ΥπερΧ Τεύχος 75 Φθινόπωρο 2015 by Χαλκιαδάκης Α.Ε.

ΥΠΕΡ

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKET XAΛKIAΔAKH | ΤΕΥΧΟΣ 75 | ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 2015 | ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

ροδοδάκτυλος Εικόνες στολισμένες με κρινάκια της άμμου Ένας Αμερικανός φιλέλληνας γιατρός στη Γραμβούσα του 1825 Η Κρήτη του 19ου αιώνα Η “ιστορική ζωγραφική” του Ευάγγελου Μαρκογιαννάκη

Τα καμαρόσπιτα της Κρήτης

◗◗

Να μιλήσω > για την κρητική ψυχή; Μα πώς να περιγράψεις το πέλαγος;

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6

Φωτογραφήματα

50 Τα καμαρόσπιτα της Κρήτης Του δ/φ Γ. Ν. Αικατερινίδη

Φωτογραφίες και κείμενα: Νίκος Ψιλάκης

16 ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ

56 Ένας Αμερικανός φιλέλληνας γιατρός στη Γραμβούσα του 1825

22 Η Κρήτη του 19ου αιώνα στο έργο

Του Ανδρέα Μανιού

του Ευάγγελου Μαρκογιαννάκη Του Νίκου Ψιλάκη

62 Να μιλήσω για την κρητική ψυχή; Μα πώς να περιγράψεις το πέλαγος;

30 Το γιβέντισμα

72 Η διατροφή των Μινωιτών

34 Ηώς Ροδοδάκτυλος

Της Αθηνάς Κυριακάκη - Σφακάκη

Του Νίκου Ψιλάκη

76 Θριφτής Αφηγήσεις

42 Εικόνες στολισμένες με κρινάκια της άμμου

Του Γιώργου Μανιαδάκη

Του Νίκου Ψιλάκη

42 22

72 50

Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH τηλ. 2810 824 140 1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας Yπεύθυνος σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ

Σύμβουλος έκδοσης: NIKOΣ ΨIΛAKHΣ

Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ BI.ΠE. Hρακλείου Tηλ. 2810 380882 FAX: 2810 380887

Υπεύθυνη Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. Χαλκιαδάκη : ΤΙΝΑ ΜΥΛΩΝΑΚΗ

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

Φωτογραφία εξωφύλλου: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Φωτογραφήματα ΦωΤοΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

> Είναι ο τόπος μας! Είναι ο τόπος μας. Πέτρα και φως. Και μια σταγόνα θάλασσα στο βάθος του ορίζοντα. Όπου κι αν πας θα βρεθείς μπροστά στα σπαράγματα. Κομμάτια κιόνων, όστρακα πανάρχαιων αγγείων, κιονόκρανα, σπόνδυλοι... Μνήμες, μνήμες, κι άλλες μνήμες! Κάποτε-κάποτε σκύβεις στα σβησμένα μονοπάτια, προσπαθείς να διαβάσεις τα βήματα των ανθρώπων, αγγίζεις τα σημάδια που άφησε ο χρόνος, ξαναπλάθεις τον κόσμο που χάθηκε. Είναι τότε που νομίζεις πως το διάφανο φως έμεινε βιγλάτορας κι οδηγός πάνω σε παμπάλαια μετερίζια, είναι τότε που ζωντανεύουν στα μάτια της ψυχής σου οι μορφές των προγόνων. Τους βλέπεις ν' ανηφορίζουν στα ψηλώματα της γης, άλλος κρατώντας αγγεία με λάδι, άλλος τον άρτο τον ιερό της αναίμακτης θυσίας. Τούτο το ξεχασμένο μονοπάτι οδηγούσε κάποτε σε μια λαμπρή παλαιοχριστιανική βασιλική, στη Χερσόνησο. Το περπάτησα πολλές φορές, βρέθηκα να κοιτάζω τη θάλασσα και να βλέπω (με τα μάτια της ψυχής) καράβια μ’ ανοιγμένα πανιά. ο διάλογος με την ιστορία δεν έχει τέλος. Είναι ο τόπος μας. Η Κρήτη της μνήμης. Κάθε που σκύβεις στα χώματά της για ν’ αφήσεις ένα χάδι σε κάποιο ταπεινό λουλουδάκι που προβάλλει στο φως, ακούς τους χτύπους της αρχαίας καρδιάς της.

Είναι τότε που νομίζεις πως το διάφανο φως έμεινε βιγλάτορας κι οδηγός πάνω σε παμπάλαια μετερίζια...

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

ΦωΤοΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Ο λιμανιώτικος μικρόκοσμος Αρκεί να παρακολουθήσει κανείς προσεκτικά τον κατάπλου και τον απόπλου των πλοίων για να κατανοήσει τον ρόλο των λιμανιών στο ελληνικό αρχιπέλαγος. Όλοι κι όλα έρχονται με το καράβι στα μικρονήσια. Άνθρωποι, πραμάτειες, καύσιμα, τρόφιμα. Ιδιαίτερα από τότε που άρχισε να φθίνει η αγροτική παραγωγή και να ρημάζουν οι νησιώτικες πεζούλες, η θαλάσσια συγκοινωνία έγινε συνώνυμη της επιβίωσης. Κάθε φορά που ταξιδεύω στο Αιγαίο (δυστυχώς όχι συχνά τελευταία) στέκομαι όσο περισσότερο χρόνο μπορώ στην πρύμνη και κοιτάζω τον μικρόκοσμο των αιγιοπελαγίτικων λιμανιών. Και φέρνω στον νου τα ταξίδια της ιστορίας, από την εποχή της μινωικής θαλασσοκρατορίας μέχρι τις μέρες μας. Πόσες αγκαλιές άνοιξαν διάπλατα σε τούτα τα λιμάνια, πόσα δάκρυα του μισεμού πότισαν τη σκληρή πέτρα της προκυμαίας, πόσες άγουρες νησιωτοπούλες πήραν το σαπιοκάραβο της άγονης γραμμής για να καταφέρουν να δουλέψουν σαν «δουλικά» στ’ αρχοντόσπιτα της Αθήνας, πόσοι φόρτωσαν δυο πανταλόνια και δυο πουκάμισα σε μια βαλίτσα και πήραν τον δρόμο της ξενιτιάς. Δεν υπάρχει αιγιοπελαγίτικο νησί χωρίς μετανάστες! Κι ύστερα, κάπου προς τα τέλη της δεκαετίας του 1960, ήρθε ο τουρισμός. Πάλι με τα πλοία της γραμμής. Ήταν τότε που άρχισε ν’ αλλάζει ο κόσμος, να ρημάζουν οι πεζούλες και οι προχειροφτιαγμένες κάμερες κάποιων σπιτιών να στολίζονται με ξενόγλωσσες επιγραφές: «Rent rooms» και «Rooms to let». > 8

> Κάθε που ταξιδεύω με πλοίο μένω όσο περισσότερο μπορώ στην πρύμνη και κοιτάζω αυτό το απίθανο μωσαϊκό των νησιώτικων λιμανιών. Άνθρωποι που δένουν τους κάδους, κουλουράδες και παστελάδες, λιμενεργάτες κι αχθοφόροι, μικροπραματευτάδες και μικροξενοδόχοι που περιμένουν την πελατεία ή αναζητούν πελάτες ανάμεσα στους καινουργιοφερμένους επισκέπτες. Βαλίτσες πηγαινοέρχονται, πραμάτειες ξεφορτώνονται, επιβάτες τρέχουν στην μπούκα πόρτα - άλλος έρχεται κι άλλος φεύγει. Από κοντά κι οι ψαράδες. Άλλος ξεψαρίζει, άλλος καλαφατίζει το ψαροκάικο κι άλλος ετοιμάζει τα δίχτυα του...

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

οι νησιώτες ταξιδεύουν με τις πραμάτειες τους. Συνήθως αγροτικά προϊόντα που προορίζονται για ξενιτεμένα παιδιά, συγγενείς, φίλους...

Η τυπική αναφορά στο τοπικό λιμεναρχείο. Όλα εντάξει!

ΦωΤοΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ο άνθρωπος με το ξύλινο κοντάρι περιμένει στην αποβάθρα...

Απέναντι από τις προκυμαίες, εκεί που αρχίζουν οι νησιώτικες Χώρες (έτσι λένε τις πρωτεύουσες), μοσκομυρίζει ο καφές. Ας μετονομάστηκαν οι καφενέδες σε café και καφετέριες. ο ρόλος τους εδώ δεν έχει αλλάξει. οι επιβάτες ξαποσταίνουν στις καρέκλες περιμένοντας... Αν κάτσεις κοντά τους μπορεί να ξεχάσεις τον πρόσκαιρο ταξιδιώτικο ρομαντισμό. Θα τους ακούσεις να μιλούν για τις ερημιές του χειμώνα, για τα πλοία που δεν έρχονται, για τον γιατρό που δεν υπάρχει, για τα λιγοστά προϊόντα που δεν πουλιούνται. Κι ύστερα πάλι θα τους δεις να πίνουν τη ρακή και το ούζο, να τρώνε λιόκαφτα και χταπόδια, να σκουντούν τα ποτήρια. Ένας κόσμος απλός, ζυμωμένος με την αλμύρα!

> Κάθε φορά που βρίσκομαι σε νησιώτικο λιμάνι κρατώ κάμποσες εικόνες στη μνήμη. Πίσω από κάθε άνθρωπο κρύβεται μια ολόκληρη ιστορία. Πίσω από κάθε ταξίδι κρύβεται μια ολόκληρη ιστορία. Κι όταν, ύστερ’ από χρόνια, κοιτάζω τις φωτογραφίες, ξαναζώ τις περασμένες στιγμές, νιώθω ξανά τα ίδια συναισθήματα, προσπαθώ να μαντέψω και πάλι τις μικρές ιστορίες. Στο τελευταίο ανασκάλεμα βρέθηκε ξανά μπροστά μου τούτος ο άνθρωπος με το μακρύ ξύλινο κοντάρι στο χέρι. Το πλοίο πλησίαζε στο νησιώτικο λιμάνι κι εκείνος κατηφόριζε στο μουράγιο. Σαν έφτασε κοντά, σήκωσε όρθιο το κοντάρι και σταμάτησε στην άκρη της προκυμαίας. Δεν είχα καιρό να δω τη συνέχεια. Τα θαλασσινά δρομολόγια παραείναι σφιχτά, τα καράβια δεν έχουν καιρό για χάσιμο, πολλά τα λιμάνια κι ο χρόνος λίγος! Από κάποιον νησιώτη συνεπιβάτη έμαθα τη μικρή ιστορία... του κονταριού. Στην άκρη του έχουν προσδέσει ένα μεταλλικό άγκιστρο για να μπορούν να «ψαρεύουν» τους κάβους. Την ώρα που πλησιάζει το πλοίο ένας χεροδύναμος ναυτικός πετά από τον καταπέλτη στη στεριά το βιλάι - ένα λεπτό σκοινί μ’ ένα βαρίδι στη μια του άκρη. Στην άλλη του άκρη είναι δεμένος ο κάβος. οι άνθρωποι του λιμανιού τραβούν το βιλάι, ρυμουλκούν τον κάβο και τον δένουν στις δέστρες. Κάποτε-κάποτε, όμως, το λεπτό σκοινί με το βαρίδι δεν φτάνει στην προκυμαία. Και τότε έρχεται ο άνθρωπος με τον γάντζο. Τον αγκιστρώνει και τον τραβά στη στεριά. Ένα απλό ναυτικό εργαλείο έρχεται να μας θυμίσει πόσο πολύτιμη είναι η ανθρώπινη εμπειρία. Κι η ευρηματικότητα των ανθρώπων!

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

ΒΑΤοΛΑΚΚοΣ ΧΑΝΙωΝ

Είναι κάποιες στιγμές...

...που χρυσίζει ο κόσμος λες και βάλθηκε ο ήλιος να σκορπίσει όλο το χρυσάφι στην κατάφυτης γης. Βατόλακκος Κυδωνίας, οψιμοκαλόκαιρο. ο φωτογράφος συμμετέχει σ’ αυτή τη μικρή πορεία μέχρι που βλέπει τούτα τα δυο ζευγάρια να πορεύονται προς το φως.

Ποιος φακός θα μπορούσε να μείνει αδιάφορος;

ΦωΤοΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Κάτι σαν... σινικό τείχος της Κρήτης!

Μήκος: 22 χιλιόμετρα! οι ντόπιοι τον λένε «Τοίχο». Και δεν έχουν άδικο. Είναι χτισμένος πάνω σε μια μακρά χωμάτινη κορυφογραμμή και χωρίζει στα δυο το τοπίο. Όπως ακριβώς χωρίζει και τα νερά: Όσα πέφτουν στη νοτική μεριά κυλούν προς το Λιβυκό. Κι όσα πέφτουν στη βορεινή καταλήγουν στο Κρητικό πέλαγος. Αν κι έχουν περάσει περίπου 2.000 χρόνια από τότε που χτίστηκε, μεγάλα κομμάτια του στέκουν ακόμη. Βρίσκεται στην Κασταμονίτσα, δίπλα ακριβώς από τον μικρό οικισμό Μετόχι. (Επισήμως ο οικισμός ονομάζεται Τοίχος -πήρε το όνομά του από το έργο). Πρόκειται για το υδραγωγείο της αρχαίας Λύκτου, που το μελέτησε με τόση επιστημοσύνη ένας διαπρεπής φιλόλογος της παλιότερης γενιάς, ο Νίκος οικονομάκης. Τεράστιο έργο για τα δεδομένα της εποχής. οι κάτοικοι της πόλης με το τόσο φωτεινό όνομα (Λύκτος - πόλη του φωτός) διψούσαν. Έβαλαν, λοιπόν, μπροστά τους ένα μεγαλόπνοο σχέδιο: να φέρουν νερό από απόσταση 22 χιλιομέτρων! Έχτισαν γιγάντιους τοίχους, σκάλισαν βράχους, πέρασαν μέσα από γκρεμούς και λαγκάδια, μελέτησαν τις υψομετρικές διαφορές για να κυλά ομαλά το νερό. Και, φυσικά, τα κατάφεραν! Τον ξέρω από παιδί. Τότε που άκουσα έναν ξενομερίτη δάσκαλο να μιλά σε κάποιους άλλους επισκέπτες για... το σινικό τείχος της Κρήτης(!) Δεν είχα ξανακούσει τότε πως υπήρχε και... σινικό τείχος. Μόνο τούτο. Που οι παλιοί λέγανε πως το είχανε χτίσει Κύκλωπες και Σαραντάπηχοι. Κι η παιδική φαντασία

έπαιρνε φωτιά: Κάπου εκεί κοντά θα πρέπει να ήταν κι η σπηλιά του Κύκλωπα. Και το γιγάντιο σπίτι των Σαραντάπηχων... Σκαρφάλωσα πολλές φορές στα ψηλότερα σημεία του, αγνάντεψα τη θάλασσα του βορρά και τα βουνά του νότου, έπλασα ιστορίες καθώς έβλεπα εκείνες τις τεράστιες τρυπημένες πέτρες, σε σχήμα κύβου όλες, που οι αρχαίοι συγκολλούσαν τη μια με την άλλη κι έφτιαχναν τεράστιους πέτρινους σωλήνες. Μ’ αυτόν τον τρόπο έφτανε λαγαρό το νερό στην αρχαία Λύκτο· μήτε πουλιά, μήτε μιαρά μπορούσαν να το μολύνουν. Κι ακόμη, έβαζα τη φαντασία μου να πετάξει σε χρόνους μακρινούς, προσπαθούσα να καταλάβω τι ένιωσαν οι άνθρωποι αυτοί την πρώτη φορά που είδαν τόσο νερό στην πόλη τους. Καμιά μαρτυρία δε σώθηκε, καμιά γραπτή πηγή δεν κατέγραψε τα συναισθήματα των ανθρώπων, όπως δεν κατέγραψε και τις επίσημες τελετές (τα απαραίτητα για τέτοιες περιστάσεις πανηγύρια) που θα είχαν γίνει εκείνον τον καιρό. Το υδραγωγείο της Λύκτου στέκει ακόμη. Η πόλη, τα δημόσια οικοδομήματα, το μεγαλόπρεπο θέατρο, οι ναοί σκεπάστηκαν από το χώμα. Όσοι αναζητούν τ’ αποστάγματα της μνήμης περπατούν δίπλα στον τοίχο, βλέπουν με τα μάτια της ψυχής τους αρχαίους μαστόρους να μαλάσουν αστρακάσβεστο, ακουμπούν τη ρίγανη, τον σκόλυμο, τον αστύρακα, τις κουρμούλες με τα κοτσιφάλια... Δηλαδή τα φυτά που φυτρώνουν εκεί που κάποτε περπατούσαν, δούλευαν κι ερωτεύονταν άνθρωποι. Κάπως έτσι κάθισα κάποτε κι έγραψα σε στίχους τη δική μου αναζήτηση:

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

Ήταν πόλις, λοιπόν, κι ας κρύβει την αυγή στον κόρφο της κι ας κρύβει το πρόσωπό της πίσω από φωνές στοιχειωμένες κι ας ριγούν πράσινοι χειμώνες σαν την ανάσταση, κίτρινα καλοκαίρια σαν τάφοι που χάσκουν στην οδοντοστοιχία τους, κίτρινη βίβλος απόκρυφη στα χέρια του σκελετωμένου ασκητή. Στύρακες, μυγδαλιές, ρίζες άτρωτες ο σκόλυμος επιμένει στο κίτρινο.

Ανέμου ψίθυρος δοξαστικός το τραγούδι μου πολιορκημένο ανάμεσα στον οίνοπα τον αλάδανο στον οίνοπα τον αλάδανο και τις καμπανούλες στα κίτρινα ημισφαίρια των ναρκίσσων στ’ αγιόκλημα και στο λευκό τ’ άρωμά του στα γυμνόσπερμα στα χασμόφυτα και τις καμπανούλες.

i Δίπλα στο βωμό, εκεί που πέρδικα κανοναρχεί, το σπίτι της ερωμένης μου. Φύτεψα μια ροδιά κι ένα χαμόγελο για να γνωρίζω τις μέρες σαν έρχομαι να τραγουδήσω. Όταν θα κλείνουν τα ρόδα, το χαμόγελο θ’ ανθίζει. Και θα ’χω πάντα μια ρουφηξιά ουρανό για να προσφέρω.

ΦωΤοΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Το φρούτο του έρωτα

Όταν τα χρώματα πυροδοτούν τη μνήμη

άθε που έμπαινα στο σπίτι του παππού μετρούσα τις αρμαθιές με τα κυδώνια, τα ρόγδια και τα πεπόνια τα χειμωνιάτικα που κρέμονταν στα δοκάρια του πόρτεγου, δεμένα με βούρλο και ψαθόχορτο. Έμοιαζαν σαν μεγάλα πολύχρωμα μπουκέτα, ταιριασμένα πιτήδεια με το άγιο χέρι της γιαγιάς· «πρέπει ν' αερίζονται για να κρατήσουν ως τον χειμώνα» μας έλεγε. Το κελάρι με τα γεμάτα κρασοβάρελα ήταν χτισμένο πλάι στο πόρτεγο, ένας τοίχος τα χώριζε. Στη μια γωνιά τα βαρέλια, στην άλλη τα πιθάρια με τα μαγερέματα· φακές, φάβα, κουκιά, παστοφάσουλα. Και στην οροφή τα βοτάνια· φασκόμηλο, δίκταμο, αντωναΐδα, δεμένα ματσάκια-ματσάκια με μπαμπακερές κλωστές. Τα οπωρικά του χειμώνα δε χωρούσαν στο κελάρι. Ποτέ δεν ήθελε η γιαγιά ν' ανακατώνει τις μυρωδιές. Κάθε που άνοιγε το πανωπόρτι και πρόβαινε το κάτασπρο κεφάλι της για να δει ποιος της βροντούσε την πόρτα, ερχόταν στα ρουθούνια μου η μυρωδιά του κυδωνιού. Μυρίζουν και τ' άλλα οπωρικά, μυρίζουν και τα χειμωνικά πεπόνια, μα το άρωμα του κυδωνιού δεν παλεύεται. Όσο κρέμεται στο δέντρο δε μυρίζει. Μόνο σαν το κόψεις και πολυκαιρίσει αρχίζει ν' αναδίνει μια ξεχωριστή μυρωδιά, που θαρρώ πως δεν καμιά δεν της μοιάζει. Την είχα συνδέσει με τη νοικοκυροσύνη κάποτε. Τότε που νοικοκύρης ήταν όποιος ήξερε να κάνει τη γης να γεννοβολά και να συνάζει καρπούς στο κελάρι του. Τώρα που το ξενασκέφτομαι θαρρώ πως άδικο δεν είχα. Τρεις κυδωνιές είχε ο παππούς στο περβόλι του. Κάθε χρόνο φορτώνονταν και τα γεννήματά τους ωρίμαζαν την ίδια εποχή, λίγες βδομάδες μετά την έναρξη της σχολικής χρονιάς, Σεπτέμβρη μήνα. Και τις τρεις τις φρόντιζε, τις πότιζε και τις κόπριζε, μα δεν τις είχε το ίδιο. Τη μια, τη μεσιακή, τη βαγιοκλάδιζε, την κανάκευε λες κι ήταν η αγαπημένη του· «δεν είναι τούτη σαν τις άλλες· τέτοιο δέντρο δεν υπάρχει. Μοσχοκυδωνιά είναι...». Το φθινόπωρο, που πύκνωσαν τα σύννεφα και βλέπαμε τον χειμώνα να κοντοσιμώνει, ο παππούς είχε άλλη δουλειά. Δοκίμαζε το κυδώνια του και τα πιο ώριμα τα έβαζε στα πιθάρια με τα στράφυλα. Ήθελε να ζυμωθούν μαζί και να δώσουν εκείνη τη λεπτή μυρωδιά που «και νεκρούς ανασταίνει» στην καινούργια τσικουδιά. Μέχρι και στο καζάνι έβαζε φέτες κυδωνιού ο παππούς. Παλιά συνταγή. Από τον κυδωνίτη οίνο του αρχαίου κόσμου (κρασί με άρωμα κυδωνιού) στην αρωματισμένη τσικουδιά της Κρήτης.

Πότε-πότε θύμωνε η γιαγιά κι αγρίευε. Γι' άλλη δουλειά τα ήθελε εκείνη τα κυδώνια. Να φτιάξει παστοκύδωνο, να τα μαγερέψει με κρέας, να ψήσει γλυκό κουταλιού με αμύγδαλα ξεφλουδισμένα και αμπερόζα, να μοσχομυρίζει από μακριά η κουζίνα της... Φωτογράφισα τα κυδώνια τ' απομεσήμερο για να έρχονται οι θερμές αποχρώσεις να πυροδοτούν τη μνήμη. Κι από τα βάθη της ν' αναδύονται τα κείμενα των αρχαίων. Πίστευαν πως τα κυδώνια κατάγονται από την Κρήτη, μάλλον ηχούσε σαν σάλπιγγα στ' αυτιά τους η ονομασία μιας πόλης· της κρητικής Κυδωνίας.

ΥΓ Δεν είναι (μόνο) δικές μου αναμνήσεις. Όποιος έζησε τα παιδικά του χρόνια μέχρι τη δεκαετία του 1970 και διαβάσει τις παραπάνω γραμμές μπορεί να δει, μεσ' από την αχλή του ονείρου, τον δικό του παππού με τη φαντή ποδιά γεμάτη κυδώνια και ρόγδια. Ίσως και να δει ξανά με τα μάτια της ψυχής τις «κρεμανταλιές» να αιωρούνται στα μεσοδόκια του παλιού κρητικού σπιτιού, ίσως και να φτάσει στ' αυτιά του σαν απόηχος μακρινός η κοινότατη μαντινάδα που συνδέει το κυδώνι με το πάθος του έρωτα:

Τση χήρας το προσκέφαλο μυρίζει σαν κυδώνι και το μυρίστηκα κι εγώ κι ο νους μου δε μερώνει. Ερωτικό ελιξίριο, λοιπόν, το ταπεινό φθινοπωριάτικο φρούτο. Την είχε ακούσει κι ο Καζαντζάκης κάποτε. Φαίνεται πως του άρεσε και την ταίριασε με μαστοριά στο χτήρι του λόγου του. Σαν απόηχος φτάνει στ' αυτιά μας και το παλιό καλό ριζίτικο που μιλά για τον μοσχομύριστο γιο κάποιας καλόγριας:

-Καλογριοπούλα, καλογρά, μικρή καλογριοπούλα, ειντά 'τρωγες στο γάστρι σου κι εμύρισεν ο γιος σου; -Κυδώνι ετρώγα το ταχύ, μήλο το μεσημέρι, αργά 'πινα γλυκύν κρασί.

ΥΠΕΡ

Αφέντη, στο περβόλι σου κι αν βάλεις περβολάρη, βάλε εμέ τη λυγερή να 'ρίζω το περβόλι, να βάνω μέλι στσι μηλιές, ζάχαρη στα κυδώνια, για να περνούν οι γι-άρχοντες με τσι βασιλοπούλες να λένε: «Ποιος τα μέλωνε;» (ριζίτικο)

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

> Στα super market Χαλκιαδάκης,

οι εκπλήξεις δεν τελειώνουν ποτέ! Όπως πολύ καλά γνωρίζουν οι πελάτες μας, στα super market Χαλκιαδάκης πάντα φροντίζουμε να καλύπτουμε τις ανάγκες και τις επιθυμίες σας, εξασφαλίζοντας τις ανταγωνιστικότερες προσφορές και τα πιο δελεαστικά δώρα! Το μόνο που έχετε να κάνετε είναι να χρησιμοποιείτε την Xtra card Χαλκιαδάκης σε κάθε αγορά σας.

20 τυχεροί ήρθαν στα καταστήματά μας περπατώντας και... έφυγαν… με ορθοπεταλιές!

ι πελάτες μας, αγοράζοντας προϊόντα της Henkel (Diadermine, Gliss, Taft, Palette, Fa κ.α.) και με τη χρήση της Xtra card, αυτομάτως μπήκαν στην κλήρωση για 20 ποδήλατα! οι τυχεροί που κληρώθηκαν παρέλαβαν το ποδήλατό τους από το κατάστημα που τους εξυπηρετούσε, και πλέον ευχαριστιούνται τις διαδρομές τους φροντίζοντας παράλληλα την άθλησή τους, αλλά και το περιβάλλον, αφού το ποδήλατο ευνοεί όλα τα παραπάνω με τον πιο διασκεδαστικό τρόπο!

οι προσφορές μας σας ταξίδεψαν… στη μαγευτική Σαντορίνη!

ία πολύ καλοκαιρινή έκπληξη περίμενε τους τυχερούς πελάτες μας που χρησιμοποίησαν την Xtra card στις αγορές των προϊόντων Henkel (Keratin color, Supersoft, Palette Styling κ.α.). Μετά τη συμμετοχή τους στην κλήρωση, ο τυχερός που αναδείχτηκε έλαβε τα εισιτήριά του για ένα μαγευτικό τριήμερο στην Σαντορίνη! Ήταν ένα πραγματικά δροσιστικό δώρο, μέσα σε ένα πολύ ζεστό καλοκαίρι!

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

Υποδεχόμαστε το φθινόπωρο με όμορφα, υγιή μαλλιά!

ετά τις υπέροχες καλοκαιρινές εκπλήξεις, φροντίσαμε για τη φθινοπωρινή σας περιποίηση ώστε όλοι να υποδεχτούμε την αλλαγή εποχής με ανανέωση και υγεία! Με αυτή την σκέψη, δημιουργήσαμε τον πιο απολαυστικό τρόπο για να αποχαιρετίσουμε το καλοκαίρι -ζητήσαμε να μας δημοσιεύσετε στη σελίδα μας στο facebook https://www.facebook.com/xalkiadakis.gr μία φωτογραφία της αγαπημένης σας παραλίας, γνωρίζοντάς την και σ’ εμάς. Το αποτέλεσμα ήταν πραγματικά γαλανό! Η σελίδα μας γέμισε πανέμορφες παραλίες, που κάθε ταξιδιωτικός οδηγός θα τις ζήλευε! Κατόπιν, πραγματοποιήθηκε κλήρωση και 38 τυχεροί / τυχερές κέρδισαν από μία τσάντα με προϊόντα Gliss, για τη θρέψη, την περιποίηση και το styling των μαλλιών.

τα super market Χαλκιαδάκης πάντα στηρίζουμε την κρητική διατροφή, τους παραγωγούς και τα προϊόντα του τόπου μας. Μέσα σ’ αυτό το πνεύμα και τη λογική, δημιουργήθηκε η εκπομπή “Fresh Κρητικές επιλογές από τα super market Χαλκιαδάκης”. Μέσα σε λίγα λεπτά σας συστήνουμε κρητικά προϊόντα που μπορείτε να προμηθευτείτε από τα καταστήματά μας, και μικρές έξυπνες συμβουλές για την κου-

fresh

Νέα εκπομπή με Φρέσκες Κρητικές επιλογές από τα super market Χαλκιαδάκης!

◗

ζίνα και το σπίτι. Κάθε φορά μία τυχερή πελάτισσά μας κερδίζει μία δωροεπιταγή αξίας 100€ για τις αγορές της. Μπορείτε κι εσείς να συμμετέχετε στην εκπομπή και να ενημερωθείτε για τα νέα μας, κάθε Δευτέρα, Τετάρτη και Παρασκευή, στις 20:50, στο TV Creta. Από τα γυρίσματα (αριστερά) και η νικήτρια (δεξιά).

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

> Σειρά προϊόντων εμπιστοσύνης

από την Χαλκιαδάκης για να είναι όλα… «5κάθαρα»!

οικογένεια καθαριστικών προϊόντων ιδιωτικής ετικέτας Χαλκιαδάκης μεγάλωσε, και είναι έτοιμη να καλύψει ακόμα περισσότερες ανάγκες σας, ώστε όλα να είναι «5κάθαρα» σε ποιότητα εμπιστοσύνης Χαλκιαδάκη, και τιμές εξαιρετικά συμφέρουσες! Στα ράφια των καταστημάτων μας μπορείτε να βρείτε χλωρίνη 2 lt και 750 ml, Υγρό Γενικού Καθαρισμού 1 lt, Υγρό πιάτων 500 ml και 750 ml, Υγρό τζαμιών 500 ml και σκόνη για πλύσιμο στο χέρι 450 γρ.

Είμαστε στην Κρήτη και… ξέρουμε από

λάδι!

εν θα μπορούσε να λείπει από μία σειρά κρητικών προϊόντων το κατ εξοχήν προϊόν του τόπου μας, το αγνό παρθένο ελαιόλαδο! Η σειρά προϊόντων ιδιωτικής ετικέτας «προϊόν εμπιστοσύνης Χαλκιαδάκης» παρουσιάζει τη νέα συσκευασία ελαιολάδου Χαλκιαδάκης σε πρακτικό μπουκάλι 1 λίτρου, το οποίο έρχεται δίπλα στον «μεγάλο του αδερφό», την συσκευασία 5 λίτρων.

Τώρα, όποιες κι αν είναι οι ανάγκες σας, το όνομα που εμπιστεύεστε μπορεί να τις καλύψει στην καλύτερη ποιότητα σε συνδυασμό με την καλύτερη τιμή.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

πλή βράβευση της εταιρίας Χαλκιαδάκης Α.Ε. από τα σελφ σέρβις Excellence Awards 2015!

ημαντικές διακρίσεις κατέκτησαν και φέτος οι επιχειρήσεις σούπερ μάρκετ και προμηθευτών ταχυκίνητων προϊόντων, που υλοποίησαν καινοτόμες πρωτοβουλίες με σημαντικά αποτελέσματα σε πολλούς και διαφορετικούς τομείς της δραστηριότητάς τους, στα «σελφ σέρβις Excellence Awards 2015». Η απονομή των βραβείων, που διοργανώνουν το περιοδικό «σελφ σέρβις» της Boussias Communications και το Εργαστήριο Ηλεκτρονικού Εμπορίου & Επιχειρείν –ELTRUN- του οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, πραγματοποιήθηκε στις 17 Σεπτεμβρίου, σε μια εντυπωσιακή τελετή στο Balux Prive, στην Αθήνα, παρουσία του Υπ. οικονομίας κ. Νίκου Χριστοδουλάκη. Στους μεγάλους νικητές των βραβείων κατατάσσεται η εταιρία Χαλκιαδάκης ΑΕ, που έλαβε 3 χρυσά βραβεία:  ΧΡΥΣΟ βραβείο στην κατηγορία «Συστήματα Διασφάλισης Ποιότητας», «Κρητικός Λαχανόκηπος», που αφορά την ασφάλεια οπωροκηπευτικών. Για τρίτη συνεχόμενη χρονιά, τα super market Χαλκιαδάκης διακρίνονται για την ποιότητα και την ασφάλεια στα οπωροκηπευτικά που προσφέρουν στους πελάτες τους!  ΧΡΥΣΟ βραβείο στην κατηγορία «Κοινές Ενέργειες CSR» με

Η Κρήτη στην

Anuga

Δ. Βατσιθιανός από Χαλκιαδάκης Α.Ε. και Π. Αναγνωστόπουλος και Ε. Τσέντου από Ελαϊς́ Unilever.

Ελαΐς Unilever, «Αποθεματικό Αγάπης», που αφορά την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη και συγκεκριμένα τη διανομή προϊόντων αξίας 70.000€ στα κοινωνικά παντοπωλεία της Κρήτης.  ΧΡΥΣΟ βραβείο στην κατηγορία «Κοινές Προωθητικές Ενέργειες» με Ελαΐς Unilever, «Κρέατος και ζωμών Ψυγείου».

ε χαρά καμαρώσαμε την ενδιαφέρουσα κρητική συμμετοχή σε μία από τις μεγαλύτερες εκθέσεις τροφίμων στον κόσμο. Στην Anuga της Κολωνίας, ανάμεσα σε χιλιάδες εκθέτες από όλο τον κόσμο, η Κρήτη, σε ξεχωριστή συμμετοχή, εξέθεσε τα κρητικά προϊόντα με ιδιαίτερη έμφαση στο ελαιόλαδο. Στην έκθεση υπήρχε μεγάλο ενδιαφέρον γενικότερα στο ελαιόλαδο με συμμετοχές εκθετών από όλο τον κόσμο, καθώς και γευσιγνωσία γύρω από το προϊόν. Παράλληλα, η Περιφέρεια Κρήτης διοργάνωσε ανοικτή εκδήλωση με κρητικά προϊόντα όπου οι επισκέπτες μπορούσαν να δοκιμάσουν τις κρητικές γεύσεις και να πάρουν μία ιδέα της κρητικής φιλοξενίας. Η Κρήτη ήταν παρούσα και σε άλλα τμήματα της έκθεσης με αξιόλογες παρουσίες στα προϊόντα κρέατος, τα παξιμάδια και το κρασί. Ευχόμαστε ολόψυχα καλές εξαγωγές!

ΤΑΝΕΑΜΑΣ

> Τα super market Χαλκιαδάκης στηρίζουν τον αθλητισμό! Δωρεάν εισιτήρια για τον Εργοτέλη

λλη μία χρονιά στηρίζουμε τον Εργοτέλη και η ομάδα, για να μας ευχαριστήσει, προσέφερε δωρεάν εισιτήρια διαρκείας για τους τυχερούς πελάτες μας! Για να αποκτήσουν τα εισιτήρια, οι πελάτες μας έπρεπε να πάρουν μέρος στον διαγωνισμό που πραγματοποιήθηκε στη σελίδα μας στο facebook https://www.facebook.com/xalkiadakis.gr όπου κληρώθηκαν 5 τυχεροί. Στη συνέχεια, έγινε ένας διαγωνισμός εντός καταστημάτων για τους εργαζόμενους της εταιρίας, όπου 5 συνάδελφοι απέκτησαν το δικό τους εισιτήριο διαρκείας. Τα εισιτήρια τα έδωσαν στους τυχερούς οι αγαπημένοι ποδοσφαιριστές του Εργοτέλη Λευτέρης Γιαλούσης και Αντώνης Μπουρσέλης, σε μία όμορφη εκδήλωση στο κατάστημα Max Αλικαρνασσού, όπου μία έξτρα έκπληξη περίμενε τους πελάτες μας, καθώς κληρώθηκαν εκείνη τη στιγμή άλλα 2 εισιτήρια!

Το Restart του ΟΦΗ ξεκινά από τα super market Χαλκιαδάκης!

κόμα μία σεζόν οι πελάτες μας μπορούν να αποκτήσουν σε προνομιακή τιμή εισιτήρια διαρκείας της αγαπημένης τους ομάδας! Σε όλα τα καταστήματα της Κρήτης, οι οπαδοί του οΦΗ έχουν τη δυνατότητα να αποκτήσουν το εισιτήριο διαρκείας τους στην προνομιακή τιμή των 35€ αντί της κανονικής τιμής (40€), με εφάπαξ αγορές 15€ και άνω. Τα super market Χαλκιαδάκης εξασφάλισαν 4 εισιτήρια για εσάς, και 4 τυχεροί τα κερδίσατε μέσα από διαγωνισμό της σελίδας μας στο facebook https://www.facebook.com/xalkiadakis.gr.

Χρυσοί αθλητές με τη στήριξη των super market Χαλκιαδάκης!

συντοπίτης μας Θανάσης Κουκουριτάκης πρόσφατα κατέκτησε το χρυσό μετάλλιο στο Πανελλήνιο πρωτάθλημα καράτε στο Kumite, στην κατηγορία U21 -84kg, και μας έστειλε μία ευχαριστήρια επιστολή που μας έκανε ιδιαίτερα υπερήφανους: “Μέσα στις δύσκολες οικονομικές καταστάσεις που βιώνει ένας ολόκληρος λαός, ο πρωταθλητισμός απαιτεί ακόμα περισσότερες θυσίες. Ευχαριστώ θερμά τον όμιλο Χαλκιαδάκη για την ευγενική χορηγία του, που με βοήθησε να προπονηθώ στην Αθήνα με την Εθνική Ελλάδος και να πετύχω αυτό το αποτέλεσμα”. Σου ευχόμαστε πάντα και παντού νίκες, Θανάση!

Η στήριξη των super market Χαλκιαδάκης έφτασε… στην Κίνα! ο Αθλητικός Σύλλογος Παραδοσιακών Μαχητικών Τεχνών Χανίων κλήθηκε να συμμετάσχει στο Παγκόσμιο Πρωτάθλημα Wushu-Kung Fu στην Κίνα. Η ομάδα των Χανίων είχε ήδη μία εντυπωσιακή εμφάνιση στο Πανελλήνιο Πρωτάθλημα της Ελλάδας με 6 χρυσά και 2 αργυρά μετάλλια. Όταν μας ζητήθηκε στήριξη για την προσπάθεια στην Κίνα συμφωνήσαμε, και το αποτέλεσμα ήταν να επιστρέψουν κρατώντας τη χρυσή διάκριση, που τους ονόμασε πλέον Παγκόσμιους Πρωταθλητές! Τα συγχαρητήριά μας στους Πρωταθλητές, που κατάφεραν να ακουστεί το όνομα της Κρήτης ακόμα και στην Κίνα!

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

Η Κρήτη του 19ου αιώνα στο έργο του Ευάγγελου Μαρκογιαννάκη ΤοΥ ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ

Τον Ευάγγελο Μαρκογιαννάκη δεν τον πρόλαβα εν ζωή. Τον γνώρισα μόνο μέσα από τις αφηγήσεις των παλιών Καστρινών. Άκουγα ιστορίες και ανέκδοτα με πρωταγωνιστή τον «Δάσκαλο» (έτσι τον αποκαλούσαν όλοι) και ζήλευα. Θα ήθελα πολύ να συναντούσα κάποιον άνθρωπο που να γνώρισε από κοντά τις ηρωικές μορφές των τελευταίων χρόνων της Οθωμανοκρατίας, μα και τους τύπους της καθημερινότητας, τους Πασάδες, τους αφεντάδες, αλλά και τους χαλικούτηδες που άδειαζαν κάθε νύχτα τους βόθρους των σπιτιών. Τις πιο όμορφες ιστορίες τις άκουσα από έναν σεβαστό Ιεράρχη (και φίλο μου, παρά τη μεγάλη διαφορά της ηλικίας μας), τον μακαριστό Μητροπολίτη Πέτρας Δημήτριο Μπουρλάκη. Με τις ώρες μου μιλούσε για το παλιό Κάστρο, για τις δικές του μνήμες, αλλά και για τα όσα είχε δει και ακούσει στο εργαστήρι του Δασκάλου. Συχνά-πυκνά τον γειτόνευε, κυρίως όταν ήταν νεαρός αρχιμανδρίτης και στη συνέχεια πρωτοσύγκελος στο Ηράκλειο. Το μωσαϊκό της μνήμης συμπλήρωσαν και αφηγήσεις άλλων, όπως των αξέχαστων Στέργιου Σπανάκη και Γιώργου Ανεμογιάννη.

“οι σύντεκνοι”. Ανήκει στην κ. Μαρία Ζηδιανάκη. Εικόνα κρητικού σπιτιού με την αναμμένη παραστιά, τα μικρά καθίσματα, το καλάθι κρεμασμένο στον τοίχο, τη φουσκόροκα πάνω στο πιθάρι, το σταμνί στον σταμνοστάτη και την κρομμυδοπλεχτή δίπλα στην παραστιά.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

Αριστερά: Στη βρύση στο Μεγάλο Κάστρο. Δεξιά: προσωπογραφίες του ζωγράφου Μαρκογιαννάκη και της εγγονής του, Μαρίας. Και τα δύο είναι έργα του Νικήτα Γρύσπου.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

ταν, ύστερα από χρόνια, είδα για πρώτη φορά κάποιους πίνακες του Μαρκογιαννάκη ταξίδεψα στο χρόνο, μεταφέρθηκα στα χρόνια των παππούδων και των γιαγιάδων, άρχισα να καταλαβαίνω καλύτερα το κλίμα που επικρατούσε στο αστικό περιβάλλον της πόλης και που με τόση μαεστρία το είχε περιγράψει ο Καζαντζάκης στον «Καπετάν Μιχάλη» και στην «Αναφορά» του. Χανούμισσες που περπατούν σε στενά σοκάκια, αυλές περίφρακτες, χαμάληδες, άνθρωποι του καφενέ, μορφές Κρητικών, άντρες και γυναίκες... Χρωστάμε ένα αφιέρωμα στον σπουδαίο αυτό ζωγράφο που για δεκαετίες ολόκληρες κυριαρχούσε στο εικαστικό τοπίο της Κρήτης, ζωγραφίζοντας ιερές εικόνες με έναν δικό του τρόπο, λίγο πριν την κυριαρχία του νεοβυζαντινού στυλ, που καθιερώθηκε στην Κρήτη από φωτεινές μορφές, όπως ο Δημήτρης Σαριδάκης και ο Στέλιος Καρτάκης (στους οποίους επίσης χρωστάμε πολλά). ο Μαρκογιαννάκης ήταν ανήσυχο πνεύμα και είχε καταφέρει να διαγνώσει από νωρίς τις εξελίξεις αυτές. Είχε δει την επιστροφή «στην ιερή τέχνη των προγόνων», όπως έγραφαν οι διάφορες εκκλησιαστικές εγκύκλιοι κατά τη δεκαετία του 1950. Μια από τις χαμένες (δυστυχώς) γραπτές μελέτες που είχε αφήσει αφορούσε στη βυζαντινή τέχνη. Το κυρίως έργο του βρίσκεται διάσπαρτο σε δεκάδες ναούς (ο γράφων έχει συναντήσει εικόνες του στα πιο απίθανα σημεία της Κρήτης). Το υπόλοιπο έργο του, αυτό που θα αποκαλούσαμε σήμερα κοσμική ζωγραφική, δεν είναι ευρύτερα γνωστό. Βρίσκεται διάσπαρτο σε ιδιωτικές και δημόσιες συλλογές και είναι εξαιρετικά δύσκολο να συγκεντρωθεί και να μας δώσει μιαν εικόνα της ζωής στην Κρήτη του 19ου αιώνα. Γιατί ο Μαρκογιαννάκης είχε στρέψει το βλέμμα του προς αυτήν ακριβώς

Ιδιαίτερο και αποκλειστικό είδος του Δασκάλου είναι η «ιστορική ζωγραφική» της εποχής της Τουρκοκρατίας. Με απίστευτη φυσικότητα ο Δάσκαλος ζωντανεύει με το πινέλο του τύπους της Τουρκοκρατίας που τους έζησεν ο ίδιος πριν 40 και 60 χρόνια.

◗ την περίοδο, λες και κάποιες μυστικές φωνές των καλούσαν να ζωντανέψει τις παιδικές του μνήμες. Είναι αδύνατον να διαπιστωθεί σήμερα πόσα τέτοια έργα ζωγράφισε κατά τη μακρά διάρκεια του εικαστικού του βίου. Σίγουρα πολλές δεκάδες. Μερικά σώζονται σήμερα στον Δήμο Ηρακλείου, από δωρεά του Γιώργου Ανεμογιάννη. Γιατί ο Μαρκογιαννάκης υπήρξε κάτι σαν οικογενειακός ζωγράφος της οικογένειας Ανεμογιάννη. Στη μεγάλη σάλα του αρχοντικού του κρέμονταν πίνακες του Καστρινού ζωγράφου. Το ίδιο και στους τοίχους της επαγγελματικής στέγης του Αντώνη Ανεμογιάννη. Η ευκατάστατη αυτή οικογένεια του μεγαλεμπόρου αγόραζε σε κάθε έκθεση έργα, κυρίως 25

Αριστερά: «οι νταουλτζήδες κατά το 1885». Δεξιά: «ο Αρίφ Αγάς με τη λαζαρίνα. Εποχή 1886». ο Μαρκογιαννάκης ζωγράφισε και τα δυο έργα το 1936.

έργα που παρέπεμπαν στο Μεγάλο Κάστρο της μνήμης. Κατά τη δεκαετία του 1930, όταν είχε αρχίσει να διαφαίνεται ότι τα σταφύλια θα αποτελούσαν τη ναυαρχίδα των κρητικών εξαγωγών, είχε καταφύγει στον μινωικό πολιτισμό αναζητώντας τρόπο να συνδέσει το λαμπρό προϊστορικό παρελθόν του νησιού με το σήμερα. Τότε φιλοτέχνησε έργα εμπνευσμένα από μινωικές παραστάσεις που χρησιμοποιήθηκαν στις συσκευασίες των σταφυλιών! Την ίδια εποχή αντέγραφε έργα του Γκρέκο! Αφορμή για τούτο το μικρό αφιέρωμα μας έδωσε ένα κείμενο που δημοσιεύτηκε σε καστρινή εφημερίδα μετά την Κατοχή με αφορμή κάποια από τις πολλές εκθέσεις που έκανε ο Μαρκογιαννάκης εκείνα τα χρόνια. Φέρει την υπογραφή Σ. Γ. Σ. Τα αρχικά αυτά παραπέμπουν σε μια μεγάλη μορφή των Κρητικών Γραμμάτων, τον Στέργιο Σπανάκη. Δεν έχω σχεδόν καθόλου αμφιβολίες για την ταυτότητα του συγγραφέα. Δεν είναι μόνο τα αρχικά Σ .Γ. Σ. που εμφανίζονται σαν υπογραφή στο κείμενο, δεν είναι μόνο το λιτό ύφος το διανθισμένο με ποιητικά ντοκουμέντα, είναι η προσήλωση του συγγραφέα στην αξία του «ντοκουμέντου». ο μακαρίτης ο Στέργιος Σπανάκης ήξερε να διαβάζει τα τεκμήρια της ιστορίας και να αξιοποιεί τις πηγές, ακόμη και τις εικαστικές, για να αποκαλύπτει τις άγνωστες πτυχές του παρελθόντος. Γι’ αυτό και ζητούσε από τον «Δάσκαλο» να αποτυπώσει με το πινέλο του το κλίμα της Κατοχής, όπως θα

Διασώζει το κλίμα της πόλης, όπως το περιέγραψε και ο Καζαντζάκης στον «Καπετάν Μιχάλη» και στην «Αναφορά» του. Χανούμισσες που περπατούν σε στενά σοκάκια, αυλές περίφρακτες, χαμάληδες, άνθρωποι του καφενέ, μορφές Κρητικών, άντρες και γυναίκες...

◗ δούμε παρακάτω. Τον Μαρκογιαννάκη τον συναντούμε συχνά στα δημοσιεύματα του κρητικού τύπου. Σε άρθρα και σε μικρές ειδήσεις που αφορούσαν κυρίως στις εκθέσεις του. Δεν έλειπαν, μάλιστα, και τα δικά του δημοσιεύματα. Έγραφε κι εκείνος. Μα, δυστυχώς, τα πιο πολλά από τα χειρόγραφά του χάθηκαν. Κάποια δυσάρεστα γεγονότα φαίνεται πως σημάδεψαν τον πρώτο καιρό μετά τον θάνατό του (1956) και πολλά από τα θυμητάρια του εξαφανίστηκαν κατά τρόπο μυστηριώδη. Σήμερα οι απόγονοί του διασώζουν μερικά μόνο τεκμήρια και αρκετά έργα του σπουδαίου αυτού ζωγράφου, προσπαθώντας να διασώσουν τη μνήμη του.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

Τελευταίες δεκαετίες της οθωμανοκρατίας. Κρήτη 1886. Δυο χανούμισσες με ομπρέλες στα χέρια βαδίζουν στα στενά σοκάκια του Μεγάλου Κάστρου, δίπλα σε κάποια βρύση. Το έργο φέρει τη χρονολογία 1936.

Το κείμενο του Σπανάκη

Στέργιος Σπανάκης γοητευόταν από το ανασκάλεμα της μνήμης. Ξέροντας πως οι εικόνες του παρελθόντος διατηρούσαν κυρίαρχη θέση στις αναμνήσεις του Μαρκογιαννάκη, τον παρότρυνε να τις μεταφέρει στον καμβά του. Γι’ αυτό και χαρακτηρίζει την τέχνη του Δασκάλου ως «ιστορική ζωγραφική»! Αναδημοσιεύουμε το κείμενο του λόγιου ιστοριοδίφη τονίζοντας, όμως, ότι με τη ζωγραφική του Μαρκογιαννάκη θα ασχοληθούμε ξανά. Του χρωστάμε ένα μεγαλύτερο αφιέρωμα...

Η ΕΚΘΕΣΙΣ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΜΑΡΚΟΓΙΑΝΝΑΚΗ Ύστερα από ολόκληρη δεκαετία, που στο πέρασμά της το Ηράκλειο δοκίμασε έντονα φόβους, τρόμους, καταστροφές, πείνες και δυστυχίες, ένα γεγονός έρχεται να σημειώσει έναν καινούργιο σταθμό στην καλλιτεχνική και πνευματική ζωή της πόλης αυτής: η έκθεση ζωγραφικής του κ. Ευάγγελου Μαρκογιαννάκη, του γνωστού και αγαπητού σε όλους «Δασκάλου». Ο Δάσκαλος δεν παρουσιάζεται για πρώτη φορά στο φιλότεχνο κοινό του Ηρακλείου. Πολλές φορές από το 1923, στις αλλεπάλληλες εκθέσεις του, που τις θυμούμαστε όλοι, παρουσίασε αριστουργήματα και απόσπασε συγχαρητήρια όχι από τους βέβηλους της Τέχνης μα και από ειδικούς και αυστηρούς τεχνοκρίτες. Στην τωρινή του έκθεση, που ανοίγει σήμερα στη νέα αίθουσα της Βικελαίας Βιβλιοθήκης, ο Δάσκαλος υπερέβαλε κάθε προηγούμενο. Στους 28 πίνακες που εκθέτει δείχνει πως το χέρι του όχι μόνο δεν αισθάνεται το βάρος των 75 χρόνων του, μα απεναντίας είναι σταθερότερο. Ο Δάσκαλος παρουσιάζει τρεις εξαιρετικούς πίνακες κρητικής ηθογραφίας: τις «παλιές κουβέντες», το «γειτόνεμα» και το

«σκαμπίλι». Στο είδος αυτό αναμφίβολα είναι απαράμιλλος. Όποιος έζησε και ξέρει τη ζωή του κρητικού χωριού δεν μπορεί παρά να αισθανθεί μέσα στην ψυχή του τις πινελιές του Δασκάλου, γιατί τις έχει ζήσει. Στη γωνιά «από τον γεωπονικό κήπο», στο «εκκλησάκι από το Φόδελε», στο τοπείο «από το Σκαλάνι», στο «μετόχι», στις «δυο ελιές», στη «λίμνη τ’ Αρμυρού», στους βράχους «από το Χουδέτσι» ο Δάσκαλος αποθεώνει το κρητικό τοπείο, τον κρητικό ουρανό, την κρητική ατμόσφαιρα σ’ όλες τις εποχές του χρόνου. Αντικρύζοντας κανείς τους πίνακες αυτούς αισθάνεται άθελά του πότε τη θερμή ατμόσφαιρα του κρητικού καλοκαιριού με τον καταγάλανο ουρανό, πότε τη συννεφιασμένη, μουντή και υγρή, μα γλυκειά ατμόσφαιρα των φθινοπωρινών δειλινών. Ο Δάσκαλος, έχοντας οδηγό στα έργα του την ανοιχτή καρδιά του, ποτέ δεν μας απόδωσε με το πινέλο του την άγρια κρητική φύση του χειμώνα, που αληθινά έχει το δικό της άγριο μεγαλείο. Δεν υστέρησε επίσης στα νατούρ μορτ του. Τα «ροδάκινά» του, τα «βερύκοκκα», τα «κυδώνια», τα «σταφύλια και τα ρόγδια» του δεν ντρέπονται να σταθούν δίπλα στα καλύτερα έργα του είδους των σε διεθνείς εκθέσεις. Ο Δάσκαλος δεν μπορούσε βέβαια να ξεχάσει στους πίνακές του και τη μεγάλη του φιλενάδα, τη θάλασσα! Και μας την απόδωσε στους πέντε εκλεκτούς θαλασσινούς πίνακές του. Η «τραμουντάνα» του είναι από τις καλύτερες θαλασσογραφίες που μας έδωσε μέχρι σήμερα. Μόνο ο Δάσκαλος, που έχει έρωτα με τη θάλασσα και κόντεψε τελευταία να τον πληρώσει με τη ζωή του, μπορούσε να αποδώσει το φουρτουνιασμένο πέλαγος της Κρήτης. Επιτυχία έχει επίσης στο «κρητικό ακρογιάλι», το ξηρό και άδενδρο, στα «όρτσα» και στην «κάλμα μπονάτσα», στους «ψαράδες» και στην «αμμουδιά». Ιδιαίτερο και αποκλειστικό είδος του Δασκάλου είναι η «ιστορική ζωγραφική» της εποχής της Τουρκοκρατίας. Με απίστευτη φυσικότητα ο Δάσκαλος ζωντανεύει με το πινέλο του τύπους της Τουρκοκρατίας που τους έζησεν ο ίδιος πριν 40 και 60 χρόνια. Οι συνομήλικοί του, που τους έζησαν κι αυτοί, δοκιμάζουν έκπληξη βλέποντας μπροστά τους ολοζώντανη τη «Ναζλή Ντουντού», που τους ξυπνά αναμνήσεις..., τις «χανούμισες», που τους θυμίζουν νεανικές τους τρέλλες, τη «Ντελή Τζουμάνα», που φέρνει στη μνήμη τους το γνωστό τους στιχούργημα της λαϊκής μούσας: Δεν τα θυμάστε, βρε παιδιά, τα περασμένα χρόνια που μας εφοβερίζανε του Τούρκου τα κανόνια; Μια «Κουτσαχίλα» είχανε και μια «Ντελή Τζουμάνα» κι όταν θα τις επαίζανε πρώτα τελάλη εβγάνα. Και ο τελάλης έλεγε:

Θαλασσογραφία. Να είναι το έργο που αναφέρει ο Σπανάκης στο κείμενο του; Άγνωστο!

E μπανά μπακ, ραγιάδες! Την Παρασκή σαμπάχ-λι-λάχ θα παίξουν οι μπουρμπάδες πιάτα, τσικάλια, γυαλικά οπού ’χει να φυλάξει, γιατί μπορεί μια μπουρμπαδιά το κάστρο να τραντάξει. Κι ότινος θε να σπάσουνε πρέπει να το κατέχει δεν τα πληρώνει ο χαζινές γιατί παρά δεν έχει.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

ο νερουλάς. Έργο του 1948. Εικόνα με ιδιαίτερη λαογραφική αξία. ο εικονιζόμενος σηκώνει στην πλάτη του ένα ασκί γεμάτο με νερό που καταλήγει σε μια μεγάλη μεταλλική βρύση. Στο ζωνάρι του έχει κρεμασμένα με αλυσίδες δυο μικρά μεταλλικά τάσια. ο άνθρωπος αυτός περιφερόταν ξυπόλητος στους δρόμους του Μεγάλου Κάστρου και πουλούσε νερό! Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το φόντο του πίνακα. ο ζωγράφος δίνει με αχνά χρώματα την εικόνα ενός μπακάλικου της εποχής με τα τσουβάλια γεμάτα όσπρια, ένα βαρέλι (προφανώς με τυρί στην άλμη), σκοινιά κρεμασμένα στα ράφια και άλλα εμπορεύματα.

◗ Δυστυχώς οι Άρχοντές μας ανέκαθεν δεν μπόρεσαν να καταλάβουν την ιστορική αξία για την Κρήτη των πινάκων αυτών. Και άλλη παρόμοια σειρά, σαν «το μεΐτέπι», «τον μουεζίνη» κλπ., που παρουσίασε σε προηγούμενες εκθέσεις του, δεν εφρόντισαν να την αγοράσουν για μια ιστορική πινακοθήκη, που να υπενθυμίζει στις ερχόμενες γενεές τους Τούρκους κατακτητές που πέρασαν από το μαρτυρικό αυτό νησί. Ας ευχηθούμε, οι σημερινοί να κατανοήσουν τη σημασία των πινάκων αυτών και να σπεύσουν να τους αγοράσουν όλους μαζί τους πίνακας αυτούς, για τον σκοπό που αναφέρω παραπάνω. Κι αφού ο λόγος για τους κατακτητές, δεν μπορώ παρά να καταλογίσω και μια παράλειψη στον Δάσκαλο. Ενώ έζησε κι αυτός, όπως και όλοι μας, τη φρίκη της Κατοχής, δεν εφρόντισε να την αποδώσει έστω και με έναν πίνακά του.

Αυτό δεν πρέπει να το παραλείψει στην επομένη έκθεσή του, που του εύχομαι να κάνει τον ερχόμενο χρόνο. Σ. Γ. Σ. ΥΓ Τα έργα που δημοσιεύονται εδώ προέρχονται από τον Δήμο Ηρακλείου, τη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη και το ζεύγος του αιδ. Ματθαίου και της Μαρίας Ζηδιανάκη. Τους ευχαριστούμε. Ευχαριστίες οφείλω επίσης στον Πρόεδρο του Δημοτικού Συμβουλίου Ηρακλείου κ. Γρηγόρη Πασπάτη και στον κ. Στέφανο Γρατσέα από το τμήμα αρχείων της Βικελαίας Βιβλιοθήκης.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Με αφορμή ένα κείμενο του 1949

Το γιβέντισμα Η δημόσια διαπόμπευση ως μέθοδος σωφρονισμού

◗◗ Ξεφυλλίζοντας τα φύλλα των παλιών εφημερίδων συναντά κανείς πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες, κείμενα λαογραφικού και ιστορικού περιεχομένου που καθρεφτίζουν ανάγλυφα την πνευματική κίνηση της εποχής κατά την οποία κυκλοφορούσαν τα εν λόγω έντυπα. Σε μια τέτοια περιδιάβαση σε ειδήσεις του παρελθόντος, έπεσα σ’ ένα κείμενο άγνωστου αρθρογράφου (υπογράφει με το αρχικό Ν.), δημοσιευμένο στην εφημερίδα Νέα Χρονικά Ηρακλείου του 1949 με τίτλο «Τι ήταν το γεβέντισμα. ο δημόσιος διασυρμός». οι απόψεις του αρθρογράφου παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον επειδή δε φαίνεται να αντλεί υλικό μόνο από γραπτές πηγές, αλλά και από τη συλλογική μνήμη.

Το κείμενο του 1949: «ΑΝΑΔΙΦωΝΤΑΣ ΤΗΝ ΙΣΤορΙΑ. ΤΙ ΗΤΑΝ Το “ΓΕΒΕΝΤΙΣΜΑ”. ο ΔΗΜοΣΙοΣ ΔΙΑΣΥρΜοΣ.» Στα μαύρα χρόνια της σκλαβιάς η ζωή των ραγιάδων δεν κόστιζε τίποτε για τον Τούρκο κατακτητή που με κάθε μέσο προσπαθούσε να εξοντώση την ελληνική φυλή. Οι ποινές ήσαν σκληρές, θηριώδεις, κι ο φάλαγγας ήταν το ειδικό εργαλείο με το οποίον έδερναν τους γκιαούρηδες. Να πώς τον περιγράφει ένας σύγχρονος: Ο φάλαγγας ήταν ένα ξύλο μακρύ, από ένα μέτρο έως έξη ρούπια, με δύο τρύπες, ένα περίπου ρούπι μακριά η μια από την άλλη, κι ένα σχοινί περασμένο με δυο κόμπους στις άκρες για να περνά. Εκεί έβαζαν τα πόδια του κατάδικου κι έστριβαν κατόπι το ξύλο σφίγγοντας τα πόδια ως τους αστραγάλους από κάτω και κτυπώντας με μια βέργα. Μετά το ξύλο και το φάλαγγα οι κατάδικοι τις περισσότερες φορές δοκίμαζαν τον «τζερεμέ», δηλαδή το βαρύτατο πρόστιμο, αναλόγως της περιουσίας και της κοινωνικής θέσεως του καταδίκου και το φοβερό «γεβέντισμα», τη βάρβαρη ταπεινωτική διαπόμπευση στην πόλη. Την τελευταία αυτή ποινή επέβαλε συχνά ο Κοτζάμπασης του τόπου, που εκτός από τα αστυνομικά του καθήκοντα είχε και τη φύλαξη των ηθών και την απαγόρευση της άσκοπης σπατάλης για λόγους πολυτελείας. Το «γεβέντισμα» γινόταν κατά τον ακόλουθο τρόπο, όπως μαθαίνουμε από παλαιές πηγές: Όταν επεβάλλετο μια τέτοια ποινή από τον Κοτζάμπαση, ο ντελάλης ειδοποιούσε «το νοήμον κοινόν και την

ΥΠΕΡ

φρουράν» να μαζευτή στο κεντρικώτερο μέρος του τόπου. Όταν όλοι είχαν μαζευτή, παρουσιάζετο η κατάδικος, σέρνοντας από το σχοινί ένα γάιδαρο. Στη διαταγή του Κοτζάμπαση η δύστυχη γυναίκα καβαλίκευε το υπομονετικό ζώο, όχι όπως κατά το συνηθισμένο τρόπο, αλλά ανάποδα, με το πρόσωπο δηλαδή προς την ουρά, την οποία η διαπομπευόμενη ήταν υποχρεωμένη να κρατή σηκωμένη ψηλά με τα δυο της χέρια, σαν σημαία. Και τότες ξεκινούσε η πομπή, από την οποία έλαβε κι η δημοτική λέξη «μπομπή» την σημασία του ντροπιάσματος. Μπροστά πήγαινε ο ντελάλης, ο επίσημος δημόσιος κήρυκας, που αποτελούσε τότε, και σε πολλά ακόμη και σήμερα εξακολουθεί ν’ αποτελή, την προφορική εφημερίδα, και με όσο μπορούσε δυνατώτερη φωνή εξιστορούσε το παράπτωμα για το οποίο η γυναίκα «εγεβετίζεντο», γαϊδουροκαβάλα σε όλους τους δρόμους του τόπου. Το πλήθος, κι ιδίως οι νεαροί μάγκες, εύρισκαν αφορμή για «γλέντι». Μάζευαν αυγά, σάπιες ντομάτες, λεμόνια, λαχανικά κι ό,τι βρωμερό εύρισκαν πρόχειρο και το πετούσαν με απολαυστική μοχθηρία πάνω στη δυστυχισμένη γυναίκα, συνοδεύοντας… το λιθοβολισμό με γιουχαϊσμούς και κάθε λογής βρισιές. Ο ντελάλης, σέρνοντας από το σχοινί το γάιδαρο με το διαπομπευόμενο φόρτωμά του, τον περιέφερε σ’ όλο το χωριό ή την πόλη. Η ανθρώπινη μοχθηρία ξεσπούσε ατιμώρητα, κι όσοι για τον ένα ή τον άλλο λόγο δεν χώνευαν την δυστυχισμένη αυτή γυναίκα εύρισκαν την ευκαιρία να ξεσπάσουν. Η δύστυχη «γεβεντισμένη» σ’ όλην αυτή τη θριαμβική διαδρομή δεν έπαυε να χύνη δάκρυα από ντροπή και ψυχικό πόνο. Κι όταν δεν υπήρχαν πια δρόμοι για να την τριγυρίζη ο ντελάλης – δήμιος, την κατέβαζε από το υποζύγιο και την

Μπροστά πήγαινε ο ντελάλης, ο επίσημος δημόσιος κήρυκας, και με όσο μπορούσε δυνατότερη φωνή εξιστορούσε το παράπτωμα για το οποίο η γυναίκα “εγεβεντίζετο”, γαϊδουροκαβάλα σε όλους τους δρόμους του τόπου.

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

άφηνε ελεύθερη. Φυσικά, έπειτα από τη γελοιοποίηση αυτή η δύστυχη γυναίκα δεν τολμούσε πια να βγη στο δρόμο, αλλά έμενε κλεισμένη στο σπίτι της έως ότου έφευγε κρυφά κάποια νύχτα από τον τόπο της γι’ άλλο μέρος όπου δεν ήταν γνωστή η συμφορά της. Η διαπόμπευση δεν γινόταν μόνο στην Τουρκία, αλλά σ’ όλη την Ευρώπη στους παληούς καιρούς. Είναι γνωστή η ιστορία της Αγγλίδας λαίδη Γκοντίβα που την τριγύρισαν στους δρόμους του Λονδίνου με μόνη ενδυμασία… την πλούσια χρυσόξανθη κόμη της για τιμωρία ερωτικού της παραπτώματος. Άλλοι καιροί, άλλα ήθη. Ν.

Μερικές παρατηρήσεις Το «γιβέντισμα», δηλαδή η δημόσια διαπόμπευση, δεν αποτελούσε μόνο πρακτική των χρόνων της οθωμανοκρατίας, όπως γράφει ο συντάκτης του κειμένου. Δημόσιες διαπομπεύσεις γίνονταν και πολύ παλιότερα, ιδιαίτερα μάλιστα στα βυζαντινά χρόνια, όπως αποκαλύπτουν πολλές πηγές. Περιπτώσεις δημοσίων

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

διαπομπεύσεων μαρτυρούνται και στα αρχαιότερα χρόνια. Όπως ισχυρίζεται ο μελετητής του βυζαντινού πολιτισμού Φαίδων Κουκουλές, στηριζόμενος σε στίχο του αθυρόστομου ποιητή Στέφανου Σαχλίκη, στην ενετοκρατούμενη Κρήτη το γιβέντισμα ονομαζόταν και «κουδούνισμα». Αλλά και σε διάφορες χώρες της δυτικής Ευρώπης η πρακτική της δημόσιας διαπόμπευσης δεν ήταν άγνωστη.

Πόρνες, μοιχοί. βασιλιάδες και... παπάδες! Στα βυζαντινά χρόνια διαπομπεύονταν συνήθως οι γυναίκες που θεωρούνταν ότι διέπρατταν ερωτικά παραπτώματα (μοιχεία, πορνεία κ.α.). Όπως σημειώνει, όμως, πάλι ο Κουκουλές, η ποινή της διαπομπεύσεως επεβάλλετο εις άτομα πάσης κοινωνικής τάξεως, ως και αμφοτέρων των φύλων. Ούτως επομπεύοντο ου μόνον πολίται της κατωτάτης κοινωνικής τάξεως, εις διάφορα περιπεσόντες παραπτώματα, αλλά και άρχοντες, πολιτικοί ή στρατιωτικοί, πολλάκις ανώτερα κατέχοντες αξιώματα, προς δε και βασιλείς ακόμη. Ουδ' εξηρούντο της ατίμου περιαγωγής, μάλιστα εις εποχάς εκκλησιαστικών ερίδων, και οι κληρικοί, ου μόνον οι μοναχοί και οι του κατωτέρου κλήρου, αλλά και επίσκοποι και δη και πατριάρχαι. Κλέφτες, παιδεραστές, εμπρηστές, μέθυσοι, ακόμη και όσοι δεν τηρούσαν την αργία της Κυριακής (!) γνώρισαν το γιβέντισμα στους δρόμους των πόλεων! Σε παλιότερες εποχές ακόμη η ποινή επιβαλλόταν και σε όσους είχαν διαφορετικές πεποιθήσεις από την κρατούσα θρησκεία. Σε πολλά συναξάρια αγίων της Εκκλησίας απαντώνται ακραίες περιπτώσεις διαπομπεύσεων.

Διαπομπεύσεις για αποτυχημένες θεραπευτικές αγωγές και για κακές επιδόσεις στα γράμματα! Στην Κύπρο τιμωρούνταν με διαπόμπευση ακόμη και ο γιατρός που, λόγω λανθασμένης θεραπείας, οδηγούσε τους ασθενείς του στον θάνατο! Και αλλού, στα πρώτα χρόνια μετά την Άλωση, επομπεύονταν ακόμη και οι αμελείς μαθητές. Συνήθως οι πομπευόμενοι, γυναίκες και άντρες, κουρεύονταν πρώτα, ξυλοκοπούνταν άγρια, και στη συνέχεια «σωφρονίζονταν» περιφερόμενοι και χλευαζόμενοι στους δρόμους. Αλλά το μαρτύριο δεν τέλειωνε εκεί. Σε πολλές περιπτώσεις τους άλειφαν με πίσσα τα πρόσωπα, ή τους μούντζωναν με καπνιά (μουζουδιά). Η κοινότατη λέξη «μούντζωμα» φαίνεται να έχει τη ρίζα της σ' αυτή την ατιμωτική τιμωρία.

Με... σημαία το γυναικείο εσώρουχο! Ένας σημαντικός συγγραφέας, ο Δημήτριος Καμπούρογλου, που ασχολήθηκε με την παλιά Αθήνα, περιγράφει με πολύ γλαφυρό τρόπο το αθηναϊκό γιβέντισμα: Όταν συλλαμβάνανε κάποια μοιχαλίδα την ανάγκαζαν να καβαλήσει ανάποδα έναν γάιδαρο παρέα με τον ερωτικό σύντροφό της. Στο λαιμό του γαϊδάρου κρεμούσαν σπλάχνα ζώων (κοιλιές και έντερα) και τους περιέφεραν στους δρόμους της πόλης. Σ' όλο το δρόμο οι παράνομοι ερωτικοί σύντροφοι καθυβρίζονταν και άκουγαν τα γιουχαΐσματα των παιδιών. Το μαρτύριό τους δεν τέλειωνε με το τέλος της διαπόμπευσης. Η πομπή έφτανε κάτω

από την εκκλησία της Παναγίας της Χρυσοκαστριώτισσας εις την κορυφήν του Διονυσιακού Θεάτρου, όπου εξετίθεντο επί 24 ώρας εις τας επισκέψεις και τα σκώμματα των πολιτών. ο Κυρ. Σιμόπουλος παραθέτει μια διαπόμπευση στην Άνδρο, όπως την αφηγείται ο Δ. Πασχάλης: Ο κοτζαμπάσης της Άνδρου, Λεονάρδος Λορέντζος Πολέμης, πρόσταξε να τοποθετήσουν τη μοιχαλίδα πάνω σε γάιδαρο και να την περιφέρουν στις ρούγες. Επί κεφαλής της πομπής ήταν ένας ντελάλης με το βρακί της γυναίκας ψηλά σε κοντάρι...

Στη Σμύρνη του 1729: Η διαπόμπευση και το μπαξίσι στον σούμπαση! Ακόμη και από τα νεότερα χρόνια έχουν διασωθεί μαρτυρίες για δημόσιες διαπομπεύσεις. Ένας ολλανδός περιηγητής, ο Aegidius van Egmont, ήρθε στην ανατολική Μεσόγειο το 1729 και καταγράφει τις πληροφορίες που συγκέντρωσε στη Σμύρνη. Στις περιηγητικές εντυπώσεις, που εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του, σημειώνει (σε μετάφρ. Κυρ. Σιμόπουλου): Όταν ένας Φράγκος θέλει να αποκτήσει παλλακίδα στη Σμύρνη, απευθύνεται στον Τούρκο σούμπαση κι αυτός θα του δώσει άδεια εισπράττοντας μερικά πιάστρα. Αυτή η άδεια τον εξασφαλίζει από κάθε ενόχληση ή επέμβαση στα δικαιώματά του. Χωρίς την έγκριση του σούμπαση ο δεσμός θεωρείται παράνομος και οι συνέπειές του είναι σκληρές. Ο άντρας και η γυναίκα διαπομπεύονται στο δρόμο καβάλα σ’ ένα γάιδαρο. Εκτός, βέβαια, αν πληρώσουν ένα γερό ποσό... X

Ηώς ροδοδάκτυλος

◗ ΚΕΙΜΕΝο - ΦωΤοΓρΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

Δυστυχώς ετούτη η ώρα δεν κρατά πολύ. Μόνο λίγα λεπτά κάθε πρωί. Κι αμέσως μετά το φως αυγαταίνει, ο ήλιος διαφεντεύει τον θόλο του ουρανού, το χρώμα ξεθωριάζει και χάνεται. Μα και τούτα τα λίγα λεπτά της ώρας φτάνουν για να γεμίσουν με θάμπος τα μάτια και τις ψυχές μας με έκσταση. Είναι η ώρα που χαράζει η μέρα. Αδίκησε τον εαυτό του όποιος δε στάθηκε μπροστά σε τούτο το θαύμα, όποιος δεν έστρεψε το βλέμμα στην ανατολή την ώρα που γεννιέται το φως. Ίσως να μην καταλάβει ποτέ τι πάει να πει ομορφιά.

ΗΩΣ ΡΟΔΟΔΑΚΤΥΛΟΣ

λέπω το φως και μακαρίζω τον Όμηρο. Και μακαρίζω τούτον τον τόπο που γεννά ποιητές. Άραγε, θα μπορέσει να περιγράψει κανείς το θαύμα της ανατολής με πιο περιεκτικό και πιο όμορφο τρόπο; Ιλιάδα, πρώτη ραψωδία, στίχος 475:

«...ἦμος δ’ ἠριγένεια φάνη ῥοδοδάκτυλος Ἠώς».

Δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να μεταφέρει κανείς τον στίχο σε μια σύγχρονη γλώσσα. Και τι να πει, δηλαδή; Ότι «φάνηκε η ροδοδάκτυλη Αυγή, αυτή που γεννιέται το πρωί;» Έτσι πάνω-κάτω λέει ο Όμηρος. Η Ηώς είναι Κόρη του μύθου, διάφανη κι αυτή σαν τις όμορφες μέρες του ελληνικού καλοκαιριού. Γεννιέται το πρωί, τραβά με τα ρόδινα δάκτυλά της το πέπλο της νύχτας κι αφήνει το φως να περάσει. Ξαναδιαβάζω το ομηρικό απόσπασμα σε μετάφραση Καζαντζάκη - Κακριδή: Κι η αυγή σαν φάνη η πουρνογέννητη και ροδοδακτυλάτη...

Όμορφος στίχος και τούτος. Αλλά ο πρώτος, ο ομηρικός, μοιάζει με πετυχημένη φωτογραφία. Τον διαβάζεις και βλέπεις ολοκάθαρο μπροστά στα μάτια σου το θαύμα της αυγής!

Μα πώς γίνεται, αλήθεια; Η αρχαία παράδοση θέλει τον Όμηρο τυφλό. Θέλει να πει, δηλαδή, πως ο μέγας ποιητής μας δεν είδε ποτέ του τον ήλιο να προβάλει, δεν είδε ποτέ του εκείνη τη ροδοδάκτυλη κόρη ν’ αναδύεται μέσα από τα σκοτάδια της νύχτας και ν’ ανοίγει την Πύλη της Ανατολής. Μα πώς γίνεται, αλήθεια;

Ἦμος δ’ ἠέλιος κατέδυ καὶ ἐπὶ κνέφας ἦλθε, δὴ τότε κοιμήσαντο παρὰ πρυμνήσια νηός· ἦμος δ’ ἠριγένεια φάνη ῥοδοδάκτυλος Ἠώς. (Ωσάν ο ήλιος έγειρε και τα σκοτάδια απλώσαν μπρος στις πρυμάτσες τ’ άρμενου να κοιμηθούν ξαπλώσαν. Της ροδοδάκτυλης αυγής οι λάμψεις σαν φανήκαν... (Μετάφρ. Γ. Ψυχουντάκη).

... Κι ο χάλκινος ουρανός του Ομήρου Προσπαθώ να αποτυπώσω στη φωτογραφία το φως της αυγής, κοιτάζω το ρόδινο, το κίτρινο, το μαύρο που γίνεται μπλε και θυμάμαι πάλι τον Όμηρο. Αυτός ο τυφλός ποιητής έγραφε κάποτε στις ραψωδίες του πως ο ήλιος ανηφόριζε σ’ έναν πολύχαλκο ουρανό! ροδοδάκτυλη η αυγή, χάλκινος ο ουρανός. Χρώματα, κι

Η Ηώς είναι Κόρη του μύθου, διάφανη κι αυτή σαν τις όμορφες μέρες του καλοκαιριού. Γεννιέται το πρωί, τραβά με τα ρόδινα δάκτυλά της το πέπλο της νύχτας κι αφήνει το φως να περάσει.

◗ άλλα χρώματα, λεπτές αποχρώσεις του κόσμου μας. Φέρνεις στη θύμηση το χρώμα του χαλκού πριν οξειδωθεί και σκουριάσει, συγκρίνεις. ο Ψυχουντάκης μεταφράζει τον στίχο λέγοντας:

Αφήνοντας την όμορφη τη λίμνη ξεπροβάλλει ήλιος στους ολοχάλκινους τους ουρανούς... Και οι Καζαντζάκης - Κακριδής: Την όμορφη τη λίμνη αφήνοντας, στα ολόχαλκα τα ουράνια πρόβαλε ο γήλιος στους αθάνατους το φως του να χαρίσει και στους θνητούς στα πολυκάρπιστα της γης χωράφια απάνω.

Χώρεσε το φως σε λίγες λέξεις! Κανείς άλλος δεν μπόρεσε να χωρέσει το φως σε λίγες λέξεις, να το δαμάσει, να ζωγραφίσει με τόσο λίγες λέξεις το θαύμα. Πολύς λόγος έγινε στην αρχαιότητα για την τυφλότητα του ομήρου. Κάποιοι την αμφισβητούσαν και τότε. Ποιος μπορούσε να πιστέψει πως ήταν τυφλός ο άνθρωπος που έβλεπε τις λεπτές αποχρώσεις του φωτός, που ήξερε να περιγράφει με ακρίβεια θαυμαστή την κάθε ώρα της μέρας; Το ξύπνημα της μέρας κάθε πρωί, το αργό κοίμισμά της κάθε βράδυ; οι ομηρικές μελέτες συνδέουν σήμερα τα ομηρικά έπη με τη μεγάλη προφορική παράδοση του ελληνικού κόσμου. Με τους ραψωδούς, που ξέρανε ν’ αφηγούνται τους έρωτες των θεών και τις περιπέτειες των ανθρώπων. Τέτοιοι ραψωδοί υπήρχαν σε πολλές περιοχές του κόσμου. Αμφιβάλλω, 36

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

ΗΩΣ ΡΟΔΟΔΑΚΤΥΛΟΣ

όμως, αν μπόρεσε κανείς να περιγράψει τόσο όμορφα την πιο πολύχρωμη ώρα της μέρας. Σύμφωνα με τις σύγχρονες ομηρικές μελέτες, τα δυο μεγάλα μας έπη ενσωματώνουν στίχους και αντιλήψεις, παραδόσεις και μύθους, διασώζουν έναν ολόκληρο κόσμο στους στίχους τους. Με τους θεούς του, με τους ήρωες του, με τη μυθοπλαστική του δεινότητα, με την ικανότητα να κοιτάζει την ανατολή και να βλέπει την πουρνογέννητη κόρη να τραβά με τα ρόδινα δάκτυλά της το πέπλο της νύχτας.

Μακαρίζω τον Όμηρο, μακαρίζω κι εμάς που γεννηθήκαμε σ’ έναν τέτοιο τόπο! Κάθε που κοιτάζω το φως της αυγής μακαρίζω τον Όμηρο. Τον ποιητή που κατάφερε να συνομιλήσει με τούτο το θαύμα. Μακαρίζω κι εμάς που γεννηθήκαμε σ’ έναν τέτοιο τόπο. Και μπορούμε να κοιτάζομε την ανατολή και να βλέπομε τα ίδια χρώματα που έβλεπε κάποτε κι ο ποιητής της οδύσσειας!

◗ Την όμορφη τη λίμνη αφήνοντας, στα ολόχαλκα τα ουράνια πρόβαλε ο γήλιος στους αθάνατους το φως του να χαρίσει και στους θνητούς στα πολυκάρπιστα της γης χωράφια απάνω... 38

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

Ηώς των ελληνικών μύθων

Οι Έλληνες τοποθέτησαν την Ηώ στην αυγή του κόσμου! Ανήκει στην πρώτη θεϊκή γενιά κι είναι η αιώνια προπομπός του ήλιου. Έρχεται πάντα πριν απ’ αυτόν και χωρίζει τη νύχτα από τη μέρα. Οι ποιητές την φαντάζονταν αέρινη, μπορούσε να τρυπώσει παντού, όπως τρυπώνει το φως της αυγής. Είχε φτερά στους ώμους και στεφάνι στην κόμη πλεγμένο με λουλούδια και πουλιά. Κι όταν ερχόταν κάθε πρωί, καβάλα σ’ ένα άρμα χρυσό που το έσερναν άσπρα άλογα, κρατούσε μιαν υδρία στο χέρι και σκορπούσε την πρωινή δροσιά, σαν δροσοσταλίδες, στη γης. Υπέροχες ποιητικές περιγραφές για μια θεότητα που σκορπούσε κάθε πρωί την ελπίδα, που ράγιζε το σκότος κι άφηνε το ρόδινο φως να προβάλει. Γιος της είναι ο Εωσφόρος, το πρωινό άστρο. Και σε κάποιους άλλους μύθους εμφανίζονται σαν δικά της παιδιά όλα τ’ άστρα τ’ ουρανού. Τα είχε αποκτήσει με τον Αστραίο, που κι αυτός αποτελούσε προσωποποίηση του έναστρου ουρανού. Παιδιά της είναι κι οι άνεμοι. Ο Ζέφυρος, ο Βορέας, ο Νότος...

Όταν έρχεται στον κόσμο η «ροδοδάκτυλος Ηώς». Η θριαμβευτική έλευση με το άρμα της. Έργο του Giovanni Francesco Barbieri, γνωστού ως Guercino. Βίλα Boncompagni Ludovisi, ρώμη.

Δία στα παλάτια του ολύμπου. Του ζήτησε να κάμει αθάνατο τον αγαπημένο της κι ο μεγάλος Θεός δεν αρνήθηκε. Μόνο που έγινε πάλι το ίδιο λάθος, αυτό που βασάνισε κι άλλους ήρωες του μύθου, όπως τον Ανθηδόνιο Γλαύκο: Η παραδομένη στο πάθος του έρωτα Ηώς ξέχασε να ζητήσει κι άλλη μια χάρη από τον Δια, ίσως πιο σημαντική κι από την πρώτη: να χαρίσει στον αγαπημένο της αιώνια νιότη.

Οι έρωτες της ροδοδάκτυλης θεάς Γεμάτοι είναι οι ελληνικοί μύθοι με τους έρωτές της! Λέγεται πως κάποτε προσπάθησε να ξελογιάσει τον Άρη, κι η θεϊκή σύζυγός του, η Αφροδίτη, θύμωσε τόσο που της έδωσε την πιο πικρόγλυκη κατάρα του κόσμου: να είναι συνέχεια ερωτευμένη! Έτσι πορεύτηκε στις σελίδες του μύθου. Αιωνίως ερωτευμένη. Η αστείρευτη μυθοπλαστική φαντασία των Ελλήνων βρήκε τον καλύτερο τρόπο να δείξει πόσο λεπτή είναι η γραμμή που χωρίζει τον έρωτα από το πάθος, την ευχή από την κατάρα. Η Ηώς, λοιπόν, καταδικάστηκε να είναι πάντα ερωτευμένη, αλλά ποτέ να μη χορταίνει τον έρωτα, ποτέ να μη νιώθει τη χαρά του. Παραδομένη στο πάθος, λοιπόν, έκλεψε μια μέρα τον Τιθωνό, έναν από τους ωραιότερους νέους του μύθου. Τον οδήγησε μακριά, στα ανάκτορά της, που βρίσκονταν στην άκρα του κόσμου. Εκεί τον φρόντιζε, τον έντυνε κι αυτόν με το φως της αυγής, τον τάιζε θεϊκή τροφή, αμβροσία, για να τον κάμει να ξεφύγει από τη μοίρα των ανθρώπων. Ήταν τόσο ερωτευμένη με τον Τιθωνό που πήγε και βρήκε τον

Η Ηώς και ο Τιθωνός. Λεπτομέρεια από αττική ερυθρόμορφη οινοχόη (γύρω στο 470 π.Χ.), Μουσείο Λούβρου, Παρίσι.

ΗΩΣ ΡΟΔΟΔΑΚΤΥΛΟΣ

Η Ηώς, λοιπόν, καταδικάστηκε να είναι πάντα ερωτευμένη, αλλά ποτέ να μη χορταίνει τον έρωτα, ποτέ να μη νιώθει τη χαρά του...

Ο Τιθωνός, ο ξεραμένος τζίτζικας! Περνούσαν τα χρόνια, η ροδοδάκυλη Ηώς έλαμπε, όπως λάμπει το φως της αυγής, μα ο ερωμένος της γερνούσε, κάθε μέρα γερνούσε. Ζάρωσε, μίκρανε, ξεράθηκε το δέρμα του, μα είχε πάνω του τη θεϊκή ευχή και δεν μπορούσε να πεθάνει ποτέ. Τίποτα δεν έμενε πια από κείνον τον όμορφο νέο της νιότης· τίποτα εκτός

από τη φωνή του· αυτή δεν γερνούσε ποτέ! Απογοητευμένη η Ηώς τον έκλεισε σ’ ένα λίκνο πλεγμένο με κλαδιά λυγαριάς και στο τέλος τον λυπήθηκε τόσο που προτίμησε να τον μεταμορφώσει σε τζιτζίκι για να γλιτώσει από το μαρτύριο. Λέγεται πως είναι τα ξεραμένα τζιτζίκια που βλέπομε κάθε καλοκαίρι γαντζωμένα στα κλαδιά και στους κορμούς των δέντρων. X

Ηώς και Τιθωνός σ’ ένα ποίημα της Σαπφούς Στις Μούσες με τα ρόδινα ρούχα να δοθείτε, κόρες μου, στη λύρα, που φτιάχτηκε με το καβούκι της χελώνας, τη γλυκόλαλη, δοθείτε. Κι όσο για μένα, λυγερό ήταν το κορμί μου κάποτε· μα πλάκωσαν τα γερατειά κι ασπρίσαν τα κατάμαυρα μαλλιά μου. Βαριά είναι η καρδιά μου, δεν με σηκώνουν πια τα πόδια μου κι ας σέρναν κάποτε το χορό σα να ’ταν πόδια ελαφίνας. Τώρα πια παραδίδομαι στο θρήνο, αλλά γιατί; Κανείς θνητός δεν κατάφερε ποτέ να νικήσει το γήρας. Λένε πως κάποτε έκλεψε η ρόδινη Ηώς τον Τιθωνό κι ο έρωτάς της τον οδήγησε στα πέρατα του κόσμου. Όμορφος ήταν, λάμπανε τα νιάτα του. Μέχρι που τον άρπαξε κι αυτόν ο χρόνος τον σπάραξαν κι αυτόν τα γερατειά κι ας ήταν η συντρόφισσά του αθάνατη.

ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ

Εικόνες στολισμένες με κρινάκια της άμμου Πάνε χρόνια από τότε που άκουσα από μια καλόγρια την ωραία λαϊκή παράδοση για το κρινάκι της θάλασσας: Ανθίζει πάντα τον Αύγουστο επειδή αυτόν τον μήνα κοιμήθηκε η Παναγιά. Κι επειδή δεν υπήρχαν άλλα λουλούδια να τη νεκροστολίσουν, πρόβαλε μέσα από την ξεραΐλα του καλοκαιριού αυτό το κάτασπρο κρίνο. Η παράδοση λέει πως ήταν δώρο του Χριστού. Εκείνος το έστειλε. Ήθελε να προσφέρει ένα άνθος λευκό στη θανή της Μητέρας. Κάπως έτσι φαίνεται πως ερμήνευσαν οι παλιοί το παράδοξο. Γιατί είναι παράδοξο να βλέπει κανείς έναν βλαστό να πετάγεται μέσ’ από την πυρωμένη άμμο του καλοκαιριού, να θάλλει κάτω από τις καυτές ακτίνες του ήλιου, ν' ανθίζει και να σκορπίζει την ευωδιά του στις ακρογιαλιές. Έλεγε η καλόγρια πως κάποτε κατέβαιναν τα κοριτσόπουλα στις ακτές του νότου και γύρευαν τα πρώτα κρινάκια της χρονιάς για να στολίσουν την εικόνα της Κοίμησης. Παραξενεύτηκα σαν την άκουσα. Μέχρι τότε δεν είχα δει εικόνες στολισμένες με κρινάκια της άμμου. Ήξερα πως το άνθος που ενέπνευσε τους Μινωίτες ζωγράφους δεν την αντέχει την ταλαιπωρία. Μπορείς να το θαυμάζεις, να το μυρίζεις, αλλά δεν μπορείς να το κόψεις. Μαραίνεται αμέσως. Γι’ αυτό και δε θα το δείτε ποτέ σ’ ανθογυάλια. ΚΕΙΜΕΝο - ΦωΤοΓρΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ

ίναι τόσο όμορφο ν’ ακούει κανείς τους παλιούς. Ο λόγος τους μεταφέρει την ανθρώπινη εμπειρία. Αιώνες κι αιώνες παρατηρούσαμε τη φύση και μοχτούσαμε να δώσομε λογικές εξηγήσεις σ’ αυτά που μας φαίνονταν παράλογα. Νιώσαμε δέος για τα δέντρα που χάνουν τα φύλλα τους τοΝ χειμώνα, νιώσαμε μεγαλύτερο δέος όταν τα βλέπαμε να ξαναζωντανεύουν την άνοιξη, συνδέσαμε τη βλάστηση και την ανθοφορία με την ανάσταση της φύσης, πλάσαμε θνήσκουσες θεότητες, πορευτήκαμε προς το άδηλο κι αναζητήσαμε το θαύμα. Θυμάμαι συχνά τις βλαστικές θεότη-

τες, τον Άδωνη και τον Ατύμνιο, τον Υάκινθο, τον Κυπάρισσο κι εκείνη την Ακακαλίδα, την κόρη του Μίνωα. Δεν έχουν τέλος οι μυθολογικές αναφορές σε πρόσωπα που συνδέθηκαν με λουλούδια και δέντρα. Πόση φαντασία μπορεί να έχει ένας λαός για να δει πίσω από κάθε παράξενο λουλούδι το λαμπερό πρόσωπο κάποιου αρχαίου Θεού; Ή κάποιου ήρωα, συνήθως όμορφου, γιατί όμορφα είναι και τα λουλούδια που ανθίζουν στη γη μας. Κι ακόμη, τι ήταν αυτό που έκανε τους Μινωίτες τεχνίτες να ζωγραφίζουν με τόση φροντίδα τους κρόκους των βουνών και τα κρινάκια της θάλασσας; Τα έχουν αποδώσει με τόση φυσι-

Σύγχρονες εικόνες πάνω σε βυζαντινά κιονόκρανα. Και κρινάκια. Ένα ματσάκι στη βάση μιας μικρής εικόνας των Αγίων Σοφίας, Αγάπης, Ελπίδας και Πίστεως. Κι άλλο ένα στην εικόνα της Βρεφοκρατούσας.

◗◗ κότητα που λες κι ήθελαν να μεταφέρουν τον φυσικό κόσμο μέσα στα σπίτια τους. Λέγεται πως τους εντυπωσίαζαν τα μικρά κατάλευκα κρινάκια του καλοκαιριού γιατί την εποχή που ανθίζουν (Αύγουστο και Σεπτέμβρη) επέστρεφαν κι οι ναυτικοί από τα μεγάλα ταξίδια τους. Φτάνοντας, λοιπόν, έβλεπαν τις παραλίες τους ανθισμένες. Ήταν σα να τους υποδεχόταν ο ίδιος ο τόπος τους. Ήταν αυτό το πρώτο καλωσόρισμα στην πατρίδα. Πέρασαν τα χρόνια. Η καλόγρια που μου μίλησε κάποτε για τις στολισμένες με κρινάκια της άμμου εικόνες της Παναγιάς ταξίδεψε γι’ άλλους τόπους, άυλους κι απίκραντους. Στις πολυσύχναστες ακτές μας δεν ανθίζουν πια κρινάκια παρά μόνο ξαπλώστρες κι ομπρέλες. Αν γινόταν κάποιο θαύμα κι έφταναν από τα βάθη του χρόνου κάποιοι Μινωίτες ναυτικοί, δε θα μπορούσαν ν’ αναγνωρίσουν τον τόπο τους. Οι ευωδιές των κρίνων σκεπάστηκαν με αρώματα τεχνητά (αποσμητικά, μυρωδιές από λάδια με δείκτες προστασίας απέναντι στην ηλιακή ακτινοβολία, οσμές από κρέμες, αλοιφές, μπύρες, κακοψημένα σουβλάκια...). Και τις εικόνες της Παναγιάς τις στολίζουν με άνθη του εμπορίου, τα περισσότερα φερμένα από την Ολλανδία. Γι’ αυτό κι όταν βρέθηκα στην Αγία Σοφία κοντά στο Φοινίκι της Καρπάθου ένιωσα ένα δέος πρωτόγνωρο. Ήταν γύρω στις 20 του Σεπτέμβρη και στην εικόνα της τιμώμενης Αγίας οι Καρπαθιώτες είχαν αποθέσει λίγα ματσάκια με κρινάκια της άμμου! Είχαν τυλίξει, μάλιστα, τα κοτσάνια τους με αλουμινόχαρτο και βρεγμένες χαρτοπετσέτες (προφανώς για να κρατάνε την υγρασία και ν’ αντέξουν περισσότερο). Εκείνη την

ο εντυπωσιακός ναός της Αγίας Σοφίας. Το μακρινό παρελθόν συνυπάρχει με το σήμερα. Αρχαίες κολόνες - μνήμες ανεξίτηλες.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ

εποχή οι ακτές της Καρπάθου ευωδιάζουν. Αμέτρητα είναι τα κρινάκια που φυτρώνουν στην άμμο. Τι πιο λογικό, λοιπόν, να προσφερθούν όχι μόνο στη Μεγάλη Μητέρα, που η θανή της τιμάται στο μεσουράνημα του καλοκαιριού, αλλά και σε τούτη την αγία, τη Σοφία, που μαρτύρησε στα πρώτα χριστιανικά χρόνια μαζί με τις τρεις θυγατέρες της: την Πίστη, την Αγάπη και την Ελπίδα (η εκκλησία τιμά τη μνήμης τους κάθε χρόνο στις 17 του Σεπτέμβρη). Πολλά μας συνδέουν με την Κάρπαθο. Μνήμες κοινές, λατρείες, συνήθειες, έθιμα. Μαζί με την Κάσο είναι τα πιο κοντινά μας νησιά της Δωδεκανήσου. Αναρίθμητα τα ταξίδια που γίνανε από τα χρόνια της προϊστορίας μέχρι τις μέρες μας. Αναρίθμητες κι οι μαρτυρίες των πηγών για τους ανθρώπους που μετοίκησαν από τον έναν τόπο στον άλλον στα χρόνια της ενετικής κατοχής, στην εποχή της Τουρκοκρατίας ή και στους δύσκολους καιρούς που οι Ιταλοί διαφέντευαν τα Δωδεκάνησα.

Στην Κάρπαθο η ομορφιά του τοπίου συνδιαλέγεται με τα έργα των ανθρώπων.

ναός της Αγίας Σοφίας βρίσκεται στην ευρύτερη περιφέρεια του χωριού Αρκάσα. Είναι χτισμένος κοντά στη θάλασσα, σ’ ένα πανέμορφο τοπίο όπου κατέχουν δεσπόζουσα θέση οι αρχαίες κολόνες και τα λείψανα των αρχαίων ναών. Στην ίδια θέση βρισκόταν κάποτε μια παλαιοχριστιανική βασιλική. Ανοίγοντας την πόρτα της εκκλησίας βρισκόμαστε μπροστά σ’ ένα άλλο μικρό θαύμα: μια μονολιθική πέτρινη κολυμπήθρα δεσπόζει στον χώρο. Λέγεται πως πάνω της είναι σκαλισμένες οι μορφές των Εννέα Μουσών! Παντού μνήμες και λείψανα. Σύγχρονες εικόνες πάνω σε βυζαντινά κιονόκρανα. Και κρινάκια. Ένα ματσάκι στη βάση μιας μικρής εικόνας των Αγίων: Σοφίας, Αγάπης, Ελπίδας και Πίστεως. Κι άλλο ένα στην εικόνα της Βρεφοκρατούσας. Διαχρονικές λατρείες, εκφράσεις ενός πολιτισμού που καθαγίαζε τους τόπους κι εξανθρώπιζε τους θεούς του. Σφαλίξαμε την πόρτα και φύγαμε αφήνοντας τους αγίους στην αδιατάρακτη γαλήνη τους, με το λιγνό φως των καντηλιών να φωτίζει τα φωτοστέφανα. Και τα μαραμένα (μα κι απέθαντα) κρινάκια της θάλασσας. Ν.Ψ.

◗◗

ΛΑΪΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Τα καμαρόσπιτα της Κρήτης

◗ Δεκαετία 1960. Καρύδι Σητείας.

ΥΠΕΡ

Κείμενο-φωτογραφίες: Δρ. Γιώργος Ν. Αικατερινίδης τ. Δ/ντής Ερευνών του Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών Επίτ. Διδάκτωρ Παν/μίου Κρήτης

Το χωρικό σπίτι της Κρήτης δεν παρουσιάζει, όπως είναι φυσικό, σε όλες τις περιφέρειες την ίδια ακριβώς μορφή και την ίδια διάταξη χώρων. Είναι, όμως, σε κάθε περίπτωση εναρμονισμένο στον ειδικότερο περίγυρό του και στα στοιχεία που το συνθέτουν: φύση, οικονομία, παράδοση, ιστορία. Η ανασφάλεια, εξάλλου, που επικρατούσε πολλές φορές εξαιτίας των κατακτητών, επέβαλλε σπίτια λιτά, εύκολα στην κατασκευή, αλλά και στην ανακατασκευή τους, όταν ο εχθρός τα κατέστρεφε.

αρακτηριστικό των συνθηκών της ζωής που επικρατούσαν, και άμεσα σχετιζόμενο με τη δόμηση των παλαιοτέρων κρητικών σπιτιών, είναι το μαρτυρούμενο σύστημα επικοινωνίας του ενός σπιτιού με το άλλο, με κρυφές πόρτες, που εξασφάλιζαν τη διαφυγή στο ύπαιθρο των καταδιωκομένων από τον εχθρό. Τα σπίτια, άλλωστε, πολλές φορές χτίζονταν το ένα δίπλα στο άλλο με συμμισακούς τοίχους, μεσοτοιχίες, και περιβάλλονταν από εφαπτόμενο κτίριο, χωρίς αυλή, παρουσιάζοντας ένα ενιαίο κτηριακό συγκρότημα: «Όταν βγει κανείς απάνω τους το χειμώνα, που τα δώματα είναι χορτιασμένα, θαρρεί πως βρίσκεται σε κανένα χωράφι» (Ασή Γωνιά Χανίων). Σε βραχώδη εδάφη η θεμελίωση γινόταν συνήθως απευθείας στον βράχο, ή ανοίγονταν μικρού βάθους θεμέλια, με τοιχοποιία θεμελίωσης του ιδίου περίπου πάχους με την ανωδομή, γύρω στο μισό μέτρο. Ευρύτατα διαδεδομένο είναι και στην Κρήτη το έθιμο -παράλληλα με τον εκκλησιαστικό αγιασμόνα «ματώνουν» τα θεμέλια με πετεινό για να γίνει το σπίτι γερό και να προφυλάσσεται από κάθε κακό, σύμφωνα με την αρχέγονη δοξασία ότι με τον τρόπο αυτό το σπίτι αποκτά έναν φύλακα – προστάτη, ένα στοιχειό, που διώχνει μακριά κάθε κίνδυνο. Συνήθως πιστεύεται ότι το στοιχειό παίρνει μορφή φιδιού, δοξασία που εξηγεί την πίστη στον οικουρό όφι, στο σπιτόφιδο, όπως αυτή εκδηλώνεται με λατρευτικές πράξεις και δεισιδαίμονες ενέργειες. Βασικά οικοδομικά υλικά είναι η ακατέργαστη πέτρα με συνταίριασμά της στην τοιχοποιία με τρόπο παρόμοιο αυτού που

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

είχε στα σπλάχνα του σχιστολιθικού πετρώματος απ’ όπου βγήκε, και πηλός από χώμα, ο οποίος χρησιμοποιείται περισσότερο για ελαστικότητα παρά ως συνδετικό υλικό. Διαχρονικά, σ’ όλες τις μορφές και σ’ όλους τους τύπους, η στέγη του κρητικού παραδοσιακού σπιτιού είναι επίπεδη και χωμάτινη, γνωστή σαν δώμα, η οποία βασίζεται σε μεσοδόκια και δοκάρια, σε κορμούς, δηλαδή, άγριων, κατά προτίμηση, δένδρων, ακανονίστου διατομής και διαφόρου, κατά περίπτωση, μήκους, η εξεύρεση και μεταφορά των οποίων ήταν δυσχερέστατη, αν όχι και αδύνατη, σε περιοχές όπου δεν υπήρχαν καθόλου δένδρα: «…Έναν αλάκερο χρόνο πρέπει να γυρίζει να τα γυρεύει , να τα διαλέει, να τα κόβει, και να τα κουβαλεί. Καλά που και στο κουβαλητό βοηθά ο ένας τον άλλο, γιατί και πολλά απού τα δοκάρια δεν μπορεί να τα σηκώσει ένας άνθρωπος. Χρειάζονται δύο και τρεις και τέσσερις σε πολλά, και μερικές φορές να ’ναι και διπλοί, για να σηκώνουν οι μισοί και να ξεκουράζονται οι άλλοι» (Ασή Γωνιά). Ιδιαίτερη δυσκολία παρουσίαζε η μεταφορά του μεσοδοκιού, που χώριζε τη σκεπή σε δύο ίσα και στενόμακρα μέρη, σηκώνοντας εν συνεχεία το βάρος του δώματος, υποστηριζόμενο από έναν ψηλό και χοντρό κορμό από αγριόδεντρο επίσης. Χαρακτηριστική είναι η επόμενη περιγραφή, η οποία, παρά την όποια λεκτική υπερβολή της, δεν παύει να εκφράζει την πραγματικότητα του παρελθόντος και την ευρηματικότητα τεχνικών λύσεων με τρόπους απλούς και αποτελεσματικούς: «Μαζώνουνται ούλοι οι γι-άντρες του χωριού και ο σπιτονοικοκύρης σφάζει έναν τράγο γή ένα βούι, για να φάει τ’ αντρολάσι καλά. Πίνουν και κιανά πιθάρι κρασί κι ύστερα πάνε εκειά που ’ναι το μισοδόκι. Κόβουν μακρέ ξύλα και τo δένου με σχοινιά σ’ ούλο το μάκρος του, ετσά που από τη μια μπάντα και την άλλη να μπορούν να πιάσουν ένας και δυο ανθρώποι. Σαν τα ετοιμάσουν ούλα, σκύφτουν ούλοι από πάνω, πιάνουν γερά με τα χέργια τους τα ξύλα και αρχινούνε να φωνάζουν βροντερά: Εδααά… Απάνωωω… Ούλοι μαζί… Το σηκώνουν λίγο περισσότερο ώσπου το βγάνουν στον ώμο τους. Σαλεύουν ύστερα, χωρίς να το θέτουν ποθές, όσο αλάργο κι αν είναι, γιατί δεν είναι εύκολο να το θέτουν και να το σηκώνουν. Ακλουθά μια δεύτερη σειρά άντρες σαν την εφεδρεία και πιάνουν και αυτοί απής κουραστούν οι πρώτοι…» (Ασή Γωνιά). Στη δυσχέρεια αυτή για εξεύρεση και μεταφορά των απαραίτητων ξύλων για την κατασκευή του δώματος τελεσφόρο λύση έδωσε η εφαρμογή της καμάρας, ημικυκλικού χτιστού πέτρινου τόξου, αρχιτεκτονικού στοιχείου με ευρεία διάδοση στον ευρύτερο αιγαιοπελαγίτικο χώρο. Με την εφαρμογή της καμάρας ο λαϊκός τεχνίτης επέτυχε να διαμοιράσει τον προς στέγαση χώρο, ώστε να είναι δυνατή η χρησιμοποίηση ξύλων εφικτής διατομής και μήκους: «Την καμάρα την εκάνανε γιατί δεν είχανε ξύλα να βάλουνε από τη μια μπάντα στην άλλη» (Καρύδι Σητείας). Η καμάρα, δηλαδή, έχει τον ίδιο ρόλο με τα μεσοδόκια. Γίνεται για να αντιμετωπιστεί το μικρό μήκος των ξύλων και το λύγισμα που δημιουργούν τα φορτία του χώματος στο δώμα. Επίσης για να ανακουφιστούν οι πλαϊνοί τοίχοι και να αυξηθεί

ΛΑΪΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

η ωφέλιμη επιφάνεια του σπιτιού. Σύμφωνα με μαρτυρίες παλαιών οικοδόμων: «Την καμάρα την έκαναν στον πάτο πρώτα και πελεκούσανε τσι πέτρες και τσ’ αριθμούσανε, από τη μια μπάντα προς την άλλη μέχρι τη μέση, που την ελέγανε κλειδί. Κλειδί είναι η μεσαία πέτρα, απού την έχουνε κάμει από την πάνω μεριά πλατιά και από την κάτω στενή, σα σφήνα, και τη χτυπούν με τη βαρά και σφίγγει η καμάρα. Τήνε σάζουνε, λοιπόν, πρώτα κάτω, σημαδεύουνε τσι πέτρες και μετά τήνε στένουνε απάνω. Χτίζεται η καμάρα μαζί με το άλλο σπίτι συνέχεια. Για να στερεώνεται, όσο την έχτιζαν, έκαναν με πέτρες ή ξύλα το καλούπι τση καμάρας, που στήριζε τσι πέτρες, μέχρι να κλειδώσουνε από πάνω και μετά ξεκαλουπιάζανε μόλις εβάζανε το κλειδί» (Καρύδι). Είναι τόσο ανθεκτική ώστε «άμα γίνεται σεισμός σταματούνε κάτω απόν καμάρα, γιατί δεν πέφτει ποτές. Μπορεί να χαλάσει το άλλο σπίτι και η καμάρα στέκει» (Καρύδι). Πράγματι, σε πολλά ερειπωμένα σήμερα σπίτια, η καμάρα αποτελεί το μόνο στατικό στοιχείο που παραμένει όρθιο, σε πείσμα του χρόνου και της εγκατάλειψης. Τα μισοδόκια τοποθετούνται με τρόπο ώστε τα άκρα τους να στηρίζονται σε ειδικές προς τούτο εντομές, τις μισοδοκιές, στην εσωτερική παρειά των τοίχων, παράλληλα μεταξύ τους, σε μικρή απόσταση, και πάνω τους τοποθετούνταν τα δοκάρια με ολίγη ή πολλή καλαισθησία. Η στέγαση εν συνεχεία και στο καμαρόσπιτο ακολουθεί την πρακτική που εφαρμόζεται στα άλλα δωματοσκέπαστα σπίτια. Πάνω, δηλαδή, από τα μισοδόκια και τα δοκάρια τοποθετούνται τα φιαλώματα, διάφοροι θάμνοι ή ξύλα που καλύπτουν τα κενά των δοκαριών, τα οποία, όπως και τα μεσοδόκια ή κάθε

άλλο ξύλο στέγασης, κόβονται «τον Γενάρη και τ’ Αυγούστου τη λίγωση», γι’ αυτό λέγονται λιγοσάτικα και πιστεύεται ότι δεν σαπίζουν, σύμφωνα με παλαιότερες δοξασίες και με τη μαρτυρία του Αγαπίου Λάνδου του Κρητός, ότι «όσα ξύλα κόψεις την γέμωσιν της Σελήνης σαπίζουν ογλήγορα», ενώ, «όσα κόψεις την ύστερη του φεγγαρίου, ποτές τους δεν σήπονται». Η επιφάνεια που προκύπτει καλύπτεται με στρώμα πηλού που περιέχει λίγα άχυρα. Το πηλώδες τούτο στρώμα, που έχει πάχος γύρω στα 5 εκ., λέγεται πηλορόδωμα και η εργασία μύδωμα. Πάνω σε αυτό στρώνεται το δωματόχωμα, αργιλώδες θερμομονωτικό και στεγανό χώμα. Επειδή το πηλορόδωμα αποτελεί ισοπεδική στρώση για εξάλειψη των μεγάλων ανωμαλιών της ξύλινης επιφάνειας, έπρεπε, για επίτευξη συμπαγούς και ομοειδούς συνόλου, να πραγματοποιηθεί χωρίς διακοπή, μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα. Γινόταν, λοιπόν, η εργασία αυτή Κυριακή ή κάποιαν άλλη γιορταστική μέρα, με τη συνδρομή φίλων και συγγενών, χωρίς αμοιβή, πρόσεχαν όμως και πάλι να είναι λίγωση, «για να μη στάζει το δώμα». Όταν τελείωνε το ρόδωμα, ο ιδιοκτήτης πρόσφερε γεύμα σε όλους. Μετά την κατασκευή του δώματος τοποθετούσαν περιμετρικώς σ’ αυτό μια σειρά από αργούς λίθους στέψεως (ακροδούχοι), που αποτελούσαν την προς τα άνω απόληξη της εξωτερικής παρειάς των τοίχων. Σχηματιζόταν έτσι ένα χαμηλό στηθαίο (σεπέρι) για συγκράτηση των ομβρίων υδάτων, τα οποία συγκεντρώνονταν στην ξύλινη συνήθως υδρορροή (κουτσουνάρα). Η διατήρηση της στεγανότητας του δώματος απαιτούσε διαρκή συντήρηση. Για τον σκοπό αυτό κάθε καλοκαίρι έστρω-

ΥΠΕΡ

ναν το δώμα με νέο στρώμα αργιλικής γης, αφού πρώτα ξερίζωναν τα χορτάρια που είχαν φυτρώσει πάνω στην επιφάνεια του. Κάθε τρία ή τέσσερα χρόνια έπρεπε να αντικατασταθεί μέρος του επιφανειακού χώματος με καινούργιο, επειδή, με την πάροδο του χρόνου, εξασθενούσαν τα καλλιοειδή συστατικά της αργίλου και εδημιουργείτο ανώμαλη επιφάνεια, που συγκρατούσε και απορροφούσε το νερό της βροχής, με αποτέλεσμα να χάνει το χώμα τη στεγανότητά του. Ύστερα από μερικά χρόνια γινόταν ξερόδωμα, αφαιρούσαν, δηλαδή, ολόκληρη τη στέγη και κατασκεύαζαν καινούργια. Σε νεότερες επισκευές, τα δοκάρια αντικαταστάθηκαν κατά κανόνα από καλάμια, χρησιμοποιήθηκαν δε και μεσοδόκια μικρότερης διατομής και αποφλοιωμένα. Έτσι η στεγή (οροφή) παρουσιάζεται αισθητικώς ωραιοτέρα και συγχρόνως δεν πέφτει χώμα στο σπίτι. Λόγω των εξαιρετικών αποτελεσμάτων από άποψη μονώσεως κατά του ψύχους και της θερμότητας που παρουσιάζει η παραδοσιακή στέγαση με ξύλα και χώμα, ο τρόπος αυτός εφαρμόζεται και σε νεότερες οικοδομές, το πηλορόδωμα, όμως, και το δωματόχωμα αντικαταστάθηκαν από λεπτό στρώμα σκυροδέματος (ψευτοταράτσα). Με την καμάρα, όμως, όχι μόνο απλουστεύεται η στέγαση του σπιτιού, αλλά αξιοποιείται και το εσωτερικό του κατά ιδεώδη τρόπο, δεδομένου ότι χωρίζεται, χωρίς να διασπάται η ενό-

Αριστερά: Φωτιστικό άνοιγμα σε δώμα., Καρύδι Σητείας. Στέγαση με καλάμια. Κάτω: οικοδομή με τρεις καμάρες σε χωριό του ρεθύμνου. οι καμάρες είναι το μόνο στοιχείο της οικοδομής που διατηρείται!

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

τητά του, σε δύο σπάλες, όπως λέγουν, που καθεμιά έχει στα πλάγια δύο διακεκριμένους χώρους, δύο κόγχες, με λειτουργική αυτονομία, για τις ανάγκες της χωρικής οικογένειας. Συνήθως η πρώτη σπάλα, αυτή που βρίσκεται προς την είσοδο, χρησιμοποιείται ως μαγερειό και ως αργαστηρόσπιτο, ως χώρος για την εγκατάσταση του υφαντικού ιστού, του αργαστηριού. Στη μέσα σπάλα τοποθετείται κατά κανόνα το κρεβάτι, που λέγεται και ταβλάδο, επειδή σχηματίζεται από τάβλες. Στην ίδια σπάλα τοποθετείται και το πατητήρι, το οποίο, εκτός από την κύρια χρήση του, την έκθλιψη των σταφυλιών, χρησιμοποιείται και ως αποθηκευτικός χώρος των πλέον ετερόκλητων αντικειμένων. Όχι σπάνια, παρατηρείται χρήση δύο ή και περισσότερων καμαρών κατά μήκος ή κατά πλάτος (μέσα καμάρα, όξω καμάρα). Με τον τρόπο αυτόν παρουσιάζεται διπλασιασμός της κάτοψης

ΛΑΪΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

ΥΠΕΡ

του βασικού αρχιτεκτονικού τύπου και δημιουργούνται τέσσερις σπάλες, από τις οποίες η τρίτη και η τέταρτη κατά σειρά, προς το βάθος, αποτελούν το μέσα σπίτι. Μεταγενέστερες στη συνέχεια προσθήκες, διευρύνσεις και συμπληρώσεις δημιουργούν κατοικίες αρκετά άνετες με προσθήκη ενίοτε και οντά, ώστε να δημιουργείται διώροφος πλέον οικία. Η πρόσοψη της εισόδου των καμαρόσπιτων παρουσιάζει υπέρθυρο ευθύγραμμο ή καμπυλωτό (καμαρωτό – καμαρόσπιτο), ενώ η εσωτερική όψη της είναι ευθύγραμμη. Το συνηθισμένο μέγιστο ύψος στη μέση της πρόσοψης κυμαίνεται γύρω στο 1.80 μ., οι δε παραστάδες, το υπέρθυρο και το κατώφλι είναι από σχιστολιθικές πλάκες (πελέκια). Η πόρτα, απλή, ξύλινη, μονόφυλλη κι ορθογώνια, ανοίγει προς το εσωτερικό, στηριζόμενη σε δύο σιδερένια ή ξύλινα στοιχεία (στρούφιγγες). Το επάνω ήμισυ τμήμα της είναι δυνατόν να ανοίγει και χωριστά, σαν μικρό παράθυρο (πανωπόρτι), ενώ συγχρόνως, επειδή παραμένει κλειστό το υπόλοιπο τμήμα, εμποδίζονται τα κατοικίδια ζώα να μπουν μέσα. Η πόρτα ασφαλίζεται με τον μάνταλο, είδος ξύλινου μοχλού. Συνήθως στα καμαρόσπιτα δεν υπάρχουν παράθυρα. Είσοδος για το φως και τον αέρα είναι, εκτός από την πόρτα, ένα φωτιστικό άνοιγμα στο δώμα: «Παράθυρα δεν είχε. Αν είχε, τα κάναμε μικιά-μικιά. Τα παράθυρα τα είχαμε από το δώμα. Από κειά έμπαινε ο αέρας, από κειά και το φως…» (Καρύδι). Το δάπεδο είναι χωμάτινο, συνήθως επιστρωμένο με μείγμα από αργιλική γη και κόπρο βοδιών (βουτσά), «για να μη βγάζει σκόνη». Ενίοτε καλύπτεται από ασβεστοταράτσα, μείγμα από ασβέστη, συλλεκτή άμμο και παρτσελώνα, είδος θηραϊκής γης. Στο μαγερειό βρίσκεται η εστία (παραστιά), της οποίας οι

Αριστερά: Καμαρόσπιτα στους Πεύκους (πάνω φωτογραφία) και στο Καρύδι Σητείας (κάτω). Πάνω: Εικόνες της καθημερινής ζωής στα καμαρόσπιτα της Σητείας (δεκαετία 1960).

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

πλευρές (πυρόμαχοι) κατασκευάζονται από πυρίμαχο χώμα, στο οποίο προστίθενται χοντρά άχυρα (κόνδυλοι). Ο καπνός βγαίνει από την καπνοδόχο (καμινάδα) που σχηματίζεται κατά το μεγαλύτερο μέρος της μέσα στον τοίχο και καταλήγει στον ανηφορά, ο οποίος είναι συνήθως ένα αχρηστευμένο πιθάρι (σπασοπίθαρο). Ο ανηφοράς αυτός αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της κρητικής και γενικότερα της νησιωτικής αρχιτεκτονικής. Στο μαγερειό βρίσκεται και ο σταμνοστάτης, κοίλωμα συνήθως επί του τοίχου όπου τοποθετείται το σταμνί, ή λαήνι, στο στόμιο του οποίου βάζουν ένα κομμάτι σταμναγκάθι, για να εμποδίζονται τα μικρά ερπετά και ζωύφια να μολύνουν το νερό. Στους τοίχους υπάρχουν επίσης οι παραθύρες, τυφλά ανοίγματα για εναπόθεση ποικίλων μικροαντικειμένων. Σε πολλά καμαρόσπιτα απαντάται σε ευρεία χρήση η πεζούλα, χτιστό, χαμηλό και πλατύ τοιχίο από σχιστολιθικές πλάκες. Η πεζούλα αναπληρώνει πολλές φορές το κρεβάτι και τα καθίσματα, κυρίως όμως χρησιμεύει για να τοποθετούν πάνω εκεί με ασφάλεια τα λαδοπίθαρα και τα κρασοπίθαρα.

ΛΑΪΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Η καμάρα είναι τόσο ανθεκτική ώστε «άμα γίνεται σεισμός σταματούνε κάτω από την καμάρα, γιατί δεν πέφτει ποτές. Μπορεί να χαλάσει το υπόλοιπο σπίτι, μα η καμάρα στέκει»

Η αυλή στα περισσότερα καμαρόσπιτα είναι υποτυπώδης ή και απουσιάζει τελείως. Χαρακτηριστική είναι και η έλλειψη του στάβλου ως οργανικού τμήματος της κατοικίας. Για τον σταβλισμό των αροτριώντων και μεταφορικών ζώων χτίζονται μικρά καταλύματα όπου υπήρχε ελεύθερος χώρος. «Όπου βρίσκαν οι παλιοί ένα γωνιδάκι» (υπήνεμο μέρος) «κάνανε στάβλο για τα οζά». Απαραιτήτως όμως χωριζόταν με κλαδιά ή κάποιον άλλο τρόπο τμήμα του καμαρόσπιτου προς το βάθος, που μετατρεπόταν σε αχυρώνα. Στο αντίστοιχο τμήμα του δώματος ανοιγόταν ο αχερονοίχτης, ένα στρογγυλό άνοιγμα, από το οποίο έριχναν μέσα τα το άχυρο. Ο φούρνος συνήθως αποτελούσε απαραίτητο συμπλήρωμα της χωρικής οικίας. Παράλληλα, όμως, με τους μικρούς σπιτικούς φούρνους, υπήρχαν τρεις με τέσσερις μεγάλοι φούρνοι (φουρνόσπιτα) σε κάθε χωριό, όπου οι οικογένειες ζύμωναν το απαραίτητο για τη διατροφή τους ψωμί ανά τρίμηνο ή τετράμηνο, το οποίο ψηνόταν δυο φορές, και ως διπυρίτης άρτος φυλασσόταν στα ψωμοπίθαρα και στις κοφινίδες, μεγάλα πλεχτά κάνιστρα. Η προτεραιότητα για τη χρησιμοποίηση του φούρνου καθοριζόταν από τη σειρά παραλαβής του προζυμιού από τον ιδιοκτήτη του, στον οποίο δινόταν ως δικαίωμα για τη χρήση μία ή δύο κουλούρες από κριθάρι (κριθαροκουλούρες) ή από μείγμα κριθαριού, σιταριού και βρώμης (μιγαδερό ψωμί). Όπως το ίδιο το σπίτι έτσι και η οικοσκευή του ήταν λιτή. Την αποτελούσαν: το ταβλάδο ή πεζούλα για τον ύπνο, ο σοφράς, μικρό στρογγυλό και χαμηλό τραπέζι με δυο πόδια, τα σκαμνιά και τα κουτσούρια για καθίσματα, μια-δυο καθέγλες (καρέκλες) για τους επισκέπτες, ο καρφίχτης, μεγάλος καθρέπτης σε ξύλινο σκαλιστό πλαίσιο, στολισμένος με φωτογραφίες αγαπημένων προσώπων, ένας μεγάλος καναπές, η κασέλα για

τη φύλαξη των προικιών, ο καντηλιέρης με το λύχνο που έκαιγε λάδι, για φωτισμό του σπιτιού, το πετροχάβανο για το κοπάνισμα του αλατιού, ο χερόμυλος για τη χοντρή άλεση του σταριού και της φάβας, καθώς και τα λαδοπίθαρα και τα κρασοπίθαρα. Ιδιαίτερα απαραίτητο ήταν το αργαστήρι για την ύφανση των προικιών και την κάλυψη των αναγκών της οικογένειας σε ρουχισμό. Επιλογικά σημειώνομε ότι, σε πολλές περιπτώσεις της λαϊκής αρχιτεκτονικής δημιουργίας της Μεγαλονήσου, είναι εμφανής κάποιος αρχαϊκός χαρακτήρας, που και αυτός τονίζει τη συνέχεια και ιδιαιτερότητα του τοπικού πολιτισμού της στο σταυροδρόμι αυτό της Ανατολής και της Δύσης, με αείποτε ζωντανή παρουσία στο ιστορικό και πολιτιστικό γίγνεσθαι. X Βιβλιογραφία (επιλογή) Γ. Ν. Αικατερινίδης, Τα καμαρόσπιτα του Καρυδίου Σητείας. Συμβολή εις την μελέτην της λαϊκής οικίας της Κρήτης. Επετηρίς Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. ΚΒ’ (1969-72), σελ. 27-56. Γ. Ν. Αικατερινίδης, Εθιμολογικά ελληνικής λαϊκής οικοδομίας. Αρμός, τιμητικός τόμος στον καθηγητή Νικ. Μουτσόπουλο, Α.Π.Θ., Πολυτεχνική Σχολή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων, Α, Θεσσαλονίκη 1990, σελ. 147-166. Γ. Ν. Αικατερινίδης, Το χωρικό σπίτι της Κρήτης. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Βαλκανική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Θεσσαλονίκη 1997. Τμήμα Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ. – οργανισμός Πολιτιστικής Πρωτεύουσας Ευρώπης, Θεσσαλονίκη 1999, σελ. 241-253. Δ. Βασιλειάδης, Το κρητικό σπίτι: αυτό το καταφύγιο κι αυτό το ορμητήριο. Αθήνα 1976. Παρασκευή Μποζινέκη-Διδώη, Κρήτη. Στη σειρά Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Μέλισσα, Αθήνα 1985. Δ. Τριποδάκης, Ιστορική θεώρηση της εξελίξεως των οικισμών και της χωρικής κατοικίας στην Κρήτη. Αρχιτεκτονική, αρ. 58 (Αύγ. – Σεπτ. 1966). Γ. Ψυχουντάκης, Αετοφωλιές στην Κρήτη. Χανιά 1962.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

ΙΣΤΟΡΙΑ

Ένας Αμερικανός φιλέλληνας γιατρός στη Γραμβούσα του 1825 TOY ΔΡ. ΑΝΔΡΕΑ ΜΑΝΙΟΥ Διευθυντή ΕΣΥ, ΠΑΓΝΗ

Στο παλιό αναγνωστικό της ΣΤ Δημοτικού1 υπήρχε κείμενο για έναν Αμερικανό φιλέλληνα γιατρό που άρχιζε ως εξής: … Στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Μπράουν (Brown) της Πολιτείας Ροντ Άιλαντ της Αμερικής είναι κρεμασμένη στον τοίχο η εικόνα ενός νέου φουστανελοφόρου. Το πρόσωπό του έχει δυνατή έκφραση και φλογερή ματιά. Αν είχε μουστάκι και γένια, θα νόμιζες ότι είναι Έλληνας ήρωας του 1821. Είναι ο Χάου… Τα παραπάνω λόγια τα διάβαζαν πριν δεκαετίες χιλιάδες Ελληνόπουλα, που μάθαιναν απ’ αυτό το κείμενο τη ζωή και το έργο του Χάου. Ο φιλέλληνας Σαμουήλ Γκρίντλεϋ Χάου (18011876) έλαβε μέρος ως γιατρός, αλλά και ως πολεμιστής, στον Αγώνα των Ελλήνων κατά των Τούρκων. Βασισμένος, μάλιστα, σ’ αυτήν την προσωπική του εμπειρία, έγραψε ένα πολύτιμο βιβλίο για την Ελληνική Επανάσταση2. Διακρίθηκε με τις πράξεις του και, για την προσφορά του στον Αγώνα, έλαβε τον Σταυρό του Σωτήρος από την ελεύθερη Ελλάδα το 1835. Στο έγγραφο που έλαβε ο Χάου μαζί με το παράσημο, απάντησε ταπεινά: Οι φτωχές προσωπικές υπηρεσίες που προσέφερα στην Ελλάδα τη ζοφερή της ώρα δεν ήταν τέτοιες που να αξίζουν ανταμοιβή. Αρκετή αμοιβή μου ήταν η ικανοποίηση ότι μπόρεσα να δώσω κάτι στην Ιδέα της Ελευθερίας και της Φιλανθρωπίας…

ο Σαμουήλ Γκρίντλεϋ Χάου με φουστανέλα

ΥΠΕΡ

Πάνω: Η Σχολή τυφλών στη Βοστώνη. Κάτω: ο Χάου διδάσκει τη Λάουρα Μπρίντζμαν. - Η εφημερίδα Cretan (Από τη δημοσίευση του Γ. Εκεκκάκη στα Χανιώτικα Νέα). Δεξιά: Λόρδος Βύρων.

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

Ο λόρδος Βύρων και ο φιλελληνισμός τον 19ο αιώνα νας από τους κυριότερους εκπροσώπους του αγγλικού ρομαντισμού ήταν ο γνωστός σε όλους φιλέλληνας λόρδος Βύρων. Τα χρόνια εκείνα ο Βύρων ήταν ένας διάσημος ρομαντικός ποιητής. Εγκατέλειψε τη Γένοβα, όπου διέμενε το 1823, πέρασε στηΝ Κέρκυρα και τελικά έφτασε στο Μεσολόγγι το 1824. Το ποιητικό έργο του ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές όχι μόνο στην πατρίδα του, την Αγγλία, αλλά και στην άλλη άκρη του Ατλαντικού, στην Αμερική. ο Βύρων, με το έργο του, έγινε πρότυπο μίμησης στην Ευρώπη και προκάλεσε τη γέννηση ενός νέου είδους ρομαντικής ποίησης, τον βυρωνισμό5, που διήρκησε πολλές δεκαετίες. Τα κύρια στοιχεία του ποιητικού του έργου ήταν ο ρομαντισμός, ο εγωκεντρισμός μαζί με τη μεγαλοστομία, τη ρητορεία, τον ενθουσιασμό, τον σαρκασμό, την ελευθεριότητα, το έντονο πάθος για τη ζωή και τον έρωτα, καθώς και τη χωρίς φραγμούς φαντασία. ο Βύρωνας, πέρα από την ηθική και υλική βοήθεια που προσέφερε στους Έλληνες, δημιούργησε ένα φιλελληνικό ρεύμα από νέους εμφορούμενους από τις ιδέες του ρομαντισμού, οι οποίοι ήθελαν να ακολουθήσουν το παράδειγμα του ειδώλου τους. Το κίνημα του φιλελληνισμού, έχοντας ως βάση την αγάπη των Ευρωπαίων διανοουμένων για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, αναπτύχθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα. Αν και υπήρχαν χιλιάδες φιλέλληνες στο εξωτερικό, στην Ελλάδα έφθασαν περί τους 940 επισήμως καταγεγραμμένους άνδρες6, που προέρχονταν από πολλές χώρες της Ευρώπης, αλλά και από τη μακρινή Αμερική.

Χάου ήταν εκ φύσεως φιλάνθρωπος3, έλαβε ενεργό ρόλο στην κατάργηση της δουλείας στις ΗΠΑ και έφτιαξε την πρώτη Σχολή τυφλών στη χώρα του. Αφορμή για τη δημιουργία της σχολής ήταν η επιτυχημένη εκπαίδευση μιας μικρής τυφλής και κωφαλάλου, της Λάουρας Μπρίτζμαν. Μάλιστα, διάδοχός του σ’ αυτή τη Σχολή ήταν ο εκπαιδευτικός, ελληνικής καταγωγής, γαμπρός του, Μιχάλης Ανάγνος. Το 1867 ενεργοποιήθηκε και οργάνωσε τη συλλογή και αποστολή βοήθειας για την ανακούφιση των Κρητών προσφύγων, ενώ εξέδωσε μία αγγλόφωνη μικρή εφημερίδα, τον Κρητικό (Cretan), για την υποστήριξη του Κρητικού Αγώνα. Ο ακούραστος ερευνητής Γεώργιος Εκκεκάκης δημοσίευσε στον περιοδικό τύπο της Κρήτης τη φωτογραφία της πρώτης σελίδας αυτής της εφημερίδας4. Για τον Χάου έχουν γραφεί αρκετά άρθρα από εκλεκτούς Κρητικούς συγγραφείς, που τονίζουν την προσφορά του και σκιαγραφούν τον χαρακτήρα του. Σκοπός αυτού του άρθρου είναι να θυμηθούν οι παλιότεροι, αλλά και να μάθουν οι νεότεροι ποιος ήταν ο γιατρός αυτός, αλλά και την ιδιαίτερη σχέση του με την Κρήτη, την οποία επισκέφτηκε ως ιατρός το 1825.

1 2 3 4 5 6

Φωτιάδου, Ε. Π. κ.α. Αναγνωστικό ΣΤ Δημοτικού, σελ 116. Εν Αθήναις 1964. Howe, Samuel Gridley 1828. An Historical sketch of Greek Revolution. New York: White Gallagher & White. Sanborn, F. B. 1891: Dr. S.G. Howe. The philanthropist. New York: Funk & Wagnalls. Εκκεκάκης Γ. Π. 20/9/2001. «Δείγματα ανθρωπισμού και τρομοκρατίας στην επαναστατημένη Κρήτη του 19ου αιώνα». Εφημ. Χανιώτικα Νέα, σελ. 27. Διαμαντίδης, Αντώνης 2003. Λεξικό των –ισμων, σελ. 64. Αθήνα: Γνώση. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος 28. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 2000, σελ 27.

Η άφιξη του νεαρού Χάου στην Ελλάδα

νας από τους δεκαέξι περίπου Αμερικανούς φιλέλληνες που ήλθαν επίσημα στην Ελλάδα ήταν ο νεαρός Βοστωνέζος ιατρός Σαμουήλ Γκρίντλευ Χάου. Κατά την κόρη του7, ήταν φανατικός λάτρης της ποίησης του λόρδου Βύρωνα, εμπνεύστηκε απ’ αυτόν και ήλθε στην Ελλάδα για να αφιερωθεί ολοκληρωτικά στον Αγώνα της απελευθέρωσής της από τους Τούρκους. Με την ολοκλήρωση των ιατρικών σπουδών του στο Χάρβαρντ, το 1824, ο φέρελπις νεαρός ιατρός Σαμουήλ Χάου, κόντρα σε κάθε λογική, αναχώρησε από τη Βοστώνη για την Ελλάδα. Με τον σημερινό ορθολογισμό, η πράξη του νεαρού γιατρού, που προερχόταν από εύπορη οικογένεια, θα κρινόταν τελείως παράλογη, αφού προδιαγραφόταν γι’ αυτόν ένα λαμπρό μέλλον στην ιατρική. Δεν πρέπει, όμως, να ξεχνάμε ότι στο κίνημα του ρομαντισμού, που μεσουρανούσε εκείνη την εποχή, τον κυρίαρχο ρόλο είχε το συναίσθημα και όχι η λογική. Αν και γράφεται από διάφορους συγγραφείς ότι, ερχόμενος στην Ελλάδα, γνώρισε προσωπικά τον λόρδο Βύρωνα και πολέμησαν μαζί στο Μεσολόγγι, αυτό δεν είναι ορθό, καθώς o Χάου αποβιβάστηκε στο Ναβαρίνο το φθινόπωρο του 1824, μερικούς μήνες μετά τον θάνατο του μεγάλου ποιητή στο Μεσολόγγι (19 Απριλίου του 1824)8. Από το Ναβαρίνο πήγε στην Τριπολιτσά. Λίγο μετά τον ερχομό του Χάου έφθασε, τον χειμώνα, και ο Ιμπραήμ πασάς με τους Αιγύπτιους στρατιώτες του και άρχισε να σαρώνει την Πελοπόννησο σε μια εποχή που η διχόνοια είχε βαριά τραυματίσει την υπόθεση του Αγώνα. Ο Χάου απευθύνθηκε στον Μαυροκορδάτο και προσφέρθηκε να βοηθήσει ως χειρουργός. Η προσφορά του έγινε αποδεκτή, διορίστηκε ιατροχειρουργός στο στρατόπεδο της Παλαιάς Πάτρας και άρχισε να οργανώνει νοσοκομεία και να ρυθμίζει τη μεταφορά των τραυματισμένων αγωνιστών. Μετά την κατάληψη του Ναβαρίνου από τον Ιμπραήμ ενώθηκε με μια ομάδα επαναστατών και, παράλληλα με τα ιατρικά του καθήκοντα, πολεμούσε και σκότωνε Τούρκους κερδίζοντας την αγάπη των Ελλήνων αγωνιστών. Στο διάστημα αυτό πέρασε πολλούς μήνες με πείνα και στερήσεις, ενώ η μόνη σάρκα που έτρωγε ήταν τα σαλιγκάρια. Τα παραπάνω εκμυστηρεύτηκε σ’ ένα αυτοβιογραφικό γράμμα στον μεγάλο Αμερικανό εκπαιδευτικό και γερουσιαστή Χόρας Μαν9 (1796-1859), επίσης απόφοιτο του Πανεπιστημίου Μπράουν. Γενικά, για τις υπηρεσίες του στον αγώνα δεν ήθελε αμοιβή. Στο προσωπικό του ημερολόγιο αναφέρει ότι στις 17/08/1825 τον κάλεσε ευγενώς ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος για να του ζητήσει ένα κοστολόγιο με τα προσωπικά έξοδα που είχε τους προηγούμενους μήνες και να πληρωθεί. Στον Χάου είχε φανεί αδιανόητο να ζητήσει αμοιβή γι’ αυτό που προσέφερε στον Αγώνα με την ψυχή του. Μετά από σκέψη, όμως, έδωσε στον

υπουργό Πολέμου έναν λογαριασμό με έξοδα 75 δολαρίων και εκείνος, ως συνήθως, του είπε: «Πέρνα αύριο να πληρωθείς». Τελικά, στο ημερολόγιο στις 21ης Αυγούστου γράφει χαριτολογώντας ότι έγινε πλουσιότερος κατά 20 δολάρια, αφού έλαβε από το ταμείο κάποια χρήματα. Ο Χάου κατάφερνε να εξασφαλίζει τα προς το ζειν ασκώντας το επάγγελμά του σε ιδιαίτερες περιπτώσεις, όπως έγραφε σε γράμμα στον πατέρα του. Ο Χάου δέχτηκε την πρόταση του Εκτελεστικού Σώματος το βράδυ της 23ης Αυγούστου να μεταβεί ως ιατρός στην Κρήτη ζητώντας αποζημίωση σαράντα δολαρίων τον μήνα για τον ίδιο και δέκα για τον βοηθό του10, λόγω των κινδύνων και της αβεβαιότητας της αποστολής. Σε αντίθετη περίπτωση δεν θα πήγαινε, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στο ημερολόγιό του. Η πράξη πρόσληψης του Σαμουήλ Χάου από την κυβέρνηση για την αποστολή στην Κρήτη (ενώ ήδη βρισκόταν εκεί και συγκεκριμένα στο φρούριο της Γραμβούσας), περιλαμβάνεται στο εξαιρετικό βιβλίο για τους αγωνιστές γιατρούς της Κρήτης, του αείμνηστου ακτινολόγου γιατρού Μανώλη Δετοράκη11. Σ’ αυτή την πράξη ο Χάου προσλαμβάνεται ως έμμισθος ιατροχειρουργός:

Περίοδος Γ Αριθ. 12331 Προσωρινή Διοίκησις της Ελλάδος Το υπουργείον του Πολέμου Προς τον Ιατροχειρούργον Κύριον Χάου Το Υπουργείον τούτο δια την αξιότητα και εμπειρίαν σου σε διορίζει ιατροχειρούργον του Στρατοπέδου Γραμπούσης εις Κρήτην. Σε προσδιορίζει δε και μισθόν γρ. 300, ήτοι τριακόσια, τον μήνα δι' όσους ανθρώπους θέλεις λάβει χρείαν να έχης συμβοηθούς εις το έργον σου. Είναι δε βέβαιον ότι τούτο θέλει εξάψη εις την ψυχήν ζήλον και προθυμίαν εις την ακριβήν εκτέλεσιν του χρέους σου, την οποίαν και αναμένει από την αξιότητά σου. Εν Ναυπλίω τη 7η Οκτωβρίου 1825 Η επιτροπή των πολεμικών Ο Γενικός Γραμματεύς

7 Richards, Laura E. (ed) 1906. Letters and Journals of Samuel Gridley Howe, vol. I: The Greek Revolution, p. 21. Boston: Dana Estes & Company. London: John Lane. 8 Sanborn, F. B. 1891: Dr. S.G. Howe. The philanthropist. New York: Funk & Wagnalls. 9 Richards, Laura E. (ed) 1906. Letters and Journals of Samuel Gridley Howe, vol. I: The Greek Revolution, p. 25-26. Boston: Dana Estes & Company. London: John Lane. 10 Richards, Laura E. (ed) 1906. Letters and Journals of Samuel Gridley Howe, vol. I: The Greek Revolution, p. 113. Boston: Dana Estes & Company. London: John Lane. 11 Δετοράκης, Μ. 1987. Γιατροί αγωνιστές των Κρητικών επαναστάσεων του ΙΘ αιώνα. Ηράκλειο.

Η μετάβαση στη Γραμβούσα Το φρούριο της Γραμβούσας ο φρούριο της Γραμβούσας κτίστηκε περί το 1579-1582 από τους Βενετούς, σύμφωνα με το ευρύτερο σχέδιο οχύρωσης της Κρήτης του στρατιωτικού αρχιτέκτονα και διπλωμάτη της Βενετίας Λατίνο Ορσίνι (1530-1580). Η προτροπή του Ορσίνι στους Βενετούς τον Ιανουάριο του 1574 ήταν να καταλάβουν οι Τούρκοι ότι η Κρήτη κατοικείται από άνδρες και όχι από κουνέλια ή πρόβατα12. Το φρούριο, που κτίστηκε στα πλαίσια της οχύρωσης του Νησιού, διέθετε πληθώρα εγκαταστάσεων για τον σκοπό αυτό, όπως αποθήκες, κατοικίες, χώρους στρατωνισμού κλπ. Για την παράξενη ονομασία του φρουρίου έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες. Ο Γιάννης Χρηστάκης, στο θαυμάσιο βιβλίο του για τα οχυρωματικά μνημεία της Κρήτης, αναφέρει13: Ο Γ. Ν. Χατζηδάκης το θέλει να προέρχεται από το φυτό κράμβη (κραμβόεσσα - Γραμβούσα), ενώ ο Gerola το ετυμολογεί από τις λέξεις Capo Buso, όπως έλεγαν οι Ενετοί το ακρωτήριο (Capo Huso - Cavo Huso – Άκρα Μπούζα - Κραμπούζα – Γραμβούσα)… Με τη συνθήκη συνθηκολόγησης μεταξύ Τούρκων και Βενετών το 1669 η νησίδα παρέμεινε στα χέρια των Βενετών. Κατά την περίοδο 1669-1692 χρησιμοποιήθηκε ως τόπος καταφυγής των κυνηγημένων Κρητικών. Απετέλεσε μάλιστα και ορμητήριο των Χαΐνηδων ή Καλησπέρηδων. Οι Χαΐνηδες, ως γνωστόν, ήταν οι απροσκύνητοι Κρητικοί που δεν ανέχονταν τις αυθαιρεσίες και τις ατιμωτικές πράξεις των Τούρκων κατακτητών. Το 1692, όμως, με την εξαγορά και προδοσία του Καλαβρέζου φρούραρχου Λούκα Ντέλλα Ρόκκα, περιήλθε στα χέρια των Τούρκων. Το 1823 η κυβέρνηση της επαναστατημένης Ελλάδας ήθελε το φρούριο ως ορμητήριο των επιχειρήσεων κατά των Τούρκων. Ο αρμοστής Εμμανουήλ Τομπάζης (1784–1831) προσπάθησε να καταλάβει το φρούριο αλλά, εξ αιτίας πολλών λαθών, απέτυχε, με τραγικό απολογισμό την απώλεια των μισών και παραπάνω ανδρών από τους 150 που συμμετείχαν. Το φρούριο κατελήφθη στις 2 Αυγούστου του 1824 με μια εξαιρετικά παράτολμη και έξυπνη ενέργεια δεκαπέντε Σφακιανών, με αρχηγό τον Ανδρέα Παχυνάκη (κατά τον Βασίλη Ψιλάκη αρχηγός ήταν ο Α. Παναγιωτάκης). Λίγες ώρες μετά κατέφθασε στο φρούριο ο νεαρός Δημήτριος Καλλέργης14 (1803-1867) με τον Εμμανουήλ Αντωνιάδη (1791-1863) και πενήντα ένοπλους άνδρες (κατά τον Β. Ψιλάκη με πολύ περισσότερους), που έφεραν τρία καράβια προερχόμενα από τα Κύθηρα και έκπληκτοι διαπίστωσαν την κατάληψη του φρουρίου15.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

Η άφιξη και διαμονή του Σαμουήλ Χάου στη Γραμβούσα ύμφωνα με το προσωπικό ημερολόγιο του16, ο Σαμουήλ Χάου φθάνει στη Γραμβούσα το πρωί της Τετάρτης, 31 Αυγούστου. Στο φρούριο τον υποδέχεται ο μόλις 22 ετών Δημήτριος Καλλέργης, που εκτελεί χρέη φρουράρχου μέχρι να φτάσει ο διορισμένος από την επαναστατική κυβέρνηση. Κατά τον ερχομό του θαυμάζει το όμορφο τοπίο. Μένει στο νησί μέχρι τις 28 Οκτωβρίου του ίδιου έτους. Στους δύο μήνες περίπου που έμεινε σ’ αυτό καταγράφει τις εμπειρίες και τα συναισθήματά του στο προσωπικό του ημερολόγιο, το οποίο τηρεί με συνέπεια. Με τον εκτελούντα χρέη φρουράρχου στην Γραμβούσα Δημήτριο Καλλέργη είχε μάλλον καλή σχέση και μάλιστα αναφέρει ότι μπορούσε να συνομιλεί μαζί του άνετα, καθώς ο Καλλέργης γνώριζε τρεις γλώσσες -Γαλλικά, Γερμανικά και Ιταλικά-, όπως γράφει στο ημερολόγιό του, την 2α Σεπτεμβρίου. Ο Χάου, εκτός από τον Καλλέργη, έκανε παρέα και με τον Αμερικανό βοηθό του Ιωνάθαν Μίλλερ. Κατά την απουσία του Καλλέργη σε επιχειρήσεις δυσανασχετούσε, επειδή έμενε πολλές μέρες χωρίς κρέας. Όπως έγραψε, ο Καλλέργης ήξερε να φροντίζει έναν ευγενή κύριο. Η περιποίηση των τραυματιών ασθενών του δεν του άφηνε ελεύθερο χρόνο να περιηγηθεί το νησί για το οποίο γνώριζε πολλά από τις επιστολές του Σαβαρύ17. Έτσι, σκεπτόταν ότι μόλις σταθεροποιούνταν οι ασθενείς του θα έκανε μια εκδρομή στην ενδοχώρα. Οι πολεμικές επιχειρήσεις και οι συγκρούσεις με τους πολυάριθμους τραυματίες, που του κουβαλούσαν, γέμιζαν τον χρόνο του. Γράφει χαρακτηριστικά στο ημερολόγιό του ότι, την Κυριακή 2 Οκτωβρίου του 1825, του διεκόμισαν πλήθος από σώματα ανθρώπων. Άλλοι απ’ αυτούς ήταν ελαφρά πληγωμένοι, άλλοι βαριά και πέθαιναν, και άλλοι ήταν ήδη νεκροί ώστε βρήκε ελάχιστο χρόνο για να φάει κάτι πολύ μετά τα μεσάνυχτα. Κατά τη μέρα εκείνη αντιμετώπισε τόσο πολλά δύσκολα τραύματα όσα θα αντιμετώπιζε στη Βοστόνη σε κάμποσα χρόνια και εκτέλεσε τόσες χειρουργικές επεμβάσεις όσες θα έκανε σε όλη του την ζωή αν έμενε στη πατρίδα του. Την ίδια μέρα του μετέφεραν ένα εικοσάχρονο όμορφο παλληκάρι που είχε δεχτεί ένα βλήμα το οποίο πέρασε από τον βραχίονα στην πλάτη, από όπου το αφαίρεσε χειρουργικά. Δυστυχώς, αυτή η

12 Mallet, M. & Halle, J. 1984. The Military Organization of a Renaissance State: Venice c 1400-1617, p. 458. London: Cambridge University Press. 13 Χρηστάκης, Γ. 2004. Ιστορικά οχυρωματικά μνημεία της Κρήτης. Το οχυρό της Γραμβούσας, σσ. 65-79. Αθήνα: Κρητικά Γράμματα. 14 ο Κρητικός Δημήτριος Καλλέργης είναι αυτός που έπαιξε τον σπουδαιότερο ρόλο στο κίνημα της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843. Πολιόρκησε τα ανάκτορα και ανάγκασε τον Όθωνα να υπογράψει τα διατάγματα για τη σύγκληση συντακτικής εθνοσυνέλευσης. 15 Χρηστάκης, Γ. 2004. Ιστορικά οχυρωματικά μνημεία της Κρήτης. Το οχυρό της Γραμβούσας, σσ. 65-79. Αθήνα: Κρητικά Γράμματα. 16 Richards, Laura E. (ed) 1906. Letters and Journals of Samuel Gridley Howe, vol. I: The Greek Revolution, p. 114-140. Boston: Dana Estes & Company. London: John Lane. 17 ο Σαβαρύ ήταν ένας Γάλλος περιηγητής του 18ου αιώνα από τη Βρετάνη που δημοσίευσε τις ταξιδιωτικές του εμπειρίες στην Ανατολή. Ένα απ’ αυτά τα έργα ονομαζόταν Γράμματα από την Ελλάδα.

ΙΣΤΟΡΙΑ

κάκωση είχε τρώσει ζωτικές ανατομικές δομές και ο θάνατος φαινόταν βέβαιος. Ο Χάου συγκλονίστηκε από την προθανάτια αγωνία του νεαρού, ο οποίος προσπαθούσε, προσηλώνοντας το βλέμμα του, να διαβάσει την έκφραση του προσώπου του γιατρού του, ελπίζοντας να αποσπάσει μια ευνοϊκή απάντηση για την τύχη του. Ο άτυχος νεαρός πυροβολήθηκε την ώρα που σημάδευε τον εχθρό και φαίνεται ότι η σφαίρα αυτή ήταν, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά, το εισιτήριο για τον άλλο κόσμο. Συγκλονισμένος από τον νεαρό που ψυχορραγούσε αναρωτήθηκε: «Πού πάει η ψυχή; Τι είναι η ψυχή; Μπορεί να είναι ανεξάρτητη από το σώμα; Ποιος γνωρίζει»; Την επόμενη μέρα, τη Δευτέρα 3 Οκτωβρίου, οι σκοτωμένοι ήταν λίγοι και οι τραυματίες, όπως αναφέρει, μόνο σαράντα. Οι εχθροί, των οποίων ηγείτο ένας κατ’ αυτόν ογδοντάρης Τούρκος (ο Μουσταφά Πασάς), ήταν περίπου 2500. Έτσι ασχολήθηκε και πάλι με τους ασθενείς του από το πρωί ως το βράδυ. Η κακή σχέση του με τους ντόπιους ιατρούς τη φροντίδα των πληγωμένων την 21η Οκτωβρίου μας πληροφορεί ότι υπήρχε μαζί του άλλος ένας γιατρός. Ο Χάου επέβλεπε την υγεία των σαράντα που τον εμπιστεύονταν, ενώ ο ντόπιος γιατρός, παρά τις μηχανορραφίες του, φρόντιζε μόνο δύο ασθενείς. Στο σημείο αυτό λέγει ότι δεν έχει τίποτα με τους ντόπιους γιατρούς, αλλά είναι κρίμα να έχουν άγνοια και μαζί υπερβολική αλαζονεία. Ο Χάου γράφει στο ημερολόγιο ότι κάνει το καθήκον του και προσπαθεί να τους διδάξει τις αρχές της χειρουργικής, αλλά έχουν τόση έπαρση και ξεροκεφαλιά που δεν του το επιτρέπουν. Οι ντόπιοι γιατροί γράφει, είναι -γενικά- χωρίς καθόλου αρχές και εντιμότητα και πολλοί απ’ αυτούς, εάν είχαν την ευκαιρία, θα του έδιδαν μια δόση δηλητήριο. Δε θα σχολιάσουμε αυτά που γράφει στο ημερολόγιό του, γιατί αυτό απαιτεί ιστορική έρευνα, όμως σίγουρα θα περιείχαν μια μεγάλη δόση αλήθειας.

Η σκληραγωγία των Κρητών μαχητών εταξύ άλλων, στις 23 Οκτωβρίου, γράφει ότι για τον Κρητικό μαχητή η κάπα του είναι η καρέκλα, το κρεβάτι και το τραπέζι του, ότι το μαχαίρι του είναι και πιρούνι και κουτάλι., ότι δεν αλλάζει ρούχα παρά μόνο μια φορά τους τρεις μήνες, ότι τη νύκτα θέλει ένα ξηρό μέρος για να ξαπλώσει και ένα λιθάρι για μαξιλάρι. Αναφέρει επίσης ότι γρήγορα συνηθίζει κανείς αυτόν τον τρόπο ζωής. Ο ίδιος, την ώρα που έγραφε, είχε δύο μήνες να βγάλει τα ρούχα του το βράδυ και ότι κοιμόταν στο πάτωμα με μια κουβέρτα το ίδιο καλά όπως θα κοιμόταν σε πουπουλένιο στρώμα με σεντόνια και ότι αισθανόταν το ίδιο άνετα το κεφάλι του με ένα μαντήλι πάνω σε μια επίπεδη πέτρα, όπως και σε μαξιλάρια.

Άσχημα σχόλια για τους Έλληνες ολλές φορές ο οργισμένος δεν ελέγχει ούτε τον λόγο του ούτε την πένα του, ιδιαίτερα όταν γράφει εν θερμώ σ’ ένα ημερολόγιο. Στις 27 Οκτωβρίου του 1825, λίγο

ο Σαμουήλ Γκρίντλεϋ Χάου σε μεγαλύτερη ηλικία.

πριν την αναχώρησή του, ο Χάου εκφράζεται με πολύ άσχημα λόγια για τους στρατιώτες γράφοντας ότι οι Έλληνες είναι απεχθώς εγωκεντρικοί, απάνθρωπα σκληρόκαρδοι και ότι, εάν δεν υπήρχαν φίλοι γύρω του, δύσκολα θα έβρισκε κάποιον Έλληνα να του δώσει ένα ποτήρι νερό ή να του σκουπίσει τον ιδρώτα από το πρόσωπο χωρίς να του αποσπάσει ένα μισητό χρηματικό ποσό. Παρακάτω αναφέρει ότι σε περιπτώσεις που πέθαινε κάποιος και εκείνος προσπαθούσε να ανακουφίσει τον πόνο του, οι άλλοι τραυματίες του φώναζαν να τον παρατήσει και να φροντίσει αυτούς. Είδε τους αγωνιστές να πεθαίνουν βαριά τραυματισμένοι, να είναι ξεραμένοι από τη δίψα, να αγκομαχούν στο πάτωμα, να είναι γεμάτα μύγες τα στόματά τους και όταν έκανε έκκληση σε στρατιώτες που έπαιζαν χαρτιά παραδίπλα, κανείς από αυτούς δεν ενδιαφέρθηκε να τους υγράνει τα χείλη ή να τους απομακρύνει τις μύγες από το στόμα. Όταν τους διέταξε να δώσουν νερό σε κάποιον τραυματία, του είπαν ότι δεν θα το έκαναν γιατί, αν του έδιδαν από το παγούρι τους, υπήρχε κίνδυνος να κολλήσουν καμιά αρρώστια, και στο κάτω-κάτω ο άρρωστος ήταν ξένος και δεν τον γνώριζαν. Απολύτως δικαιολογημένη, λοιπόν, η οργή του νεαρού γιατρού, που έδωσε τον εαυτό του στη φροντίδα αυτών των ανθρώπων. Στις 28 Οκτωβρίου, ημέρα Παρασκευή, ήταν έτοιμος για αναχώρηση. Οι τραυματισμένοι που επέζησαν ήταν πλέον καλά και τους άφησε στη φροντίδα του Ιωνάθαν Μίλλερ, του Αμερικανού βοηθού του. Ο ίδιος έφτασε στη Σαντορίνη στις 30 Οκτωβρίου.

Επίλογος Ο Χάου αναχώρησε από την Κρήτη για να συνεχίσει την προσφορά του αλλού, έχοντας όμως αποκομίσει πολλές εμπειρίες που σημάδεψαν ολόκληρη τη ζωή του. Προσέφερε στον Αγώνα ως γιατρός ανακουφίζοντας τον πόνο των πληγωμένων αγωνιστών και σώζοντας πολλούς απ’ αυτούς. Γενικά, είχε καλή γνώμη για τους ευεργετηθέντες απ’ αυτόν Έλληνες ανεξάρτητα αν κάποιες φορές, εν βρασμώ ψυχής, τους σχολίασε αρνητικά στο ημερολόγιο του18. Ο ίδιος ωρίμασε ως γιατρός αλλά και ως προσωπικότητα βλέποντας από πολύ κοντά τον ανθρώπινο πόνο και τη δυστυχία που φέρνει ο πόλεμος. Ως φιλάνθρωπος, καταπολέμησε την δουλεία και τον ρατσισμό, ανέπτυξε μέθοδο εκπαίδευσης των τυφλών και έφτιαξε στην Αμερική την πρώτη σχολή εκπαίδευσής τους. Ακόμη, αναμίχθηκε σε πολλές άλλες φιλανθρωπικές δραστηριότητες και κέρδισε την εκτίμηση και τον σεβασμό των συμπατριωτών του. Μετά την επανάσταση της Κρήτης, το 1866, βοήθησε και πάλι υλικά και ηθικά. Εμείς, ως Έλληνες και ως Κρήτες, οφείλομε να τον θυμόμαστε πάντα με ευγνωμοσύνη.X

18 Εκτός από τα παραπάνω αρνητικά σχόλια, εκφράστηκε αρνητικά και για πολλούς επώνυμους Έλληνες, όπως π.χ. για τον Πρόεδρο Κουντουριώτη, για τα ρουσφέτια και τους διορισμούς, ή για τον γαμπρό του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου (από την αδελφή του), τον Σπυρίδωνα Τρικούπη, σχετικά με την πνευματική του στενότητα.

Να μιλήσω για την κρητική ψυχή; Μα πώς να περιγράψεις το πέλαγος; Μια συνέντευξη του Νίκου Ψιλάκη στη Δήμητρα Χαλαζιά και στο περιοδικό Ελληνικά που εκδίδεται στην Ελβετία και κυκλοφορεί ανάμεσα στους ελληνομαθείς του εξωτερικού.

Ο τόπος μου Ο τόπος μου βουνά σπαρμένα με ανέμους, αναβαθμίδες στον κόρφο τους πυρώνουν την κριθή και τον ερέβινθο. Μικρή κι ατέλειωτη γη μου που πυρπολείς το φως με τα κρινάκια της άμμου, με περιέχεις εις τους Αιώνας των Αιώνων! (απόσπασμα από την Ποιητική Συλλογή Οίνοψ πόντος του Νίκου Ψιλάκη)

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

◗ Τι είναι, λοιπόν, η Κρήτη;

ΕΡΩΤ. Στίχοι γεμάτοι δύναμη που ο αναγνώστης αισθάνεται το δέσιμό σας με τούτον τον τόπο. Πώς ορίζετε την σχέση σας με τη γενέτειρα;

ΕΡΩΤ. Τι είναι αυτό που κάνει την Κρήτη μοναδική;

ΑΠΑΝΤ. Όπως ακριβώς λέει το ποίημα (με την ευκαιρία, σας ευχαριστώ για την επιλογή σας). Μας περιέχει ο τόπος μας. Είναι κομμάτι της μνήμης και της ταυτότητάς μας. Άλλωστε, και να θες να ξεφύγεις δεν μπορείς. Κάθε βουνό, κάθε κάμπος, κάθε βράχος είναι δεμένος με μιαν ιστορία. Ή με έναν μύθο. Ε, λοιπόν, είναι πρόκληση να μπορέσει κανείς να μπει στο μεδούλι της ιστορίας, να χωθεί στον μύθο και να πορεύεται μαζί του.

ΕΡΩΤ. Εσείς χρόνια τώρα φωτογραφίζετε, αφουγράζεστε και καταγράφετε τον τόπο σας και τους ανθρώπους του. Μέσα από τις έρευνές σας αγγίζετε τις ψυχές. Μιλήστε μας για τα χαρακτηριστικά της κρητικής ψυχής. ΑΠΑΝΤ. Να μιλήσω για την κρητική ψυχή; Μα πώς να περιγράψω το πέλαγος; Τη μια φουρτουνιάζει, την άλλη γαληνεύει και γίνεται η θάλασσα λάδι. Μόνο που αυτήν την ψυχή, που τόσο ωραία την είχε περιγράψει ο Καζαντζάκης, πρέπει να την ψάξεις σήμερα. Να την ψάξεις πολύ. Φοβάμαι ότι το πνεύμα της «εξέλιξης» μάς βρήκε απροετοίμαστους, χωρίς όπλα. Σηκώσαμε εύκολα τα χέρια ψηλά και παραδοθήκαμε σε έναν πολιτισμό που προάγει την παντοκρατορία της ύλης. Χάσαμε τη σχέση με τη γη μας, ξεχάσαμε το ήθος που παράγει η γη. Πολλές φορές αναρωτιέμαι αν υπάρχει ελπίδα. Και δίνω μόνος μου την απάντηση: ναι! Το αποδεικνύει η ιστορία. Εκεί που όλοι νομίζουν ότι όλα είναι χαμένα, έρχεται μια σπίθα και η φωτιά φουντώνει. Ίσως αυτή η σπίθα που φουντώνει να είναι η κρητική ψυχή.

Εκεί που όλοι νομίζουν ότι όλα είναι χαμένα, έρχεται μια σπίθα και η φωτιά φουντώνει. Ίσως αυτή η σπίθα που φουντώνει να είναι η κρητική ψυχή.

ΑΠΑΝΤ. Η Κρήτη είναι ένα καράβι που ταξιδεύει ανάμεσα σε τρεις ηπείρους. Πότε φτάνει στη Συροπαλαιστίνη, πότε στην Κυρηναϊκή, πότε χαρίζει στην Ευρώπη το όνομά της. Την ονοματίζει, δηλαδή, με μιαν ελληνική λέξη που κι αυτή ταξιδεύει. Τι είναι, λοιπόν, η Ευρώπη; Μια ήπειρος, αλλά και μια πριγκίπισσα Ασιάτισσα, που γίνεται Κρητικοπούλα. Το νησί την υποδέχεται και την κάνει βασίλισσα και θεά, να, σα να λέμε πως ήταν ένα μπόλι που μας μπόλιασε. Αν πάτε στο νότιο Σέλινο θα σας δείξουν τη σπηλιά του Κύκλωπα, αν πάτε στη Γαύδο θα σας μιλήσουν για την Καλυψώ, αν ανηφορίσετε στα βουνά θα δείτε τις σπηλιές του Δία, λες και οι αμέσως προηγούμενες γενιές είχαν ανατραφεί με το αλφαβητάρι του ομήρου. Μιλώ, βέβαια, για τις γενιές που δεν γνώρισαν σχολειά και δασκάλους. Κι αν μπείτε μέσα στα σπήλαια των βουνών μας, μπορεί και να δείτε κάποιον άγιο ζωγραφισμένο στην πέτρα να σας κοιτάζει. Πάνω από 350 σπήλαια είναι σήμερα ναοί. Πάνω από

200 δέντρα λατρεύονταν μέχρι χτες ως ιερά· συνέχιζαν (πολλά συνεχίζουν ακόμη) την πανάρχαια παράδοση της δεντρολατρίας. Στον Νότο μπορεί να δείτε ακόμη ασκητές, συνεχιστές του αρχαίου Επιμενίδη ή και του βυζαντινού ασκητισμού. Τον κάθε τόπο μπορεί να τον κάνει μοναδικό το φυσικό τοπίο. Ή και οι άνθρωποί του. Την Κρήτη την κάνει μοναδική ο ατέλειωτος διάλογος του χτες με το σήμερα. Ίσως και με το αύριο. Αλλά και ο αέναος διάλογος του πολιτισμού της με τους άλλους πολιτισμούς.

Πάνω από 200 δέντρα λατρεύονταν μέχρι χτες ως ιερά· συνέχιζαν (πολλά συνεχίζουν ακόμη) την πανάρχαια παράδοση της δεντρολατρίας.

Η Κρήτη των μύθων ΕΡΩΤ. Μεγαλώσατε σε έναν τόπο γεμάτο μυθικές προσωπικότητες. Τους αφιερώσατε και ένα υπέροχο βιβλίο που θα έπρεπε να βρίσκεται μέσα σε όλα τα ελληνικά σπίτια. Ποια μυθολογική μορφή σας συνεπήρε περισσότερο και γιατί; ΑΠΑΝΤ. Δύσκολο να ξεχωρίσω! Με συνεπήραν οι Κουρήτες, οι μικρές θεότητες που συνόδεψαν το θείο βρέφος στις ώρες της μοναξιάς του. Ακόμη κι ένας θεός δεν μπορεί να ζήσει χωρίς να έχει δίπλα του άλλους θεούς. Ή ανθρώπους. Μου φαίνεται πως συμπαθώ ιδιαίτερα τις τραγικές μορφές του μύθου. Τον Γλαύκο, ας πούμε. Πέθανε κι αναστήθηκε όντας ακόμη παιδί. Άλλωστε, σε τούτο το νησί όλα πέθαιναν κι όλα ανασταίνονταν. Η φύση, η βλάστηση, ακόμη κι οι θεοί. ο Δίας, ας πούμε. ο Γλαύκος θα μπορούσε να είναι μικρός θεός. Η αθηναϊκή εκδοχή του μύθου τον καθιστά ακόμη πιο τραγικό. Μαθητεύει δίπλα στον πολύξερο μάντη και στο τέλος τα χάνει όλα. Αλλά, μήπως, δεν είναι τραγική ολόκληρη η γενιά του Μίνωα; Η Αριάδνη δεν είναι πρόσωπο που κλείνει στον μύθο της την ομορφιά και τον έρωτα, την ελπίδα και τη διάψευση, την τραγωδία και το μεγαλείο, αυτό που την έφερε τελικά στο πλάι του Διονύσου; Κι η Φαίδρα το ίδιο. Κι ο Μινώταυρος που ταξιδεύει στον ελληνικό μυθόκοσμο σαν τέρας, ενώ σε κάποιες άλλες εποχές θα μπορούσε να είναι θεός. Θεός και ταύρος μαζί... >

◗ 64

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

Μα όλα για μένα σφάλασι και πάσιν άνω-κάτω για με ξαναγεννήθηκε η φύση των πραμάτω.

Το περίσσευμα... της κουζουλάδας! ΕΡΩΤ. Τι λείπει και τι περισσεύει από την Κρήτη; ΑΠΑΝΤ. ωραία ερώτηση, αλλά δύσκολη! Άντε τώρα να μετρήσεις τι λείπει από την Κρήτη! Κάπως ποιητικά θα απαντούσα πως τα έχει όλα. Και πως της λείπουν όλα! Πιο πολύ, όμως, νομίζω ότι λείπουν οι μορφές που θα μπορούσαν να γίνουν σύμβολα και να εμπνεύσουν τον κόσμο. Η Κρήτη του 1900 έβγαλε δέκα πολιτικές φυσιογνωμίες. Τι Βενιζέλους, τι Σφακιανάκηδες, τι Μιχελιδάκηδες, τι Κούνδουρους. Καθένας απ' αυτούς θα μπορούσε να ήταν ο καλύτερος πρωθυπουργός της πτωχευμένης Ελλάδας. Να πω ότι στέρεψε η φλέβα; Δεν ξέρω! Από τη σημερινή Κρήτη, λείπει η πολιτεία. Υποδομές ελάχιστες, φροντίδα λειψή. Λείπει η ευαισθησία για το περιβάλλον, λείπει το όραμα, το όνειρο. Και περισσεύει η ιστορία. Όπως συμβαίνει σε όλη την Ελλάδα, είναι τόση η ιστορία ώστε να βαραίνει τους ώμους, ώστε να την παρερμηνεύομε και εμείς και οι άλλοι. Υπάρχει, όμως, και κάτι παρήγορο. Στην Κρήτη συνεχίζει, ακόμη και σήμερα, να περισσεύει η κουζουλάδα.

Το πιο μικρό είναι... τελικά μεγάλο! ΕΡΩΤ. Τι πιο μικρό κρητικό έχετε αγαπήσει; ΑΠΑΝΤ. Το πιο μικρό θα μπορούσε να είναι συνάμα και το πιο μεγάλο! Να, ας πούμε, μια λέξη. Μια τοσοδούλα λέξη. Κάποτε άκουσα τη μητέρα μου να μιλά για το γάνος της μέρας. Τη ρώτησα τι είναι το γάνος και μου απάντησε: «το φως, η λαμπεράδα». Φανταστείτε ότι την ίδια λέξη τη χρησιμοποίησε ακόμη και ο Όμηρος. Με έκπληξη τη διάβασα ύστερα από χρόνια στον κρητικό Ύμνο του Δικταίου Δία, δηλαδή στον αρχαιότερο ύμνο που γράφτηκε για την ειρήνη. Πέρασε απαράλλακτη μέσα από τόσους αιώνες, σώθηκε, όπως πόσες και τόσες άλλες. Δεν την ξανάκουσα στην καθομιλούμενη γλώσσα. Άκουσα μόνο τη γανιά (του τοίχου, το γυαλιστερό λέρωμα). Και οι δυο έχουν την ίδια ρίζα. Έλεγε κάποτε ένας σοφός (ο Κακριδής) πως όταν πεθαίνει μια λέξη είναι σα να πεθαίνει ένας άνθρωπος. Αν με ρω> τάτε, λοιπόν, τι είναι το πιο μικρό πράγμα που αγάπησα, θα σας έλεγα αυτή τη λέξη. Δηλαδή το πιο μεγάλο!

◗

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

Για με ξαναγεννήθηκε η φύση των πραμάτω ΕΡΩΤ. Μια αγαπημένη σας μαντινάδα! ΑΠΑΝΤ. Θα τη δανειστώ από τον Ερωτόκριτο: Τα μάτια δεν καλοθωρού στο μάκραιμα του τόπου μα πλια μακρά και πλια καλά θωρεί η καρδιά τ' ανθρώπου. Κι αν θέλετε, άλλη μια. Πάλι από τον Ερωτόκριτο. Όχι μόνο επειδή δείχνει τη ρευστότητα τούτου του κόσμου, αλλά κι επειδή μπορεί να γίνει σάλπισμα αναγέννησης: Μα όλα για μένα σφάλασι και πάσιν άνω-κάτω για με ξαναγεννήθηκε η φύση των πραμάτω. Τίποτα δεν μένει αιώνιο. ο Βιτσέντζος Κορνάρος, σαν άλλος Ηράκλειτος, μιλά για την κινητικότητα του κόσμου. Και το μεγαλείο του ανθρώπου να μπορεί να αναθεωρεί τις απόψεις του. Ακόμη και η παρούσα κρίση μπορεί να τελειώσει. Αρκεί να το πάρομε απόφαση.

Ο πλούτος των γλωσσών ΕΡΩΤ. Ένα μήνυμα για τους Ελληνομαθείς ανά τον κόσμο που λατρεύουν τη Χώρα μας και μαθαίνουν τη γλώσσα μας! ΑΠΑΝΤ. Τους ευχαριστώ! Δεν υπάρχουν μικρές και μεγάλες γλώσσες. Κάποτε παγκόσμια γλώσσα ήταν τα ελληνικά, αργότερα τα λατινικά, τα γαλλικά... Σήμερα είναι τα αγγλικά. Αύριο; Κανείς δεν ξέρει. Ευχαριστώ τους ελληνομαθείς γιατί αντιστέκονται σε αυτό που φοβάμαι: μην φτάσει η εποχή που θα επικρατήσει μια παγκόσμια γλώσσα, ας πούμε μια γλώσσα που θα βασίζεται κυρίως σε τεχνικούς όρους, φτωχή και αποστεωμένη, απογυμνωμένη από την ομορφιά της ανθρώπινης πολυμορφίας. Κι όσο για την ελληνική, το είπα το είπα ήδη: μια λέξη που θα ακούσουν σε κάποιο μακρινό χωριό θα μπορούσε να την είχε προφέρει ίδια κι απαράλλακτη ο Όμηρος, ο Πίνδαρος, ο Ευριπίδης, οι βυζαντινοί ποιητές και υμνογράφοι. X

Τίποτα δεν μένει αιώνιο. ο Βιτσέντζος Κορνάρος, σαν άλλος Ηράκλειτος, μιλά για τηνκινητικότητα του κόσμου. Και το μεγαλείο του ανθρώπου να μπορεί να αναθεωρεί τις απόψεις του. Ακόμη και η παρούσα κρίση μπορεί να τελειώσει. Αρκεί να το πάρομε απόφαση.

.. ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΠΡΟΙΟΝΤΑ ΓΑΛΑΚΤΟΣ ΥΠΕΡ ΦΘΙΝοΠωρο 2013

...η παράδοση συναντά τη σύγχρονη τεχνολογία

≀ κεφαλοτύρι παραδοσιακό πρόβειο γιαούρτι νεαπολίτικο ξινόγαλο φρέσκο πρόβειο και κατσικίσιο γάλα και άλλα πολλά...

ΣΥΛΛΙΓΑΡΔΟΣ Ο.Ε. ΒΙΟΤΕΧΝΙΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΑΛΑΚΤΟΣ Αγ. Γεώργιος Βουλισμένης, Νεάπολη Κρήτης τηλ.: 28410 34113 - fax: 28410 34114

ΒΙΒΛΙΟ

Το ΚΑΙΝοΥρΓΙο ΒΙΒΛΙο ΤοΥ ΝΙΚοΥ ΨΙΛΑΚΗ

Πολυφίλητη! Μια ιστορία από τον Χάνδακα του 17ου αιώνα

ια νέα γυναίκα μ’ ένα νόθο βρέφος στην αγκαλιά περπατά για ώρες πολλές σε άγνωστα μονοπάτια και τελικά προλαβαίνει να κλειστεί στην πόλη, λίγο πριν αρχίσει η μεγαλύτερη πολιορκία της ιστορίας. Το επόμενο βράδυ το αφήνει έκθετο στα σκαλιά του Αγίου Σαλβαδό-

ως μνήμη και άλλοτε ως ελπίδα. Σ’ αυτή τη μικρή γειτονιά του Κάστρου, ανάμεσα σε ανθρώπους που μαθαίνουν να ζουν με τον πόλεμο μέχρι να παραδοθούνε στον ζόφο, ζει για είκοσι δύο ολόκληρα χρόνια. Δυο σημαντικές παρουσίες σημαδεύουν τη ζωή της: ένας χρυσικός, που επιμένει να διακηρύσσει πως οι πιο στεγανές φυλακές του κόσμου χτίζονται με φόβο, κι ένας γραμματικός, που τον γνώριζε από τα παιδικά της χρόνια.

ρου, ενός από τα μεγαλύτερα μοναστήρια της πόλης, και κλείνεται στη μοναξιά της προσπαθώντας να επιβιώσει σ’ έναν κόσμο που δεν τη χωρούσε. Κοιμάται σε χαλάσματα και σε ξενώνες, γίνεται τροφός ενός ορφανού κοριτσιού και τελικά καταλήγει σε μιαν ακρινή γειτονιά του Κάστρου, όπου ζει όλα τα χρόνια της πολιορκίας. ο μεγάλος της έρωτας, χαμένος στις άδηλες διαδρομές των συναισθημάτων, επανέρχεται σε κάθε στιγμή, άλλοτε

Έρωτες που αναζωπυρώνονται, πάθη που επανέρχονται, κοινωνικές συμβάσεις που διατηρούνται ακόμη και μέσα σε σκληρές συνθήκες πολέμου. Και, βέβαια, παιδιά. Που γεννιούνται, μεγαλώνουν, φτάνουν στα 23 τους χρόνια, χωρίς να έχουν βγει από τα τείχη, χωρίς να έχουν δει ποτέ βουνά, κάμπους, έχοντας καταγράψει στη μνήμη τους μόνο καμπάνες συναγερμού και κρότους από μπομπάρδες.

◗◗ Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ Η καθημερινότητα σε μια πολιορκημένη πόλη, οι αγωνίες μιας κοινωνίας, οι κοινωνικές ανισότητες, οι φόβοι αποτελούν τα βασικά δομικά υλικά ενός συγγραφέα που «χτίζει» την αφήγησή του αντλώντας έμπνευση από τα ντοκουμέντα της ιστορίας. Τα βασικά πρόσωπα, οι πρωταγωνιστές της αφήγησης, είναι φανταστικά. Δρουν, όμως, και κινούνται σ’ ένα πραγματικό περιβάλλον, συναντούν τους αληθινούς πρωταγωνιστές της εποχής, βιώνουν τον πόλεμο, γίνονται οι σιωπηλοί μάρτυρες γεγονότων που σημάδεψαν την ευρωπαϊκή ιστορία του 17ου αιώνα. Η ιστορία μας εκτυλίσσεται στον Χάνδακα, πρωτεύουσα του ενετικού «Βασιλείου της Κρήτης», την πόλη που γνώρισε τη μεγαλύτερη πολιορκία της ιστορίας. Ήταν άνοιξη του 1647 όταν έφτασαν έξω από τα τείχη της τα οθωμανικά στρατεύματα, τα οποία είχαν ήδη καταλάβει δυο πόλεις κι ολόκληρη σχεδόν την ενδοχώρα. ο ασφυκτικός κλοιός της έμελλε να κρατήσει σχεδόν ένα τέταρτο του αιώνα, μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1669.

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

ο πίνακας που κοσμεί το εξώφυλλο, έργο του ζωγράφου Μανώλη Σαριδάκη, φιλοτεχνημένο αποκλειστικά για την «Πολυφίλητη».

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

Η διατροφή των Μινωιτών Αθηνά Κυριακάκη - Σφακάκη Ξεναγός - Σ/ς Τραπεζικός, Συγγραφέας

ι Μινωίτες αντλούσαν την τροφή τους από τη φύση και τη θάλασσα. Τροφή, όμως, αποκτούσαν και απολάμβαναν δια του εμπορίου, εντός και εκτός της μινωικής επικράτειας. Από τα ευρήματα των μέχρι σήμερα ανασκαφέντων μινωικών θέσεων, αλλά και από οργανικά κατάλοιπα σε μινωικές θέσεις, όπως τα Μάλια, ο Πόρος Ηρακλείου, ο Γαλατάς κ. α., τα μινωικά εδέσματα φαίνεται να συνίσταντο από:  κρέατα (βοοειδή, κατσίκια, πουλερικά, χοιρίδια)  χόρτα, καρπούς, σπόρους, φύλλα  ψάρια, όστρακα, χταπόδια, πεταλίδες  αυγά, αυγά στρουθοκαμήλων  φρούτα, μέλι  ψωμί, αρτοσκευάσματα Ως ποτά, συνοδευτικά ή ανεξάρτητα των μινωικών γευμάτων, προσεφέροντο: κρασί, χυμοί φρούτων, αφεψήματα, αρωματικά ποτά.

Ακολούθως παρατίθενται μινωικά αρχαιολογικά ευρήματα, τα οποία παρέχουν, αμέσως ή εμμέσως, πληροφορίες για τα αγαθά και τα μέσα τα οποία οι Μινωίτες εγνώριζαν και τα οποία συνέθεταν τη διατροφή τους.

Εικόνα 1

Εικόνα 2

Το πήλινο κοίλο σκεύος της εικόνας 1, στο εσωτερικό του οποίου φαίνονται ομοιώματα ψωμιών, είχε τελετουργική χρήση. Ήταν αφιέρωμα, προσφορά Μινωίτη λάτρη, ο οποίος ίσως δεν είχε την οικονομική επιφάνεια να προσφέρει αληθινό σκεύος με πραγματικά ψωμιά. Καταδεικνύεται η παρασκευή και χρήση «ψωμιού» και επίσης η σχέση μινωικής θρησκείας και «ψωμιού». Το «ρυτό των θεριστών» (εικ. 2), κατασκευασμένο από στεατίτη, χρονολογούμενο στη νεοανακτορική μινωική περίοδο (17001450 π.Χ.), είναι εύρημα από τη μινωική έπαυλη της Αγίας Τριάδος. Εγχάρακτη διακο72

Εικόνα 3

σμητική ζώνη στην επιφάνεια του αγγείου, παράσταση πομπής Μινωιτών, οι οποίοι μεταφέρουν εργαλεία θερισμού. Επιβεβαιώνεται, συμπληρωματικά προς άλλα ευρήματα, ότι οι Μινωίτες καλλιεργούσαν φυτά τα οποία θέριζαν. Στην επιφάνεια πήλινης πρόχου, με ανάγλυφους οφθαλμούς, διακοσμητικό θέμα είναι το κριθάρι. Εικονίζεται το φυτό, τα φύλλα και τα κεφάλια με τον έγκλειστο καρπό. Η πρόχους είναι εύρημα από το Ακρωτήρι της Σαντορίνης, όπου βρέθηκε και βύνη μέσα σε πήλινο αγγείο. Δυνητικά και στην Κρήτη οι Μινωίτες καλλιεργούσαν βύνη. Πολύτιμο αγαθό η βύνη, είχε χρήση στην παρασκευή τροφίμων, είδους ψωμιού, και ποτών, είδος μπύρας. Ανάμεσα σε ψηφίδες οι οποίες βρέθηκαν στον Μόχλο Μεραμπέλλου εντυπωσιάζουν μία σιτόσχημη, και μία σε σχήμα κολοκύνθας. Συνάγεται εξ αυτού ότι οι Μινωίτες εγνώριζαν την κολοκύνθα, και πιθανολογείται η ένταξή της στη διατροφή των, χωρίς να είναι ακριβώς γνωστοί οι τρόποι χρήσης της. Σε μινωικό περιδέραιο από το Καμηλάρι (εικ. 3), κατασκευασμένο από κύανο, στεατίτη και φαγιεντιανή, αναγνωρίζονται σιτόσχημες και αμυγδαλόσχημες ψηφίδες. Ίσως, κατά τη μινωική εποχή, το αμύγδαλο και το πικραμύγδαλο να είχαν χρήση στη μαγειρική, στη «ζαχαροπλαστική», στην ποτοποιία και στην παρασκευή ειδών καλλωπισμού, όπως και σήμερα. Σε περιδέραιο από την Αγία Τριάδα (1711ος αι. π.Χ.), κατασκευασμένο από κύανο, αιγυπτιακό μπλε, διακρίνονται πεπονόσχημες και σταγονόσχημες ψηφίδες. Οι πεπονόσχημες χάντρες ήταν συνήθεις στην Αίγυπτο. Οι Μινωίτες γνώριζαν τα πεπόνια.Τα καλλιεργούσαν οι ίδιοι, ή τα εισήγαγαν; Και με ποιους τρόπους τα κατανάλωναν;

◗◗

ΥΠΕΡ

Απανθρακωμένα σύκα, σε πήλινο σκεύος, και άλλοι απανθρακωμένοι καρποί, πλουτίζουν τις γνώσεις για τα γεννήματα της γης που είχαν στη διάθεσή τους οι Μινωίτες. Λίθινες κατασκευές, τις οποίες χρησιμοποιούσαν για κονιορτοποίηση καρπών και παρασκευή αλεύρων ευρέθησαν και παραμένουν στις αποθήκες του ανακτόρου της Φαιστού, στην πτέρυγα της Νεοανακτορικής Μινωικής περιόδου (1700-1450 π.Χ). Ορισμένες κατασκευές, όπως αυτές της εικόνας 4, παραπέμπουν στις βάσεις των «χειρόμυλων», αυτούς που χρησιμοποιούσαν στα κρητικά νοικοκυριά μέχρι και τη δεκαετία του 1950, για να «αλέθουν» σπόρους (σιτηρά και όσπρια). Μόνιμες εγκαταστάσεις μινωικών ληνών (πατητηριών), όπως η ανασκαφείσα εγκατάσταση στη θέση Βαθύπετρο Αρχανών γνωστοποιούν τη διαδικασία παραγωγής του μινωικού οίνου, ή μάλλον των μινωικών οίνων. Στην Ομήρου Οδύσσεια, Τ 197-199, μετάφραση Στυλιανού Αλεξίου, ο Οδυσσέας, προσποιούμενος τον Αίθωνα, λέει: ... και από την πόλη μάζεψα και του ’δωσα αλεύρι και κρασί κόκκινο, γι’ αυτόν και τους συντρόφους του όλους και βόδια να θυσιάσουν και να φαν. Η αναφορά στον «αίθοπα οίνο», στο κόκκινο κρασί, εκλαμβάνεται ως έμμεση αποκάλυψη ύπαρξης και άλλου είδους κρασιού κατά τη μυκηναϊκή εποχή. Επειδή στα ομηρικά έπη ιχνηλατούνται στοιχεία της μινωικής πραγματικότητας, δεν αποκλείεται η παραγωγή ποικίλων οίνων στην Κρήτη και κατά τη μινωική εποχή. Παράλληλα με τους κτιστούς ληνούς, οι Μινωίτες χρησιμοποιούσαν και κινητούς, μεταφερόμενους ληνούς. Στην εικόνα 5, κινητός μινωικός ληνός, εύρημα από τη Ζάκρο Σητείας. Η ύπαρξη και κινητών ληνών καταδεικνύει την εκτεταμένη παραγωγή οίνου στη Μινωική Κρήτη, θεωρείται δε βεβαία και η εκμετάλευση παραγώγων οίνου. Οίνος και ελαιόλαδο, σε όλες τις περιόδους της μινωικής εποχής, εμφανίζονται ως τα «κυρίαρχα» αγαθά - στοιχεία των θρησκευτικών τελετών. Οι ελιές και το ελαιόλαδο, τα σταφύλια και το κρασί υπήρξαν η πλουτοπαραγωγική τετράδα των μινωικών γεωργικών καλλιεργειών. Βασικά είδη διατροφής, κίνητρα οικονομικών δραστηριοτήτων, εντός και εκτός Κρήτης, και πρεσβευτές «διεθνών» σχέσεων των μινωικών δυναστικών οίκων. Υπάρχουν ευρήματα εντός και εκτός Κρήτης, μάρτυρες

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

οι ελιές και το ελαιόλαδο, τα σταφύλια και το κρασί υπήρξαν η πλουτοπαραγωγική τετράδα των μινωικών γεωργικών καλλιεργειών...

Εικόνα 4

Εικόνα 5

Εικόνα 6

Εικόνα 7

μεταφοράς μινωικών αρωματικών παραγώγων. Καλλιτεχνήματα, μικρά βάζα για φύλαξη αρωματικών ελαίων, με κρητική ιερογλυφική γραφή, διεσώθησαν στην Αίγυπτο. Η τυποποίηση του ελαιολάδου και η διακίνηση παραγώγων ελαιολάδου φαίνεται να είχε απασχολήσει τους Μινωίτες επιτυχώς. Το πήλινο κοίλο σκεύος της εικόνας 6, αφιερωματικής χρήσης, περιείχε ελιές βρώσιμες. Ανεσύρθη από δεξαμενή του ανακτόρου της Ζάκρου (1700- 1450 π.Χ). Οι ελιές αποξηράνθηκαν μόλις ήλθαν σε επαφή με τον ατμοσφαιρικό αέρα. Χρυσά ομοιώματα φύλλων ελιάς είχαν ευρεία χρήση ως διακοσμητικά ενδυμάτων και κομμώσεων των Μινωιτισών, και ως κτερίσματα διεσώθησαν σε μινωικούς τάφους. Τμήμα τοιχογραφικής διακόσμησης, με παράσταση κλάδων ελαιοδένδρων, διασώθηκε στα ερείπια του ανακτόρου της Κνωσού. Επίσης σε διασωθείσες τοιχογραφικές παραστάσεις, όπως το κατά Evans «garden party», αναγνωρίζονται ελαιόδενδρα στον εικονιζόμενο περίβολο. Η εικόνα 7 απεικονίζει αυγό στρουθοκαμήλου, τροποποιηθέν σε ρυτό μετά την κατανάλωση του περιεχομένου. Προσθήκη φαγιεντιανής στο στόμιο και στην βάση. Εύρημα από το Ακρωτήρι της Σαντορίνης, χρονολογούμενο στη Νεοανακτορική μινωική περίοδο (1700-1450 π.Χ). Από τις μέχρι σήμερα ανασκαφές δεν προκύπτει ύπαρξη στρουθοκαμήλων στη μινωική φύση. Επειδή οι μινωικές τεχνικές επεξεργασίας των αυγών στρουθοκαμήλων είναι ταυτόσημες των αιγυπτιακών τεχνικών της ίδιας εποχής, πιστεύεται ότι τα αυγά αυτά εισήγοντο από την Αίγυπτο. Το κρέας φαίνεται να ήταν μεταξύ των συνηθισμένων μινωικών εδεσμάτων. Από τα ζωόμορφα μινωικά αφιερώματα φαίνεται ότι οι Μινωίτες είχαν στη διάθεσή τους κατσίκια, αγριοκάτσικα, πάπιες και περιστέρια, πέρδικες, χοιρίδια, αλλά και ταύρους. Μετά το τέλος των θρησκευτικών τελετουργιών και τη 73

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

Εικόνα 8

θυσία του ταύρου, το κρέας καταναλωνόταν στα συμπόσια. Συμπόσια, καταληκτικές διοργανώσεις των μινωικών θρησκευτικών δρώμενων, αλλά και των μινωικών νεκρικών «εθίμων». Στην εικόνα 8, στη λάρνακα της Αγίας Τριάδος, υπάρχει παράσταση σφαγιασθέντος ταύρου επάνω σε «τραπέζι», και κάτω από το τραπέζι δύο, ζωντανά ακόμη, ζώα. Οι Μινωίτες κατανάλωναν κρέατα και ψαρικά ψημένα σε πήλινα και μεταλλικά μαγειρικά σκεύη και εσχάρες. Οι μαγειρικές εστίες ευρίσκοντο εκτός των μινωικών κτισμάτων (ανακτόρων, επαύλεων και αγροικιών), στις αυλές και στους φωταγωγούς, όπου και έχουν διασωθεί ίχνη των. Η πήλινη μινωική «χύτρα» (εικ. 9), εύρημα από την Κνωσό, χρονολογείται στη νεοανακτορική μινωική περίοδο. Εκτός της χειρολαβής στο κάλυμμα, φέρει και περιφερειακά χειρολαβές σε οριζόντια διάταξη. Για να διευκολύνεται η μεταφορά της; Για να τοποθετούνται σε αυτές αρωματικά φύλλα ή κλαδιά και λόγω της θερμότητας να απελευθερώνονται τα αιθέρια έλαια; Οι Μινωίτες γνώριζαν τον κόσμο των θαλασσών, τόσο καλά όσο και τη φύση της Κρήτης. Αντλούσαν από τη θάλασσα τροφή, οικονομικούς πόρους και δύναμη. Μεταλλικά αγκίστρια ψαρέματος διαφόρων μεγεθών, ευρήματα από τον μινωικό οικισμό Γουρνιά, από τη Ζάκρο, από τον Πόρο Ηρακλείου κ.α, δείχνουν ότι το ψάρεμα ήταν μεταξύ των συνηθι-

σμένων ασχολιών των Μινωιτών. Η τοιχογραφία του ψαρά από το Ακρωτήρι της Σαντορίνης (εικ. 10) γνωστοποιεί τη μινωική πρακτική μεταφοράς των αλιευμάτων, που δεν απέχει από την πρακτική των σημερινών ψαράδων. Η ανάπτυξη του «θαλάσσιου ρυθμού» κεραμικής κατά τη νεοανακτορική μινωική περίοδο καταδεικνύει την άρρηκτη σχέση των Μινωιτών με τη θάλασσα, τις βαθιές γνώσεις του θαλάσσιου τοπίου και των θαλασσίων οργανισμών. Εικόνα 9

Στην Κνωσό βρέθηκαν πραγματικές πεταλίδες. Μετά την κατανάλωση της σάρκας ως τροφής, οι Μινωίτες είχαν βάψει τις πτυχώσεις με μαύρο και κόκκινο χρώμα και τις είχαν εναποθέσει σε βωμούς. Επίσης βρέθηκαν ομοιώματα χελιδονόψαρων, κατασκευασμένα από φαγιεντιανή, που είχαν χρήση αφιερωματική. Στον Γαλατά Ηρακλείου, στο υπό ανασκαφή ανάκτορο, απεκαλύφθη σωρεία οργανικών υπολειμμάτων, τα οποία βρίσκονται υπό έρευνα. Από τις μέχρι σήμερα ενδείξεις προκύπτει ότι ήταν υπολείμματα συμποσίων και ότι είχαν καταναλωθεί πτηνά, χοιρίδια, βοοειδή, οστρακοειδή και ψάρια. Οι μελέτες και οι έρευνες συνεχίζονται... X

Εικόνα 10

Από τον ορεινό όγκο του νομού Χανίων, το ιστορικό χωριό Θέρισσο, η οικογένεια Μπαλαντίνου ξεκίνησε να ασχολείται με την κτηνοτροφία και την παραγωγή τυροκομικών προϊόντων από το 1928. Η οικογένεια όλα αυτά τα χρόνια έχει καταφέρει να δημιουργήσει ιστορία στον χώρο της τυροκομίας με την κορυφαία ποιότητα των προϊόντων μιας συνεχώς αναπτυσσόμενης επιχείρησης που σέβεται πραγματικά την παράδοση. Με ένα σύγχρονο εργοστάσιο στο Βαρύπετρο Νέας Κυδωνίας, με σεβασμό στην παράδοση, αδιάκοπες επενδύσεις στην σύγχρονη τεχνολογία της τυροκομίας και ένα ολοκληρωμένο, άριστο δίκτυο από τον γαλακτοπαραγωγό ως και τη διανομή των τελικών προϊόντων της, η επιχείρηση έχει κατακτήσει επάξια την τοπική και όχι μόνο αγορά. Έχει επίσης κερδίσει μια από τις κορυφαίες θέσεις στην προτίμηση των καταναλωτών όλης της Κρήτης αλλά και μεγάλων αστικών κέντρων (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πάτρα κλπ) προσφέροντας όλα τα προϊόντα της παραδοσιακής κρητικής τυροκομίας ασύγκριτα τόσο σε γεύση, όσο και σε ποιότητα. Η εταιρεία είναι πιστοποιημένη κατά ISO 22000, ενώ πρόσφατα πιστοποιήθηκε και από τον AGROCERT για την παραγωγή των προϊόντων ΓΡΑΒΙΕΡΑ ΚΡΗΤΗΣ ΠΟΠ και ΠΗΧΤΟΓΑΛΟ ΧΑΝΙΩΝ ΠΟΠ. Τα προϊόντα έχουν βραβευθεί με πέντε βραβεία γεύσης, τα τελευταία χρόνια σε πανελλήνιο επίπεδο. Σήμερα, η τέταρτη γενιά αυτής της οικογενειακής επιχείρησης, στόχο έχει να αυξήσει την παραγωγική της δυνατότητα ώστε να συνεχίσει να ανταπεξέρχεται ικανοποιητικά στην ολοένα αυξανόμενη ζήτηση.

Κεντρικό Κατάστημα: Σκαλίδη 25,73100 Χανία Κρήτης Τηλ: 28210-95517 - Fax: 28210-95517 Εργοστάσιο: Βαρύπετρο Κυδωνίας Χανιά Κρήτης Τηλ: 28210-33030 - κιν.: 6973-612-491 e-mail: sales@balantinos.gr

Ένα υπέροχο τοπίο σκαρφαλωμένο πάνω στα γεραπετρίτικα βουνά, σε υψόμετρο 880 μέτρων.

Θριφτής αφηγήσεις... ◗◗ ΤοΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΑΝΙΑΔΑΚΗ

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015

Θριφτή! «Η θρέπτειρα* και θεραπεύτρια*»

ριφτή (υψ. 880 μ.), μια ορεινή γωνιά της Κρήτης στο νομό Λασιθίου, απίστευτης γοητείας, σε όλα τα στάδια του κυκλικού χρόνου. Η Θριφτή δεν είναι ένα οροπέδιο με την τυπική έννοια του γεωγραφικού όρου. Η Θριφτή είναι εγκρεμοί, είναι δέτες, είναι πλαγιές και λαγκαδιές αειθαλείς, είναι παραδεισιακά μετόχια με αστείρευτες νερομάνες και παλιούς πετρόχτιστους μαγατζέδες , είναι πεζούλες και τράφοι, που χτίστηκαν με τον πολύχρονο αγώνα του γίγαντα ξωμάχου της Θριφτής, να ξεχωρίσει τα χαράκια από το χώμα, να σπείρει, να φυτέψει, να πρασινίσουν τα όνειρά του. οδοιπορώντας το ειδυλλιακό τοπίο της Αγίας Άννας, των Αργυρών, της Μάχας και του Μέγα Λιβαδιού αυθόρμητα έρχονται στο νου μου οι στίχοι από το ποίημα του συντοπίτη μας Πανωχωρίτη ποιητή Νίκου Στρατάκη, «ο Ξωμάχος της Μάχας». (…) Σα δράκος στη μητέρα γη πάνω ποδιασκελώνει και τη σκαλίδα τη βαριά δυο πιθαμές καρφώνει. Μέσα στης γης που σαν υνί το χώμα αναταράσσει ενώ βαρύ αγκομαχητό τα στήθια του λαφάσσει.

Ρωμάνα*. Ο “βασιλιάς των απιδιώ”

ι αορίτες της Θριφτής και του Σελακάνου την αποκαλούν «ο βασιλιάς των απιδιώ». Για το μέγεθός της, για την κίτρινη επιδερμίδα της και την καφετιά καρδιά της ή για την υπέροχη γεύση και νοστιμιά της; Ίσως για όλα αυτά τα λαϊκά συγκριτικά στοιχεία απέναντι στις άλλες ποικιλίες των αχλαδιών. Τη ρωμάνα δε θα τη βρείτε να συχνάζει στους πάγκους των λαϊκών αγορών ή στα καταστήματα των φρουταγορών. Ίσως είναι ποικιλία μη εμπορεύσιμη για διάφορους λόγους. Ενδημεί σε υψόμετρο πάνω από 500 μ. Νέα δένδρα παίρνουμε τον Αύγουστο με εμβολιασμό σε κουτσαχλάδους με τη μέθοδο του καλεμιού.

* θρέπτειρα, η. Πιθανή ετυμολόγηση της λέξης Θριπτή < Θριφτή από το ρηματικό επίθετο θρεπτός -ή –ό του ρήματος θρέφω. Στην περίπτωσή μας, η θρεπτή < η θρεφτή < η Θριπτή < η Θριφτή. Ότι, δηλαδή, Θριφτή δηλώνει τον τόπο που τρέφει – θρέφει, κυρίως σε μήλα και αχλάδια. * θεραπεύτρια, η. Η Θριφτή κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου υπήρξε ένα από τα σανατόρια του ν. Λασιθίου (βλ. Σελάκανο και Καθαρό) όσων είχαν προσβληθεί από την επάρατο νόσο της φυματίωσης.

◗ * ρωμάνα, η. Ποικιλία αχλαδιών μεγάλου σχετικά μεγέθους. Προφανώς είναι είδος που πρωτοκαλλιεργήθηκε επί ρωμαΊκής εποχής και στο γεγονός αυτό οφείλει το όνομά του (Μανώλης Πιτυκάκης, Το γλωσσικό ιδίωμα της Ανατολικής Κρήτης, Νεάπολη).

◗

«Είμαι σκιά (συκιά) μ’ αξίζω σκιας»

Αγία Άννα, ένας βυζαντινός τοιχογραφημένος ναός του 14ου αιώνα, μέσα σ’ έναν απέραντο πευκιά, μια ανάσα από την αφιλόξενη ρεματιά του Χα, καθαγιάζει το εξανθρωπισμένο τοπίο του μετοχιού που έχει το όνομά της. ο αγαπητός συντοπίτης μας, Κατωχωρίτης, εκπαιδευτικός – μουσικός και συγγραφέας Γιώργος Ψαρουδάκης, στο βιβλίο του Ιστορία των Χωριών μας (Κάτω Χωριό, Επάνω Χωριό, Επισκοπή, Παπαδιανά, Θρυπτή), στη σελ. 78, γράφει: Βυζαντινός ναός Αγίας Άννας. Βρίσκεται στο ομώνυμο μετόχι κοντά στη Θρυπτή, μέσα σε ένα πανέμορφο πευκόφυτο τοπίο. Χτίστηκε στα τέλη του 14ου αιώνα και μέχρι σήμερα διασώζονται λίγες από τις τοιχογραφίες του, με χαράγματα Ενετών περιηγητών του 14ου και 15ου αιώνα. Παλαιά παράδοση αναφέρει ότι πάνω από το υπέρθυρο υπήρχε δοκός από ξύλο συκιάς που έγραφε «είμαι σκιά μ’ αξίζω σκιας» και μέσα ήταν γεμάτο από χρυσά νομίσματα και τιμαλφή που οι Χριστιανοί έκρυψαν, κατά πάσα πιθανότητα, για να μην πέσουν στα χέρια των εχθρών.

«Η φύση έχει λογική αλλά δεν το γνωρίζει»

Β. Νιτσιάκος, καθηγητής Λαογραφίας – Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, στο βιβλίο του Παραδοσιακές κοινωνικές δομές και στο σχετικό κεφάλαιο για τη σχέση ανθρώπου – περιβάλλοντος, σε μια πρόταση αναφέρει ότι «η φύση έχει λογική αλλά δεν το γνωρίζει». Εξαίρεση αυτού του κανόνα η φωτογραφημένη τρελοσυκιά, που τόλμησε να ριζοβολήσει στη σκισμάδα δύο θεόρατων βράχων. Τόσο ψηλά, που ούτε και οι αριστούχες στην αναρρίχηση κατσίκες τολμούν να την πλησιάσουν. X

ΥΠΕΡ

ΦΘΙΝοΠωρο 2015