕΡ

Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή: Παρασκευή, 1η Φεβρουαρίου 2019. Στα κεντρικά γραφεία της εταιρείας ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ Α.Ε. οργανώνεται, σε συνεργασία με τον σύλλογο «Ηλιαχτίδα», εκδήλωση ενημέρωσης για τη δωρεά μυελού των οστών. Πρωτεργάτης ένας ευπατρίδης της ιατρικής, ο ορθοπεδικός Θεοφάνης Κανάκης. Πλήθος οι εργαζόμενοι που όχι μόνο παρακολουθούν αλλά και δηλώνουν αμέσως πρόθυμοι να συμμετέχουν και να συμπληρώσουν τη μεγάλη «δεξαμενή» των συνανθρώπων που από κάθε σημείο της γης δίνουν το δικό τους παρών σε μια ευγενή πρωτοβουλία αλληλεγγύης. Ανάμεσά τους η κυρία Στέλλα Χναράκη, υπεύθυνη ποιότητας της εταιρείας. Η διαδικασία απλή. Και ανώδυνη. Απαιτεί μονάχα τη λήψη λίγου επιχρίσμαστος από το στόμα. Τεσσεράμισι χρόνια μετά. φθινόπωρο του 2023, η κυρία Στέλλα δέχεται το απροσδόκητο μήνυμα: Ανάμεσα σε εκατομμύρια δειγμάτων από όλο τον κόσμο το δικό της είχε βρεθεί συμβατό με το δείγμα ενός ασθενή από τη Γαλλία. Σε τέτοιες περιπτώσεις ακολουθεί πάντα ένα αυτονόητο ερώτημα. Ο υποψήφιος δότης ερωτάται αν είναι πρόθυμος να προχωρήσει στη δωρεά. Η Στέλλα, η δική μας Στέλλα, δεν χρειάστηκε να σκεφτεί ούτε το... απαραίτητο, αλλά όχι επώδυνο, τσίμπημα, ούτε τις τρεις-τέσσερις ώρες που θα αφιερώσει μεταβαίνοντας στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο. Είπε το δικό της «ναι» στη ζωή και την ελπίδα. Λέγαμε πριν ότι δεν υπάρχουν λόγια που να μπορούν να περιγράψουν τον ψυχισμό του ανθρώπου που νιώθει να ανασταίνεται. Ίσως, όμως, να μην υπάρχουν λόγια που να μπορούν να περιγράψουν το συναίσθημα εκείνου που χαρίζει το ύψιστο δώρο της ζωής!

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

Μια λέξη μόνο: Συγκίνηση. Βαθιά ανθρώπινη συγκίνηση!

Ο ΦΑΝΗΣ Μοναδική «σκιά» σε όλη αυτήν την ιστορία η απουσία του βασικού πρωταγωνιστή. Ο γιατρός Θεοφάνης Κανάκης δεν είναι πια μαζί μας για να γευτεί κι εκείνος την απερίγραπτη χαρά της προσφοράς. Ταξίδεψε πριν από λίγο καιρό στη χώρα της αιώνιας γαλήνης. Είμαστε σίγουροι, όμως, ότι και από κει, από κάποια γωνιά τ’ ουρανού, θα κοιτάζει τον γήινο κόσμο μας και θα μοιράζει χαμόγελα. Μπάλσαμο στην ψυχή του το καλό μας μαντάτο.

Στη μνήμη του ευπατρίδη Θεοφάνη Κανάκη, του φίλου Φάνη Κανάκη, είναι αφιερωμένο τούτο το μικρό κείμενο.

> Πλήθος οι εργαζόμενοι που όχι μόνο παρακολουθούν αλλά και δηλώνουν αμέσως πρόθυμοι να συμμετέχουν και να συμπληρώσουν τη μεγάλη «δεξαμενή» των συνανθρώπων που από κάθε σημείο της γης δίνουν το δικό τους παρών σε μια ευγενή πρωτοβουλία αλληλεγγύης.

35

ΘΕΜΑ

36

AUEBcast: Μιλήσαμε στο webcast του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών (Ο.Π.Α.) για επιτυχημένες οικογενειακές επιχειρήσεις και την προστιθέμενη αξία των σπουδών Επισκεφτήκαμε το Ο.Π.Α. (πρώην ΑΣΟΕΕ), συναντήσαμε τον Πρύτανη κ. Δ. Μπουραντώνη και τον υπεύθυνο Εξωστρέφειας και Επικοινωνίας κ. Ν Κυρέζη, ξεναγηθήκαμε μαζί στους χώρους της Πρυτανείας και του Πανεπιστημίου και συζητήσαμε τρόπους συνεργασίας και κοινές δράσεις εταιρικής κοινωνικής ευθύνης! Στη συνέχεια, η κ. Χριστίνα Χαλκιαδάκη συμμετείχε με τον κ. Μιχάλη Τσικνάκη σε webcast, όπου μίλησαν για την επιτυχημένη πορεία της οικογενειακής επιχείρησης Χαλκιαδάκης Α.Ε. και της Cosmos sport αντίστοιχα, καθώς επίσης και για τον ρόλο των σπουδών τους στην επιτυχία αυτή.

Μ. Τσικνάκης, Χ. Χαλκιαδάκη, Δ. Μπουραντώνης, Ν. Κυρέζης

Ανακαίνιση του καταστήματος στον Γιόφυρο

> Ο ανανεωμένος και μοντέρνος σχεδιασμός του καταστήματος, με εμπλουτισμένο και ανανεωμένο μίγμα προϊόντων (συνολικά προστέθηκαν περισσότεροι από 600 νέοι κωδικοί) προσφέρει ακόμα περισσότερες επιλογές για όλους, καθώς και ευκολότερο αγοραστικό ταξίδι. Επιπλέον, ο καταναλωτής μπορεί πλέον να βρει μια μεγάλη ποικιλία από έτοιμα υγιεινά γεύματα, μια εύκολη, γρήγορη, οικονομική και ποιοτική λύση για το καθημερινό του τραπέζι.

38

Δείτε περισσότερα εδώ.

>

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

39

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940 ΤΑ FAKE NEWS ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

1940

Το με τα μάτια των Ιταλών ΕΙΚΟΝΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΤΩΠΟ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ. ΛΙΘΟΓΡΑΦΙΕΣ ΙΤΑΛΩΝ ΖΩΓΡΑΦΩΝ ΠΟΥ ΠΡΟΣΠΑΘΗΣΑΝ ΝΑ ΣΕΡΒΙΡΟΥΝ ΘΡΙΑΜΒΟΥΣ ΤΟΥ ΙΤΑΛΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΗ ΓΝΩΜΗ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΤΟΥΣ. Ο ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ παρουσιάζει αποκλειστικά για τους αναγνώστες του περιοδικού μας τεκμήρια από μια πολύτιμη συλλογή που αποκαλύπτουν άγνωστες πτυχές της ελληνικής εποποιίας και της προσπάθειας των εισβολέων να διαστρεβλώσουν τα γεγονότα.

> 40

ΥΠΕΡ

Στην Ελλάδα είχαμε τις εξαιρετικές αφίσες του Γραμματόπουλου, του Τάσου, της Βάσως Κατράκη, του Γουναρόπουλου... Και, βέβαια, τις εκπληκτικές συνθέσεις του Αλεξανδράκη, πίνακες που τυπώθηκαν σε χιλιάδες αντίτυπα, μπήκαν στα σχολικά βιβλία και έχουν αποκτήσει πια εμβληματικό χαρακτήρα. Αμέσως μετά την έναρξη του πολέμου άρχισε η προσπάθεια των καλλιτεχνών να εμψυχώσουν τους πολίτες, να τονώσουν το ηθικό των μαχητών και να περάσουν μηνύματα στην κοινωνία. Η Βέμπο με τα τραγούδια της, οι ηθοποιοί με τις επιθεωρή-

σεις τους, οι χαράκτες, οι σκιτσογράφοι των εφημερίδων, οι ζωγράφοι. Λίγες βδομάδες μετά την έναρξη του πολέμου ο Μουσολίνι φάνταζε στα μάτια των Ελλήνων σαν ένας γελοίος ανθρωπάκος που κατέστρεφε τη χώρα τους. Η γελοιοποίηση του Μουσολίνι είναι ένα από τα αξιοσημείωτα γεγονότα αυτής της περιόδου και μάλλον πρέπει κάποτε να αποτελέσει αντικείμενο ειδικής μελέτης. Οι άνθρωποι της τέχνης άκουσαν γρήγορα τα μηνύματα των καιρών. Η συμβολή τους στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και στη γενικότερη έκ-

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

βαση του πολέμου δεν έχει ακόμη αποτιμηθεί σε βάθος. Τα ίδια περίπου γίνονταν και στη φασιστική Ιταλία. Μόνο που εκεί οι τεχνολογικές δυνατότητες ήταν πολύ περισσότερες. Έμπειροι ζωγράφοι εικονογραφούσαν τον πόλεμο και πρόσφεραν φαντασιακές απεικονίσεις στους αναγνώστες των πολύχρωμων κυριακάτικων εκδόσεων των εφημερίδων. Σ’ αυτό το υλικό σταματάμε σήμερα και κοιτάζουμε τα πράγματα με τα μάτια των άλλων, των αντιπάλων εκείνης της εποχής. Τα κοιτάζουμε προσεκτικά, όχι άκριτα όμως...

Ελληνικές αφίσες για τον πόλεμο του ’40. Λιθογραφία για τον πανελλήνιο έρανο της 16ης Δεκεμβρίου 1940 με θέμα τη «Φανέλλα του στρατιώτη». «Έλα να τα πάρεις». Αφίσα του Κ. Γραμματόπουλου.

41

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940

Ξεφυλλίζουμε τις ιταλικές εφημερίδες του 1940-1941 (ιδιωτική συλλογή στην Κρήτη), σταματάμε σε μικρά και μεγάλα γεγονότα, παρακολουθούμε την αγωνία της μουσολινικής προπαγάνδας να παρουσιάσει τα πράγματα όπως τη βόλευαν.

Μικρή ιστορική αναφορά Το ιταλικό σχέδιο προέβλεπε αιφνιδιασμό των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων και γρήγορη προέλαση προς το εσωτερικό της χώρας. Εκείνα τα χρόνια το ιταλικό φασιστικό καθεστώς προσπαθούσε να δημιουργήσει την εικόνα μιας υπερδύναμης που μπορούσε να έχει βαρύνοντα ρόλο στα διεθνή πράγματα και να λάβει μερίδιο λέοντος στο σχεδιαζόμενο ξαναμοίρασμα του κόσμου. Η μικρή Μεσόγειος φάνταζε εξαιρετικά στενή για να χωρέσει την ιταλική μεγαλομανία και

τα υπερφίαλα οράματα που συστηματικά καλλιεργούσε το φασιστικό κόμμα. Κύριος στόχος η Αφρική, η ήπειρος την οποία λυμαίνονταν οι Ευρωπαίοι αποικιοκράτες, χωρίς όμως να περιορίζονται μονάχα εκεί οι μουσολινικές βλέψεις. Το 1935 οι Ιταλοί ξεκινούν την επιχείρηση κατάληψης περιοχών της Ανατολικής Αφρικής με τον πόλεμο της Αβησσυνίας. Τα πράγματα, όμως, δεν εξελίχτηκαν όπως είχαν προβλέψει. Χρειάστηκαν τεράστιες προσπάθειες, ακόμη και χημικά όπλα, για να νικήσουν τους σκληροτράχηλους Αφρικανούς. Στη Βαλκανική πρώτος (και εύκολος) στόχος ήταν η μικρή Αλβανία. Η Ιταλία θεωρούσε την περιοχή των δυτικών Βαλκανίων δικό της ζωτικό χώρο και δεν έπαψε ποτέ να προβάλει τις διεκδικήσεις της σε διπλωματικό επίπεδο. Με ένα καλά οργανωμένο

> «Εμπρός, της Ελλάδος παιδιά». Αφίσα του Κ. Γραμματόπουλου για τον πόλεμο του ’40.

σχέδιο η κυβέρνηση του Μπενίτο Μουσολίνι προσπαθούσε να διεισδύσει στη γειτονική της χώρα και να τη θέσει υπό τον πλήρη έλεγχό της. Η Αλβανία είχε αποκτήσει την ανεξαρτησία της στα χρόνια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ύστερα από απανωτές περιπέτειες που συνδέονται με το ξύπνημα των εθνικών συνειδήσεων στις χώρες της Βαλκανικής. Αξιομνημόνευτη η προσπάθεια των Νεοτούρκων να εκτουρκίσουν τον αλβανικό πληθυσμό προκαλώντας ισχυρές αντιδράσεις. Το 1920 έγινε μέλος της Κοινωνίας των Εθνών και το 1929 απέκτησε δικό της βασιλιά, τον Αχμέτ Ζώγου. Στις 7 Απριλίου του 1939, πριν ακόμη φουντώσει ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, οι στρατιές του Μουσολίνι εισβάλλουν στην Αλβανία και την κατακτούν μέσα σε λίγες ημέρες. Μέχρι τότε οι συγκρούσεις των αντιμαχομένων πλευρών της Ευρώπης περιορίζονταν σε εναέριες και θαλάσσιες επιχειρήσεις. Τον Οκτώβρη του 1940 είχε συγκεντρωθεί στη νότια Αλβανία μεγάλος αριθμός ιταλικών δυνάμεων. Η επίθεση εναντίον της Ελλάδας, μιας χώρας που φάνταζε εύκολος στόχος, είχε αποφασιστεί με πλήρη μυστικότητα στις 15 του μήνα. Το εγχείρημα υποστηριζόταν από την ιταλική πολεμική αεροπορία.

Εικόνα από το αλβανικό μέτωπο. Δεξιά: Οι Ιταλοί προβάλλουν τις επιτυχίες της πολεμικής αεροπορίας τους. Οι πιλότοι καταφέρνουν να εντοπίζουν ελληνικά πυροβόλα και να τα βομβαρδίζουν. Η μουσολινική προπαγάνδα αποσιωπά την ήττα, στρεβλώνει τα γεγονότα και προβάλλει φαντασιακούς θριάμβους του ιταλικού στρατού.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

43

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940

Ο πόλεμος στον τύπο Με ζωγραφικές αναπαραστάσεις και ανάλογα κείμενα το ιταλικό καθεστώς σέρβιρε στους πολίτες θριαμβολογίες για τις νίκες του στρατού, για την ανθρωπιστική πλευρά του πολέμου, για τη φιλανθρωπική δράση των Ιταλών επιστημόνων σε φτωχές και καθυστερημένες περιοχές του κόσμου.

Μερικές από αυτές τις εικόνες θα δούμε παρακάτω. Εξώφυλλα και οπισθόφυλλα της Domenica del Corriere (Κυριακάτικη Εφημερίδα ή Κυριακάτικος Ταχυδρόμος) με θέμα τον πόλεμο και ιδιαίτερα τις μάχες στα βουνά της Αλβανίας καθώς και τα γεγονότα που είχαν προηγηθεί.

Αριστερά: Η ιταλική εισβολή στην Αλβανία τον Απρίλιο του 1939. Ο τρόπος με τον οποίο απεικονίζεται σε οπισθόφυλλο της Domenica del Corriere θυμίζει παρέλαση. Σε πρώτο πλάνο Αλβανοί χωρικοί που κοιτάζουν με φιλική διάθεση. Δεξιά: Το μεγαλείο του Μουσολίνι. Εξώφυλλο της Domenica del Corriere της 24ης Μαΐου 1942. Στιγμιότυπο από την επίσκεψη του Ντούτσε στη Σαρδηνία. Στις λιθογραφίες εικονίζεται πάντα αγέρωχος, χαμογελαστός, ευθυτενής και... πιο ψηλός από όλους τους άλλους - συμβατικός τρόπος που χρησιμοποιείται προκειμένου να τονιστεί η ανωτερότητα του εικονιζόμενου. Λέγεται ακόμη ότι και το γραφείο του ήταν τοποθετημένο σε βάθρο ώστε να βλέπει αφ’ υψηλού τον συνομιλητή του.

44

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

45

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940

ΕΙΚΟΝΑ ΠΡΩΤΗ

Τα υπαίθρια οδοντιατρεία και η «ανθρωπιστική» πλευρά του πολέμου (La Domenica del Corriere, 11-17 Ιουνίου 1939)

Τον Ιούνιο του 1939, δυο μήνες μετά την εισβολή και την κατάκτηση της Αλβανίας, ο ζωγράφος Achile Beltrame παρουσιάζει ένα εντυπωσιακό εξώφυλλο στην Domenica del Corriere με θέμα τα... χαλασμένα δόντια των Αλβανών! Είναι η άλλη όψη του πολέμου, η «ανθρωπιστική». Η προηγμένη Ιταλία είχε τη δυνατότητα να διαδραματίσει βαρύνοντα ρόλο στον «εκπολιτισμό» των... υπανάπτυκτων χωρών, υπηρετώντας το δόγμα της κατάταξης των λαών σε βαθμίδες, ανάλογα πάντα με το στάδιο εξέλιξης του πολιτισμού τους. Η αντίληψη αυτή, που είχε εμφανιστεί από τα τέλη του 18ου αιώνα με τις θεωρίες του Γιόχαν Χέρντερ, έγινε όπλο στη φαρέτρα των Ευρωπαίων αποικιοκρατών προσφέροντας «επιστημονική» κάλυψη στα σχέδιά τους για ληστρική εκμετάλλευση των αποικιών τους. Οι Αιθίοπες θεωρούνταν υπανάπτυκτοι, οι Αφρικανοί δεν είχαν τάχατες ούτε τη φυσική ούτε την ηθική δυνατότητα να κυβερνηθούν από μόνοι της. Η εικόνα των Αλβανών που δέχονται την ανθρωπιστική βοήθεια των Ιταλών παραπέμπει σε παρόμοια στερεότυπα. Εικόνα πραγματικά εντυπωσιακή. Ο τόπος στον οποίο διαδραματίζονται όσα ιστορεί δηλώνεται με σαφέστατο τρόπο: Το τζαμί φανερώνει μουσουλμανική πόλη και τα παρακείμενα κτήρια δηλώνουν το οικονομικό επίπεδο των κατοίκων με τις φθαρμένες κεραμιδοσκεπές και τους ξεβαμμένους τοίχους. Κεντρικό θέμα η «απόβαση» Ιταλών οδοντιάτρων που έχουν εγκαταστήσει υπαίθρια ιατρεία για να περιθάλψουν δωρεάν τους «ιθαγενείς». Οδοντιατρικοί τροχοί δεν υπάρχουν. Μονάχα τραπέζια με λευκά τραπεζομάντηλα πάνω στα οποία εικονίζονται μπουκάλια με φάρμακα. Σε πρώτο πλάνο ένας Ιταλός οδοντίατρος με λευκή ποδιά και περιποιημένη κόμμωση φροντίζει τα δόντια κάποιου Αλβανού μεσοκαιρίτη, που τον βλέπουμε με ολάνοιχτο στόμα και κλειστά μάτια. Το ίδιο ακριβώς επαναλαμβάνεται και πιο πίσω με άλλους δυο ασθενείς. Παραδίπλα κάμποσοι περίεργοι παρακολουθούν με έντονο ενδιαφέρον, ίσως και να περιμένουν τη σειρά τους. Οι ενδυμασίες όλων των ντόπιων, καθήμενων και ορθίων, τονίζουν εμφατικά την εικόνα του «άλλου», του διαφορετικού, με εμφανή την προσπάθεια του ζωγράφου να δηλώσει κάποιας μορφής εξωτισμό. Οι Αλβανοί φορούν φέσια και τα ρούχα τους έχουν τοπικό χρώμα ή είναι παλιά και φθαρμένα, πολύ διαφορετικά από την καθιερωμένη ευρωπαϊκή ενδυμασία της εποχής. Περιέργως, γυναίκες δεν φαίνονται πουθενά. Να είναι τυχαίο ή μήπως ο ζωγράφος θέλει να τονίσει εμμέσως τη θέση της γυναίκας στις μουσουλμανικές κοινωνίες; Το κείμενο της λεζάντας συμπληρώνει όσα δεν δηλώνονται άμεσα με την εικόνα: Το κινητό οδοντιατρείο είχε σταλεί από το Κόμμα! Γιατροί και νοσηλευτές προσφέρουν τις υπηρεσίες τους δωρεάν.

46

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

47

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940

ΕΙΚΟΝΑ ΔΕΥΤΕΡΗ

Η «αναγέννηση» του εμπορίου στην κατακτημένη Αβησσυνία (La Domenica del Corriere, 29 Δεκεμβρίου 1935)

Ιταλική εισβολή στην Αβησσυνία. Η εικονογραφημένη κυριακάτικη έκδοση παρουσιάζει τις «ειρηνικές» συνέπειες της ιταλικής διείσδυσης στη Μαύρη Ήπειρο. Ο πόλεμος έχει τελειώσει, οι νέοι αφέντες του τόπου συνυπάρχουν αρμονικά με τους ντόπιους και η τοπική κοινωνία ζει μάλλον ευτυχισμένες στιγμές μέσα σε κλίμα ειρήνης και ασφάλειας. Εικονίζεται η... «αναζωογόνηση« του εμπορίου στα κατακτημένα αφρικανικά εδάφη. Ο Beltrame ζωγραφίζει μια υπαίθρια αγορά θέλοντας και εδώ να τονίσει τη διαφορά με τις στεγασμένες αγορές της Ευρώπης, τα μεγάλα καταστήματα νεωτερισμών και τις μόδες, τομέας στον οποίο οι Ιταλοί διέπρεπαν και εξακολουθούν να διαπρέπουν. Οι εμπορευόμενοι κάθονται κατάχαμα και έχουν απλώσει μπροστά τους πετσέτες πάνω στις οποίες εκθέτουν τα προϊόντα που διαθέτουν, φρούτα κυρίως. Ένας από αυτούς πουλά υφάσματα, κόκκινα, πράσινα, κίτρινα, τα έχει αποθέσει στο χώμα και, χωρίς καν να σηκωθεί, τα ξεδιπλώνει για να τα δείξει στην πελατεία του. Ενδεικτικό της «αρμονικής» συνύπαρξης κατακτητών και κατακτημένων είναι το γεγονός ότι ο έμπορος ξεδιπλώνει ένα ύφασμα και το δείχνει σε Ιταλό αξιωματούχο, ίσως και επίδοξο αγοραστή. Δυο γυναίκες με πολύχρωμες εξωτικές φορεσιές και κοφίνια στις πλάτες διασχίζουν τον χώρο και παραδίπλα ένας νεαρός άνδρας κουβαλά μια μεγάλη στάμνα δεμένη με σκοινί στους ώμους του. Προφανώς είναι νερό που πιθανώς να προσφέρεται ή να πωλείται στους παρευρισκόμενους. Τροπικά δέντρα, κατάφορτες καμήλες και γαϊδούρια συμπληρώνουν το σκηνικό. Η ιταλική παρουσία είναι εμφανής. Δυο στρατιωτικοί πηγαινοέρχονται ανάμεσα σε αγοραστές και εμπόρους με διάθεση φιλική. Κανέναν δεν ενοχλούν και κανένας δεν τους ενοχλεί, απλώς συνυπάρχουν με τους ντόπιους. Δεν έχουν όπλα, δεν χρειάζονται όπλα γιατί η ιταλική παρουσία πρέπει να φαίνεται όχι μόνο αποδεκτή αλλά και σωτήρια για τους λαούς στους οποίους... μεταλαμπαδεύει τα φώτα του πολιτισμού. Κάτω από το δέντρο, στην αριστερή μεριά της εικόνας, ένας νεαρός Αφρικανός με έντονο κόκκινο φέσι και λευκή στολή. Προφανώς είναι χωροφύλακας ή εκπρόσωπος της ντόπιας εξουσίας που συνεργάζεται στενά με την ιταλική διοίκηση. Αξίζει να παρατηρήσουμε τα αφρικανικά «εμπορεύματα». Ελάχιστα φρούτα φαίνεται να αποτελούν την πραμάτεια του κάθε πωλητή.

48

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

49

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940

ΕΙΚΟΝΑ ΤΡΙΤΗ

Η φαντασιακή ιταλική προέλαση στο ελληνικό έδαφος (La Domenica del Corriere, 3 Νοεμβρίου 1940)

Μια βδομάδα μετά την επίθεση εναντίον της Ελλάδας οι Ιταλοί βλέπουν στο εξώφυλλο της εφημερίδας μια εικόνα θριάμβου. Οι στρατιές του Μουσολίνι εισέρχονται προελαύνοντας στο ελληνικό έδαφος. Σκηνικό ένα ορεινό τοπίο που προφανώς ευρίσκεται στην ελληνική Ήπειρο. Τα σπίτια δεξιά στην εικόνα δηλώνουν ότι πρόκειται για παρυφές οικισμού, πράγμα που σημαίνει ότι τα ιταλικά στρατεύματα έχουν ήδη κατακτήσει κάποιες κατοικημένες περιοχές και προχωρούν για να ολοκληρώσουν τη θριαμβευτική τους πορεία. Στη λεζάντα αναφέρεται απλώς ότι ο ιταλικός στρατός διασχίζει τα σύνορα και εισέρχεται στην Ελλάδα. Ο αγροτικός, ίσως και κτηνοτροφικός, οικισμός απεικονίζεται με τρόπο που δείχνει ότι όλα τούτα διαδραματίζονται σε περιοχή χωρίς ιδιαίτερη ανάπτυξη. Οι εκτάσεις γύρω είναι ξερές, ακαλλιέργητες και μόνο αραιά κτήρια αποτελούν ενδείξεις ανθρώπινης παρουσίας. Προφανώς εδώ δεν τονίζεται μονάχα το ορεινό τοπίο αλλά και οι ανύπαρκτες υποδομές της αντίπαλης χώρας. Ο εικονογράφος A. Beltrame θα πρέπει να βρισκόταν σε πολύ δύσκολη θέση κατά τις πρώτες ημέρες της ιταλικής εισβολής στην Ελλάδα. Στόχος του ήταν να αποτυπώνει θριάμβους του ιταλικού στρατού αλλά τον εμπόδιζαν τα ίδια τα γεγονότα, τα οποία προφανώς γνώριζε αρκετά καλά ως συνεργάτης μιας από τις κορυφαίες ιταλικές εφημερίδες. Άλλωστε η σφοδρή ελληνική αντίσταση είχε ήδη γίνει γνωστή σε όλον τον κόσμο. Σε πρώτο πλάνο, στην αριστερή πλευρά της εικόνας, ο Beltrame ζωγραφίζει δυο σκοτωμένους Έλληνες φαντάρους με το όπλο του ενός πεσμένο μπροστά του. Οι στρατιώτες αυτοί είχαν προσπαθήσει να εμποδίσουν την ιταλική προέλαση, φυσικά χωρίς επιτυχία. Το πεσμένο όπλο αφήνει πολλά υπονοούμενα στον θεατή της εικόνας. Ίσως οι περήφανοι Ιταλοί να μην καταδέχονται να το πάρουν ως λάφυρο, ίσως, όμως, και να υποδηλώνει την τεχνολογική υπεροχή του δικού τους οπλισμού. Οι Ιταλοί στρατιώτες εικονίζονται σβέλτοι και καλά γυμνασμένοι. Σώματα ρωμαλέα, βήμα ταχύ, πολεμική ετοιμότητα. Ένας πανίσχυρος στρατός καταφέρνει να ξεπερνά κάθε λογής δυσκολίες και να βαδίζει γοργά κατακτώντας τη δόξα. Παρατηρώντας προσεκτικά την εικόνα δεν μπορεί κανείς παρά να διακρίνει κάποια διστακτικότητα, ίσως και αμηχανία, σε σύγκριση με τις ουκ ολίγες λιθογραφίες που είχε φιλοτεχνήσει ο ίδιος ζωγράφος για την Domenica del Corriere. Ναι μεν εικονίζει προέλαση αλλά απουσιάζει από την εικαστική σύνθεση η υπερφίαλη εικαστική ρητορική. Αν έλειπαν οι δυο σκοτωμένοι Έλληνες, θα μπορούσε να ήταν και μια απλή άσκηση του ιταλικού στρατού.

50

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

51

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940

Ε Ι ΚΟ ΝΑ Τ Ε ΤΑ Ρ Τ Η

Φορτηγά σαν... βοϊδάμαξες στα βουνά της Αλβανίας (La Domenica del Corriere, 10 Νοεμβρίου 1940)

Δεκαπέντε μέρες μετά την επίθεση εναντίον της Ελλάδας η ιταλική ρητορική έχει αλλάξει. Η προπαγάνδα αναζητεί τρόπους να σερβίρει στους Ιταλούς την αδυναμία των στρατευμάτων τους να τηρήσουν τα χρονοδιαγράμματα καταλαμβάνοντας την Ελλάδα μέσα σε λίγες ημέρες και αρχίζει να προβάλλει τις δυσκολίες του εγχειρήματος. Η πρώτη σελίδα της Domenica del Corriere δεν θυμίζει σε τίποτα το κλίμα της προηγούμενης εβδομάδας. Τώρα η λιθογραφία του Beltrame εστιάζει στις δυσκολίες που οφείλονται όχι στην κακή οργάνωση και τον κακό σχεδιασμό των στρατιωτικών επιτελείων, όχι στην κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο ιταλικός στρατός, όχι στο ηθικό των στρατιωτών, αλλά... στις εδαφικές ανωμαλίες των ελληνικών βουνών. Δρόμοι δεν υπάρχουν και μηχανοκίνητα τμήματα πρέπει να περάσουν μέσα από λαγκάδια και κακοτράχαλες πλαγιές. Όλο αυτό το σκηνικό όμως πρέπει να χρωματιστεί με πινελιές αισιοδοξίας και γενναιότητας. Ο τάχα παντοδύναμος ιταλικός στρατός έχει τη δυνατότητα να ξεπερνά κάθε μορφής δυσκολία. Τα φορτηγά που μεταφέρουν πολεμικό υλικό προχωρούν στις επικλινείς βουνοπλαγιές της Ελλάδας, έξω από τους (ανύπαρκτους άλλωστε) δρόμους. Και όταν οι δυσκολίες φαντάζουν ανυπέρβλητες ο ευρηματικός στρατός κάνει τα φορτηγά να μοιάζουν... με βοϊδάμαξες. Βάζει ζευγάρια βοοειδών να τα σέρνουν! Εικόνα πραγματικά εντυπωσιακή. Οι στρατιώτες εικονίζονται με τέτοιο τρόπο ώστε να προβάλλονται τα φαντασιακά ιδεώδη τους. Είναι τολμηροί, αποφασισμένοι και ριψοκίνδυνοι. Με τα σώματά τους στηρίζουν το γερμένο βαρύ φορτηγό που ανά πάσα στιγμή μπορεί να τουμπάρει. Στη λεζάντα αναφέρεται ότι η εικόνα οφείλεται σε περιγραφή του πολεμικού ανταποκριτή της εφημερίδας Corriere della Sera I. Montanelli, ο οποίος είχε ακολουθήσει τον ιταλικό στρατό στην εκστρατεία εναντίον της Ελλάδας. Τονίζει μάλιστα ότι, παρά τις ανύπαρκτες διαβάσεις, τα ιταλικά στρατιωτικά τμήματα προχωρούν με πολύ μεγάλη ταχύτητα! Ο Beltrame αποδίδει το θέμα του με παραστατικότητα δημιουργώντας ένα εξωπραγματικό σκηνικό· ακόμη και πεζοί θα δυσκολεύονταν να περάσουν από τέτοιους δύσβατους τόπους. Εκείνος, όμως, καταφέρνει να προσδώσει κάποια αληθοφάνεια στο έργο του καθώς αποδίδει με ευχέρεια την κίνηση, την ένταση του ανθρώπινου σώματος, τονίζοντας εμφατικά την αποφασιστικότητα και την αγωνία εκείνων που συμμετέχουν στην επιχείρηση.

52

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

53

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940

ΕΙΚΟΝΑ ΠΕΜΠΤΗ

Η ιταλική αεροπορία βομβαρδίζει γέφυρες στην Ελλάδα (La Domenica del Corriere, 24 Νοεμβρίου 1940)

Έχει περάσει σχεδόν ένας μήνας από την έναρξη του πολέμου και οι Ιταλοί αναζητούν καλές ειδήσεις για να συντηρήσουν την εικόνα της υπερδύναμης. Τέτοιες ειδήσεις όμως δεν ήταν εύκολο να βρεθούν. Από τις 14 του Νοέμβρη είχε αρχίσει η ελληνική αντεπίθεση και στις 15 δεν υπήρχαν ιταλικά στρατεύματα σε ελληνικό έδαφος. Ένας από τους πλέον προσφιλείς τρόπους που χρησιμοποιούνταν σε καιρούς πολέμου προκειμένου να μην καταρρεύσει το ηθικό του στρατού και των πολιτών ήταν πάντα η παραποίηση της αλήθειας, η απόκρυψη γεγονότων, καθώς και η κατασκευή ανύπαρκτων ειδήσεων (fake news). Μια τέτοια χονδροειδής διαστρέβλωση φαίνεται να κρύβεται πίσω από τη λιθογραφία που δημοσιεύτηκε στις 24 Νοεμβρίου 1940. Απεικονίζει μια τάχατες μεγάλη επιτυχία της ιταλικής αεροπορίας: τον βομβαρδισμό και την καταστροφή μιας γέφυρας «κρυμμένης» στα βουνά της Ηπείρου. Είναι έργο του ακουαρελίστα Aldo Raimondi (1902-1997). Στη λεζάντα αναφέρει ότι η κατεστραμμένη γέφυρα ονομαζόταν «Presba» (Πρέσπα). Πιθανόν να πρόκειται περί αληθινής είδησης. Γέφυρες είχαν ανατινάξει και οι Έλληνες και οι Ιταλοί. Ποιοι ήταν, όμως, οι λόγοι που οδηγούσαν σε τέτοιες αποφάσεις; Ένας μόνο: η παρεμπόδιση των αντιπάλων να περάσουν από κάποιο ποτάμι και η καταστροφή των διαύλων επικοινωνίας ανάμεσα σε στρατιωτικά τμήματα (π.χ. η αποκοπή της εμπροσθοφυλακής). Οι Ιταλοί, όμως, ήταν επιτιθέμενοι και γι’ αυτό ακριβώς δεν είχαν κανέναν λόγο να ανατινάξουν τα γεφύρια που αποτελούσαν τα μοναδικά σημεία από τα οποία μπορούσαν να εισβάλουν στο ξένο έδαφος. Το έκαναν μόνο όταν άρχισε η σφοδρή ελληνική αντεπίθεση. Ανατίναξαν τα γεφύρια για να αποφύγουν την καταδίωξη των Ελλήνων! Τα ιταλικά αεροπλάνα εικονίζονται να επιχειρούν παράτολμες καταδύσεις κινδυνεύοντας να ακουμπήσουν στα βράχια και να καταπέσουν. Οι εκρήξεις φαίνονται τρομακτικές, κατεστραμμένα στρατιωτικά οχήματα διακρίνονται στην άκρη της γέφυρας και δίπλα πανικόβλητοι στρατιώτες προσπαθούν να διαφύγουν.

54

Δεν γνωρίζω σε ποια γέφυρα αναφέρεται ο Ιταλός ζωγράφος. Της Μέρτζανης; Του Μπουραζανίου; Η γενικόλογη αναφορά στην Πρέσπα θολώνει ακόμη πιο πολύ την εικόνα.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

ΕΙΚΟΝΑ ΕΚΤΗ

Όταν δεν υπάρχουν καλές ειδήσεις...

(La Domenica del Corriere, 8 Δεκεμβρίου 1940)

8 Δεκεμβρίου 1940. Ο πόλεμος συνεχίζεται αλλά τίποτα δεν θυμίζει πια τις πρώτες του μέρες. Ο ελληνικός στρατός έχει απωθήσει τους εισβολείς και καταλαμβάνει εκτεταμένες περιοχές της νότιας Αλβανίας. Την Κορυτσά, την Πρεμετή, τους Αγίους Σαράντα, το Αργυρόκαστρο. Οι Ιταλοί υποχωρούν αφήνοντας πίσω τους πλούσιο πολεμικό υλικό. Ο Beltrame, που έχει αναλάβει να φιλοτεχνήσει το κυριακάτικο εξώφυλλο της Corriere, αναζητεί έμπνευση στις ειδήσεις που φτάνουν από το μέτωπο. Η υποχώρηση του στρατού από τα ελληνικά εδάφη δεν προσφέρεται για θριαμβολογίες. Έτσι ανακαλύπτει τον Rrok Doda, ο ηρωικός θάνατος του οποίου προβάλλεται ως παράδειγμα πατριωτισμού. Ο Doda ήταν Αλβανός «πρίγκιπας» και είχε υποστηρίξει την κατοχή της χώρας του. Είχε, μάλιστα, καταταγεί εθελοντικά στην πολιτοφυλακή. Η οικογένειά του ήταν ονομαστή στην Αλβανία. Ένας άλλος Doda, ο Prenk Bide (1860-1919), προφανώς συγγενής του Rrok, είχε διατελέσει Υπουργός Εξωτερικών (1914) και είχε διακριθεί για την αντίσταση ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η λεζάντα της λιθογραφίας αναφέρει ότι ο πρίγκιπας είχε συναντήσει στο «ελληνικό μέτωπο» έναν συμπατριώτη του Αλβανό ντυμένο με ελληνική στρατιωτική στολή. Την ίδια ώρα όμως τον βρήκε μια σφαίρα και έπεσε. Πριν ξεψυχήσει πρόλαβε να πετάξει χειροβομβίδα στον άλλον και να τον σκοτώσει. Η ιταλική προπαγάνδα λέει πάλι τη μισή αλήθεια και παραποιεί την υπόλοιπη. Αναφέρεται σε συγκρούσεις που γίνονται στο ελληνικό μέτωπο αποφεύγοντας να πει ότι όλα τα πεδία των μαχών ευρίσκονταν πλέον μέσα στην αλβανική επικράτεια, κανένα στην Ελλάδα. Ένα ασήμαντο περιστατικό του πολέμου εικονογραφείται και γίνεται πρωτοσέλιδο προκειμένου να αποσιωπηθεί η παταγώδης αποτυχία των ιταλικών όπλων τον πρώτο καιρό του πολέμου.

>

55

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940

ΕΙΚΟΝΑ ΕΒΔΟΜΗ

Ο βαρύς χειμώνας του 1941 (La Domenica del Corriere 26 Ιανουαρίου 1941 και 6 Απριλίου 1941)

Οι μάχες στην Αλβανία συνεχίστηκαν όλο τον βαρύ χειμώνα του 1940-1941. Ο ελληνικός στρατός συνέχιζε να ελέγχει εκτεταμένες περιοχές της χώρας και οι ιταλικές δυνάμεις είχαν οργανώσει συστηματικά τις γραμμές άμυνας. Ναι μεν είχαν υποχωρήσει αλλά η υποχώρησή τους δεν ήταν άτακτη. Η προσπάθεια κατάληψης της Ελλάδας είχε γίνει αγκάθι για το καθεστώς Μουσολίνι που είχε αρχίσει να σχεδιάζει τις επόμενες κινήσεις, όπως φάνηκε με την εαρινή επίθεση στην οποίο παρευρισκόταν και ο ίδιος ο Ντούτσε. Κάτω από αυτές τις συνθήκες οι ζωγράφοι του πολέμου επιδόθηκαν σε εικονογραφήσεις πολεμικών γεγονότων από πολλές περιοχές. Όταν επιλέγουν θέματα από το ελληνοϊταλικό μέτωπο εστιάζουν σε επιμέρους γεγονότα φροντίζοντας πάντα να καλλιεργούν τη φιλοπατρία ως ύψιστο ιδανικό του στρατού, να εξυμνούν τη γενναιότητα και να δίνουν ιδιαίτερη έμφαση σε παραδείγματα αυτοθυσίας. Στις 26 Ιανουαρίου 1941 ο W. Molino (1915-1997) εικονογραφεί το εξώφυλλο της Corriere προβάλλοντας ένα παράδειγμα αυτοθυσίας: Ένας Ιταλός στρατιώτης θυσιάστηκε κάνοντας το σώμα του ασπίδα για να σώσει τον αξιωματικό του από έκρηξη ελληνικής χειροβομβίδας. Στις 6 Απριλίου, ημέρα κατά την οποία εισέβαλαν οι Γερμανοί στην Ελλάδα, ο Beltrame παρουσιάζει ένα παρόμοιο περιστατικό. Αναφέρει ότι ο ελληνικός στρατός είχε βομβαρδίσει την πρώτη γραμμή των Ιταλών και εξάρει το παράδειγμα δυο στρατιωτών από τη λεγεώνα της Γένοβας που διέκοψαν τη μάχη, περιποιήθηκαν και μετέφεραν στις πλάτες τους τραυματισμένους συναδέλφους και αμέσως μετά επέστρεψαν στη μάχη.

56

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

Όταν επιλέγουν θέματα από το ελληνοϊταλικό μέτωπο εστιάζουν σε επιμέρους γεγονότα φροντίζοντας πάντα να καλλιεργούν τη φιλοπατρία ως ύψιστο ιδανικό του στρατού, να εξυμνούν τη γενναιότητα και να δίνουν ιδιαίτερη έμφαση σε παραδείγματα αυτοθυσίας.

>

57

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940

Ε Ι Κ Ο Ν Α Ο ΓΔ Ο Η

Η γερμανική εισβολή και οι νέες ιταλικές θριαμβολογίες (La Domenica del Corriere, 27 Απριλίου 1941)

Στα τέλη του Απρίλη όλα έχουν πλέον τελειώσει. Η γερμανική εισβολή αλλάζει άρδην τα δεδομένα του πολέμου και η ηπειρωτική Ελλάδα καταλαμβάνεται από τους Γερμανούς. Κάτω από τις απερίγραπτα δύσκολες συνθήκες τα ελληνικά στρατεύματα εγκαταλείπουν τις κατακτημένες αλβανικές περιοχές. Στις 15 Απριλίου εγκαταλείπεται η Κορυτσά και στις 20 υπογράφεται η συνθηκολόγηση. Στις 27 Απριλίου ο γερμανικός στρατός μπαίνει στην Αθήνα και την ίδια μέρα η Corriere κυκλοφορεί με εξώφυλλο μια λιθογραφία του A. Beltrame και θέμα τις τελευταίες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στο ελληνοϊταλικό μέτωπο. Η κατάληψη της Ελλάδας ανακουφίζει τους Ιταλούς, που βλέπουν την αιματηρή περιπέτειά τους να λαμβάνει τέλος και επανέρχονται στις παλιές θριαμβολογίες τους. Αποφεύγουν όμως να ομολογήσουν την πικρή γι’ αυτούς αλήθεια, ότι δηλαδή η κατάληψη της Ελλάδας οφειλόταν στους Γερμανούς, μια και ο Χίτλερ είχε αποφασίσει να δώσει τέλος στην πολύμηνη απέλπιδα προσπάθεια του συμμάχου του. Στη λιθογραφία του Beltrame εικονίζεται ένα μεγάλο σπήλαιο μέσα στο οποίο υποτίθεται ότι ήταν κρυμμένοι Έλληνες μαχητές με τον βαρύ οπλισμό τους. Μια ομάδα «γενναίων» Ιταλών στρατιωτών τους εντοπίζει και καταφέρνει να τους εξουδετερώσει. Ένας από τους Έλληνες είναι ήδη νεκρός και οι υπόλοιποι σηκώνουν τα χέρια ψηλά και παραδίδονται. Στις λιθογραφίες του πολέμου οι δυο στρατοί διακρίνονται από τα χρώματα των στολών τους. Οι Έλληνες εικονίζονται με χακί προς το καφέ και οι Ιταλοί με χακί προς το πράσινο. *** Η τέχνη, και κυρίως η ζωγραφική, διαδραμάτισε ιδιαίτερο ρόλο και στους δυο μεγάλους πολέμους του 20ού αιώνα, τον Α' και Β' Παγκόσμιο. Σε όλες τις εμπόλεμες χώρες, στην Αγγλία, στη Σοβιετική Ένωση, στη Γερμανία, στην Ελλάδα, οι ιδεολογίες και τα προτάγματα των κυβερνήσεων περνούσαν μέσα από λαϊκές αφίσες και εικόνες που δημοσιεύονταν στον τύπο. Τα τελευταία χρόνια πολλά μουσεία σε όλο τον κόσμο συγκεντρώνουν συστηματικά αυτό το υλικό και δημιουργούν αξιολογότατες συλλογές. Στη χώρα μας, όμως, τέτοιες πρωτοβουλίες σπανίζουν. Ευτυχώς υπάρχουν Μουσεία, όπως το Εθνικό Ιστορικό της Αθήνας, που απέδωσαν από νωρίς τη δέουσα σημασία σε τέτοια τεκμήρια. Πρόκειται ασφαλώς για πολύτιμο υλικό και πηγή για τη μελέτη όχι τόσο των πολεμικών γεγονότων όσο της πολιτικής και της κοινωνικής ιστορίας. Η φετινή επέτειος της ελληνικής εποποιίας του 1940 μας έδωσε την αφορμή για τούτο το μικρό μελέτημα. Ν.Ψ.

58

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

59

ΘΕΜΑ

60

ΕΝΑΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΣ ΤΑΞΙΔΕΥΤΗΣ

Μια γρήγορη ματιά στο Ηράκλειο της δεκαετίας του 1970 Μαθητικές μαζώξεις στο σπίτι γνωστού λογοτέχνη, μικρές και μεγάλες παρέες, μουσικοφιλολογικές βραδιές. Και όνειρα, πολλά όνειρα... ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΕΝΑ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΗΜΑ ΤΟΥ ΒΑΓΓΕΛΗ ΓΡΑΤΣΕΑ Ένα χρονογράφημα εφημερίδας του 1987 μας έδωσε την αφορμή για το κείμενο που ακολουθεί. Ήταν γραμμένο από έναν λόγιο της εποχής, μια χαρακτηριστική μορφή του Ηρακλείου, τον Βαγγέλη Γρατσέα, που διατηρούσε χρονογραφική στήλη στην πρώτη σελίδα της «Πατρίδας». Με αφορμή την παρουσίαση ενός βιβλίου του γράφοντα, ο χρονογράφος αναπολεί τα πρώτα χρόνια μετά τη Δικτατορία των Συνταγματαρχών, τότε που οι νέοι της εποχής ζούσαν με την ελπίδα ενός καλύτερου κόσμου και προσπαθούσαν γι’ αυτό. Ο Βαγγέλης Γρατσέας (1913-2002) συνήθιζε να κάνει παρέα με νέους και νέες, κυρίως μαθητές και μαθήτριες τελευταίων τάξεων των τότε εξαταξίων Γυμνασίων. Λογοτέχνης ο ίδιος, αλλά και ταξιδευτής και γνώστης βαθύς άλλων πολιτισμών, είχε τον τρόπο να γοητεύει τους συνομιλητές του πότε απαγγέλλοντας στίχους και πότε αφηγούμενος ιστορίες από την Αφρική και την έρημο Σαχάρα, όπου είχε περάσει πολλά χρόνια της ζωής του. Ήταν από τους τελευταίους της μεγάλης αλεξανδρινής λογοτεχνικής παράδοσης αλλά και από τα σημαίνοντα μέλη της ελληνικής αιγυπτιακής παροικίας, καθώς εργαζόταν ως επιστάτης σε μεγάλες γεωργικές εκμεταλλεύσεις κοντά στον Νείλο και είχε αποκτήσει κύρος και πλούτο. Ο υλικός πλούτος του, όμως, εξανεμίστηκε μέσα σε λίγες μέρες με την επανάσταση του Νάσρε κατά τη δεκαετία του 1950 και αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Κρήτη, τον τόπο του, και να ξαναρχίσει μια καινούργια ζωή. Τα βιβλία του για την Αίγυπτο, μυ62

θιστορήματα και ποιήματα, άφησαν εποχή. Ήταν αυτούσιες όσο και ζωντανές περιγραφές μιας άλλης ζωής και ενός άλλου τόπου, έργα που γνώρισαν ευρύτερη αποδοχή και απέσπασαν καλές κριτικές τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Αίγυπτο, ιδιαίτερα στον αλεξανδρινό τύπο που εκείνα τα χρόνια ζούσε με τον απόηχο του Καβάφη, και είχε αποκτήσει έναν ιδιαίτερο λόγο στα ελληνικά γράμματα. Ο Ήλιος του Νείλου, Φωνές στην Έρημο, Στην Όαση Σίουα, Ο Βαρκάρης του Κάστρου, Η Πείνα, Χαλαουία, είναι οι τίτλοι μερικών από τα βιβλία του. Ας επανέλθουμε, όμως. Η περιγραφή των πρώτων μεταδικατορικών χρόνων (ίσως και των τελευταίων της χούντας) είναι άκρως συγκινητική και εκφράζει με λόγια αδρά μιαν ολόκληρη εποχή. Τις μαθητικές ανησυχίες, την αγωνία της μάθησης και της μόρφωσης, τα κοινωνικά πρότυπα που κυριάρχησαν εκείνη την εποχή. Να τι έγραψε ο σπουδαίος αυτός άνθρωπος στο φύλλο της εφημερίδας ΠΑΤΡΙΣ, της 4ης Δεκεμβρίου του 1987:

... Ένας από τους καλούς μου φίλους που έρχουνταν στο σπίτι μου είναι ο Νίκος. Είχα καθιερώσει μια μέρα συνάθροιση νέων. Η μέρα ετούτη ήταν η Πέμπτη της κάθε εβδομάδας. Μαζέβουνταν πολλά παιδιά θηλυκά και σερνικοί. Τους αφηγούμουν τους καλούς χρόνους που πέρασα στην Αίγυπτο: Στην πράσινη πολυγεννούσα κοιλάδα του Νείλου. Στην απέραντη στεγνή Σαχάρα. Στις οάσεις. Και οι μαθητές μου έπαιρναν σημειώσεις για να γράφουν εκθέσεις στο σκολείο. Εκθέσεις δηλαδή, όταν το θέμα που τους έδιναν ήταν ελεύθερο. Εχτός τις αφηγήσεις μου, κάναμε και μουσικοφιλολογικές βραδιές. Κιθάρα, τραγούδι, απαγγελία. Κι ένας Ερημίτης έπαιζε στο σουραύλι του τους μυστήριους σκοπούς της Έρημος. Της Έρημος τους αναστεναγμούς έπαιζε. Το σουραύλι ετούτο το λέει ο κρητικός θιαμπόλι. Με επισκέφτουνταν καθηγητές φιλόλογοι. Παιδιά αστυνομικών. Παιδιά απλών ανθρώπων. Πλουσόπαιδα. Κάποτε με ρώτησε ένα καθηγητής: — Πώς κατόρθωσες να μαζώνεις εδώ τόσα παιδιά; — Δεν εκμεταλλεύομαι αδύναμες

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

στυχώς τις γνώρισα κάπως μεγάλος, αλλά για την προσφορά του στη νεολαία. Πόσο αντιφατική φαντάζει αυτή η στάση ζωής με τα όσα εντυπωσιακά χαρακτηρίζουν την εποχή μας! Ένας συγγραφέας που σου ανοίγει τις πόρτες του σπιτιού, μα και τις πόρτες της καρδιάς του, ένας συγγραφέας που μαζεύει τα παιδιά των Γυμνασίων στην όχι και τόσο ευρύχωρη κατοικία του, που μιλά για λογοτεχνία, που οργανώνει φιλολογικές βραδιές, που παίζει μουσική (πολύ καλός κιθαρίστας), που τραγουδά με την κάπως βραχνή αλλά ιδιότυπη και ρομαντική φωνή του τραγούδια μελοποιημένα από τον ίδιο.

>

καταστάσεις. Τις καταστάσεις που δημιουργούνται στο παιδί καθώς περνάει τους χρόνους της Αχάριστης Ηλικίας. Αυτός είναι ίσως και ο κυριότερος λόγος που τα αφήνουν οι γονιοί τους να με επισκέφτουνται. Και μάλιστα, όταν το απόγεμα είναι μουσικοφιλολογικό, έρχουνται και αυτοί. Στα παιδιά, λοιπόν, κάνω και μάθημα ορθοφωνίας: Πώς θα διαβάζουν τέλεια ένα κείμενο για να είναι ευχάριστη η απόδοση. Έτσι αποκρίθηκα σ’ έναν καθηγητή φιλόλογο, που τώρα έχει σαν εκπαιδευτικός έναν αξιόλογο τιμητικό βαθμό... Αυτό είναι το απόσπασμα από το κείμενο του Βαγγέλη Γρατσέα. Κι εμείς που το (ξανα)διαβάζουμε ύστερα από τόσα χρόνια δεν μπορούμε παρά να αναπολήσουμε αυτές τις εποχές, αναπολώντας μαζί και το κλίμα, τη δίψα για μάθηση, τις κοινωνικές επαφές, την ωραία συνύπαρξη των γενεών, της τρυφερής νεότητας και της τρίτης ηλικίας. Τον ευγνωμονώ τον Βαγγέλη όχι μόνο για τις ωραίες παρέες, που δυ-

Αριστερά: Βαγγέλης Γρατσέας σε φωτογραφία Μ. Χουστουλάκη. Πάνω: Με τον Κωστή Φραγκούλη στη Μονή Γοργολαΐνη το 1985 (φωτ. ΝΨ). Δεξιά: Το χρονογράφημα του 1987.

63

ΕΝΑΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΣ ΤΑΞΙΔΕΥΤΗΣ

Ένα μικρό δυάρι ήταν το σπίτι που έμενε με την αιγυπτιακής καταγωγής σύντροφό του, τη Σόνια, μοδίστρα που με τη βελόνα της ενίσχυε το όχι και τόσο πλούσιο οικογενειακό εισόδημα. Οι μαζώξεις γίνονταν στο μικρό σαλονάκι. Σχημάτιζαν κύκλο τα παιδιά, άλλοι κάθονταν σε καρέκλες άλλοι ανακούρκουδα στο πάτωμα και σε μιαν άκρη ο Βαγγέλης. Φιγούρα εντε-

συζητήσεις για τον Καβάφη, για τη ζωή στην έρημο, για τον Νείλο, για τους αγαπημένους του Βεδουίνους, για τον Καζαντζάκη, για τη ζωή στο παλιό Μεγάλο Κάστρο, για τόσα και τόσα που γοήτευαν τα νέα παιδιά. Τότε κατέφταναν τα κεράσματα της κυρίας Σοφίας (με αυτό το όνομα την ξέραμε), άλλοτε ντόπια και άλλοτε αφρικάνικα, αιγυπτιακά.

Ο Βαγγέλης Γραστέας πήγαινε συχνά στη Βικελαία Βιβλιοθήκη και έγραφε (φωτ. ΝΨ). λώς ιδιαίτερη, μπορεί και κάπως γραφική, καθώς πάντα φορούσε δίκωχο σκούφο και ρούχα που πρόσδιδαν κάποιον ιδιότυπο εξωτισμό στην εμφάνισή του. Συχνά οι μαζώξεις άρχιζαν με μουσική της ερήμου, απίστευτες νότες που αποδίδονταν με το σουραύλι, ένα ωραίο πνευστό μουσικό όργανο που ο ρέκτης λογοτέχνης το είχε φέρει από την ακμάζουσα κοιτίδα του αιγυπτιακού Ελληνισμού, την Αλεξάνδρεια. Όσα χρόνια και αν περάσουν οι νότες αυτές δεν ξεχνιούνται. Ακολουθούσαν

64

Υπέροχες εικόνες, υπέροχες στιγμές! Εκείνα τα χρόνια, βέβαια, δεν είχε εισβάλει ο δαίμονας της μοναξιάς που τον βλέπουμε σήμερα να θριαμβεύει στις οθόνες των κινητών τηλεφώνων και τα παιδιά αναζητούσαν πηγές έμπνευσης για τη ζωή τους καθώς και φρέσκο προζύμι για να ζυμώσουν τα όνειρά τους. Σίγουρα όλα τούτα έχουν εγγραφεί με λαμπερό ανεξίτηλο μελάνι στη μνήμη όσων είχαν την τύχη να τα ζήσουν. Ήταν, ασφαλώς, ένα άλλο Ηρά-

κλειο. Μια άλλη Κρήτη, μια άλλη Ελλάδα. Με πίστη στο αύριο μια και το παρελθόν της χώρας υπήρξε βαρύ. Μετά την πτώση της Χούντας η ελπίδα είχε θεριέψει. Και, ειδικά στο Ηράκλειο, είχαν δημιουργηθεί πολλές άτυπες συσσωματώσεις, μικρές και μεγάλες παρέες με έντονο πολιτιστικό χαρακτήρα. Ο σύλλογος Λόγος και Τέχνη, οι νέοι που σύχναζαν στις καρέκλες του Νέου Κέντρου του καλοσυνάτου Μαγριπλή, η έντονα πολιτικοποιημένη συντροφιά του πολυμαθέστατου Νίκου Περάκη με τις καθημερινές βραδινές της μαζώξεις στο Αστόρια, τα στέκια της Τέρψης του Συμεωνίδη στα Λιοντάρια, οι μικρές ομάδες του Μασταμπά... Και, βέβαια, οι μαθητές του Νίκου Σταυρινίδη, οι τακτικές συγκεντρώσεις ντόπιων και ξένων λογίων στο Φαρμακείο του Γιάννη Χλουβεράκη. Ο Βαγγέλης Γραστέας δεν έλειψε ούτε μέρα από τους δρόμους του Κάστρου. Αγέρωχος, ευθυτενής κι επιβλητικός, με τα σχετικά μακριά λευκά μαλλιά, με τα κόκκινα, τα πράσινα και τα καφέ δίκοχα, τα φουλάρια που δεν τ’ αποχωριζόταν ποτέ και την τσάντα κρεμασμένη στον ώμο τραβούσε πάντα το βλέμμα των περαστικών. Κι όσο για το δικό του βλέμμα, αυτό ανέδιδε πάντα ανθρωπιά και προσήνεια. Σχεδόν κάθε μέρα διέσχιζε τον δρόμο της αγοράς, κατηφόριζε στα Λιοντάρια και ανέβαινε τα σκαλιά της Βικελαίας Βιβλιοθήκης. Εκεί ήταν το στέκι του. Καθόταν σ’ ένα από τα μεγάλα τραπέζια της κι έγραφε. Τον ενέπνεε το κλίμα, τον ενέπνεαν και οι νέοι που περνούσαν άλλοτε για να διαβάσουν και άλλοτε για να πάρουν βιβλία από το δανειστικό τμήμα. Το χρονογράφημά του στην Πατρίδα ήρθε να ταράξει τα νερά της μνήμης, να μας ταξιδέψει σε άλλες εποχές και να μας αφήσει μια γλυκόπικρη επίγευση στα χείλη. Μακάρι τέτοιες συνάξεις να γίνονταν και σήμερα... Ν. Ψ.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

65

Ζεύγος φτερωτών δρακόντων με φυλακτήριο ρόλο και λεπτομέρειες από το ξυλόγλυπτο τέμπλο.

ΕΡΓΑ ΥΨΗΛΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΣΕ ΠΑΛΑΙΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ

Οι φτερωτοί δράκοντες του Βραχασιώτη ΚΑΙ ΤΑ ΣΠΟΥΔΑΙΑ ΕΡΓΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Τίποτα δεν είναι τυχαίο στα ξυλόγλυπτα τέμπλα, ούτε οι δράκοντες, ούτε τα πανέμορφα πουλιά που περιπλέκονται με τις κληματίδες, ούτε τα ανάγλυφα σταφύλια. Περιδιάβαση σε ένα παλιό μοναστήρι, έρημο σήμερα, και σε μια σπουδαία τέχνη που γνώρισε μέρες μεγάλης ακμής στην Κρήτη του 19ου αιώνα. Το τέμπλο του Βραχασιώτη είναι ένα από τα εμβληματικά έργα των νιταδώρων του Οροπεδίου, σκαλισμένο από δυο σπουδαίους καλλιτέχνες σε δύσκολες εποχές για την Κρήτη.

66

Είναι, πράγματι, από τα ωραιότερα τέμπλα σε ναούς της Κρήτης. Σμιλεμένο τον 19ο αιώνα από σπουδαίους ξυλογλύπτες εξακολουθεί να εντυπωσιάζει με τη θεματολογία και τη λεπτότητά του. Δυο εμπειροτέχνες μαστόροι από το Οροπέδιο Λασιθίου το φιλοτέχνησαν όταν ο δραστήριος καλόγερος Άνθιμος Μανιουδάκης αποφάσισε να ανασυγκροτήσει ένα παλαιό μοναστήρι κοντά στη γενέτειρά του, το Βραχάσι του Μεραμπέλλου. Άγιος Γεώργιος Βραχασιώτης είναι το όνομα της μονής, χωρίς μοναχούς σήμερα. Βρίσκεται δυο περίπου χιλιόμετρα νότια - νοτιοδυτικά του χωριού. Ιωάννης και Παναγιώτης Μακράκης λέγονταν οι φημισμένοι νιταδώροι (ξυλογλύπτες) που το έφτιαξαν και θεωρούνται εκφραστές μιας μεγάλης οικογενειακής παράδοσης αλλά και ουσιαστικοί δημιουργοί μιας «σχολής» που άφησε πλούσια παρακαταθήκη εξαιρετικών έργων στο νησί. Παλαιό το μοναστήρι, χτισμένο στα χρόνια της Βενετιάς, γνώρισε αλλεπάλληλες καταστροφές μα και αλλεπάλληλες ανακαινίσεις. Ο γύρω χώρος θαυμάσιος, όπως και ο ίδιος ο ναός. Εντυπωσιάζει η λιθόγλυπτη επιγραφή με τον έφιππο Άγιο Γεώργιο, έργο καλών λαξευτών της σκληρής μεραμπελλιώτικης πέτρας, της αποκαλούμενης σιδερόπετρας λόγω της σκληρότητάς της. Ο ναός χτίστηκε τον 15ο αιώνα και τοιχογραφήθηκε την ίδια περίοδο. Τον 16ο αιώνα προστέθηκε το κωδωνοστάσιο και το νότιο κλίτος. Υπήρξε ιδιαίτερα σημαντικό μοναστήρι και γνώρισε περιόδους ακμής τουλάχιστον μέχρι την οθωμανική κατάκτηση της Κρήτης (1645-1669).

Σύντομη αναφορά στην ιστορική διαδρομή της μονής Η ιστορία των τελευταίων αιώνων με τους σηκωμούς και τις απανωτές επαναστάσεις έχει αφήσει τα σημάδια της σε κάθε λογής σωζόμενα κτήρια, ιδιωτικά και δημόσια, ναούς και μοναστήρια. Τα αρχειακά τεκμήρια δίνουν ολοκάθαρα την εικόνα των κτηρίων που πυρπολήθηκαν ή καταστράφηκαν. Το μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση καθώς βρισκόταν πολύ κοντά στα περάσματα που συνέδεαν τις βόρειες περιοχές της Πεδιάδας με το Μεραμπέλλο. Φαίνεται πως η νεότερη περιπέτειά του άρχισε γύρω στο 1770, στα χρόνια της επανάστασης του Δασκαλογιάννη, που την ακριβή έκτασή της δεν γνωρίζουμε σήμερα· γνωρίζουμε όμως τις συνέπειές της, όπως γνωρίζουμε και την αχαλίνωτη δράση των Γενιτσάρων και των λοιπών αξιωματούχων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ούτε το 1821 γλίτωσε τις καταστροφές η μονή. Άλλωστε, εκείνα τα χρόνια δεν υπήρχαν μοναστήρια ή χωριά που βγήκαν αλώβητα από τα γεγονότα που συγκλόνισαν ολάκερο το νησί. Μετά το 1859, χρονιά που ανέλαβε την ηγουμενία ο Μανιουδοπατέρας (έτσι έλεγαν τον Άνθιμο στα χωριά του Μεραμπέλλου), άρχισε μια συστηματική προσπάθεια ανακαίνισης. Επισκευάστηκε ο μισοκατεστραμμένος ναός, χτίστηκε ελαιοτριβείο, οικοδομήθηκαν καινούργια κελιά και αναστηλώθηκαν άλλα. Οι περιπέτειες, όμως, δεν τέλειωσαν, καθώς λίγα χρόνια μετά ξεκινούσαν καινούργιες επαναστάσεις (Λεπτομέρειες για την ιστορία της μονής και

67

ΕΡΓΑ ΥΨΗΛΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΣΕ ΠΑΛΑΙΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ

Το καμπαναριό της μονής του Αγ. Γεωργίου Βραχασιώτη και γενική άποψη της μονής. βιβλιογραφία στο: Ν. Ψιλάκης, Μοναστήρια και Ερημητήρια της Κρήτης, τόμος Α΄: 340-352). Οι εργασίες κατασκευής του εντυπωσιακού ξυλόγλυπτου τέμπλου άρχισαν το 1875, λίγα χρόνια μετά το τέλος του Μεγάλου Σηκωμού (1866-1869) που άφησε μόνο αποκαΐδια σε ολόκληρο το νησί. Οι δαπάνες καλύφτηκαν από εισφορές των κατοίκων του Βραχασίου και άλλων γειτονικών χωριών, το μεγαλύτερο μέρος όμως φαίνεται να προέρχεται από οικονομική συνδρομή μιας καλόγριας, της Σοφίας ή Σοφουλιάς Φαρσάρη από το Οροπέδιο.

Κορυφαίοι τεχνίτες Οι Μακράκηδες, μέλη της ίδιας οικογένειας από το Μέσα Λασίθι του Οροπεδίου, φρόντισαν να ακολουθήσουν παλαιότερα εκκλησιαστικά πρότυπα τα οποία χρησιμοποίησαν περισσότερο ως πηγές έμπνευσης. Όπως αναφέρεται, είχαν διδαχτεί την τέχνη από τον συγγενή τους Ιωάννη Χαλάτση, ο οποίος την είχε μάθει από Αγιονορίτες και Πάτμιους καλογέρους που είχαν εργαστεί στη Μονή Κρουσταλλένιας. Εκείνοι, όμως, φρόντισαν να την εμπλουτίσουν, να αποκτήσουν εξειδίκευση στη δουλειά τους και να καθιερώσουν μοτίβα τα οποία διέσωσαν μέσα από σχέδια και άλλο υλικό. Σήμερα τα έργα τους διακρίνονται εύκολα τόσο από τη θεματολογία όσο και από την τεχνική τους. Δυστυχώς, όμως, απουσιάζει μια επιστημονική συγκριτική μελέτη μέσα από την οποία θα μπορούσαμε να δούμε καλύτερα τόσο τις επιρροές όσο και τις δικές τους καινοτομίες παρακολουθώντας την εξέλιξη της εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής στα μεταβυζαντινά χρόνια, και ιδιαίτερα στους τελευταίους αιώνες της Οθωμανοκρα-

68

τίας. Σημαντική είναι, ωστόσο, η συμβολή του απογόνου της ίδιας οικογένειας Εμμ. Φαρσάρη που τύπωσε σε βιβλίο τα σωζόμενα σχέδια των νιταδώρων από το Μέσα Λασίθι μαζί με χρήσιμες πληροφορίες για τη ζωή και τη δράση τους. Το βιβλίο αυτό έχει τίτλο Οι ξυλογλύπτες (νιταδώροι) Μέσα Λασιθίου Οροπεδίου και εκδόθηκε στην Ιεράπετρα το 2001. Και μόνο με μια απλή περιδιάβαση στα σχέδια που άφησαν αρκεί για να κατανοήσει κανείς τη δεξιοτεχνία, την εξειδίκευση και τη συνείδηση με την οποία εργάστηκαν σεβόμενοι την εκκλησιαστική παράδοση και αποδίδοντας θεματικούς κύκλους που παραπέμπουν σε πολύ παλαιότερες εποχές, ακόμη και στην παλαιοχριστιανική. Άγγελοι, κληματίδες, λουλούδια, δράκοντες, πτηνά, φωλιές και άλλα διακοσμητικά στοιχεία συνθέτουν έναν ολόκληρο κόσμο με σημαίνοντα συμβολικό χαρακτήρα. Προφανώς οι δημιουργοί τους δεν είχαν περιοριστεί μονάχα στα πρότυπα που είχαν μάθει από τον συγγενή τους Χαλάτση αλλά είχαν τη διορατικότητα να παρατηρήσουν παλαιότερα έργα, να αποκτήσουν εμπειρία και να «σπουδάσουν» την εκκλησιαστική τέχνη αξιοποιώντας την παρατηρητικότητά τους. Ας μην λησμονούμε ότι το τέμπλο του κάθε ναού είναι ιδιαίτερο και αυτό οφείλεται τόσο στο μέγεθος όσο και στην αρχιτεκτονική του. Ο ξυλογλύπτης μπορεί να αξιοποιεί και να επαναλαμβάνει μοτίβα τα οποία παίρνει από σχέδια (δικά του ή ξένα), χρειάζεται όμως μελέτη για να τα προσαρμόσει στις ιδιαιτερότητες του ναού. Γι’ αυτό και η μελέτη συνολικά των εκκλησιαστικών έργων θεωρείται πολύτιμη. Εκφράζει όχι μόνο αισθητικές τάσεις αλλά και κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, πνευματικές αναζητήσεις και πολιτιστικές ιδιαιτερότητες.

ΥΠΕΡ

Οι Λασιθιώτες νιταδώροι στον Βραχασιώτη και ο γάμος με τη Ζαμπέτα Δεν είναι εύκολη τέχνη η ξυλογλυπτική. Χρειάζεται δεξιοτεχνία, φαντασία, υψηλή τεχνική κατάρτιση, ταλέντο και υπομονή. Για να ολοκληρωθεί ένα έργο μεγάλης κλίμακας χρειάζονταν μήνες δουλειάς, ακόμη και χρόνια. Μονάχοι, καθισμένοι ατέλειωτες ώρες στους χώρους εργασίας έδιναν μορφή και σχήμα στην άμορφη ύλη. Έτσι όπως έκαναν στον Βραχασιώτη. Δεν έχουν σωθεί λεπτομέρειες (ή δεν είναι γνωστές μέχρι σήμερα) για τις συνθήκες εργασίας, ας μην φανταστούμε όμως ότι η δουλειά τους έχει κάποια σχέση με τη

Πτηνά περιπλεγμένα στις κληματίδες. Εντυπωσιακά διακοσμητικά θέματα με εξαιρετική απόδοση και καλλιτεχνική ευαισθησία.

>

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

δουλειά των σημερινών ξυλογλυπτών όσον αφορά τις τεχνικές ευκολίες και την ποιότητα των εργαλείων. Συνήθως εργάζονταν εκεί όπου τοποθετούσαν τα τέμπλα γιατί η μεταφορά τους σε άλλους χώρους ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Ο ίδιος ο Παναγιώτης Μακράκης, ο συνδημιουργός του τέμπλου του Βραχασιώτη, διανυκτέρευε μέσα στις εκκλησίες στις οποίες εργαζόταν. Φαίνεται πως οι σκληρές συνθήκες εργασίας αποτέλεσαν και αιτία του θανάτου του, αφού πέθανε

69

ΕΡΓΑ ΥΨΗΛΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΣΕ ΠΑΛΑΙΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ

γύρω στο 1915 από πνευμονία την οποία, σύμφωνα με την οικογενειακή παράδοση, είχε αρπάξει στο Κάτω Μετόχι Οροπεδίου όπου σκάλιζε ένα τέμπλο και κοιμόταν μέσα στον ναό χωρίς θέρμανση. Ήταν τότε 75 ετών και ακόμη εργαζόταν. Είναι προφανές ότι οι δυο σπουδαίοι νιταδώροι διέμεναν στον Βραχασιώτη κατά την περίοδο που εργάζονταν εκεί, σε πολύ καλύτερες συνθήκες αφού το μοναστήρι λειτουργούσε και βρισκόταν σε περίοδο ανασυγκρότησης. Για τον έναν από τους δυο μάλιστα, τον Ιωάννη, η παραμονή στο μοναστήρι άλλαξε τη ζωή του. Εκεί γνώρισε τη Ζαμπία ή Ζαμπέτα Διαλινά από τη Νεάπολη, αδερφή του σπουδαίου ποιητή Διαλινομιχάλη, και την παντρεύτηκε το 1882. Έκτοτε εγκαταστάθηκε στη Νεάπολη και ίδρυσε δικό του εργαστήριο. Λέγεται ότι η Ζαμπία ήταν μια απλή γυναίκα που ασχολούνταν μονάχα με αγροτικές εργασίες. Οι παλαιότεροι Νεαπολίτες την περιέγραφαν με ένα χαρακτηριστικό περιστατικό από τη ζωή της: Κάθε πρωί πήγαινε στον κήπο κρατώντας ένα σκαπέτι, έσκαβε όλη τη μέρα και επέστρεφε το βράδυ. Αυτή ήταν η εικόνα που είχαν οι συγχωριανοί της, μια γυναίκα με ένα σκαπέτι στον ώμο. Εκείνα τα χρόνια, όμως, ο αδερφός της σκάρωνε για όλους στιχάκια, τα περισσότερα σατιρικά, εντυπωσιακά εύστοχα. Μόνο για την αδερφή του δεν είχε γράψει τραγούδι κι εκείνη του παραπονέθηκε. Ο σπιρτόζος ποιητής, που δεν βρήκε τίποτα το ιδιαίτερο πάνω της για να το κάμει τραγούδι, της απάντησε: - Όταν ποθάνεις θα σου το πω, έτοιμο το ’χω:

Επόθανε η Ζαμπέτα που κράτειε τη σκαπέτα και πήγαινε στον κήπο. Τι άλλο να της είπω; Και όμως, αυτή η απλή αγρότισσα με τη σκαπέτα στήριξε δυναμικά τον καλλιτέχνη σύζυγό της.

Δράκοντες, άνθη, κληματίδες, άγγελοι, πουλιά Στον Βραχασιώτη οι Μακράκηδες φαίνεται να εργάστηκαν για χρόνια, με ή χωρίς διακοπές και άφησαν ένα εξαίρετο δείγμα της δουλειάς τους, ένα μνημείο που η καλή διατήρησή του το καθιστά ακόμη πιο εντυπωσιακό. Τα σύμβολα, γνωστά άλλωστε και από πολλά άλλα έργα τους, δείχνουν τη βαθιά γνώση τους γύρω από θέματα εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής και τη συμφωνία τους με παραδοσιακά συμβολικά μοτίβα της ορθόδοξης εκκλησίας. Οι κληματίδες, για παράδειγμα, ένα από τα πιο συνηθισμένα θέματα που επαναλαμβάνεται σε έργα των Μακράκηδων, έχουν βαθιές ρίζες στη χριστιανική παράδοση και έλκουν την καταγωγή τους από το Βυζάντιο, όπου τις βλέπουμε πολύ συχνά σε κάθε μορφή τέχνης (μαρμαρογλυπτική, μεταλλοτεχνία, ξυλόγλυπτα). Το ίδιο και τα άνθη που έχουν ιδιαίτερη θέση στο τέμπλο του Βραχασιώτη και παρόμοια βλέπουμε σε τέμπλα της Βενετοκρατίας. Το ίδιο και οι άγ-

70

γελοι με τον βαρύνοντα συμβολικό ρόλο τους, αλλά και τα πτηνά, αετοί, περιστέρια, ακόμη και πελεκάνοι. Οι δράκοντες που φανερώνουν τη δεξιοτεχνία των δυο ξυλογλυπτών είναι από τα πιο συνηθισμένα θέματα που αναπτύσσονται στα τέμπλα και ο συμβολισμός τους είναι διπλός. Προκαλούν δέος και τρόμο στις δυνάμεις του κακού και θεωρούνται προστάτες του Σταυρού που βρίσκεται πάντα στην επίστεψη του τέμπλου. Όντα εξωπραγματικά, μυθικά, που έρχονται από αρχαιότερες αντιλήψεις, εικονίζονται με αναδιπλωμένες ουρές, φτερά και ανοιχτά στόματα. Η εκκλησιαστική συμβολική φαίνεται να βαδίζει σε παράλληλους δρόμους με λαϊκές διηγήσεις που κι αυτές αντλούν τη θεματολογία τους από τη βιβλική παράδοση. Σε πολλές λαϊκές παραστάσεις οι δράκοντες εικονίζονται αλυσοδεμένοι, συμβολισμός που παραπέμπει στον τελικό θρίαμβο των ευεργετικών δυνάμεων εις βάρος όλων εκείνων που επιβουλεύονται το καλό. Το θέμα είναι ιδιαίτερα σημαντικό γιατί αποτελεί σημείο τριβής αλλά και σημείο επαφής δυο διαφορετικών παραδόσεων: στη μια, τη βιβλική, οι δράκοντες συμβολίζουν την επιβουλή και στην άλλη, που τη γνωρίζουμε από ελληνική πρότυπα, εκφράζουν χθόνιες δυνάμεις, επομένως την αέναη ζωή και τη γονιμότητα. Ο διπλός συμβολισμός είναι απόρροια παρόμοιων αντιλήψεων και δεν είναι καθόλου τυχαίος ο προστατευτικός τους ρόλος. Οι Μακράκηδες κατάφεραν να αποδώσουν το θέμα τους με ρεαλισμό, συναιρώντας τα φυσιοκρατικά χαρακτηριστικά με την παραστατική απεικόνιση ενός μυθικού κόσμου. Ιδιαίτερα στα ζεύγη των δρακόντων - με τις κεφαλές στραμμένες σε αντίθετες κατευθύνσεις - βλέπουμε τη δεξιοτεχνία των δημιουργών. Τα μυθικά όντα βρίσκονται σε ετοιμότητα, λίγο πριν από κάποια εκτίναξη ή μια κίνηση που τονίζει τον φυλακτήριο ρόλο τους. Όπως είναι γνωστό, κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας το νησί αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα ξυλογλυπτικά κέντρα της ανατολικής Μεσογείου, με πολλούς εξειδικευμένους τεχνίτες. Ξυλόγλυπτα από την εποχή της μεγάλης ακμής της κρητικής τέχνης (16ος-17ος αιώνας) υπήρχαν σε ναούς του νησιού κατά την εποχή στην οποία εργάζονταν οι Λασιθιώτες νιταδώροι, προφανώς περισσότερα από όσα γνωρίζουμε σήμερα. Φυσικά είναι δύσκολο να μιλήσουμε για μια απευθείας συνέχεια της βυζαντινής και της μεταβυζαντινής παράδοσης αλλά για μια δημιουργία που δέχτηκε επιρροές, άντλησε εμπνεύσεις και επινόησε μια δική της εξαιρετικά προσεκτική προσέγγιση στην τέχνη. Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η Μονή Αγίου Ιωάννη της Πάτμου, από την οποία φαίνεται να προέρχονται οι πρώτες διδαχές της Λασιθιώτικης Σχολής, είχε από πολύ παλιά στενότατες σχέσεις με την Κρήτη, διατηρώντας εκτεταμένες κτηματικές περιουσίες και ένα μεγάλο μοναστήρι (μετόχι) στον Αποκόρωνα. Τι φυσικότερο, λοιπόν, να προέρχονται από τα ξυλογλυπτικά εργαστήρια της Κρήτης τα

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

Πάνω: Μυθικά εξωπραγματικά όντα με διπλό συμβολισμό στο ξυλόγλυπτο τέμπλο του Βραχασιώτη. Κάτω: Κληματσίδες, σταφύλια και προτομές αγγέλων.

τέμπλα της, όπως γνωρίζουμε από το παράδειγμα του ναού του Αγίου Γεωργίου Απορθιανών, το τέμπλο του οποίου βρισκόταν αρχικά στο μοναστήρι και είχε κατασκευαστεί σε κρητικό εργαστήριο στην εποχή της Βενετοκρατίας;

Υψηλή τέχνη σε εποχή μεγάλης οικονομικής δυσπραγίας Εντύπωση προκαλεί σήμερα η τεχνική ειδίκευση των Μακράκηδων και η αισθητική τους, αποτέλεσμα πολύ προσεκτικής παρατήρησης ή και μελέτης παλαιότερων προτύπων που είχαν σωθεί σε ναούς της Κρήτης. Σε μια εποχή τεράστιων εθνικών, κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων οι ξυλογλύπτες του Λασιθίου κατάφεραν να μεγαλουργήσουν αποδίδοντας σημασία πρωτίστως στο καλλιτεχνικό τους έργο και όχι στην οικονομική απολαβή τους. Έφτιαχναν τέμπλα σε χειμαζόμενες περιοχές, σε τόπους που είχαν υποστεί τρομερές συνέπειες από

τις συνεχείς επαναστάσεις του 19ου αιώνα, χωρίς οικονομικούς παράγοντες να στηρίζουν το έργο. Γρόσι με γρόσι συγκέντρωναν τα χρήματα τα μοναστήρια και οι ενορίες των κρητικών χωριών, γεγονός που αποτυπώνεται στις αρχειακές πηγές και διασώζεται από την παράδοση. Τα έργα τους, κατασκευασμένα με τα λιγοστά εργαλεία της εποχής αλλά και με τεράστια ψυχική δύναμη συνθέτουν έναν σπάνιο μνημειακό πλούτο. Καθένα από αυτά εντυπωσιάζει με την τεχνική του αρτιότητα και τη ζωντάνια των ανάγλυφων ή ολόγλυφων θεμάτων, πρωτίστως των εμψύχων, δρακόντων και πουλιών. Ο γράφων θυμάται πόση εντύπωση του προξενούσε από τα προσχολικά κιόλας χρόνια το υπέροχο τέμπλο της Παναγίας στην Κασταμονίτσα, τα άνθη, τα ποικίλα άλλα σκαλίσματα, οι δράκοντας με τα ανοιχτά στόματα (το εν λόγω τέμπλο είναι ένα από λιγότερο γνωστά της ίδιας ομάδας νιταδώρων). Ν. Ψ.

71

72 72

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

73

Ο λεκτικός πλούτος του Καζαντζάκη Παρατηρήσεις στη στατιστική των μεγάλων λεκτικών τύπων της Οδύσσειας και στους κοινούς με αυτούς μεγάλους λεκτικούς τύπους δύο ποιητικών έργων του Νίκου Καζαντζάκη. Ανδρέας Μανιός Γεώργιος Μανιός

Γενικά Είναι αλήθεια ότι ένα από τα περισσότερο γνωστά έργα του Νίκου Καζαντζάκη, η Οδύσσεια ή Οδύσεια, όπως κυκλοφόρησε στην πρώτη έκδοση, είναι και το λιγότερο διαβασμένο. Η Οδύσσεια του Καζαντζάκη δεν είναι ούτε μετάφραση ούτε διασκευή της Οδύσσειας του Ομήρου αλλά ένα εντελώς πρωτότυπο έργο. Αυτή η Οδύσσεια αρχίζει ακριβώς εκεί που τελειώνει η Ομηρική. Τη στιγμή που ο Οδυσσέας επιστρέφει στην Ιθάκη, αποφασίζει και πάλι να ξεκινήσει και να πορευτεί για πάντα στους δρόμους και στις θάλασσες του κόσμου. Στη διάρκεια των είκοσι τεσσάρων ραψωδιών του έπους περιγράφεται με ιδιαίτερο τρόπο το ταξίδι του Οδυσσέα, από την αναχώρησή του από την Ιθάκη μέχρι τον μοναχικό θάνατό του στους πάγους του Πόλου. Ο ίδιος ο Νίκος ο Καζαντζάκης θεωρούσε το έργο αυτό ως το κορυφαίο της λογοτεχνικής του δραστηριότητας. Με 33333 στίχους και ένα λεξιλόγιο1 πολύ δύσκολο στην κατανόηση κρατήθηκε μακριά από το ευρύ κοινό, παρόλο που στην πρώτη έκδοση ο συγγραφέας το παρέδωσε με ένα γλωσσάρι 1500 περίπου λέξεων 2. Πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης το «Γλωσσάρι στο έργο του

1.

Νίκου Καζαντζάκη». από τον φιλόλογο Βασίλη Γεωργά2, το οποίο πιστεύουμε διευκολύνει σημαντικά την κατανόηση του έργου του μεγάλου μας συγγραφέα. Ο Νίκος Καζαντζάκης υποστήριξε ότι πολλές από τις λέξεις που χρησιμοποίησε προέρχονταν από όλη την Ελλάδα και όχι μόνο από το κρητικό ιδιωματικό λεξιλόγιο, όπως τον είχαν κατηγορήσει. Στο μεγαλύτερο όμως μέρος της η Οδύσσεια αποτελείται από λεξιλόγιο ασυνήθιστο για την καθημερινή ομιλία μας αλλά και για τη νεοελληνική λογοτεχνία. Το έργο αυτό δίχασε τους κριτικούς. Απέσπασε διθυράμβους αλλά ταυτόχρονα δέχτηκε σφοδρή κριτική από ορισμένους συντηρητικούς φιλολόγους είτε για τη γραμματολογική μορφή, τον στίχο και τη γλώσσα του είτε για τη φιλοσοφία του.

Στην παρουσίαση αυτή δεν θα υπεισέλθουμε σε αμιγώς φιλολογικά ή φιλοσοφικά ζητήματα, τα οποία άλλωστε απαιτούν ειδικές γνώσεις, που δεν διαθέτουμε, αλλά θα προσπαθήσουμε από τη στατιστική των μεγάλων σε μήκος λεκτικών τύπων4 της Οδύσσειας να δώσουμε μια μικρή εικόνα του τεράστιου πλούτου του έργου. Επίσης θα παραθέσουμε τους κοινούς με αυτό το έργο μεγάλους λεκτικούς τύπους άλλων δύο ποιητικών έργων του Καζαντζάκη. Τα λεξιλόγια που χρησιμοποιήσαμε μας δόθηκαν για ανάλυση από ομάδα εκλεκτών φιλολόγων, φίλων της ελληνικής λογοτεχνίας, τους οποίους και ευχαριστούμε. Για τους λεκτικούς τύπους που αναφέρονται ως παραδείγματα στο κείμενο έγινε αποδελτίωση των σχετικών εδαφίων από τα τυπωμένα βιβλία του Νίκου Καζαντζάκη.

Η μελέτη των λεξιλογίων Η μελέτη και η σύγκριση των λεξιλογίων έχει χρησιμοποιηθεί ευρύτατα στο παρελθόν, ήδη από τον 19ο αιώνα. Μελετώντας κάποιος π.χ. τη Βυζαντινή Ιατρική θα διαπιστώσει ότι οι περισσότεροι συγγραφείς δανείζονταν από τους προγενέστερους, και μάλιστα από την ίδια πηγή, σημαντικά τμήματα του έργου τους, σε σημείο που σήμερα θα προκαλούσε σκάνδαλο, με ταύτιση των λεκτικών τύπων σε ποσοστό άνω του 80%, που συχνά προσεγγίζει και ξεπερνά το 90%.

Αριθμός διαφορετικών λέξεων. Λ ή λεξιλόγιο = ο αριθμός των διαφορετικών λέξεων (λεκτικών τύπων) που συνθέτουν ένα κείμενο. Βασίλης Λαούρδας, «Οδύσεια» του Καζαντζάκη. Κριτικό δοκίμιο. Αθήναι 1943.

3. Βασίλης Γεωργάς, Γλωσσάρι στο έργο του Νίκου Καζαντζάκη. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης. Ηράκλειο 2022.

4. Ο λεκτικός τύπος αποτελεί μια από τις διαφορετικές μορφές μιας λέξης, ανάλογα με το γένος, τον αριθμό, την πτώση, τον χρόνο κλπ.. Κάθε λεκτικός τύπος από την πλευρά της πληροφορικής είναι μια συμβολοσειρά (string).

2.

74

ΥΠΕΡ

Σήμερα, με τη βοήθεια ειδικού λογισμικού των ηλεκτρονικών υπολογιστών, η μελέτη και σύγκριση των λεξιλογίων5 μπορεί να γίνει ταχύτατα και να εξαχθούν συμπεράσματα, τουλάχιστον όσον αφορά στους λεκτικούς τύπους, για τις γλωσσικές επιρροές ενός λογοτεχνικού ή επιστημονικού έργου. Θα πρέπει όμως να διευκρινίσουμε ότι στην έρευνα αυτή αναζητήσαμε μόνο τους λεκτικούς τύπους με απόλυτη ταύτιση, που σημαίνει ότι η συγγένεια των κειμένων μπορεί να είναι ακόμη μεγαλύτερη, αφού οι πτωτικές καταλήξεις, οι χρόνοι, τα πρόσωπα, οι εγκλίσεις κ.α. διαφοροποιούν τις λέξεις.

Οι μεγάλοι λεκτικοί τύποι του κειμένου της Οδύσσειας

Μήκος γράμματα λέξης

Συχνότητα

22 21 20 19 18 17 16

1 5 14 50 92 215 386

15 14 13 12 11 10

Συχνότητα 631 874 1369 2170 3166 3942

4500 4000 3500

ΧΙΟΝΟΚΡΟΥΣΤΑΛΛΙΑΣΜΕΝΟΣ ΔΡΟΣΟΚΡΟΥΣΤΑΛΛΙΑΣΜΕΝΑ ΚΡΟΥΣΤΑΛΛΟΣΤΑΛΑΧΤΊΤΕΣ ΜΟΝΑΧΟΚΟΥΒΕΝΤΙΑΖΟΝΤΑΣ ΣΤΡΟΓΓΥΛΟΚΟΥΛΟΥΡΙΑΣΤΗ ΣΩΡΟΚΟΥΤΡΟΥΒΑΛΙΟΥΝΤΑΙ ΒΑΡΙΟΚΡΟΥΣΤΑΛΛΙΑΣΟΥΝ ΒΑΡΥΟΜΟΙΡΟΛΟΓΙΟΥΝΤΑΙ ΒΡΟΝΤΟΧΑΣΜΟΥΡΙΟΥΝΤΑΙ ΚΟΥΡΝΙΑΧΤΟΘΡΟΥΛIΣΟΥΝ ΚΟΥΤΣΟΥΡΟΣΚΑΛΙΣΜΕΝΟΙ ΚΡΟΥΣΤΑΛΛΟΒΡΑΧΙΟΝΑΤΗ ΚΡΟΥΣΤΑΛΛΟΦΑΣΚΙΩΜΕΝΑ ΜΥΡΙΟΚΑΤΑΞΟΜΠΛΙΑΖΕΙΣ ΠΙΚΡΟΚΑΡΔΙΟΣΤΑΛΑΧΤΟΣ ΠΟΤΑΜΟΚΛΟΥΚΛΟΥΤΩΝΤΑΣ ΣΟΥΣΟΥΡΟΚΟΥΒΕΝΤΙΑΖΑΝ ΣΦΙΧΤΟΚΟΥΒΑΡΙΑΣΜΕΝΟΙ ΦΤΕΡΟΤΣΟΥΡΟΥΦΛΙΣΜΕΝΑ ΧΡΟΥΣΟΔΑΧΤΥΛΙΔΟΣΤΟΜΟ

500

22Χ738 21Σ17 21Γ340 21Ρ329 21Β23 21Υ726 20Ε139 20Υ1 20Δ847 20Ι75 20Τ346 20Χ1230 20Γ352 20Ε354 20Θ801 20Υ1114 20Β632 20Α736 20Ψ1205 20 Ω626

Μήκος γράμματα λέξης

Στο παρακάτω γράφημα απεικονίζεται αυτή η σχέση:

Είναι γνωστό ότι το κείμενο της Οδύσσειας περιέχει πολλές χιλιάδες σύνθετων λέξεων οι οποίες στηρίζουν την αφήγηση του έργου και τον επικό του χαρακτήρα. Έτσι, στον πίνακα που ακολουθεί, παραθέτουμε τις πιο μεγάλες λέξεις, όπου φαίνεται η συχνότητα, το πλήθος γραμμάτων, η ραψωδία και ο στίχος, αλλά και η σελίδα όπου βρίσκεται αυτή η λέξη στο κείμενο του έργου6 .

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

806 637 93 605 44 733 162 714 145 304 685 819 93 168 287 855 60 26 857 877

Η κατανομή των λέξεων από 10 έως 22 γράμματα στο λεξιλόγιο της Οδύσσειας φαίνεται στον πίνακα και στο διάγραμμα που ακολουθεί:

>

3000 2500 2000 1500 1000 0 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10

Παραπάνω φαίνεται ότι περισσότερο από το ένα τρίτο των λέξεων του κειμένου της Οδύσσειας είναι πάνω από 10 γράμματα, πράγμα που μαρτυρεί την ιδιαιτερότητα του κειμένου. Παρακάτω ακολουθεί μια αδρή στατιστική ανάλυση του λεξιλογίου: Αριθμός λέξεων Ν: 305750 Αριθμός διαφορετικών λέξεων Λ (λεκτικών τύπων): 33581 Ποικιλία λέξεων: 10.98% Δείκτης Herdan LogΛ/Log(Ν): 0.825 Δείκτης Συγκεντρωτικότητας (άθροισμα πλήθους 50 συχν. λέξεων/Σύνολο): 0.41 ή 41% του κειμένου. Δείκτης Άπαξ Λεγομένων) V1/N: 6.2188% Αυτό που προκαλεί εντύπωση από τη στατιστική του λεξιλογίου είναι το γεγονός ότι ενώ τα άπαξ λεγόμενα είναι το 6.22% του συνόλου των λέξεων ο αριθμός των διαφορετικών λέξεων που χρησιμοποιούνται μία φορά στο κείμενο είναι 19.014, πολύ πάνω από το 50% του λεξιλογίου (δηλαδή των διαφορετικών λεκτικών τύπων) της Οδύσσειας. Στην υποσημείωση7 υπάρχει επεξήγηση των παραπάνω δεικτών.

5.

Για να γίνει αυτό θα πρέπει να υπάρχουν τα λεξιλόγια των έργων με τις διαφορετικές λέξεις και τις συχνότητές τους. Νίκος Καζαντζάκης, Οδύσσεια (επανέκδοση), επιμ. Π. Σταύρου. Αθήνα 2011.

7. Αριθμός λέξεων Ν= το μέγεθος του κειμένου σε λέξεις. Αριθμός διαφορετικών λέξεων Λ ή λεξιλόγιο= ο αριθμός των διαφορετικών λέξεων που συνθέτουν ένα κείμενο. Ποικιλία λέξεων= το ποσοστό (%) των διαφορετικών λέξεων ενός κειμένου προς ολόκληρο το κείμενο. Δείκτης Herdan= LogΛ/Log(Ν). Όσο μεγαλύτερη είναι η σχέση τόσο 6.

75

Ο ΛΕΚΤΙΚΟΣ ΠΛΟΥΤΟΣ ΤΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Η κρητική ντοπιολαλιά και η γλώσσα της Οδύσσειας του Καζαντζάκη Η Κρητική ντοπιολαλιά μπορεί να υποθέσει κάνεις ότι είναι η συνέχεια της γλώσσας της Κρητικής Δημώδους Ποίησης πάνω στην οποία γράφτηκαν έργα όπως ο Ερωτόκριτος, η Θυσία του Αβραάμ, η Ερωφίλη, ο Ροδολίνος, ο Ζήνωνας, ο Απόκοπος, η Βοσκοπούλα, η Πανώρια, ο Κατσούρμπος, ο Φορτουνάτος και τα υπόλοιπα έργα της Κρητικής Αναγέννησης. Επίσης, η κρητική ντοπιολαλιά έχει έναν μεγάλο αριθμό ξένων λέξεων, όπως τούρκικες, ιταλικές, γαλλικές κ.α., που εξελληνίστηκαν και πέρασαν στο λεξιλόγιό της. Τα ριζίτικα, οι κρητικές παροιμίες και οι μαντινάδες παρέχουν ένα σημαντικό δείγμα της κρητικής ντοπιολαλιάς και σε αυτές επίσης υπάρχει ένας μεγάλος αριθμών λέξεων που τις συναντάμε σε όλη την Ελλάδα. Φτιάχνοντας λοιπόν ένα κρητικό λεξιλόγιο από τα παραπάνω έργα και συγκρίνοντάς το με το ιδιαίτερο λεξιλόγιο ενός άλλου έργου, θα μπορούσε να εξαχθεί το συμπέρασμα αν συγγενεύουν και σε ποιο βαθμό. Εκτός όμως από τους λεκτικούς τύπους υπάρχουν και κάποιες ιδιαίτερες λέξεις που αφορούν αποκλειστικά στο κάθε έργο, οι οποίες δημιουργούνται από τον συγγραφέα και δεν μπορούν να βρίσκονται στα όποια σώματα κειμένων της κρητικής ντοπιολαλιάς. Στο παρακάτω διάγραμμα βλέπουμε τη σχέση της γλώσσας της Οδύσσειας του Καζαντζάκη και ενός τέτοιου κρητικού λεξιλογίου. Κοινές λέξεις 9073 από 53809 και 33581 των λιστών 1 και 2 ΚΡΗΤΙΚΟ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

ΟΔΥΣΣΕΙΑ

ΚΑΡΑΒΟΤΣΑΚΙΣΜΕΝΟΙ ΑΝΕΒΟΚΑΤΕΒΑΙΝΟΥΝ ΑΝΤΖΟΧΟΡΟΠΗΔΟΥΣΕ ΑΡΓΥΡΟΠΑΣΟΥΜΑΚΙΑ ΚΟΡΑΛΛΟΓΙΟΡΝΤΑΝΙ ΜΑΛΑΜΟΚΑΠΝΙΣΜΕΝΑ ΝΥΧΤΟΠΑΡΑΔΕΡΜΑΤΑ ΞΑΝΑΚΑΙΝΟΥΡΙΩΝΕΙ ΣΥΝΩΡΟΠΑΝΤΡΕΜΕΝΗ ΑΝΑΓΑΛΛΙΑΖΟΝΤΑΣ ΑΝΕΒΟΚΑΤΕΒΑΙΝΕΙ ΑΣΗΜΟΚΑΠΝΙΣΜΕΝΟ ΓΛΥΚΟΦΙΛΙΟΥΝΤΑΙ ΔΙΑΜΟΙΡΑΖΟΥΝΤΑΙ ΛΟΥΓΟΧΤΕΝΙΖΕΤΑΙ ΣΕΛΟΣΚΑΛΟΧΑΛΙΝΑ ΣΥΝΤΡΟΦΙΑΣΜΕΝΟΣ

17 16 16 16 16 16 16 16 16 15 15 15 15 15 15 15 15

ΑΓΚΑΛΙΑΖΟΥΝΤΑΙ ΑΔΙΚΟΘΑΝΑΤΙΣΕΙ ΑΛΑΝΟΠΕΡΙΣΤΕΡΟ ΑΝΑΣΤΕΝΑΖΟΝΤΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΚΑΥΚΑΛΑ ΒΑΡΙΑΝΑΣΤΕΝΑΖΩ ΒΑΡΙΑΝΑΣΤΕΝΑΞΕ ΓΟΡΓΟΜΕΓΑΛΩΝΕΙ ΓΟΡΓΟΜΕΓΑΛΩΣΕΙ ΚΟΥΒΕΝΤΙΑΖΟΥΝΕ ΜΟΝΑΧΟΘΥΓΑΤΕΡΑ ΜΟΣΚΟΜΥΡΙΣΜΕΝΟ ΣΥΝΝΕΦΙΑΣΜΕΝΟΣ ΣΦΙΧΤΑΓΚΑΛΙΑΣΕ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΑΔΕΣ ΤΡΕΜΟΥΛΙΑΣΜΕΝΟ ΑΓΚΑΛΙΑΣΜΕΝΟΙ

14 14 14 14 14 14 14 14 14 14 14 14 14 14 14 14 13

Από τους παραπάνω λεκτικούς τύπους θα δούμε ως παράδειγμα δυο χαρακτηριστικές λέξεις που υπάρχουν στον Καζαντζάκη, αλλά και σε άλλα κρητικά έργα. Από την εξαιρετική συλλογή Ριζίτικων του Σταμάτη Αποστολάκη8, στο έργο 569 και στον στίχο 8 υπάρχει η λέξη συνωροπαντρεμένη (νιόπαντρη): Γεμίζ’ η θάλασσα πανιά κι οι γι άκρες παλικάρια, κλαίνε μανάδες για παιδιά, γυναίκες ογιά τσ’ άντρες, ως έκλαιγε μια λυγερή συνωροπαντρεμένη... Στην Οδύσσεια υπάρχει η λέξη στη ραψωδία Θ, στίχος 122: Κι οι αρχόντοι στα χρουσά κουβούκλια τους αρμόζαν τα πρεπίδια κι αγκίστρωναν οι νιες τα κατσαρά για να πιαστούν τ’ αγόρια· και μια γλυκιά μικρούλα αρχόντισσα συνωροπαντρεμένη την ύστερη ζωγράφιζεν ελιά στην άκρα του φρυδιού της.

9

51386

305750

17.365%

80.519%

Κάλυψη με κοινές λέξεις στη λίστα 1

Κάλυψη με κοινές λέξεις στη λίστα 2

Από αυτό το μεγάλο λεξιλόγιο της κρητικής ντοπιολαλιάς οι 9073 κοινές λέξεις καλύπτουν το 80% περίπου της Οδύσσειας αποδεικνύοντας έτσι τη μεγάλη συγγένεια του κρητικού ιδιώματος και της Οδύσσειας. Οι μεγαλύτερες κοινές λέξεις (≥ 14 γράμματα) φαίνονται στον πίνακα που ακολουθεί.

Στον Ερωτόκριτο (Β 2275) υπάρχει η λέξη σελοσκαλοχάλινα9 : Τα σελοσκαλοχάλινα θωρούσιν ένα-ν ένα και πασπατεύγουν τ’ άρματα, αν είναι ραγισμένα. Στην Οδύσσεια η ίδια λέξη υπάρχει στη Δ´ Ραψωδία και στον στίχο 1322: σταβλοθεός γελούσε μαλλιαρός αχνίζοντας στη λάμψη, με πλήθια σελοσκαλοχάλινα βασιλικά στις πλάτες.

Η συγγένεια με άλλα δύο ποιητικά έργα του Καζαντζάκη Θα δούμε στη συνέχεια πώς συγκρίνεται η Οδύσσεια του Καζαντζάκη με δύο ποιητικά του έργα συνοπτικά. Οι κοινοί λεκτικοί τύποι μεταξύ δύο λεξιλογίων, αν και πολύ

πιο πλούσιο είναι το λεξιλόγιο. Δείκτης Συγκεντρωτικότητας= το άθροισμα πλήθους των πιο 50 συχνών λέξεων προς όλο το κείμενο. Όσο πιο μεγάλο και πιο κοντά στο 1 είναι τόσο φτωχότερο είναι το λεξιλόγιο. Δείκτης Άπαξ Λεγομένων= V1/N. Είναι το ποσοστό των λέξεων που απαντώνται μόνο μια φορά (V1) προς ολόκληρο το κείμενο. Όσο πιο μεγάλο είναι το ποσοστό τόσο πιο πλούσιο είναι το κείμενο.

8. Σταμ. Αποστολάκης, Ριζίτικα, τα δημοτικά τραγούδια της Κρήτης, 2η αναθεωρημένη και επαυξημένη έκδοση, σελ. 342. Χανιά 2010.

9. Κατά τον Ξανθινάκη σελοσκαλοχάλινα είναι το σύνολο των εξαρτημάτων που βάζει κάποιος σε υποζύγιο όταν θέλει να ιππεύσει, τα χάμουρα. Ο τύπος σελοχάλινα βρίσκεται επίσης δυο φορές στον Καπετάν Μιχάλη.

76

ΥΠΕΡ

μικρότεροι σε αριθμό από το κάθε λεξιλόγιο επειδή επαναλαμβάνονται πολλές φορές στο κείμενο, μπορεί να καλύπτουν ένα πολύ μεγάλο μέρος του έργου.

Η συγγένεια με το ποιητικό έργο Τερτσίνες Κοινές λέξεις 4589 από 33581 και 6207των λιστών 1 και 2 ΟΔΥΣΣΕΙΑ

ΤΕΡΤΣΙΝΕΣ

305750

21691

75.577%

92.07%

Οι κοινοί λεκτικοί τύποι στα δύο έργα του Νίκου Καζαντζάκη είναι 4589 και μάλιστα καλύπτουν περίπου το 92% των Τερτσινών10 . Παρακάτω γίνεται παράθεση των μεγαλύτερων σε μήκος (≥ των 13 γραμμάτων) κοινών λεκτικών τύπων: ΑΝΑΓΛΩΣΣΙΖΟΥΝΤΑΙ ΔΑΧΤΥΛΙΔΩΝΟΥΝΤΑΙ ΔΙΠΛΟΠΑΡΑΓΓΕΛΝΕΙ ΣΑΡΑΝΤΑΠΟΔΑΡΟΥΣΑ ΜΑΥΡΟΜΑΝΤΙΛΟΥΣΑ ΑΡΡΑΒΩΝΙΑΣΜΑΤΑ ΖΟΥΡΛΟΠΕΡΗΦΑΝΗ ΚΑΛΟΞΕΓΕΝΝΗΤΡΑ ΚΑΛΩΣΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΠΟΔΙΑΦΩΤΙΣΜΑΤΑ ΤΡΑΠΕΖΟΜΑΝΤΙΛΟ ΑΓΚΑΛΙΑΣΜΕΝΟΙ ΑΝΑΚΟΥΚΟΥΒΙΣΕ ΑΝΑΚΡΕΜΟΥΝΤΑΝ ΑΝΟΙΓΟΚΛΕΙΟΥΝ ΑΝΟΙΓΟΚΛΕΙΣΜΑ ΑΝΤΙΦΕΓΓΙΖΟΥΝ

16 16 16 16 15 14 14 14 14 14 14 13 13 13 13 13 13

ΑΣΚΟΜΑΝΤΟΥΡΕΣ ΒΡΟΥΚΟΛΑΚΙΑΣΕ ΓΙΑΣΕΜΟΚΛΩΝΙΑ ΕΤΟΙΜΟΘΑΝΑΤΟΥ ΖΕΣΤΑΙΝΟΥΝΤΑΙ ΚΑΛΩΣΟΡΙΣΜΑΤΑ ΚΟΥΛΟΥΡΙΑΧΤΟΣ ΚΡΟΥΣΤΑΛΛΕΝΙΑ ΜΠΑΙΝΟΒΓΑΙΝΕΙ ΞΕΓΛΩΣΣΙΣΜΕΝΗ ΠΑΡΑΔΙΝΟΥΝΤΑΝ ΠΑΡΔΑΛΕΧΤΟΡΑΣ ΣΚΟΥΝΤΟΥΦΛΑΕΙ ΣΤΡΑΦΤΑΛΙΖΟΥΝ ΣΤΡΗΝΙΑΖΟΝΤΑΣ ΨΥΧΑΝΕΜΙΣΜΑΤΑ ΨΥΧΟΠΡΩΤΟΛΑΤΗ

σαρανταποδαρούσα στη Ραψωδία Ι, στίχος 1203 της Οδύσσειας: ... κι η πείνα ανέβαινε στο σπλάχνο του σαρανταποδαρούσα... Οι μεγαλύτεροι (με 17 γράμματα) μη κοινοί λεκτικοί τύποι του έργου αυτού είναι: κρουσταλλογένηδες, τρεμοκουλουριέται12 , χιλιοτριαντάφυλλο και χρυσομπούρμπουλας13 . Θα κλείσουμε τη σύγκριση της Οδύσσειας του Ν. Καζαντζάκη με την έμμετρη μετάφραση της Οδύσσειας του Ομήρου που έκανε σε συνεργασία με τον I. Κακριδή14 .

Η συγγένεια με την έμμετρη Μετάφραση της Ομήρου Οδύσσειας15

Κάλυψη με κοινές λέξεις στη λίστα 2

Κάλυψη με κοινές λέξεις στη λίστα 1

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2023

13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13

Στην Τερτσίνα Εις Εαυτόν, στον στίχο 118, υπάρχει η λέξη σαρανταποδαρούσα: ... και σούρνεται στα νέα κορμιά, με αγκούσα11 τη σκοτεινή της γλείφοντας απόχη, μια νέα ψυχή σαρανταποδαρούσα. Ας δούμε, όμως, πώς χρησιμοποιείται ο λεκτικός τύπος

Παρόλο που η υπόθεση της Οδύσσειας του Καζαντζάκη διαφέρει ριζικά από εκείνη της Οδύσσειας του Ομήρου οι λεκτικοί τους τύποι δείχνουν την ισχυρή σχέση που υπάρχει μεταξύ των δύο κειμένων, αφού τουλάχιστον κατά ένα μέρος το δεύτερο προέρχεται από τον ίδιο συγγραφέα. Οι κοινοί λεκτικοί τύποι στα δυο κείμενα είναι 5616 και καλύπτουν το 87.4% του συνόλου των λέξεων της μετάφρασης. Στο γράφημα που ακολουθεί φαίνεται η σχέση τους: Κοινές λέξεις 5616 από 33581 και 11913των λιστών 1 και 2 ΟΔΥΣΣΕΙΑ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ (ΜΤΦ)

305750

100509

74.28%

87.384%

Κάλυψη με κοινές λέξεις

Παρακάτω γίνεται παράθεση των μεγαλύτερων σε μήκος κοινών λεκτικών τύπων (13-15) των δύο συγγενών έργων. ΑΝΑΝΤΡΑΝΙΖΟΝΤΑΣ ΑΝΤΡΟΚΑΛΙΟΥΝΤΑΙ ΑΠΟΔΙΑΝΤΡΑΠΗΚΑΝ ΠΑΡΑΣΤΕΚΑΜΕΝΟΥΣ ΨΙΛΟΤΡΑΓΟΥΔΟΥΝΕ ΨΥΧΑΝΕΜΙΖΟΥΝΤΑΝ ΒΑΡΙΑΝΑΣΤΕΝΑΖΩ

15 15 15 15 15 15 14

ΑΡΜΑΤΩΝΟΥΝΤΑΙ ΑΡΜΑΤΩΝΟΥΝΤΑΝ ΚΑΛΟΚΑΡΔΙΣΕΙΣ ΚΑΛΩΣΟΡΙΣΜΑΤΑ ΚΑΤΑΦΡΟΝΩΝΤΑΣ ΚΛΩΘΟΓΥΡΝΟΥΣΕ ΛΑΜΝΟΚΟΠΟΥΣΑΝ

13 13 13 13 13 13 13

10.

Ν. Καζαντζάκης, Τερτσίνες, φιλ. επιμέλεια Ε. Χ. Κάσδαγλης. Εκδ. Κωνσταντινίδη και Μιχαλά, Αθήνα 1960. Κατά το «Γλωσσάρι του Καζαντζάκη» του Βασ. Γεωργά, αγκούσα = δυσκολία αναπνοής, δύσπνοια. Η λέξη υπάρχει και σε άλλα έργα του Ν.Κ.: ΑΓΚΟΥΣΑ Μτφ Οδυσ 1, Μτφ Ιλ 1, Οδυσ 8 , Τερτσ 5. (Βλ. Συντομογραφίες στο τέλος του άρθρου).

12. Τρεμοκουλουριούμαι = κουλουριάζομαι τρέμοντας κατά τον Β. Γεωργά.

13. Χρυσομπούρμπουλας = χρυσόμυγα κατά τον Β. Γεωργά.

14. Ο Ι. Κακριδής (1901-1992) ήταν πολυγραφότατος κλασικός φιλόλογος. Υπήρξε καθηγητής του Παν. Θεσσαλονίκης (1948-1968).

15. Ομήρου Οδύσσεια, μτφ Ν. Καζαντζακης, Ι. Κακριδής. Αθήνα 1938.

11.

77

Ο ΛΕΚΤΙΚΟΣ ΠΛΟΥΤΟΣ ΤΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

13 13 13 13 13 13 13 13 13 12

πρόταση που περιείχε τον λεκτικό τύπο ποταμοκλουκλουτώντας17 χρησιμοποιήθηκε για να δημιουργηθεί μια εικόνα από ένα πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης. Η πρόταση ήταν από τη ραψωδία Ψ και τους στίχους 1113-1115:

Στη μετάφραση της Οδύσσειας, στη Ραψωδία Ψ, στίχος 239, υπάρχει ο λεκτικός τύπος του ρ. αναντρανίζω16 : κι όπως στεριά πατούνε, χαίρουνται, που το χαμό ξέφυγαν όμοια κι εκείνη αναντρανίζοντας το ταίρι της χαιρόταν. Στην Οδύσσεια του Καζαντζάκη, Ραψωδία Α, στίχος 372, υπάρχει ο ίδιος λεκτικός τύπος του ρ. αναντρανίζω: Μίλησε ο νιoς αναντρανίζοντας ξεθαρρετά τον κύρη. Η μετάφραση της Οδύσσειας του Ομήρου, αν και πλούσια, δεν φθάνει τον λεκτικό πλούτο της Οδύσσειας του Καζαντζάκη. Οι πέντε μεγαλύτεροι (μη κοινοί) λεκτικοί τύποι είναι οι παρακάτω, με τον αριθμό των γραμμάτων δίπλα τους: κρουσταλλοβράχιονες 19, διπλοαποθανούμενοι 18, κρουσταλλοβράχιονη 18, σφιχταγκαλιαστούμε 18, βροντοσκουταράτος 17.

Κι ο Μπάκακάς18 μας τρόμαξε, έπεσε κατάκοιλα στο χώμα κι άρχισε αργά, πνιμένα να μαυλάει, ποταμοκλουκλουτώντας, την κακαρίστρα τη βροχή που ογρή κούρνιαζε μες στα δέντρα.

Επίλογος - Συμπεράσματα

Συντομογραφίες έργων

Η μελέτη των μεγάλων λέξεων της Οδύσσειας και οι κοινοί μεγάλοι λεκτικοί τύποι της με δύο από τα έργα του Νίκου Καζαντζάκη δείχνουν, έστω και σε αυτό το πολύ μικρό δείγμα, τον λεκτικό πλούτο της Οδύσσειας, που για τον συγγραφέα ήταν το σπουδαιότερο έργο της μακρόχρονης λογοτεχνικής του προσφοράς. Οι όμορφα σμιλευμένοι στίχοι του Καζαντζάκη διεγείρουν τη φαντασία και παράγονται εικόνες στον εγκέφαλο του αναγνώστη. Μια

(βλ. υποσημειώσεις)

ΒΑΡΙΑΝΑΣΤΕΝΑΞΕ ΒΑΡΙΟΚΟΠΑΔΑΡΗΣ ΔΙΑΛΟΓΙΖΟΥΝΤΑΝ ΚΑΛΩΣΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΠΡΩΤΟΚΕΦΑΛΑΔΕΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΑΔΕΣ ΨΥΧΑΝΕΜΙΖΟΥΜΑΙ ΑΓΡΙΟΓΟΥΡΟΥΝΑ ΑΝΤΡΑΓΑΘΗΜΑΤΑ ΑΝΤΡΟΠΑΛΕΜΑΤΑ

16.

14 14 14 14 14 14 14 13 13 13

ΜΟΥΓΚΡΙΖΟΝΤΑΣ ΠΑΣΠΑΤΕΥΟΝΤΑΣ ΠΕΝΤΑΔΑΧΤΥΛΟΥ ΠΛΗΜΜΥΡΙΣΜΕΝΟ ΣΤΡΟΥΦΟΓΥΡΙΣΕ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΕΝΟΣ ΦΤΕΡΟΚΟΠΩΝΤΑΣ ΧΙΟΝΑΣΤΡΑΓΑΛΗ ΨΑΧΟΥΛΕΥΟΝΤΑΣ ΑΚΟΥΜΠΙΣΜΕΝΗ

Η επίσημη μετάφραση της πρότασης στην Αγγλική από τον Kimon Friar19, 20 ήταν: The frightened Frog-God fell flat on his paunch on earth and tried in a choked voice, with gurgling river sounds, to allure the cackling rain that perched in the damp trees. Η παραπάνω πρόταση της μετάφρασης του Friar δόθηκε ως όρισμα στο διαδικτυακό πρόγραμμα cutout.prο, το οποίο δημιούργησε την εικόνα με τον βάτραχο. Σημ. Το παρόν άρθρο αφιερώνεται στη μνήμη του καλού μας φίλου και φίλου της Κρήτης, του γλωσσολόγου Νίκου Κοντοσόπουλου21 .

Αδερφ = Αδερφοφάδες Γκρέκο = Αναφορά στον Γκρέκο Ζορμπ = Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά Καπ Μιχ = Καπετάν Μιχάλης Μτφ Οδυσ = Μετάφραση Ομήρου Οδύσσειας Οδυσ = Οδύσσεια Τερτσ = Τερτσίνες

Κατά τον Ξανθουδίδη αναντρανίζω= Σηκώνω την κεφαλή (το βλέμμα) προς τα άνω. Η λέξη υπάρχει και σε άλλα έργα του Ν.Κ. και με άλλους τύπους: ΑΝΑΝΤΡΑΝΑΕΙ (Οδυσ 3, Τερτσ 1), ΑΝΑΝΤΡΑΝΙΖΕ (Καπ Μιχ 1), ΑΝΑΝΤΡΑΝΙΖΕΙ (Ζορμπ 1, Οδυσ 3), ΑΝΑΝΤΡΑΝΙΖΟΝΤΑΣ (Μτφ Οδυσ 1, Οδυσ 1), ΑΝΑΝΤΡΑΝΙΖΟΥΝ (Οδυσ 1), ΑΝΑΝΤΡΑΝΙΖΩ (Οδυσ 1), ΑΝΑΝΤΡΑΝΙΟΥΝ (Οδυσ 1), ΑΝΑΝΤΡΑΝΙΣΑΝ (Γκρέκο 1, Οδυσ 2), ΑΝΑΝΤΡΑΝΙΣΕ (Ζορμπ 1, Καπ Μιχ 1, Οδυσ 6), ΑΝΑΝΤΡΑΝΙΣΕΙ (Γκρέκο 1, Οδυσ 2, Τερτσ 1), ΑΝΑΝΤΡΑΝΙΣΟΥΝ (Οδυσ 1), ΑΝΑΝΤΡΑΝΙΣΤΙΚΑ (Οδυσ 1), ΑΝΑΝΤΡΑΝΟΥΝ (Οδυσ 1), ΣΙΓΑΝΑΝΤΡΑΝΙΣΕΙ (Οδυσ 1), ΨΗΛΑΝΑΝΤΡΑΝΙΖΕΙ (Οδυσ 1).

17.. Κατά το «Γλωσσάρι του Καζαντζάκη» του Β. Γεωργά ποταμοκλουκλουτώ = παράγω τον χαρακτηριστικό ήχο κλου κλου σαν νερά ποταμού. Το κλουκλουτώ με την ίδια σημασία υπάρχει και σε άλλα έργα του Ν.Κ.: ΚΛΟΥΚΛΟΥΤΑΓΑΝ (Οδυσ 1), ΚΛΟΥΚΛΟΥΤΑΓΕ (Οδυσ 1), ΚΛΟΥΚΛΟΥΤΑΕΙ (Οδυσ 2), ΚΛΟΥΚΛΟΥΤΙΖΟΝΤΑΣ (Οδυσ 1), ΚΛΟΥΚΛΟΥΤΙΣΕ (Καπ Μιχ 1, Τερτσ 1), ΚΛΟΥΚΛΟΥΤΟΛΟΓΑ (Οδυσ 1), ΚΛΟΥΚΛΟΥΤΟΥΝ (Καπ Μιχ 1, Οδυσ 1), ΚΛΟΥΚΛΟΥΤΩΝΤΑΣ (Αδερφ 1, Καπ_Μιχ 1, Οδυσ 1).

18. Κατά το «Γλωσσάρι του Καζαντζάκη» του Γεωργά μπάκακας = ο βάτραχος.

19.

N.Kazantzakis, The Odyssey: A Modern Sequel, translation in verses by Kimon Friar. New York: Simon and Schuster, 1958.

20. Ο Kimon Friar, (1911-1993) ήταν Ελληνο-Αμερικανός φιλόλογος, μεταφραστής και καθηγητής Πανεπιστημίου στην Αμερική. Γεννήθηκε στην Προποντίδα και το πραγματικό του όνομα ήταν Κίμων Καλογερόπουλος.

21. Ο Νίκος Κοντοσόπουλος (1930-2020) ήταν διακεκριμένος γλωσσολόγος με σπουδαίο έργο στις διαλέκτους της Ελληνικής και ιδιαίτερα της Κρητικής διαλέκτου. Υπήρξε μια περίοδο διευθυντής του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών. Ήταν γνωστός στους Κρητικούς φίλους του ως “Μανούσος Ριζιτάκης”.

78