ΥΠΕΡ Χ Τεύχος 108 by Χαλκιαδάκης Α.Ε.

ΥΠΕΡ

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKET XAΛKIAΔAKH ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023 ΤΕYΧΟΣ 108 ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

Από το δέντρο της ζωής στο δέντρο των χριστουγέννων

Δυο γαμήλια κρητικά προσκεφαλάδια και μια κεντητή πετσέτα του 19ου αιώνα

Το φίδι που ανάστησε τον μικρό γιο του Μίνωα

Λεόντων πάθη Η Κισαμίτισσα που επέστρεψε με τα πόδια από το κολαστήρι του Άουσβιτς!

Σαββατιάτικο δείπνο συντροφιά με ένα αγαθό φίδι!

ΘΕΜΑ

Περιεχόμενα 10 Έφτασε το νέο και πιο γρήγορο xalkiadakis.gr 14 Φωτογραφήματα 52 Σαββατιάτικο δείπνο συντροφιά με ένα αγαθό φίδι!

του Νίκου Ψιλάκη

26 Δίπλα σου. Στηρίζουμε όσους έχουν ανάγκη 58 Το φίδι που ανάστησε

τον μικρό γιο του Μίνωα

30 Δυο γαμήλια κρητικά προσκεφαλάδια και μια κεντητή πετσέτα του 19ου αιώνα

66 Μαθαίνοντας τα παραδοσιακά κρητικά κάλαντα και ζωγραφίζοντας το θέμα με την τεχνητή νοημοσύνη

του Νίκου Ψιλάκη

36 Γιορτές στα Super

Markets Χαλκιαδάκης

του Γιώργου Μανιού

40 Λεόντων πάθη

72 Η Κισαμίτισσα που επέστρεψε με τα πόδια από το κολαστήρι του Άουσβιτς!

του Νίκου Ψιλάκη

48 Oι άνθρωποί μας. 40

Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH

Yπεύθυνη σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ

1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο τηλ. 2810 824 140

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH

Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ A.E., BI.ΠE. Hρακλείου, Tηλ. 2810 382800 FAX: 2810 380887

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

Σύμβουλος έκδοσης: ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ: ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΖΑΓΚΑΡΑΚΗΣ

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

Έφτασε το νέο και πιο γρήγορο xalkiadakis.gr Όλες οι προσφορές των super markets Χαλκιαδάκης από την οθόνη στον χώρο σου με ένα κλικ! Άνεση, ευελιξία και υψηλή ποιότητα υπηρεσιών βρίσκουν οι χρήστες στο ανανεωμένο site xalkiadakis.gr των Super Markets Χαλκιαδάκης. Το νέο site, με ανανεωμένη εικόνα, λειτουργικότητα και μεγαλύτερη ταχύτητα ανταπόκρισης, είναι ήδη στον αέρα του διαδικτύου, αποσπώντας ιδιαίτερα θετικά σχόλια από τους επισκέπτες του. Συνεχίζεται έτσι η ψηφιακή αναβάθμιση της Χαλκιαδάκης Α.Ε. παρέχοντας στους καταναλωτές την άνεση και την υψηλή ποιότητα των υπηρεσιών των φυσικών καταστημάτων και στο ψηφιακό κατάστημα xalkiadakis.gr, με την

ακόμη πιο λειτουργική και με μεγαλύτερη ταχύτητα ιστοσελίδα. Μέσα από το xalkiadakis.gr, οι χρήστες μπορούν να δουν τα φυλλάδια προσφορών προϊόντων, τις εβδομαδιαίες εκπτώσεις της εταιρείας και να πραγματοποιήσουν τις αγορές τους με ένα κλικ, εύκολα, γρήγορα και με ασφάλεια, παραλαμβάνοντας δωρεάν στον χώρο τους σε 24 ώρες. Παράλληλα, μπορούν να ενημερώνονται για τα νέα της μεγάλης κρητικής εταιρείας, να εκδώσουν την εκπτωτική Κάρτα Χαλκιαδάκης (Χtra card) και να βλέπουν τα αποτελέσματα των διαγωνισμών και τα δώρα που έχουν κερδίσει! Μπορείτε να περιηγηθείτε και να δείτε κι εσείς τη νέα ιστοσελίδα των Super

Markets Χαλκιαδάκης με βελτιστοποιημένη πρόσβαση και εμπειρία από κάθε φορητή συσκευή, ακολουθώντας τον σύνδεσμο: https://xalkiadakis.gr

Νέα συνεργασία της εταιρείας μας με την Wolt

Νέα χρονιά με νέα Xtra Card που πλέον θα «τα ‘χει όλα»»

Ξεκινήσαμε συνεργασία με την εταιρεία ταχυμεταφορών (Q-commerce) Wolt, η οποία έρχεται συμπληρωματικά στο eshop μας xalkiadakis.gr. Οι πελάτες μπορούν μέσα από την πλατφόρμα της Wolt να παραγγέλνουν πλέον τα ψώνια τους από επιλεγμένα καταστήματά μας και να τα παραλαμβάνουν με ασφάλεια στον χώρο τους σε μόλις 30΄.

Από 1η Ιανουαρίου η αγαπημένη εκπτωτική κάρτα των Super Markets Χαλκιαδάκης αλλάζει! Με τη νέα Xtra Card θα κερδίζεις πόντους με όλα τα προϊόντα και θα ανεβαίνεις επίπεδο ώστε να τα έχεις όλα! Και όσο περισσότερους πόντους μαζεύεις τόσο μεγαλύτερες οι εξαργυρώσεις που θα κερδίζεις. Με τη νέα Xtra Card έχεις κι άλλα. Τη χρησιμοποιείς στο ταμείο και μπαίνεις αυτόματα στις κληρώσεις για τα μεγάλα δώρα που δίνουν τα Super Μarket Χαλκιαδάκης. Εμείς ανυπομονούμε να σου συστήσουμε τη νέα Xtra Card. Εσύ;

Μπες εδώ για περισσότερες λεπτομέρειες.

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

Φωτογραφήματα

ΦωΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Από το δέντρο της ζωής στο δέντρο των Χριστουγέννων Είναι μακρά η διαδρομή. Δυσανάγνωστη. Δρόμοι που σβήστηκαν, μονοπάτια που χάθηκαν, ατραποί που τις σκέπασε η αχλή των αιώνων. Το δέντρο της ζωής. Αρχέγονο σύμβολο, αποκούμπι της ανθρώπινης ελπίδας. Με τις ρίζες να χάνονται βαθιά στη γη και τα κλαδιά να στρέφονται ψηλά στους ουρανούς. Με λίγα λόγια: το στοιχείο που συνδέει δυο κόσμους!

Αναρωτιέμαι αν υπήρξε πολιτισμός που να μην απέδωσε κάποιον ιδιαίτερο συμβολικό ρόλο στο δέντρο. Από τους Έλληνες, τους Αιγυπτίους, τους Κέλτες,τους Κινέζους, τους λαούς της Μεσοποταμίας, τους προκολομβιανούς κατοίκους της Αμερικής μέχρι τους λαούς που έζησαν στις αφρικάνικες σαβάνες και τις στέπες του Βορρά. Παντού το δέντρο! Στη θρησκεία, στην τέχνη, στον λαϊκό πολιτισμό. Δύσκολο να παρακολουθήσει κανείς τις εκφράσεις της ψυχής, τους διαρκείς διαλόγους των μακρινών μας προγόνων με τον φυσικό κόσμο, δύσκολο και να κατανοήσει ο σημερινός άνθρωπος τους λόγους για τους οποίους ένα συνηθισμένο είδος του φυτικού βασιλείου μετουσιώθηκε σε παγκόσμιο σύμβολο. Παντού και πάντα το δέντρο. Άλλοτε ως σύμβολο της ζωής, άλλοτε ως απείκανση του κόσμου. Και συχνά ως κατοικία θεών ή και ως σημείο μέσα από το οποίο εμφανίζεται ο θεός. Να, όπως εδώ, στον δικό μας προϊστορικό πολιτισμό, τον λεγόμενο Μινωικό, τον πολιτισμό που σταμάτησε με δέος μπροστά στο θαύμα της ετήσιας αναγέννησης της φύσης, αλλά και στον πολιτισμό που όρισε ως σημείο θεοφάνειας το δέντρο· πόσο πιο καθαρά να μιλήσουν τα περίφημα μινωικά δακτυλίδια; Από το δέντρο της ζωής στο δέντρο των Χριστουγέννων. Ναι, είναι μακρύς ο δρόμος. Αλλά βατός. Όσα έσβησε ο χρόνος τα διέσωσε η ανθρώπινη ψυχή. Το δέντρο πάλι. Η Ρίζα του Ιεσσαί, ο Χριστός ως Άμπελος. Από πού να το πιάσεις το νήμα; Παιδί της ίδιας ανάγκης είναι και το δέντρο των Χριστουγέννων κι ας λένε κάποιοι ξενόφερτο το έθιμο. Δικό μας είναι, καταδικό μας. Αρκεί να ξεφυλλίσουμε τις σελίδες της ιστορίας, αρκεί να διαβάσουμε πιο προσεκτικά το βιβλίο της ζωής. Να σταματήσουμε στους οξυκόρυφους πολυελαίους, στα ορειχάλκινα δέντρα που κοσμούσαν ναούς της Ανατολής στα χρόνια του

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

Το δέντρο της ζωής, το δέντρο μας. Το συμβολικό μας αρχέτυπο είναι εδώ. Κάποτε για να θυμίζει τη μακρά ιστορία του πολιτισμού και τις συμβολικές του εκφράσεις, κάποτε για να εμπνέει και να διδάσκει.

> Βυζαντίου, στο δεντρολίβανο που στόλιζε κάποτε τα σπίτια των παππούδων μας κατά την εποχή του Δωδεκάμερου, στους κλάδους τους θαλερούς των λαϊκών μας εθίμων, στο υπέροχο χριστόψωμο της Μεσαράς, αυτό που μοναδικό του στολίδι ήτανε κάποτε ένα ανάγλυφο δέντρο πλασμένο με το ίδιο ζυμάρι. Να σταματήσουμε και στην υφάντρα γιαγιά μας, και στην κεντήστρα, και στη γυναίκα που στόλισε με δέντρα και γλάστρες τα έργα της - πετσέτες και πατανίες. Κι αυτά παιδιά της

ίδιας ανάγκης είναι. Σύμβολα προαιώνια και πανανθρώπινα. Φιλοτεχνημένα με αγάπη. Ένα τέτοιο έργο από τη λαϊκή κεντητική της Κρήτης διαλέξαμε για να κοσμήσουμε το χριστουγεννιάτικο τεύχος, ένα από τα τόσα και τόσα που όχι μόνον έκαναν ομορφότερο τον κόσμο της παράδοσης μα κι ενσωμάτωσαν ελπίδες, πόθους, ονείρατα. Το δέντρο της ζωής, το δέντρο μας. Το συμβολικό μας αρχέτυπο είναι εδώ. Κάποτε για να θυμίζει τη μακρά

ιστορία του πολιτισμού και τις συμβολικές του εκφράσεις, κάποτε για να εμπνέει και να διδάσκει. Γιατί - πώς αλλιώς να το πούμε; - τούτα τα προαιώνια σύμβολα διδάσκουν, μαζί μ’ όλα τ’ άλλα, τον σεβασμό στη φύση. Και την αρμονία, νομίζω. Την αρμονία που πρέπει να διέπει τη σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον.

Χρόνια Πολλά!

NΦωΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Ένα αστέρι στη γη Δεν ήξερα ούτε καν το όνομά του. Σταμάτησα δίπλα, έψαξα κιόλας τριγύρω. Μικρές συστάδες, μορφές ζωής λιλιπούτειες εκτινάσσονταν στο φθινοπωριάτικο φως, κίτρινες υμνωδίες στην ομορφιά. Ομολογώ πως δεν το είχα συναντήσει μέχρι εκείνη την ώρα, ίσως και να μην το είχα προσέξει. Μα τώρα, στο ανεμοδαρμένο τοπίο των Απεζανών, εκεί που ο ουρανός θαρρείς πως σκύβει για ν’ ακουμπήσει τη γη, ένιωσα σαν προσταγή την παρουσία του. Μπορείς ν’ αντισταθείς στο κάλεσμα ενός λουλουδιού; Την απορία μου έλυσε ο σοφός φίλος Ζαχαρίας Κυπριωτάκης, δεινός μύστης του κρητικού τοπίου. Φρόντισα να του στείλω αμέσως την εικόνα. Και η απάντηση ήρθε την ίδια στιγμή: Αστέρι του βουνού, είπε, Sternbergia - Στερνμπέργκια. Γερμανική ονομασία, γιατί Γερμανός ήταν ο βοτανολόγος που το μελέτησε και το βάφτισε. Το άνθος θύμιζε άστρο τ’ ουρανού, όχι μόνο το σχήμα του μα και το χρώμα. Δεν ξέρω τι γίνεται αλλού, σε περιοχές χωρίς ετούτο τον αδυσώπητο ήλιο, αν εκεί το γήινο αστέρι φαίνεται χλομό ή απόκοσμο, εδώ όμως λάμπει κι εξοστρακίζει το φως. Ένα αστέρι στο χώμα. Αφημένο από τη μάνα γη πάνω στο σκληρό τοπίο της πέτρας. Ή μάλλον πολλά αστέρια μαζί. Μικρές συντροφιές, μικρές γειτονιές στην άπλα του κόσμου. Έκπληξη για μένα. Συναπάντημα της ανέλπιστης ομορφιάς ενός πολύχρωμου τοπίου. Μα η πιο μεγάλη έκπληξη ήρθε λίγο μετά, όταν είδα τον Γαβριήλ να πλησιάζει και να καθαρίζει τα γύρω ξερόκλαδα. Έτσι για να κάνει τόπο στο βουνίσιο αστέρι. Μάθημα ζωής, είπα.

Χρώμα που εξοστρακίζει το άπλετο φως της Κρήτης, σχήμα συμμετρικό. Ένα λιλιπούτειο άνθος που ομορφαίνει το σκληρό ξερικό τοπίο του φθινοπώρου. Όποια εποχή και να περπατήσεις στους κάμπους και τα ψηλώματα του νησιού όλο και κάτι καινούργιο θα δεις, κάτι που δεν γνώριζες ή δεν είχες προσέξει μέχρι χτες. 16

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

NΦωΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Μπορείτε να φανταστείτε έναν κόσμο χωρίς χαρτί; Ήρθαν πολλά σχολεία στην έκθεση «Κρήτη, Νήσος Λαλέουσα - Έθιμα που δεν έσβησε ο χρόνος», στη Βασιλική του Αγίου Μάρκου (1 Νοεμβρίου - 8 Δεκεμβρίου 2023). Εμπειρίες μοναδικές. Η έκπληξη αποτυπωμένη στα μάτια των παιδιών, εκείνα έβλεπαν έναν κόσμο τόσο μακρινό μα και τόσο δικό τους, έναν κόσμο που τα καλούσε σε ταξίδια πρωτόγνωρα κι εμπειρίες φερμένες από τα περασμένα. Να γνωρίσουν έστω μερικές από τις τελετουργίες που μετουσιώθηκαν σε δομικά υλικά της κοινής μας ταυτότητας, όσες τουλάχιστον διατηρούν ακόμη το βαθύτερο νόημά τους. Δεν θα σταθώ σε όλα τούτα. Σε μια μικρούλα μαθήτρια θα σταθώ, μια μαθήτρια τρίτης Γυμνασίου. Με είδε να ξεφυλλίζω χειρόγραφες σημειώσεις και περίμενε υπομονετικά ως το τέλος για να με ρωτήσει αν μπορώ να φανταστώ έναν κόσμο χωρίς χαρτί. Ξαφνιάστηκα και χαμογέλασα για να κερδίσω χρόνο. «Μια τέτοια άσκηση έχουμε», είπε, «και σκέφτηκα να ρωτήσω εσάς, έναν άνθρωπο που όπως είπε σε μια συνέντευξή του το μελάνι τον είχε σημαδέψει από πολύ νωρίς». Αυθόρμητα πήγα να της απαντήσω πως όχι, ένας κόσμος χωρίς χαρτιά και βιβλία θα μου φαινόταν πρωτόγονος, βαρετός, ανούσιος - δεν ξέρω ποια άλλα βαριά επίθετα θα επιστράτευα για να περιγράψω εκείνο τον εφιαλτικό κόσμο. Κρατήθηκα, όμως, και σκέφτηκα να της απαντήσω... με μια δική μου ερώτηση: «Εσύ μπορείς να φανταστείς τι ήταν αυτό που οδήγησε τον μακρινό πρόγονό σου στα βάθη της

προϊστορίας να σκαλίζει τοιχογραφίες σε σπήλαια;» Δεν κράτησε πολύ η κουβέντα, λίγα λεπτά μόνο, ίσως τέσσερα, ίσως πέντε, τα υπόλοιπα παιδιά είχαν ήδη φύγει από την αίθουσα, έπρεπε να ακολουθήσει κι εκείνη. Πρόλαβα να της μιλήσω για τους γραφείς των μινωικών ανακτόρων που χάραζαν λέξεις σε πηλό, για τις επιγραφές σε πέτρα και σε μάρμαρο, για τους θησαυρούς που γράφτηκαν σε παπύρους και σε διφθέρες. Τα ήξερε. Και τα χειρόγραφα βιβλία τα ήξερε, και ο Γουτεμβέργιος δεν της ήτανε άγνωστος. - Να, λοιπόν, η απάντησή μου: Δεν ξέρω αν μπορώ να φανταστώ τον κόσμο χωρίς χαρτί και μελάνι, σίγουρα όμως δεν μπορώ να τον φανταστώ χωρίς γραφή σε όποια επιφάνεια προκύψει στο μέλλον, υλική ή άυλη. Και ακόμη πιο πολύ, δεν μπορώ να τον φανταστώ χωρίς μνήμη. Κάπου εδώ τελειώνει η μικρή ιστο-

ρία. Η μαθήτρια έτρεξε να προλάβει τους συμμαθητές της φωνάζοντας δυνατά «ευχαριστώ, κι εγώ το ίδιο λέω, δεν θέλω να ζήσω σε έναν κόσμο χωρίς γραφή». Την χαιρέτησα κι αμέσως άρχισα να αναμασώ το ερώτημά της ξανά και ξανά. Είναι να τα καμαρώνεις τα σημερινά παιδιά, όσα τουλάχιστον δεν κατευθύνονται από τις ασύμμετρες φωνές των Σειρήνων, τις φωνές που οι δικές μας γενιές πρόβαλαν, καλλιέργησαν και τις άφησαν ασύδοτες να μολύνουν το αύριο. Έτσι καμάρωσα κι εγώ τη μικρή μου συνομιλήτρια. Ήταν σαφής και προβληματισμένη. Και το βράδυ, εντελώς συμπτωματικά, έτσι καθώς ανασκάλευα το αρχείο μου, έπεσα πάνω σε τούτη τη φωτογραφία. Δυο ηλικιωμένοι κάθονται σε ένα παγκάκι. Είναι χειμώνας με λιακάδα, Δεκέμβρης κάποιας άλλης μακρινής εποχής, μέσα της δεκαετίας του 1980, τότε που οι άνθρωποι ξεκινούσαν τη

> Δεν ξέρω αν μπορώ να φανταστώ τον κόσμο χωρίς χαρτί και μελάνι, σίγουρα όμως δεν μπορώ να τον φανταστώ χωρίς γραφή σε όποια επιφάνεια προκύψει στο μέλλον, υλική ή άυλη. Και ακόμη πιο πολύ, δεν μπορώ να τον φανταστώ χωρίς μνήμη. 18

ΥΠΕΡ

μέρα τους με το ξεφύλλισμα της εφημερίδας, με χαρτί δηλαδή και μελάνι. Την παρατήρησα προσεκτικά όχι μόνο επειδή η εφημερίδα που διαβάζουν είναι κατά τα φαινόμενα εκείνη που έτυχε να διευθύνω εκείνα τα χρόνια, μα κι επειδή στα πρόσωπα των ανθρώπων είδα ν’ αποτυπώνεται ηρεμία. Διαβάζουν απορροφημένοι, ταξιδεύουν μέσα από το τυπωμένο χαρτί και απολαμβάνουν τον ήλιο του χειμώνα. Αλήθεια, μπορεί κανείς να φανταστεί έναν κόσμο χωρίς λόγο, χωρίς ανάγνωση, χωρίς την ανάγκη του ανθρώπου να χτίζει τις λέξεις και να φτιάχνει κόσμους ολόκληρους; Δεν ξέρω αν πέσει στα χέρια της μικρής μαθήτριας τούτο το κείμενο. Αν ναι, ας κοιτάξει την παλιά φωτογραφία. Και ας κρατήσει σαν θυμητάρι από τη σύντομη κουβέντα μας το δικό μου ευχαριστώ...

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

Δυο ηλικιωμένοι κάθονται σε ένα παγκάκι. Είναι χειμώνας με λιακάδα, Δεκέμβρης κάποιας άλλης μακρινής εποχής, μέσα της δεκαετίας του 1980, τότε που οι άνθρωποι ξεκινούσαν τη μέρα τους με το ξεφύλλισμα της εφημερίδας, με χαρτί, δηλαδή, και μελάνι.

NΦωΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΚΟΥΔΙΩΤΙΣΣΑ

Πόση σοφία κρύβουν τα πανηγύρια μας! Πορεία στο καταχείμωνο. Με την ομπρέλα στο χέρι. Ο ουρανός βαρύς, ο βοριάς ξυρίζει, όλα δείχνουν πως η καταιγίδα δεν θ’ αργήσει. Φλεβάρης μήνας στο Ακρωτήρι. Εσπερινός της Υπαπαντής. Πριν από χρόνια, τότε που γινόταν ακόμη το μεγάλο πανηγύρι της Παναγιάς της Αρκουδιώτισσας. Μεγάλη γιορτή για την Κρήτη του παλιού καιρού, μέχρι και οι μύλοι, που ποτέ δεν σταματούσαν ν’ αλέθουν τα στάρια και τα κριθάρια για το γλυκό ψωμάκι του μόχτου, ακόμη κι εκείνοι ξαργιούσαν. Ανασκαλεύω τη μνήμη, ξαναφέρνω μπροστά μου τις παλιές διηγήσεις, παραδόσεις και ιστορίες και θρύλους, τα ορόσημα της λαϊκής μας συνείδησης· μ’ αυτές τις απλές αλλά τόσο ελκυστικές αφηγήσεις πορεύονταν οι παππούδες μας και στέριωναν το δικό τους καλαντάρι της μνήμης. Η μια μιλά για κάποιον Αράπη που τέτοια μέρα λιάζει τα χρυσά του φλουριά, η άλλη για την Αρκούδα που λιάζει τα αρκουδάκια της. Και θυμάμαι, και θυμάμαι... Η Άρτεμις - άρκτος λατρευόταν εδώ, η θεά των δασών, των θεριών, των αρκούδων, η Μεγάλη Θεά της Φύσης. Ναι, εδώ. Στο σπήλαιο της Παναγιάς της Αρκουδιώτισσας. Μεγάλο κάποτε το πανηγύρι στο Ακρωτήρι. Προσκυνητές από κάθε γωνιά κατηφόριζαν από νωρίς τα πετροπλουμισμένα παμπάλαια μονοπάτια. Με τις ομπρέλες, με τις χοντρές κάπες, όπως μπορούσε να βολευτεί ο καθείς. Βρέξει - λιάσει το πανηγύρι έπρεπε να γίνει. Πρώτα ο εσπερινός στον σπηλαιώδη ναό και μετά το καθιερωμένο εορταστικό τυπικό. Μεγάλες φωτιές ακόμη και μέσα στη σπηλιά, ολόγυρα στη λιθωμένη αρκούδα. Έτσι περνούσε η νύχτα. Στρωματσάδα οι προσκυνητές, χοροί παρεκεί, βιολιά και φλογέρες.

Είναι ν’ αναρωτιέσαι πόση σοφία κρύβουν τα πανηγύρια μας, πόσο γλυκά συνταιριάζουν το θεϊκό με το ανθρώπινο, πόσο γερή είναι η εγγραφή τους στο συλλογικό μας υποσυνείδητο. Σμίγουν οι άνθρωποι, στρέφουν τα βλέμματα στον Άνω Κόσμο, μεταλαμβάνουν μαζί, ανταλλάσσουν ευχές, γιορτάζουν μαζί, τραγουδάνε μαζί, χορεύουν μαζί. Είναι αυτό το μέγα «μαζί» της αρμονίας, το μέγα «μαζί» της κοινωνικής συνοχής· έναυσμα αυτογνωσίας το συν-εορτάζειν, το συν-τρώγειν, έναυσμα αυτογνωσίας η συντροφιά. Είναι οι δρόμοι της πίστης. Μακριοί και δαιδαλώδεις καθώς διακλαδίζονται μέσα στον χρόνο και συχνά καταλήγουν στο άχρονο προκειμένου να αντλήσουν εμπνεύσεις για να ξανακαινουργιώνουν τα συναισθήματα. Είναι οι γιορτές και τα πανηγύρια μας. Οι ξεχωριστές στιγμές ενός λαού που έχτισε ιερά στις κορφές και στα σπήλαια, ενός λαού που ακολούθησε τα χνάρια των προγόνων και συνέχισε να καθαγιάζει τον χώρο. Τον χώρο και τον χρόνο, νομίζω. Προλάβαμε τη γιορτή στα ξεπνέματά της. Πριν σταματήσει το πανάρχαιο πανηγύρι. Την τελευταία χρονιά. Κι αντί για άλλη εικόνα διάλεξα τούτη. Την είσοδο στο προσκύνημα, το πέρασμα από διαβατικά χτισμένα πριν από αιώνες πολλούς. Την πύλη που οδηγεί στο άδυτο.

Κατεβαίναμε μαζί το πέτρινο μονοπάτι που οδηγεί από το Γουβερνέτο στην Αρκουδιώτισσα. Άνθρωποι κάθε ηλικίας αντιστέκονταν στον επίμονο βοριά και το ψιλόβροχο του Φλεβάρη. Είναι οι δρόμοι της πίστης, οι δρόμοι των πανηγυριών μας, που δεν λογαριάζουν τις βροχές και τις καταιγίδες. Ούτε τις κάψες του καλοκαιριού. 20

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

NΦωΤΟΓΡΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Η κολοβή ιστορία μιας πέτρας Και ξάφνου, καθώς βαδίζεις ανυποψίαστος στο ορεινό τοπίο, πέφτει το μάτι σου σε μια πελεκημένη πέτρα. Σκύβεις με σεβασμό στα χέρια που την πελέκησαν, με σεβασμό και στην ίδια την πέτρα που μένει για χρόνια και χρόνια, ίσως και για αιώνες ακόμη, ξεχασμένη στη στέρφα γης, κάτω από θάμνους κι αγριολούλουδα, και προσπαθείς να μαντέψεις όσα μυστικά φρόντισε να κρύψει για πάντα ο χρόνος. Πέτρα μύλου παλαιού, ίσως αλευρόμυλου, ίσως λιοτριβιού, έργο ανθρωπίνων χεριών - εύκολα μπορείς να το καταλάβεις από το σχήμα και από το μέγεθος. Να ήταν κάπου εδώ κάποιο παλιό λιοτρίβι; Να ήταν κάποιος μύλος απ’ αυτούς τους πεταλόσχημους που κοσμούσανε κάποτε τα ξάγναντα και τους ανεμοδαρμένους μας τόπους; Τίποτα δεν βλέπεις τριγύρω. Δυο πρόβατα που βόσκουν παρεκεί σε παίρνουν για εισβολέα στον τόπο τους, σε κοιτάζουν καχύποπτα και φεύγουν· ένας σκύλος αρχίζει να αλυχτά. Μεσημέρι σε κάποιο βουνό της Κρήτης, Δεκέμβρης μήνας. Η κολοβή ιστορία μιας πέτρας! Ναι, με συγκίνησε, δεν το κρύβω! Με συγκίνησε γιατί πάνω της είδα τον ανθρώπινο μόχτο, τα σημάδια των εργαλείων που για μέρες χτυπούσαν τον βράχο, τον απολιθωμένο ιδρώτα του λαξευτή, την απολιθωμένη προσδοκία, μα και την απολιθωμένη ματαίωση. Δεν είναι δύσκολο να καταλάβεις γιατί τούτη η πέτρα βρίσκεται παρατημένη στη μοναξιά του ορεινού τοπίου. Ακόμη και με μια πρόχειρη ματιά διαγιγνώσκεις τον ακρωτηριασμό της. Όλα τα άλλα είναι σενάρια, υποθέσεις που γράφονται σε χάρτη κενό. Διαλέγεις μιαν απ’ αυτές τις υποθέσεις και την κρατάς. Έτσι χωρίς σκοπό, ίσως και χωρίς να ξέρεις γιατί. Ίσως επειδή ένιωσες το δέος του χρόνου και την πίκρα της ματαίωσης. Υπέθεσα, λοιπόν, ότι τούτη η καλοπελεκημένη πέτρα είχε σπάσει κατά την ώρα της μεταφοράς· την ώρα που κάποιοι προσπαθούσαν να την κυλίσουν στο έδαφος για να την κατεβάσουν σε κάποιον οικισμό, την ώρα που τη φόρτωναν σε κάποιον αραμπά γιατί δρόμος εδώ δεν υπάρχει, ακόμη και σήμερα δεν υπάρχει, μονοπάτια βοσκίτικα μόνο. Απολιθωμένη ματαίωση ή μια απλή ωδή στη ζωή; Που κι εκείνη έτσι πορεύεται, με τις επιτυχίες και τις αποτυχίες, με τις προσδοκίες και τις ματαιώσεις. Κρατώ τον τίτλο μονάχα: Η κολοβή ιστορία μιας πέτρας. Μιας κολοβής πέτρας. Κρατώ και το συναίσθημα, έτσι καθώς προσπαθώ να αναπλάσω με τη μαγιά της φαντασίας το σκηνικό και αγναντεύω μέσα από τις βαθιές χαραμάδες του χρόνου το πρόσωπο του μάστορα, τις συσπάσεις κατά την ώρα που είδε σπασμένο το έργο του. Ε, λοιπόν, λέω, κάπως έτσι πορεύτηκε ο άνθρωπος από τότε που βρέθηκε να περπατά σε τούτο τον ωραίο πλανήτη. Με επιτυχίες και αποτυχίες, με χαρές και με πίκρες. Κι αν πέτυχε ό,τι πέτυχε είναι γιατί την αποτυχία την είχε πάντα συμβουλατόρισσα και δασκάλα του! 22

ΘΕΜΑ

25 Νοεμβρίου: Παγκόσμια ημέρα εξάλειψης της βίας κατά των γυναικών

Το νου σου στο στήθος σου! Μήνας ενημέρωσης για τον Καρκίνο του Μαστού!

Δίνουμε αξία στα καπάκια μας Βρείτε τους νέους κάδους ανακύκλωσης καπακιών στο Max Αλικαρνασσού και στα καταστήματά μας σε Θερίσου, Ούλαφ Πάλμε και Άι Γιάννη. Τα έσοδα από τη συλλογή των καπακιών θα δοθούν στον σύλλογο ΑΜΕΑ το ΜΕΛΛΟΝ. Δίνουμε αξία στα καπάκια μας και σας καλούμε να συμμετέχετε κι εσείς στη συλλογή τους! Παράλληλα, συνεχίζουμε τα σεμινάρια επιμόρφωσης και εξοικείωσης με την καθοδήγηση των πιο εξειδικευμένων εκπαιδευτών στην Ακαδημία Χαλκιαδάκης, στο πλαίσιο του πυλώνα “Μαζί φτιάχνουμε έναν πιο χαρούμενο κόσμο” που αφορά την προσωπική εξέλιξη, αυτοβελτίωση και ενίσχυση της κοινωνικής υπευθυνότητας των εργαζομένων μας. Στόχος των σεμιναρίων είναι να παρέχονται στην πράξη ίσες ευκαιρίες και εμπειρίες σε όλους, με την καλύτερη δυνατή εξυπηρέτηση και των ΑμεΑ στα καταστήματά μας.

> Στηρίζουμε τις σχολικές δομές σε όλη την Κρήτη με τη δράση "Καθαρά Σχολεία" σε συνεργασία με την Ελαΐς – Unilever Hellas A.E. Με πρωτοβουλία των Σούπερ Μάρκετ Χαλκιαδάκης παραδόθηκαν στους υπευθύνους των σχολείων καθαριστικά Klinex (χλωρίνες, πολυκαθαριστικά, υγρά πατώματος και επιφανειών), τα οποία θα καλύψουν τις άμεσες ανάγκες των σχολείων. Τα προϊόντα παρέλαβαν από τον εκπρόσωπο της Ελαΐς- Unilever Κώστα Ρουμπάκη και την εκπρόσωπο της εταιρείας Χαλκιαδάκης Α.Ε. Βιβή Ξυπάκη, οι δ/ντές σχολείων σε Ηράκλειο, Αλικαρνασσό, Καλέσσα, Μοίρες, Τυμπάκι, Ζαρό, Βώρους, Ιεράπετρα, Σητεία, Τουρλωτή και Χανιά.

Τα δικά μας Χριστούγεννα... Ένα ροδοκόκκινο χριστόψωμο, δυο κλαδιά ολάνθιστου δεντρολίβανου, τρεις κατάλευκοι κουραμπιέδες. Έτσι ήταν πάντα τα δικά μας Χριστούγεννα. Απλά και απέριττα. Η γλώσσα των συμβόλων παρούσα. Το ψωμί, αυτό το βασικότατο είδος διατροφής, το άνθος που θάλλει. Και το λευκό το πολύσημο. Πίστευαν οι παλαιότεροι ότι τα λουλούδια τούτου του σπουδαίου βοτάνου πληθαίνουν τη στιγμή που γεννάται ο μικρός Χριστός, τη στιγμή που γεννάται το φως. Γιορτή φωτός τα Χριστούγεννα! Εικόνα Χριστουγέννων. Κρητικών Χριστουγέννων. Με τη μεγαλοσύνη της απλότητας και τη γοητεία των μικρών πραγμάτων. Εκείνων που μπορούν να ομορφύνουν τον κόσμο μας. Χρόνια Πολλά!

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

ΟΙ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΤωΝ ΜΙΚΡωΝ ΠΡΑΓΜΑΤωΝ

Δυο γαμήλια κρητικά προσκεφαλάδια και μια κεντητή πετσέτα του 19ου αιώνα TOY ΝΙΚΟY ΨΙΛΑΚΗ

Μάθημα ζωής το να προσπαθείς ν’ αφουγκράζεσαι τις αφηγήσεις των μικρών πραγμάτων. Να ακούς ιστορίες που δεν καταδέχτηκε κανένας να γράψει, να διαβάζεις την άδηλη πλευρά του χρόνου και, κάπου εκεί, να συναντάς ανθρώπους που έζησαν πολύ πριν από σένα. Γιατί όλα τα πράγματα, έμψυχα και άψυχα, έχουν τις δικές τους βιογραφίες, μικρές ή μεγάλες αφηγήσεις που ξεδιπλώνονται πάνω σε τεθλασμένες διαδρομές του ιστορικού χρόνου, έρχονται και φεύγουν, εμφανίζονται και κρύβονται σε ένα αδυσώπητο όσο και αξεδιάλυτο παιχνίδι που τέλος δεν έχει. Στη φωτογραφία πάνω ο Ιωάννης και η Αμαλία Καλαϊτζάκη. Δεκαετία 1950. 30

Με συγκίνηση κράτησα τούτες τις τελευταίες ημέρες στα χέρια μου δυο παμπάλαιες μαξιλαροθήκες και με την ίδια συγκίνηση τις φωτογράφισα. Έρχονται από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και χρησιμοποιήθηκαν ελάχιστες φορές, μόνο σε κάποιες επίσημες περιστάσεις και σε... δυο γάμους. Στόλισαν δυο νυφίκια κρεβάτια κι έμειναν θυμητάρια στην οικογένεια που τις διαφυλάσσει ως κειμήλιο μνήμης. Η παράδοση που τις συνοδεύει διασώζει το όνομα της νύφης που είχε στολίσει το νυφικό της κλινάρι μ’ αυτές πιθανότατα κατά τη δεκαετία του 1870. Ονομαζόταν Μαρία Εμμ. Καλαϊτζάκη και ζούσε στις δυτικές υπώρειες της Δίκτης, στις εσχατιές της άλλοτε επαρχίας Πεδιάδας. Δεν είναι όμως γνωστό αν πρόκειται για εργόχειρο δικό της ή της μητέρας της, όπως συνηθιζόταν πάντα στην Κρήτη (η προίκα των κοριτσιών γινόταν από όλα τα μέλη της οικογένειας). Πριν συνεχίσουμε, όμως, θα ήταν χρήσιμο να αναλογιστούμε πώς ήταν τα σπίτια των Κρητικών εκείνα τα δύσκολα χρόνια και τι μορφή μπορεί να είχαν τα κρεβάτια των αγροτικών σπιτιών. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι, βέβαια, να εστιάσουμε στην αρχιτεκτονική της περιοχής στην οποία αναφερόμαστε (Κασταμονίτσα Ηρακλείου),

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

ΟΙ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΤωΝ ΜΙΚΡωΝ ΠΡΑΓΜΑΤωΝ

Οι μαξιλαροθήκες δεν φαίνεται να χρησιμοποιήθηκαν παρά ελάχιστες φορές μετά τη δεκαετία του 1910 - ίσως και καθόλου. Οι παραδοσιακές κοινωνίες μπορεί να μην είχαν συνείδηση του κειμηλίου που εκφράζει αισθητικές ή άλλες αξίες και ως εκ τούτου πρέπει να διαφυλαχθεί.

όπου τα σπίτια των πιο ευκατάστατων ήταν συνήθως δίπατα, με μεγάλα ισόγεια, τα γνωστά πόρτεγα (ονομασία που έχει μείνει από τα χρόνια των Βενετσιάνων), κάτι σαν χώρος υποδοχής, αλλά και χώρος στον οποίο γίνονταν οι μεγάλες οικογενειακές συνάξεις. Ως υπνοδωμάτιο χρησιμοποιούνταν συνήθως το ανώγειο, ο οντάς σύμφωνα με την ορολογία που επικρατούσε στην Κρήτη του 19ου αιώνα. Στα περισσότερα σπίτια δεν υπήρχαν κρεβά32

τια σαν αυτά που γνωρίζουμε σήμερα. Οι άνθρωποι κοιμούνταν είτε στο ξύλινο πάτωμα του οντά, πάνω σε μεγάλες στρωμνές, είτε σε κατασκευές που εδράζονταν σε τέσσερα τρίποδα που τοποθετούνταν ανά ζεύγος στην πάνω και την κάτω μεριά της κατασκευής, και ενώνονταν μεταξύ τους με τάβλες σχηματίζοντας ιδιότυπα κρεβάτια. Τα δυο ζεύγη των τριπόδων, δηλαδή, χρησίμευαν σαν πόδια του κρεβατιού. Έτσι πρέπει να ήταν το νυφικό κλι-

νάρι της Μαρίας, μια και ο σύζυγός της, ο Εμμ. Καλαϊτζής ή Καλαϊτζάκης, ήταν ένας μάλλον ευκατάστατος αγρότης με αρκετά κτήματα στη γύρω περιοχή και σπίτι που άνετα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «αρχοντικό» σύμφωνα με τα δεδομένα εκείνης της εποχής. Ήταν αρκετά μεγάλο, καλοχτισμένο και στηριζόταν σε τρεις μεγάλες καμάρες. Είδε δυο εισόδους, την κύρια από τον κεντρικό δρόμο και τη δευτερεύουσα από παράκεντρο δρομίσκο. Από αυτή τη δευτερεύουσα έμπαιναν και έβγαιναν μόνο τα οικόσιτα ζώα της οικογένειας, αφού ο χώρος διαμονής των ανθρώπων ήταν σαφώς διαχωρισμένος από τον χώρο των στάβλων και των αχυρώνων που βρισκόταν σε παρακείμενο κτήριο, χτισμένο σε συνέχεια της κύριας οικοδομής. Μια εσωτερική ξύλινη σκάλα ένωνε το ισόγειο (πόρτεγο) με το ανώι και μια πόρτα, επίσης εσωτερική, οδηγούσε στο μεγάλο κελάρι με τα πιθάρια του λαδιού, του σιταριού και των υπόλοιπων γεννημάτων της γης. Ήταν πλήρως εξοπλισμένο με όλα τα εφόδια και όλες τις εγκαταστάσεις που εξυπη-

ΥΠΕΡ

ρετούσαν τις καθημερινές ανάγκες (πατητήρι για τα σταφύλια, φούρνο μέσα στο πόρτεγο κλπ). Από το ανώγειο υπήρχε ξεχωριστή έξοδος προς τη λοτζέτα (δώμα των ισόγειων κτισμάτων - εξώστης) που χρησίμευε για το άπλωμα των ειδών που προορίζονταν για συντήρηση (π.χ. ξινόχοντος, απίδια και άλλα φρούτα ή και λαχανικά για αποξήρανση) ενώ ο ίδιος χώρος χρησιμοποιούνταν ως τόπος θερινής βεγγέρας αλλά και ως... υπαίθρια κρεβατοκάμαρα κατά τις θερμές νύχτες του καλοκαιριού. Σ’ αυτόν τον αρκετά ευρύχωρο οντά στολίστηκαν για πρώτη φορά οι πλεκτές μαξιλαροθήκες της ιστορίας μας, στον γάμο του Μανώλη και της Μαρίας, πιθανότατα τη δεκαετία του 1870, δηλαδή στα δύσκολα χρόνια των τελευταίων μεγάλων κρητικών επαναστάσεων. Είναι να απορείς σήμερα πώς κατάφερναν οι γυναίκες εκείνης της τρομερά δύσκολης εποχής να συμμετέχουν ισότιμα στις διαδικασίες παραγωγής, να βιώνουν τον κίνδυνο των τουρκικών επελάσεων και, παράλληλα, να δημιουργούν κάθε λογής χρηστικά είδη, όπως υφαντά, πλεκτά και κεντήματα. Αξίζει να σημειωθεί ότι η περιοχή αυτή βρισκόταν συχνά στο μεταίχμιο των πολεμικών επιχειρήσεων αφού βρίσκεται στα περάσματα προς το Οροπέδιο Λασιθίου, διαρκές άντρο επαναστατικών κινήσεων και μόνιμο στόχο του τουρκικού στρατού. Οι ίδιες μαξιλαροθήκες, όμως, έμελλε να στολίσουν και δεύτερο νυφικό κρεβάτι κάπου μισόν αιώνα μετά την πρώτη τους χρήση. Ήταν ένα από τα δώρα της Μαρίας Καλαϊτζάκη στη νύφη της Αμαλία το γένος Ψαράκη, σύζυγο Ι. Καλαϊτζάκη, που παντρεύτηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1910 και που κατοίκησε στο ίδιο σπίτι. Μαζί με τις μαξιλαροθήκες η πεθερά χάρισε στη νύφη και πολλά άλλα χρηστικά είδη, ανάμεσα στα οποία ήταν και μια υπέροχη κεντητή πετσέτα με επαναλαμβανόμενο φυτικό μοτίβο, η οποία επίσης διασώθηκε. Η Αμαλία έζησε σχεδόν 70 χρόνια μετά τον γάμο της και πέθανε το 1977, διατηρώντας μέχρι τέλους τα δώρα της πεθεράς της ως κειμήλια μνήμης. Λίγο πριν τη θανή της τα χάρισε σε ένα από τα εγγό-

Η παλαιά κεντητή πετσέτα, έργο επίσης του 19ου αιώνα, με φυτική διακόσμηση (Δέντρο της Ζωής).

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

νια της και διηγήθηκε την ιστορία τους! Η Αμαλία είχε, όμως, και άλλους πολύ σημαντικούς λόγους να διαφυλάσσει τούτα τα γαμήλια δώρα αποδίδοντας εσαεί τιμή στην πεθερά της. Παιδί άτυχης οικογένειας η ίδια, γνώρισε στα νηπιακά της χρόνια τη φτώχεια και την ορφάνια και τελικά κατέληξε να δουλεύει από παιδί 6-7 χρονών ως φαμέγια (δούλα, υπηρέτρια) στο σπίτι που αργότερα έγινε δικό της! Εκείνη που εκτίμησε τις αρετές και την εργατικότητά της δεν ήταν άλλη από τη μελλοντική πεθερά της, σ’ εκείνην ανήκε η πρωτοβουλία να παντρέψει τη φαμέγια της με τον μοναχογιό της. Ήταν ένας από τους σπάνιους γάμους της εποχής εκείνης αφού η νύφη ήταν πολύ μεγαλύτερη από τον γαμπρό τον οποίο είχε... νανουρίσει κιόλας και είχε συμβάλει στην ανατροφή του. Η ακριβής διαφορά της ηλικίας δεν είναι γνωστή. Βρισκόμαστε, δηλαδή, μπροστά σε μια από τις ιστορίες που συχνά συνθέτουν ταινίες και μυθιστορήματα. Για τον σημερινό άνθρωπο φαίνεται ίσως αδιανόητο να εργάζονται σε ξένα σπίτια παιδάκια τόσο τρυφερής ηλικίας, τότε όμως τα πράγματα ήταν αλλιώς· η εργασία συνδυαζόταν και με κάποιας μορφής προστασία που παρείχε η οικογένεια στην οποία κατέφευγαν. Και επειδή μιλήσαμε πριν για τις αφηγήσεις των μικρών πραγμάτων, θα ήταν χρήσιμο να αφουγκραστούμε όσα δεν διέσωσε η οικογενειακή παράδοση. Και πρώτα απ’ όλα εξετάζοντας το μέγεθος, το σχήμα, την πλεκτή διακόσμηση, τα εφόδια του κρητικού νοικοκυριού ή ακόμη και τις συνήθειες των ανθρώπων εκείνης της εποχής.

ΟΙ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΤωΝ ΜΙΚΡωΝ ΠΡΑΓΜΑΤωΝ

Γιατί, άραγε, η πεθερά προτιμά να χαρίσει τις μαξιλαροθήκες της; Ποια συμβολικά νοήματα θέλει να μεταφέρει και ποιες άδηλες πλευρές της ζωής προσπαθεί να τονίσει; Πιθανόν να μην μάθουμε ποτέ, πιθανόν, όμως, και να γνωρίζουμε αρκεί να σκεφτούμε τον ρόλο της συζυγικής κλίνης, τους πανανθρώπινους πόθους που εστιάζονται στην αρμονική συμβίωση του νεόνυμφου ζευγαριού και, γενικά, στην ελπίδα για ευτυχισμένη ζωή. Συμβολική είναι και η διακόσμηση της πετσέτας με επαναλαμβανόμενο μοτίβο το δέντρο της ζωής.

οριζόταν για τη γυναίκα, αν και δεν διαθέτουμε σήμερα καμιά ένδειξη γι’ αυτό. Το περίτεχνο πλέξιμο, πάντως, αποτελεί στοιχείο κοινωνικής προβολής. Τα προικιά και τα στολίδια της νύφης, εκτός όλων των άλλων, φανέρωναν τη νοικοκυροσύνη και την αισθητική της κάθε γυναίκας. Τα μαξιλάρια της εποχής γεμίζονταν με διάφορα υλικά που προέρχονταν από τη φύση. Κάποτε με πούπουλα, κάποτε με τα υπέροχα άνθη του κρητικού έβενου, ενός θαμνώδους φυτού που ανθίζει την άνοιξη και χρωματίζει με λαμπερές θερμές αποχρώσεις το κρητικό

Οι δυο μαξιλαροθήκες εντυπωσιάζουν κατ’ αρχάς με το σχήμα τους. Είναι μονοκόμματες, πλεγμένες με λεπτό βελονάκι και σε σχήμα εντελώς διαφορετικό από αυτές που γνωρίζουμε σήμερα. Δεν έχουν τη μορφή κλειστού φακέλου αλλά είναι ανοικτές και από τις δυο πλευρές. Το μήκος τους, μαζί με τις δαντέλες στις άκρες είναι λίγο παραπάνω από 55 εκατοστά και το πλάτος τους μόλις 25, εξαιρετικά στενές δηλαδή σε σύγκριση με τις σύγχρονες. Τα μοτίβα και των δυο είναι κυματοειδή, αλλά διαφέρει αισθητά το ένα από το άλλο. Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε παντελώς το ενδεχόμενο να ήταν διαφορετική η μαξιλαροθήκη που προοριζόταν για τον άνδρα από εκείνη που προ-

τοπίο, κάποτε με άχυρα ή χόρτα ιδιαίτερα στα φτωχότερα νοικοκυριά. Με τα ίδια είδη γεμίζονταν και τα στρώματα. Οι μαξιλαροθήκες δεν φαίνεται να χρησιμοποιήθηκαν παρά ελάχιστες φορές μετά τη δεκαετία του 1910 - ίσως και καθόλου. Οι παραδοσιακές κοινωνίες μπορεί να μην είχαν συνείδηση του κειμηλίου που εκφράζει αισθητικές ή άλλες αξίες και ως εκ τούτου πρέπει να διαφυλαχθεί. Εκείνα τα χρόνια όλα τα είδη του αγροτικού νοικοκυριού χρησιμοποιούνταν όσο άντεχαν και στη συνέχεια μετασκευάζονταν για να αποκτήσουν καινούργιες χρήσεις. Τίποτα, δηλαδή, δεν πετιόταν ως χρησιμοποιημένο και άχρηστο. Τα φθαρμένα ρούχα μπαλώ-

νονταν και όσα δεν σήκωναν πλέον μπαλώματα γίνονταν κουρέλια και στη συνέχεια κουρελούδες (υφαντά χαλιά). Εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα φαίνεται να αποτελούσαν τα προικιά των γυναικών, κυρίως εκείνα που απαιτούσαν τεχνική εξειδίκευση και φυλάσσονταν προκειμένου να χρησιμοποιηθούν σε επίσημες στιγμές της κάθε φαμίλιας. Το γεγονός αυτό έγινε αιτία να διασωθούν αρκετά πολύτιμα υφαντά και άλλα χειροτεχνήματα. Ωστόσο, η διάσωση δεν οφειλόταν μονάχα στην ίδια την οικογένεια μα και στις ιστορικές συνθήκες που επικράτησαν σε τούτο τον δύσμοιρο τόπο. Ας αναλογιστούμε μόνο πόσα σπίτια και πόσα χωριά παραδόθηκαν στις φλόγες κατά την περίοδο των επαναστάσεων και πόσα κατά τη σχετικά πιο πρόσφατη εποχή της ναζιστικής βαρβαρότητας, καταστρέφοντας μαζί με τους κόπους των ανθρώπων και σπουδαία έργα λαϊκής τέχνης. Σίγουρα οι μαξιλαροθήκες της μικρής ιστορίας μας, μαζί και το ωραίο κρητικό υφαντό, αποτελούν εντελώς ιδιαίτερη περίπτωση, μια και είναι φορτισμένα με συναισθήματα. Η διαφύλαξή τους δεν οφείλεται μονάχα στην αισθητική, ούτε στην καλή τεχνική τους, που κι αυτή δεν απολείπει, αλλά στην ανάγκη της γυναίκας που τα δέχτηκε ως γαμήλιο δώρο να τα κρατήσει σε ένδειξη ευγνωμοσύνης για τη γυναίκα που πήρε φαμέγια στο σπίτι της και την επέλεξε για μελλοντική οικοδέσποινα.

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

Γιορτές στα Super Markets Χαλκιαδάκης Και αυτές τις γιορτές είμαστε πολύ large! Γαλλικές Σαμπάνιες, δώρα και δωροεπιταγές για τις πιο όμορφες γιορτές!

Τηλεοράσεις 65’, Apple Mac books Air13, home cinemas, air fryers, παπλώματα και ηλεκτρικές μικροσυσκευές, αλλά και δωροεπιταγές αξίας 12€ και πάνω είναι μερικά από τα δώρα που σας περιμένουν, για να κάνουμε τις γιορτές σας ακόμα καλύτερες!

Απολαυστικές γιορτές με Χριστουγεννιάτικες Γευστικές Δοκιμές στα καταστήματά μας!

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

ΙΣΤΟΡΙΑ

Λεόντων πάθη ΤΟΤΕ ΠΟΥ ΟΙ ΚΑΣΤΡΙΝΟΙ ...ΞΕΜΑΣΚΑΡωΣΑΝ ΤΑ ΛΙΟΝΤΑΡΙΑ ΤΟΥΣ TOY ΝΙΚΟY ΨΙΛΑΚΗ

Δεξιά: Η Κρήνη Μοροζίνι στα τελευταία χρόνια της Οθωμανοκρατίας. Κάτω: Ο Αριστείδης Στεργιάδης.

Ήθελα να είμαι δημοσιογράφος στην Κρήτη του 1900, ρεπόρτερ, όχι μόνο για να ζήσω από κοντά τα σπουδαία γεγονότα που έφεραν την πρώτη αναλαμπή της ελευθερίας στον τόπο μα και για να παρακολουθήσω την καθημερινότητα των ανθρώπων, τα λεγόμενα «μικρά» γεγονότα, αυτά που δεν καταγράφει η ιστορία. Κι ανάμεσα σ’ αυτά τα «μικρά» είναι το συναίσθημα που καθορίζει συμπεριφορές και στάσεις ζωής. Η χαρά, η περηφάνια, η λύπη, η έκπληξη που ένιωσαν όσοι βρέθηκαν εκείνες στις μέρες στην καρδιά του Μεγάλου Κάστρου. Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι μαζί αλλά με διαφορετικά συναισθήματα, χαρά οι μεν πίκρα οι δε, γιατί έτσι είναι πάντοτε η ζωή, η αναγάλλια του ενός μπορεί να γίνεται στεναχώρια και θλίψη για κάποιον άλλο.

> Για λόγους κολακείας προς την Υψηλή Πύλη ο παμπόνηρος Αρβανίτης διέγραψε μια διαδρομή 200 και πλέον ετών, ξεχνώντας ακόμη και τον αρχικό δημιουργό του μνημείου, τον Ενετό Μοροζίνι. 40

ΥΠΕΡ

Η πρόταση Στεργιάδη και η αρβανίτικη κολακεία στον Αμπντούλ Μετζίτ Μεγάλες ημέρες ζούσε τότε το Κάστρο, όπως και όλη η Κρήτη. Τούρκος ακόμη ο Δήμαρχος, Τουρκοκρητικός - Δεληαχμετάκη τον λέγανε - και Πρόεδρος στο Συμβούλιο ο Ρωμιός Αριστείδης Στεργιάδης, πρόσωπο στιβαρό, αυστηρό, μα και παράξενο, και αμφιλεγόμενο όπως έδειξε περίτρανα η κατοπινή του πορεία, όταν τον διορίσανε αρμοστή στη Σμύρνη. Εκείνη τη χρονιά, 1900, πήρε ο Δήμος Ηρακλείου τη

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

σπουδαία απόφαση να αποκαλύψει τα κρυμμένα λιοντάρια της παλιάς βενετσιάνικης κρήνης. Αυτό και μόνο θα αρκούσε για ένα ταξίδι νοερό σ’ εκείνη την εποχή. Πολλά κακά έχει καταλογίσει η ιστορία στον Στεργιάδη για την περίοδο της ελληνικής παρουσίας στη Σμύρνη, ας του καταλογίσουμε δίκαια - και τα θετικά του. Δική του πρόταση ήταν η αποκατάσταση των λιονταριών στην αρχική τους μορφή, καταδική του. Απ’ ό,τι φαίνεται δεν του έλειπε η τόλμη. Πηγαινοέρχονταν οι άνθρωποι και η πλατεία δεν άδειαζε. Παραγιοί με τους κουβάδες στα χέρια, γυναίκες με τις στάμνες στους ώμους και οι πιο πολλοί απ’ αυτούς ακούγανε τους παλιούς να μιλούν για τα πέτρινα λιοντάρια και πέτρινα

ΙΣΤΟΡΙΑ

λιοντάρια δεν έβλεπαν. Πριν από πενήντα τρεις χρόνους τα ’χε καταχώσει μέσα σε μαρμάρινο κλουβί ο πολύς Μουσταφά Πασάς, ένας πεισματάρης Αρβανίτης που κατάφερε ν’ αποκτήσει πλούτος αρίφνητο και δόξα στην Κρήτη - τον ξέρει καλά η ιστορία μας τον Μουσταφά, είναι αυτός που συνέδεσε το όνομά του με το Αρκάδι του 1866. Την εποχή που πήρε αυτήν την αλλοπρόσαλλη απόφαση, έτος 1847, ήταν να έρθει επίσκεψη στην Κρήτη ο Σουλτάνος Αμπντούλ Μετζίτ και ο παμπόνηρος Αλβανός βρήκε τον καλύτερο τρόπο να τον κολακέψει. Βρήκε τους καλύτερους μαστόρους και διέταξε να αλλάξουν την όψη της κρήνης, να χτίσουν ολόγυρα ένα μαρμάρινο νάρθηκα με μιαν ανάγλυφη ταινία στην κορφή και σ’ αυτήν την ταινία να γράψουν με χρυσά γράμματα, τούρκικα, λόγια και ρητά παρμένα από το Κοράνι. Έτσι γινόταν από τότε που εμφανίστηκαν οι Οθωμανοί στα μέρη μας. Είναι κάτι σαν αρρώστια του πολιτισμού τους η μανία να μεταποιούν και να οικειοποιούνται τα έργα των άλλων. Σπάνια έχτιζαν δικά τους αποξαρχής, αρκούνταν στις καταλήψεις των ξένων. Το ίδιο έκαναν στον Άγιο Μάρκο, το ίδιο στον Άγιο Τίτο, στην Αγιά Κατερίνα, σε τόσες και τόσες περίλαμπρες εκκλησιές, μα το πιο μεγάλο δείγμα της τακτικής αυτής είναι θαρρώ εκείνο της Αγιάς Σοφιάς στην Πόλη, που κι αυτή τζαμί την εκάμανε. Μασκάρεψε, λοιπόν, τα Λιοντάρια του Κάστρου ο Μουσταφάς, έγραψε και τα τσιτάτα του

Πάνω: Ο Αριστείδης Στεργιάδης (δεύτερος από αριστερά) κατά την περίοδο που υπηρετούσε ως Ύπατος Αρμοστής στη Σμύρνη.

Δεξιά κάτω: Τα Λιοντάρια κατά τη δεκαετία του 1910 (αρχείο Γιάννη Τζανή)

Κορανιού, αλλά το έργο του δεν το είχε τελειώσει. Έμενε το όνομα μόνο, τι κρήνη Μοροζίνι, τι σκέτο κρήνη, τι σκέτο Λιοντάρια, όλα τούτα έπρεπε να ξεχαστούν και να μαθευτεί παντού η καινούργια ονομασία: Φοντάνα Αμπντούλ Μετζίτ! Στον Σουλτάνο του την αφιέρωσε. Είναι μερικές φορές να αναρωτιέσαι πόσες και πόσες ονομασίες έχουν αλλάξει οι δρόμοι και οι πλατείες. Το ίδιο και οι γειτονιές και τα μνημεία. Άραγε θυμάται σήμερα κανείς τη Φοντάνα του Αμπντούλ Μετζίτ; Θυμάται κανείς ότι ένας κεντρικός δρόμος της πόλης ονομάστηκε κάποτε... Λεωφόρος Αδόλφου Χίτλερ κι άλλος ένας Λεωφόρος Χίμλερ; Θυμάται ότι οι πιο πολλοί δρόμοι των χωριών μας λέγονταν κάποτε... οδοί 21ης Απριλίου και οι πιο κεντρικές λεωφόροι του Ηρακλείου είχαν ονόματα βασιλιάδων, του Γεωργίου και του Κωνσταντίνου; Ο ένας από αυτούς ονομάστηκε αργότερα, μετά

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

τη Χούντα, Λεωφόρος Παπανδρέου. Είναι οι μεγάλες ταλαντεύσεις της ιστορίας. Η ανερμάτιστη χρήση της λεγόμενης σήμερα «Δημόσιας Ιστορίας» από την πολιτική εξουσία. Η Φοντάνα Αμπντούλ Μετζίτ αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα. Για λόγους κολακείας προς την Υψηλή Πύλη ο παμπόνηρος Αρβανίτης διέγραψε μια διαδρομή 200 και πλέον ετών, ξεχνώντας ακόμη και τον αρχικό δημιουργό του μνημείου, τον Ενετό Μοροζίνι.

Ρωμιοί μαρμαράδες Επανέρχομαι, όμως. Ρωμιοί μαρμαρογλύπτες ανέλαβαν να κάμουν το σκέπαστρο των λιονταριών. Το αρχικό σχέδιο δεν έχει γίνει γνωστό, δεν ξέρω καν αν υπήρχε σχέδιο, λέγανε όμως οι παλιοί Καστρινοί ότι σκοπός του Μουσταφά ήτανε να αφαιρέσει ή να κολοβώσει τα πέτρινα λιοντάρια καταστρέφοντάς τα εν τέλει για να μην εμποδίζουν τη δική του μεγαλοφυή σύλληψη. Φαίνεται, όμως, ότι ο καλός θεός της Κρήτης δεν θέλησε να γίνει τέτοια ζημιά. Οι Ρωμιοί μαρμαράδες σεβάστηκαν τα λιοντάρια και δεν τόλμησαν να τα πειράξουν. Απλώς έχτισαν γύρω τους έναν ακαλαίσθητο κλωβό, έβαλαν τα γράμματα του Κορανιού και παρέδωσαν μια κατασκευή που την έβλεπε ο Μουσταφάς κι έτριβε τα χέρια του. Με τέτοιας λογής έργα θα κολάκευε ακόμη πιο πολύ τον Σουλτάνο του.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Έτσι πέρασαν πενήντα χρόνια, πενήντα τρία για την ακρίβεια. Και μόλις φύσηξε ο πρώτος άνεμος ελευθερίας, σήκωσαν κεφάλι οι Κρητικοί και ζήτησαν πίσω την ομορφιά που η ανατολίτικη αρπακτικότητα τους είχε στερήσει. Ο Πρόεδρος έφερε το θέμα στο Δημοτικό Συμβούλιο και στις 29 του Μάη του 1900, μέρα σημαδιακή για τον Ελληνισμό μια και θυμίζει το πάρσιμο της πόλης, άλλαξε η ροή της ιστορίας. Αποφασίστηκε να ξηλωθεί η μαρμάρινη οθωμανική κατασκευή και να ξαναβρούνε τα λιοντάρια την παλιά τους λάμψη. Δεν ήταν εύκολη η απόφαση, Μουσουλμάνος ο Δήμαρχος, Μουσουλμάνοι και κάμποσοι σύμβουλοι και όλοι αυτοί λέγεται ότι ψήφισαν όχι. Η τοπική παράδοση δεν διέσωσε πολλά για τη μεγάλη αλλαγή που γίνηκε στο πιο κεντρικό σημείο της πόλης. Οι πιο παλιοί διηγούνταν ότι μόλις άρχισαν οι εργασίες αποκατάστασης γέμισε η πλατεία περίεργους. Άντρες, γυναίκες και παιδιά έτρεχαν να δουν τα περίφημα λιοντάρια, αυτά που Ρωμιοί τεχνίτες είχαν φτιάξει πριν από τρεις αιώνες σχεδόν, στα χρόνια της Βενετιάς. Μόνο οι γέροντες εκείνης της εποχής τα θυμούνταν, οι εβδομηντάρηδες και οι ογδοντάρηδες. Αυτές τις ώρες, λοιπόν, θα ήθελα να είμαι εκεί. Να δω πώς υποδέχτηκαν οι Καστρινοί την αποκάλυψη του μνημείου. Να κρατήσω τον σφυγμό της κοινωνίας, να καταγράψω το συναίσθημα, ν’ ακούσω τα επιφωνήματα της χαράς. Είναι αυτά που δεν διέσωσε η ιστορία, αυτά που δεν καταδέχτηκε κανένας να γράψει. Να δω και τους Μουσουλμάνους, τον Οσμάν, τον Χασάν, τον Ριφάτ, δημοτικούς συμβούλους του Κάστρου, που ψήφισαν όχι στην ιστορική συνεδρίαση της 29ης του Μάη. Αλλά είπαμε. Ταξίδια στον χρόνο δεν γίνονται. Νοερά μόνο. Πετάς με τα φτερά της φαντασίας και βλέπεις με τα μάτια της ψυχής αυτά που ήθελες να δεις με τα μάτια του κορμιού σου.

Η τύχη των συμβόλων Ένα καθεστώς φεύγει πάντα μαζί με τα σύμβολά του. Οι μεγαλύτεροι ας θυμηθούν τον Ιούλιο του 1974, όταν κατέρρευσε υπό το βάρος των ανομημάτων της η χούντα των συνταγματαρχών· μέσα σε λίγες ώρες εξαφανίστηκαν τα «πουλιά» που είχε αναρτήσει ακόμη και στις εισόδους των οικισμών. Αυτό και μόνο αρκούσε για να επικαλεσθεί κάποιος «αντιστασιακή δράση» στα μετέπειτα χρόνια. Έτσι ακριβώς έγινε το 1898 με την υποστολή του μισοφέγγαρου, έτσι το 1945 με το κάψιμο του αγκυλωτού σταυρού. Ας φανταστούμε, λοιπόν, τι θα μπορούσε να είχε γίνει μετά το τέλος της οθωμανικής κυριαρχίας με τα μισοφέγγαρα και τα υπόλοιπα σύμβολα μιας στυγνής εξουσίας που είχε διαρκέσει δυόμισι αιώνες. Κάπως έτσι «αποκαλύφτηκαν» τα λιοντάρια και άλλαξε η μορφή της πόλης. Κι αν κάτι μένει από τούτο το ταξίδι είναι 44

Από θαύμα γλύτωσαν το 1941, όταν η ναζιστική αεροπορία ισοπέδωσε το Ηράκλειο, από θαύμα και αργότερα, όταν οι σύμμαχοί μας Εγγλέζοι άρχισαν να ρίχνουν σαν κουφέτα τις μπόμπες αναζητώντας τάχα γερμανικούς στόχους. να φανταστούμε την έκπληξη των ανθρώπων, να νιώσουμε τη συγκίνησή τους, να δούμε τον κόσμο με τα δικά τους τα μάτια. Και κάτι ακόμη: Εμείς οι νεότεροι Κρήτες πρέπει να είμαστε ευγνώμονες όχι μονάχα σ’ αυτούς που πήραν τη μεγάλη απόφαση στο γύρισμα του αιώνα μα και στους ταπεινούς και ανώνυμους τεχνίτες μιας παλαιότερης εποχής (1847-1850), εκείνους που έφτιαξαν το μουσουλμανικό κάλυπτρο και δεν πείραξαν... ούτε μια τρίχα των λεόντων αφήνοντας ακέραιο και αλώβητο το μεγάλο τοπόσημο της πόλης. Δεν θα μας απασχολήσουν σε τούτο το άρθρο θεωρητικά ζητήματα της αρχαιολογίας σχετικά με τους τρόπους συντήρησης και αποκατάστασης των μνημείων, όπως η κυρίαρχη για χρόνια και χρόνια πρόταση αναζήτησης της «αρχικής μορφής» ή και η τάση που ακολούθησε να διασώζονται και να διατηρούνται όλες οι εποχές της ιστορικής διαδρομής. Το γεγονός καταγράφουμε μόνο αναζητώντας αφορμή για να ακουμπήσουμε νοερά το συναίσθημα των ανθρώπων. Δεν γνωρίζω τι απέγιναν οι οθωμανικές κατασκευές που περιέβαλλαν τα Λιοντάρια. Άγνωστο αν φυλάχτηκαν κάπου ή αν καταστράφηκαν μέσα στη γενικότερη αναμπουμπούλα της εποχής. Άλλωστε, ο Δήμος Ηρακλείου δεν διαθέτει μόνο θετικές περγαμηνές διαχρονικά για τη διαχείριση του μνημειακού πλούτου της πόλης. Πολλά μνημεία ή τμήματα μνημείων έχουν τάχα φυλαχτεί σε μάντρες προκειμένου να χρησιμοποιηθούν αργότερα και από τότε χάνονται παντελώς τα ίχνη τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Πύλη Αγίου Γεωργίου (Τρεις Καμάρες, πλατεία Ελευθερίας), που κατεδαφίστηκε για να... ανοίξει ο χώρος και σήμερα δεν γνωρίζει κανείς τι απέγινε. Οι οθωμανικές κατασκευές είναι κομμάτι της ιστορίας μας και, αν μη τι άλλο, αποτελούν ακλόνητα τεκμήρια που αποδεικνύουν την αντοχή του τόπου και τη διατήρηση της πολιτιστικής - θρησκευτικής ταυτότητας των προγόνων μας κάτω από βασανιστικά δυσχερείς συνθήκες.

Δεξιά πάνω: Η πλατεία των Λιονταριών μετά τους γερμανικούς βομβαρδισμούς του 1941. Το σιδερένιο κάγκελο ολόγυρα στο μνημείο.Ταχυδρομική κάρτα της περιόδου του Μεσοπολέμου (Εκδ. Αλικιώτη).

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

ΙΣΤΟΡΙΑ

Πάνω: Τα Λιοντάρια σε ταχυδρομική κάρτα κατά τη δεκαετία του 1960.

Η φωτογραφία του Μπεχαεντίν και η απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου

Η μεγάλη φωτογραφία, που δημοσιεύουμε στην αρχή του άρθρου, ύστερα από ηλεκτρονική επεξεργασία, είναι του Μπεχαεντίν. Του Τουρκοκρητικού φωτογράφου που προσχώρησε στο κίνημα των Νεοτούρκων (μαρτυρίες που μόνο τα τελευταία χρόνια εντοπίστηκαν) και έφυγε από την Κρήτη όχι το 1922 με τις ανταλλαγές (όπως λανθασμένα έχει γραφτεί, όπως έχω γράψει κι εγώ σε νεανικά κείμενά μου) αλλά γύρω στο 1910 επειδή εδώ δεν τον σήκωνε πλέον το κλίμα. Ήταν από τα βασικά στελέχη μιας τοπικής κίνησης Τουρκοκρητικών που προσπαθούσαν να δημιουργήσουν ερείσματα στον νεοτουρκισμό έχοντας οργανώσει μέχρι

Αριστερά: Τα Λιοντάρια στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Στην πλατεία κινούνται λεωφορεία και ΙΧ ενώ τα μεγάλα κτήρια δίπλα στη Βασιλική του Αγίου Μάρκου δεν είχαν ακόμη ανεγερθεί. 46

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

και κρυφές εκδηλώσεις με μουσουλμάνους μαθητές και προκαλώντας την επέμβαση της Κρητικής Πολιτοφυλακής. Τον Μάη του 1908, μάλιστα, γιόρτασαν με συγκεντρώσεις και λόγους πύρινους την επέτειο της οθωμανικής κατάκτησης της Κωνσταντινούπολης! Μέρα πένθους για τους Κρήτες, μέρα γιορτής για τους Νεότουρκους. Ας κλείσουμε, όμως, εδώ αυτή τη μεγάλη παρένθεση επιφυλασσόμενοι να αναφερθούμε κάποια άλλη φορά στη δράση των Τουρκοκρητικών ενσυνείδητων Νεοτούρκων. Εικονίζονται, λοιπόν, τα Λιοντάρια στα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα. Έτσι ακριβώς ήταν. Με την ευκαιρία ας δούμε και την απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Ηρακλείου της 29ης Μαΐου 1900, όπως την είχε δημοσιεύσει ο αξέχαστος Στέργιος Σπανάκης, που κι εκείνου του χρωστά ο γράφων ένα μικρό αφιέρωμα μια και φέτος συμπληρώθηκαν 30 χρόνια από τον μισεμό του:

Ο πρόεδρος υπέβαλε την πρότασιν ίνα το εις την πλατείαν Αμπάρ Αλτί ενετικόν αναβρυτήριον αποκατασταθή εις την αρχικήν του κατάστασιν, αφαιρουμένων των προσθέτων στηλών και κιγκλιδωμάτων, άτινα είναι μεταγενεστέρας εποχής και ασχημίζουν το αναβρυτήριον. Τεθείσης της προτάσεως εις ψηφοφορίαν εγένετο δεκτή διά πλειοψηφίας και το Συμβούλιον αποφασίζει... Εάν δε επί του ούτω αφαιρεθησομένου υλικού και των επιγραφών η διεύθυνσις Εφκαφίου έχει βασίμους απαιτήσεις λόγω κυριότητος, δύναται να το παραλάβη, αλλ' υπό τον όρον ίνα το υλικόν τούτο χρησιμοποιηθή εις κατασκευήν αναβρυτρίου εντός της αυλής του Βεζίρ τζαμί, και εν τοιαύτη περιπτώσει, το Συμβούλιον ερχόμενον επίκουρον αποφασίζει την αναγραφήν εν τω προϋπολογισμώ δραχ. 400, αίτινες θα μετρηθώσιν εις την διεύθυνσιν του Εφκαφίου εφ' όσον η κατασκευή του αναβρυτηρίου τούτου θα προχωρεί. Εν εναντία περιπτώσει αι ειρημέναι επιγραφαί να φυλαχθώσιν εις το μουσείον διά την ιστορικήν των αξίαν. Παρόντες: Πρόεδρος Αρ. Στεργιάδης, Αντ. Χατζηδάκης, Εμμ. Λογιάδης, Γ. Καρούζος, Γ. Χατζηδάκης, Α. Ανεμογιάννης, Νικ. Μαρκάκης, Μιχ. Μελισσώτης, Μιλτ. Κομπανάρης, Σπ. Δρακάκης, Γ. Καπνιστός, Εμμ. Σφακιανάκης, Ι. Αργυράκης, Οσμάν Τζαμζαδέ, Αλή Ραΐτ Αμπατζάκης, Μουράτ Μπαριτάκης, Ριφάτ Αφεντακάκης, Χασάν Σκυλλιανάκης.

Η βομβαρδισμένη πλατεία και οι περίεργες σιδερένιες κατασκευές Πέρασαν χρόνια και χρόνια. Τα Λιοντάρια δεν έπαψαν ποτέ να αποτελούν σημείο αναφοράς για την πόλη, το πιο εντυπωσιακό και το πιο χαρακτηριστικό της τοπόσημο. Τα πάθη τους, όμως, δεν τέλειωσαν. Από θαύμα γλύτωσαν το 1941,

όταν η ναζιστική αεροπορία ισοπέδωσε το Ηράκλειο, από θαύμα και αργότερα, όταν οι σύμμαχοί μας Εγγλέζοι άρχισαν να ρίχνουν σαν κουφέτα τις μπόμπες αναζητώντας τάχα γερμανικούς στόχους. Αρκετές φωτογραφίες από αυτή τη δύσκολη περίοδο της πρόσφατης ιστορίας μας έχουν σωθεί, άλλες σε γερμανικά αρχεία και άλλες σε ιδιωτικές συλλογές. Σ’ αυτές εικονίζεται το ισοπεδωμένο σχεδόν τοπίο με πολλά από τα εμβληματικά μνημεία παλαιότερων εποχών να έχουν ανεπανόρθωτα πληγεί. Αργότερα, σε καιρούς ελευθερίας, όταν κάποιοι κατάλαβαν ότι το μνημείο κινδύνευε από τους επισκέπτες που συχνά - πυκνά ανέβαιναν και κάθιζαν στους λοβούς της κρήνης χτυπώντας με τα πόδια τους τα ανάγλυφα, ο Δήμος έφτιαξε μεταλλικά κάγκελα και τα τοποθέτησε ολόγυρα στα λιοντάρια εμποδίζοντας έτσι την είσοδο στο εσωτερικό. Και σχετικά πρόσφατα, δεκαετία του 1980, τοποθετήθηκαν... εκτοξευτήρες νερού κυκλικά δημιουργώντας ένα μάλλον αντιαισθητικό σιντριβάνι. Δεν θα επεκταθούμε, όμως. Τα λιοντάρια μας είναι τώρα στη θέση τους, περήφανα και αλώβητα από την ανθρώπινη βαρβαρότητα.

Oι άνθρωποί μας 30

χρόνια μαζί

Συν ταξιοδό τηση

Τζιράκη Βασιλική

Παντελής Ζήτης

Η κ. Βασιλική Τζιράκη ήρθε δίπλα μας το 1996 στο κατάστημα μας στη Λ. Παπαναστασίου, ενώ τα τελευταία χρόνια οι πελάτες μας την συναντούσαν στο κατάστημα της Λ. Καλοκαιρινού. Εκτός από υπέροχη εργαζόμενη, με ευγένεια, ήθος και αποτελεσματικότητα, είναι και εκπληκτική… μαγείρισσα! Σε ευχαριστούμε, Βασιλική, για όλα αυτά τα χρόνια που είσαι δίπλα μας και ευχόμαστε να χαρείς τα εγγόνια σου με υγεία και μοναδικές οικογενειακές στιγμές! Μας είπε: Νιώθω αρκετά ευλογημένη που έφτασε η στιγμή της συνταξιοδότησής μου μετά από 28 χρόνια στην εταιρεία ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ, με τους ενάρετους και αξιοπρεπείς κ. Μηνά και κ. Χριστίνα, τους οποίους πάντα θα σέβομαι και θα εκτιμώ. Απλώνω την αγκαλιά μου σε όλους τους συναδέλφους μου που συνεργαστήκαμε όλα αυτά τα χρόνια στα καταστήματα της Παπαναστασίου, Κνωσού, Max Αλικαρνασσού, Ιωνίας, Κρασαδάκη και Καμαράκι. Τους ευχαριστώ για τη συνεργασία, την αλληλεγγύη και την αγάπη που μου έδειξαν. Εύχομαι σε όλους να φτάσουν στο σημείο που έφτασα και να έχουν υγεία, ατομική και οικογενειακή ευτυχία. Τέλος, θα ήθελα να δώσω μια συμβουλή στα νέα παιδιά που είναι στην εταιρεία! Να αγαπάτε τη δουλειά σας και να έχετε συναδελφική αλληλεγγύη, γιατί μόνο έτσι θα γίνετε πιο αποδοτικοί, θα διαπρέψετε και θα είστε ευχαριστημένοι εσείς οι ίδιοι, οι προϊστάμενοι, οι υφιστάμενοι, αλλά και οι πελάτες.

Αντώνης Μαρκάκης

Κανάκη Στέλλα Η κ. Στέλλα Κανάκη εντάχθηκε στην οικογένεια της Χαλκιαδάκης ΑΕ το 1996 στο μανάβικο του καταστήματός μας στην οδό Θερίσου, ενώ στη συνέχεια εργάστηκε στο κατάστημα της οδού Κορωναίου απ' όπου παίρνει και τη σύνταξή της σήμερα, ύστερα από 27 ολόκληρα χρόνια δίπλα μας! Όλα αυτά τα χρόνια στο μανάβικο των καταστημάτων είχε πάντα εξαιρετικές σχέσεις με τους συνεργάτες αλλά και τους πελάτες μας! Σ' ευχαριστούμε πολύ, Στέλλα, για τη μεγάλη προσφορά σου και σου ευχόμαστε από καρδιάς να απολαύσεις τις υπέροχες στιγμές που έρχονται με τα εγγόνια σου!

Σοφία Χριστοδουλάκη 48

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Σαββατιάτικο δείπνο συντροφιά με ένα αγαθό φίδι! ΔΥΟ ΜΙΚΡΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΟΙΚΟΥΡΟ ΟΦΙ TOY ΝΙΚΟY ΨΙΛΑΚΗ

Θα στρώνατε ποτέ τραπέζι για ένα φίδι, έστω και με τρόπο συμβολικό; Θα ξεκινούσατε ταξίδι πολλών χιλιομέτρων για να το ταΐσετε; Κι αν το βλέπατε στην πόρτα του σπιτιού σας, θα σταματούσατε με δέος και με χαμόγελο ψιθυρίζοντας ευχές και καλωσορίσματα ή θα τρέχατε τρομαγμένοι και θα ζητούσατε τη βοήθεια της πυροσβεστικής; Εμπειρίες και βιώματα, αλλά και μύθοι, και φοβίες, και προκαταλήψεις υπαγορεύουν τη συμπεριφορά μας απέναντι στον φυσικό κόσμο. Και αν μη τι άλλο, οι εμπειρίες είναι αυτές που λείπουν από τον σημερινό άνθρωπο, η στενή σχέση με τη φύση, αυτό δηλαδή που αποτελούσε κανόνα για όλες τις προηγούμενες γενιές.

Πριν προχωρήσουμε, όμως, ας επαναλάβουμε και εδώ από που με κάθε ευκαιρία τονίζουν οι ειδικοί: Στην Κρήτη δεν υπάρχουν δηλητηριώδη φίδια! Το ήξεραν ακόμη και οι αρχαίοι, που επινόησαν ωραίους μύθους για να δικαιολογήσουν την παντελή απουσία θηρίων και όφεων από τη νήσο του Μίνωα. Διηγούνταν ότι αυτός που απάλλαξε την Κρήτη από κάθε λογής επικίνδυνα έμβια όντα ήταν ο Ηρακλής. Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, ο ακατανίκητος αυτός ήρωας του αρχαίου κόσμου είχε έρθει στο νησί και οι Κρήτες εκείνου του καιρού του απέδωσαν μεγάλες τιμές. Για να ανταποδώσει την υποδοχή δεν άφησε ούτε άγρια θηρία ούτε δηλητηριώδη ερπετά. Άλλοι πάλι πίστευαν ότι ο Δίας

ήταν εκείνος που καθάρισε το νησί από άγρια και επικίνδυνα όντα επειδή εδώ γεννήθηκε και εδώ ανατράφηκε, στο σπήλαιο όπου τον είχε κρύψει η Ρέα για να γλιτώσει από την παιδοκτόνο κατάρα του πατέρα του. Παρόμοιες παραδόσεις συνέχισαν να πλάθονται και στα χριστιανικά χρόνια. Νεότερες διηγήσεις αναφέρουν ότι κάποτε είχε έρθει ο Απόστολος Παύλος στην Κρήτη. Καθώς προχωρούσε σε κάποιο δρόμο στο εσωτερικό του νησιού πετάχτηκε ένας δηλητηριώδης όφις και τον δάγκασε στο πόδι. Αμέσως έκαμε ευχή και από τότε λευτερώθηκε η Κρήτη όχι μόνο από φαρμακερά φίδια μα και από κάθε λογής θηρία, λύκους, αρκούδες και άλλα.

Πολλά έχουν γραφτεί μέχρι σήμερα για τους όφεις και για ό,τι αυτοί συμβόλιζαν ή εκπροσωπούσαν σύμφωνα με τις αντιλήψεις που επικράτησαν για χιλιάδες χρόνια στον τόπο μας και οι ανθρωπιστικές επιστήμες (εθνολογία, αρχαιολογία, λαογραφία) ασχολήθηκαν από νωρίς με τις πολλές ιδιότητες και τον ρόλο τους σε παλαιότερες εκφράσεις του πολιτισμού μας. Κάθε φορά, όμως, που ανασκαλεύουμε τις μνήμες τόσο από το μακρινό όσο και από το πρόσφατο παρελθόν ανακαλύπτουμε πόσο βαθιά ήταν η σχέση του ανθρώπου με τον φυσικό κόσμο και πόσο αρμονική υπήρξε η συνύπαρξη με τα υπόλοιπα έμβια όντα. Το φίδι δεν προκαλούσε φόβο και ανατριχίλα επειδή η παρατήρηση και η συσσωρευμένη ανθρώπινη εμπειρία είχαν ξεκαθαρίσει τα πράματα: Όχι μόνο δεν μπορούν να κάμουν κακό τα φίδια που ζουν στο νησί αλλά είναι και χρήσιμα για την αγροτική παραγωγή, καθώς εξολοθρεύουν επιβλαβή είδη όπως είναι τα τρωκτικά. Τη συλλογική αυτή εμπειρία επικύρωναν με τρόπο που δεν χωρούσε αμφισβητήσεις οι παραδόσεις, οι μύθοι, τα τοπικά και τα πανελλήνια έθιμα· δηλαδή αυτά που μεταδίδονταν από στόμα σε στόμα και από γενιά σε γενιά.

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

Η πολυμορφία των εθίμων Θα χρειάζονταν τόμοι ολόκληροι και μελέτες πολλές προκειμένου να εξεταστεί σε βάθος η σχέση του ανθρώπου με τα φίδια· οι μύθοι, οι θρύλοι και ο συμβολικός τους ρόλος σε διάφορες αποχές και θρησκείες. Δεκάδες είναι οι σχετικές αναφορές στο πολύτομο έργο του James George Frazer Ο Χρυσός Κλώνος, που καταγράφει εθιμικές και μαγικές τελετές από όλο σχεδόν τον προνεωτερικό κόσμο. Μαγικές τελετές, λατρείες ιερών όφεων, τελε-

πολης των Αθηνών; Ή ακόμη και τους φιδόμορφους ήρωες και τις φιδόμορφες θεότητες; Τον Κέκροπα, τον Εριχθόνιο, τον Οφίωνα; Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα της εντυπωσιακής και συχνά αντιφατικής σχέσης του ανθρώπου με τα ερπετά προέρχεται από μια περιοχή της ανατολικής Αφρικής, δηλαδή μιας περιοχής στην οποία τα φίδια δεν είναι καθόλου ακίνδυνα και, πιο συγκεκριμένα, από τους Ακικού-

ο σπουδαίος εθνολόγος Παναγής Λεκατσάς, χρησιμοποιώντας πλείστα παραδείγματα. Γι’ αυτό και σε πολλές περιοχές του κόσμου όταν εμφανιστεί φίδι δεν το σκοτώνουν αλλά φροντίζουν να του προσφέρουν τροφή, συνήθως γάλα. Πολύ χαρακτηριστικό το παράδειγμα της Μαδαγασκάρης, όπου τα μέλη μιας οικογένειας υποδέχονταν με τιμές το φίδι που ερχόταν από το δάσος, το φώναζαν με το όνομα ενός πεθαμένου τους και το

Κάθε Σάββατο βράδυ η γιαγιά δειπνούσε με νοερό συνδαιτυμόνα τον οικουρό όφι!

> Η Μαρία Δ. Μπιτσακάκη κατά τη δεκαετία του 1980. τουργίες, συμβολικοί γάμοι φιδοθεών και πλείστες άλλες εθιμικές πρακτικές συνθέτουν ένα πολύχρωμο ψηφιδωτό μέσα από το οποίο αναδεικνύεται όχι μόνο η πολυμορφία των πεποιθήσεων και των συμβολικών συστημάτων αλλά και η πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ψυχής. Μελετώντας μονάχα τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό μένουμε έκπληκτοι από τις αναφορές σε όφεις. Ποιος μπορεί να ξεχάσει τον ρόλο του οικουρού όφεως της Ακρό-

γιου (άλλοτε βρετανική αποικία). Οι άνθρωποι αυτοί λατρεύουν τα φίδια που ζούνε σε ένα συγκεκριμένο ποτάμι και σε καθορισμένα χρονικά διαστήματα παντρεύουν το φίδι - θεό με νεαρές κοπέλες. Φτιάχνουν καλύβες δίπλα στο ποτάμι και εγκαθιστούν σε αυτές τα κορίτσια προκειμένου να ολοκληρωθούν οι ιεροί γάμοι. Οι Ακικούγιου, όπως και πολλοί άλλοι λαοί, πιστεύουν ότι τα φίδια ενσαρκώνουν τις ψυχές των πεθαμένων, όπως έδειξε

φρόντιζαν σαν να ήταν ο ίδιος ο νεκρός (Λεκατσάς, Η Ψυχή, σελ. 77). Τα παραδείγματα από την ελληνική αρχαιότητα φανερώνουν ότι ο άνθρωπος αισθανόταν πάντα δέος μπροστά σε αυτά τα «παιδιά της γης» που κατείχαν μυστικές γνώσεις και κάτω από ορισμένες συνθήκες μπορούσαν να τις μεταδώσουν στον άνθρωπο, όπως έγινε με τον Τειρεσία ή όπως φαίνεται από πολλούς μύθους (του Μελάμποδα, του Γλαύκου κ.α.).

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Από τη νεοελληνική εθιμολογία ιδιαίτερη εντύπωση προκαλούν τα «Φιδάκια της Παναγίας», σπιτόφιδα κι αυτά (Zamenis situla) που εγκαταβιούν στον ναό της Θεοτόκου στην Κεφαλλονιά και εμφανίζονται κάθε χρόνο στις 15 Αυγούστου (εορτή της Κοιμήσεως), κατά την ώρα της Θείας Λειτουργίας. Το θέμα μελετήθηκε διεξοδικά από τον Δρ. Γιώργο Αικατερινίδη που είχε την καλοσύνη να δημοσιεύσει σχετικό άρθρο και στο δικό μας περιοδικό (τ. 60, φθινόπωρο 2011).

χαρακτηριστικότατο παράδειγμα της σχέσης των αγροτικών πληθυσμών του νησιού με τον «οικουρό όφι»: Σάββατο βράδυ, δεκαετία 1980. Επίσκεψη σε μια από τις δυο γιαγιάδες της συζύγου μου. Ήταν μια χήρα γυναίκα, μητέρα εννιά παιδιών, από τα οποία τα μισά περίπου είχαν πάρει το δρόμο της ξενιτιάς, άλλα ζούσαν στη Γερμανία και άλλα στην Αμερική. Η γιαγιά, ηλικίας πάνω από τα 80 τότε, κατοικούσε σε ένα μεγάλο δίπατο σπίτι με κεραμιδένια στέγη, μεγάλο ισόγειο χώρο, αυλή, στάβλο, πατητήρι και κελάρια για τα γεννήματα της γης.

> Ο κ. Αικατερινίδης κρατά ένα από τα φιδάκια που εμφανίζονται στην Κεφαλλονιά κατά την εορτή της Κοιμήσεως (15 Αυγούστου).

Το δεύτερο πιάτο στο τραπέζι Αφορμή για τούτο το μικρό κείμενο ελαχιστότατο συγκριτικά με την ευρύτητα και την πολυπλοκότητα του θέματος - στάθηκε ένα πρόσφατο ανασκάλεμα της μνήμης και μια σχετική αναφορά στην εκδήλωση παρουσίασης του τόμου «Λαϊκές Τελετουργίες στην Κρήτη - Έθιμα στον κύκλο του χρόνου» (Ηράκλειο, αίθουσα Ανδρόγεω, 27 Νοεμβρίου 2023), όπου διηγήθηκα μια σύντομη βιωματική εμπειρία από τη Μεσαρά της δεκαετίας 1980. Τη μεταφέρω και εδώ γιατί αποτελεί

Τη βρήκαμε να έχει στρώσει τραπέζι και να ετοιμάζεται για το δείπνο της· το φαγητό στην Κρήτη του παλιού καιρού ήταν πάντα μια τελετουργία, το τραπέζι στρωνόταν μόνον όταν είχαν μαζευτεί όλα τα μέλη της οικογένειας· παμπάλαια συνήθεια απαγόρευε το πρόχειρο γεύμα ή δείπνο στο πόδι, συνήθεια που η γιαγιά την τηρούσε ακόμη και στα χρόνια της βαριάς μοναξιάς της, όταν δηλαδή είχε απομείνει μόνη σε αυτό το μεγάλο σπίτι. Σηκώθηκε μόλις μας είδε για το εγκάρδιο καλωσόρισμα και τότε παρατήρησα ότι στο τραπέζι της βρίσκονταν δύο πιάτα. Παραξενεύτηκα αλλά δίσταζα να τη ρωτήσω αν περίμενε

κάποιον για να της κρατήσει συντροφιά και την ίδια στιγμή στο μυαλό μου στριφογύριζαν υποθέσεις, συλλογίστηκα ότι θα μπορούσε να ήταν μια συμβολική έκφραση της ενότητας της οικογένειας. Τη ρώτησα όταν ήμασταν έτοιμοι να φύγουμε και πήρα την εξής εκπληκτική απάντηση: - Για τον όφι του σπιτιού είναι, παιδί μου. Κάθε Σάββατο βράδυ η γιαγιά δειπνούσε με νοερό συνδαιτυμόνα τον οικουρό όφι! Δέος σε καταλαμβάνει όταν ακούς τέτοιες απαντήσεις και το μυαλό σου ταξιδεύει στον χρόνο, στο φίδι της Ακρόπολης, ας πούμε, που χάθηκε τις παραμονές της περσικής επίθεσης και οι Αθηναίοι κατάλαβαν ότι κάποιο μεγάλο κακό θα συνέβαινε στην πόλη τους, στους θρύλους, τις παραδόσεις, σε όλα αυτά που σήμερα μοιάζουν τόσο μακρινά. Η γιαγιά Μαρία Μπιτσακάκη από το Πετροκεφάλι της Μεσαράς πρόσφερε από τη μέρα που έστησε δικό της σπιτικό μέχρι το τέλος της μακράς ζωής της φαγητό στον δικό της οικουρό όφι! Για πολλές δεκαετίες τηρούσε μια πατροπαράδοτη συνήθεια που οι ρίζες της χάνονται στα βάθη των αιώνων. Όπως μας εξήγησε τότε, το ίδιο ακριβώς έκανε και η μητέρα της, το ίδιο και η γιαγιά της. Το πιο εντυπωσιακό, πάντως, σε αυτή τη μικρή ιστορία δεν είναι τόσο η προσφορά του φαγητού στο φίδι του σπιτιού όσο η ίδια η τελετουργία. Το τραπέζι ήταν στρωμένο με τραπεζομάντηλο, το ψωμί βρισκόταν στη θέση του, το νερό επίσης. Η έρευνα αποκάλυψε ότι δεν επρόκειτο για μεμονωμένο περιστατικό που εκπήγαζε από κάποια βαρύνουσα οικογενειακή παράδοση. Το ίδιο ακριβώς έκαναν και άλλοι στο χωριό, αλλά η γιαγιά επέμεινε να κρατά το έθιμο ζωντανό μέχρι τα βαθιά της γεράματα.

ΥΠΕΡ

Τα σπιτόφιδα δίνουν συχνά μάχες με τις γάτες.

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

λου, το φίδι που ζούσε σ’ ένα σπήλαιο των Κομητάδων Σφακίων και κάποια γυναίκα του πρόσφερε τακτικά γάλα, το φίδι που φώλιαζε στη ρίζα ενός γέρικου κυπαρισσιού κοντά στον Άι Γιάννη της Φαιστού και όταν κάποιος το σκότωσε ξεράθηκε το δέντρο. Πρόκειται για ιστορίες που δεν φανερώνουν απλώς τον σεβασμό του παραδοσιακού ανθρώπου προς τις υπόλοιπες μορφές ζωής αλλά τη σχέση του συνολικά με τον φυσικό κόσμο. Στις σελίδες που ακολουθούν διηγούμαστε με λόγια απλά έναν ωραίο

Ταξίδι για τον όφι Πέρασαν χρόνια από τότε και το 2003, πρωί Κυριακής, καθώς συζητούσα με έναν ηλικιωμένο από το πατρικό μου χωριό, έναν παλιό καλό εμποροράφτη, Νίκος Ανδριανάκης το όνομά του, βρέθηκα μπροστά σε μια παρόμοια συνήθεια, το ίδιο εντυπωσιακή. Ο άνθρωπος αυτός είχε μετόχι (αγροτική εκμετάλλευση με μικρό οίκημα που χρησίμευε ως αποθήκη εργαλείων και προϊόντων) ανάμεσα στο Καστέλλι και τη Χερσόνησο Ηρακλείου, σε απόσταση 15 χιλιομέτρων από τη μόνιμη κατοικία του (Κασταμονίτσα). Βιαζόταν εκείνη τη μέρα ο μπαρμπα-Νίκος, έλεγε πως είχε δουλειά και έπρεπε να φύγει γιατί «ο όφις περιμένει». Τον γνώριζα από τα παιδικά μου χρόνια τον «κύριο Νίκο τον ράφτη» αλλά μόλις τότε πληροφορήθηκα ότι σε τακτά χρονικά διαστήματα, κάθε δυο ή τρεις ημέρες, έπαιρνε το αυτοκίνητό του και κατέβαινε στο μετόχι, 30 χιλιόμετρα πηγαινέλα. Έξω από την πόρτα του αγροτόσπιτου είχε αφήσει ένα πιάτο και μέσα σ’ αυτό έβαζε την τροφή για το φίδι του σπιτιού. Θα μπορούσα να προσθέσω κι άλλα πολλά παραδείγματα, όπως το φίδι - φύλακα κάποιου μεγάλου δέντρου στα Περάμπελα του Μεραμπέλ-

Το σπιτόφιδο Εντελώς ακίνδυνο είδος φιδιού που απαντάται στην Ευρώπη και τη Μικρά Ασία. Η επιστημονική του ονομασία είναι Zamenis situla και το μήκος του φτάνει τα 120 εκ. Επιβιώνει σε υψόμετρο μέχρι 1500 μ. περίπου. Ωστόσο, πολύ συχνά το βλέπουμε πολύ κοντά ή και μέσα σε κατοικημένες περιοχές, κυρίως σε αγροτικούς οικισμούς, γεγονός στο οποίο οφείλεται η ονομασία situla (situs είναι ο τόπος, αλλά και το κτίσμα, η οικοδομή). Συχνά επίσης το βλέπουμε να... μονομαχεί με γάτες. Τρέφεται κυρίως με τρωκτικά και γι’ αυτό το εκτιμούσαν ιδιαίτερα οι παλαιότεροι καλλιεργητές της γης. Μαρτυρούνται περιπτώσεις αγροτών της Κρήτης που μάζευαν τα σπιτόφιδα από τα χωράφια και τα άφηναν στο κελάρια τους προκειμένου να απαλλαγούν από ποντικούς.

αρχαίο μύθο με πολλά συμφραζόμενα. Είναι ο μύθος του Γλαύκου, του μικρότερου γιου του Μίνωα, που βρέθηκε πεθαμένος στην Κνωσό, στις αποθήκες των βασιλικών ανακτόρων. Ένα φίδι στάθηκε η αφορμή να επανέλθει ο Γλαύκος στη ζωή. Έτσι λέει ο μύθος που, κοντά σε όλα τα άλλα, αντανακλά αρχέγονες αντιλήψεις που θεωρούν ότι τα φίδια κατέχουν μυστικές γνώσεις, όπως αντανακλά και δοξασίες για τις θαυματουργικές ιδιότητες των βοτάνων.

> 55

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Το φίδι ως σύμβολο Το συναντάμε στα υπέρθυρα των σπιτιών, στα τελετουργικά ψωμιά του Ψηλορείτη, στα αρτίδια που προσφέρονται ως χριστουγεννιάτικα και πασχαλινά στα παιδιά, το γνωρίζουμε ως

Η Μινωίτισσα Θεά των Όφεων σύμβολο της ιατρικής επιστήμης, έκφραση της σοφίας και ιδιαίτερα των μυστικών που δύσκολα μπορεί να γνωρίσει ο άνθρωπος. Κι αν πάμε πίσω στον χρόνο, θα σταματήσουμε στη Μινωίτισσα Θεά των Όφεων, στην Περσεφόνη,

Πάνω: Φιδόσχημο αρτίδιο του Πάσχα. Τέτοια ψωμάκια προσφέρονταν παλαιότερα ως δώρα στα παιδιά. Αριστερά: Το φίδι ως φυλακτήριο σύμβολο σε υπέρθυρο σπιτιού στο Νευς Αμάρι.

> Σύμβολο της γονιμότητας και φυλακτήριο μαζί το φίδι κατέκτησε μιαν ιδιότυπη θέση στον κόσμο των συμβόλων. 56

στην Άρτεμη ή ακόμη και στις ανατολίτικες αιρέσεις του Χριστιανισμού, τον Οφισμό και τους Οφίτες ή Οφιανούς, που χρησιμοποίησαν το φίδι ως σύμβολο και σημείο αναφοράς λόγω της σύνδεσής του με το Δέντρο της Γνώσης! Στις τελετουργίες τους οι Οφίτες ξάπλωναν και φιλούσαν ένα φίδι στο στόμα θεωρώντας τη διαδικασία αυτή μέρος της Θείας Ευχαριστίας. Σύμβολο της γονιμότητας και φυλακτήριο μαζί το φίδι κατέκτησε μιαν ιδιότυπη, αν και συχνά αντιφατική, θέση στον κόσμο των συμβόλων. Σ’ αυτό το «παιδί της γης» που χάνεται κάτω από το χώμα αποδόθηκαν από την αρχαιότητα κιόλας μυστηριακές ιδιότητες και αντιμετωπιζόταν ως σύμβολο της ζωής και του θανάτου. Τέλος δεν έχουν οι συμβολικές νοηματοδοστήσεις των ερπετών σε όλους τους πολιτισμούς του κόσμου. Στον δικό μας, πάντως, οι πιο συχνοί συμβολισμοί του σχετίζονται με τη φύλαξη και την προστασία ιερών χώρων και με τη γονιμότητα ανθρώπων και ζώων. Ακόμη και τα φιδοπουκάμισα (τα φίδια έχουν τη δυνατότητα να ανανεώνουν συχνά το δέρμα τους απορρίπτοντας το παλιό) χρησιμοποιούνταν παλαιότερα σε μαγικές τελετές γονιμότητας. Τα μάζευαν από την ύπαιθρο και έζωναν με αυτό ανθρώπους και ζώα. Παλαιότερα οι «μάγοι» και οι «μοιράρηδες» της Κρήτης αναζητούσαν εναγωνίως «πουκάμισα» των φιδιών. Τα χρησιμοποιούσαν σε θεραπευτικές μαγγανείες και κάποιοι τα έβαζαν μαζί με άλλα είδη μέσα στα φυλακτά. Στις πρακτικές αυτές το φίδι δεν αντιπροσωπεύει δυνάμεις του καλού αλλά δαιμονικές συνέργειες και χρησιμοποιείται με ομοιοπαθητική λογική (το κακό αποδιώχνει το όμοιό του).

ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ

Το φίδι που ανάστησε τον μικρό γιο Ο μύθος του Γλαύκου και τα φίδια που γνωρίζουν το βοτάνι της αθανασίας Γιος του Μίνωα ήταν ο Γλαύκος· ένα χαριτωμένο παιδί που όλη τη μέρα έτρεχε, πότε στις μεγάλες αυλές των ανακτόρων, πότε στους ατέλειωτους διαδρόμους και στις αποθήκες. Κάποια μέρα οι άνθρωποι των βασιλικών ανακτόρων τον είδαν να τρέχει και να κυνηγά έναν ποντικό. Άλλοι έλεγαν πως δεν κυνηγούσε ποντικό αλλά μύγα. Αυτό δεν έχει και τόση σημασία· σημασία έχει το ότι από κείνη τη μέρα κανείς δεν ξανάδε τον Γλαύκο. Λες πως άνοιξε η γης και τον κατάπιε! Ο Μίνως έβαλε τους ανθρώπους του να ψάξουν μέσα κι έξω από το ανάκτορο, στους σκοτεινούς διαδρόμους, στα υπόγεια, στα δάση και στους ελαιώνες, στους αμπελώνες και στις θημωνιές με τα στάχυα. Τίποτα. Πουθενά ο Γλαύκος!

ΥΠΕΡ

του Μίνωα

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

Αναστατώθηκε η βασιλική οικογένεια. Και όσο περνούσαν οι μέρες η αγωνία γινόταν θλίψη και πένθος. Ο Μίνως, όμως, δεν ήταν από κείνους που το βάζουν εύκολα κάτω. Έστειλε ανθρώπους στο μαντείο ζητώντας τη γνώμη και τη βοήθεια των θεών. Η απάντηση που ήρθε έφερε μόνο πονοκεφάλους στον ξακουστό βασιλιά της Κρήτης. Στα κοπάδια του, είπε το μαντείο, είχε γεννηθεί ένα παράξενο μοσχάρι. Έπρεπε να το βρουν και να μαντέψουν τι συμβόλιζε. Τέτοιες ακαταλαβίστικες απαντήσεις έδιναν τα μαντεία. Οι άνθρωποι του ανακτόρου έτρεξαν παντού σ’ όλη την Κρήτη και έψαχναν να βρουν το παράξενο μοσχάρι. Ύστερα από μέρες γύρισαν πίσω και είπαν στον Μίνωα πως το μόνο που είχαν βρει ήταν ένα που άλλαζε διαρκώς χρώματα. Το πρωί ήταν άσπρο, το μεσημέρι κόκκινο και το βράδυ μαύρο. Φώναξε όλους τους σοφούς του βασιλείου ο Μίνωας και τους ρώτησε. Κανείς δεν ήξερε τίποτα! Απελπισμένος ο Κρητικός βασιλιάς έστειλε κήρυκες σε όλα τα μέρη του κόσμου και ζητούσε τη γνώμη των σοφών. Θα έδινε πολύτιμα ανταλλάγματα και δώρα σ’ εκείνον που θα έβρισκε τη λύση. Ύστερα από καιρό εμφανίστηκε στο ανάκτορο της Κνωσού ένας μάντης από το μακρινό Άργος. Τον έλεγαν Πολύειδο, σα να λέμε σήμερα Πολύξερο ή Παντογνώστη. Ζητούσε επίμονα να δει τον Μίνωα. Κι όταν τον οδήγησαν μπροστά στον θρόνο άρχισε να λέει πως ήξερε να λύσει το αίνιγμα. Σε λίγο ο Μίνως άκουγε έκπληκτος πως αυτό το τρίχρωμο μοσχάρι έμοιαζε με το βατόμουρο. Στην αρχή είναι κι εκείνο άσπρο, ύστερα από λίγες μέρες γίνεται κόκκινο κι όταν ωριμάσει γίνεται μαύρο. Η απάντηση του Πολύειδου άρεσε στον Μίνωα. Γι’ αυτό και κράτησε τον μάντη από το Άργος στην Κρήτη λέγοντάς του πως εκείνος που είχε βρει τη λύση του χρησμού εκείνος μπορούσε να βρει και τον Γλαύκο, τον χαμένο του γιο! Ταράχτηκε ο Πολύειδος! Πώς να βρει ένα παιδί σ’ έναν τόπο που δεν τον ήξερε; Πού να ψάξει; Χίλιες φορές του ήρθε στο μυαλό να ομολογήσει στον βασιλιά πως αυτό που του ζητούσε ήταν πολύ δύσκολο και δεν μπορούσε να το κάνει, αλλά μετάνιωνε. Φοβόταν πολύ τον παντοδύναμο βασιλιά. Περίλυπος κι απελπισμένος άρχισε να ψάχνει σ’ όλη την Κρήτη. Μέρες ολόκληρες τριγυρνούσε τις ακτές, πήγαινε στα φαράγγια και τις χαράδρες, έμπαινε στα σπήλαια. Τίποτα! Όταν βρήκε την ψυχραιμία του, άρχισε να μελετά τα σημάδια των ουρανών, να παρατηρεί τους οιωνούς και να προσπαθεί να τους διαβάσει. Κάποια μέρα που περπατούσε σκεφτικός στην παραλία είδε τους γλάρους να πετούν από τη θάλασσα προς τη στεριά. Οι γλάροι πέρασαν από τους αμπελώνες της Κνωσού κι έφτασαν πάνω από το ανάκτορο. Το θεώρησε σημάδι θεϊκό. Εκεί που πήγαιναν οι γλάροι, εκεί έπρεπε να βρίσκεται και ο Γλαύκος! Ευχαρίστησε τους θεούς που του είχαν στείλει ένα

ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ

τόσο σαφές σημάδι κι έτρεξε σαν τρελός στο ανάκτορο. Άρχισε να ψάχνει παντού. Κουράστηκε... Αφού πέρασε λίγη ώρα είδε μέσα στις βασιλικές αποθήκες μια κουκουβάγια. Στην αρχαιότητα έλεγαν γλαύκα την κουκουβάγια κι ο Πολύειδος θεώρησε θεϊκό σημάδι το ότι βρήκε μέσα στις αποθήκες ένα πουλί που είχε το όνομα του χαμένου παιδιού. Μα σαν κοίταξε καλά, είδε πως η γλαύκα ήταν καθισμένη πάνω σ’ ένα μεγάλο πιθάρι και προσπαθούσε να διώξει ένα σμήνος μελισσών που περιτριγύριζαν το πιθάρι Καινούργια σημάδια... Σαν τρελός άρχισε να ψάχνει μέσα στα μεγάλα πιθάρια των βασιλικών αποθηκών. Και σε λίγο τα έκπληκτα μάτια του είδαν τον μικρό γιο του Μίνωα μέσα σ’ ένα πιθάρι γεμάτο μέλι. Τι κρίμα, όμως, το παιδί ήταν πνιγμένο! Τί είχε συμβεί; Καθώς ο μικρός Γλαύκος κυνηγούσε τον ποντικό ή τη μύγα, είχε γλιστρήσει κι είχε πέσει στο πιθάρι με το μέλι. Τρεχάτος ο Πολύειδος πήγε στον Μίνωα: - Χαίρομαι πολύ, βασιλιά μου, που θα σας αναγγείλω ότι η αγωνία για το χαμένο παιδί σας θα τελειώσει. Και λυπούμαι που δεν έχω ευχάριστα νέα να σας πω! Έτσι του ανήγγειλε τον πνιγμό του Γλαύκου. Σκοτείνιασε το πρόσωπο του βασιλιά. Αλλά και πάλι δεν το ’βαλε κάτω. - Εσύ, Πολύειδε, που βρήκες τον Γλαύκο, εσύ ξέρεις και μπορείς να τον αναστήσεις. Καινούργια βάσανα για τον καημένο τον Πολύειδο. Πολλά χρόνια ήταν μάντης, η πείρα τον είχε διδάξει πολλά, ήξερε κι άλλα τόσα από τους προγόνους του, μια και ο φημισμένος μάντης του αρχαίου κόσμου, ο Μελάμπους - Μαυροπόδαρο θα τον λέγαμε σήμερα - ήταν παππούς του, μα ποτέ μέχρι τότε δεν του είχαν ζητήσει να αναστήσει ανθρώπους. Και, μάλιστα, ένα παιδί πνιγμένο από καιρό! Θυμήθηκε πως στην Κρήτη συνήθιζαν τότε να θάβουν τα νεκρά παιδιά μέσα σε πιθάρια γεμάτα μέλι. Κι αυτό τον τρόμαξε ακόμη περισσότερο. Άραγε, σε τι διέφερε ο Γλαύκος από ένα παιδί που είχε ήδη πεθάνει και ταφεί; Το σκέφτηκε καλά ο Πολύειδος. Και στο τέλος πήγε στη μεγάλη αίθουσα του θρόνου και βρήκε τον Μίνωα: - Βασιλιά μου, εκείνο που μου ζητάς δεν μπορώ να το κάνω. Είμαι μάντης, μπορώ να εξηγώ τα αινίγματα, να διαβάζω τα σημάδια των θεών, να παρατηρώ τους οιωνούς, αλλά δεν μπορώ να κάνω αυτό που μόνο ένας θεός θα μπορούσε. Λυπάμαι πολύ, μα δεν έχω τη δύναμη να αναστήσω

τον Γλαύκο. Ο Μίνως, όμως, δεν ήθελε ν’ ακούσει κουβέντα. Αγαπούσε πολύ τον μικρό του γιο και δεν μπορούσε να πιστέψει πως δεν θα τον έβλεπε ξανά ζωντανό. Πήρε το πτώμα του παιδιού, το έβαλε σ’ έναν μεγάλο τάφο κι ύστερα έκλεισε στον ίδιο τάφο και τον καημένο τον Πολύειδο, λέγοντάς του πως εκεί μέσα θα σκεφτόταν καλύτερα και θα έβρισκε τον τρόπο να αναστήσει τον Γλαύκο. Και πως αν δεν έβρισκε τρόπο να τον αναστήσει θα έπρεπε να μείνει για πάντα στη σκοτεινή μοναξιά του τάφου! Σε λίγο ο μάντης από το Άργος έβλεπε με αληθινό τρόμο την πόρτα του μεγάλου θαλαμωτού τάφου να κλείνει πίσω του κι εκείνος να παραμένει ζωντανός μέσα στο σκοτάδι, δίπλα στο πτώμα του πνιγμένου παιδιού. Εκείνα τα χρόνια οι τάφοι σκάβονταν στη γη σαν μεγάλα στρογγυλά δωμάτια. Απελπισμένος και μοναχός όπως ήταν άρχισε να συλλογίζεται πώς θα κατάφερνε να βγει από τον τάφο και να φύγει για πάντα από την Κρήτη. Αλλά όσο κι αν σκεφτόταν, λύση δεν μπορούσε να βρει. Ούτε για την ανάσταση του Γλαύκου ούτε για το δικό του πρωτάκουστο δράμα. Σιγά-σιγά τα μάτια του συνήθισαν το μισοσκόταδο. Στο ελάχιστο φως που έμπαινε από τις χαραμάδες διέκρινε ένα φίδι να σέρνεται και να κατευθύνεται προς το σώμα του Γλαύκου. Φοβήθηκε. Αν το φίδι έκανε κάποιο κακό στο άψυχο σώμα ο Μίνως θα θεωρούσε εκείνον υπαίτιο. Άρπαξε το ξίφος που κρατούσε, ή κάποια πέτρα που βρήκε κοντά του, και σκότωσε το φίδι. Πέρασε λίγη ώρα και ξαφνικά βλέπει ένα δεύτερο φίδι να περνά μέσα από μια χαραμάδα και να μπαίνει στον τάφο. Σερνόταν αργά, σαν κάτι να έψαχνε, μέχρι που είδε το σκοτωμένο φίδι δίπλα στον θαμμένο Γλαύκο. Σύρθηκε γρήγορα, τρύπωσε στη χαραμάδα κι έφυγε. Ο Πολύειδος παρακολουθούσε τις κινήσεις του φιδιού κρατώντας τη λαβή του ξίφους του. Αν έβλεπε ότι το σώμα του Γλαύκου κινδύνευε, θα σκότωνε και το δεύτερο φίδι. Πέρασαν μόνο λίγα λεπτά και το φίδι ξαναμπήκε στον τάφο. Προχωρούσε τώρα πιο γρήγορα και στο στόμα του κρατούσε κάποιο βοτάνι. Σύρθηκε μέχρι εκεί που βρισκόταν το άλλο φίδι, το νεκρό, ακούμπησε πάνω του το βοτάνι και το νεκρό φιδίσιο κορμί άρχισε να ζωντανεύει. Σε λίγο δυο ζωηρά φίδια έφευγαν από τον τάφο και σέρνονταν ευτυχισμένα στα χώματα της Κρήτης. Το σκοτωμένο φίδι είχε αναστηθεί!

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ

Ο Πολύειδος δεν πίστευε στα μάτια του! Πήρε στα χέρια του το βοτάνι, το κοίταξε γεμάτος απορία κι ύστερα το ακούμπησε πάνω στο σώμα του νεκρού παιδιού. Αμέσως ο Γλαύκος άρχισε να κινείται σαν να ξυπνούσε από ύπνο βαθύ! Σε λίγα λεπτά άνοιξε τα μάτια του και σηκώθηκε. Είχε κι εκείνος αναστηθεί! Χωρίς να το καταλάβει ο Πολύειδος είχε βρει το μεγάλο μυστικό: το βοτάνι που μπορούσε να αναστήσει νεκρούς. Δεν ξέρομε αν το χρησιμοποίησε και σε άλλη περίπτωση. Γνωρίζομε μόνο πως ο Μίνως έστησε μεγάλο χορό στο ανάκτορο όταν είδε τον γιο του ολοζώντανο και ζωηρό σαν και πρώτα. Ο Πολύειδος ένιωθε πια ευτυχισμένος! Το είχε η μοίρα της γενιάς του να μαθαίνει τα μυστικά των φιδιών. Μήπως το ίδιο δεν είχε συμβεί και με τον παππού του, τον Μελάμποδα; Εκείνος ο παλιός καλός μάντης είχε σώσει δυο φίδια από τον θάνατο κι εκείνα του ανταπέδωσαν το καλό. Του καθάρισαν με τις γλώσσες τους τα αυτιά τόσο καλά που μπορούσε πια να ακούει ακόμη και τους πιο σιγανούς ψιθύρους. Κι ακόμη να καταλαβαίνει τις φωνές όλων των ζώων, όλων των εντόμων και όλων των ερπετών! Και κάποτε που τον έβαλαν φυλακή είχε ακούσει δυο σκουλήκια που έτρωγαν τα δοκάρια της οροφής να λένε πως μέχρι την άλλη μέρα θα ’χαν καταφάει το ξύλο και η στέγη της φυλακής θα έπεφτε. Το είπε σ’ αυτούς που τον είχαν φυλακίσει και κατάλαβαν πως ο Μελάμποδας δεν έπρεπε να μένει άλλο στη φυλακή γιατί ήταν σπουδαίος μάντης. Φίδια, λοιπόν, βρέθηκαν και τώρα στον δρόμο του εγγονού του. Και βοτάνια που ανασταίνουν και ξαναδίνουν ζωή στους νεκρούς! Ο Πολύειδος ένιωθε πια ευτυχισμένος. Ο Μίνως τον είχε φορτώσει με πλούσια δώρα και ετοιμαζόταν να φύγει από το νησί. Αλλά την τελευταία στιγμή ο βασιλιάς άλλαξε γνώμη. Πώς μπορούσε να αφήσει έναν τόσο σπουδαίο άνθρωπο να φύγει; Μόνο αν ήθελε να διδάξει σε κάποιον την τέχνη της μαντικής θα τον άφηνε. Και αυτός ο κάποιος δεν μπορούσε να ήταν άλλος από τον Γλαύκο. Με βαριά καρδιά δέχτηκε ο Πολύειδος την πρόταση του Μίνωα. Κι από το επόμενο πρωί άρχισε να εκπαιδεύει τον Γλαύκο. Τριγυρνούσαν μαζί στα ψηλά βουνά και του έδειχνε

τα βότανα, κατέβαιναν στους κάμπους, του μιλούσε με τις ώρες και του μάθαινε τα σπουδαία μυστικά της μαντικής τέχνης. Ύστερα από λίγο καιρό ο Γλαύκος ήταν φτασμένος μάντης. Ήξερε όλα σχεδόν τα μυστικά, ήξερε να χρησιμοποιεί τα βότανα, ήξερε να διαβάζει τα μηνύματα των θεών, να ερμηνεύει τους χρησμούς των μαντείων, να παρατηρεί τους οιωνούς... Ο Μίνως χάρηκε πολύ σαν είδε την πρόοδο του γιου του. Τώρα πια ο Πολύειδος ήταν ελεύθερος και μπορούσε να φύγει. Την επόμενη μέρα ο Γλαύκος συνόδευε συγκινημένος τον δάσκαλό του στο λιμάνι. Ένα πλοίο περίμενε εκεί για να τον μεταφέρει στην πατρίδα του. Μα πριν φτάσουν στο λιμάνι, ο Πολύειδος ζήτησε από τον Γλαύκο μια χάρη: να τον φτύσει μέσα στο στόμα! Παράξενη του φάνηκε του Γλαύκου αυτή η προσταγή, αλλά είχε μάθει να υπακούει τον δάσκαλό του. Έκανε, λοιπόν, εκείνο που του ζήτησε ο Πολύειδος... Ο μάντης από το Άργος βρισκόταν πια μακριά από την Κρήτη. Ο Γλαύκος κούνησε το μαντήλι του για να τον χαιρετήσει και τότε κατάλαβε πως είχε ξεχάσει όλα τα μεγάλα μυστικά της μαντικής τέχνης. Το φτύσιμο στο στόμα ήταν η αιτία. Με αυτόν τον συμβολικό τρόπο ο Γλαύκος επέστρεψε στον δάσκαλό του όλα τα μυστικά και όλες τις σπουδαίες γνώσεις που του είχε προσφέρει.

ΣΗΜ. Το παραπάνω κείμενο είναι παρμένο από το παιδικό βιβλίο του Νίκου Ψιλάκη «Μίνως, ο βασιλιάς της Κρήτης» (εκδ. ΚΑΡΜΑΝΩΡ, 1997). Εικονογράφηση: Άγγελος Παπαδημητρίου.

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

EΠΙΣΤΗΜΗ

Μαθαίνοντας τα παραδοσιακά κρητικά κάλαντα ΖΩΓΡΑΦΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΘΕΜΑ ΜΕ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗΤΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ Γεώργιος Μανιός

Εισαγωγή Το 1968 γυρίστηκε η ταινία “2001: Οδύσσεια του διαστήματος”, στην οποία ο μεγάλος Αμερικανός σκηνοθέτης Στάνλεϋ Κιούμπρικ1, βασισμένος σε σενάριο του διακεκριμένου συγγραφέα Άρθουρ Κλαρκ2, οραματιζόταν το κοντινό μέλλον (2000). Πέρα από τα διαπλανητικά ταξίδια, τα κινητά τηλέφωνα, τα tablets και τις γιγαντιαίες επίπεδες οθόνες, οραματίστηκαν και τη δημιουργία της Τεχνητής Νοημοσύνης με τον υπέρ-υπολογιστή HAL 9000. Ο υπέρ-υπολογιστής HAL 9000 αντιπροσώπευε τότε την έννοια της Τεχνητής Νοημοσύνης. Ο HAL, μάλιστα, μπορούσε να αναγνωρίσει φωνητικές εντολές και να λειτουργήσει αυτόνομα. Αν και εμφάνιζε λειτουργικά προβλήματα, αντιπροσώπευε ένα πρώιμο παράδειγμα Τεχνητής Νοημοσύνης στον κινηματογράφο. Η Τεχνητή Νοημοσύνη (Τ.Ν.) έχει πλέον εισχωρήσει για τα καλά στη ζωή μας και κάθε μέρα απολαμβάνουμε τη διείσδυσή της σε ποικίλους τομείς της ανθρώπινης

δραστηριότητας, όπως και στην περίπτωση της Ζωγραφικής. Ένα τέτοιο παράδειγμα εικαστικού συστήματος Τ.Ν. είναι το σύστημα

1. «Κάλαντα» του Νικηφόρου Λύτρα (1873).

DALL-E 3. Όπως λέει η εταιρεία OpenAI που ανέπτυξε το DALL-E 3, το σύστημα αυτό είναι το αποκορύφωμα πολλών ερευνητικών εξελίξεων. Παράγει εικόνες που είναι όχι

μόνο εντυπωσιακές οπτικά αλλά και ευκρινείς σε λεπτομέρειες. Επίσης, μπορεί να αποδώσει αξιόπιστα περίπλοκες υφές, όπως αυτές των κειμένων, των χεριών και των προσώπων.

1. Ο Stanley Kubrick (1928–1999), ήταν ένας από τους πιο αναγνωρισμένους και δημιουργικούς σκηνοθέτες στην ιστορία του κινηματογράφου, Δημιούργησε μια σειρά από εμβληματικές ταινίες που άφησαν εποχή, συμπεριλαμβανομένης και της ταινίας με τίτλο «2001: Οδύσσεια του διαστήματος», στην οποία συνεργάστηκε με τον συγγραφέα Arthur Clarke. 2. Ο Arthur C. Clarke (1917-2008) ήταν ευρέως γνωστός ως συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας.

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

Στο εορταστικό αυτό άρθρο θα δούμε πώς το πρόγραμμα Τεχνητής Νοημοσύνης DALL-Ε 3 μπορεί να δημιουργήσει χριστουγεννιάτικες εικόνες που σχετίζονται με την κρητική παράδοση.

Ζωγραφίζοντας με το DALL-Ε 3

2, 3, 4. «Μικρός Κρητικός μαθαίνει τα χριστουγεννιάτικα παραδοσιακά κάλαντα». DALL-E 3 (2023).

Κοιτάζοντας τον πολύ γνωστό πίνακα του Νικηφόρου Λύτρα3 «Κάλαντα» του 1873 (Εικόνα 1), μπήκαμε στον πειρασμό να δοκιμάσουμε το DALL-E 3 για να δημιουργήσουμε εικόνες παιδιών που μαθαίνουν τα παραδοσιακά κρητικά κάλαντα σε εσωτερικό χώρο χωριάτικου κρητικού σπιτιού προτού ξεχυθούν σε παρέες στους δρόμους για να τα πουν. Τα παιδιά ζητήθηκε να φορούν παραδοσιακές στολές. Το αποτέλεσμα φαίνεται στις παραπάνω εικόνες. Αν και οι φορεσιές των παιδιών όπως και η διακόσμηση των σπιτιών δεν θυμίζουν την παράδοση της Κρήτης, επειδή δεν συμπεριλαμβάνονται επαρκή στοιχεία στη βάση δεδομένων του συστήματος της OpenAI, καταλαβαίνει κάποιος ότι σε μερικά χρόνια αυτό δεν θα είναι πρόβλημα. Κατά τα άλλα, οι εικόνες αποδίδουν ικανοποιητικά το θέμα και μεταφέρουν το πνεύμα των Χριστουγέννων.

3. Ο Νικηφόρος Λύτρας (1832-1904) ήταν ένας από τους σπουδαιότερους Έλληνες ζωγράφους και δασκάλους της ζωγραφικής. Θεωρείται από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Σχολής του Μονάχου.

EΠΙΣΤΗΜΗ

5. Η μουσική φράση που επαναλαμβάνεται στα κάλαντα της Κρήτης όσες φορές χρειαστεί. 6. Η εκδοχή του αρχιμουσικού Γ. Θεοφιλόπουλου για τα κρητικά κάλαντα.

Τι μαθαίνουν να παίζουν τα παιδιά; Ας δώσουμε, όμως, και τη μουσική φράση που μαθαίνουν να παίζουν οι μικροί Κρητικοί της προηγούμενης σελίδας. Τα παραδοσιακά κρητικά κάλαντα διαφέρουν, και ως προς τη μελωδία αλλά και ως προς τα λόγια, από αυτά που παίζονται στην υπόλοιπη Ελλάδα. Οι περισσότεροι Κρητικοί καλλιτέχνες εκτελούν τη μελωδία (με τις μόλις 18 νότες) που φαίνεται στην Εικόνα 54. Μια κάπως διαφορετική εκδοχή δίδει στο βιβλίο του ο αρχιμουσικός Γ. Θεοφιλόπουλος Εικόνα 65. Στη λύρα η έκταση της μουσικής φράσης βαρύ ΝτοΛα ή C-A φαίνεται στην Εικόνα 7. Έτσι τα παιδιά, με λίγη εξάσκηση, μπορούν να συνοδεύσουν την φωνή τους κάτω από τους ήχους κάποιου παραδοσιακού οργάνου και να βιώσουν εντονότερα τη μαγεία της χριστουγεννιάτικης κρητικής παράδοσης, τραγουδώντας τα κάλαντα στις γειτονιές.

Είδαμε προηγουμένως μερικές χριστουγεννιάτικες εικόνες που απεικονίζουν ένα παραδοσιακό θέμα και που δημιουργήθηκαν με ελάχιστη προσπάθεια. Το τι θα δούμε από την Τ.Ν. στο μέλλον, ακόμη και στο πολύ κοντινό, είναι πολύ δύσκολο να προβλεφθεί. 7. Η μουσική έκταση στα παραδοσιακά μας κάλαντα πάνω στη λύρα με τα πατήματα (νότες) που παριστάνονται ως κόκκινοι κύκλοι. Οι κόκκινοι κύκλοι στον πάνω καβαλάρη δείχνουν ότι οι χορδές παίζονται χωρίς να πιέζονται (Ρε και Λα ή D και A).

Επίλογος Η Τεχνητή Νοημοσύνη βρίσκεται πλέον στη ζωή μας και χρησιμοποιείται παγκοσμίως από πολλά εκατομμύρια χρηστών μέσα από τα διαδικτυακά συστήματα τύπου ChatGPT6. Η παραγωγή εικόνων από το DALL·E της OpenAI είναι μια εντυπωσιακή τεχνολογία που λειτουργεί με τη χρήση γλωσσικών περιγραφών για να δημιουργήσει φωτορεαλιστικές εικόνες. Αυτή η δυνατότητα συνδυάζει την ικανότητα του ChatGPT για κατανόηση και παραγωγή κειμένου με μια προηγμένη τεχνολογία δημιουργίας τέχνης. Ειδικά για τα εικαστικά, εκτός από το DALL-E 3, υπάρχει και πλήθος άλλων διαδικτυακών συστημάτων που κάνουν την ίδια δουλειά.

4. H μουσική ακολουθία στο σύστημα ABC είναι: E4 F2 F E D2 C2 E4 F2 F E D4 A4 G2 G2 G2 G2 A2 F2. 5. Γ. Θεοφιλοπουλος. “Δημοτικά τραγούδια”, τεύχος πρώτο, σελ.132, στο Κάλαντα Κρήτης, εκδόσεις Φίλιππος Νάκας,1984. 6. Διαδικτυακό σύστημα Τ.Ν. που χρησιμοποιείται ευρέως σε όλο τον κόσμο και που ανήκει στην OpenAI. Υπάρχει μάλιστα μια ελεύθερη έκδοσή του για τους χρήστες του διαδικτύου.

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ

Η Κισαμίτισσα που επέστρεψε με τα πόδια από το κολαστήρι του Άουσβιτς! Είναι αληθινή εμπειρία ζωής να κουβεντιάζεις με ανθρώπους που δεν σταμάτησαν να παλεύουν, που δεν έχασαν ποτέ το κουράγιο και την ελπίδα τους, με ανθρώπους που αγάπησαν αληθινά τη ζωή και ένιωσαν να τους δίνει η αγάπη δυνάμεις. ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΜΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΠΟΥ ΕΓΙΝΕ ΤΟ ΜΑΚΡΙΝΟ 1987!

ΥΠΕΡ

Τη γνώρισα το 1987. Με τους φίλους Χρήστο Χριστοδούλου και Κυριάκο Γεωργίου ετοιμάζαμε μια σειρά ντοκιμαντέρ με θέματα παρμένα από την ιστορία και τον πολιτισμό της Κρήτης και θέλαμε πολύ να καταγράψουμε τη μαρτυρία της. Μέχρι τότε άκουγα μόνο από φίλους μου Κισαμίτες τη θαυμαστή ιστορία της «κυρίας Μαρίας», μιας ψυχωμένης γυναίκας που είχε ζήσει στο κολαστήρι των γερμανικών στρατοπέδων και όταν τέλειωσε ο πόλεμος κατάφερε να επιστρέψει με... τα πόδια στην Κρήτη. Τη συνάντησα για πρώτη φορά εκείνη την άνοιξη, Απρίλη μήνα, κι ένιωσα δέος μπροστά στην ακατάβλητη δύναμή της δύναμη ψυχής θα την έλεγα σήμερα. Μαρία Γλυμιδάκη-Μανωλαράκη το όνομά της από το Μούλετε (σήμερα Χρυσαυγή) της Κισάμου.

Το ντοκιμαντέρ με την απίστευτη ιστορία της προβλήθηκε αργότερα από την κρατική τηλεόραση και προξένησε τεράστια εντύπωση όχι μόνο στην Ελλάδα μα και σε χώρες του εξωτερικού, παντού όπου υπήρχε ελληνική ομογένεια. Ήταν η ιστορία μιας νεαρής Κρητικοπούλας που κατάφερε να επιβιώσει λόγω της δίψας της για

ζωή και αξιοπρέπεια! Σκέφτηκα να γράψω τώρα δυο λόγια γι’ αυτή τη σπουδαία γυναίκα με την οποία έτυχε να βρεθούμε κι άλλες φορές και να μιλήσουμε σε ραδιοφωνικές εκπομπές. Ξεφυλλίζω τις σελίδες του ημερολογίου μου, ξαναδιαβάζω τους διαλόγους. Είναι αληθινή εμπειρία ζωής να κουβεντιάζεις με ανθρώπους που δεν

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

σταμάτησαν να παλεύουν, που δεν έχασαν ποτέ το κουράγιο και την ελπίδα τους, με ανθρώπους που αγάπησαν αληθινά τη ζωή και ένιωσαν να τους δίνει η αγάπη δυνάμεις.

«Κανείς δεν πίστευε ότι θα ήμουν ζωντανή» Κάπως ανορθόδοξα είχε αρχίσει η πρώτη μας συζήτηση κατά την περίοδο που προετοιμάζαμε την ταινία. Από... το τέλος. Δική μου πρωτοβουλία ήταν, καθώς δεν ήθελα να νιώσει αιφνιδιασμένη η ηρωίδα της Κισάμου. Είχα, όμως, φροντίσει να μάθω λίγα πράγματα για την ιστορία της και κυρίως για την καταδίκη της σε θάνατο και τη μεταφορά της στο Άουσβιτς. Για την αποκοτιά της να επιστρέψει μόνη της δεν γνώριζα. «Σκέφτομαι μόνο τι θα νιώσατε όταν επιστρέψατε στο χωριό σας μετά την περιπέτεια του Άουσβιτς» της είπα

1941. Ναζιστικά στρατεύματα στην Κρήτη.

Λεζάντα.

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ

και είδα τα μεγάλα λαμπερά μάτια της να βουρκώνουν: «Παραλίγο να βρεθώ στο μνημόσυνό μου. Μια-δυο μέρες αν αργούσα θα έτρωγα από τα κόλλυβά μου. Κανείς στο χωριό δεν πίστευε ότι ήμουν ζωντανή και μου ετοίμαζαν εκείνες τις μέρες μνημόσυνο. Με είχαν χάσει. Κι εμένα και τον αδερφό μου, τόσα χρόνια λείπαμε χωρίς να δώσουμε σημάδια ζωής. Ήταν φτηνή τότε η ανθρώπινη ζωή, πολύ φτηνή. Οι Γερμανοί δεν χαρίζονταν. Μια αφορμή να τους έδινες και θα βρισκόσουν στον άλλο κόσμο. Φανταστείτε τώρα τι ένιωσαν οι συγχωριανοί μου όταν με είδαν να περπατώ στο δρόμο. Σαν νεκραναστημένη ήμουν. Νηστική, κουρασμένη, με χιλιοπληγωμένο κορμί». «Ναι, αλλά όχι και πληγωμένη ψυχή». «Κι αυτή πληγώνεται. Πιο πολύ από το κορμί. Δεν με κούρασε τόσο ο δρόμος της επιστροφής όσο η απαν-

“Τότε μου γράψανε και τον αριθμό στο μπράτσο: 82211. Τον βλέπετε στη φωτογραφία; Στην Ελλάδα την έβγαλα λίγα χρόνια μετά. Είχα πια αρχίσει να συνέρχομαι”.

θρωπιά. Κάποια μέρα συνάντησα ένα αυτοκίνητο με Έλληνα οδηγό. Εγώ κουρελιασμένη, βρώμικη, νηστική, σωστό ερείπιο. "Πάρε με μαζί σου, πατριώτη" τον παρακάλεσα. "Έχεις πόδια να περπατήσεις" απάντησε. Τέτοιες ιστορίες έζησα πολλές εκείνα τα χρόνια. Μόλις έσπασαν τα στρατόπεδα και ξεχύθηκαν οι κρατούμενοι στους δρόμους άρχισαν να βγαίνουν κι άλλα φαντάσματα, μαυραγορίτες, σωματέμποροι ό,τι βάλει ο νους του ανθρώπου. Τότε αποφάσισα να ξεκινήσω μόνη μου και να φτάσω με τα πόδια στην Ελλάδα. Ήμουν πολύ ταλαιπωρημένη από την πείνα και τα βασανιστήρια, αλλά πίστευα ότι μπορούσα να αντέξω. Ήθελα να φτάσω μια ώρα αρχύτερα στο χωριό, να ξαναδώ τους δικούς μου, να σμίξω και με τον αρραβωνιαστικό μου - αρραβωνιασμένη ήμουν όταν με πήραν και με έκλεισαν στις φυλακές». Δύσκολο να φανταστεί κανείς σή-

Γερμανικά στρατιωτικά αεροπλάνα σε αεροδρόμιο της Κρήτης.

ΥΠΕΡ

μερα ότι μια νέα κοπέλα θα μπορούσε να ξεκινήσει ένα τέτοιο ταξίδι. Η Μαρία όμως το τόλμησε: «Ξάπλωνα στις άκρες των δρόμων, έκανε κρύο αλλά εγώ μπροστά στη λαχτάρα μου να γυρίσω στον τόπο μου δεν το ένιωθα. Κάθε τόσο σταματούσα και έβαζα λάσπη στο πρόσωπό μου. Έτσι όπως ήμουν αδυνατισμένη και ταλαιπωρημένη με σιχαίνονταν όσοι με βλέπανε, νόμιζαν ότι ήμουν άρρωστη, ότι είχα λέπρα ή κάποια κολλητική αρρώστια. Ίσως γι’ αυτό να μη μου έδωσε κανείς σημασία».

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023

Το ανέλπιστο γράμμα στον αρραβωνιαστικό Από τύχη γλίτωσε την εκτέλεση η Μαρία. Ήταν η εποχή που ο Χίτλερ έδινε, λέει, αμνηστία για τις μεγάλες νίκες του γερμανικού στρατού στην Ευρώπη. Κι ένα πρωί, γύρω στις 5 τα ξημερώματα, βλέπει την πόρτα του κελιού να ανοίγει. Νόμισε ότι θα την άφηναν ελεύθερη αλλά η μοίρα της άλλα είχε γραμμένα. Μαζί με άλλους κρατούμενους τη φορτώνουν σε ένα στρατιωτικό αυτοκίνητο και τη μεταφέρουν στο λιμάνι των Χανίων.

Με τον υποκόπανο του όπλου! Η Μαρία Γλυμιδάκη ζούσε στο χωριό της όταν άρχισαν να πέφτουν τα γερμανικά αλεξίπτωτα, Μάη του 1941. Ήταν νέα κοπέλα, μόλις 18 χρονών, και μπορεί να μην είχε την εμπειρία της ζωής αλλά τον κίνδυνο τον ένιωθε. Άκουγε μαζί με τ’ άλλα κοριτσόπουλα για αλεξίπτωτα και αεροπλάνα, άκουγε και τους πυροβολισμούς, έβλεπε τον ουρανό σκοτεινιασμένο από τα σμήνη των πολεμικών αεροπλάνων και τα αμέτρητα αλεξίπτωτα και ζούσε την αγωνία της επόμενης μέρας. Όπλο δεν είχε πιάσει στα χέρια της. Έπιασε λίγο αργότερα, την ίδια μέρα, αλλά και πάλι δεν ήξερε να το χρησιμοποιήσει. Η αφήγησή της ήταν συγκλονιστική: «Όταν είδα τον μικρό αδερφό μου, ένα ψυχωμένο παλικαράκι 16-17 χρονών, να παλεύει με έναν Γερμανό στρατιώτη δεν μπορούσα να μείνω με σταυρωμένα τα χέρια. Έτρεξα και άρπαξα το όπλο του Γερμανού, αλλά τι να το κάνω το όπλο; Δεν είχα ξαναπιάσει τέτοιο πράμα στα χέρια μου, δεν ήξερα ούτε πού ήταν η σκανδάλη. Γυρίζω λοιπόν και δίνω μια δυνατή με τον υποκόπανο στο κεφάλι του Γερμανού. Τον θάψαμε στα αμπέλια για να μη μαθευτεί, αλλά σε τέτοιους καιρούς είναι δύσκολο να μείνει τέτοιο πράμα κρυφό. Πέρασαν μήνες από τότε και το 1942 ήρθαν οι Γερμανοί και με πήραν. Στον ύπνο μας πιάσανε. Με πήγαν στις φυλακές της Αγιάς μαζί με τον αδερφό μου κι εκεί άρχισαν τα βασανιστήρια. Κάθε πρωί στη Γκεστάπο. Ζητούσαν να ομολογήσουμε και να πούμε πού βρισκόταν ο δικός τους. Τελικά μας καταδίκασαν σε θάνατο».

Δεν με κούρασε τόσο ο δρόμος της επιστροφής όσο η απανθρωπιά. Κάποια μέρα συνάντησα ένα αυτοκίνητο με Έλληνα οδηγό. Εγώ κουρελιασμένη, βρώμικη, νηστική, σωστό ερείπιο. "Πάρε με μαζί σου, πατριώτη" τον παρακάλεσα. "Έχεις πόδια να περπατήσεις" απάντησε.

Η αναγγελία του ντοκιμαντέρ με θέμα την ηρωίδα της Κισάμου από το περιοδικό Ραδιοτηλεόραση. Η πρώτη συζήτηση με τη Μαρία Γλυμιδάκη έγινε κατά την περίοδο που προετοιμαζόταν η ταινία. «Ιταλός ήταν ο οδηγός, ένας άνθρωπος που δεν θα τον ξεχάσω ποτέ. Με είδε απελπισμένη και με λυπήθηκε. Του είπα ότι ήμουν αρραβωνιασμένη και ότι ετοιμαζόμουν για γάμο. Φαίνεται πως συγκινήθηκε γιατί έδειξε κατανόηση. Ποιος ξέρει αν κι αυτόν τον περίμενε κάποια αρραβωνιαστικιά στην Ιταλία; Μου δίνει ένα κομμάτι χαρτί και μου λέει να γράψω δυο-τρεις λέξεις στον άνθρωπό μου, ένα πρόχειρο 75

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ

γράμμα ας πούμε, κι εκείνος θα φρόντιζε να τον βρει και να του το παραδώσει. Αλήθεια έλεγε γιατί πήγε μετά από μέρες στο χωριό και τον βρήκε. Εγώ, όμως, βρισκόμουν πια πολύ μακριά, στον δρόμο για το Άουσβιτς. Φτάνοντας εκεί είδαμε τα μεγάλα κτήρια του στρατοπέδου και νομίσαμε πως θα μας πήγαιναν σε εργοστάσιο. Καταλάβαμε μόνο όταν μας κατέβασαν και είδαμε τι γινόταν. Εμένα με πέρασαν για Εβραία. "Εβραία είσαι"», μου λένε, "και γι’ αυτό σε φέρανε". "Όχι, δεν είμαι", τους απαντώ. Τους Εβραίους τους οδηγούσαν στους φούρνους. Θα με φούρνιζαν κι εμένα αν δεν έφταναν ωστόσο τα χαρτιά που με χαρακτήριζαν πολιτική κρατούμενη. Τα υπόλοιπα είναι καλύτερα να μην σας τα πω τώρα. Τι ξύλο, τι βασανιστήρια, τι πείνα, τι κρύο. Μας είχαν ντυμένους με κάτι ρούχα χάρτινα. Και πού; Στο χιόνι μέσα. Τότε μου γράψανε και τον αριθμό στο μπράτσο: 82211. Τον βλέπετε στη φωτογραφία; Στην Ελλάδα την έβγαλα λίγα χρόνια μετά. Είχα πια αρχίσει να συνέρχομαι».

Η Μαρία Γλυμιδάκη δεν είναι πια στη ζωή. Άφησε, όμως, σαν διδαχή και παρακαταθήκη το παράδειγμά της. Την πίστη της στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Και όπως έλεγε η ίδια, η δύναμη της ψυχής είναι αυτή που κάνει και το κορμί δυνατό. Ν.Ψ.

Φωτογραφίες από γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Δεξιά: Οι κρατούμενοι ντύνονταν με ομοιόμορφες στολές. Κάτω αριστερά: Οι φούρνοι του Νταχάου. Δεξιά: Η είσοδος του ίδιου στρατοπέδου.

Κανείς στο χωριό δεν πίστευε ότι ήμουν ζωντανή και μου ετοίμαζαν εκείνες τις μέρες μνημόσυνο. Με είχαν χάσει. Κι εμένα και τον αδερφό μου, τόσα χρόνια λείπαμε χωρίς να δώσουμε σημάδια ζωής.

ΥΠΕΡ

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2023