ΥπερΧ Τεύχος 73

ΥΠΕΡ

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKETS XAΛKIAΔAKH | ΤΕΥΧΟΣ 73 | ΑΝΟΙΞΗ 2015 | ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

Οι πασχαλινές κάρτες μιας άλλης εποχής ΑΓΙΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΣΙΝΑΪΤΩΝ

Η Μεγάλη Κρητική Σχολή και το Μουσείο Χριστιανικής Τέχνης

◗◗ Άσπληνο (και τα... χωρίς σπλήνα πρόβατα της Κρήτης!)

Μονοσκέλιδο σκόρδο «αλεξίκακον» και «αντιβασκάνιον»

Οι κουτσουνάδες της Κρήτης

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6

12

46

Φωτογραφήματα

ΑΓΙΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΣΙΝΑΪΤΩΝ

Φωτογραφίες και κείμενα: Νίκος Ψιλάκης

Η Μεγάλη Κρητική Σχολή και το Μουσείο Χριστιανικής Τέχνης

ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ

Της Έφης Ψιλάκη

56 Μονοσκέλιδο σκόρδο,

14 Μια φωτογραφία - ένα ποίημα

«αλεξίκακον» και «αντιβασκάνιον»

Φωτογραφίζει και επιλέγει η Έφη Ψιλάκη

Του Δρ Γ. Ν. Αικατερινίδη

20 Έγραψαν για μας

60 Άσπληνο ή σπληνόχορτο (και τα... χωρίς σπλήνα πρόβατατης Κρήτης!)

24 Οι πασχαλινές κάρτες μιας άλλης εποχής

Του Δρ Ανδρέα Μανιού

Του Ν. Ψιλάκη

66 ΠΑΣΧΑ στα παραπήγματα

32 Οι κουτσουνάδες της Κρήτης

72 Τα κυπαρίσσια της Σαμαριάς 76 Ο πολιτισμός των ορεσίβιων της Κρήτης

6

32 22

56 14

24

72 46

Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH τηλ. 2810 824 140 1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο

> www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας Yπεύθυνος σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH Φωτογραφία εξωφύλλου: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ Σύμβουλος έκδοσης: NIKOΣ ΨIΛAKHΣ Yπεύθυνοι Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ

Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ BI.ΠE. Hρακλείου Tηλ. 2810 380882 FAX: 2810 380887 Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ’ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

N

Φωτογραφήματα ΦωΤΟΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Τα κόκκινα αυγά της Λαμπρής Μικρές τελετουργίες, μεγάλα νοήματα! Κάποτε ήταν από τα πρώτα μελήματα των μοναστικών κοινοτήτων. Το κόκκινο αυγό της Λαμπρής! Σε πολλά μοναστήρια το μοίραζε ο Ηγούμενος (η Ηγουμένη, φυσικά, στα γυναικεία) κι ήταν σα να μοίραζε τη χαρά και την ελπίδα. Τη χαρά της ανάστασης του Θεανθρώπου και την ελπίδα της ανάστασης του ανθρώπου. Τα τελευταία χρόνια βλέπομε το έθιμο να επιστρέφει στις πόλεις ανεπαισθήτως μεταλλαγμένο: τα λαμπριάτικα αυγά μοιράζονται συνήθως από κάποιους επιτρόπους. Ή και ιερείς σε μερικές περιπτώσεις. Στα ορθόδοξα μοναστήρια η Σαρακοστή δεν χάνει ποτέ το νόημά της, οι νηστείες τηρούνται απαρέγκλιτα, τ' ανάλαδα φαγητά συνοδεύουν τις Τετάρτες και τις Παρασκευές, κι όπως λέγανε οι παλιότεροι, «μ' ένα αυγό ανοίγει η μεγάλη Σαρακοστή και μ' ένα αυγό κλείνει»· είναι, δηλαδή, η τελευταία τροφή που καταναλώνεται το βράδυ της Τυρινής (τότε ανοίγει η Σαρακοστή) και η πρώτη που τρώγεται, τη νύχτα του Μεγάλου Σαββάτου, μετά την Ανάσταση (κλείνει η Σαρακοστή). Σ' ένα από τα πιο παλιά μοναστήρια της Κρήτης, στην Παναγιά την Παλιανή, το βάψιμο των αυγών προσλαμβάνει τελετουργικό χαρακτήρα. Δεν είναι ένα απλό διακόνημα. Μήτε δουλειά ρουτίνας. Εμπειρίες πολλών ετών συσσωρεύονται, παμπάλαια έθιμα ξαναζούν, προσμονές κι ελπίδες μαζί. Η Μεγαλοβδομάδα είναι η πιο σημαντική περίοδος του χρόνου. Πραγματικά Μεγάλη. Με τις αγρύπνιες και τ' αυγικά της, με τα εγκώμια και τα θρηνητικά άσματα, με τ' αγκάθινα στεφάνια, τους επιτάφιους και τους λεμονανθούς της. Κανείς δεν ξέρει πόσους αιώνες ζωής έχει τούτο το μοναστήρι. "Παναγία η Παλαιά" το λέγανε στα χρόνια του Βυζαντίου. Τόσο παλιό! Είναι χτισμένο στη θέση μιας παλαιοχριστιανικής βασιλικής, ακόμη και σήμερα βλέπει κανείς τις αρχαίες κολόνες σαν ορόσημα χρονικά που θυμίζουν ένα μακρινό (και εν πολλοίς αδιερεύνητο) χτες. Βασανισμένο μοναστήρι η Παλιανή. Κάποτε βρισκόταν κοντά στη δημοσιά. Ενοχλούσε τους αλλόπιστους που περνούσαν. Το κάψανε, το ξανακάψανε. Αναστήθηκε. Σαν τη ζωή που αναδύεται μέσα από το μέγα σύμβολο της ελληνικής Λαμπρής. Το σιγλί βράζει στην παραστιά, οι καλόγριες ολόγυρα, το κόκκινο χρώμα ξαναφέρνει τη θεϊκή ιστορία στα ανθρώπινα μέτρα.

◗◗ Σύμβολο ζωής. Ακατάλυτο. Σαν τον τάφο κλεισμένο ολόγυρα. Μα κι έτοιμο να σπάσει τα δεσμά για να πεταχτεί από μέσα του η καινούργια ζωή

Να βάφτηκε από το αίμα του Χριστού, όπως λέει ένας θρύλος; Να κοκκίνισαν μόνα τους τ' αυγά για να δηλώσουν το θαύμα στους δύσπιστους της παράδοσης; Διαλέξτε! Με τέτοιες απλές αιτιολογικές ιστορίες στερεώνεται η λαϊκή πίστη. Κι η παράδοση. Που προσπαθεί να ερμηνεύσει τ' ανερμήνευτα. Και το αυγό, πάντα εκεί. Σύμβολο ζωής. Ακατάλυτο. Σαν τον τάφο κλεισμένο ολόγυρα. Μα κι έτοιμο να σπάσει τα δεσμά για να πεταχτεί από μέσα του η καινούργια ζωή. Γι' αυτό το αφήνανε κάποτε στους τάφους. Πάντα μετά την Ανάσταση. Ακόμη και τώρα επιβιώνει το έθιμο σε διάφορες εκδοχές του. Πάντα θα βρίσκεται ένα κόκκινο αυγό να μας θυμίζει όσα δεν πρέπει να ξεχνούμε.

7

N

ΦωΤΟΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Ο... κλεμμένος αρακάς του Αζωκέραμου

◗◗

Μήτε κι εγώ θυμάμαι πόσα χρόνια έχουν περάσει... Αζωκέραμος Σητείας, κάπου εκεί στις αρχές της δεκαετίας του 1980, εποχή μετάβασης, ο παλιός αγροτικός πολιτισμός βρισκόταν και τότε σε υποχώρηση. Δεν είχαν εκλείψει, όμως, οι εικόνες εκείνες που αποτύπωναν την κοινωνία της προβιομηχανικής εποχής: αυτοκαταναλωτικές πρακτικές, οικόσιτη κτηνοτροφία, πανάρχαια μέσα μεταφοράς, το καταφρονεμένο γαϊδουράκι και το μουλάρι για τους πιο καλοστεκούμενους... Ξαναβρήκα την παλιά φωτογραφία ταλαιπωρημένη από το χρόνο (το αρνητικό της), προσπάθησα να την επεξεργαστώ και να ξαναζήσω έν' ανοιξιάτικο ταξίδι στο ακρογώνι της Κρήτης. Σημάδια του τόπου και του χρόνου, ένας κόσμος που αντιστάθηκε, ένας κόσμος που έγραψε μερικές από τις πιο όμορφες σελίδες στην ιστορία του τόπου. Κι αν σήμερα εξιδανικεύομε την εικόνα, ας θυμηθούμε πως και τούτη η απλή, λιτή ζωή είχε τα δικά της βάσανα, ίσως αδιανόητα για τον άνθρωπο του σήμερα, (όπως θα ήταν αδιανόητα τα προβλήματα του σήμερα για τους ανθρώπους του χτες και του προχτές). Οι περισσότεροι από τους αγρότες της Κρήτης συντηρούσαν κάποτε μια ή δυο αγελάδες, δυο-τρεις αίγες, ίσως και πρόβατα, κάμποσες όρνιθες κι ένα ή δυο γαϊδουράκια. Κι όταν κινούσε ο ξωμάχος για την καθημερινή δουλειά, ξεκινούσε μαζί του ολόκληρη η έμψυχη συνοδεία του. Με τάξη σχεδόν τελετουργική και τυπικό καθορισμένο από εμπειρία αιώνων. Άλλοτε προπορευόταν η αγελάδα, άλλοτε το μουλάρι, ακολουθούσε η έφιππη αγρότισσα, ο πεζός Κρητικός αγρότης, και στα σκαρβέλια του σωμαριού ήταν πάντα δεμένη μια αίγα. Οι άλλες μπορούσαν ν' ακολουθούν ελεύθερες. Αυτές τις απλές στιγμές προσπάθησα να «διαβάσω» και στη φωτογραφία από τον Αζωκέραμο. Ο Στειακός αγρότης πρέπει να είχε φορτώσει αρακά στο γαϊδουράκι του - φαίνεται από το σχήμα των δεματιών- οι αίγες δεμένες στα «σκαρβέλια», όλα έτοιμα για την αναχώρηση. Μα το πιο όμορφο κομμάτι της φωτογραφίας είναι νομίζω η πιο αθώα κλοπή, η πιο άδολη, που συναντούσε κανείς εκείνα τα χρόνια: η κλοπή που... διαπράττει η άσπρη αίγα. Σηκώνει το κεφάλι και μασουλά την έτοιμη τροφή, τον θερισμένο αρακά.

8

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2015

ζειν

Το επικινδύνως... Είναι αυτές οι μικρές φωτογραφικές στιγμές που δεν χρειάζονται επεξηγήσεις. Έναν τίτλο μόνο. Κι αυτόν λιγόλογο: Το ζειν επικινδύνως... Εργαζόμενοι σε εταιρείες ηλεκτρικού. Ή αλλιώς «τεχνικό προσωπικό». Σκαρφαλωμένοι σε στύλους, ανάμεσα σε καλώδια και σύρματα, με το ανθρώπινο σώμα να φτάνει στα όρια της αντοχής του. Η φωτογραφία δημιουργήθηκε κατά τύχη. Τον πέτυχα στον δρόμο, Κυριακή πρωί. Δεν με είδε. Δεν είχε χρόνο για περίεργους και περαστικούς. Αυτές οι δουλειές χρειάζονται αυξημένη προσοχή. Και αυτοσυγκέντρωση. Κυρίως αυτοσυγκέντρωση! ΣΗΜ. Ας θεωρηθεί σαν ένα μικρό «ευχαριστώ» προς όλους εκείνους που παλεύουν κάθε μέρα γι' αυτά που κάποιοι θεωρούν αυτονόητα.

◗ Σκαρφαλωμένοι σε στύλους, ανάμεσα σε καλώδια και σύρματα, με το ανθρώπινο σώμα να φτάνει στα όρια της αντοχής του.

9

N

ΦωΤΟΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Να μου βγορίσουν τα Σφακιά... Άλλοτε σμιλεύει ο χρόνος τις μορφές κι άλλοτε αποτραβιέται κι αφήνει την ιστορία να τις σμιλέψει. Είναι τότε που οι μορφές παίρνουν την έκφραση του τόπου, τόποι και άνθρωποι γίνονται ένα, δεν μπορείς να τους ξεχωρίσεις. Κι εσύ, ο κάθε ταπεινός αναζητητής των αφανών αποχρώσεων, σταματάς μπροστά σε κάθε ορόσημο, βλέπεις τα εμβληματικά πρόσωπα κι αλλάζεις γνώμη. Δεν είναι μόνο που ταυτίζονται οι τόποι με τους αν-

σοφός ποιητής, «συντρέξαν τα χωριά, τα πάνω και τα κάτω». Χωρίς να δείξουν, βέβαια, «την ευλάβεια και τέχνη των αρμάτω», όπως λέει το τραγούδι του Άι Νικήτα, αλλά τη σεμνή έκφραση που παίρνει η ανυπόκριτη κι ανεπιτήδευτη περηφάνια. Το ένιωσα πρώτα βλέποντας μπροστά μου την αγέρωχη μορφή του Βοτζογιάννη, το συνετό πρόσωπο του Θοδωρή, τους Αντρουλήδες, τους Πώλους, τους ανθρώπους που πάνω στις μορφές τους αποτυπώθηκε ο χαρακτήρας του τοπίου. Όλο χαράκια και λέσκες η σφακιανή Μαδάρα, όλο φως και διαφάνεια τα λημέρια της ιστορίας· τόπος σκληρός που ξέρει να καλοδέχεται τους φίλους και να ξαποστέλνει τους οχτρούς. Όχι, δεν λέω, έχει και τα κουσούρια του, ο κάθε τόπος έχει τα κουσούρια του, κι η Αράδενα το ξέρει καλά, πάνω σε πλάκες και μνημούρια είναι γραμμένα μ' ανεξίτηλα γράμματα. Μα εσύ, ο ταπεινός επισκέπτης, εσύ που αναζητείς τις ασκιανάδες του χρόνου, που γυρεύεις έν' απόσκιο στην κύκλια ροή του για ν' αφουγκραστείς τους ψιθύρους της ιστορίας, μπορείς να φυλλομετρήσεις το χτες στις μορφές και στις καρδιές των ανθρώπων. Όλο και κάποιος θα βρεθεί να σου αφηγηθεί ξεστίχου τη μακρόσυρτη ρίμα του Δασκαλογιάννη και του Αληδάκη. Ή να σου τραγουδήσει το υπέροχο τραγούδι της νοσταλγίας: Χριστέ να σπούσαν οι φλακές να φύγω από το Κάστρο να πάρω δίπλα τα βουνά να βγω στον Ψηλορείτη να μου βγορίσουν τα Σφακιά, τσ' Ανώπολης ο κάμπος ν' ακούσω αρμάτω ταραχή.

θρώπους, είναι και που οι μορφές επαναλαμβάνονται, νομίζεις πως στα πρόσωπα των παρόντων ζωντανεύουν οι απόντες, οι προηγούμενες γενιές. Μάλλον είμαι τυχερός που βρέθηκα πριν από χρόνια στα εγκαίνια της γέφυρας της Αράδενας, τότε που συνδέθηκε το ρημαγμένο χωριό με τον υπόλοιπο κόσμο, κι έζησα τη σύναξη των ορεσίβιων, τότε που, όπως θα 'λεγε κάποιος ανώνυμος αλλά 10

Εγώ, πάντως, το άκουσα (με την παρέα μου) από το στόμα του Ορφανουδάκη, στην Ανώπολη (που κι εκείνος, όπως έμαθα, πήγε πριν από κάμποσους μήνες να βρει τις άλλες μορφές στα χαροκόπια της αιωνιότητας). Και το άκουσα στην ανωπολίτικη εκδοχή του: «Τσ' Ανώπολης ο κάμπος». Η άλλη εκδοχή μιλά για το «Αρμί του Καλλικράτη». Λέξεις, φράσεις, στίχοι, μουσικές που διαμόρφωσαν ταυτότητες. Κι ακόμη διαμορφώνουν! Φεύγοντας συνέλαβα τον απατό μου να ψιθυρίζει το στίχο και ν' αγναντεύει τις αγριάδες της Μαδάρας. Αλήθεια, βγορίζει ο τόπος. Όλ' η Μαδάρα βγορίζει. Και δεν είναι μόνο που βλέπεις τα σημάδια του τόπου, πρίνους και χαράκια και ξερολιθιές· μικρές και μεγάλες ιστορίες ξεπετάγονται σε κάθε σου βήμα, κάποιες νεράιδες που φώλιασαν στο σπήλιο του Κορμοκόπου, κάποιες σκιές που προβαίνουν για να σου θυμίσουν τους θρύλους. Τ' αποτυπώματα της ιστορίας, που λέγαμε! Κι ύστερα, πάλι τα ίδια! Συλλαβίζεις τη λέξη στο ξεχασμένο μας αλφαβητάρι (άλλοι το λένε γλωσσικό ιδίωμα) κι αναγαλλιάζεις. Βγορίζω (και ευγορίζω) παρατηρώ, κατοπτεύω, αγναντεύω. Συνήθως ακούγεται σε τρίτο πρόσωπο, βγορίζει ο τόπος, έχει ορατότητα. Μάλλον από το ευ και το αρχαίο ρήμα οράω - ορώ. Τ' αποτυπώματα της ιστορίας που λέγαμε...

ΥΠΕΡ

ΧρΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2014

◗

◗◗ Δεν είναι μόνο που ταυτίζονται οι τόποι με τους ανθρώπους, είναι και που οι μορφές επαναλαμβάνονται, νομίζεις πως στα πρόσωπα των παρόντων ζωντανεύουν οι περασμένες γενιές.

11

ΤΑΝΕΑΜΑΣ Κάτω – κάτω – παρακάτω οι τιμές! τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης οι τιμές είναι στα κάτω τους. Συνεχίζουμε να χαμηλώνουμε τις τιμές σε περισσότερα από 1000 είδη καθημερινής ανάγκης και να προσθέτουμε στα ράφια προϊόντα σταθερά χαμηλής τιμής και άριστης ποιότητας. Συνδυάστε στο καλάθι αγορών σας προσφορές Χαλκιαδάκη και απολαύστε την ποιότητα, την εμπιστοσύνη και την οικονομία!

σ

Κερνάμε μπύρες... Ειδικά για την Μεγάλη Εβδομάδα, κάνοντας τις αγορές σας από τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης, σας κερνάμε ένα κιβώτιο μπύρες και 12 σόδες για το πασχαλινό σας τραπέζι. Με την ευχή να είναι πάντα το τραπέζι όλου του κόσμου γεμάτο, σας ευχόμαστε

Στην Υγειά Σας!

>

Ώρα της

Γης 2015

Συμβολική συμμετοχή – ουσιαστικά αποτελέσματα! υμβολική συμμετοχή – ουσιαστικά αποτελέσματα! Και τη φετινή χρονιά τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης συμμετείχαμε στις 28 Μαρτίου στην ώρα της γης σβήνοντας συμβολικά τα εξωτερικά φώτα και τις φωτεινές επιγραφές των καταστημάτων μας. Μαζί με επιχειρήσεις, μνημεία και μεμονωμένα νοικοκυριά, όλοι μαζί ενώσαμε τη… συσκότισή μας σε 170 χώρες προκειμένου να αφυπνιστούμε ενάντια στην περιβαλλοντική κατάχρηση και τη σπατάλη ενέργειας. Επόμενο ραντεβού το Σάββατο 26 Μαρτίου του 2016 και μέχρι τότε ας προσπαθήσουμε όλοι να ελαττώσουμε την κατανάλωση ενέργειας γιατί καμιά πηγή δεν είναι ανεξάντλητη!

σ

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2015

> Περήφανοι για τα κρητικά κρασιά

Κάθε χρόνο στα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης είμαστε και πιο περήφανοι για τον κρητικό αμπελώνα και τους συνεργάτες μας οινοπαραγωγούς.

Μ

ε μεγάλη χαρά επισκεφθήκαμε το πρώτο τρίμηνο της χρονιάς που διανύουμε τις Εκθέσεις Τροφίμων και Ποτών σε όλη την Ελλάδα και τις εκδηλώσεις που οργάνωσε χωριστά το Δίκτυο Οινοποιών Κρήτης και διαπιστώσαμε την εξαιρετική εξέλιξη της κρητικής οινοπαραγωγής, που δεν έχει πια να ζηλέψει τίποτα από τους παραδο- σιακά καλούς ελληνικούς οινοποιούς. Και φυσικά η θετική πορεία αντικατοπτρίζεται και στις προτιμήσεις του Κρητικού καταναλωτή, καθώς χρόνο με το χρόνο οι πωλήσεις των κρητικών κρασιών ανεβαίνουν, χάρη στο μεράκι και την εμπειρία των οινοποιών

Έτοιμοι για

καλκαιράκι!

Έ

χοντας απολαύσει για τα καλά τον χειμώνα στην Κρήτη πάμε με όρεξη για ένα πιο απολαυστικό καλοκαίρι! Οι λαμπάδες και τα πασχαλινά φεύγουν, οι ψησταριές και τα είδη BBQ μένουν και ήδη εμφανίζονται με δροσερή διάθεση παντόφλες παραλίας, καπέλα, φουσκωτά παιχνίδια και έπιπλα κήπου. Αλλάζουμε διάθεση και σχεδιάζουμε καλοκαιρινές εξορμήσεις Χαλαρά με Χιλιάδες προσφορές και Χαμηλές τιμές για Χαρούμενες διακοπές!

και την τεχνογνωσία που προστίθεται στα οικογενειακά οινοποιεία από τις νέες γενιές. Όλα τα κρητικά προϊόντα, φυσικά και τα κρασιά, έχουν την τιμητική τους στα ράφια μας και χαιρόμαστε ιδιαίτερα όταν ο καταναλωτής μπορεί να απολαύσει μία εξαιρετική ποικιλία κρασιών σε πολύ καλές τιμές.

◗

⌨ Μια φωτογραφία - ένα ποίημα ΦωΤΟΓρΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Έβγαλα τη μάσκα και στον καθρέφτη κοιτάχτηκα Είδα το παιδί που ήμουν εδώ και πολύ καιρό...

Έβγαλα τη μάσκα και στον καθρέφτη κοιτάχτηκα Είδα το παιδί που ήμουν εδώ και πολύ καιρό... Δεν είχε καθόλου αλλάξει.

◗

Έβαλα τη μάσκα, την ξανάβγαλα πάλι. Είναι καλύτερα έτσι Έτσι, χωρίς τη μάσκα· Γυρίζω πίσω στην προσωπικότητά μου Όπως της γραμμής το τέλος.

Αυτό είναι το πλεονέκτημα Του να ξέρεις τη μάσκα να βγάζεις. Είμαστε πάντα παιδιά, Το παρελθόν, που ήταν το παιδί αυτό.

Φερνάντο Πεσσόα 14

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2015

Μεγαλοπρέπεια ασυνήθιστη στα κιονόκρανα Μεγαλοπρέπεια ασυνήθιστη στα κιονόκρανα κατοικεί. Διπλωμένα της ακάνθου τα φύλλα, μαραίνονται και πέφτουν, συντρίμμια ανάμικτα με τη σκόνη των πλίνθων. Και τα χρυσά κύπελλα αδειάσανε, στόμα δεν έχουν πια. Δάκρυα στάζει η Ήβη, έρημο κληματόφυλλο ο Βάκχος, και νυσταγμένο του πάνθηρα το παιχνίδι με τον θύρσο. Του Δία οι βόστρυχοι τινάζονται στον χρόνο, την τρίαινα ο Ποσειδώνας υπέροχα κραδαίνει στον αέρα, και ο Φοίβος θλιμμένα κοιτά κατά τον ήλιο.

Jens Peter Jacobsen, μτφ. Νίκος Βουτυρόπουλος

15

⌨

ΦωΤΟΓρΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Η νιόχτιστη χελιδονοφωλιά

◗

Χλοϊζει καινούρια ελπίδα η λαγκαδιά κάποιο γλυκοκελάιδισμα σκορπά στη φύση η νιόχτιστη χελιδονοφωλιά. Τρέμει η φωνή στα χείλη τα δειλά, που θα σκορπίσει στη φύση ό,τι φτερώνει την καρδιά. .... Μέσα στ' απίστευτο όνειρο μεθά η δειλή ψυχή μεθά κι η ελπίδα από το θάμα μαγεμένη νέες χαρές χαμογελούν μες απ' τη νέα ζωή. Η Άνοιξη είμαι 'γώ η λατρεμένη. Μίκης Θεοδωράκης

16

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2015

Κάθε λουλούδι έχει τη θέση του στον ήλιο, κάθε άνθρωπος έχει ένα όνειρο Κάθε λουλούδι έχει τη θέση του στον ήλιο, κάθε άνθρωπος έχει ένα όνειρο. Κάθε άνθρωπος έχει έναν ουρανό πάνου από την πληγή του, κι ένα μικρό παράνομο σημείωμα της άνοιξης μέσα στην τσέπη του. Γιάννης Ρίτσος, Δοκιμασία

17

⌨

ΦωΤΟΓρΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Παράξενο, το βλέπω εδώ το φως του ήλιου...

Παράξενο, το βλέπω εδώ το φως του ήλιου... το χρυσό δίχτυ όπου τα πράγματα σπαρταρούν σαν τα ψάρια που ένας μεγάλος άγγελος τραβά μαζί με τα δίχτυα των ψαράδων.

Κι εκείνο το σκάφος που διαβάζει ακόμη στην ειρήνη

◗

Γιώργος Σεφέρης

Ελαιώνες κι αμπέλια μακριά ως τη θάλασσα κόκκινες ψαρόβαρκες πιο μακριά ως τη θύμηση έλυτρα χρυσά του Αυγούστου στον μεσημεριάτικο ύπνο με φύκια ή όστρακα. Κι εκείνο το σκάφος φρεσκοβγαλμένο, πράσινο, που διαβάζει ακόμη στην ειρήνη του κόλπου των νερών Έχει ο Θεός Οδυσσέας Ελύτης, Ηλικία της γλαυκής θύμησης

18

ΥΠΕΡ

Οι παλιοί μας φίλοι Μη, μην το πεις οι παλιοί μας φίλοι μην το πεις για πάντα φύγαν. Μη, το ’μαθα πια τα παλιά βιβλία, τα παλιά τραγούδια για πάντα φύγαν. Πέρασαν οι μέρες που μας πλήγωσαν. Γίνανε παιχνίδι στα χέρια των παιδιών. ... Όταν ο κόσμος μας θα καίγεται όταν τα γεφύρια πίσω μας θα κόβονται εγώ θα είμαι εκεί να σας θυμίζω τις μέρες τις παλιές.

ΑΝΟΙΞΗ 2015

Παλαιοπωλείο είν΄ οι μνήμες μας Παλαιοπωλείο είν΄ οι μνήμες μας καλογυαλισμένες μέσα στη ψυχή έχουν μέσα φόδρα απ΄ τις λύπες μας μα και για σφραγίδα άλλην εποχή. Γιώργος Φράγκος

◗

Διονύσης Σαββόπουλος

19

‘Εγραψαν για μας... Οι συντελεστές τούτου του περιοδικού αισθάνονται την ανάγκη να ευχαριστήσουν θερμά όλους τους φίλους αναγνώστες, εκείνους που εκφράζονται με τα καλύτερα λόγια για την ποιότητά του καθώς κι εκείνους που το περιμένουν εναγωνίως, όπως φαίνεται από τις διαδοχικές επισκέψεις και τις σχετικές ερωτήσεις που απευθύνουν στους υπευθύνους των καταστημάτων. Από τα σχόλια που δημοσιεύονται στον τύπο αναδημοσιεύουμε εδώ τις απόψεις δυο ξεχωριστών πνευματικών ανθρώπων της Κρήτης. Του κ. Μιχάλη Τρούλη, φιλολόγου, συγγραφέα, τ. προέδρου της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας ρεθύμνου, και του κ. Σταμάτη Αποστολάκη, δασκάλου και σημαντικού λαογράφου, τιμημένου με βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών. Το κείμενο του κ. Τρούλη δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Κρητική Επιθεώρηση ρεθύμνου στις 24 Ιανουαρίου 2015 και του κ. Αποστολάκη στην εφημερίδα Χανιώτικα Νέα στις 31 Οκτωβρίου 2014. Τους ευχαριστούμε θερμά. Ευχαριστούμε, επίσης, θερμά τον φίλο και τακτικό συνεργάτη Δρ. Γιώργο Αικατερινίδη, τ. Διευθυντή Ερευνών του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου Κρήτης, για τα όμορφα λόγια που δημοσιεύει στην εφημερίδα Κρητικά Νέα της Αθήνας, παρουσιάζοντας κάθε τεύχος του περιοδικού. Τα καλά τους λόγια μας ενδυναμώνουν για να συνεχίσουμε να αναδεικνύουμε τις πιο λεπτές αποχρώσεις του κρητικού πολιτισμού.

Εικόνες και μνήμες από τη φύση και την ιστορία της Κρήτης στο περιοδικό των s/m Χαλκιαδάκη Του Μιχάλη Τρούλη ροδιά με ρόδια τη στιγμή της απόδοσης στον κάτοχό της για την περιποίησή της, το κλάδεμα και το πότισμα, είναι η εικόνα του εξωφύλλου. Μοναδικά σχήματα, χρώματα και αρώματα. Καρποί πολύσπερμοι και πολύχυμοι, που ευφραίνουν τη γεύση και δημιουργούν μόνον καλές προσδοκίες… Όλα αυτά, και άλλα πολλά, τα συλλαμβάνει ο φακός της Έφης ή του Νίκου στην καλύτερή τους ώρα! Ακολουθούν τα ταξίδια των φυτών και των χρωμάτων… από την Κίνα, την Περσία, την Ινδία, τον Καύκασο, το Μεξικό…, αλλιώς πώς θα έφθαναν και θα έκαναν εξωτικές τις αλιτάνες της Καλυβιανής; Και πώς θα φύτρωναν και θα καρποφορούσαν τόσα εξωτικά φυτά και λουλούδια στην Άρβη; Δεν έχουν τέλος τα ταξίδια σε τούτον τον πολύχρωμο πλανήτη και οι εκπλήξεις , από τα ενδιαιτήματα των αμπελουργών, τις απλές καλύβες από καλάμια και πικροδάφνες, μέχρι την πανέμορφη βουκαμβίλια, που απέκτησε πολύ γρήγορα και ελληνική ιθαγένεια… Δεν είναι όμως μόνο τα χρώματα και τα αρώματα της επικαιρότητας, είναι και οι άλλες εικόνες από τους ψιθύρους της ιστορίας και του τοπίου, ό,τι έρχεται από το χθες, τους μεγάλους ή μικρούς σταθμούς της πορείας του τόπου μας, και φθάνει μέχρι τις ημέρες μας. Και ακόμα ένα δειλινό, μια δαντέλα κι ένα λάλο βλέμμα της γιαγιάς, τα πα-

◗

νηγύρια του φθινοπώρου, τα έθιμα, η φιλοξενία, ίδια από την ομηρική εποχή, παντού και πάντοτε, σε όλους τους αιώνες. Όλα αυτά κάθε πανσέληνος τα κάνει ομορφότερα και γοητευτικότερα. Αυτό το βίωσε περισσότερο ο Νίκος στα «δυο φεγγάρια δρόμο…» καμπάνα μακρινή που βάφει τον ουρανό με λουλάκι, ναούς στο σχήμα τ’ ουρανού, ακτίνες από τα τζάμια των εκκλησιών, παιγνίδια κατσικιών, το βλέμμα των γατών και τις πεταλιές στο αύριο! Από αυτό το «πανόραμα» δεν θα μπορούσε να λείψει και η συνεργασία του πρώτου φίλου των επιμελητών και δικού μου «αδελφού» από τα φοιτητικά μας χρόνια Γιώργου Ν. Αικατερινίδη, μεγάλου και σπουδαίου λαογράφου, που παρουσιάζει «Του λιναριού τα πάθη…», προκειμένου να αξιοποιηθεί ως υφαντική ύλη. Η καταγραφή και φωτογράφιση πραγματοποιήθηκε τον Ιούλιο του 1964 στον Ζαρό Ηρακλείου τις μέρες που γινόταν η κατεργασία του λιναριού, τα «λιναροβγάρματα». Η μοναδική αισθητοποίηση του λιναριού μου θύμισε τη γιαγιά μου Ελισάβετ, στην Αγιά Μυλοποτάμου, που στη σειρά των πολλών παθών της είχε να αντιμετωπίζει και του λιναριού τα πάθη. Μόνη της το ’σπερνε, το ξεπάτωνε, το κοπάνιζε για να βγει ο σπόρος, το ’βαζε μέσα στο νερό, το στέγνωνε, το πήγαινε στο σπίτι, το κοπάνιζε για να φύγουν τα ξύλα, το περνούσε από τα χτένια, το ’κλωθε, το ’ψηνε για να ασπρίσει και να απαλύνει κι ύστερα το ύφαινε, και έκανε πουκάμισα που φαίνονταν ωσάν τα μεταξένια… Εξαιρετικό είναι και το κείμενο της Έφης Ψιλάκη, «Οι ξερολιθιές καταστρέφονται…» και μοναδικές οι φωτογραφίες που το συνοδεύουν. Γράφει: «Είναι η πιο απλή, η πιο εντυπωσιακή και η πιο σοφή επέμβαση στο Συνέχεια στη σελ. 22

20

ΕΓΡΑΨΑΝ ΓΙΑ ΜΑΣ...

της πολυτάλαντης επιστήμονος και ιδιαίτερα ευαίσθητης ψυχής, της Έφης Ψιλάκη, με τη συνεργασία της “Μια φωτογραφία – ένα ποίημα”, (σ. 24 – 29) ή: “Του λιναριού τα πάθη”, (σ. 34 – 38) του ακάματου ερευνητή λαογράφου, που τιμά το πανελλήνιο και ιδιαίτερα την Κρήτη μας, με το έργο του, του δρα του Πανεπιστημίου Κρήτης και τ. δ/ντή Ερευνών του Κ.Ε.Ε.Λ. της Ακαδημίας Αθηνών, αγαπητού μας Γιώργου Ν. Αικατερινίδη, όπου με τη γνώση, την επιστήμη και το λαογραφικό του πάθος “μας μαθαίνει” “Του λιναριού τα πάθη” αυθεντικά! Στη συνέχεια η συναρπαστική ξενάγηση (κείμενα και φωτογραφίες) “στις ξερολιθιές, που καταστρέφονται”, από την αγαπητή Έφη Ψιλάκη (σ. 40 – 50). Δύο ανεκτίμητες, ιστορικά, συνεισφορές ακόμη, στο περιεκτικό τεύχος 71 του ΥΠΕρΧ, από “τον συμβουλάτορα της έκδοσης”, τον Νίκο Ψιλάκη. Η πρώτη με τον τίτλο: “Σκούζα, σκούζα, σινιορίτα” (σ.

52 – 54), περιστατικό του Πολέμου και της Αντίστασης του 1940 – φυσικό περιβάλλον. Με τους τράφους και τις πεζούλες οι παλιότερες γενιές εξανθρώπισαν το τοπίο και δημιούργησαν καλλιεργήσιμη γη σε επικλινείς και άγονες εκτάσεις. Σύγχρονες μελέτες υπολογίζουν ότι στην Κρήτη (Σφακιά) σώζονται πεζούλες ηλικίας μέχρι και 2.000 ετών! Στην εποχή μας, χρόνο με τον χρόνο πέφτουν κι άλλες πέτρες από τους τράφους. Σε πολλές περιοχές κοντεύουν να ισοπεδωθούν… Ευτυχώς, σώζονται ακόμα τα μυστικά των μαστόρων για την κατασκευή μιας πεζούλας και αναδεικνύονται, διεθνώς, οι ιστορικές ξερολιθικές κατασκευές, με την προώθηση της τέχνης της ξερολιθικής τοιχοποιίας… Σπουδαία θέση στο περιοδικό κατέχουν και οι μνήμες, που αναδεικνύει και προβάλλει ο Νίκος Ψιλάκης. Η ιστορία της τριαντάχρονης Πραξούλας, τον πρώτο χρόνο της Κατοχής, στην Κασταμονίτσα του σημερινού Δήμου Πεδιάδος και ο άνθρωπος που βγήκες ζωντανός από το εκτελεστικό απόσπασμα, γαζωμένος με 14 σφαίρες! Ο Νίκος Παπαδάκης (Νταλιβέρης), ο οποίος «το μόνο που σκέφτηκε την ώρα του θανάτου ήταν… το καινούργιο σακάκι που φορούσε! Το πέταξε δύο μέτρα μπροστά για να μην το τρυπήσουν οι σφαίρες των βαρβάρων. Είχε τρία παιδιά, κάποιο θα μπορούσε να ξεχειμωνιάσει με το ρούχο του σκοτωμένου πατέρα!». Πολύ ενδιαφέρον και το άρθρο του γιατρού Ανδρέα Μανιού, «Οι βοτανολόγοι περιηγητές του 16ου αιώνα και τα φυτά της Κρήτης», με τις σπουδαίες φαρμακολογικές ιδιότητες… και πρακτικές. Ένας διαφορετικός θησαυρός, ανεκτίμητης αξίας, βγαλμένος από τα σπλάχνα της κρητικής παράδοσης, ο ξινόχοντρος, σε όλο του το «μεγαλείο», ολοκληρώνει το περιοδικό. Όλοι οι συντελεστές του είναι άξιοι συγχαρητηρίων… Μπράβο τους!

Πνευματικά και καλλιτεχνικά γεγονότα του τόπου μας Του σταμάτη Αποστολάκη Η δωρεάν διανεμόμενη περιοδική έκδοση των S/M Χαλκιαδάκη “ΥΠΕρ Χ”. έθεσε σε κυκλοφορία το 71ο τεύχος της, Φθινοπώρου 2014, Ηράκλειο. Με σύμβολο της έκδοσης τον ξεχωριστά αγαπητό Νίκο Ψιλάκη και με το εκλεκτό επιτελείο συνεργατών τους, το κάθε τεύχος είναι και μια ιδιαίτερη πνευματική απόλαυση. Το σημερινό όμως, μας κατασυγκίνησε, από την πρώτη, ως την ογδοηκοστή (80η) σελίδα του, με το παραπάνω! Θέλεις “τα φωτογραφήματα” (σ. 10 – 18) του αγαπητού Νίκου, όλα εξαίσια, συναρπαστικά, μαγικά, θες τη θαυμάσια συμμετοχή

22

44 και η δεύτερη, για την ίδια περίοδο με τα ναζιστικά απάνθρωπα εγκλήματα στον τόπο μας. Τίτλος της: “Ο άνθρωπος που βγήκε ζωντανός από το εκτελεστικό απόσπασμα [Γέργερη, 14-8-1944, Αλέκος Παπαδάκης] γαζωμένος με 14 σφαίρες”, (σ. 56 – 62). Επίκαιρα κείμενα ιερής μνήμης! Προσωπικά συγχαίρω από καρδιάς τον αγαπητό Νίκο, που αθανάτισε τις συγκλονιστικές στιγμές του αείμνηστου, σήμερα, μάρτυρα Αλέκου Παπαδάκη από τη Γέργερη και που μας θύμισε το ανεπανάληπτο ηρωικό ξέσπασμα του αξέχαστου αετού του Ψηλορείτη Βρέντζου (ή Τηγανίτη), μέσα στο δικαστήριο, όπου δικαζόταν ο συνεργάτης των Γερμανών Νίκος Μαγιάσης…

– Αυτές οι σελίδες κι αυτές οι αφηγήσεις είναι που δίνουν μάθημα ανεπανάληπτο, ιερό, για τη νεολαία μας, για τα παιδιά μας, για την αθάνατη πατρίδα μας, για την αιώνια Κρήτη!…

– Μια ακόμη ματιά στο ανεπανάληπτο τεύχος: Στις σ. 64-68 φιλοξενείται η ενδιαφέρουσα μελέτη του δ/ντή του τμ. Πλαστικής Χειρουργικής του ΠΑΓΝΗ, δρα Ανδρέα Μανιού, με θέμα τους “Βοτανολόγους περιηγητές του 16ου αι. και τα φυτά της Κρήτης”. Και το τεύχος κλείνει με τα “άπαντα” για το θέμα “Ξινόχοντρος” από τον πρώτο του μελετητή από πάσης πλευράς του: διατροφικής, μαγειρικής, παραδοσιακής, κλ. χρόνια τώρα… (Δες πρόχειρα: Μαρίας και Νίκου Ψιλάκη: “Κρητική Παραδοσιακή Κουζίνα – Κρητικόν Εδεσματολόγιον”, Ηράκλειο, 1995, εκδ. “Καρμάνωρ”, σ. 211 κ.ε. και έπεται συνέχεια εκδόσεων…). Εδώ όμως σταματούμε συγχαίροντες και επαινούντες, γιατί και δίκιο είναι και πρεπό! Χ

ΡΕΤΡΟ

Οι πασχαλινές κάρτες μιας άλλης εποχής Αγγελούδια, λαγουδάκια, κοτοπουλάκια, αναστάσιμες καμπάνες, κόκκινα αυγά και άλλα πασχαλινά σύμβολα κυριαρχούν στη θεματολογία των πασχαλινών ευχετήριων καρτών ΤOY N. ΨΙΛΑΚΗ

◗

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2015

ΡΕΤΡΟ

Κρήτη, 1915, εκατό χρόνια πριν... Τότε έμοιαζαν όλα με τελετουργία. Πολλές μέρες πριν από το Πάσχα κατέβαιναν οι νοικοκύρηδες στην αγορά, όχι μόνο για να προμηθευτούν τα απαραίτητα για τον εορτασμό της Λαμπρής, αλλά και για να αγοράσουν τις ευχετήριες κάρτες τους. Τα μαγαζιά φρόντιζαν από νωρίς να ανανεώσουν τις συλλογές τους, αφού κάθε χρόνο κυκλοφορούσαν καινούργια θέματα, τα περισσότερα από τα οποία ήταν τυπωμένα στο εξωτερικό. Και τα ταχυδρομεία έσφυζαν από ζωή. Κάθε χρόνο τέτοιες μέρες διακινούνταν χιλιάδες εορταστικά ταχυδρομικά δελτάρια.

Αγγελούδια με κόκκινα αυγά Φωτογραφία στημένη σε στούντιο και επεξεργασμένη με ειδικές τεχνικές πριν αναπαραχθεί σε εκατομμύρια αντίτυπα, με τίτλους γραμμένους σε πολλές γλώσσες (ανάμεσα στις οποίες είναι και τα Ελληνικά). Η γλώσσα της εικόνας ήταν ευανάγνωστη, κατανοητή σε όλο σχεδόν τον δυτικό κόσμο, επομένως μπορούσε να συγκινήσει και τους καθολικούς και τους ορθοδόξους: Δυο παιδιά ντύθηκαν σαν άγγελοι, προστέθηκαν φτερά στους ώμους τους και φωτογραφήθηκαν κρατώντας ένα τεράστιο κόκκινο αυγό, δυσανάλογο προς τις αναλογίες των παιδικών σωμάτων. Τα υπόλοιπα είναι δουλειά του γραφίστα... Το κόκκινο αυγό και το αθώο βλέμμα των αγγέλων δεν μεταφέρουν μόνο το μεγάλο μήνυμα της Ανάστασης, αλλά συναιρούν δυο διαφορετικούς κόσμους: τον επίγειο και τον επουράνιο. Στην ένθετη φωτογραφία: Η πίσω πλευρά μιας ευχετήριας κάρτας σταλμένης από τη ρωσία το 1915, με την υπογραφή «Ο κουμπάρος σας».

26

◗

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2015

Ευτυχισμένες οικογενειακές στιγμές Ευχετήρια κάρτα σταλμένη κατά τη δεκαετία 1910-1920 σε Κρητικό παραλήπτη, πατέρα δυο παιδιών. Και εδώ τα κόκκινα πασχαλινά αυγά είναι υπερμεγέθη, αφού το μεγάλο σχήμα τονίζει ιδιαίτερα το μήνυμα της μεγάλης γιορτής. Στην εικόνα κυριαρχεί η συμβολική γλώσσα των χρωμάτων. Οι δημιουργοί της ευχετήριας κάρτας έχουν επιλέξει φωτεινά και ζωηρά χρώματα ώστε να τονίζονται οι ευτυχισμένες στιγμές της τετραμελούς οικογένειας. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι η μητέρα κρατά στην αγκαλιά της το κορίτσι και ο πατέρας το αγόρι (σε άλλες φωτογραφίες της εποχής συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο). Όπως είναι φυσικό, οι ενδυμασίες είναι αστικές, «ευρωπαϊκές» και παραπέμπουν σε λογικές εκσυγχρονισμού της κοινωνίας, την εποχή, μάλιστα, που οι μεγαλύτεροι σε ηλικία Κρήτες φορούσαν (σχεδόν στο σύνολό τους) βράκες και σαλβάρια.

ι ευχετήριες κάρτες πουλιούνταν από βιβλιοπωλεία, φωτογραφεία και μικροκαταστήματα που διέθεταν είδη για καπνιστές, κάτι σαν τα σημερινά περίπτερα. Εκείνοι, όμως, που ήλεγχαν την αγορά ήταν οι εκδότες καρτ ποστάλ. Και στις τρεις μεγάλες πόλεις της Κρήτης (Χανιά, ρέθυμνο, Ηράκλειο) είχαν αναπτυχθεί εύρωστες επιχειρήσεις έκδοσης καρτ ποστάλ, που εκτύπωναν κυρίως τοπικά θέματα (τοπία, μνημεία, επαναστάτες, αρχιερείς, πρόσωπα της πολιτικής ζωής, αρχαιολογικούς χώρους κ.α.). Πολλοί από τους εκδότες αυτούς προέρχονταν από διάφορες χώρες της Ευρώπης, είχαν μυηθεί στην τέχνη της φωτογραφίας και δραστηριοποιούνταν στην Κρήτη. Δεν είναι γνωστό πότε εμφανίστηκαν καρτ ποστάλ με θρησκευτικά θέματα στην Κρήτη. Ίσως γύρω στο 1900. Γύρω στο 1910, πάντως, κυκλοφορούσαν ευρέως ταχυδρομικά δελτάρια με ευτυχισμένες οικογενειακές στιγμές ή και διάφορα εορταστικά σύμβολα. Άλλα απ' αυτά ήταν φωτογραφίες στημένες σε κάποιο γαλλικό ή γερμανικό στούντιο και άλλα ζωγραφιές. Από την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα είχε δημιουργηθεί ένα ιδιαίτερα ευνοϊκό κλίμα για την κυκλοφορία επιστολικών δελταρίων με θρησκευτικά θέματα: Η ισχύς του μουσουλμανικού στοιχείου είχε εμφανώς μειωθεί, και δεν ήταν εύκολο πια να ξεσπούν επεισόδια με κάθε δημόσια θρησκευτική εκδήλωση των Χριστιανών, όπως συνέβαινε μέχρι τότε λόγω της δράσης ακραίων στοιχείων της τουρκοκρητικής κοινότητας. Το κλίμα αυτό άλλαξε οριστικά μετά τις σφαγές του Ηρακλείου (1898) και την ίδρυση της ημιαυτόνομης Κρητικής Πολιτείας με Ύπατο Αρμοστή τον Πρίγκιπα Γεώργιο της Ελλάδος. Ήταν η μεγάλη καμπή για την ιστορία του καρτ ποστάλ στο νησί. Οι φωτογραφίες των ηρώων των κρητικών επαναστάσεων τυπώνονταν σε χιλιάδες αντίτυπα και κυκλοφορούσαν παντού αποτελώντας βασικό δομικό υλικό για τη δημιουργία της νέας κρητικής ταυτότητας.

27

ΡΕΤΡΟ

Στις αρχές του 20ού αιώνα βασικοί καταναλωτές των εορταστικών καρτ ποστάλ που πουλιούνταν στην Κρήτη ήταν οι αξιωματικοί και οι στρατιώτες των Μεγάλων Δυνάμεων.

Οι Χριστιανοί του νησιού έβλεπαν πια το όνειρό τους να υλοποιείται. Σ' αυτά τα πρώτα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας τα επιστολικά δελτάρια που απεικόνιζαν τους ήρωες, τα σύμβολα της Αυτονομίας, τον Ύπατο Αρμοστή, τους επαναστάτες του Θερίσου ή ακόμη και κάποια εμβληματικά μνημεία όπως η Κνωσός, χρησιμοποιήθηκαν και ως ευχετήριες κάρτες! Σε ιδιωτικές συλλογές έχουν

Καλάς εορτάς... Και πάλι η συμβολική γλώσσα των χρωμάτων. Μια γλώσσα πολύσημη, αλλά και κατανοητή, όπως κατανοητό είναι και το μήνυμα των δυο ταχυδρομικών δελταρίων. Στη μικρή εικόνα (πάνω), τα παιδιά της τετραμελούς οικογένειας μιμούνται την κίνηση των μεγάλων, δηλαδή των υποτιθέμενων γονιών τους. Η μεγάλη (δεξιά φωτογραφία) απευθύνεται, προφανώς, σε εργένη. Και οι δυο στάλθηκαν τη δεκαετία του 1920. Σύμφωνα με αφηγήσεις παλιών εκδοτών ταχυδρομικών δελταρίων, κατά τις δεκαετίες 1910-1920 και 1920-1930 η συνήθεια να αποστέλλονται ευχετήριες κάρτες στις μεγάλες γιορτές είχε γίνει σχεδόν καθολική για τους αστούς της Κρήτης.

28

◗

σωθεί αρκετά τέτοια τεκμήρια. Για παράδειγμα, πίσω από τη φωτογραφία του Καπετάν Μιχάλη Κόρακα είναι γραμμένες πασχαλινές ευχές! Την ίδια εποχή η ζήτηση για επιστολικά δελτάρια με εορταστικά θέματα είχε αρχίσει να αυξάνεται ραγδαία. Βασικοί καταναλωτές οι αξιωματικοί και οι οπλίτες των Μεγάλων Δυνάμεων που βρίσκονταν στο νησί. Πολλά απ' αυτά έχουν Συνέχεια στη σελ. 30

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2015

◗ Ευχές από τη Ρωσία το έτος 1914! Ευχετήρια κάρτα σταλμένη σε Κρητικό παραλήπτη το 1914. Ο αποστολέας ζούσε στην προεπαναστατική ρωσία, όπου κυκλοφορούσαν παρόμοιες κάρτες με αυτές που μπορούσε να βρει κανείς στην Ελλάδα. Τα σύμβολα της Ανάστασης δεν είναι εμφανή. Όμως, οι σχεδιαστές του ταχυδρομικού δελταρίου φρόντισαν να μεταφέρουν ευτυχισμένες στιγμές ενός νεαρού ζευγαριού. Η ίδια φωτογραφία θα μπορούσε να είχε τυπωθεί και χωρίς τον τίτλο ХРИСТОС ВОСКРЕСЕ (Χριστός Ανέστη), αφού δεν υπάρχουν πουθενά πασχαλινά σύμβολα.

29

ΡΕΤΡΟ

◗ Τα σύμβολα της Ανάστασης Τα αρχέγονα αναστάσιμα σύμβολα είναι ευανάγνωστα, αναγνωρίσιμα και κατανοητά σε όλον τον κόσμο. Το αυγό είναι φορέας μιας καινούργιας ζωής η οποία ξεπηδά διαρρηγνύοντας ένα σκληρό κέλυφος. Αυγά και κοτοπουλάκια σε διάφορες εικαστικές εκδοχές τους κυριάρχησαν για δεκαετίες στις πασχαλινές κάρτες της Ευρώπης και της Αμερικής. Τα σύμβολα παραπέμπουν στην προσδοκία της αέναης ανανέωσης της ζωής. Σε πολλές ευχετήριες κάρτες της περιόδου 1900-1940 το αυγό παραλείπεται. Αντί γι’ αυτό το σύμβολο της αέναης ανανέωσης της ζωής, οι δημιουργοί επιλέγουν νεοσσούς.

σωθεί κυρίως στη Γαλλία, τη Βρετανία, την Ιταλία και τη ρωσία. Τα τελευταία χρόνια, μάλιστα, εμφανίζονται ακόμη και σε διαδικτυακές δημοπρασίες. Ξεφυλλίσαμε δυο φωτογραφικές συλλογές (των οικ. Κασσωτάκη και Ψιλάκη) και εντοπίσαμε πασχαλινές ευχετήριες κάρτες της περιόδου 1910-1950. Οι παλιότερες ήταν τυπωμένες στο εξωτερικό από ξένους εκδότες, ενώ σταδιακά φαίνεται πως είχαν αρχίσει οι παραγγελίες από ελληνικές εκδοτικές επιχειρήσεις που απευθύνονταν σε ευρωπαϊκά λιθογραφεία και εκτύπωναν δικά τους επιστολικά δελτάρια. Συχνά, μάλιστα, βλέπομε και ευχές τυπωμένες στα ελληνικά: «Καλόν Πάσχα», ή «Χριστός Ανέστη». Αγγελάκια, κόκκινα αυγά, κοτοπουλάκια και λαγουδάκια, δηλαδή τα πασίγνωστα πασχαλινά σύμβολα, δίνουν και παίρνουν, παράλληλα με τις τρυφερές οικογενειακές στιγμές. Στην Κρήτη αυτής της εποχής, όμως, έφταναν κάρτες και από άλλες χώρες. Από την προεπαναστατική ρωσία, την Αμερική και διάφορες χώρες της δυτικής Ευρώπης. Αντικείμενα μιας άλλης εποχής που οι αποδέκτες τους φρόντισαν να διατηρήσουν σαν προσωπικά και οικογενειακά ενθυμήματα. Και που σήμερα, έναν αιώνα μετά, αποτελούν σημαντικά τεκμήρια για μια περασμένη ζωή, για την αισθητική και τις συνήθειες των ανθρώπων... Χ

30

Οι κουτσουνάδες της Κρήτης ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦωΤΟΓρΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

32

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2015

Ποιο λούλουδο σου χάρισε τη ροδοκοκκινάδα κι είναι το μαγουλάκι σου ωσάν την κουτσουνάδα. Κρητική μαντινάδα

Μ

οιάζει με θαύμα να βρεθεί κανείς Μαρταπρίλη σε χωράφι με παπαρούνες. Χιλιάδες φυτά, χιλιάδες άνθη, το ένα πλάι στο άλλο, σκορπούν απλόχερα εκείνο το φανταχτερό κόκκινο χρώμα που τραβά σαν μαγνήτης το βλέμμα. Δυστυχώς, όμως, τα τελευταία χρόνια ο βιότοπος της παπαρούνας συρρικνώνεται. Ίσως η εντατική καλλιέργεια... Ίσως τα αγροχημικά, κυρίως εκείνα τα φοβερά και τρομερά «ζιζανιοκτόνα» (σε εισαγωγικά η λέξη, νομίζω πως αντανακλά τη νοοτροπία του ανθρώπου που έχρισε τον απατό του κυρίαρχο, ικανό να τιθασεύσει τις δυνάμεις της φύσης). Ίσως... Έτσι γιατί η αθώα παπαρούνα θεωρήθηκε κι αυτή ζιζάνιο, άχρηστο κι ανώφελο. Τρομάζεις μόνο να το σκέφτεσαι. Κι ευτυχώς που, όπως λένε οι γεωτεχνικοί, ο σπόρος της παπαρούνας μπορεί να διατηρηθεί για πολλές δεκαετίες, ίσως και έναν ολόκληρο αιώνα, μέχρι να βρει τις κατάλληλες συνθήκες να βλαστήσει ξανά. Οι πολιτισμοί της αρχαιότητας ήξεραν να ταξινομούν αλλιώς τις αξίες. Κι ο άνθρωπος του προβιομηχανικού κόσμου μπορούσε να καμαρώνει το κόκκινο χρώμα της παπαρούνας ανάμεσα στα στάρια και στα κριθάρια του, που κι αυτά βρίσκονται στην καλή τους ώρα τον Μαρταπρίλη, και να ευγνωμονεί που οι αόρατες δυνάμεις της φύσης δεν τον ξέχασαν. Στον δικό του αξιακό κώδικα η παπαρούνα μετέφερε άλλοτε την εύνοια της Μεγάλης Μητέρας Θεάς, άλλοτε του Νεαρού Θεού της Βλάστησης, άλλοτε της Δήμητρας και της Κόρης, κι άλλοτε την ευλογία του Χριστού. Σ' όλες τις εποχές, από την απώτερη αρχαιότητα μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα, η Μήκων η ροιάς (επιστημονική ονομασία της κοινής παπαρούνας) ήταν σύμβολο ζωής. Όλα φαίνεται να ξεκινούν από την εποχή κατά την οποία ο άνθρωπος ανακάλυπτε τις ιδιότητες ενός είδους παπαρούνας, της οπιούχου. Τη συνέδεσε με τη λατρεία, τις θεραπευτικές πρακτικές και τις δοξασίες που σχετίζονται με τη ζωή και το θάνατο. Η περίφημη Θεά των Μηκώνων που βρέθηκε στο Γάζι δείχνει καθαρά πως οι Κρητικοί της Μινωικής Εποχής ήξεραν πολύ 33

καλά τις ιδιότητες της παπαρούνας. Τα χέρια της είναι υψωμένα κι από το κεφάλι της προεξέχουν τρεις κωδίες, τρεις κάψες παπαρούνας. Και οι τρεις είναι χαραγμένες με τον τρόπο που τις χαράσσουν ακόμη και σήμερα για να πάρουν τον οπό, τον γαλακτώδη χυμό της παπαρούνας, το γνωστό αφιόνι. Είναι ένα από τα πιο εντυπωσιακά εκθέματα του αρχαιολογικού μουσείου Ηρακλείου.

Χορτόπιτες, χορτοκαλίτσουνα, μακωνίτες άρτοι (και το περίφημο κρητικό γάστριν) Στην Κρήτη τις λέμε κουτσουνάδες. Και τις τρώμε πριν ανθίσουν. Είναι οι κοινές παπαρούνες της ελληνικής φύσης (Μήκων η ροιάς το επιστημονικό όνομα). Πολύτιμο χορταρικό για τα φαγητά της άνοιξης, κυρίως τις υπέροχες βρουβόπιτες της ανατολικής Κρήτης και τα χορτοκαλίτσουνα της δυτικής. Η ευρηματική κουζίνα της Κρήτης αξιοποιεί την κουτσουνάδα, μαζί με άλλα χορταρικά, σε θαυμάσια παρασκευάσματα: σφουγγάτα, τσιγαριαστά, φαγητά με κρέας κ.α. Δεν υπάρχει μόνο ένα είδος του φυτού. Πολλά μαρτυρούνται σε όλον τον κόσμο. Και χρησιμοποιούνται με διάφορους τρόπους, από τους πιο συνηθισμένους και ανώδυνους μέχρι τους πιο επικίνδυνους. Ας θυμηθούμε τις οπιούχες παπαρούνες, την τελετουργία που τις συνοδεύει, ας θυμηθούμε και τις καλλιέργειες οπίου σε πολλές χώρες του κόσμου, καθώς και τη μάστιγα των ναρκωτικών που αμαυρώνει την ανθρώπινη ιστορία.

Στην Κρήτη παλιότερα χρησιμοποιούσαν τα κόκκινα πέταλα της κοινής παπαρούνας ως βαφική ύλη. Κι οι παλιές νοικοκυρές έφτιαχναν το περίφημο κοκκινόλαδο, πάλι με πέταλα παπαρούνας. Τα έβαζαν για κάποιο χρονικό διάστημα μέσα σε μπουκάλι με λάδι, το άφηναν στον ήλιο ή το έκρυβαν σε σκοτεινές αποθήκες (ανάλογα με τις συνήθειες του κάθε τόπου) και στη συνέχεια το χρησιμοποιούσαν για θεραπευτικούς σκοπούς: σε ρευματικές παθήσεις, σε νοσήματα του μυοσκελετικού συστήματος, σε αναπνευστικά προβλήματα, ως επουλωτικό των πληγών, και αλλού. Ο παπαρουνόσπορος χρησιμοποιήθηκε από την αρχαιότητα στην κουζίνα. Σε φαγητά, σε ψωμιά, σε γλυκά. Παράδειγμα, ο μακωνίτης άρτος του αρχαίου κόσμου (ψωμί με παπαρουνόσπορο). Αλλά και το υπέροχο αρχαίο γλυκό της Κρήτης, το γάστριν, στο οποίο χρωστάμε ένα εκτενέστερο αφιέρωμα...

Οι παπαρούνες του Κάτω Κόσμου Μπορεί να φαίνεται παράξενο σήμερα, κι όμως ο προϊστορικός άνθρωπος διέθετε έναν εξαιρετικά μεγάλο όγκο πληροφοριών γύρω από τις ιδιότητες των φυτών. Εμπορευόταν βοτάνια, παρασκεύαζε αρωματικά λάδια, εφάρμοζε θεραπευτικές πρακτικές... Από εκείνη τη μακρινή εποχή, κυριολεκτικά τη χαραυγή του πολιτισμού, άρχισε ο άνθρωπος να αντιλαμβάνεται τις ιδιότητες της οπιοφόρου παπαρούνας. Σουμέριοι, Ασσύριοι, Αιγύπτιοι και Έλληνες την καλλιέργησαν και την αξιοποίησαν για διάφορους σκοπούς, θεραπευτικούς κυρίως. Πολύ αργότερα βλέπομε την ταπεινή παπαρούνα των ελληνικών αγρών στην ποιητική φαρέτρα του Ομήρου. Στον Τρωικό Πόλεμο ο Γοργυθίωνας, γιος του Πριάμου και της Καστειάνειρας, πέφτει νεκρός. Κι ο μέγας ποιητής βρίσκει τον πιο παραστατικό τρόπο να περιγράψει τη θανή του: ο σκοτωμένος ήρωας γέρνει την κεφαλή του όπως γέρνει κι η παπαρούνα στους κήπους: Κι ως γέρνει δίπλα το κεφάλι της στον κήπο η παπαρούνα που την εβάρυνε η ανοιξιάτικη δροσιά για κι ο καρπός της και το κεφάλι του όμοια απόγειρε, βαρύ απ' το κράνος δίπλα (μετάφραση Καζαντζάκη - Κακριδή).

Ψωμί με παπαρουνόσπορο

34

Να είναι, άραγε, τυχαία η αναφορά; Μάλλον όχι! Η παπαρούνα είναι ήδη σύμβολο του πρόσκαιρου ύπνου, του περιοδικού. Άλλωστε, στους ελληνικούς μύθους ο Ύπνος και ο Θάνατος είναι αδέλφια! Και στην εικονογραφία των ιστορικών χρόνων εμφανίζονται κρατώντας παπαρούνες. Οι μαρτυρίες από τις μεταγενέστερες εποχές είναι πιο συγκεκριμένες: η παπαρούνα γίνεται ακατάλυτο σύμβολο της καθόδου στον Άδη. Είναι το άνθος που συνδέεται με τη λατρεία της Δήμητρας και της Κόρης. Ο πασίγνωστος μύθος της καθόδου στον Άδη επηρέασε τη λατρεία σε όλον τον ελληνικό κόσμο. Κι όπως θα δούμε παρακάτω, όταν ήθελαν οι αρχαίοι να προσφέρουν άρτους στους βωμούς της Δήμητρας και της Κόρης, τους σφράγιζαν με κωδίες παπαρούνας! Ήταν το σύμβολο του παροδικού θανάτου. Δηλαδή, του θανάτου που οδηγεί στην ανάσταση. Σε μια καινούργια ζωή!

Κούκλες από... παπαρούνες! Η κουτσουνάδα και οι κουτσούνες της Κρήτης

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2015

Γαμπρέ μου, τη νυφούλα μας να μην τηνε μαλώνεις σαν κουτσουνάδα τ' Απριλιού να την 'ποκαμαρώνεις. (γαμηλιώτικη μαντινάδα της Κρήτης)

Σ

αν κουτσουνάδα τ' Απριλιού η νύφη. Σαν κούκλα, δηλαδή. Και φανταχτερή. Σαν την παπαρούνα, που κάθε Μαρταπρίλη πυρπολεί τη γη με κείνο το μαγικό κατακόκκινο χρώμα της. Στην καθομιλούμενη γλώσσα τη λένε παπαρούνα. Στην Κύπρο πετεινό, στη Μάνη μακωνίδα (δωρική μορφή της αρχαίας μήκωνος). Στη Μικρασία λαλέ. Όπως τονίζομε και παραπάνω, στην Κρήτη την ξέρομε με το κοινότατο όνομα κουτσουνάδα. Κάτι σαν κούκλα των αγρών δηλαδή... Ελάχιστοι Κρητικοί, όμως, θυμούνται ακόμη τα κοριτσάκια μιας άλλης εποχής που περπατούσαν στους δρόμους έχοντας καρφιτσωμένες κούκλες στα πέτα τους, ή και στα μαλλιά τους ακόμη. Κούκλες φτιαγμένες με παπαρούνες! Γιατί αυτό το εντυπωσιακό άνθος με τον σύντομο βίο (χάνει πολύ γρήγορα τα πέταλά του), ήταν κάποτε το πιο απλό, το πιο απέριττο παιχνίδι στα χέρια των παιδιών. Την εποχή που δεν υπήρχαν βιομηχανοποιημένα παιχνίδια και οι παιδικές ψυχές μπορούσαν να νιώσουν τη χαρά της δημιουργίας με απλά υλικά, όλα παρμένα από τη φύση, η παπαρούνα έπαιρνε ψυχή, γινόταν απείκασμα της ανθρώπινης μορφής, αντανακλούσε την ομορφιά της ζωής. Και την ομορφιά της φύσης. Με αυτές τις απλές πρακτικές οι προβιομηχανικές κοινωνίες μπορούσαν ν' ακονίζουν τα μυαλά και να βοηθούν τα νεότερα μέλη τους ν' αναπτύξουν τις δημιουργικές τους ικανότητες. Τα κορίτσια (συνήθως αυτά...) έφτιαχναν κουτσούνες με κατακόκκινα φορέματα, καταπράσινες ζακέτες και κατάμαυρα μαλλιά. Μια πανδαισία χρωμάτων δηλαδή... Ο τρόπος είναι απλός: Διαλέγομε ένα μεγάλο μπουμπούκι παπαρούνας που να βρίσκεται στο τελευταίο στάδιο πριν από την άνθιση και το κόβομε αφήνοντας ένα μικρό κομμάτι του μίσχου, λιγότερο από ένα εκατοστό του μέτρου. Ανοίγομε προσεκτικά τον κάλυκα στα δυο, ώστε να δημιουργηθούν δυο πράσινες κάψες ενωμένες μόνο στη βάση του μίσχου. Τα κόκκινα πέταλα βρίσκονται ακόμη ανάμεσα στις δυο κάψες. Τα τραβάμε προσεκτικά, τα τεντώνομε, κι έχομε ήδη στα χέρια μας τον κορμό της κουτσούνας. Οι κάψες που σχηματίζονται με τα φύλλα του κάλυκα (σέπαλα), φαίνονται σαν κοριτσίστικο ζακετάκι και τα πέταλα μακρύ κόκκινο φόρεμα. Λείπει μόνο το κεφάλι, μα κι αυτό δεν είναι δύσκολο να βρεθεί. Από ένα άλλο μπουμπούκι (ή και ανθισμένο λουλούδι) αφαιρούμε την κωδία (κεφαλή της παπαρούνας) μαζί με τα μαύρα σπόρια της. Φροντίζομε να την κόψομε σύρριζα και να την τρυπήσομε ελαφρά με κάποιο μικρό ξύλο, ώστε να μπορεί να καρφωθεί εύκολα στο λαιμό της κουτσούνας. Και λαιμός είναι... ο μίσχος του μπουμπουκιού, που, όπως θα θυμάστε, τον έχομε αφήσει σε μήκος μισού εκατοστού περίπου. Η κουτσούνα μας είναι έτοιμη! Ένα πρόσκαιρο παιχνίδι μηδενικού υλικού κόστους, αλλά μεγάλης συναισθηματικής αξίας.

◗

35

Ο σταυρός του Χριστού, το τίμιο αίμα και οι κόκκινες παπαρούνες Μια λαϊκή παράδοση της Κρήτης: «Στον τόπο μας, παιδί μου, οι παπαρούνες αργούνε ν' ανθίσουν. Περιμένουν να έρθει η Μεγάλη Σαρακοστή, να κυλήσουν οι μέρες, να περάσει η Κυριακή της Σταυροπροσκύνησης και τη Μεγαλοβδομάδα όλα τα χωράφια είναι κατακόκκινα. Και ξέρεις γιατί; Τον Χριστό περιμένουν! Θέλουν να τον προϋπαντήσουν πάλι, παιδί μου, όπως έκαναν τότες, την εποχή που σήκωνε το σταυρό του κι ανηφόριζε κατάκοπος κι εξαντλημένος στο Γολγοθά. Μέχρις εκείνη τη μέρα δεν υπήρχε κόκκινη παπαρούνα στον κόσμο, άσπρες ήταν όλες. Σαν τα κρίνα κι αυτές. Την ώρα, λοιπόν, που ανηφόριζε ο Χριστός στο Γολγοθά, συνέβηκε το μέγα θαύμα. Κουράστηκε να σηκώνει το σταυρό του, δεν άντεχε να κουβαλά τόσο βάρος στους ώμους του κι ακούμπησε το βαρύ ξύλο πάνω σ' ένα χαράκι για να ξαλαφρώσει και να πάρει ανάσα. Ο κόσμος ήταν στην καλή του ώρα εκείνη την εποχή, άνοιξη καιρού, Απρίλης μήνας. Αμέτρητες παπαρούνες ανθίζανε, άσπρες όλες. Λύσσαξαν οι ρωμαίοι στρατιώτες όταν είδαν τον Κύριο να σταματά. Μήτε στιγμή, παιδί μου, δεν τον άφηναν οι άνομοι να ξαποστάσει. Ένας απ' αυτούς, ο πιο άγριος, σηκώνει τη λόγχη και την καρφώνει στα πλευρά του. Έτρεξε το τίμιο αίμα του, κύλησε στο κορμί του κι άρχισε να πέφτει σταγόνες- σταγόνες. Μα δεν έπεσε στο χώμα. Πάνω στους ανθούς της παπαρούνας

36

έπεσε. Από τότε, όλες οι παπαρούνες βάφτηκαν κόκκινες. Και θα είναι κόκκινες μέχρι να στέκει ο κόσμος. Θ' ανθίζουν πάντα, μα δεν θα κρατιούνται για πολύ στη ζωή. Τα πέταλα πεθαίνουν πάνω στη νιότη τους, τα παίρνουν οι αέρηδες και τα σκορπούν στον κόσμο γιατί κι εκείνος που τους έδωσε το χρώμα με το αίμα του, κι εκείνος πέθανε νέος. Και ξέρεις πού θα βρεις τις πιο όμορφες παπαρούνες; Στα σταροχώραφα! Φυτρώνουν ανάμεσα στα στάρια και τα κριθάρια γιατί το τίμιο αίμα που σηκώνουν τα πέταλά τους φέρνει την ευλογία στον καρπό, δηλαδή στο ψωμάκι του φτωχού».

Η ωραία κρητική παράδοση συνδέει το χρώμα της παπαρούνας με τα πάθη του Χριστού. Η φύση ήταν στην καλή της ώρα, όλα ανθισμένα. Ο Χριστός σήκωνε τον βαρύ ξύλινο σταυρό κι ανηφόριζε στο Γολγοθά...

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2015

37

Τα ιερά ψωμιά της Δήμητρας και τα εφτάζυμα της Παναγιάς Σε μερικά φημισμένα ιερά της Δήμητρας, στον Ακροκόρινθο και στη Σικελία, η αρχαιολογική έρευνα αποκάλυψε πήλινα ομοιώματα ψωμιών που πρόσφεραν οι πιστοί της αρχαιότητας στη θεά του σίτου, τοποθετημένα μέσα σε λίκνα (πήλινα ομοιώματα καλαθιών). Μερικά απ' αυτά ήταν σφραγισμένα με κάποιο περίεργο ακτινωτό σχήμα. Οι ανασκαφείς δεν αναγνώρισαν τη σφραγίδα που χρησιμοποίησαν οι αρχαίοι λατρευτές και χαρακτήρισαν τα σχήματα αυτά ως ρόδακες. Τα σφραγίσματα του Ακροκορίνθου δημοσιεύτηκαν το 1997 (βλ. Brumfield, σελ. 152). Λίγα χρόνια μετά, το 2001, κυκλοφόρησε το βιβλίο των Ν. και Μ. Ψιλάκη «Το ψωμί και τα γλυκίσματα των Ελλήνων», όπου ξεκαθαρίζεται ότι οι ρόδακες που χρησιμοποιήθηκαν σαν σφραγίδες δεν ήταν τίποτ' άλλο από την ακτινοφόρο κεφαλή της παπαρούνας (σελ. 522-523).

T

ι πιο φυσικό άλλωστε; Η λατρεία της Δήμητρας ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την παπαρούνα. Στάχυα σίτου και φυτά παπαρούνας με τις χαρακτηριστικές κάψες τους (κωδίες) ήταν τα πιο χαρακτηριστικά σύμβολά της. Τα βλέπομε σε πλήθος αρχαίων αναφορών, αλλά και σε πλήθος σχετικών παραστάσεων· σε αγαλματίδια, σε αναθηματικά ανάγλυφα, σε αναθηματικούς πίνακες (Κρητικού & Παπαδάκη 1963, Τριανταφυλλίδης 2010). Σε πήλινο ανάγλυφο από τους Λοκρούς και σε προτομή από τη Γέλα, το θείο ζεύγος του Κάτω Κόσμου εικονίζεται με τα λαλούντα σύμβολα του αέναου βίου: η Κόρη κρατά στάχυα και ο Πλούτων, ο Θεός του Άδη, κωδίες παπαρούνας. Σε μια πρόσφατη μελέτη εξετάζονται οι βωμοί της Δήμητρας που βρέθηκαν στα Δωδεκάνησα και είναι διακοσμημένοι με στάχυα και κεφαλές παπαρούνας (Τριανταφυλλίδης 2010). Όταν είδαμε τις φωτογραφίες των σφραγισμένων αρτιδίων του Ακροκορίνθου, νιώσαμε ένα ρίγος πρωτόγνωρο. Τα ψωμάκια που πρόσφεραν οι αρχαίοι στις θεές τους ήταν ίδια με τα νεοελληνικά λατρευτικά ψωμιά του Δεκαπενταύγουστου! Τότε γνωρίζαμε μόνο το παράδειγμα των εφτάζυμων της Κω, μια σχετική αναφορά είχε δημοσιευτεί από τον Αν. Καραναστάση το 1952 (σελ. 252, σημ. 4), κι άλλη μια από την Π. Κουτσουράδη (1993: 187). Η επιτόπια έρευνα που πραγματοποιήσαμε στα τέλη της δεκαετίας του 1990 το επιβεβαίωσε: Οι νησιώτες συνήθιζαν να σφραγίζουν τα τελετουργικά ψωμιά του Δεκαπενταύγουστου με κωδίες παπαρούνας. Σύμφωνα με την Κουτσουράδη, πάνω στα φτάζυμα του Δεκαπενταύγουστου «χαράζουν με μαχαίρι μικρά τετράγωνα» και «το κάθε τετράγωνο σφραγίζεται με αφιόνι». Αργότερα μάθαμε (από επιτόπια έρευνα πάλι) ότι το έθιμο συνηθιζόταν και σε χωριά της επαρχίας Σητείας της Κρήτης, ίσως και σε άλλα νησιά του αρχιπελάγους. Οι νοικοκυρές συνήθιζαν να σφραγίζουν με κεφαλές παπαρούνας τα ψωμιά που ζύμωναν ειδικά για το «Πάσχα του καλοκαιριού», δηλαδή για την Κοίμηση της Θεοτόκου!

38

Χρησιμοποιούσαν, δηλαδή, το ίδιο σύμβολο με το οποίο σφράγιζαν οι γυναίκες της αρχαιότητας τα ψωμιά που αφιέρωναν στη δική τους Μεγάλη Μητέρα, τη Δήμητρα, όπως και στην Περσεφόνη, τη θνήσκουσα θεότητα! Τόσο στον αρχαίο κόσμο όσο και στον νεότερο η παπαρούνα συμβόλιζε τον παροδικό θάνατο, δηλαδή τον ετήσιο κύκλο που οδηγεί από το θάνατο στη ζωή! Οι ζυμώτρες της Κρήτης τοποθετούσαν τις σφραγίδες πάνω στα ψωμιά είτε σε σχήμα σταυρού είτε σχηματίζοντας κύκλο. Δεν ήταν καθόλου δύσκολο στην αγρότισσα της Κω ή της Σητείας να βρει κεφαλές της οπιοφόρου παπαρούνας. Το φυτό είναι αυτοφυές. Σήμερα, δυστυχώς, το έθιμο έχει υποχωρήσει. Οι αρχαίοι λατρευτές δεν χρησιμοποίησαν μόνο ένα από τα πιο χαρακτηριστικά σύμβολα της Δήμητρας και της Κόρης, αλλά και το πιο χαρακτηριστικό σύμβολο του παροδικού θανάτου, δηλαδή του θανάτου που οδηγεί στην ανάσταση, στην άνοδο από τα σκοτάδια του Άδη. Ο αρχαίος μύθος της Περσεφόνης είναι γνωστός: Από μια σχισμή του εδάφους προβάλλει ο Πλούτων, ο Θεός του Άδη, την αρπάζει και την οδηγεί στα καταχθόνια παλάτια του. Η μητέρα της, η Δήμητρα, θρηνεί τόσο που ξεσηκώνει τους θεούς. Αναζητεί παντού την Περσεφόνη. Όταν βρισκόταν στην Ελευσίνα, αναζητώντας πάντα το χαμένο παιδί της, οι χωρικοί της έδωσαν χυμό από τον οπό της παπαρούνας για να κοιμηθεί και να ξεχάσει τον πόνο της. Δεν χωρεί καμιά αμφιβολία ότι ο μύθος είναι αιτιολογικός και απλώς αποτέλεσε νεότερο υπόστρωμα σε αρχαία τελετουργικά δρώμενα. Όταν καταφέρνει η Δήμητρα να βρει την Κόρη της, εκείνη έχει γευτεί τους καρπούς του Άδη. Είναι υποχρεωμένη πλέον να περνά ένα διάστημα της ζωής της στον Κάτω Κόσμο. Ο συμβολισμός της ετήσιας βλάστησης είναι έντονος: Το σιτάρι, «ο μέγας αθλητής», όπως το χαρακτηρίζει ο Καζαντζάκης, συμπληρώνοντας ότι κείτεται νεκρό στο χώμα, περνά κι αυτό ένα διάστημα του βίου του χωμένο στη γη, σ' έναν υπόγειο (κάτω) κόσμο, μέχρι ν' ανα-

Αριστερά: Πήλινο ομοίωμα άρτου αφιερωμένου στο ιερό της Δήμητρας και της Κόρης (Brumfield, 1997). Δεξιά: Εορταστικό ψωμί του Δεκαπενταύγουστου σφραγισμένο με κεφαλή της οπιοφόρου παπαρούνας.

βλαστήσει και να θεριέψει την άνοιξη, πλάι στις ανθισμένες παπαρούνες των ελληνικών αγρών. Χώρια που έχει γνωρίσει κι έναν ακόμη ενταφιασμό πριν από τη σπορά του: την αποθήκευση σε μεγάλους υπόγειους στεγανούς λάκκους, όπου το απόθεταν οι αγρότες του προβιομηχανικού κόσμου για να το προφυλάξουν από τις προσβολές των εντόμων. Τα σφραγισμένα ψωμάκια της Δήμητρας και της Κόρης αποτελούν σημαντικό τεκμήριο ενός πολιτισμού που συνέδεσε τους θεούς του με τη φύση, με την ανθρώπινη καθημερινότητα, με την ίδια τη ζωή. Η προσφορά άρτων σε ιερά αποτελεί μια διαχρονική συνήθεια. Οι πιστοί του αρχαίου κόσμου προσέρχονταν στα ιερά της Δήμητρας και της Κόρης προσφέροντας ομοιώματα άρτων, πλασμένων με πηλό και σφραγισμένων με το ιερό σύμβολο της Δήμητρας, την κεφαλή της οπιοφόρου παπαρούνας. Άλλα ψωμάκια ήταν πλασμένα σε σχήμα σφαιρικό ή ημισφαιρικό, με κάθετες χαρακιές στην επιφάνεια. Με μια προσεκτική ματιά μπορεί να διακρίνει κανείς το σχήμα που έπαιρνε η κεφαλή της παπαρούνας όταν τη χάραζαν για να τρέξει ο χυμός, ο «οπός». Αυτό το σχήμα μιμούνταν οι αρχαίοι λατρευτές της Δήμητρας. Κι αυτά τα σπουδαία αφιερώματα τα μετέφεραν στα ιερά τοποθετημένα μέσα σε λίκνα, έτσι όπως έκαναν και οι Λικνοφόροι στα μυστήρια της Ελευσίνας... Ο αρχαίος λατρευτής δεν αρκούνταν να προσφέρει άρτους που σε λίγο καιρό θα φθείρονταν· τους αντικαθιστούσε με πήλινα ομοιώματα, άφθαρτα κι αναλλοίωτα στο χρόνο.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2015

◗ Ο αέναος κύκλος της ζωής: η Μεγάλη Μητέρα και η βλάστηση

Η

Δήμητρα ήταν μια Μεγάλη Μητέρα του αρχαίου κόσμου, διάδοχος της παντοδύναμης προϊστορικής θεότητας της ανατολικής Μεσογείου και των πολιτισμών της κοντινής μας Ανατολής. Κι οι πιστοί, κυριευμένοι από το φόβο της αφορίας, της σιτοδείας και της στέρησης της τροφής, πίστευαν πάντα πως τα ταξίδια στον Κάτω Κόσμο είναι παροδικά. Η βλάστηση ξαναγεννιέται. Ο θεός ανασταίνεται. Η συνήθεια ν' αφιερώνονται στη Μεγάλη Μητέρα ψωμιά σφραγισμένα με κωδίες παπαρούνας φαίνεται πως είναι απ' αυτές που διατηρήθηκαν αναλλοίωτες στον χρόνο. Κι αν ο σημερινός άνθρωπος δει κάποια γριούλα στα νησιά του Αρχιπελάγους να σφραγίζει με κεφαλές παπαρούνας τα ψωμιά της Παναγιάς, ας μην πιστέψει πως είναι απλά διακοσμητικά σύμβολα χωρίς σημασία και νόημα. Ας σκεφτεί ότι σφραγίζονται με κωδίες κυρίως τα ψωμιά του Δεκαπενταύγουστου, τότε που η Παναγιά, η Μεγάλη Μητέρα του χριστιανικού κόσμου, ξεκινά για το δικό της ταξίδι...

39

Μια μινωίτισσα θεά...

To καλοκαίρι του 1936 ανακαλύφτηκε στην περιοχή Μπαΐρια του Γαζίου, λίγα χιλιόμετρα δυτικά από το Ηράκλειο, ένα ειδώλιο που έμελλε να πυροδοτήσει πολλές συζητήσεις ανάμεσα σε αρχαιολόγους, μελετητές της προϊστορικής θρησκείας και της ιστορίας της ιατρικής. Το ειδώλιο, που χρονολογείται στην όψιμη Εποχή του Χαλκού (1350-1150 π.Χ.), παριστάνει μια γυναικεία μορφή με υψωμένα χέρια και με σώμα που καταλήγει σε κύλινδρο πλασμένο σε κεραμικό τροχό. Στο κεφάλι της φέρει στεφάνη (σαν διάδημα) από το οποίο αναφύονται τρεις καρφίδες που καταλήγουν σε ομοιώματα κεφαλών της οπιοφόρου παπαρούνας (Papaver somniferum). Μυκηναϊκό δακτυλίδι με σκηνή δεντρολατρίας. Η θεά κρατά στο χέρι της τρεις κωδίες παπαρούνας (Εθν. Αρχαιολ. Μουσείο, Αθήνα).

Δ

εν ήταν το μόνο σπουδαίο εύρημα που αποκαλύφτηκε στο Γάζι εκείνο το καλοκαίρι. Σ' ένα ορθογώνιο δωμάτιο που, όπως φάνηκε, αποτελούσε τμήμα μεγαλύτερης κατασκευής, βρέθηκαν συνολικά πέντε σχηματοποιημένα τροχήλατα γυναικεία ειδώλια και όλα με υψωμένα χέρια. Στις κεφαλές των τριών άλλων υπήρχαν ομοιώματα περιστεριών, ενώ το κεφάλι της τέταρτης είχε χαθεί. Τα σηκωμένα χέρια, σε στάση δέησης, ερμηνεύονται από τους μελετητές της μινωικής θρησκείας ως χαιρετισμός και ευλογία προς τους πιστούς (Αλεξίου 1958). Ο Μινωίτης καλλιτέχνης προσπάθησε να αποδώσει με απόλυτα φυσικό τρόπο τις κεφαλές της παπαρούνας. Τις φιλοτέχνησε έτσι ώστε να διακρίνονται ολόγυρά τους κάθετες εντομές, θυμίζοντας τις αβαθείς χαρακιές που έκαναν με μαχαίρι οι καλλιεργητές προκειμένου να ρεύσει ο χυμός του φυτού. Το σώμα της θεάς δεν έχει αποδοθεί με την ίδια επιμέλεια. Είναι μάλλον «άψυχο», δεν διαθέτει πλαστικότητα, και φέρει ένα μικρό κόσμημα στο λαιμό. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου είναι πιο καλοσχηματισμένα, τα χείλη έντονα, το μέτωπο πλατύ, τα φρύδια ανάγλυφα και τα μάτια σχηματίζονται με μικρούς «κόμβους» πηλού. Ο αρχαιολόγος που έκανε την ανασκαφή, ο Σπ. Μαρινάτος, έδωσε στο εύρημα την ονομασία «Θεά της μήκωνος, επώνυμος των ιαμάτων» (Μαρινάτος 1937), ονομασία που παραπέμπει σε ιαματική ιδιότητα. Να ήταν, λοιπόν, μια πρώιμη θεά της ιατρικής; Όπως είναι γνωστό, ο χυμός της παπαρούνας (οπός), χρησιμοποιήθηκε από τα προϊστορικά χρόνια για ιατρικούς σκοπούς. Η άποψη ότι πρόκειται για ιατρική θεότητα επικράτησε. Είναι, όμως, έτσι; Μήπως περιορίζεται πολύ ο ρόλος της κυρίαρχης θεό-

40

τητας της προϊστορικής Κρήτης; Και σε άλλες μινωικές - μυκηναϊκές παραστάσεις βλέπομε παπαρούνες (Κρητικός & Παπαδάκη, 1963). Σε ένα άλλο σπουδαίο εύρημα της ύστερης εποχής του Χαλκού, σε μια σφενδόνη χρυσού δακτυλιδιού, βλέπομε τη θεά καθισμένη κάτω από το ιερό δέντρο. Στην κόμη της φορεί κρίνα και στο χέρι της κρατεί τρεις κεφαλές οπιοφόρου παπαρούνας. Τρεις γυναικείες μορφές φαίνεται να προσέρχονται προς τη θεά. Η μια προσφέρει άνθη και η άλλη κρίνους. Τα σύμβολα που εικονίζονται στο δακτυλίδι εντυπωσιάζουν. Ξεχωρίζομε τον διπλό πέλεκυ, τα σύμβολα του ήλιου και του φεγγαριού και τη μικρή ιπτάμενη μορφή με την οκτώσχημη ασπίδα που παραπέμπει σε θαυματουργική εμφάνιση θεότητας (επιφάνεια). Παλαιότεροι μελετητές υποστήριξαν την άποψη ότι πρόκειται για μια πρώιμη απεικόνιση της Δήμητρας, της θεάς που είχε ως σύμβολό της τα στάχυα και τις παπαρούνες. Όμως, στις πινακίδες της Γραμμικής Β΄ Γραφής, όπου αναφέρονται πολλοί θεοί των ιστορικών χρόνων, δεν διαβάστηκε μέχρι σήμερα το όνομα της Δήμητρας. Για να κατανοήσομε καλύτερα τη φύση και το ρόλο της Θεάς των Μηκώνων θα πρέπει να δανειστούμε υλικό από τα μεταγενέστερα χρόνια. Άλλωστε, οι συνήθειες, τα έθιμα, οι λατρείες είναι στοιχεία που δεν χάνονται εύκολα στο πέρασμα του χρόνου. Μένουν βαθιά ριζωμένα στις ψυχές των ανθρώπων Η Θεά των και προσαρμόζονται σε νεότεΜηκώνων. ρες εποχές και σε νεότερες λαΒρέθηκε τρείες. το 1936 στο Γάζι Κρήτης Παρατηρώντας τον οικείο σε (Αρχαιολ. μας νεότερο ελληνικό πολιτιΜουσείο σμό, διαπιστώνομε πάμπολλα Ηρακλείου). στοιχεία της εθνικής θρησκείας διατηρημένα στα χριστιανικά χρόνια. Η παπαρούνα, λοιπόν, ήταν το ιερό φυτό της Δήμητρας. Όπως εί-

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2015

δαμε, φυτρώνει μέσα στα σπαρτά, πράγμα που εκλαμβανόταν από τον λαϊκό άνθρωπο ως παρουσία της θεάς των δημητριακών μέσα στους καλλιεργημένους αγρούς. Δεν αμφισβητείται, βέβαια, το γεγονός ότι οι αρχαίοι πολιτισμοί γνώριζαν τις ιδιότητες της παπαρούνας, όπως δεν αμφισβητείται και το ότι χρησιμοποιήθηκε από την αρχαία ιατρική. Όμως, η σύνδεση με τη Δήμητρα έχει ένα διαφορετικό περιεχόμενο: Είναι το φυτό που προκαλεί τον παροδικό θάνατο, δηλαδή την ετήσια απουσία. Η κόρη της Δήμητρας, η Περσεφόνη, ζει ένα μέρος του χρόνου στον Άδη και ένα άλλο στη γη. Το μοίρασμα του χρόνου σε δυο περιόδους έχει σχέση με τον ετήσιο κύκλο της βλάστησης. Στην τελετουργία, όμως, ο μύθος σηματοδοτεί την πίστη στην αθανασία των ανθρώπων. Οι νεκροί ονομάζονταν Δίψιοι στην αρχαία Ελλάδα, δηλαδή διψούσαν και φρόντιζαν να τους δροσίζουν με κρασί, με χοές. Ονομάζονταν, όμως, και Δημήτριοι. Δηλαδή αφημένοι στη δικαιοδοσία της Δήμητρας.

Πάνω: Περσεφόνη και Πλούτων σε τερακότα από τους Λοκρούς. Ο θεός του Άδη κρατά στάχυα και παπαρούνες (Museo Nazionale, ρήγιο). Κάτω: Η Θεά των Μηκώνων (Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου)..

41

Σπόροι σίτου. Ο «ενταφιασμός» τους στη γη συμβολίζει τον θάνατο που οδηγεί στην ανανέωση του ετήσιου κύκλου της βλάστησης.

◗ Αριστερά: Κεφαλή σίτου. Δεξιά: Σύγχρονο κόσμημα - απομίμηση σταριού, φιλοτεχνημένο από τον κ. Δ. Ζαχαριουδάκη.

Το σκηνικό είναι γνωστό από πολλά εθνολογικά παράλληλα. Οι άνθρωποι ενταφιάζονται σαν τους σπόρους του σίτου, όπως αναφέραμε και παραπάνω, τονίζοντας ότι ο θάνατος του σπόρου είναι μια παροδική κατάσταση ύπνωσης που οδηγεί στη βλάστηση και στη ζωή. Οι Δημήτριοι νεκροί ενταφιάζονται μαζί με σπόρους σίτου, όπως έχουν δείξει πολλά ταφικά ευρήματα, αποσκοπώντας σε μιαν αναλογική μαγεία. Μήπως, λοιπόν, η αρχαία Θεά των Μηκώνων είναι η προκάτοχος της Δήμητρας; Και μήπως οι πολλές θεϊκές μορφές του προϊστορικού κόσμου δεν είναι... και τόσο πολλές; Μήπως, απλώς, αποτελούν διαφορετικές εκφράσεις μιας (μόνο) πανίσχυρης μεγάλης θεάς και κάθε της έκφραση δείχνει και μια από τις διαφορετικές ιδιότητές της; Κάθε που κοιτάζω το περίφημο εύρημα του Μαρινάτου, τη Μινωίτισσα Θεά με τα υψωμένα χέρια και τις κωδίες της μήκωνος στο κεφάλι, αναρωτιέμαι μήπως τούτο το αγαλματίδιο είναι το κλειδί για να κατανοήσομε τον τρόπο με τον οποίο μια αρχαία θεότητα κληροδοτεί σε μιαν επόμενη τα σύμβολά της. Η περίφημη Θεά των Μηκώνων μπορεί να μην είναι μόνο μια μορφή που σχετίζεται με την ιατρική, αλλά με τη βλάστηση, τη φύση, την αέναη ανανέωση της ζωής. Δηλαδή, μια προϊστορική θεότητα που φροντίζει για την ετήσια ανανέωση της βλάστησης, που μπορεί να καθορίζει την τάξη του φυσικού κόσμου.

42

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2015

Η παπαρούνα... στον πόλεμο

T

ον Μάιο του 1915 ένας Καναδός αντισυνταγματάρχης, ο McCrae, που υπηρετούσε στο δυτικό μέτωπο, γύρισε το κεφάλι του κι είδε χιλιάδες παπαρούνες να σκεπάζουν τον κάμπο της Φλάνδρας. Δηλαδή το πεδίο της αιματηρής μάχης. Ανάμεσα στις κόκκινες παπαρούνες, ταπεινοί ξύλινοι σταυροί έδειχναν τον ανθρώπινο παραλογισμό. Και την αντίθεση: η χαρά της ζωής δίπλα στο πένθος του θανάτου. Οι παπαρούνες φύτρωναν πάνω στους τάφους. Μόλις την προηγούμενη μέρα είχε πέσει νεκρός ένα φίλος του. Ο McCrae πήρε χαρτί και μολύβι κι έγραψε ένα ποίημα. Τον είχαν εμπνεύσει οι κόκκινες παπαρούνες της Φλάνδρας... Τίτλος: In Flanders Fields. Στους κάμπους της Φλάνδρας. Το βρήκα σε ελληνική μετάφραση (δεν ξέρω ποιος το έχει μεταφράσει): Στις πεδιάδες της Φλάνδρας, παπαρούνες ανθίζουν ανάμεσα στους σταυρούς σειρά με σειρά, την δικιά μας θέση έτσι θυμίζουν. Κορυδαλλοί, θαρραλέα πετώντας, αψηφούν των όπλων την κλαγγή σπάνια κελαηδίσματα τραγουδώντας.

Είμαστε οι νεκροί. Πριν λίγες μέρες, ζήσαμε, νιώσαμε την αυγή και είδαμε την ομορφιά της δύσης. Αγαπήσαμε και αγαπηθήκαμε, και τώρα κειτόμαστε στις πεδιάδες τις Φλάνδρας. Κράτα αυτό που έμεινε από την μάχη μας με τον εχθρό. Σε σένα τ' αδύναμά μας χέρια παραδίδουν τον πυρσό. Κάνε τον δικό σου, κράτα τον ψηλά. Και αν η πίστη σου καμφθεί για μας που 'χουμε πεθάνει δεν θα κοιμηθούμε ποτέ, όσο φυτρώνουν παπαρούνες στις πεδιάδες της Φλάνδρας. Η δημοσίευση του ποιήματος ανέδειξε την παπαρούνα σε σύμβολο ειρήνης κι αποτέλεσε αντιπολεμική κραυγή που διαδόθηκε γρήγορα σχεδόν σ' όλο τον κόσμο. Πρώτη μια Αμερικανίδα φόρεσε παπαρούνα στο πέτο και μοίρασε μεταξένιες παπαρούνες στους φίλους της. Ο ποιητής είχε πεθάνει πια, ήταν κι αυτός ανάμεσα στα θύματα του πολέμου, μα ο λόγος του έμεινε. Αποτέλεσε αφορμή για ειρηνευτικές πρωτοβουλίες και αντιπολεμικούς εράνους. Αφίσα με απόσπασμα από το ποίημα “In Flanders Fields” που χρησιμοποιήθηκε στον Καναδά εκείνη την εποχή για την προώθηση ομολόγων του πολέμου.

43

Στο κέντρο: Το εξώφυλλο του βιβλίου Η ζωή εν Τάφω, του Στράτη Μυριβήλη.

Η ζωή εν τάφω...

Λίγα χρόνια αργότερα ένας δικός μας λογοτέχνης, ο Στράτης Μυριβήλης, περιγράφει την ίδια αντίφαση: Μέσα στα χαρακώματα έχει φυτρώσει μια παπαρούνα: «Ήταν ένα λουλούδι εκεί! Συλλογίσου. Ένα λουλούδι είχε φυτρώσει εκεί μέσα στους σαπρακιασμένους γεώσακους. Και μου φανερώθηκε έτσι ξαφνικά τούτη τη νύχτα που 'ναι γιομάτη θάματα. Απόμεινα να το βλέπω σχεδόν τρομαγμένος. Τ' άγγισα με χτυποκάρδι, όπως αγγίζεις ένα βρέφος στο μάγουλο. Είναι μια παπαρούνα. Μια τόση δα μεγάλη, καλοθρεμμένη παπαρούνα, ανοιγμένη σαν μικρή βελουδένια φούχτα. Αν μπορούσε να τη χαρεί κανένας μέσα στο φως του ήλιου, θα 'βλεπε πως ήταν άλικη, μ' έναν μαύρο σταυρό στην καρδιά, με μια τούφα μαβιές βλεφαρίδες στη μέση. Είναι καλοθρεμμένο λουλούδι, γεμάτο χαρά, χρώματα και γεροσύνη. Το τσουνί του είναι ντούρο και χνουδάτο. Έχει κι ένα κόμπο που δεν άνοιξε ακόμα. Κάθεται κλεισμένος σφιχτά μέσα στην πράσινη φασκιά του και περιμένει την ώρα του. Μα δεν θ' αργήσει ν' ανοίξει κι αυτός. Και θα 'ναι δυο λουλούδια τότες! Δυο λουλούδια μέσα στο περιβόλι του Θανάτου. Αιστάνουμαι συγκινημένος ξαφνικά ως τα κατάβαθα της ψυχής.

Ακουμπώ πάνω στο προπέτασμα σαν να κουράστηκα ξαφνικά πολύ. Από μέσα μου αναβρύζουν δάκρυα απολυτρωτικά. Στέκουμαι έτσι πολλήν ώρα, με το κεφάλι όλο χώματα, ακουμπισμένο στα σαπισμένα σακιά. Με δυο δάχτυλα λαφριά, προσεχτικά, αγγίζω την παπαρούνα. Ξαφνικά με γεμίζει μια έγνοια, μια ζωηρή ανησυχία πως κάτι μπορεί να πάθει τούτο το λουλούδι, που μ' αυτό μου αποκαλύφθηκε απόψε ο Θεός. Παίρνω τότες στη ράχη ένα γερό τσουβάλι (δαγκάνω τα χείλια από την ξαφνική σουβλιά του ποδιού), και τ' ακουμπώ με προφύλαξη μπροστά στο λουλούδι. Έτσι λέω θα 'ναι πάλι κρυμμένο για όλους τους άλλους. Χαμογελώ πονηρά. Κατόπι σηκώνουμαι ξανά στα νύχια κι απλώνω το μπράτσο έξω. Ναι. Το άγγισα λοιπόν πάλι! Τρεμουλιάζω από ευτυχία. Νιώθω τα τρυφερά πέταλα στις ρώγες των δαχτύλων. Είναι μια ανεπάντεχη χαρά της αφής. Μέσα στο χέρι μου μυρμιδίζει μια γλυκιά ανατριχίλα. Ανεβαίνει ως τη ράχη. Είναι σαν να πεταλουδίζουν πάνω στην επιδερμίδα τα ματόκλαδα μιας αγαπημένης γυναίκας. Φίλησα τις ρώγες των δαχτύλων μου. Είπα σιγά σιγά: - Καληνύχτα… καληνύχτα και να 'σαι βλογημένη». X

Brumfield, A., 1997, Cakes in the liknon, votives from the sanctuary of Demeter and Kore on Acrocorinth. Hesperia, τ. 66, 1, σσ. 147-172. Αλεξίου, Στ., 1958, Η μινωική θεά μεθ’ υψωμένων χειρών, Κρητικά Χρονικά ΙΒ΄, 179-299.

Kαραναστάσης, Aν. 1952. Oι Zευγάδες της Kω, η ζωή και οι ασχολίες των. Λαογραφία IΔ, σσ. 201-303. Κουτσουράδη, Π. 1993. Κως, Λαογραφικές σελίδες. Αθήνα. Κρητικός, Π. & Παπαδάκη, Σ. 1963. Μήκωνος και οπίου ιστορία και εξάπλωσις εις την περιοχήν της Ανατολικής Μεσογείου κατά την αρχαιότητα. Αρχαιολογική Εφημερίς (1963), σσ. 80-150. Μαρινάτος, Σπ. 1937. Αι μινωικαί θεαί του Γάζι, Αρχαιολογική Εφημερίς, τ. Α’, σσ. 278-291. Τριανταφυλλίδης, Π. 2010, Κυλινδρικοί επιτύμβιοι βωμοί με διακόσμηση σταχύων και κωδιών μηκώνων από τα Δωδεκάνησα. Στο Ι. Λεβέντη - Χ. Μητσοπούλου (επιμ.), Ιερά και λατρείες στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας (Βόλος, 4-5-Ιουνίου 2005), σ. 225-247. Ψιλάκης, Ν. & Μ. 2001. Το Ψωμί των Ελλήνων και τα Γλυκίσματα της λαϊκής μας παράδοσης. Ηράκλειο: Καρμάνωρ.

ΑΓΙΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΣΙΝΑΪΤΩΝ

Η Μεγάλη Κρητική Σχολή και το Μουσείο Χριστιανικής Τέχνης Μια από τις πιο σημαντικές περιόδους της κρητικής ιστορίας, την περίοδο κατά την οποία δημιουργήθηκε η περίφημη Κρητική Σχολή Ζωγραφικής και το νησί αναδείχτηκε σε πολιτιστική και θρησκευτική πρωτεύουσα του ορθόδοξου κόσμου, αναδεικνύει με τον καλύτερο τρόπο ένα καινούργιο μουσείο που βρίσκεται κυριολεκτικά στην καρδιά του Ηρακλείου. Είναι το Μουσείο Χριστιανικής Τέχνης «Αγία Αικατερίνη Σιναϊτών», εξέλιξη της παλιότερης (έως το 2007) Συλλογής Εικόνων και Κειμηλίων της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης. Στεγάζεται στον ναό της Αγίας Αικατερίνης, στην ομώνυμη πλατεία, δίπλα ακριβώς από δυο άλλα σημαντικά μνημεία, τον παλαιό ναό του Αγίου Μηνά και τον σημερινό, τον Μητροπολιτικό ναό της πόλης. Η επανέκθεση και ο σχεδιασμός της νέας σύγχρονης μορφής του Μουσείου έγινε από την Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και λειτουργεί με την ευθύνη του Επικοινωνιακού και Μορφωτικού Ιδρύματος της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης. Η διοίκησή του φιλοδοξεί να καταστήσει το μουσείο πολυδύναμο κέντρο πολιτισμού, να αναπτύξει δραστηριότητες, να προβάλει συνολικά τη χριστιανική τέχνη και να αναδείξει σημαντικότατες περιόδους της τοπικής ιστορίας, όπως είναι η εποχή ακμής της περίφημης Κρητικής Αγιογραφικής Σχολής.

ΤΗΣ ΕΦΗΣ ΨΙΛΑΚΗ

46

Αριστερά: Ο ναός της Αγίας Αικατερίνης. Δεξιά: Ο Άγιος Φανούριος. Εικόνα του Άγγελου Ακοτάντου (15ος αιώνας).

Εκθέματα του μουσείου. Πάνω: Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος (14ος αιώνας). Κάτω αριστερά: Λεπτομέρεια από τον Μυστικό Δείπνο του Μιχ. Δαμασκηνού (16ος αι.). Λεπτομέρεια από το Χαίρε των Μυροφόρων του Άγγελου (15ος αι).

Άγγελος και Δαμασκηνός: οι μεγάλες μορφές της κρητικής τέχνης Η επίσκεψη στο σημερινό μουσείο αποκαλύπτει έναν εντυπωσιακό κόσμο που διατηρούσε ως συνεκτικούς κρίκους την πίστη, τη γλώσσα, τις παραδόσεις του. Εικόνες φιλοτεχνημένες με την τέχνη της Κωνσταντινούπολης υπενθυμίζουν ότι, μετά την Άλωση, ο Χάνδακας και η Κρήτη αποτέλεσαν σημαντικότατα κέντρα πνευματικής δράσης και καλλιτεχνικής δημιουργίας. Η φήμη τους, μάλιστα, εξαπλώθηκε πέρα από τον σημερινό ελλαδικό χώρο· στην ορθόδοξη ρωσία, στη Βενετία, στις μεγάλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Η ενετοκρατούμενη Κρήτη παρείχε τις δυνατότητες πνευματικής και πολιτισμικής ανασυγκρότησης του Ελληνισμού. Παρείχε, όμως, και τη δυνατότητα επαφής με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό που εκείνα τα χρόνια βίωνε την επανάσταση της Αναγέννησης. Οι δυο πρώτες εικόνες που συναντά κανείς μπαίνοντας στο Μουσείο, μια Βρεφοκρατούσα κι ένας Παντοκράτορας, εντυπωσιάζουν. Είναι φιλοτεχνημένες σύμφωνα με την κωνσταντινουπολίτικη τέχνη της ύστερης παλαιολόγειας εποχής και αντανακλούν την περίοδο κατά την οποία η Κρήτη γινόταν σταδιακά θεματοφύλακας της βυζαντινής εικαστικής παράδοσης. Ακολουθούν οι εικόνες του Άγγελου Ακοτάντου, αυτού του σπουδαίου ζωγράφου που δίκαια χαρακτηρίστηκε ως Θεοτοκόπουλος του 15ου αιώνα. Εξαιρετικός ζωγράφος, σπουδαία μορφή, από αυτές που αφήνουν φανερά αποτυπώματα στην ιστορία της τέχνης. Δημιούργησε νέα εικαστικά πρότυπα, πρόβαλε την ιδέα της ενότητας των εκκλησιών, ανέδειξε αγιασμένες μορφές μέσα από την τέχνη του. Παράδειγμα, ο νεοφανής Άγιος Φανούριος. Ένας νέος άγιος, με ωραία εκφραστική μορφή, λεπτά χαρακτηριστικά και αυστηρό, αλλά καλοσυνάτο, βλέμμα. Γιατί ο Άγγελος ήξερε να συναιρεί το θεϊκό με το ανθρώπινο, να φέρνει τους αγίους στα μέτρα του ανθρώπου, να τους κάνει πιο προσιτούς, καθημερινούς, συμπαραστάτες στον αγώνα του. Ακολουθούν δείγματα της υψηλής τέχνης που αναπτύχθηκε στην Κρήτη κατά τον 16ο αιώνα, τότε που ζούσαν και εργάζονταν στον Χάνδακα (το σημερινό Ηράκλειο) περισσότεροι από 150 ζωγράφοι! Η εποχή αυτή αντιπροσωπεύεται στο μουσείο κυρίως με τις εικόνες του Μιχαήλ Δαμασκηνού, του καλλιτέχνη που κατάφερε να συνδυάσει με εξαιρετικό τρόπο τη βυζαντινή παράδοση με την τέχνη της Αναγέννησης και του Μανιερισμού. Πολυταξιδεμένος ζωγράφος, περιζήτητος στα χρόνια του, άφησε σπουδαίο έργο τόσο στην Ελλάδα όσο και σε περιοχές της Ιταλίας, όπου είχε εργαστεί. Στο μουσείο φιλοξενούνται έξι σπουδαίες εικόνες που προέρχονται από την ιστορική Μονή Βροντησίου (Η Προσκύνηση των Μάγων, Η Θεία Λειτουργία, Ο

48

Ο Επιτάφιος. Λεπτομέρεια από την εικόνα Η Θεία Λειτουργία του Μιχ. Δαμασκηνού (16ος αι.).

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2015

Μυστικός Δείπνος, Η Α' Οικουμενική Σύνοδος, Η Θεοτόκος ως Φλεγόμενη Βάτος, Μη μου άπτου και άλλες αναστάσιμες σκηνές). Αλλά για τον σπουδαίο Δαμασκηνό χρειάζεται κάποιο ειδικό αφιέρωμα. Όπως και για τον Άγγελο, βέβαια. Νεότερες εικόνες, λιθανάγλυφα, παλαίτυπα, διακοσμημένα χειρόγραφα, ξυλόγλυπτα, εντοιχισμένες τοιχογραφίες, βυζαντινά νομίσματα, δείγματα χρυσοκεντητικής, μικροτεχνίας, αργυροχρυσοχοΐας συμπληρώνουν τη συλλογή.

Το κτήριο. Δείγμα υψηλής κατασκευαστικής εμπειρίας Ο σταυρόσχημος ναός αντανακλά τις οικονομικές δυνατότητες και την καλλιτεχνική ευαισθησία των κτητόρων. Είναι κατασκευασμένος με εξαιρετική επιμέλεια, με καλοπελεκημένους λίθους χτισμένους σύμφωνα με το ισοδομικό σύστημα. Αποτελείται από ένα επίμηκες κλίτος, καμαροσκέπαστο, και από ένα εγκάρσιο. Οι αναλογίες του ναού δείχνουν την αρμονία που επιδίωξαν οι κατασκευαστές του, τονισμένες ιδιαίτερα στον εσωτερικό χώρο, όπου αναδεικνύεται ο κατά μήκος άξονας του κεντρικού κλίτους. Ο εισερχόμενος εντυπωσιάζεται από το βάθος, χωρίς να θεωρεί κραυγαλέο το μέγεθος! Είναι, ευτυχώς, ένα από τα εξαιρετικά δείγματα ναοδομίας που σώθηκαν στην πόλη.

◗

Το εσωτερικό του μουσείου.

49

ΙΣΤΟΡΙΑ

ΣΤΙΓΜΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟρΙΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΑΙΚΑΤΕρΙΝΗΣ

Το μοναστήρι με τους 100 καλογέρους (και το «φανταξό» - τιμωρός στα χρόνια της Τουρκοκρατίας) ΤΗΣ ΕΦΗΣ ΨΙΛΑΚΗ

Ε

ίναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι υπήρχε κάποτε μοναστήρι με 100 καλογέρους στο κέντρο του Ηρακλείου. Το βεβαιώνει ένας άνθρωπος που γεννήθηκε και μεγάλωσε στον Χάνδακα κατά την τελευταία περίοδο της Ενετοκρατίας, ο Ιωάννης Παπαδόπουλος, συγγραφέας του εξαιρετικού νοσταλγικού βιβλίου L' occio (ελληνική μετάφραση: Στον καιρό της σχόλης). Το μοναστήρι αυτό δεν ήταν άλλο, βέβαια, από την Αγία Αικατερίνη των Σιναϊτών. Και μόνο ο αριθμός αυτός αρκεί για να φανταστεί κανείς πόσο χώρο καταλάμβαναν οι εγκαταστάσεις, πόσα κτήρια και πόσοι κοινόχρηστοι χώροι χρειάζονταν για να εξυπηρετηθούν τόσοι άνθρωποι. Κελιά, φούρνοι, κελάρια, τράπεζες, αρχονταρίκια, χώροι φιλοξενίας. Όλα αυτά απλώνονταν γύρω από το ναό της Αγίας Αικατερίνης. Για να κατανοήσουμε το μέγεθος και τον κοινωνικό ρόλο της μονής, αρκεί να θυμηθούμε τις πληροφορίες που καταχώρησε ο Παπαδόπουλος στο έργο του: Κάθε χρόνο στη γιορτή της Αγίας Αικατερίνης και για μια ολόκληρη βδομάδα, το μοναστήρι πρόσφερε σε κάθε προσκυνητή, ανεξαρτήτως ηλικίας, από ένα καρβέλι ψωμί κι ένα μπουκάλι κρασί. Κόσμος και κοσμάκης, τόσο από την πόλη όσο κι από την ύπαιθρο, συνέρεε στο ναό εκείνες τις μέρες. Εποχές στέρησης και τότε. Κι οι φούρνοι άναβαν συνέχεια. Δεν ήταν ασυνήθιστο να περιφέρονται στους δρόμους των

50

κρητικών πόλεων μοναχοί και των δύο δογμάτων, καθολικοί και ορθόδοξοι. Η Αγία Αικατερίνη, όμως, είχε μια ξεχωριστή θέση στον Χάνδακα. Ήταν το μοναστήρι που συντηρούσε ένα από τα πιο σημαντικά καθιδρύματα του ορθόδοξου κόσμου: τη Μεγάλη Μονή του Όρους Σινά. Στα χρόνια της Ενετοκρατίας διατηρούσε πολύ μεγάλες περιουσίες, άλλες από δωρεές ιδιωτών κι άλλες από κρατικές παραχωρήσεις. Εκείνο, όμως, που καθιέρωσε τη φήμη της μονής στα μεταγενέστερα χρόνια ήταν ο πνευματικός της ρόλος. Παλιότερα πιστευόταν ότι στις εγκαταστάσεις της λειτουργούσε Σχολή στην οποία δίδαξαν ή και φοίτησαν κορυφαίες προσωπικότητες της Κρητικής Αναγέννησης. Μέχρι και ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος πιστευόταν ότι σπούδασε σ' αυτό το σχολείο. Όλ' αυτά, βέβαια, δεν επιβεβαιώνονται από τις πηγές. ωστόσο, τα τεκμήρια από την εποχή της Ενετοκρατίας αποκαλύπτουν ότι μεγάλες μορφές της τέχνης διατηρούσαν σχέσεις με τη μονή. Παράδειγμα ο Άγγελος Ακοτάντος, ένας από τους σπουδαιότερους ζωγράφους του 15ου αιώνα. Εκείνο το οποίο θα πρέπει να επισημανθεί είναι η κοινωνική προσφορά της μονής. «Οι μοναχοί του Σινά μεγίστας εν καιρώ λοιμού παρέσχον ευεργεσίας και ελεημοσύνας προς τους εν τω λοιμοκαθαρτηρίω Κρήτης πτωχούς» σημειώνει ο Δούκας Κρήτης Ιερώνυμος Κατέλλος. Έτος 1602, μόλις λίγα χρόνια από τη μεγάλη επιδημία πανούκλας που αποδεκάτισε την πόλη.

στιγμές από την παλαιότερη ιστορία: η εποχή της άλωσης Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας (1669-1898) ο πληθυσμός του Ηρακλείου ήταν μικτός, μουσουλμανικός και χριστιανικός. Τα πρώτα χρόνια, μάλιστα, λειτουργούσε μόνο ένας ναός στην πόλη, ο Άγιος Ματθαίος των Σιναϊτών. Ο παλαιός (μικρός) Άγιος Μηνάς αποδόθηκε στους Χριστιανούς μόλις το 1735 και ο νεότερος (ο σημερινός μητροπολιτικός) εγκαινιάστηκε το 1895. Οι παλιοί λαμπροί ναοί που κοσμούσαν τον ενετοκρατούμενο Χάνδακα είχαν μετατραπεί σε μουσουλμανικά τεμένη, αφού πρώτα προστέθηκαν μιναρέδες, έγιναν μετατροπές και πραγματοποιήθηκαν τελετές «κάθαρσης», όπως συνηθιζόταν κάθε που περνούσε κάποιος ναός από τη μια θρησκεία στην άλλη. Τζαμί ο Άγιος Μάρκος απέναντι από το παλάτι του Δούκα, τζαμί κι ο Άγιος Τίτος. Η Αγία Αικατερίνη είχε παραχωρηθεί στον Ζουλφικιάρ Αγά, κεχαγιά των γενιτσάρων, κι είχε ονομαστεί Ζουλφικιάρ Αλή Πασά Τζαμισί. Συνέχισε, όμως, να ακούγεται και ως Αγιά Κατερίνα Τζαμισί. Στη θέση του παλιού καμπαναριού χτίστηκε ο μουσουλμανικός μιναρές, που τον βλέπομε σε φωτογραφίες των αρχών του 20ού αιώνα. Ήταν ένα από τα ομορφότερα μουσουλμανικά τεμένη ολόκληρης της οθωμανικής αυτοκρατορίας, περιτριγυρισμένο με νερά και λουλούδια, όπως μαρτυρεί ο ακούραστος Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή. Το μεγαλείο του νέου τεμένους τον είχε θαμπώσει και τα σχόλια του τόσο για τη λιθοδομή όσο και για τη διακόσμησή του ήταν κολακευτικά. Γράφει ότι μοιάζει με περίπτερο της παραδείσου «έτσι που βρίσκεται μέσα σε τριακόσια βήματα πλατύ κήπο του Ιρέμ (=της παραδείσου) με τριαντάφυλλα και υακίνθους». Στην πύλη υπήρχε επιγραφή γραμμένη με χρυσά και μπλε γράμματα (σε μετάφραση Δ. Λούπη): «Αυτός που θαύμασε αμέτρητα τζαμιά είπε με θεία έμπνευση: πρέπει να είναι τόπος λατρείας και όμορφο τζαμί». Στην αυλή του, στη σημερινή πλατεία της Αγίας Αικατερίνης, είχε φτιαχτεί «ένα πανέμορφο σιντριβάνι από άσπρο μάρμαρο» για τους τελετουργικούς καθαρμούς των πιστών. Και παραδίπλα, δεξαμενή καλυμμένη με μολυβοσκέπαστο τρούλο. Αναφέρεται, μάλιστα, ότι μέσα στο τζαμί υπήρχε αγίασμα (Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών).

◗◗ Αριστερά: Φωτογραφία του Αγίου Μηνά με τον μιναρέ της Αγίας Αικατερίνης. Δίπλα, ο ναός του Αγίου Τίτου (πίσω από τη Λότζια), τότε που ήταν τζαμί. Και οι δυο είναι των αρχών του 20ού αιώνα. Δεξιά: Φωτογραφίες των αρχών του 20ού αιώνα. Ο μιναρές του Ζουλφικιάρ τζαμισί (Αγία Αικατερίνη). Σύμφωνα με τον Εβλιγιά Τσελεμπή ήταν ένα από τα ομορφότερα μουσουλμανικά τεμένη ολόκληρης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Τα παλιά κελιά των μοναχών φαίνεται πως χρησιμοποιούνταν για τη διαμονή των μουσουλμάνων σπουδαστών, αφού στις εγκαταστάσεις της μονής λειτουργούσαν μορφωτικά καθιδρύματα, ιεροσπουδαστήριο (μεντρεσές) και σχολείο (μεϊτέπι). Οι εγκαταστάσεις του τζαμιού, σύμφωνα με τα απογραφικά κατάστιχα που συντάχτηκαν το 1670, ένα χρόνο μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς, ήταν αρκετά μεγάλες. Είχε στην ιδιοκτησία του ένα διώροφο κτήριο με 44 δωμάτια, ένα κατάστημα, δυο φούρνους, εφτά πηγάδια, τρεις στέρνες, αμπέλι και κήπο που τα είχε αγοράσει ο Ζουλφικιάρ Αγάς. Πολύ μεγαλύτερη ήταν η περιουσία 51

ΙΣΤΟΡΙΑ

που είχε σε άλλες περιοχές της πόλης για τη συντήρηση του βακουφίου (27 σπίτια, 13 καταστήματα, δυο μοναστήρια, ένα ασβεστοκάμινο).

στοιχειωμένος τόπος! Οι Χριστιανοί του Μεγάλου Κάστρου έβλεπαν με βαριά καρδιά τις παλιές εκκλησίες να λειτουργούν σαν τζαμιά. Κάθε χρόνο, μάλιστα, Νοέμβρη μήνα, άκουγαν αλυσίδες να σέρνονται στους δρόμους, να κάνουν θόρυβο τρομερό κι έλεγαν πως τις τραβούσε το στοιχειό της Αγιάς Αικατερίνης! Οι παραδόσεις αυτές συντηρούσαν για αιώνες την ιστορική μνήμη κι έδιναν ελπίδες στους Χριστιανούς: «Το τζαμί της αγιά Κατερίνας ήταν άλλοτες εκκλησιά της αγιά Κατερίνας. Κάθε χρόνο μια φορά βγαίνει από μέσα ένα στοιχειό σα βόιδι, και γυρίζει τους δρόμους του Κάστρου σέρνοντας αλυσίδες, και μουγκρίζει για να φοβηθούν οι Τούρκοι που μαγάρισαν την εκκλησία». (Ν. Πολίτης, Παραδόσεις). Όπως έλεγαν οι παλιοί Καστρινοί, το «φανταξό» της Αγιάς Κατερίνας ήταν ο φόβος κι ο τρόμος των Τούρκων. Κι όπως έχει γραφτεί, στα όψιμα χρόνια της Οθωμανοκρατίας οι πιο συνετοί γείτονες σκαρφίστηκαν ένα τολμηρό τέχνασμα για να αποτρέψουν την απαγωγή μιας κοπελιάς: Εκείνη την εποχή ένας Αγάς είχε βάλει στο μάτι μια νεαρή Καστρινή κι ήταν έτοιμος να την κλέψει. Το σχέδιο, όμως, μαθεύτηκε, μαζεύτηκαν οι ψυχωμένοι γείτονες κι αποφάσισαν να τον εμποδίσουν. Τη νύχτα που θα γινόταν η απαγωγή έντυσαν με προβιές έναν ψηλό και γεροδεμένο άντρα, του κρέμασαν αλυσίδες και τον έβγαλαν στους δρόμους. Ο θόρυβος από τις αλυσίδες και τα μουγκρητά ήταν τρομερός. Τον άκουσαν οι μπράβοι και όπου φύγει - φύγει. Νόμιζαν πως τους κυνηγούσε το «φανταξό» της Αγιάς Κατερίνας. Η απαγωγή ματαιώθηκε. Ανάμεσα σ' αυτούς που συμμετείχαν στην επιχείρηση ήταν και ο Μιχάλης Καζαντζάκης (Ψωμής), ο πατέρας του Νίκου Καζαντζάκη. Ο ντυμένος σαν «φανταξό» λεγόταν Χτιστάκης.

Καταυλισμός προσφύγων! Από τα τέλη του 19ου αιώνα είχε αρχίσει η συρρίκνωση του μουσουλμανικού στοιχείου του Μεγάλου Κάστρου. Το τζαμί της Αγιάς Κατερίνας ερήμωνε και εγκαταλείφτηκε οριστικά το 1915, εφτά χρόνια πριν την ανταλλαγή των πληθυσμών. Τότε ακριβώς άρχισε η συζήτηση για την τύχη του. Η πόλη μεγάλωνε, ο χριστιανικός πληθυσμός αυξανόταν, κυρίως λόγω της εσωτερικής μετανάστευσης, και οι χριστιανικοί ναοί δεν επαρκούσαν. Τότε, βέβαια, δεν λειτουργούσε ούτε καν ο Άγιος Τίτος, ο παλιός λαμπρός ναός που είχε καταπέσει με τον σεισμό του 1856 κι είχε χτιστεί από την αρχή ως μουσουλμανικό τέμενος. Προτάθηκε, λοιπόν, να αποδοθεί ξανά η Αγία Αικατερίνη των Σιναϊτών στη χριστιανική λατρεία. Στις 12 Μαρτίου του 1919 δημοσιεύτηκε Βασιλικό Διάταγμα με το οποίο απαλλοτριωνόταν το παλιό μουσουλμανικό τέμενος. Χρειαζόταν, όμως, συντήρηση, έπρεπε να γίνουν επισκευές. Και χρήματα δεν υπήρχαν. Ήταν η εποχή που η Ελλάδα είχε εμπλακεί στην περιπέτεια της μικρασιατικής εκστρατείας. Ο αρχικός ενθουσιασμός για τη δημιουργία της Ελλάδας των δυο ηπείρων κατέληξε σε ταπεινωτική ήττα και στον ξεριζωμό του δυναμικού μικρασιατικού στοιχείου από τις πατρογονικές του εστίες. Στα τέλη του 1922 οι

52

ελληνικές πόλεις ήταν γεμάτες πρόσφυγες. Χώροι για τη στέγασή τους δεν υπήρχαν. Επιστρατεύτηκαν όλα τα δημόσια κτήρια, στήθηκαν παράγκες. Οι πιεστικές ανάγκες στέγασης χιλιάδων προσφύγων - ξεριζωμένων από τη γη της Ιωνίας οδήγησαν τις τοπικές αρχές στη λήψη μιας σημαδιακής απόφασης: Τα παλιά μουσουλμανικά τεμένη μπορούσαν να φιλοξενήσουν την προσφυγιά. Ο ναός της Αγίας Αικατερίνης (Ζουλφικιάρ Τζαμισί) μετατράπηκε τότε σε καταυλισμό. Δεκάδες άνθρωποι βρήκαν προσωρινή στέγη στο ναό. Χρειάστηκε να περάσουν πολλά χρόνια για ν’ αποφασιστεί η «εκκένωση» του καταυλισμού που, όπως φαίνεται, είχε δημιουργηθεί μέσα στο ναό και γύρω απ' αυτόν. Πραγματοποιήθηκε τελικά τον Ιανουάριο του 1935. Το σημειώνει μια τοπική εφημερίδα, γράφοντας: «Καθ' α πληροφορούμεθα εντός της σήμερον άρχεται η εκκένωσις του παρά την λαϊκήν αγοράν προσφυγικού καταυλισμού της Αγίας Αικατερίνης. Το τέμενος τούτο θα επισκευασθή καταλλήλως διατηρουμένου του παλαιού ρυθμού του και θα μετατραπεί εις βιβλιοθήκην...». Στο μεσοπολεμικό Ηράκλειο λειτουργούσε φαίνεται μια λαϊκή αγορά κι αυτή στην περιοχή της Αγίας Αικατερίνης.

Η πρώτη λειτουργία: Νοέμβριος του 1943 Περνούσαν τα χρόνια, οι συζητήσεις για την τύχη του ναού δεν τέλειωναν, εργασίες συντήρησης δεν γίνονταν και το μνημείο ερήμωνε. Το 1929, μάλιστα, κινδύνεψε να αρθεί η παραχώρησή του, λόγω του ότι δεν είχαν τηρηθεί οι όροι της και δεν είχε αποδοθεί στη χριστιανική λατρεία, όπως προβλεπόταν με Βασιλικό Διάταγμα του 1919. Τα δεινά της πατρίδας πολλά, τα προβλήματα μεγάλα, σε δεινή κατάσταση τόσον ο ναός όσο και ο γύρω απ' αυτόν χώρος. Σκουπίδια παντού, πεσμένες πόρτες, ένα ρημαδιό στη μέση της πόλης· λέγεται πως το βόρειο τμήμα το χρησιμοποιούσαν κάποιοι σαν απόπατο! Σχεδόν ερείπιο βρήκε την Αγία Αικατερίνη ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Οι βόμβες που έπεφταν παντού είχαν μετατρέψει μεγάλες περιοχές του Ηρακλείου σε χαλάσματα και πολλοί δρόμοι ήταν καλυμμένοι με σωρούς από πεσμένες πέτρες. Ανάμεσα στις περιοχές που επλήγησαν τότε ήταν και εκείνη του Αγίου Μηνά. Οι φωτογραφίες που σώθηκαν δείχνουν το μέγεθος της καταστροφής: παντού βομβαρδισμένα σπίτια και καταστήματα! Όπως έχει γραφτεί, δυο βόμβες έπεσαν στην Αγία Αικατερίνη και τρύπησαν τη θολωτή στέγη του ναού. Οι Γερμανοί, που κατέλαβαν την Κρήτη τον Μάιο του 1941, μετέτρεψαν το κλίτος της Αγίας Αικατερίνης σε αμαξοστάσιο. Ούτε καν λογάριασαν οι Ναζί τη βούληση των εκκλησιαστικών αρχών και της τοπικής κοινωνίας, που επιθυμούσαν διακαώς να ξαναδούν το άλλοτε λαμπρό οικοδόμημα να ξαναλειτουργεί ως ορθόδοξος ναός. Αφηγήσεις παλαιότερων Καστρινών αναφέρουν ότι είχαν δημιουργήσει μηχανουργείο και χώρο επισκευών, δηλαδή κάτι σαν συνεργείο αυτοκινήτων.

ΥΠΕΡ

Η τοπική εκκλησία, και κυρίως το εκκλησιαστικό συμβούλιο του Αγίου Μηνά, δεν κάθισαν με σταυρωμένα χέρια. Ύστερα από επίπονες και επίμονες προσπάθειες κατάφεραν ν' ακουστεί ξανά, ύστερα από 274 χρόνια και δυο μήνες, χριστιανική ψαλμωδία στο καταργημένο τζαμί. Ήταν Νοέμβριος του 1943, δύσκολη εποχή για την κατακτημένη Ελλάδα, δύσκολη εποχή και για το Ηράκλειο. Γερμανικές περιπολίες κυκλοφορούσαν συνέχεια στους δρόμους. Οι Ναζί προσπαθούσαν να τρομοκρατήσουν τους Καστρινούς για να αισθάνονται ασφαλείς. Κι όμως! Δεκάδες πιστοί τόλμησαν να ξεμυτίσουν από τα σπίτια τους· τράβηξαν γραμμή για το παλιό τζαμί και τον καινούργιο ναό που αποδιδόταν ξανά στη χριστιανική λατρεία. Ο μήνας είχε 25, και η χριστιανοσύνη τιμούσε τη μνήμη της Αγίας Αικατερίνης. Δεν είχε προηγηθεί τελετή εγκαινίων και, για να τελεστεί η λειτουργία, τοποθετήθηκε αντιμήνσιο στην Αγία Τράπεζα. Χαρά και λύπη μαζί. Από τη μια η καταχνιά της δουλείας, από την άλλη η χαρά που η τοπική κοινωνία είχε καταφέρει εκείνο που φαινόταν εξ αρχής ακατόρθωτο: Αψηφώντας τους καχύποπτους Ναζί και, με την εμπνευσμένη καθοδήγηση των ιερέων του Αγίου Μηνά, κατάφεραν να αποδώσουν στη χριστιανική λατρεία έναν σπουδαίο ναό, καθολικό παλιού μοναστηριού, που οι παλιότεροι μελετητές τον ταύτιζαν με την πιο λαμπρή περίοδο της νεότερης ιστορίας: την εποχή της Κρητικής Αναγέννησης.

◗◗

Μια επιγραφή... Η συζήτηση για την τύχη του ναού δεν τελείωσε με την πρώτη επίσημη λειτουργία. Συνεχίστηκε και τα επόμενα χρόνια. Κάποιοι έλεγαν πως το κτήριο δεν ήταν χριστιανικό, πως ξένιζε ο τρούλος, που παρέπεμπε στην ισλαμική ανατολή, και πως οι Τούρκοι είχαν κατεδαφίσει εκ θεμελίων την Αγία Αικατερίνη και είχαν οικοδομήσει στη θέση της το Ζουλφικιάρ Τζαμισί. Κάποιοι άλλοι, αυτοί που ήξεραν από βυζαντινή ναοδομία, προσπα-

Ο ναός της Αγίας Αικατερίνης μετά την κατεδάφιση του μιναρέ. Δίπλα, δημοσιεύματα του τοπικού τύπου σχετικά με την Αγία Αικατερίνη.

ΑΝΟΙΞΗ 2015

θούσαν να αποδείξουν το αυτονόητο: Ο ναός ήταν πέρα για πέρα χριστιανικός, σταυροειδής, μονόχωρος, με την κόγχη του ιερού να μην αφήνει καμιάν αμφιβολία για τούτο. Απλώς οι Οθωμανοί είχαν τον είχαν αλλοιώσει. Και, παράλληλα, είχαν προσαρμόσει στο παλιότερο κτήριο έναν μεγάλο μιναρέ. Αυτόν που κατεδάφισαν οι Κρητικοί μόλις είδαν την ιστορία ν' αλλάζει σελίδα. Ουσιαστικά οι εργασίες αναστήλωσης άρχισαν μετά την Κατοχή. Συγκινημένοι οι παλιοί Καστρινοί έσπευσαν να βοηθήσουν με προσφορές την προσπάθεια αναστήλωσης. Πολλοί, μάλιστα, επισκέπτονταν τον χώρο συνεπαρμένοι από την ιδέα ότι θα λειτουργούσε ξανά ο πιο σημαντικός ορθόδοξος ναός της πόλης. Τον Ιανουάριο του 1948, πέρασε από κει ένας σπουδαίος λόγιος, ο τότε Γυμνασιάρχης Λευτέρης Αλεξίου (ο πατέρας του καθηγητή Στυλιανού Αλεξίου), παρακολούθησε τις εργασίες και πρόσεξε μιαν επιγραφή στο βόρειο κλίτος. Ζήτησε από τους εργάτες να του δώσουν μιαν ανεμόσκαλα, ανέβηκε, τη διάβασε και την κατέγραψε: ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΧρΙΣΤΟΥ Η ΦΙΛΟΧρΙΣΤΟΣ Τ ΟΙΣ ΧρΙΣΤΙΑΝΟΙΣ ΦΙΛΟΙΣ ΑΧΚ’ Σημείωσε δε τα εξής: «Η έννοιά της είναι πως η φιλόχριστος χριστιανική εκ-

53

ΙΣΤΟΡΙΑ

κλησία του Χάνδακος, δηλαδή οι Χριστιανοί της πολιτείας, αφιερώνουν το παρεκκλήσιο στους φίλους του Χριστού, δηλαδή στους Δέκα Μάρτυρες...» Ο λόγιος Λευτέρης Αλεξίου είχε ερμηνεύσει λάθος την ιστορία του ναού στηριζόμενος στη χρονολογία ΑΧΚ' (1620). Πίστευε πως ο ναός είχε χτιστεί τότε, δυόμισι δεκαετίες πριν από την απόβαση των Οθωμανών. Όπως είδαμε, όμως, ο ναός, όπως κι η περίφημη Μονή της Αγίας Αικατερίνης, υπήρχε πολλούς αιώνες πριν και είχε ήδη γράψει λαμπρές σελίδες στην τοπική ιστορία. Τότε, απλώς, είχαν γίνει εργασίες συντήρησης και ανακαίνισης του καθολικού. Διαμαρτυρήθηκε, όμως, έντονα για κάποιον άλλο λόγο: Οι εργάτες που πραγματοποιούσαν την ανακαίνιση στα μετακατοχικά χρόνια είχαν ασβεστώσει την παλιά επιγραφή!

Ανδρέας ο Κρήτης, Άγιοι Δέκα, Νίκων ο Μετανοείτε... Άλλη συζήτηση και τούτη! Μέγα ζήτημα προέκυψε για την καθιέρωση του βόρειου κλίτους. Άλλοι πρότειναν να καθιερωθεί στη μνήμη των Αγίων Δέκα, άλλοι στη μνήμη του Αγίου Νίκωνος του Μετανοείτε. Υπήρξαν και κάποιες ισχυρές φωνές που είχαν προτείνει να καθιερωθεί στη μνήμη ενός από τους σπουδαιότερους υμνογράφους της εκκλησίας, του Αγίου Ανδρέα Αρχιεπισκόπου Κρήτης. Βασικό επιχείρημα εκείνων που αντέκρουαν την άποψη περί καθιέρωσής του στη μνήμη των Αγίων Δέκα ήταν η γειτνίαση με τον Μητροπολιτικό ναό του Αγίου Μηνά, ένα κλίτος του οποίου είναι αφιερωμένο στους ίδιους αγίους. Τελικά καθιερώθηκε να τιμάται στο βόρειο κλίτος η μνήμη Πάντων των εν Κρήτη Διαλαμψάντων Μαρτύρων.

τούσαν να ιδρυθεί βυζαντινό μουσείο στους χώρους του ναού. Οι συζητήσεις για τη δημιουργία βυζαντινού μουσείου φαίνεται πως είχαν προχωρήσει σε κάποιο βαθμό και για το σκοπό αυτό το Υπουργείο Παιδείας είχε στείλει ανώτερο υπάλληλό του προκειμένου να εξετάσει το κτήριο. Φαίνεται πως δεν το έκρινε κατάλληλο γιατί, όπως αποκαλύπτουν τα σχετικά δημοσιεύματα του τύπου, είχε προτείνει την ανέγερση καινούργιου κτηρίου σε άλλο χώρο, στην αυλή του Αρχαιολογικού Μουσείου, προκειμένου να στεγαστούν εκεί οι βυζαντινές αρχαιότητες του νησιού. Αναδιφώντας τις σελίδες της ιστορίας του 20ού αιώνα παρακολουθούμε τις ατέρμονες συζητήσεις που έγιναν από το 1915 μέχρι το 1967, τη χρονιά που ο φωτισμένος ιεράρχης Ευγένιος πήρε τη θαρραλέα απόφαση να εκθέσει τα πιο σημαντικά τεκμήρια του κρητικού χριστιανικού πολιτισμού στον ναό της Αγίας Αικατερίνης, τα οποία συνέλεξε από εκκλησίες και μοναστήρια. Και ήταν ευτυχής η συγκυρία επειδή με αυτόν τον τρόπο διασώθηκαν, μελετήθηκαν, συντηρήθηκαν και προφυλάχτηκαν από τις άνομες ορέξεις των αρχαιοκαπήλων.

Το χριστιανικό σχολείο Η περιοχή της Αγίας Αικατερίνης εξακολούθησε να αποτελεί χώρο παιδείας για το τουρκοκρατούμενο Μεγάλο Κάστρο. Δεν είναι σήμερα γνωστό μέχρι πότε διατηρήθηκε το τουρκικό Ιεροδιδασκαλείο, καθώς και το μικρότερο σχολείο που και τα δύο λειτουργούσαν στις εγκαταστάσεις της Αγιάς Κατερίνας. ωστόσο, εκεί, στη μέση της σημερινής πλατείας Αγίας Αικατερίνης, ιδρύθηκε ένα από τα πρώτα χριστιανικά σχολεία της πόλης. Επίσης, το τετρατάξιο σχολείο θηλέων ήταν στην ίδια περιοχή, στη σημερινή πλατεία του Αγίου Μηνά.

Ευτυχισμένη στιγμή της ιστορίας! Ήταν μια ευτυχισμένη στιγμή της νεότερης ιστορίας της Κρήτης, η ώρα που ένας δυναμικός αρχιεπίσκοπος, ο μακαριστός Ευγένιος Ψαλιδάκης, αποφάσιζε να ιδρυθεί μουσείο στον παλαιό ναό της Αγίας Αικατερίνης. Έτος 1967. Πολλές συζητήσεις είχαν γίνει μέχρι τότε για την τύχη του και πολλές διαφορετικές γνώμες είχαν ακουστεί. Η λειτουργία του τζαμιού είχε σταματήσει αρκετά νωρίς, στις αρχές του 20ού αιώνα, δηλαδή πολύ πριν από την ανταλλαγή των πληθυσμών, και από τότε επικρατούσε προβληματισμός στην τοπική κοινωνία για τη χρήση του. Άλλοι πρότειναν να ξαναγίνει ορθόδοξος ναός, άλλοι να μετατραπεί σε χώρο διαλέξεων και διδασκαλίας (κατηχητικού), άλλοι σε βιβλιοθήκη και άλλοι ζη-

54

Τα τελευταία χρόνια Μετά τις επισκευές λειτούργησε ως ναός υπαγόμενος στον Άγιο Μηνά. Μέχρι το 1968, τη χρονιά που ξεκίνησε η λειτουργία του ως εκθετήριο εικόνων και ιερών κειμηλίων. Οι μεταγενέστεροι αρχιεπίσκοποι ακολούθησαν πιστά το παράδειγμα του μακαριστού Ευγενίου. Ανάμεσά τους ο μακαριστός Τιμόθεος και ο σημερινός Αρχιεπίσκοπος Κρήτης κ.κ. Ειρηναίος, στα χρόνια του οποίου συντελέστηκε η μεγάλη καμπή, πραγματοποιήθηκε η επανέκθεση των συλλογών και σήμερα σχεδιάζεται η λειτουργία του μουσείου ως σημαντικού χώρου πολιτισμού, σύμφωνα με τις σύγχρονες αντιλήψεις που αφορούν στο ρόλο των μουσείων. ωστόσο, σημαντικότατη είναι η συμβολή και ενός άλλου ιερωμένου, του πρώην Πρωτοσύγκελου της Αρχιεπισκοπής και νυν Μητροπολίτη Γορτύνης και Αρκαδίας κ.κ. Μακαρίου, με πρωτοβουλία του οποίου το Μουσείο Χριστιανικής Τέχνης «Αγία Αικατερίνη Σιναϊτών» υπήχθη στο Επικοινωνιακό και Μορφωτικό Ίδρυμα της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης, πρωτοβουλία που σηματοδοτεί τη νεότερη πορεία του. Χ

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΝΑΚΥΚΛωΣΕΙΣ ΑρΧΕΓΟΝωΝ ΔΟΞΑΣΙωΝ ΣΤΟ ΔΙΑΒΑ ΤΟΥ ΑΕΝΑΟΥ ΧρΟΝΟΥ

Μονοσκέλιδο σκόρδο, «αλεξίκακον» και «αντιβασκάνιον» Γράφει ο Δρ Γεώργ. Ν. Αικατερινίδης Επίτ. Διδάκτωρ Παν/μίου Κρήτης Τ. Δ/ντής Ερευνών Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών

Τ

ο «Σκόρδου Εγκώμιον», ένα εμπεριστατωμένο άρθρο του εκ Σητείας διαπρεπούς λογίου φαρμακοποιού Γιάννη Χλουβεράκη (Πνευματικοί Σταλακτίτες», Ιαν. – Ιούν. 2014), το οποίο πρόσφατα χρησιμοποίησα βιβλιογραφικά, μου έδωσε το έναυσμα να ανασύρω από το αρχείο μου τις δημοσιευόμενες εδώ φωτογραφίες πωλητή μονοσκέλιδου σκόρδου στον Πειραιά, προβάλλοντας έτσι και την άλλη, πέραν της διαιτητικής, διάσταση του σκόρδου, στην οποία, μαζί και με άλλες ιδιότητές

του, αναφέρεται ο Χλουβεράκης, άριστος γνώστης του λαϊκού πολιτισμού: «Οι σύγχρονοι Έλληνες, αν δεν είναι σκορδοφάγοι, όπως οι πρόγονοί τους, έμαθαν να χρησιμοποιούν με τον πιο περίτεχνο τρόπο το σκόρδο, σαν καρύκευμα και σαν υλικό, σε μια εθνική μαγειρική που τη χαρακτηρίζει παροιμιώδης γαστρονομική δεξιοτεχνία. Ταυτόχρονα, όμως, κληρονόμησαν και τις αρχαίες δοξασίες για τις θαυματουργές ιδιότητες του φυτού που, κατεργασμένες από πλούσια λαϊκή φαντασία, έφτασαν να

◗

Οι σύγχρονοι Έλληνες κληρονόμησαν και τις αρχαίες δοξασίες για τις θαυματουργές ιδιότητες του φυτού που προσδίδουν στο σκόρδο υπερφυσική παντοδυναμία. Αριστερά: Πολυσκέλιδο σκόρδο. Δεξιά: Πωλητής μονοσκέλιδων σκόρδων.

56

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2015

57

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Πολυσκέλιδα σκόρδα. Παλιότερα τοποθετούσαν σκόρδο σε δέντρα με πολύ καρπό για να μην αβασκαθούν. Για τον ίδιο λόγο φύτευαν σκόρδα ανάμεσα σε άνθη, με ισχυρά πάντοτε την απευχή: «σκόρδο στα μάτια σου».

προσδώσουν στο σκόρδο υπερφυσική παντοδυναμία. Έτσι φοβίζει τα κακόβουλα πνεύματα, απομακρύνει με τη μυρωδιά του τις νεράιδες και τους βρικόλακες, ξορκίζει τα ξωτικά, προφυλάσσει από τον φθόνο και τις κακοτοπιές, φέρνει γούρι και ευτυχία. Τέλος, το σκόρδο, οι αρχαίοι Έλληνες, όπως και οι σημερινοί, το θεωρούσαν ακόμη και σαν αντιβασκανικό. Αναρτημένο σε πόρτες καινούργιων σπιτιών είναι σαν επίκληση για σιγουριά. Και το επιφώνημα “σκόρδο στα μάτια σου” είναι προφυλακτικό από τη βασκανία».

«Βάλε σκόρδο στο κεφάλι να ’ναι σίδερο κι ατσάλι»

Στις δοξασίες αυτές ας προστεθούν συμπληρωματικά και κάποιες άλλες που τονίζουν έτι περισσότερο την ιδιότυπη θέση του σκόρδου στην παραδοσιακή κοινωνία, «περίσσα ωφελίμου» σε αρκετές περιπτώσεις, όπως αναφέρει στο «Γεωπονικόν» του ο Αγάπιος Μοναχός ο Κρης. Συνήθης π.χ. είναι η τοποθέτηση σκόρδου μαζί με πεντάλφα και διάφορα αγιωτικά (άνθη Επιταφίου κ.α.) σε χαϊμαλιά, σε φυ-

58

λαχτά των παιδιών, ή δίπλα στη λεχώ και το νεογέννητο που, όπως πιστεύεται, υπόκεινται σε άμεσο κίνδυνο από επίβουλες κακοποιές δυνάμεις, όπως η Γελλού στην Κρήτη. Μαρτυρείται ακόμη και σκόρδο στη σκούφια βρεφών, σύμφωνα με την επωδική παροιμιακή φράση «βάλε σκόρδο στο κεφάλι / να ’ναι σίδερο κι ατσάλι» (Σάμος). Άλλες περιπτώσεις χρήσης σκόρδου ως αντιβασκάνιου σημειώνονταν στη σπορά, που ο γεωργός το τοποθετούσε στο σποροσάκουλο, για να κρατηθεί μακριά το κακό και για να γίνουν οι καρποί της παραγωγής μεγάλοι όσο το σκόρδο. Σκόρδο τοποθετούσαν και σε δέντρα με πολύ καρπό για να μην αβασκαθούν, για τον ίδιο δε λόγο φυτεύουν σκόρδα και ανάμεσα σε άνθη, με ισχυρά πάντοτε την απευχή «σκόρδο στα μάτια σου», που αναφέρει και ο Χλουβεράκης. Όπως πιστεύεται, η δύναμη του σκόρδου μπορεί και να ενισχυθεί με διάφορους τρόπους, όπως π.χ. με τις φωτιές του Άι Γιάννη τον Ιούνιο, στις οποίες το ρίχνουν και μετά μαζεύουν τα υπολείμματά του που τα φυλάσσουν ως αλεξίκακα και κατά της μαγείας (Κέρκυρα). Σε όλες τις περιπτώσεις, ιδιαίτερα αποτελεσματικό θεωρείται το σκόρδο που έχει μόνο μια σκελίδα, όπως αυτό των φωτογραφιών μας. Πραγματικά, για μια ακόμα φορά ανακύκλωση αρχέγονων δοξασιών και πανάρχαιων πρακτικών στο διάβα του αέναου χρόνου. Χ

TOY ΔΡ. ΑΝΔΡΕΑ ΜΑΝΙΟΥ Δ/ντή τμήματος Πλαστικής Χειρουργικής ΠΑΓΝΗ

Αφορμή για τη συγγραφή αυτού του άρθρου ήταν μια συζήτηση με έναν εκλεκτό φίλο, τον αρχιτέκτονα κ. Ηρακλή Πυργιανάκη, που ανέφερε ότι στο έργο «Περί αρχιτεκτονικής» του Βιτρούβιου γίνεται λόγος για ένα χόρτο που λέγεται άσπληνο και που όταν το τρώγουν τα πρόβατα εξαφανίζεται ο σπλήνας τους.

1.

Η αναφορά του Πόλιου Βιτρούβιου

Ο

Πόλιος Βιτρούβιος έζησε στα χρόνια του Ιουλίου Καίσαρα και του Αυγούστου (τέλη 1ου αι. π. Χ.). Έμεινε γνωστός στην ιστορία από το έργο του «Περί αρχιτεκτονικής», που πρέπει να γράφηκε περίπου στο 30 π.Χ., όταν ήταν πια γέροντας. Το έργο του θεωρείται πολύτιμο, καθώς διασώζει τις αρχιτεκτονικές θεωρίες των αρχαίων Ελλήνων και των ρωμαίων. Το σύγγραμμά του ήταν και συνεχίζει να είναι σημείο αναφοράς για τους αρχιτέκτονες και τους μηχανικούς. Το όνομα του Βιτρούβιου, όμως, έγινε γνωστό στο ευρύ κοινό από ένα πολυσυζητημένο σκίτσο του Λεονάρντο ντα Βίντσι (Εικόνα 01). Η περιγραφή των αναλογιών του σώματος στην αρχή του τρίτου βιβλίου «Περί αρχιτεκτονικής» του Βιτρούβιου αποτυπώθηκε στο περίφημο σχέδιο του Λεονάρντο1. Ο Βιτρούβιος2, στο πρώτο από τα δέκα βιβλία του έργου «Περί αρχιτεκτονικής», υποστήριξε ότι η δόμηση των πόλεων θα πρέπει να γίνεται σε υγιεινά μέρη και πρότεινε ως μέθοδο για την εξεύρεση των κατάλληλων τόπων τη σπλαγχνοσκόπηση των θυσιασμένων ζώων που έβοσκαν στην περιοχή όπου επρόκειτο να δημιουργηθεί η πόλη. Μάλιστα, αναφερόμενος στην Κρήτη και στον ποταμό Ποθηρέα, που κατ’ αυτόν βρισκόταν μεταξύ Κνωσού και Γόρτυνας, παρατήρησε ότι τα πρόβατα που έβοσκαν στην πλευρά της Κνωσού είχαν φυσιολογικό σπλήνα, αντίθετα με τα πρόβατα στην πλευρά της Γόρτυνας που είχαν μικρό σπλήνα ή καθόλου. Κατά τον Βιτρούβιο, οι γιατροί που μελέτησαν αυτό το φαινόμενο το απέδωσαν σε ένα βότανο που οι Κρητικοί ονομάζουν άσπληνο. Μάλιστα, το χρησιμοποιούν ως φάρμακο στη θεραπεία των νοσημάτων του σπλήνα. Όπως ήταν φυσικό, μια τέτοια πληροφορία θα έπρεπε να τύχει ενδελεχούς έρευνας για να απαντηθεί ποιο ήταν το βότανο και τι φαρμακευτικές ιδιότητες είχε. Από την έρευνα αυτή προέκυψε το παρόν άρθρο.

1 2

Εικόνα 01: Ο άνθρωπος του Βιτρούβιου, το περίφημο σκίτσο του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, που ενσωματώνει τις αναλογίες του σώματος σύμφωνα με τον Βιτρούβιο.

Βιτρούβιος, Περί Αρχιτεκτονικής 3.1.1, τόμος 1, μετ. Π. Λέφας, σ. 184-187. Εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2000. Βιτρούβιος, Περί Αρχιτεκτονικής 1.4.10 , τόμος 1, μετ. Π. Λέφας, σ. 60-61. Εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2000.

60

ΥΠΕΡ 2.

3.

Το άσπληνο στους αρχαίους ιατρούς

Εικόνα 02: Ο Διοσκουρίδης συλλέγει βότανα. Πίνακας του ρόμπερτ Τομ. Aπό το αρχείο της φαρμακευτικής εταιρείας Wellcome.

Με το όνομα άσπληνον ή άσπληνος, το φυτό ήταν γνωστό στους αρχαίους συγγραφείς. ως άσπληνον ή άσπληνος (πόα) αναφέρεται από τον Διοσκουρίδη (Εικόνα 02), τον Γαληνό, τον Ορειβάσιο και τον Παύλο Αιγινήτη. Ερευνώντας επίσης την ιατρική γραμματεία με το λήμμα σκολοπένδριο, που είναι ένα άλλο όνομα στους αρχαίους συγγραφείς, για το άσπληνο, θα διαπιστώσουμε ότι αναφορές στο φυτό έγιναν ακόμη από τον, πολύ προγενέστερο του Βιτρουβίου, Ιπποκράτη (Κως 460; – Λάρισα 377 π. Χ.), αλλά και από τον μεταγενέστερο Βυζαντινό ιατρό Αέτιο τον Αμιδηνό (6ος αι. μ. Χ.), στο έργο του «Βιβλία ιατρικά εκκαίδεκα». Στο έργο του Διοσκουρίδη «Περί ύλης ιατρικής» διαβάζουμε: 3.134.1.1 <ἄσπληνος>· οἱ δὲ σκολοπένδριον, οἱ δὲ ἡμιόνιον, οἱ δὲ σπλήνιον, οἱ δὲ πτέρυγα καλοῦσι. φύλλα ἔχει σκολοπένδρῳ τῷ θηρίῳ ὅμοια, πλείονα ἀπὸ μιᾶς ῥίζης, φυόμενα ἐν πέτραις καὶ τοίχοις τοῖς ἀπὸ τῶν κοχλάκων παλισκίοις, ἄκαυλα, ἀνανθῆ, 3.134.1.5 ἄκαρπα, ἐντετμημένα ὡς τὰ τοῦ πολυποδίου, κάτωθεν ὑπόξανθα καὶ δασέα, ἄνωθεν δὲ χλωρά.

3.134.2.1 δύναμιν δὲ ἔχει τὰ φύλλα ἀποζεσθέντα σὺν ὄξει καὶ πινόμενα ἐπὶ ἡμέρας τεσσαράκοντα σπλῆνα τήκειν· δεῖ δὲ καὶ καταπλάσσειν τὸν σπλῆνα τοῖς φύλλοις λείοις σὺν οἴνῳ· βοηθεῖ καὶ στραγγουρίᾳ καὶ λυγμῷ καὶ ἰκτέρῳ καὶ λίθους τοὺς ἐν κύστει 3.134.2.5 θρύπτει. Σε ελεύθερη μετάφραση:

Εικόνα 03: O πειραματιστής Γαληνός χορηγεί φάρμακο. Πίνακας του ρόμπερτ Τομ. Από το ψηφιακό αρχείο του Ινστιτούτου Υγείας των ΗΠΑ.

◗◗

ΑΝΟΙΞΗ 2015

Πρέπει να καταπλάσσονται στο σπλήνα τα λιωμένα φύλλα μαζί με κρασί. Βοηθά ακόμη στη δυσουρία (δύσκολη ούρηση), στον λόξυγκα, στον ίκτερο και θρυμματίζει τους λίθους της κύστεως. Από τα παραπάνω συνάγεται ότι η γνώση για το φυτό και την επίδρασή του στο σπλήνα μεταδόθηκε στους μεταγενέστερους του Βιτρουβίου ιατρούς, καθώς ο Διοσκουρίδης έζησε τον πρώτο μ. Χ. αιώνα. Το φημισμένο έργο του σε πέντε βιβλία «Περί ύλης ιατρικής» αποτελεί ίσως ένα από τα σπουδαιότερα έργα στις επιστήμες της φαρμακολογίας και φαρμακογνωσίας και επηρέασε την ευρωπαϊκή ιατρική μέχρι και τον 19ο αιώνα. Το φυτό αναφέρεται ως σκολοπένδριο επειδή μοιάζει με σαρανταποδαρούσα, ως ημιόνιο, ως σπλήνιο, αλλά και ως πτέρυγα (φτέρη). Ακόμη αναφέρεται ότι θρυμματίζει τους λίθους της ουροδόχου κύστεως.

4.

Εικόνα 04: Ο Βυζαντινός ιατρός Αέτιος ο Αμιδηνός. Κώδικας 3632 του Πανεπιστημίου της Μπολόνιας.

Άσπληνος: Άλλοι τη λένε σκολοπένδριο, άλλοι ημιόνιο, άλλοι σπλήνιο, και άλλοι πτέρυγα. Τα φύλλα είναι όμοια με το έντομο σαρανταποδαρούσα, πολλά από μια ρίζα, φυτρώνουν στις πέτρες και στους τοίχους που είναι καλυμμένοι από πέτρες, χωρίς βλαστό, χωρίς άνθη, χωρίς καρπό, με εντομές όπως του πολυποδίου, και από κάτω είναι υπόξανθα και πυκνά, ενώ από πάνω είναι πράσινα. Τα φύλλα του βρασμένα με ξίδι, όταν πίνονται για σαράντα μέρες, έχουν τη δύναμη να λιώσουν το σπλήνα.

61

ΒΟΤΑΝΑ

O Ιπποκράτης3 αναφέρει το φυτό αυτό μαζί με κάποια άλλα και το περιγράφει ως ψυκτικό. Ο Γαληνός4 (129-201 ή 216) (Εικόνα 03) αναφέρεται στο άσπληνο με την ίδια σχεδόν πρόταση που δανείζεται ο Παύλος Αιγινήτης5 (7ος αιώνας) για το περίφημο βιβλίο του, την «Επιτομή της ιατρικής»: 7.3.1.320 Ἄσπληνον λεπτομερὲς μέν ἐστι τὴν δύναμιν, οὐ μὴν θερμόν· ταῦτ' ἄρα καὶ λίθους θρύπτει καὶ σπλῆνας τήκει. Σε ελεύθερη μετάφραση: Το άσπληνο έχει την ιδιότητα μιας ουσίας που αποτελείται από λεπτά σωματίδια, αλλά δεν είναι θερμό και για τούτο θρυμματίζει τους λίθους και διαλύει τους (σκληρωτικούς) σπλήνες. Επίσης ο ιατρός του αυτοκράτορα Ιουλιανού, Ορειβάσιος (325 – 403 μ.Χ.), κάνει μερικές αναφορές στο φυτό στο έργο του «Ιατρικές συναγωγές». Μάλιστα, στο βιβλίο 11 παραθέτει αυτούσιο το κείμενο του Διοσκουρίδη6 που είδαμε παραπάνω. Ο Αέτιος ο Αμιδηνός7 (Εικόνα 04) επίσης το περιγράφει, μαζί με κάποια άλλα φυτά, ως κενωτικό του σπληνός. Στα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων ένα άλλο φυτό, το αδίαντο, αν και δεν αναφέρεται ως άσπληνο ή ασπλήνιο, στο φυτολογικό λεξικό του Γενναδίου8 κατατάσσεται στα ασπλήνια. Λέγεται επίσης αδίαντον το μέλαν, τριχομανές ή μαύρο ασπλήνιο (black spleenwort, asplenium nigrum) και έχει και αυτό, κατά τους αρχαίους συγγραφείς, αρκετές φαρμακευτικές ιδιότητες. Στο φημισμένο βιβλίο του Διοσκουρίδη9 «Περί απλών φαρμάκων», υπάρχει μια αναφορά για το αφέψημα του αδίαντου σε ξυδόμελο, πως ωφελεί τους ασθενείς με νοσήματα του σπλήνα: 2.62.1.1 σπληνικοὺς δὲ ὠφελεῖ πινόμενα· ἀγαρικοῦ ?? μετὰ ὀξυμέλιτος, ἄγνου σπέρματος ??αʹ, ἀγχούσης ῥίζης??αʹ ἐν 2.62.1.3 οἴνῳ, ἀδιάντου ἀφέψημα ἐν ὀξυμέλιτι, ἀκόρου ῥίζα μετ' οἴνου ἑφθὴ καὶ ὠμὴ πινομένη. Στη συνέχεια του κειμένου αναφέρεται ξεχωριστά στο άσπληνο (άσπληνος) ως φυτό που τήκει (λιώνει) τους πάσχοντες σπλήνες.

2.63.1.1 τήκουσι δὲ συντόμως σπλῆνας· ἄσπληνος, ἣν καὶ ἡμιόνιον καλοῦσιν, ἡ πόα μετ' ὄξους, λογχῖτις ὁμοίως μετ' οἴνου· Αυτό σημαίνει πως το αδίαντο το μαύρο δεν πρέπει να είναι το άσπληνο του Πόλιου Βιτρούβιου, παρά το ότι ανήκει στα ασπλήνια, σύμφωνα με τη σύγχρονη βοτανολογική ταξινόμηση, 3

και έχει παρεμφερείς ιδιότητες με αυτές που περιγράφουν οι αρχαίοι συγγραφείς. Με το ενδιαφέρον, όμως, αυτό φυτό και τη μορφολογία του θα ασχοληθούμε στο τέλος αυτού του άρθρου. Από τους Λατίνους συγγραφείς, εκτός από τον Βιτρούβιο, και ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος (23-79) στην «Φυσική Ιστορία»10 του κάνει μια αναφορά στο άσπληνο, διαφοροποιούμενος ελαφρά από τους αρχαίους Έλληνες. Σύμφωνα με αυτόν, μειώνει το σπλήνα εάν λαμβάνεται σε ξίδι για τριάντα μέρες. Μάλιστα, αναφέρει ότι το πλέον ενδεδειγμένο άσπληνο είναι αυτό της Κρήτης.

Το φυτό στη λαϊκή ιατρική Το άσπληνο ήταν πολύ καλά γνωστό στην κρητική λαϊκή ιατρική και οι παλαιότεροι πρακτικοί θεραπευτές το χρησιμοποιούσαν πολύ συχνά. Θα πρέπει να αναφερθεί ότι για πολλούς αιώνες επικράτησε μια ανορθολογική μεταφυσική αντίληψη που πιθανό να επέδρασε στην ευρύτερη αποδοχή του βοτάνου. Αυτή η αντίληψη, που έφθασε από τα χρόνια του Διοσκουρίδη μέχρι σήμερα, υποστηρίζει ότι κάποια φυτά είναι ειδικά για να θεραπεύσουν κάποιο όργανο όταν μοιάζουν με αυτό ή έχουν κάποια άλλα κοινά χαρακτηριστικά. Στην περίπτωση του σπληνόχορτου υποτίθεται ότι το φύλλο του μοιάζει στον σπλήνα και θα μπορούσε να θεραπεύσει τα νοσήματά του. Το δόγμα αυτό αναφέρεται ως «δόγμα των υπογραφών» ή «δόγμα των σημείων» (doctrine of signatures). Στο περιοδικό «Ευρωπαϊκή Νευρολογία» δημοσιεύτηκε το 2008 ένα θαυμάσιο ιστορικό σημείωμα με αναφορά στο ασπλήνιο σκολοπένδριο11. Κατά το νευρολόγο συγγραφέα του άρθρου, ο Ελβετογερμανός γιατρός Παράκελσος (1493-1541) ήταν εκείνος που χρησιμοποίησε τον όρο αυτό επηρεασμένος από παλιότερες χριστιανικές αντιλήψεις όπως αυτές του Μιχαήλ Ψελλού. Τις θεωρίες του Παράκελσου υιοθέτησε και διέδωσε ο αποκρυφιστής Ιακώβ Μπέμε (1575-1624). Σε κείμενα του Βυζαντινού λόγιου Μιχαήλ Ψελλού12 (10181078), συγγραφέα της περίφημης «Χρονογραφίας», εκφράσθηκαν πρωτύτερα αυτές οι απόψεις με τη λεγόμενη «συμπάθεια» των φυτών σε κάποια όργανα του σώματος. Αυτό διαφαίνεται στο παρακάτω κείμενο: 55.795... ἡ ἀντίδοτος ἐκ πολλῶν σύγκειται βοτανῶν ἐχουσῶν τινα συμπάθειαν πρὸς ἕκαστον μέρος· οἷον τὸ δίκταμνον ῥών55.797 νυσι καρδίαν, ἠπατόριον ἧπαρ, σκολοπένδριον σπλῆνα, τὸ πετροσέλινον στόμα τῆς κοιλίας, ἑλένιον νεφρούς, τὸ πήγανον τὸ κόλον, γεντιανὴ ἐγκέφαλον, σέσελι κύστιν.

Hippocrates, vol. 4, p. 332, The Loeb Classical Library, London, W. Heinemann Ltd, 1959.

Kühn, C. G., Γαληνού Άπαντα, Τόμος 11, σελ. 746, Λειψία 1821-1833.

5 Paulus Med., Epitomae medicae libri septem, Book 7, chapter 3, section 1, line 320.

6 Oribasii collectionum medicarum reliquiae, vols. 1-4, Book 11, chapter alpha*, section 70, line 1, Ed. Raeder, J. Leipzig: Teubner, 1928.

7 Aëtii Amideni libri medicinales i–iv, Ed. Olivieri, A. Leipzig: Teubner, 1935; Corpus medicorum Graecorum, vol. 8.1. Chapter 148, line 2.

8 Π. Γ. Γενναδίου, Λεξικόν φυτολογικόν, σελ. 154. Τυπογραφείο Λεωνή, εν Αθήναις 1914.

9 Άπαντα Διοσκουρίδου, Περί απλών φαρμάκων Β, σελ. 90. «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ», Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 2000.

10 Pliny, Natural History, Book XXVII, XVII, 34, p. 409, The Loeb Classical Library, Harvard University Press 1969.

11 Pearce, J. M. S. The doctrine of signature. European Neurol. 2008; 60: 51-52.

12 Michael Psellus, Polyhist., Opuscula logica, physica, allegorica, alia Opusculum 55, line 797.

4

62

Εικόνα 05: Το ασπλήνιο το κετέραχον ή σκορπιδόχορτο. Από το ψηφιακό αρχείο της ιταλικής Wikipedia. Εικόνα 06: Το ασπλήνιο σκολοπένδριο. Από το ψηφιακό αρχείο της ιταλικής Wikipedia.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2015

5.

6.

Σε κείμενα

φορετικές εκδοχές για το ποιο είναι το σπληνόχορτο. Ανέφερε ότι κατά τον συγγραφέα Βύρωνα Σκρουμπήν («Ιδαίον Άντρον» του Ελ. Πλατάκη, σ. 14) είναι η Phyllitis Scolopendrium, ενώ κατά τον Σπ. Μαρινάτο («Ιδαίον Άντρον», στην Επετ. Φιλοσ. Σχολής Παν. Αθ. 1956-57, σ. 250) είναι το φυτόν Κεράστιον το τολυπώδες. Η ίδια πίστευε ότι το σπληνόχορτο ήταν το σκολοπένδριο, συμφωνώντας με τον Ιωάννη Χαβάκη. Παρατήρησε, επίσης, ότι στο Αρκάδι υπήρχε μια στέρνα που την έλεγαν σπληνόστερνα, λόγω των σπληνόχορτων που φύονταν εκεί. Μάλιστα, ως πηγή έχει το έργο του αείμνηστου Μητροπολίτη Κρήτης Τιμόθεου Βενέρη «Το Αρκάδι δια των αιώνων».15

Οι παραπάνω απόψεις επέζησαν έως τις μέρες μας στην παραδοσιακή ευρωπαϊκή και ελληνική λαϊκή ιατρική. Όσον αφορά στο νησί μας, ο διαπρεπής ιατρός, ο αείμνηστος Ιωάννης Χαβάκης13, στο βιβλίο του «Φυτά και Βοτάνια της Κρήτης», αναφέρεται στο άσπληνο και στη χρήση του στη ντόπια λαϊκή ιατρική. Ο εξαίρετος αυτός επιστήμονας γνώριζε την αναφορά του Πόλιου Βιτρούβιου στο άσπληνο. Στο βιβλίο του αναφέρει ότι άσπληνο λένε στην Κρήτη το φυτό σκολοπένδριο, λένε όμως και το φυτό σκορπιδόχορτο ή σκορπίδι. Και τα δύο φυτά ανήκουν στην οικογένεια των πτεριδιδών καί μοιάζουν μεταξύ τους, με τη διαφορά ότι το σκολοπένδριο έχει παχύτερα φύλλα. Γράφει, επίσης, ότι με τα υπέργεια μέρη του φυτού στη ντόπια λαϊκή θεραπευτική γίνονται αφεψήματα σε παθήσεις του σπληνός, και αυτά τα πίνει ο άρρωστος κάθε πρωί, αφού του γητέψουν την αρρώστια με κρεμμύδι. Κατ’ αυτόν, το άσπληνο της Κρήτης, που αναφέρεται από τον Πόλιο Βιτρούβιο και τον Πλίνιο, είναι μάλλον το σκολοπένδριο παρά η ονόπτερις, με την οποία το ταύτισαν κάποιοι. Σύμφωνα με τον Χαβάκη, το φυτό χαίρει μεγάλης εκτίμησης στην κρητική λαϊκή θεραπευτική και μάλιστα τελειώνει το κείμενό του για το άσπληνο με μια μαντινάδα: Τση σπλήνας το σπληνόχορτο / τση σπλήνας το χορτάρι απού το λέει νάν' καλά / κι απού το πιει να γιάνει. Εκτός, όμως, από τον Ιωάννη Χαβάκη, στο ἀσπληνο με το όνομα σπληνόχορτο ή σπληνοχόρτι αναφέρθηκε και μια άλλη, επίσης εξέχουσα, μορφή της κρητικής λαογραφίας, η Ευαγγελία Φραγκάκι14. Η Ευαγγελία Φραγκάκι παρουσίασε στο βιβλίο της δυο δια-

Το φυτό και οι φαρμακολογικές ιδιότητές του Από τα παραπάνω φαίνεται ότι δεν μπορεί να πει κανείς με βεβαιότητα ποιο φυτό ήταν το άσπληνον του Βιτρούβιου. Το άσπληνο ή ασπλήνιο ή σπληνόχορτο είναι μια οικογένεια πτεριδόφυτων επτακοσίων περίπου ειδών που ανήκουν στην φτέρη. Ποιο από τα επτακόσια αυτά φυτά είναι το άσπληνο του Βιτρούβιου και του Διοσκουρίδη δεν μπορεί να απαντηθεί με βεβαιότητα. Το αδίαντο είναι μια μορφή σπληνόχορτου που του αποδόθηκαν ιδιότητες χολοεκκριτικού, αποχρεμπτικού (φαρμάκου που διευκολύνει την αποβολή των πτυέλων), διουρητικού, εμμηναγωγού, επουλωτικού, φαρμάκου που θεραπεύει άτομα με νοσήματα του σπληνός κ.α. Ο Διοσκουρίδης, όμως, όπως είδαμε προηγουμένως, το διαχωρίζει σαφώς από το άσπληνο.

To ασπλήνιο κετέραχο ή γνωστό ως σκορπίδι (Asplenium ceterach) (Εικόνα 05) και το σκολοπένδριο (Asplenium scolopendrium, Phyllitis scolopendrium, Hart’s tongue) (Εικόνα 06) φαίνεται να είναι τα επικρατέστερα για να είναι το άσπληνο

13

Χαβάκης, Ε. Ιωάννης, Φυτά και Βοτάνια της Κρήτης, σ. 296. Ζήτα ιατρικές Εκδόσεις, Αθήνα 1980. Ευαγγελία Κ. Φραγκάκι, Συμβολή εις την δημώδη ορολογίαν των φυτών (φυτά της Κρήτης αυτοφυή, εγκλιματισμένα, φαρμακευτικά, βαφικά, καλλωπιστικά, εδώδιμα), σ. 185, Αθήναι 1969.

15 Βενέρης Τιμόθεος, Το Αρκάδι δια των αιώνων, εκδ. Τύποις Πυρσού 1938, σελ. 54, υποσημ. 2 … την προς βορρά της Μονής εις τα πλάγια λοφίσκου τινός πλησίον δρυός, σήμερον λεγομένην σπληνόστερναν, λαξευτήν ούσαν, εξετελέσθη δε το έργον της οικοδομής περί το 1587. Η ανωτέρω μνημονευομένη στέρνα, ούσα σπηλαιώδης, ωνομάζετο σπηλιόστερνα, κατά παραφθοράν δε σπληνόστερνα. Η ονομασία αύτη προήλθε κατά τινας εκ βοτάνης, ήτις φύεται περί αυτήν. Η βοτάνη αύτη είναι γνωστή εν Κρήτη ως «σπληνόχορτον», καθότι ου μόνον προσομοιάζει προς τον σπλήνα, αλλά και θεραπεύει αυτόν πάσχοντα.

14

63

ΒΟΤΑΝΑ

του Βιτρούβιου. Το πρώτο είναι πολύ κοινό στη λαϊκή θεραπευτική και μπορεί κανείς να το βρει εύκολα στα καταστήματα παραδοσιακών προϊόντων στην πόλη μας. Για το δεύτερο έχουν υπάρξει μελέτες και περιλαμβάνεται ως θεραπευτικό βότανο σε έγκυρα βιβλία βοτανοθεραπειών16. Οι θεραπευτικές ενδείξεις τους μοιάζουν πάρα πολύ. Το σκολοπένδριο έχει φύλλα που μοιάζουν και με γλώσσα ελαφιού, γι’ αυτό οι Αγγλοσάξονες το λένε «Hart’s tongue». Το φυτό είναι αειθαλές και βρίσκεται σχεδόν σε όλη την Ευρώπη. Φύεται σε υγρά μέρη που είναι προστατευμένα από τον άνεμο. Έχει δύο στοίχους σποριαγγείων7 που βρίσκονται οριζόντια στην κάτω επιφάνεια του φυλλώματος. Φαρμακολογικά χρησιμοποιείται το υπέργειο τμήμα του φυτού. Η συγγένεια μεταξύ των διαφόρων πτεριδόφυτων εξετάζεται σήμερα με τις νεότερες μεθόδους ανάλυσης του DNA. Οι φαρμακολογικά ενεργείς ουσίες που περιέχει είναι: Τανίνες: φυσικές πολυφαινολικές, στυπτικές ουσίες με ποικίλες βιολογικές δράσεις.

Mucilages: κολλοειδείς φυτικές ουσίες γλυκοπρωτεϊνικής φύσεως, που έχουν προστατευτική δράση στους βλεννογόνους. Φλαβονοειδή: φυσικές πολυφαινολικές ουσίες. Στο φυτό περιέχεται, μεταξύ άλλων, η ουσία kaempferol-7-rhamnoside-3coffeoyl-7-diglucoside. Η πρόσληψη των φλαβονοειδών σε πολλές περιπτώσεις έχει δειχθεί ότι είναι ευεργετική για τον άνθρωπο. Θειαμινάση: ένζυμο που διασπά την θειαμίνη (Β1) και που μπορεί να προκαλέσει αβιταμίνωση. Μονοσακχαρίτες/ολιγοσακχαρίτες: σακχαρόζη κ.α.

Ιδιότητες Η σύγχρονη επιστημονική έρευνα εμφανίζει το σκολοπένδριο να έχει διουρητική και ήπια υπακτική δράση. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι έχουν μελετηθεί επαρκώς οι άλλες ιδιότητες που του αποδίδονται. Χρησιμοποιήθηκε, όπως αναφέραμε προηγουμένως, στη λαϊκή ιατρική με ποικίλες ενδείξεις, χωρίς όμως αποδείξεις για τη δραστικότητά του. Τέτοιες, μη αποδεδειγμένες, ενδείξεις είναι προβλήματα του πεπτικού, λίθοι των ουροφόρων οδών, νοσήματα του σπληνός και του ήπατος, ενώ αναφέρεται και ως αποχρεμπτικό (για την αποβολή των πτυέλων), αντιφλεγμονώδες, εναντίον των νεοπλασμάτων, ως αντιπυρετικό κ.α.

αναφέρονται σοβαρές παρενέργειες από τη χρήση του, καλό είναι κάποιος, προτού το χρησιμοποιήσει, να συμβουλευτεί το γιατρό του.

Το σπληνόχορτο το μαύρο στα πειραματικά μαθηματικά Για λόγους πληρότητας θα πρέπει να αναφερθεί ότι το αδίαντον το μέλαν (Εικόνα 07), ή ασπλήνιον το μέλαν (black spleenwort, asplenium-adiantum nigrum) (Εικόνα 08), που είδαμε προηγουμένως στα κείμενα του Διοσκουρίδη, απασχόλησε σχετικά πρόσφατα την διεθνή επιστημονική κοινότητα, όχι όμως ως φυτό ή φαρμακευτικό βότανο, αλλά ως μαθηματικό μορφολογικό πρότυπο.

7.

Εικόνα 07: Το αδίαντον το μέλαν. Πηγή: www.british-wildflowers.co.uk/00%20 John%20Crellin/Asplenium-adiantumnigrum-1.jpg

◗◗

Τρόπος λήψης Το σκολοπένδριο λαμβάνεται κατά κανόνα ως έγχυμα, δηλαδή τοποθετείται η ποσότητα αποξηραμένου φυτού που αναγράφεται στη συσκευασία αγοράς σε ζεστό νερό, για 10-20 λεπτά, προκειμένου να απελευθερωθούν οι φαρμακολογικά ενεργείς ουσίες, και κατόπιν σερβίρεται όπως το τσάι. Αν και δεν

16 17

Εικόνα 08: Το αδίαντον το μέλαν στο βιβλίο «Περί Ύλης Ιατρικής» του Διοσκουρίδη». Κώδικας Νεαπόλεως, 6ος αιώνας μ.Χ.

Duke, J. Handbook of Medicinal Herbs, 2nd edition, p. 366. CRC press 2002. Σποριαγγείο =αναπαραγωγικό όργανο των πτεριδόφυτων μέσα στο οποίο δημιουργούνται τα σπόρια.

64

8.

ΥΠΕΡ 9.

ΑΝΟΙΞΗ 2015

10.

σε διάφορα είδη φυτών, μεταξύ αυτών και του αδίαντου του μαύρου.

Συμπεράσματα

Οι μαθηματικοί, οι βιολόγοι και οι φυσικοί προσπάθησαν πολλές φορές στο παρελθόν να εξηγήσουν τη μορφολογία των οργανισμών με μαθηματικούς όρους. Η σοβαρότερη προσπάθεια ξεκίνησε από μια μεγάλη φυσιογνωμία των βιολογικών επιστημών, τον Σκώτο βιολόγο, μαθηματικό και κλασικιστή Ντ’ Άρσυ Θόμπσον (1860-1948) (D’Arcy Wentworth Thompson) με την έκδοση του βιβλίου «Ανάπτυξη και μορφή»18. Ο Θόμπσον, άριστος γνώστης και μεταφραστής του Πλάτωνα, με την πολυμάθειά του κατόρθωσε να διατυπώσει μια μαθηματική θεωρία για την ανάπτυξη και τη μορφή των οργανισμών. Το παράδειγμά του ακολούθησαν ο Γάλλος μαθηματικός ρενέ Τομ19, με τη δημοσίευση του βιβλίου «Δομική Σταθερότητα και Μορφογένεση», και ο Βρετανός μαθηματικός Μάικλ Μπάρνσλεϋ20 με το βιβλίο «Τα φράκταλς παντού». Στην πρώτη έκδοση του βιβλίου αυτού, το 1988, το ασπλήνιο το μέλαν έγινε πασίγνωστο στη μαθηματική και γενικότερα στην επιστημονική κοινότητα, επειδή διατυπώθηκε η θεωρία των συστημάτων επαναληπτικών συναρτήσεων (Iterated Function Systems ή IFS) που εξηγούσε μαθηματικά τη φράκταλ21 μορφή του φυτού. (Εικόνα 09) Από τέσσερις μόνο επτάδες πραγματικών αριθμών (IFS codes), με ελαφρά τροποποίησή τους με το ειδικό πρόγραμμα προβολής σε οθόνη ηλεκτρονικού υπολογιστή, μπορούσαν να προκύψουν εικόνες διαφόρων ειδών ασπληνίων (Εικόνα 10). Πολύ πρόσφατα (2002) στο θέμα της μορφογένεσης επανήλθε ο δημιουργός του προγράμματος H/Y «Mathematica» Στέφεν Βόλφραμ22 με το βιβλίο του ένα «Νέο Είδος Επιστήμης» και τη θεωρία των κανόνων των κυτταρικών αυτομάτων. Εμφανίζει μάλιστα τους κανόνες για τη δημιουργία φυλλώματος

Εικόνα 09: Το αδίαντο το μέλαν (Black spleenwort) ως “Barnsley’s Fern”. Υπολογιστική εικόνα με ειδικό λογισμικό. Εικόνα 10: Παραγωγή άλλου ασπλήνιου με ελαφρά μεταβολή των κωδικών IFS. Υπολογιστική εικόνα με ειδικό λογισμικό.

Το πανάρχαιο γένος των ασπλήνων ή ασπληνίων ή σπληνόχορτων εξετάζεται τώρα υπό το φως των νέων μεθόδων της μοριακής βιολογίας και της ανάλυσης του DNA. Η φαρμακολογική συμπεριφορά τους, όμως, δεν έχει ερευνηθεί επαρκώς και θα πρέπει να γίνουν κλινικές μελέτες για τις δράσεις που τους αποδίδονται. Ακόμη και αυτή η ιδιότητα της εξαφάνισης του σπλήνα, που τα έκαμε γνωστά στην ιστορία, δεν έχει αποδειχθεί. Ορισμένα από αυτά χρησιμοποιούνται με περιορισμένες ενδείξεις στη σύγχρονη επιστημονική βοτανοθεραπεία. Από τα φυτά αυτά τα πιο γνωστά στη λαϊκή ιατρική είναι το σκολοπένδριο και το σκορπιδόχορτο. Το ερώτημα, όμως, για το ποιο από τα δύο φυτά ήταν το άσπληνο του Βιτρούβιου δεν έχει ουσιαστικά απαντηθεί, αν και τα μέχρι τώρα δεδομένα υποδεικνύουν το φυτό σκολοπένδριο. Η σχετικά πρόσφατη μελέτη της μορφολογίας του μαύρου σπληνόχορτου με υπολογιστικές μεθόδους αποκάλυψε το μαθηματικό πρότυπο του φυλλώματός του και άνοιξε νέους δρόμους στην έρευνα της οργάνωσης και της ανάπτυξης όλων των φυτικών οργανισμών. Χ

18

D’Arcy E. Thompson. On Growth and Form. Cambridge University Press 1917.

Thom, R. Structural Stability and Morphogenesis. Advanced Books Classics, Addison Wesley 1989.

20 Barnsley, M. Fractals Everywhere. Boston, Academic Press 1988.

21 Φράκταλς (fractals) είναι γεωμετρικοί σχηματισμοί εμπεδωμένοι σε μια μη ακέραια διάσταση, γεμίζουν έναν μη ευκλείδιο χώρο και εμφανίζουν τα χαρακτηριστικά της ομοιότητας προς εαυτόν σε όλες τις κλίμακες μεγέθυνσης.

22 Wolfram, S., A New Kind of Science, Wolfram Media 2002.

19

65

Τα κυπαρίσσια της σαμαριάς Μάρτυρας του ορεινού τοπίου της Κρήτης αλλά και τεκμήριο της λατρευτικής συμπεριφοράς των Κρητικών, το ιερό άλσος του φαραγγιού παραμένει αγέρωχο κι ανέγγιχτο από το χρόνο... ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ

ΥΠΕΡ

Ο Άγγλος περιηγητής ρόμπερτ Πάσλευ έγραφε ότι ήταν τα μεγαλύτερα κυπαρίσσια που υπήρχαν τότε (1834) στην Κρήτη. Ο Μιχ. Δέφνερ (1918) σημείωσε με έμφαση ότι οι χωρικοί τα θεωρούσαν ιερά, γι' αυτό και δεν τολμούσαν να τα πειράξουν. Είναι τα κυπαρίσσια του Άη Νικόλα!

υτρωμένα στη σκιά του Γκίγκιλου, κατηφορίζοντας από τον Ομαλό προς τον έρημο οικισμό της Σαμαριάς, ταυτίστηκαν με το τοπίο κι έγιναν μάρτυρες αδιάψευστοι της ιερότητας του χώρου. Λέγεται ότι, πριν χτιστεί το φτωχικό εκκλησάκι του Άι Νικόλα, υπήρχε σ' εκείνα τα μέρη κάποιος αρχαίος ναός. Παραδόσεις και θρύλοι μπερδεύονται γλυκά με την ιστορία, διηγήσεις για θεούς και ανθρώπους οδηγούν τη φαντασία μας σε περασμένους καιρούς. Κι αν σήμερα περνούν από δω μόνον τουρίστες θαμπωμένοι από το μεγαλείο της φύσης, κάποτε ο τόπος είχε ζωή αληθινή, μόνιμους κατοίκους, βοσκούς, αγριμολόγους, κυνηγούς, ξυλοκόπους... Στα χρόνια της Βενετιάς και της Τουρκιάς, μα και στα χρόνια της Γερμανικής Κατοχής, ανεβοκατέβαιναν αντάρτες στα μονοπάτια της Σαμαριάς. Κι όλοι

Φ

◗◗ Η μικρή, λιτή και απέριττη εκκλησιά του Αγίου Νικολάου. Εδώ βρίσκονται τα τεράστια κυπαρίσσια της Σαμαριάς. Οι ορεσίβιοι της Μαδάρας είχαν διαλέξει τον άγιο των θαλασσών για να του αφιερώσουν τον ιερό χώρο.

ΑΝΟΙΞΗ 2015

αυτοί τα σέβονταν τα κυπαρίσσια του Άι Νικόλα. Ανήκαν στον άγιο. Έτσι πίστευαν. Κανείς δεν μπορούσε να τα κόψει... Ίσως γι' αυτό σώθηκαν από τα πριόνια και τα τσεκούρια των ξυλοκόπων. Ο μικρός λιτός ναός του Άι Νικόλα βρίσκεται στο τέλος σχεδόν του κατηφορικού μονοπατιού που οδηγεί από τον Ομαλό στα βάθη του φαραγγιού. Όποιος δεν έχει κατηφορίσει τούτο το μονοπάτι έχει χάσει μια από τις πιο όμορφες εμπειρίες που μπορεί να προσφέρει η επαφή με το φυσικό περιβάλλον. Κι όποιος δεν έχει ακούσει τους γέροντες Σφακιανούς να μιλούν για τα κυπαρίσσια του Άι Νικόλα έχει χάσει την ευκαιρία να κατανοήσει το πρωτογενές δέος που γεννά η ιερότητα του δέντρου. Ο Άι Νικόλας καθαγιάζει το τοπίο, προσδίδει μεταφυσικές διαστάσεις στο φυσικό περιβάλλον, μετουσιώνει το φυσικό σε υπερβατικό κι υπερκόσμιο. Η πρώτη αναφορά στην ιερότητα των κυπαρισσιών μας έρχεται από τα χρόνια μετά την επανάσταση· «ήταν ιεροσυλία να κοπούν» σημειώνει ο πολυμαθής Εγγλέζος Robert Pashley.

67

Στη σκιά των θεόρατων δέντρων. Ο Άγιος Νικόλαος αποτελεί ορόσημο για το φαράγγι.

Δεκάδες είναι τα δέντρα στην Κρήτη που η λαϊκή ευλάβεια τα θεωρεί ιερά και τα έχει ταυτίσει με αγίους. Ελιές, κυπαρίσσια, πρίνοι, στύρακες, πλατάνια· κάθε λογής δέντρο, ακόμη και θάμνοι, καθαγιάζονται από την παράδοση. Τα περισσότερα απ' αυτά απαγορεύεται να τα πειράξει κανείς. Ακόμη κι ένα κλαδάκι δεν μπορεί να κόψει. Κάποιοι τολμηροί που αψήφησαν τον άγραφο νόμο πλήρωσαν για την αποκοτιά τους. Σ' όλο το νησί ακούγονται διηγήσεις για ξυλοκόπους που ξύλιασαν κρατώντας το τσεκούρι στα χέρια τους και για ζώα που ψόφησαν μόλις έφαγαν κλαδιά από κάποια ιερά δέντρα, κυρίως πρίνους. Τα κυπαρίσσια του Άι Νικόλα είναι ξεχωριστή περίπτωση στη λατρευτική ιστορία της Κρήτης. Οι γέροντες που θυμούνται την τοπική παράδοση λιγοστεύουν. Ο τόπος δεν έχει πια κατοίκους. Εκείνοι που συντηρούσαν τη μνήμη, οι άνθρωποι της Σαμαριάς, έχουν φύγει από καιρό...

Άλση ιερά, δέντρα καθαγιασμένα, «ψίθυροι» της ιστορίας Η σχέση των παλιών Σφακιανών με τα θεόρατα κυπαρίσσια της Σαμαριάς μας θυμίζει απλά τη σχέση των πιστών με τα ιερά

68

άλση της αρχαιότητας. Απαγορευμένα ήταν κι εκείνα. Οι θεοί τιμωρούσαν τους βέβηλους. Όπως ακριβώς ισχυρίζεται η παράδοση ότι κάνουν σήμερα οι άγιοι. Το σημειώσαμε και πιο πάνω: κανείς δεν επιτρέπεται να κόψει ούτε κλαδί από τα δέντρα τους. Εκτός κι αν προορίζονταν για ευλογία, αν τα χρησιμοποιούν ως θυμιάματα, φυλακτά, ιαματικά αφεψήματα... Άλλοι τα κρεμούν απλώς στο εικονοστάσι τους για ευλογία. Μήπως, λοιπόν, συνέβαιναν παρόμοια πράγματα και σε κάποια από τα ιερά άλση του αρχαίου κόσμου; Δεν αναζητούμε το νήμα που συνδέει τις εποχές, αναζητούμε τους κρίκους που συνδέουν τις ανθρώπινες συμπεριφορές· σ' όλες τις εποχές, σ' όλους τους τόπους. Να είναι το δέος που προκαλεί το δέντρο; Να είναι η ακατάλυτη δύναμη που το κάνει ν' αντέχει τις καταιγίδες και να εναρμονίζεται με την αγριάδα του τοπίου; Να είναι η αιώνια ανανέωση κάποιων φυλλοβόλων δέντρων που νεκρώνονται κάθε φθινόπωρο και ξαναζωντανεύουν κάθε άνοιξη διαγράφοντας αιώνιους αναστάσιμους κύκλους; Δεν θα αναλωθούμε σε ερμηνείες και υποθέσεις. Η ιερότητα του δέντρου δεν καθορίζει μόνο λατρευτικές συμπεριφορές, χαρακτηρίζει τη μορφή και το ήθος του πολιτισμού. Τη σχέση του με τη φύση, το δέος που δημιουργεί το ανεξήγητο στην ανθρώ-

ΥΠΕΡ

πινη ψυχή. Δεν θ' αναζητήσομε την ερμηνεία των φαινομένων. Απλά, θα καθίσομε κάτω από τα ιερά κυπαρίσσια της Σαμαριάς και θα προσπαθήσομε να αφουγκραστούμε τους ψιθύρους της ιστορίας.

◗◗

Τα δάση και οι αρχαίοι ξυλοκόποι

«Το μοναστήρι (ΣΣ εννοεί εκκλησία) του Αγίου Νικολάου [...] περιβάλλεται από τα μεγαλύτερα κυπαρίσσια του νησιού. Μου διηγούνται μάλιστα πολλές ιστορίες σχετικές με αυτά τα δέντρα που ήταν ιεροσυλία να κοπούν...». Η περιγραφή ανήκει στον λόγιο Εγγλέζο περιηγητή Robert Pashley, που ήρθε στην Κρήτη το 1833-1834.

Δύσκολο ν' ανασυνθέσει κανείς το αρχαίο τοπίο. Τα θεόρατα δέντρα υπήρχαν πάντα, συναγωνίζονταν στο ψήλωμά τους την κοντινή κορφή του Γκίγκιλου· τα ανθρώπινα βήματα λείπουν, τα έχει σβήσει ο χρόνος. Αρχαίες πόλεις, ιερά, υαλουργεία, μαντεία, μονοπάτια των βοσκών και των ξυλοκόπων. Μέγας πλούτος για τους ανθρώπους της προϊστορικής Κρήτης ήταν τούτο το φαράγγι. Και το δάσος με τα θεόρατα δέντρα. Όταν ακούμε για το ρόλο του ξύλου στη μινωική αρχιτεκτονική, φέρνομε στο μυαλό μας τα κυπαρίσσια της Σαμαριάς. Δεν ισχυρίζομαι ότι οι Μινωίτες τα κουβαλούσαν όλα από δω, ότι τα μετέφεραν από τη σημερινή Αγιά ρουμέλη στην Κνωσό, στη Φαιστό, στην Κυδωνία. Αν πιστέψομε, όμως, τους αρχαίους συγγραφείς, εκείνα τα χρόνια η Κρήτη ήταν γεμάτη με τεράστια δάση κυπαρισσιών! Τούτα τα δάση, λοιπόν, τα χωμένα στα έγκατα της Σαμαριάς,

ΑΝΟΙΞΗ 2015

είναι οι αδιάψευστοι μάρτυρες του τοπίου, μας θυμίζουν πως μπορεί να ήταν και άλλες περιοχές του νησιού πριν γίνουν πιο εντατικές (και πιο καταστροφικές) οι ανθρώπινες επεμβάσεις. Με ξυλεία από την Κρήτη λέγεται πως έφτιαξε τον περίφημο στόλο του ο Φαραώ Τούθμωσις ο Γ'. Τεράστιες ποσότητες ξύλου εξάγονταν από τα λιμάνια του Νότου. Ας μην ξεχνάμε και τον περίφημο στόλο των Μινωιτών. Θαλασσοκράτειρα ήταν η Κρήτη στα χρόνια της μινωικής ακμής. Κι η τοπική παράδοση αναφέρεται πολλές φορές σε τεχνικές κοπής των δέντρων και τεχνάσματα που επινοούσαν οι Σφακιανοί για να μεταφέρουν τους τεράστιους κορμούς στην Αγιά ρουμέλη.1 Εκεί τα φόρτωναν στα πλοία τους κι αποκτούσαν πλούτο... Όλα αυτά, βέβαια, σε κάποιες άλλες μακρινές εποχές. Τότε που δεν εμπόδιζε

69

κανείς την υλοτομία, τότε που τα τεχνικά μέσα δεν προσφέρονταν για καταστροφικές συμπεριφορές απέναντι στο φυσικό περιβάλλον.2 Στη νεότερη φαντασία οι Σφακιανοί ξυλοκόποι μοιάζουν σαν στοιχειά ταυτισμένα με τον σκληρό τοπίο. Έριχναν κάτω θεόρατα δέντρα, κυπαρίσσια, πεύκα, πρίνους, κατρακυλούσαν οι κορμοί στις πλαγιές, τους κατέβαζαν στην κοίτη του φαραγγιού κι από κει τους κουβαλούσαν στην έξοδο, στην Αγία ρουμέλη. Πριν από μερικές δεκαετίες επισκεπτόταν συχνά τη Σαμαριά ένας σπουδαίος μελετητής και φίλος της Κρήτης. Ο Γάλλος καθηγητής Paul Faure. Έμπαινε σε σπήλαια, ανέβαινε στα μονοπάτια των βοσκών, μιλούσε με τους ανθρώπους. Μελετώντας τους ξυλοκόπους των Σφακιών προσπάθησε να εξηγήσει πώς δούλευαν οι αρχαίοι συνάδελφοί τους: «Αρκεί να ζήσει κανείς με τους ξυλοκόπους της Σαμαριάς», γράφει, «για να καταλάβει πώς δούλευαν οι μακρινοί τους πρόγονοι. Τα καλοκαίρια στεγάζονταν μέσα σε καλύβες από κλαδιά ή στην είσοδο σπηλαίων και άνοιγαν πρώτα με το τσεκούρι και την αξίνα τους ένα δρόμο στην πλαγιά του βουνού, για να μπορούν να κατεβάζουν αργότερα τους κορμούς των δέντρων που έκοβαν. Μια ομάδα αναλάμβανε να κόψει το δέντρο με τον διπλό πέλεκυ, όχι σύρριζα με το έδαφος, αλλά πολύ πιο ψηλά, για να συγκρατήσουν ίσως το χώμα περισσότερο καιρό γύρω από το κούτσουρο, που καμιά φορά πέταγε παραφυάδες. Μια άλλη ομάδα έκοβε τα κλαδιά και ξεφλούδιζε τον κορμό, τον τεμάχιζε με το πριόνι και τον έβγαζε από εκεί που δούλευαν. Κάποιος από τη συντροφιά επιφορτιζόταν να επισκευάζει και να συντηρεί τα εργαλεία. Μια άλλη ομάδα πήγαινε, σέρνοντας από το ένα μέρος και συγκρατώντας από το άλλο, τους έτοιμους κορμούς ώς την κοιλάδα, όπου τους παραλάμβαναν τα ζευγάρια. Δεν μπορούσαν να μεταφέρουν τους κορμούς αφήνοντάς τους να πλέουν, γιατί τα ποτάμια δεν είχαν πάντα νερό και η φύση των φαραγγιών δεν βοηθούσε...». Σε άλλο σημείο τονίζει: «Το κρητικό δάσος, σ' ολόκληρη την ιστορία του, προμήθευε με ιστούς, δοκάρια και σανίδες όχι μόνο την Αίγυπτο, αλλά και την ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου» (Πωλ Φωρ, Η καθημερινή ζωή στην Κρήτη τη μινωική εποχή, εκδ. Παπαδήμα, σελ. 173-174).

Μεσοδόκια και κατάρτια Όχι μόνο στην Κρήτη μα και σε όλη τη Μεσόγειο ήταν πάντα πολύτιμο το ξύλο του κυπαρισσιού. Τέσσερις γενιές κυπαρισσόδεντρων χρειάστηκαν για να κατασκευαστεί ο μεγάλος ναός της Εφέσου! Το μαρτυρεί ο Θεόφραστος, ο άνθρωπος που μας άφησε καταπληκτικές πληροφορίες για τον φυσικό κόσμο της αρχαιότητας. Άγνωστο πόσα δέντρα χρειάστηκαν για να φτιαχτούν οι βαριές πύλες του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό. Για τριακόσια χρόνια διατηρήθηκαν άφθαρτες. Στα νησιά όπου ευδοκίμησε η ναυτοσύνη, οι πατεράδες που αποκτούσαν κορίτσια φύτευαν κυπαρίσσια. Για κατάρτια των πλοίων τα προόριζαν. Ένα κυπαρίσσι αντιστοιχούσε σε κάθε κοπελιά. Σαν μεγάλωνε θα δινόταν προίκα στον γαμπρό. Να «χτί-

1

2

σει» πάνω σ' αυτό το δικό του καράβι... Στην Κρήτη, όπως και σε πολλές άλλες περιοχές του ελληνικού χώρου, τα κυπαρίσσια ήταν προίκα σπουδαία. Τα σπίτια χρειάζονταν γερά μεσοδόκια για να στεγαστούν. Και ξύλο καλύτερο από το κυπαρίσσι δεν υπήρχε! Δύσκολα «γερνά» και δύσκολα σαπίζει. Ο γράφων δεν θα ξεχάσει μια νύχτα της δεκαετίας του 1990 που την πέρασε φιλοξενούμενος στο αρχονταρίκι μοναστηριού στα νότια της Κρήτης, ένα διώροφο οικοδόμημα χτισμένο πριν από διακόσια χρόνια, ίσως και περισσότερα. Όλα τα δοκάρια του ήταν φτιαγμένα από κυπαρίσσι. Και μύριζαν ακόμη φρεσκάδα!

Ιστορία και μύθος Κοιτάζοντας τους γίγαντες της Σαμαριάς κατανοεί κανείς, παράλληλα με την ιστορία, και τον μύθο. Κάπως έτσι πρέπει να ήταν και το περίφημο κυπαρισσόδασος της Κνωσού, το αφιερωμένο στην Ήρα, ένα από τα ιερά άλση του αρχαίου κόσμου. Ο πρώτος που «φύτεψε» κυπαρίσσι ήταν, λέει, θεός. Ο Απόλλων. Στη θέση που έπεσε κάποτε νεκρός ο αγαπημένος του Κυπάρισσος φύτρωσε ένα δέντρο. Ήταν λυγερόκορμο κι όμορφο για να μοιάζει του ωραίου νέου. Μα και σκούρο, σχεδόν μαύρο, για να θυμίζει το πένθος του θεού. Πήρε τ' όνομα του αδικοχαμένου ήρωα: Κυπάρισσος. Και το διατήρησε για αιώνες κι αιώνες... Δεν ήταν η πρώτη φορά που φύτρωναν δέντρα και λουλούδια στα σημεία που ξεψυχούσαν οι αγαπημένοι του Απόλλωνα. Το ίδιο ακριβώς είχε γίνει κάποτε και στις Αμύκλες με τον Υάκινθο. Εκεί όπου έτρεξε το αίμα του φύτρωσε ένα λουλούδι· ο υάκινθος... Και μόνον οι καταλήξεις κι οι μουσικοί τονισμοί στην παραλήγουσα (Κυπάρισσος, Υάκινθος...) φτάνουν για να νιώσει κανείς το συμβολικό φορτίο των λέξεων. Έρχονται από τα βάθη της προϊστορίας και μεταφέρουν τις αξίες ενός πολιτισμού που καθαγιάζει τον φυσικό κόσμο, που θέλει τα δέντρα ν' ανήκουν σε κάποιον αρχαίο θεό. Ή σε κάποιον νεότερο άγιο. Να, σαν και τούτον τον φτωχό Άι Νικόλα του Φαραγγιού της Σαμαριάς...Χ

Αυθεντικές μαρτυρίες για τη ζωή στον οικισμό της Σαμαριάς μπορεί να βρει κανείς στο φροντισμένο βιβλίο του κ. Αντ. Πλυμάκη «Μνήμες Σαμαριάς», που εκδόθηκε στα Χανιά το 2013. Ο κ. Πλυμάκης έχει καταγράψει την ιστορική διαδρομή του τόπου, τις μνήμες των ανθρώπων και τις παραδόσεις παραθέτοντας σημαντικές γεωγραφικές και γεωμορφολογικές πληροφορίες. Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι ήταν τόσο μεγάλη η φήμη του κρητικού κυπαρισσόξυλου και τόσο έντονη η δράση των ξυλοκόπων στο νησί, που η ενετική διοίκηση (1211-1669) αναγκαζόταν να παίρνει μέτρα προστασίας για να μην αποψιλώνονται τα δάση της Κρήτης!

ΙΣΤΟΡΙΑ

Τότε που τα ενετικά τείχη του Ηρακλείου κατακλύζονταν από παράγκες, στρατόπεδα και ενόπλους

Πάσχα στα παραπήγματα Ας φανταστούμε την εικόνα του Ηρακλείου κατά τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα: Οι κεντρικοί δρόμοι παρέμεναν ίδιοι από τα χρόνια της Ενετοκρατίας. Ο ένας ξεκινούσε από το λιμάνι, περνούσε από την περιοχή των Λιονταριών και κατέληγε στην Καινούργια Πόρτα. Ο άλλος, η περίφημη πλατιά στράτα, ξεκινούσε από την Πύλη του Αγίου Γεωργίου (Τρεις Καμάρες) και έφτανε στη Χανιώπορτα. Η πόλη «κλεισμένη» μέσα στα βαριά βενετσιάνικά τείχη της. Τα σπίτια που βρίσκονταν έξω από τα τείχη (στη ρομαντική γωνιά, ας πούμε) θεωρούνταν εξοχικά! Δεν προσπαθούμε να αναπαραστήσομε το παλιό Μεγάλο Κάστρο. Προσπαθούμε μόνο να περιγράψομε μερικές λεπτομέρειες από τον εορτασμό της Λαμπρής 1911, τότε που οι εκπρόσωποι των τοπικών αρχών ανηφόριζαν πάνω στα ενετικά τείχη για να γευτούν οβελία, να πιουν μπίρα «Δρέχερ» (εκσυγχρονισμός, βλέπετε!) και να γιορτάσουν με επισημότητα τη μεγάλη γιορτή του Ελληνισμού.

Εκείνα τα χρόνια τα ενετικά τείχη χρησιμοποιούνταν σαν στρατόπεδα! Οι χώροι από την Καινούργια πόρτα μέχρι το Κομμένο Μπεντένι ήταν γεμάτοι με παράγκες. Εκεί σταγάζονταν πρωτύτερα οι Εγγλέζοι στρατιώτες που είχαν έρθει στο νησί από τον πρώτο καιρό της Κρητικής Πολιτείας (η Αγγλία ήταν μια από τις τέσσερις Μεγάλες Δυνάμεις που είχαν ως κύριο έργο τους τη διατήρηση της τάξης). Μετά την αναχώρηση των αγγλικών στρατευμάτων (1909) τα «παραπήγματα» στα οποία στρατωνίζονταν χρησιμοποιήθηκαν ως τοπικές μονάδες ασφάλειας. Οι Έλληνες αξιωματικοί έδιναν έναν διαφορετικό τόνο στον εορτασμό της Λαμπρής. Μετέφεραν τα στρατιωτικά πασχαλινά έθιμα: οβελίες, δάφνες, εθνικά σύμβολα, καλαματιανά, τσάμικα και άλλους παραδοσιακούς χορούς. Το Πάσχα αποτελούσε από τα πρώτα χρόνια της ελληνικής ανεξαρτησίας τη μεγάλη γιορτή

των ενόπλων δυνάμεων. Δεν ήταν, επομένως, καθόλου παράξενο που οι δημοσιογράφοι της εποχής εκείνης έσπευδαν κάθε χρόνο στα παραπήγματα για να περιγράψουν τη μεγάλη γιορτή. Υπενθυμίζομε ότι ο πασχαλινός οβελίας, ένα αγροτοποιμενικό ρουμελιώτικο έθιμο, δεν ήταν γνωστό στην Κρήτη εκείνης της εποχής. Φωτογραφίες των βασιλέων, κορδέλες, μυρτιές, φωτογραφίες ηρώων των κρητικών επαναστάσεων και πολλές ελληνικές σημαίες υπενθύμιζαν τον ιδιαίτερο συμβολισμό της ελληνικής Λαμπρής: Η ανάσταση του Χριστού παρέπεμπε (και συμβόλιζε) την «Ανάσταση του Γένους». Από τοπική εφημερίδα του 1911 μεταφέρομε εδώ μια σύντομη αλλά και περιεκτική περιγραφή του πασχαλινού εορτασμού στα «παραπήγματα»:

72

ΥΠΕΡ

ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΕΙΣ ΤΑ ΠΑρΑΠΗΓΜΑΤΑ Μεγαλυτέρα κίνησις της περισυνής παρετηρήθη εφέτος εις τα Παραπήγματα, εάν δε δεν εξηκολούθη ο από της νυκτός του Μ. Σαββάτου βροχερός καιρός η κίνησις θα ήτο ακόμη μεγαλυτέρα, αλλά αι κατά διαλείμματα πίπτουσαι σταγόνες της βροχής ημπόδισαν πολλούς να μεταβούν προς επίσκεψιν των στρατιωτών. Όσοι αψηφούντες την βροχήν περιήλθον τα παραπήγματα απεκόμισαν τας αρίστας εντυπώσεις, διότι παντού διέκρινέ τις έκτακτον διάκοσμον. Έξωθεν των παραπηγμάτων είχον τοποθετηθεί στύλοι περιτετυλιγμένοι άλλοι μεν διά μυρσινών άλλοι δε διά ταινιών λευκών και κυανών, επί των οποίων είχον αναρτηθή αι εικόνες του Βασιλέως και της Βασιλίσσης, του Διαδόχου, του

Τα ενετικά τείχη του Ηρακλείου σε καρτ ποστάλ των αρχών του 20ού αιώνα. Διακρίνονται τα παραπήγματα μέσα στα οποία διέμεναν αρχικά οι Άγγλοι στρατιώτες.

◗◗

ΑΝΟΙΞΗ 2015

Πρίγκιπος Γεωργίου, και άλλων μελών της βασιλικής οικογενείας, του Κόρακα και πολλών άλλων αγωνιστών. Εσωτερικώς δε είχον διακοσμηθή τινα των παραπηγμάτων όσα προωρίζοντο προς υποδοχήν των επισήμων και λοιπών πολιτών, όπου εισερχόμενός τις εξεπλήσσετο βλέπων τον έκτακτον διάκοσμον όν πολύ εδυσκολεύετο να πιστεύση ότι στρατιωτικαί χείρες είχον φιλοτεχνήσει. Εικόνες των Βασιλέων υψηλά ανηρτημέναι και περιβαλλόμεναι διά στεφάνων εκ μυρσίνης και δάφνης, μεγάλαι σημαίαι Ελληνικαί εξ υφάσματος

73

ΙΣΤΟΡΙΑ

και μικραί τοιαύται εκ χάρτου, φανοί ενετικοί κλπ. εν καταλλήλω συνδυασμώ απετέλουν τον εσωτερικόν διάκοσμον αυτών. Τράπεζαι δε εστρωμέναι διά χλόης και ανθέων επί των οποίων εντός πινακίων ευρίσκοντο τεμάχια οβελίων αμνών και μέλας οίνος εντός φυαλών πολλαχού δε και μπίρα «Δρέχερ» συνεπλήρουν την διακόσμησιν των παραπηγμάτων τούτων. Αξιωματικοί δε και υπαξιωματικοί εν επισήμω στολή ιστάμενοι εις τας θύρας εδέχοντο φιλοφρόνως τους επισκέπτας και ετοπο-

θέτουν αυτούς παρά τας τραπέζας ίνα «πάρουν ένα μεζέν και να πιούν και μίαν εις την υγείαν των αξιωματικών και στρατιωτών». Μεγαλυτέραν δε λαμπρότητα προσέδιδον εις την εορτήν ταύτην οι υπό στρατιωτών ανακρουόμενοι διά της λύρας εθνικοί χοροί «πηδηκτός», «καλαμαθιανός» κλπ. τους οποίους λίαν επιτυχώς εχόρευον λεβέντες αξιωματικοί μετά στρατιωτών. Η εορτή παρετάθη και την επομένην μετά της αυτής ευθυμίας.Χ

Οι Έλληνες αξιωματικοί έδιναν έναν διαφορετικό τόνο στον εορτασμό της Λαμπρής. Μετέφεραν τα στρατιωτικά πασχαλινά έθιμα: οβελίες, δάφνες, εθνικά σύμβολα, καλαματιανά, τσάμικα και άλλους παραδοσιακούς χορούς.

◗◗ 74

Ένα κείμενο γραμμένο πριν από 65 χρόνια:

Ο πολιτισμός των ορεσίβιων της Κρήτης Έθιμα κοινωνικής συνοχής και θεσμοί αλληλοβοήθειας στην Κρήτη του παλιού καιρού Λίγο μετά τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ένας Κρητικός λόγιος, ο Ν. Δ. Ζουδιανός, έστειλε για δημοσίευση στον τύπο ένα σύντομο κείμενο σχετικό με τον πολιτισμό των ορεσίβιων κοινοτήτων της Κρήτης. Ο Ζουδιανός έβλεπε τον κόσμο ν' αλλάζει, τον παλιό αγροτοκτηνοτροφικό να υποχωρεί, έστρεψε το βλέμμα του στα στοιχεία που μέχρι τότε είχαν κρατήσει ζωντανές και ακμαίες τις κοινωνίες των ορεινών οικισμών. Το κράτος δεν είχε φτάσει ακόμη σε πολλά χωριά. Οι κοινοτικοί θεσμοί το υποκαθιστούσαν. Ή δεν το είχαν ανάγκη! Ο συγγραφέας επισημαίνει τους κινδύνους: Ο πολιτισμός της Δύσης ερχόταν σαν σιδερένιος οδοστρωτήρας, λέει. Επισημαίνει και την ανάγκη να διατηρηθούν οι κώδικες συμπεριφοράς, οι θεσμοί αλληλοβοήθειας, οι αξίες. Βλέπετε, κάποιοι μπορούσαν να δουν από τότε τις γενεσιουργές αιτίες της πολιτισμικής κρίσης. Σήμερα, σχεδόν επτά δεκαετίες μετά, το κείμενο του Ζουδιανού εξακολουθεί να είναι επίκαιρο. Όχι επειδή μπορούμε ν' ανακτήσομε εύκολα ό,τι χάθηκε μέσα σε μια καταιγιστική λαίλαπα, αλλά για να αντλήσομε παραδείγματα. Ίσως και πρότυπα συμπεριφοράς. Η βαθιά κοινωνική και πολιτισμική κρίση το επιβάλλει.

◗◗ Αριστερά: Βοσκοί στο Ακρωτήριο Σπάθα Κισάμου. Δεξιά: Ορεσίβια (Ανωγειανή). Από ταχυδρομικό δελτάριο των αρχών του 20ού αιώνα.

76

Πομπή γάμου από τα χρόνια της ναζιστικής κατοχής. Πετροκεφάλι Μεσαράς.

ΥΠΕΡ

ΑΝΟΙΞΗ 2015

Το κείμενο: ΑΠΟ ΤΑ ΠΑΛΙΑ ΜΑσ ΕΘΙΜΑ

Ο ΑΡΧΑΙΟσ ΚΡΗΤΙΚΟσ ΠΟΛΙΤΙσΜΟσ ΚΑΙ ΟΙ ΑΟΡΙΤΕσ Είναι λυπηρόν ότι ζούμεν εις την Κρήτην και συνήθως εις τας πόλεις και αγνοούμεν τι συμβαίνει εις την ύπαιθρον. Ο πολιτισμός της Δύσεως μας εκόμισε πολλά κακά, γιατί μας αναγκάζει κάθε μέρα να εγκαταλείπωμεν τα ωραία παλαιά μας έθιμα, επί των οποίων εστηρίχθη η επιβίωσις και η ευγένεια της φυλής, και ως σιδηρούς οδοστρωτήρ ισοπεδώνει τας αντιθέσεις και επιβάλλει ωρισμένα πρότυπα. Μ’ όλα ταύτα σώζονται ακόμη εις τα ορεινά χωριά μας μερικά τοιαύτα έθιμα δια τα οποία μπορούμε να καυχόμεθα και τα οποία αποτελούν την άγραφον νομοθεσίαν μας.

Θεσμοί αλληλεγγύης Η σημερινή κοινωνία αγνοεί την αλληλοβοήθειαν η οποία είναι ο μοναδικός συνεκτικός δεσμός ενός κοινωνικού συγκροτήματος. Τουναντίον ο ατομικός εγωισμός έχει φθάσει εις τοιούτον βαθμόν ώστε να μισή ο ένας τον άλλον και να θέλει να του πάρει ό,τι έχει. Και συμβαίνει η κατάστασις αυτή να γεννά τα μίση μεταξύ των πολιτών και να ενθαρρύνη τους ανατροπείς της δημοσίας τάξεως. Έτσι η κοινωνία σήμερον αφέθη να είναι φαινόμενον κρατικόν, να υφίσταται δηλαδή από την ικανότητα του Κράτους όπως επιβληθή και εάν το Κράτος δεν το κατορθώνει, όπως γίνεται συχνά, η ευημερία των κατοίκων και η κοινωνία γίνονται έρμαια του τυχόντος κακοποιού. Ιδέτε τι γίνεται εις τα ορεινά χωριά μας. Εκεί η κοινωνία και η αρμονική συμβίωσις είναι κτήμα ομαδικής θελήσεως. Το Κράτος σπανίως φθάνει ως εκεί. Οι πρωτερινοί μας, λοιπόν, ήσαν άνθρωποι σοφοί και δεν επερίμεναν τίποτε από το Κράτος, ως πρώτον δε όρον συνυπάρξεως έθεσαν την αλληλοβοήθειαν ώστε να μη μπορή κανείς ατιμωρητεί να παραμελήση τους κανόνας της. Παίρνω ως παράδειγμα ένα ορεινό χωριό του Νομού, του οποίου αι συνήθειαι βρίσκονται και παντού αλλού εις τα ορεινά, όπου δεν ανέβη ακόμη ο πολιτισμός! Εκεί όπου η αλληλεγγύη εκδηλούται περισσότερον είναι εις τους έχοντας ανάγκην, όχι μόνον από το χωριό. Όταν είναι μια χήρα ή

ορφανά όλοι βοηθούν χωρίς αμοιβή να τους σκάψουν το αμπέλι, να καλουργήσουν τις ελιές ή για το θέρος πηγαίνουν τα κορίτσια να θερίσουν και οι άνδρες δένουν τα δεμάτια, βοηθούν εις το λίχνισμα και μεταφέρουν τα δέματα. Για μια ύβριν ή απειλήν επεμβαίνουν όλοι οι συγγενείς ή πρέπει να το σκεφθή κανείς εάν πρέπει να φιλονικήση ή να κτυπήση άλλον. Η αλληλεγγύη των κατοίκων φθάνει μέχρι προστασίας και αυτών των κακοποιών π.χ. των κλεπτών. Όταν ασθενήση κανείς και δεν έχει να πληρώση τους γιατρούς, για να μη πωλήση το πράμα του, συνεισφέρουν αναλόγως όλοι οι χωριανοί ή δανείζουν ατόκως μέχρις εξοφλήσεως. Και επειδή η Κρήτη διετέλεσεν πάντοτε υπό δουλείαν, πας καταδιωκόμενος δι’ οιανδήποτε αιτίαν τυγχάνει περιθάλψεως και προστασίας.

Η παραδοσιακή φιλοξενία Η φιλοξενία πάλιν είναι εις τον ύπατον βαθμόν ανεπτυγμένη. Αρκεί να είσαι ξένος και να περνάς από το χωριό. Θα ευρεθούν πολλοί να σε φιλοξενήσουν και επί ημέρας ακόμη εις το σπίτι των, εάν είναι ανάγκη. Εκεί όμως που επιδεικνύεται η μεγαλυτέρα φιλαλληλία είναι εις το ζήτημα του γάμου.

Ο γάμος ως θεσμός φιλαλληλίας Εδώ πρόκειται να γίνη μια νέα οικογένεια. Όταν ο αρραβωνιασμένος αρχίζει να κτίζη το σπίτι του, όλοι οι χωριανοί θα βοηθήσουν. Άλλοι θα φέρουν νερό, άλλοι πέτρες, άλλοι άμμο κλπ. χωρίς πληρωμή βέβαια. Κατά την ημέρα του γάμου όλοι οι συγγενείς θα σφάξουν πρόβατο και θα φέρουν το μισό στο σπίτι του γαμβρού. Εκτός από το κρέας όλοι οι καλεστικοί θα κομίσουν ψωμί, μακαρούνια, όσπρια, φρούτα κλπ. Θα εφοδιάσουν το σπίτι τουλάχιστον για έξι μήνες. Ο γάμος για το χωριό είναι γενική χαρά και συνήθως παίρνουν μέρος όλοι. Κατά κανόνα η ιεροτελεστία γίνεται στην εκκλησία. Συνήθως βάνουν «δίσκον» ή «χάρισμα», τούτο δε συνίσταται εις δώρα, εις χρήματα και ενδύματα. Εις τον γαμπρόν δε δίδονται μανδήλια κρουσάτα και βούργιες για να πηγαίνη στα πρόβατα. Ο δίσκος με τα λεπτά δίδονται στη νύφη για τα πρώτα έξοδα. Οι στενοί συγγενείς δωρίζουν περισσότερα. Όλοι θα δώσουν κάτι και στη νύφη, λεπτά, πατανίες, μαξιλάρια και ρουχικά, ιδίως οι γυναίκες. Το γλέντι αρχινά απέξω από την εκκλησία και συνεχίζεται στα σπίτια. Υπάρχει τόση ελευθερία μεταξύ ανδρών και γυναικών

77

Πάνω: Κρητικός αγρότης. Φωτογραφία του καλλιτέχνη Γιώργη Ανυφαντάκη από το Καστέλι Κισάμου. Κάτω: Κρήτες του 1900. Από το φωτογραφικό αρχείο Gerola (Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη).

ώστε θα νομίζατε ότι επικρατεί μεγάλη ακολασία. Και εν τούτοις ο νέος που θα ατενίση νέαν με κακό μάτι ή θα είπη λόγια ενοχλητικά εις ένα κορίτσι πρέπει να φύγη από το χωριό. Για μιαν ύβριν ή απειλήν επεμβαίνουν όλοι οι συγγενείς. Και τα κορίτσια μπορούν να πηγαίνουν έξω άφοβα στην εξοχήν χωρίς να τολμά κανείς να τα κυττάξη. Παλαιότερα οι αρραβωνιασμένοι δεν τολμούσαν να πατήσουν στο σπίτι της νύφης και αυτός ο αρραβών εκρατείτο μυστικός. Η αλληλεγγύη μεταξύ των χωριανών και ιδία μεταξύ των συγγενών φθάνει εις τον υπέρτατον βαθμόν. Εν περιπτώσει φόνου η εκδίκησις επιβάλλεται με τον φόνον ενός στενού συγγενούς του φονέως. Συνήθως όμως τότε επεμβαίνουν οι γεροντότεροι ως και όλο το χωριό και το κακό σβύνει με μικτούς γάμους. Άλλως απειλείται εξολοθρευμός ολοκλήρου της οικογενείας. Η κλοπή αιγοπροβάτων είναι τόσο συνήθης ώστε να μη θεωρείται εντροπή. Οι κλέφτες όμως δεν κλέπτουν ποτέ τα ζώα των χωριανών των. Ομοίως η κλοπή μιας όμορφης κοπέλλας που έχει και περιουσία είναι συνηθεστάτη. Επειδή όμως γεννάται εκ τούτου κίνδυνος αλληλοσκοτωμού, επεμβαίνει συνήθως το χωριό και πιάνουν τους γονείς και τα διορθώνουν. Ο οικογενειακός δεσμός είναι ισχυρώτατος. Όποιος ερωτοτροπεί με ένα κορίτσι και δεν το πάρη υπάρχουν τρομεραί συνέπειαι. Εάν δεν έχει συμβή και τίποτε άλλο τότε είναι θάνατος!

◗◗ Οι χήρες Αι γυναίκες που χηρεύουν δεν παντρεύονται συνήθως. Τούτο δε διότι δεν τις θέλουν οι άνδρες αλλά και αυτές αρνούνται να παντρευτούν πλέον. Έτσι συμβαίνει χήρες 18 έως 20 ετών χωρίς παιδιά να μένουν διαρκώς ανύπαντρες.

συγγενικοί δεσμοί Μεταξύ συγγενών υπάρχει μεγάλη οικειότης δια τους άνδρες και τις γυναίκες. Και εν τούτοις ως εκ της ανωτερότητος των ηθών και της αλληλεγγύης μεταξύ των δεν συμβαίνουν ποτέ παρατράγουδα. Οι συγγενείς θεωρούνται όλοι αδελφοί μεταξύ των. Μεταξύ των ιερών οικογενειακών δεσμών είναι και η συντεκνιά. Οι συντέκνοι προσέχουν και το «ζάλο» τους να μη λογοφέρουν ποτέ.

78

Όλη η οικογένεια του συντέκνου και οι μακρυνοί ακόμη συγγενείς του είναι συντέκνοι και τα παιδιά όλων των συγγενών είναι φιλιότσα του συντέκνου. Έτσι μπορεί να βαπτίση κανείς ένα παιδί και να γίνη σύντεκνος με όλο το χωριό. Τα φιλιότσα τρέφουν μεγάλο σεβασμό εις τον σύντεκνον και του φιλούν το χέρι άμα τον συναντήσουν. Θεωρείται σαν πατέρας και ο σύντεκνος δεν πειράζει ποτέ τα πρόβατα του συντέκνου. Τουναντίον αποτρέπει πάντα όστις θέλει να του κλέψει και τον βοηθεί ν’ ανεύρει τα κλαπέντα.

Οι γέροντες Ο σεβασμός προς τους γέροντας είναι πολύ αρχαία συνήθεια. Αυτοί συνήθως κανονίζουν τας υποθέσεις του χωριού. Είναι τόσο βαθύς ο ανθρωπισμός αυτών των ανθρώπων ώστε να μη αισθάνεσθε ότι είσθε ξένος μεταξύ των. Είναι συνήθως πτωχοί, αλλά γεμάτοι καλοσύνην και πρόσχαροι να σας δεχθούν και να συμμερισθούν μαζύ σας το ψωμί των. Νικ. Δ. Ζουδιανός