Euskal herriko natura 58 zbkia by sonsoles montoya

EUSKO JAURLARITZA GOBIERNO VASCO

ZENBAKIA

KULTURA SAILA DEPARTAMENTO DE CULTURA

2011ko UZTAILA-ABUZTUA

BASOKO EKOSISTEMA

BERE FUNTZIONAMENDU EZAGUTU LUZO ORRU UAA EETTAA M MAATTEERRIIAA

ORGANIKA DESKONPOSIZIOA

BASOKO ORNODUNEN FAUNA BBAASSO OAAK K EETTAA G GIIZZAAK KIIAA

G GIIZZAAK KIIAARREEN N EEK KIIN NTTZZAA BBAASSO ON NAATTU URRAALLEANN

MIKORRIZAZIOAREN SEKRETUA

2011, BASOEN NAZIOARTEKO URTEA

BIZIAREN SORTZAILEAK

EUSKADIKO ZUHAITZAK BOTANIKA

EU S K A L HE R R I K O NATURA

IRAUNGITZEKO

ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARTEA

ZURE NATUR ETA ZOOLOGIA ALDIZKARIA

EHAA-1996ko otsailak 7, asteazkena. 3/1996 DEKRETUA, urtarrilaren 9koa, Elkartea herri-onurakoa dela aintzatesten duena. AURKIBIDEA Bederatzigarren urtea - 58.zk - 2011ko UZTAILA-ABUZTUA

IZEIA

IZEI GORRIA

URDIN IZEA

DOUGLAS IZEA

BASOKO EKOSISTEMA ....................4

EDITORIALA

BEk 2011 Basoen Nazioarteko Urtea deklaratu du. Honen sorkuntzak basoak modu iraunkor batean kudeatu eta bere suntsiketa handia saihesteko helburua du.

ALERTZE JAPONIARRA

ALERTZE EUROPARRA

LIBANOKO ZEDROA

HIMALAIAKO ZEDROA

Basoen eginkizunak (airearen prozesu araztaileak dituzte, uraren zikloen erregulatzaileak dira, bioaniztasunaren bermatzaileak eta lurzoruaren sortzaileak) Lurran bizitzeko zerbait funtsezkoa bilakatzen dira. Hala ere, ekosistema hauen 13 milioi hektarea baino gehiago desagertzen dira urtero. Gure planeta beraz, min handia pairatzen ari da. Baso-ekosistema eta basoek dituzten sekretuak hobeto ezagutzeko helburuarekin sortu dugu ale hau. Argitalpen honek baita ere, biztanleria sentikor bihurtu nahi izan du basoak bizirik mantentzeko. Fernando Pedro Pérez (zuzendaria)

Basoko ekosistema elementuak ....5 Basoko mikroklima .........................7 Argitasuna ......................................7 Basoko argi erregimenarekiko egokitzapenak ................................8 Tenpertatura, haizea ......................9 Elikagaiak .......................................12 MIKORRIZAZIORAEN SEKRETUA ......14

BASOKO ORNODUNEN FAUNA .........20

Basoetan aurkitu daitezkeen animaliak, narrastiak eta anfibioak .....21

Basoetako ugaztun txikiak .............24 Haagijaleak eta ungulatuak: basoko ugaztun handiak ................20 Basoko hegaztiak ..........................26 Hegaztiak eta ugaztunak, landareen aliatuak..........................31 LUZORUA ETA MATERIA ORGANIKOAREN DESKONPOSIZIOA .............35

Lurzoru motak ................................36 Zuraren kolonizazioa......................41

FAUNA EDAFIKOA ETA HORREN EKINTZA ............................42 BASOAK ETA GIZAKIA. GIZAKIAREN EKINTZA BASO NATURALEAN ..........47

Baso motza ....................................49

EUSKANATURA L HE R R I K O

Zuzendaria: Fernando Pedro Pérez. Erredakzioburua: Iñaki Landaluze. Kolaboratzaileak: Nerea Urtaran, Miren Alustiza, Oskar Azkona, Fidel Korta. Anaut Paterson, Jon Zubiri, Elena Azkarreta, Xabier Aramburu, Kepa Alustiza. Argazkilari-taldea: Edurne Urkizu, Aitor Zubizarreta, Xabier Urreta, Izaskun Loidi. Maketatzailea: Elena Carriedo. Legezko gordailua: BI-2452-02. ISSN: 1695-4645 Aleak: 4.000 Erredakzioa: Av. Madariaga, nº. 47-6º C - Esc.1 - 48014 BILBAO. Tel: (94) 4 75 28 83. e-maila: adeve.2@euskalnet.net

Argitaratzailea: Iraungitzeko Zorian Dauden Espezieak Defendatzeko Elkartea.

Naturaren Ahotsa Interneten zabaltzen da Euskomedia Fundazioaren bitartez, ADEVE eta EUSKO IKASKUNTZA-ren arteko hitzarmena dela eta WWW.euskomedia.org/adeve ATLASEKO ZEDROA

PINU GORRIA

PINAZI PINUA

ITSAS PINUA

HARPIDETZA-ORRIA

Urteko kuota:

Hamabi ale urtean: 36 euro. TLF.: 94 475 28 83

EH 58 Zk.

BASOKO EKOSISTEMA

BERE FUNTZIONAMENDUA EZAGUTU basoan ere, baina leku batean zuhaitzak landatzearen edo ez landatzearen arteko muga, gure ustez, funtsezkoa da zuhaizti baten naturaltasun graduari dagokionez. Gizakiak lurraldea menperatu ahala basoetan aplikatu zituen erabilera motak zenbaitetan nahiko gogorrak izan ziren; gainera, basoko produktuen aprobetxamendua (adibidez, zura eta egur-ikatza) abeltzaintzarekin edo nekazaritzarekin konbinatzera ere iritsi izan da, esate baterako larre-basoen kasuan; hala eta guztiz ere, basoetako zuhaitzak beti izan dira lurralde bakoitzeko basa espezie autoktonoetakoak. Garai batean gizakiak berak ere nahita landatu ohi zituen zuhaitz kopuru jakinak, basoko produkzioa sustatzeko, baina horiek lurralde bakoitzeko espezie autoktonoetakoak izaten ziren, eta zuhaitz-landareak inguruko populazio basatietan bildutako hazietatik ateratzen ziren (antzinako basogintza tradizionalaren doktrina ere bazen ohitura hori). Ulerkera horren arabera, zehatzagoa da halako basoak erdi naturalak direla esatea naturalak direla estea baino; izan ere, gizakiak aspaldi -aspalditik ustiapen ekintza gogorra gauzatu du baso horietan, baina zuhaizti guztiz artifizialak ere ez dira, haietan bizi diren espezieak lurraldeko eta estazioko espezie naturalak direlako. Oso bestelako kontua da helburu ekonomikoekin han

eta hemen egiten diren zuhaitz landaketena. Horien artean, fruta-arbolen landaketak (sagarrondoak, gaztainondoak, intxaurrondoak, etab.) eta egurretarako landaketak bereiz daitezke; azken horien helburua zuhaitzen zura aprobetxatzea da. Halako zuhaitz sailak â&#x20AC;&#x153;egur laboreakâ&#x20AC;? direla esan liteke, euren helburua kontuan hartuta; haietan, hazkunde azkarra izateagatik eta tokian tokiko baldintzetara ondo egokitzeagatik aukeraturiko espezie exotikoak erabiltzen dira, batez ere koniferoak eta eukaliptoak edo makalak; lur-eremu handiak hartzen dituzte eta egur-errendimendu ahalik eta handiena lortzeko kudeatzen dira, basogintzako teknikarik modernoenak erabiliz, teknika horiek maiz kaltegarriak izan arren. Horrenbestez, zuhaitzen laborantza honetan uzta zenbait urteren buruan biltzen da eta landareen zurtoinak aprobetxatzen dira. Halako egur laborantzen funtsa eta filosofia guztiz produktibistak dira, eta ez hain kontserbazionistak; ustiapena ahalik errentagarriena eta teknifikatuena izan dadin eskura dauden nekazaritza eta basogintza teknikak erabiltzen dira. Beraz, aspaldion tonaje handiko makinak erabiltzen dira lurra prestatzeko, zura ateratzeko bideak egiteko eta enborrak ateratzeko, eta lurzorua ongarriztatzeko ego gaixotasunei arre egiteko produktu kimikoak ere erabiltzen dira, nekazaritzarik modernoenean egiten den bezala (fruta-arbolen laborantza ere barne). Jakina, hori urrundu egiten da lehen aipaturiko baso naturalen edo erdi naturalen erabilera tradizionaletatik. Horrenbestez, zuhaizdun landarediaren bi kategoria nagu-

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

ehienen ustez, basoa zuhaitzez estalitako edozein lur-eremu da. Zuhaitzen presentzia hori, nolabaiteko trinkotasuna duen masa bat eratzeko adinako dentsitatearekin, baldintza nahikoa eta ezinbestekoa da basoa badela esateko. Hala eta guztiz ere, naturalistontzat beste baldintza bat ere bete behar du benetako basoak. Baldintza hori â&#x20AC;&#x153;naturaltasunaâ&#x20AC;? da, eta basoa ekosistematzat hartzen delako sortzen da; alegia, basoak baditu berezko funtzionamendua, erregulazio gaitasuna, landare komunitateak, animali komunitateak eta abar, eta bere eginkizuna betetzen du lurralde bakoitzeko paisaien sisteman. Naturaltasun hori, jakina, termino erlatiboa da, mendebaldeko Europan eta, bertaz Euskadin, ez dagoelako guztiz naturala den edo gizakiaren ekintza aldatzailea jasan ez duen basorik.Nolanahi ere, gizakiaren ekintza (batzuetan mendeetan jasan arren, baso batzuetako landare populazioak, batez ere zuhaitzak, ez ditu gizakiak landatu, basa espezie autoktonoak baitira, eta haien presentzia lurraldean kokatu eta irauteko izan duten gaitasunari zor zaio. Gizakiak eragin handia izan du lehorreko ingurune guztietan, baita

si bereziki behar dira: alde batetik, fruta-arbolen edo egurretarako zuhaitzen sail landatuak (multzo horretan parke eta lorategietako zuhaitz apaingarriak ere sar daitezke); bestetik, baso naturalak edo erdi naturalak, basa flora autoktono zuhaitzen osatuak, eta aurrerantzean horiexei deituko diegu baso. Lehen eta orain baso-berritze eta babeserako egiten diren espezie autoktonoen landaketak erdiko egoeran daude, naturaltasunari dagokionez: naturaltasun handikoak izango dira kasuan kasuko espezieei dagozkien eremu potentzialen barruan kokatzen badira, eta naturaltasun txikiagokoak, berriz, eremu horietatik kanpo (estaziotik kanpo) kokatzen badira. Basoko ekosistema, elementuak, egitura eta baldintzak

Onarturiko adieraren arabera, basoa ekosistema da, hau da, erlazio trofikoak dituen sistema; bertan, materiaren eta energiaren jarioak daude, eta gainera, ekosistema horrek badu erregulaziorako nolabaiteko gaitasuna, eta bertan izaki bizidunen populazio

5 EH 58 Zk.

EH 58 Zk.

flora aberatsa bizi da, eta beraiek betetzen dituzte aipaturiko funtzioak. Basoko mikroklima

Baso natural batek egitura konplexua du eta, bertan, elementu edo geruza batzuk bereizten dira.

Adaburuen geruza, zuhaitzen hostotzak eta adarrek osatua. Berak atzematen du argirik gehiena, eta neurririk handienean beraren menpe daude oihanpeko ingurumen baldintzak. Baso mota batzuetan, geruza hori bi edo hiru azpigeruzatan banatzen da, altuera desberdineko adaburuak dituzten zuhaitzak daudenean

Zuhaixka-geruza, zuhaitzaren neurria iristen ez diren eta zuhaitzen itzalpean bizi diren zurezko landareek osatua. Dentsitate desberdinak izan ditzake, oihanpeko argitasun baldintzen arabera, baina gehienetan ez da aurrekoa bezain trinkoa izaten.

Belar-geruza, zurezkoak ez diren eta adaburuek ezarritako argitasun baldintza zailak jasan behar dituzten landareek osatua. Dentsitate aldakorra izaten du, baina gehienetan urria da. Goroldio-geruza, landare baskularrek

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

batzuek esku hartzen dute. Izaki bizidun horien artean aipagarrienak, jakina, zuhaitzak dira, baina ez daude horiek bakarrik, beste organismo asko eta asko ere badaude- eta, esate baterako, beste landare batzuk, mota guztietako animaliak, deskonposizioa egiten duten onddo eta bakterioak, etab. Horiek guztiek basoko ekosistema osatzen dute, lurreko ekosistema guztietan konplexuena eta garatuena, eta berari guztiz loturiko izaki bizidunak biltzen dituena.

edo pilaturiko orbelak okupatu gabeko lurzorua estaltzen duten briofitoek osatuta. Zentimetro gutxiko altuera du eta baso mota batzuetan ez dago halakorik, edo ez da kontuan hartzeko modukoa. Liana edo aihen elementua, argiaren bila zuhaitzen enborretatik adaburuetaraino igotzen diren landare igokariek osatua.

Elementu epifitikoa, euskarritzat zuhaitzen enborrak eta adarrak erabiltzen dituzten landareek osatua; horien artean badira iratzeak, baina gehienak likenak eta goroldioak dira, baita algaren batzuk ere. Organismo horiek baliabide urriak aprobetxatu behar izaten dituzte, adibidez, euria egiten duenean enborretatik jaisten den ura, eta, sarriago, euren fisiologia bereziaren bidez hartzen duten ur atmosferikoa. Lurzorua oso garrantzitsua da eta bertan basoko ekosistemaren bizi-prozesu asko gertatzen dira, esate baterako, zuhaitzen eta beste landare batzuen sustraiek ura eta elikagaiak hartzea, orbelaren deskonposizioa, etab.; bertan animalia txiki, onddo eta bakterioek osatutako fauna eta

Basoaren egitura eta tamaina, batez ere, bertako zuhaitzen araberakoak dira, eta ingurumen baldintza bereziak sortzen dituzte oihanpean; baldintza horiek, funtsean, adaburuen gerizpeak eragiten ditu, eta ez dute zerikusirik kanpoko baldintzekin. Egoera berezi horri basoko mikroklima esaten zaio eta baldintza bereziak ditu, hala nola, baldintza luminikoak (hostotzak eta adarrek eguzki-izpiak iragazten dituzte), hidrikoak (prezipitazioak atxikitzen dituzte eta lurrunketa moteltzen dute), edafikoak (materia organikoaren ekarpen handia egiten dute), edo airearen turbulentzia txikiagoa, adaburuak haize-babesa direlako. Basoko baldintza horiek guztiek eragina dute basoko landareen bizitzako fenomenoetan, esaterako, erneketan, hazkundean,loratzean,fruituak ematean etab. Horrenbestez, basoa da ingurunea erregulatzeko gaitasunik handiena duen ekosistema lehortarra, neurri handi batean bere ingurune berezia sortzeko gaitasuna duelako. Ingurunearen baldintzak neurri batean aldatzeko gaitasun hori ez da berdina munduko baso mota guztietan; zuhaitz formazio trinkoko basoek dute horretarako gaitasunik handiena, esate baterako, baso tropikal euritsuek edo hostozabalen baso epelek, eta gaitasun txikiagoa dute, berriz, zuhaitz formazio irekia duten basoek, horietan sortzen den mikroklimak antz handiagoa baitu kanpoan dagoenarekin; adibidez, horrelakoak izaten dira koniferoen basoak edo sabana tropikaletakoak.Euskadin, baso naturalek ingurunea aldatzeko gaitasun handia dute, guztietan trinkotasun handiko zuhaitz-geruza dagoelako eta horrek gerizpe handia sortzen duelako.

7 EH 58 Zk.

Argitasuna

Argia funtsezko elementua da landare berdeen bizitzan, fotosintesia egiteko erabiltzen dutelako; prozesu horretan ekoizten dituzte euren egiturak osatzeko substantziak, baita gero arnasketaren bidez elikagaitzat erabiliko dituzten substantziak ere. Lurrak jasotzen duen argia, ia leku guztietan, nahikoa eta sobera da landareen fotosintesiaren beharrizanetarako; hala eta guztiz ere, egoera berezi batzuetan argiaren intentsitatea ez da nahikoa izaten landareak bizi ahal izateko, eta egoera horietariko bat baso trinkoetako oihanpean gertatzen da. Adaburuen kanpoaldera iristen den eguzki-erradiazioa hainbat frakziotan banatzen da.

Frakzio bat hostoen eta adarren azalean islatu eta atmosferara itzultzen da. Islaturiko zati hori albedoa da eta guztizkoaren %10-20 bitartekoa izaten da (belardiek %25 inguru islatu ohi dute). Albedoa aldatu egiten da hostoen orienta-

EH 58 Zk.

Beste frakzio bat hostotzak eta oihanpeko landareek xurgatzen dute, eta fotosintesirako erabiltzen da gehienbat.

Gainerako frakzioa iristen da, baina hori bi modutan gerta daiteke; zuzen-zuzen, hostotzaren bitarteetatik, eta kasu horretan erradiazioa bere espektroaren osaera aldatu barik iristen da lurzorura, baina aldikako distiratan iristen da, hostoen etengabeko mugimenduaren eraginez; hostoak zeharkatuz, eta horrek intentsitate galera handia eragiten du, eta zenbait uhin-luzeraren xurgapen partziala eta selektiboa: batez ere ikusgai den espektroko uhin-luzerak eta ultramoreak xurgatzen dituzte hostoek, baina infragorriak nekez xurgatzen dituzte. Hori dela eta, oihanpeko argia kanpokoa baino motelagoa da beti, baina aberatsagoa infragorrietan eta pobreagoa ultramoreetan, eta beraz, tonu berde eta gorri gehiago izaten ditu. Horren ondorioz, oihanpeko lurrera iristen den argia adaburuek jasotzen dutenaren zati bat baino ez da, eta gainera, uhin-luzeren espektro desberdina dauka. Intentsitateari dagokionez, adaburuen geruza zeharkatzen duen argi-kantitatea oso aldakorra da, urtaroaren eta zuhaitz espezieen arabera. Hosto Azaleraren Indizea (LAI) deritzon parametroa (landaredi baten hostotza lurzorua zenbat aldiz estaltzeko adinakoa den) basoak argia atzemateko duen gaitasunaren adierazlea da. Atzemate edo iraungipen-tasa hori, berriz, Argitasun Erlatiboaren (AE) bidez kalkulatzen da, hots, lurrera iristen den argiaren portzentajearen bidez. Pagadi batean, argitasun erlatiboa %1-2 izan daiteke udan, hostotza guztiz garatuta dagoenean, eta LAI indizea, berriz, 6tik gorakoa izan

daiteke; neguan, ostera, udazkenean hostoak galdu ondoren, %50ekoa izan daiteke. Aldiz, 5etik beherako LAI indizea duen pinudi batek %15-30 bitarteko argitasun erlatiboa izango du oihanpean. Basoko argi erregimenarekiko egokitzapenak

Argi erregimena oso berezia da eta horixe da, agian, basoko mikroklimaren ezaugarri nagusia, horren eraginez, oihanpean bizi diren landareek bertara egokitu behar izaten dute. Egokitzapen horiek bi kategoriatan bana daitezke: Argi-intentsitate baxutik ihes egiten dutenak. Landare espezie batzuek, horretarako, argitasunik handieneko sasoian garatzen dute euren bizi-zikloa (negua edo udaberri goiztiarra, baso hostogalkorretan). Horien artean, lurpeko organo pilatzaileak (adibidez, bulboak edo errizomak) dituzten landareak daude, eta horiek zuhaitzek baino lehen garatzen dituzte hostoak, argitasun handiena aprobetxatu ahal izateko. Halakoen bizi-zikloan asimilazio aldia laburra izaten da eta horren atzetik loratzea eta fruitu-ematea datoz; ondoren, letargia fase luzea izaten dute, eta bitarte horretan, lurpeko organoetan pilaturiko elikagaierreserbei esker bizi dira. Beste landare batzuek, berriz, adaburuetara iristea eta bertako argia hartzea ahalbidetzen dien joera egokia garatu dute. Landare horiek zuhaitzetako

Euren metabolismoa argitasun maila baxura egokitzen dutenak. Espezie horiek esziofiloak edo nemoralak dira, eta argitasun erregimen baxuak jasaten dituzte, %30etik beherako AErekin; gainera, argi gutxirekin lortzen dute asetasun fotosintetikoa. Hori dela eta, haziera tasa txikia izaten dute; hartara, energiaren kontsumoak ez du gainditzen asimilazio fotosintetikorako gaitasun txikia, argi urriak mugatua. Horrenbestez, apurka-apurka eta gutxi hazten diren landareak izaten dira. Lore, fruitu eta hazi gutxi ematen dute; gainera, baliabide gutxi erabiltzen dute altuera hartzeko, eta hostoak etzanda izaten dituzte, argi kantitate ahalik eta handiena lortzeko, etab. Gerizpeko benetako landareak edo esziofitoak dira. Baso oso ilunetan, zuhaitz gazteak itzalpeko baldintza oso gogorretan bizi izaten dira, harik eta argi intentsitate handia lortzeko moduko garaiera eduki arte. Arazo hori konpontzeko, espezie batzuek bi hosto mota dituzte, gerizpeko hostoak (zuhaitz gazteen hostoak, oihanpeko argi intentsitate txikia aprobetxatzeko gauza direnak) eta argitako hostoak (zuhaitz helduek dituztenak eta argitasun handia behar dutenak). Zuhaitz helduetan ere, argitako hostoak egoten dira adaburuaren periferian, eta gerizpekoak, berriz, beheragoko mailetan; banaketa horren helburua argi baliabide erabilgarrien ahalik eta aprobetxamendurik handiena lortzea da. Beste zuhaitz batzuek ez dute bereizketa hori egiten eta hosto guztiak argitakoak dituzte, beraz, sortzen direne-

an eta garapenaren erdiko faseetan ere argitasun handia behar izaten dute. Halako espezieak baso helduaren kanpoaldean edo soilguneetan hazteko egokituta egoten dira, bertan argi gehiago baitago; horren ondorioz, nolabaiteko mendekotasun erlazioa izaten dute bi motako hostoak dituzten zuhaitz espezieekin; izan ere, azken horiek gerizpean bizi daitezke eta, beraz, azkenean berak nagusitzen dira basoan.

Zuhaitzak hazi ahala, behean gelditzen diren adarrek gero eta argi gutxiago jasotzen dute, eta beraz, gero eta gaitasun txikiagoa dute fotosintesiaren produktuak eskaintzeko; horrenbestez, gero eta errentagarritasun txikiagoa dute energiarekin ikuspegitik. Horren ondorioz, une batetik aurrera kostu handiagoa du kasuan kasuko adarra bizirik mantentzeak adar horrek landarearen gainerako zatiari egiten dion ekarpenak baino, eta beraz, landareak ez dio bizirik eusten adar horri. Gerizpean gelditzen diren behealdeko adarren heriotza horri berezko inausketa esaten zaio eta beharrezkoa da zuhaitza ondo hazteko.

Zuhaitzek, orokorrean, argi intentsitate handiak behar dituzte aurrera egiteko, gerizpeko hostoak eduki edo ez; gainera, loreen, fruituen eta hazien produkzio egokia argitasun handiarekin erlazionaturik dago. Horrek agerian jartzen du zuhaitzak landare oso lehiakorrak direla eta argia berenganatzeko lehian gainerako landareak baztertzen dituztela. Hori dela, eta basoa segida prozesuaren amaierako landareditzat jotzen da, eta hori, berriz, espezieen arteko lehiaren emaitza baino ez da. Tenperaturak

Adaburuen geruzaren presentziak aldaketa batzuk eragiten ditu oihanpearen erregi-

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

enborretan nahiz adarretan gora igotzen dira (lianak) edo horien gainean hazten dira (epifitoak).

zioaren eta eguzkiak zeruertzean duen altueraren arabera; hostoak etzanda daudenean eta eguzkia baxu dagoenean hartzen du baliorik handiena.

9 EH 58 Zk.

EH 58 Zk.

inguruan duena.

Haizea

Haizea bigarren mailako faktorea da landareentzat; intentsitate handikoa denean eta biziraupenerako erabakigarria denean soilik da garrantzitsua. Haizearen ekintza, orokorrean, kaltegarria da landareentzat: landarerik handienei bultza egiten die eta horren ondorioz landareak okertu edo adarrak nahiz enborrak apurtu egin daitezke, eta, batzuetan urradura ere eragiten du, partikula esekiak eramaten dituenean. Basoaren barrualdean haizearen abiadura moteldu egi-

ten da, aire-korronteak adaburuen, enborren eta adarren aurka talka egitearen ondorioz. Murrizte hori haizeak basotik kanpo duen abiaduraren ? edo 1/5 izan daiteke. Nolanahi ere, haizeak lurrazalaren gainean pilatzen diren material arin batzuk birbanatzen ditu, adibidez, orbela eta elurra, eta bi horiek sakonuneetan pilatu eta irtenguneak garbitu egiten ditu. Horrek eragina du elurra urtzean lurzoruan gertatzen den humektazioan, baita materia organikoaren deskonposizioaren eta partikula solidoak leku batzuetan pilatzearen ondoriozko elikagai-ekarpenean ere, eta, ondorioz, goroldio eta liken batzuek lurzoruan nahiz enborretan duten banaketan. Beste alde batetik, aipagarria da haizearen bidez polinizatzeko dauden landareen (anemofiloen) polinizazioan haizeak duen eginkizuna; landare horien multzoan gure basoetako zuhaitzik gehienak sartzen dira. Gainera, haizearen bidez fruituak eta haziak zabaltzen dituzten landareen (anemokoroen) sakabanaketan ere haizeak eginkizun garrantzitsua betetzen du. Prezipitazioak

Ura funtsezko elementua da landaren bizitzarako; basoko ekosistemaren kasuan, gainera, likido horren erabilgarritasuna faktorerik garrantzitsuenetarikoa da baso mota desberdinen banaketarako. Euskadiko basoetan ur kantitaterik handiena prezipitazio likidoetatik dator, hau da, euritik. Baso batean erortzen den euri-ura hiru frakziotan bana daiteke.

Adaburuetan (hostotzan eta adarretan) gelditu eta azkenean lurrundu egiten dena: atzemate-ura. Adaburuak zeharkatu eta lurzorura erortzen dena.

Adat eta enborretan behera irristatu eta zuhaitz-oinen

lurzorua

bustitzen

Lurzorura iristen duen uraren proportzio eta kantitatea, aldatu egiten da zuhaitz espezieen arabera (%50-60 izeidietan, %70 pagadietan, etab.) eta urtaroaren arabera (jakina, askoz ere handiagoa da neguan, baso hostogalkorretan hostorik ez dagoenean). Gainera, euri labur eta urrien atzetik aldi eguzkitsua datorren kasuetan, atzematea %100ekoa izan daiteke, adibidez, pagadietan 0,3 mm-tik beherako euriak daudenean. Denok ezagutu dugu efektu hori, mendian gaudela zaparrada bat bota eta zuhaitz baten azpian aterpea hartu dugunean, horren adaburuaren atzematea aprobetxatzeko. Euria egiten jarraituz gero, hostotza ase eta ura enborretatik behera jaisten hasteen da; horrela, zuhaitzaren azpian ere euria egin eta basoko lurzorua busti egiten da. Horrela, oihanpeko hazi eta landareei heltzen zaien ura hodeietatik erortzen dena baino urriagoa da, eta batzuetan, gainera, haziek eta landareek ez dute ur-ekarpen hori ere edukitzen prezipitazioak urtaro lehorretan urriak izaten direnean, nahiz eta landareentzat balio handikoak izan. Lurzorura iristen den ur guztia ere ez da erabilgarria izaten landareentzat. Ur horren zati bat lurrazaletik edo lur barrurik doa, kotarik baxuenetara (isurketa edo drainatzea); ibai sareak drainatu egiten du eta, horrela, maldetako landareek ezin izaten dute erabili; beste zati bat substratuaren horizonte sakonetarantz iragazten da, lurpeko akuiferoak elikatzeko, eta horrek ere antzeko ondorioak izaten ditu. Basoko lurzoruan denbora nahikoan eta modu egokian atxikitzen den ura baino ez dute landareen sustraiek aprobetxatzen. Hori, berriz, zenbait faktoreren menpe dago: lurzoruaren inklinazioa, lurzoruaren sakonera, ehundura eta ezaugarriak, eta lurzoruaren osagaien propietate fisiko-kimikoak. Lainoak ugariak dira Euskadiko mendietan, eta ur ekarpen gehigarri garrantzitsua egiten diete

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

men termikoan. Oro har, muturreko tenperaturak moteldu egiten dira, hau da, oihanpea freskoagoa da bero dagoenean eta ez da hain hotza tenperatura baxua denean. Tenperatura altua denean, oihanpeko gerizpeak eta hezetasun handiagoak beroa moteltzen dute. Izozteetan, ostera, hostotzak beroahalmen handiko erradiazio infragorria igortzen du eta, gainera, ez dio kanporatzen uzten lurrak igortzen duen erradiazio infragorriari; horrenbestez, oihanpea kanpoaldea baino eremu beroagoa da.

landareei. Izan ere, lainoa osatzen duten ur likidozko tanta txikiak kondentsatu egiten dira hostoen epidermisaren gainazal leunean, leihoetako kristaletan edo automobilen karrozeriaren txapan gertatzen den bezalaxe. Horrela bildutako ura garrantzitsua izan daiteke lainoak ugariak eta iraunkorrak direnean, eta zenbat eta handiagoa izan eskainitako kondentsazio azalera hainbat eta handiagoa izango da ekarpena. Hori dela eta, basoak, euren hostotza trinkoarekin, batez ere hostoak leunak eta distiratsuak izanez gero, ekarpen horretarako landare-formaziorik eraginkorrenak izaten dira. Esate baterako, baso hostozabal batek lainoko %30-50 ur gehiago kondentsatzeko gaitasuna du eremu soildu batek baino; hain zuzen ere, etengabeko lainoa dagoen egun batean pagadian 11-14 mm inguru ere bildu ahal dira. Halako prezipitazioak ez dira erregistratzen euria neurtzeko aparatuetan (plubiometroetan), eta beraz, â&#x20AC;&#x153;kripto-prezipitazioâ&#x20AC;? edo ezkutuko prezipitazioen multzoan sartu ohi dira. Fenomeno hori garrantzi handikoa da laino ugariko edozein eskualdetako ekonomia hidri-

11 EH 58 Zk.

EH 58 Zk.

kula eta solutuak. Mineralizazioaren bidez harrian finkatzen diren substantziak (fosforoa).

Oihanpeko hezetasun erlatiboa handiagoa izaten da bertatik kanpo dagoena baino. Hori zenbait faktorek eragiten dute; besteak beste, aipagarriak dira egun eguzkitsuetako haize motelagoa, gerizpea eta ten-

Barruko fluxuak

Fluxu nagusi horiek ez ezik, faunari loturiko bektoreak ere badira, bai sarrerakoak eta bai irteerakoak, eta horiek, sarritan, beste ekosistema batzuetako zikloekin loturik egoten dira.

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

koan. Munduko leku batzuetan â&#x20AC;&#x153;laino-basoakâ&#x20AC;? izenekoak daude, eta horiek, neurri handi batean, halako kripto-prezipitazioen menpe daude. Euskal Herrian, klimaren ezaugarriak, orografia eta zuhaiztien ugaritasuna kontuan hartuz gero, handiak izaten dira lurrari eta ziklo hidrologikoari bide horren bitartez egiten zaizkion ur ekarpenak.

Irteeren eta sarreren erregimen horren gainean basoak badu nolabaiteko kontrola, galerak murrizteko eta irabaziak areagotzeko gaitasuna, alegia. Horretarako, lurzoruaren ehundura eta ioiak atxikitzeko gaitasuna hobetu, higadura geldiarazi, harri amaren meteorizazio fisiko zein kimikoa sustatu eta abar egiten du. Nolanahi ere, basoko sistemek kaltzioa, sodioa, magnesioa, potasioa eta sufrea galdu ohi dituzte, eta elementu horiek, gero, substratuaren meteorizazioaren bidez berreskuratu behar izaten dituzte. Beste elikagai batzuek, adibidez, fosforoak eta kloroak, balantze orekatuagoak dituzte; nitrogenoak (garrantzitsuenetarikoa), berriz, pilatzeko joera argia dauka.

Elurra ere neurri batean basoko adaburu eta adarrek atzematen dute, euriarekin gertatzen den bezala; atzemate hori garrantzitsua da baso hostoiraunkorretan eta ez hain garrantzitsua baso hostogalkorretan. Hori dela eta, basoko lurzoruan pilatzen del elur geruzaren lodiera txikiagoa izaten da kanpoaldekoa baino. Gainera, haizeak lurzoruko elur hori irtenguneetatik eraman eta sakonuneetan pilatzen du; ondorioz, elurraren birbanaketa ez-homogeneoa gertatzen da, eta horrek badu eragina elurraren azpian geratzen diren organismoei eta lurzoruari elur geruza horrek ekartzen dizkien ondorioetan (lurzoruaren humektazioa, neguko izozteetako babes termikoa, etab.).

peratura baxuagoa. Horren ondorioz, ur gutxiago galtzen da oihanpeko landareen ebapotranspirazioaren bidez. Elikagaiak

Gainerako ekosistema guztietan bezala, basoan funtsezko substantzia batzuen fluxuak gertatzen dira. Substantzia horiek garrantzizkoa dira bizidunen elikadurarako: elikagaiak dira, eta haien artean elementu metalikoak daude (adibidez, kaltzioa, potasioa edo magnesioa, besteak beste), baita metalikoak ez diren beste elementu batzuk ere, adibidez, fosforoa edo nitrogenoa, nitrato, amonio edo fosfato eran egoten direnak. Elikagaien fluxu horiek (oro har elikagaien zikloa osatzen dutenak) sarrerakoak, barrukoak edo irteerakoak izan daitezke. Sarrerek eta irteerek basoaren berezko zikloa hurbileko edo urruneko beste ekosistema batzuen zikloekin komunikatzen dute. Basoko ekosistemako elikagaien fluxuak sarrerakoak, irteerakoak eta barrukoak izan daitezke:

Sarrerak: Harri amaren deskonposizioan (meteorizazioan) askaturiko mineralak. Atmosferatik jalkitzen diren partikulak. Prezipitazio-uretako solutuak. Organismo sinbionteek edo askeek finkatzen dituzten substantziak (nitrogenoa).

Irteerak: Drainatze-urek herrestan eramaten dituzten partikula eta solutuak. Lurzoruko horizonte sakonetarantz eta lurpeko akuiferoetarantz garbitu eta lixibiatzen diren parti-

Barruko zikloaren protagonista nagusiak landareak dira; ziklo horretan, materia organiko bizian edo hilean dauden elikagaiak mineral bihurtzen dira deskonposizioaren bidez, eta gero, sustraietatik landareetan sartzen dira, berriro ere materia organikoaren zati izateko. Ziklo orokor horretan gertaera garrantzitsuak izaten dira. Lehenengo eta behin, elikagai kantitate handia pilatzen da inerteak edo

13 bizi luzekoak iren landare-ehunetan (egurra, zati lehorrak), eta ehun horiek denbora luzea beharko dute deskonposatzeko. Ondorioz, halako elikagaiak ziklotik kanpo geratuko dira urte askoan eta beti ere haien stock-a egongo da basoko landare-materian, batez ere zurean (nahiz eta egurrak elikagai gutxi eduki). Zikloaren zati azkarra, bestalde, arin deskonposatzen diren atalen bidez betetzen da: hostoak, loreak, fruituak, adartxoak, sustrai meheak, eta are enborretatik behera irristatzen den urak ekarritako lixibiatua ere, potasioa edo magnesioa bezalako elikagaien kasuan. Basoko lurzoruaren gainean, hildako materia organikoa pilatzen da; funtsean, erdi deskonposatutako landare-hondakinek osatzen dute, eta orbela deitzen zaio. Orbela substantzia mineraletan guztiz deskonposatzen denean, elikagaiak askatu eta berriro ere landareen eskura gelditzen dira. Hostoen, loreen, fruituen eta sustrai meheen deskonposizioak nitrogeno kantitate handiak askatzen ditu, eta elementu hori garrantzi handikoa da landareak hazteko. Animaliak landareen menpe daude elikadurari dagokionez; horrenbestez, landare-biomasaren zati bat eta berak dituen elikagaiak animalien kate trofikoan sartzen dira. Kate horretako fluxuen bolumena txikia da, landareek mugiarazitako bolumenarekin konparatuz gero; hala eta guztiz ere, faunak garrantzi handia du ekosistemaren funtzionamendurako, eta ezin liteke pentsatu inolako basorik izan litekeenik bere komunitate zoologikoak eduki ezean.

EH 58 Zk.

urzoruko mikrobiotak funtseko eginkizuna betetzen du lurreko ekosistema lehortarretan, bai ekosistema naturaletan eta bai gizakiak aldaturiko ekosistemetan (erdi naturalak eta artifizialak), hura osatzen duten mikroorganismoen ekintza funtsezkoa baita materiaren eta energiaren zikloetan. Errizosferako mikroorganismo batzuk landareei estu lotuta daude, eta beraz, bien arteko elkartzea gertatzen da; elkarren beharra dute bizirik iraun ahal izateko. Horixe gertatzen da landareen sustraien eta lurzoruko onddo batzuen artean ezartzen den sinbiosi mutualistaren kasuan, eta horri mikorrizazio esaten zaio. Mikorriza hitzaren bidez, landare baskularraren sustraia eta onddoaren mizelioa elkartzearen ondoriozko egitura adierazten da, eta onddo hori, berriz, onddo mikorrizikoa dela esaten da. Mikorrizazioaren jatorria, dirudienez, estu lotuta dago Lurrean bizitza agertzearekin, eta horren erregistroak aurkitu dira orain dela 370 milioi urteko fosiletan. Bi sinbionteen arteko elkar mendekotasun hori, eboluzioan zehar garatutakoa, oso handia da, eta landare batzuk ezin dira hazi (lurzoruaren emankortasun maila edozein izanda ere) mikorrizaturik egon ezean. Mikorrizazioa elkartze ia unibertsala da; izan ere, mikorrizagarri diren landareak espezie baskular guztien%95 dira, eta gainera, mikorrizazioa lehorreko hainbat gehienetan gertatzen da; hezetasun edota emankortasun handiegia duten lurzoruetan soilik ez da gertatzen.

dira. Orokorrean onartuta dago onddoek ekosistemetan duen eginkizun garrantzitsua, batez ere onddo mikorrizikoek dutena. Mizelio handia garatzen dute eta hori sare gehigarria da landareek elikagaiak lortzeko. Efektu hori guztiz garrantzitsua da lurzoruko disoluzioan astiro barreiatzen diren elikagaien aprobetxamendurako, elementuok mugatzaileak izan baitaitezke landarearen hazierarako. Horietatik garrantzitsuena fosforoa da, sarritan landareen haziera mugatzen duen elementua baita.

Mikorrizazioan, kasu gutxi batzuk Gaur egun, batez ere lurzoru pobreesalbu, ez dago espezifikotasun hantan, mikorrizaturiko landareak mikorrizatu gabeak baino hobeto hazten dirik ez onddoaren eta ez landarearen aldetik. Horrenbestez, orokorrean, landare baten sistema erradikala onddo espezie desberdinek aldi berean kolonizatu ahal dute, eta alderantziz, onddo berak elkarrengandik hurbil hazten diren landare espezie desberdinen sustraiak kolonizatu ahal ditu. Hala eta guztiz ere, espezie desberdinek onddo jakin batek kolonizatuak izateko joera desberdina izan dezakete, eta beraz, esan daiteke landare baten eta onddo desberdinen arteko bateragarritasun mailan desberdintasunak daudela. Hala ere, arau orokor horri zenbait 単abardura erantsi behar zaizkio, Y formako ektomikorrizak ohikoak dira pinue- mikorrizazio mota bakoitzaren tan, kasu honetan Pinus radiata eta Xerocomus barruan.

bodius espezieen artea.

eta ektendomikorrizak (azken lau motak biltzen dituen multzoa). Euren arteko desberdintasun nagusia, mikorrizak hiru multzo nagusi horietan banatzea eragin duena, barruko mizelioaren barneratzemailan eta -motan eta sustraiaren gaineko eta inguruko mizelioaren garapen-motan datza; inplikaturiko onddoa zein taldetakoa den ere kontuan hartzen da.

Orokorrean, esan daiteke ondo finkatutako mikorriza batean (edozein motatakoa dela ere) bi zati bereizten direla:

Zati estrarradikala, mikorrizaren kanpoko mizelioak osatua. Mizelio hori sustraiaren gainean eta horren inguruan garatzen diren eta lurzorutik hedatzen diren hifen multzoak osatzen du; mizelioak elikagaiak eta ura lortzen ditu. Kanpoko mizelioa barrukoarekin konektaturik dago, eta, konexio horien bidez, landarerako elikagaiek eta urak ez ezik, landarearen fotosintesiaren produktuek ere zirkulatzen dute, onddoak hazteko eta jarduera metabolikoa egiteko behar dituen produktuek.

Endomikorrizak: mikorriza arbuskularrak edo besikuluarbuskularrak

Mikorrizazio mota honek ez du aldaZati intrarradikala, sustraia koloniza- gehienetan, hiru multzotan biltzen keta morfologiko nabaririk sortzen tzen duten onddoaren hifek osatua. dira: endomikorrizak, ektomikorrizak kolonizaturiko sustraiaren kanpoko egituran, eta beraz, Hifa horiek hazi eta susoharkabean gelditraiko ehunetako zelulen tzen da, baldin eta arteko espazioetatik sartindatzeko eta tzen dira, eta, eratzen den mikroskopiako teknimikorriza motaren arabeka egokiak erabilra, sustraiko kortexaren tzen ez badira. barruan dagoen zatira iriEndomikorrizak (edo tsi ahal dira, eta bertatik mikorriza endotrofizelulen barruan sartzen koak) berandu aurkidiren albo-proiekzioak tu ziren, 1960an, lanegiten dituzte. Zati intradare espezieen arterradikal horrek elikagaien an hedapenik haneta substantzien arteko diena dutenak izan trukea egiten du, onddoaarren, eta landare ren eta landarearen artemultzo ia guztietan an. nagusi dira; landare Mikorriza motak guztien %85-90 Gaur egun, sei mikorriza inguruk mikorriza mota ezagutzen dira: endotrofikoak dituzendomikorrizak, ektomite. Antzinakoenak korrizak, mikorriza arbuere badira; izan ere, toideak, monotropoideak, erregistro fosilen Pisolitus arhizus gasteroide ektomikorrizikoa oso ohikoa da erikoideak eta orkideoidelehorreko geure ekosistemetan, batez ere lurzoru lehor eta iraulietan. arabera, ak. Horiek, laburbiltzeko, Espezie hori gaur egun sarri erabiltzen da basoko mikorrizazio landare primitibo programetan.

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

MIKORRIZAZIOAREN SEKRETUA

15 EH 58 Zk.

EH 58 Zk.

Nolabaiteko garrantzi ekonomikoa duten landarerik gehienek arbuskularrak mikorrizak osatzen dituzte. Aipagarriak dira, adibidez, zerealak, lekadunak, fruta-arbolak, baratzeko landareak, munduko elikaduran eragina duten landare tropikalak, laborantza mediterranearreko ohiko landareak (olibondoa, zitrikoak, almendrondoa, mahatsondoa, intxaurrondoa eta abar), industrian erabiltzen diren laboreak (kotoi-landarea, tabako-landarea, kautxulandareak eta abar), landare apaingarriak, basokoak etab. Halako mikorrizen garrantzi ekologikoa nabaria da hondaturiko lurzoruetan (lurzoru higatuak, basamortu bihurtzeko bidean daudenak, meatzejarduerak dituztenak, etab.), landare endomikorriziko horiek landaredi naturalaren lehenengo faseetan agertzen direlako.

Mikorriza horiek eratzen dituzten espezie fungikoak Glomales ordenakoak dira (Zygomycetes klasea); hipogeoak dira, eta nahiko ezezagunak. Eurekin erlazioa duten landare baskularren aniztasun itzelari kontrajarrita, halako onddoen espezieak ez dira 130era iristen eta sei generotan bilduta daude: Acaulospora, Entrophospora, Gigaspora, Scute-llospora, Glomus eta Sclerocystis. Espezie kosmopolitak eta ubikistak dira, eta beraz, era askotako ekosistemak kolonizatzeko gaitasuna dute. Hondaturiko inguruetan, onddo horien nonahikotasunak euren landare ostalarien finkapena errazten du, horien elikadura minerala segurtatzen dutelako. Arbuskularrak mikorrizen ezaugarrietariko bat sustraien kortexean hifak edukitzea da, bai zelulen arteko espazioan eta bai zelulen barruan. Hain zuzen ere

ren beraren produkzioa baino.

garatuko bada, landare ostalariarekin erlazio sinbiotikoan egon behar da beti. Ikerketa ugari egin dira, faktore batzuek (fisikoak, kimikoak eta biologikoak) mikorriza arbuskularrak onddoen mizelioaren hazieran duten eragina ikusteko; era berean horien hazkuntza axenikoa lortzeko ahalegina egin da.

Aurreko kasuan ez bezala, ektomikorrizak osatzen dituzten onddoak ugariak dira (5.000 espezie baino gehiago), eta batez ere basidiomizetoen taldekoak (Amanita, Boletus, Hebeloma, Lactarius, etab) izan ohi dira. Askomizeto ektomikorriziko batzuk ere badaude ( B a l s a m i a , Elaphomyces, Tuber, etab.), baita Cenococcum generoa ere onddo mitosporikoen artean, eta Endogone generoa zigomizetoen artean.

Oro har arbuskularra mikorrizen propaguluak lurzoruan bizi dira, eta, egoera ona denean, esporak hozitu mizelioak garatzen dira. Ektomikorrizak (EM)

zelulen barruan eratzen dira arbuskuluak, hau da, hifa horien adarka-

dura handiaren ondoriozko egiturak, zeluletan sartzen direnak; bizitza laburra dute eta, batez ere, sinbiosian gertatzen den elikagaien norabide biko trukea egiteko balio dute.

Hala guztiz ere, onddo horietako batzuek beste mota bateko egiturak ere sortzen dituzte, besikulak hain zuzen. Besikulek globo edo elipsoide antzeko itxura dute, substantzia lipidikoak dituzte eta energia erreserbak gordetzeko organo gisa dihardute.

Haritzaren eta Xerocomus batzuen ohiko ektomikorriza monopodikoak.

Endomikorrizak sortzen dituzten onddo guztiak sinbionte hertsiak dira: euren bizi-zikloa landareari lotuta daudenean soilik osatzen dute, eta onddoa ezin izan da isolatu hazkuntza puruan. Beraz, onddoa

Ektomikorrizak erraz Hauexek aurkitu ziren ezagutzen dira euren lehenengo, 1885ean; bilduki fungikoaren aurkikuntza A.B. ondorioz, eta gorri Frank baso-patologo zorro esaten zaio; alemanak egin zuen. balio erantsia ematen dio basoen onddoak bigarren mailako sustrai Ez dira inondik inora ere lehengoak produktibitateari, eta balio hori suberifikatu gabeen inguruan garabezain ugariak; izan ere, mundu batzuetan garrantzitsuagoa da zuratzen du zorro hori. Sustrai mikoosoko landareen %3-5ek soilik rrizatu horiek, onddoak sorturiko dute halako mikorrizazio mota, hormonen eraginez, arin hazten baina garrantzi handikoak dira. dira, baina haziera mugatua dute. Izan ere, alde batetik, landare Mutur biribila eta morfologia ektomikorrizioek garrantzi hanberezia dute, landare espezieadia dute; garrantzi handiko famiren eta inplikaturiko onddoaren lia batzuk daude, adibidez, pinaarabera. Formarik ohikoenak zeoak, betulazeoak, fagazeoak, dikotomikoak, koraloideak, pinnamirtazeoak edo salikazeoak, eta tuak, zilindrikoak eta estugunehorien kide guztiek mikorriza dun zilindrikoak dira. Zorroak mota hau osatzen dute. Bere antolaketa sasiparenkimatikoa familia batzuetan, adibidez, dauka, trinkotasun handiagokoa fabazeo, juglandazeo, tiliazeo, edo trinkiagokoa; horrek sustrai errosazeo eta abarretan, espemikorrizatua dauka, trinkotasun zie askok osatzen dute mikorriza handiagokoa edo txikiagokoa; mota hori. Gainera, sinbiosi hau horrek sustrai mikorrizatua ingugaratzen duten onddo askoren ratzen du eta elementu batzuk karpoforoek (boilurrek, Amanita eduki ditzake, adibidez, zistidioeta Boletus generoetako perreak, hodi latiziferoak, etab. txikoak, esnegorriek eta abaZorroak fotosintatoen biltegitzat rrek) interes ekonomiko handia jarduten du; onddoak fruktifikadute, gizakiaren kontsumorako Petri-ren kaxan hazten ari den mizelio ziorako erabiltzen ditu batzuetan, asko erabiltzen direlako. Horrek baten itxura orokorra; horren garapen zenedo eurak sortu dituen landareak trifugoa eta zirkularra ageri da.

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

batzuek (Rhynia, Aglaophyton) bazituzten oraingo mikorriza besikulu-arbuskularren antzeko egitura morfologikoak.

17 EH 58 Zk.

EH 58 Zk.

Zorroaren barru-barruko geruzan, sustraiarekin kontaktuan dauden hifek hazkunde eredu nahasia dute eta hori, gehienetan, Hartig sareko hifei lotuta dago.

Sare hori ez da inoiz ere sustraiaren endodermisera iristen; sustraiko kortexeko zelulen artean sartzen da, gehienetan aseptatuak diren hifem egitura sortuz, nahiz eta onddo ektomikorrizikorik gehienak Ascomycota eta Basidiomycota dibisiokoak izan; beraz, haien mizelioak trenkada nahiko konplexuak ditu. Hori, itxuraz onddoak erabiltzen duen estrategia bat da; berari esker, elikagaiak azkarrago garraiatzen ditu sustraiaren barruko maila honetara. Kanpoko mizelioa zorritik lurzoru errizosferikoraino hedatzen da. Modu hedakorrean hazi eta sustraitik urruntzen da, urren eta elikagai mineralen bila; horiek, lehenengo eta behin, bere zitoplasmara eraman eta, gero, landare ostalariari igarotzen dizkio. Horren konpentsaziotzat, azukreak eta fotosintesiaren beste produktu batzuk lortzen ditu (fotosintatoak). Espezie batzuek mizelio kordoiak edo errizomorfoak garatzen dituzte, hau da, elkarrengandik nahiko hurbil edo paralelo hazten diren zenbait egituraren bidez konektaturiko hifa taldeak; horiek, dirudienez, uraren eta elikagaien garraio aktiboarekin erlazionaturik daude.

Sinbiosi anitza, hau da, sustrai bera onddo espezie desberdinek mikorrizatzea, egoera naturalean sarrien gertatzen dena da, eta benetako osagarri-

tasun funtzionala gertatzen da multzo mikorrizikoa osatzen duten

Lehen esan dugunez, landare espezie berak ektomikorrizen aniztasun handia eduki dezake. Hala eta guztiz ere, ondo gutxi batzuek espezifikotasun handia dute eta landare ostalari bakarrera edo genero bakarrera mugaturik egoten dira: Alpova diplophloeus espezieak Alnus generoarekin soilik mikorrizatzen du; Leccinum aurantiacum espeziea Populus generoarekin soilik elkartzen da, eta Suillus grevillei espeziea Larix generoari lotuta dago. Beste muturrean Cenococcum geophilum eta Pisolithus arhizus bezalako espezieak daude: hauek landare espezie kopuru handiarekin osatzen ektomokorrizak, bai angiospermoekin eta bai gimnospermoekin.

Pinus radiata espezieko landaretxo baten sistema erradikala, zazpi hilabetez edukiontzian hazitam, Pisolithus onddoa inokulatu ondoren. Ektomikorriza horixka asko ikusten dira.

Espezie ektomikorriziko batzuek bizitza saprofitikorako nolabaiteko gaitasuna dute, eta horrek lurzoruan landare ostalaria barik bizitzeko gaitasuna ematen die, deskonposiziorako materia organikoa egonez gero; horrez gainera, geroagoko ostalariak kolonizatzeko abantaila hartzen dute. Halako onddoek osatzen dute landareztatze edo baso-berritze programetan inokulu egoiliar deitzen zaion hori. Mikorriza mota hau ohikoagoa da mull eta moder motako

ektomikorrizikoak dira).

materia organikoa duten lurzoruetan. Onddo hauen eginkizun ekologikoa oso garrantzitsua da eta gaur egun landareztatze edo baso-berritze programetan komenigarria da mikorrizaturiko landareak erabiltzea (ahal dela, inoku autoktonoarekin), azterlan askok agerian jarri dutenenez.

Mikorriza erikoideak

Mikorriza mota hau erikazeoetan (adibidez, Calluna, Erica, Rhododendron eta Vaccinium) eta epakridazeoetan (esate baterako, Epacris) soilik dago, eta horiek ekosistema oso azidoetan bizi dira. Onddo askomizeto batzuek eta onddo mitosporikoren batek osatzen dituzte.

Ektendomikorrizak

Hurrengo mikorriza motak ektendomikorrizen kategorian sartu izan dira, batzuek zorro fungikoa garatzen dutelako, beste zenbait kasutan halakorik gertatu ez arren. Gainera, hifa intrarradikalak sartu eta garatu egiten dira kortexeko zelulen barruan, eta kiribilak eratzen dituzte, baina inoiz ere arbuskuluak.

Mikorriza arbutoideak

Erikaleetan soilik deskribatu dira, batik bat Arbutus eta Arctostaphylos bezalako erikazeoetan eta pirolazeoetan. Mikorriza mota hau ektendomikorriza tipikoa da: sustraiaren inguruan zorroa dauka, eta zelula kortikalen artean Hartig sarea; gainera, sustraiko kortexeko zelulen barruan sartu eta kiribil formako egiturak garatzen ditu. Honelako mikorrizetan izaten diren espezie fungikoak onddo basidiomizetoak dira. Sarritan, ekosistema berean dauden zuhaitz espezieekin ektomikorrizak osatzen dituzten espezieetako onddoak dira. Mikorriza monotropoideak

Monotropazeoetan soilik deskribatu dira, eta onddo basidiomizeto batzuek osatzen dituzte. Kasu honetan, mikorrizak zorroa eta Hartig sarea garatzen ditu; hifak zelulen barruan sartu eta, bertan, kiribil laburra osatzen dute.

Gaur egun badakigu honelako mikorrizak osatzen dituzten onddoen mizelioek, aldi berean, hurbileko beste landare batzuekin ere ektomikorrizak osa ditzaketela, adibidez, pinuekin, izeiekin edo pagoekin (zuhaitz espezie horiek guztiak

Kasu honetan, mikorrizek ez dute zorroa edota Hartig osatzen, eta beraz, antz handiagoa dute endomikorrizekin; horiekiko desberdintasun bakarra kiribilak soilik sortzea da, ez baitute arbuskulurik sortzen zelulen barruan.

Mikorriza mota hau, arbutoideen kasuan gertatzen da bezala, oso ugaria da ingurumen baldintza bereziko zonetan; halako zonetan, hondakin organikoen deskonposizioa apurka-apurkakoa da eta substantzia egoskor ugariko lurzoru azidoak sortzen ditu, baina halako lurzoruek elikagaien erabilgarritasun urria dute. Baldintza horietan, erikazeo horien biziraupena elkartze mokorrizikoari esker gertatzen da. Frogatuta dago mikorriza horietan inplikaturiko onddoen gaitasun saprofitikoa, eta horrek gero elikagaiak ostalariei transferitzeko aukera ematen die. Mikorriza orkideoideak

Honelako mikorrizak orkideoetan soilik egoten dira eta basidiomizeto batzuek (Sebacina, Tulasnella, Armillaria etab.) edota Rhizoctonia generokoek sortzen dituzte. Mikorriza mota horrek ez du zorrorik edota. Hartig sarerik garatzen eta zeluHaritz mikorrizatu baten sistema erradikala, bertan, gainera, Hebeloma generoko onddo len barruan sartzen den mizeli mikorrizikoaren fruitu-gorputza ikusten da.

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

onddo desberdinen artean. Bestalde, onddo ektomikorrizikoen komunitatea osatzen duten espezieak aldatu egiten dira denboraren buruan.

berak ere eskatu ahal ditu, beste zenbaitetan.

19 EH 58 Zk.

EH 58 Zk.

ro Tertziarioaren amaieran, eskala handiko gertaera geologiko nagusien azken zikloa amaitu zen; egin-eginean, aipagarriak dira orogenia alpetarra eta kontinenteen jitoaren ondorengo faseak. Harrezkero, lurraren itxuraketa oraingoaren nahiko antzekoa izan da eta floraren nahiz faunaren barruko aldaketen eragile nagusiak faktore klimatikoak izan dira. Pleistozenoko aztarnategietan egindako indusketetan agerturiko ugaztunen eta hegaztien aztarnak lagungarriak izan dira garai hartako paisaia nolakoa zen jakiteko. Gaur egun tundra artikoko baso soilduko zonetan bizi diren lurralde hotzetako animalien presentziak (mamuta, errinozero iletsua, eluroreina, azeri artikoa, elur-erbia, elurhontza, eper zuri.) hotz handiko aldi izoztuetan paisaia ez zela basokoa adierazten du. Hala eta guztiz ere, aldirik leunetan apur bat epeltzen zuenean, inguruan estepa eta baso epelak txandakatzen ziren, batez ere haranen barrenean eta kostaldean. Paisaia berri horretan ungulatu handiak bizi ziren (batez ere, bisontea, zaldia eta oreina), horiek ondo egokitzen baitziren paisaiaren alternantzia horretara. Hala ere, aztarnategietan

Elur-hontza.

Bisontea.

klima beroko animalien aztarnak ere aurkitu dira (elefante iletsua, Merck errinozeroa eta hipopotamoa), eta horrek aditzera ematen du izozteen arteko aldi epelak egoten zirela eta horietan landaredi azpitropikal oparoa zegoela.

Azken aldi izoztuaren amaierarekin, orain dela 10.000 urte inguru, klima hotzetara egokituriko espezie batzuek banaketa zona hotzagoetara Basoilarra. mugatu zen, klimaren berotze orokorraren eraginez, eta mendirik altuenetan gelditu ziren, edota Europako iparralderantz bultzatuak izan ziren (elur-oreina, elur-erbia, marmota, elur-hontza...). Beste espezie batzuk desagertu egin ziren (mamuta, leize-hartza...), segurutik klimak eta paisaiak izandako aldaketara egokitu ezin izan zirelako eta, aldi berean, giza taldeen jazarpena izan zutelako. Klima apurka-apurka epeltzearen ondorioz, hostozabalen basoa hedatu egin zen, eskuale gehiena bete arte. Ingurumen baldintza horietan, faunaren komunitatea batez ere Europako baso epeletako baso-espezieek osatzen zuten, Euskadin oraindik ikusten diren espezieetatik (oreina, orkatza, basurdea, otsoa, azeria...) hasi eta gure lurraldean dagoeneko desagertuta izan arren Europako beste eskualde batzuetan oraindik ere bizirik dirauten ugaztun eta hegaztietaraino (bisontea, hartza, katamotza, basoilarra...).

Gizakiak Neolitotik aurrera abeltzaintza eta nekazaritza kultura garatzearen ondorioz, areagotu egin zen deforestazioa. Erdi Aroaren amaieratik aurrera baso handiak moztu ziren, eta horrek aldaketa handiak eragin zituen faunaren osaketan. Alde batetik, eskakizun ekologiko zorrotzagoak eta bizi-eremu zabalagoak zituzten basoko espezieen populazioak murriztu egin ziren, batzuetan desagertu ere bai (esate baterako, hartza edo basoilarra). Bestalde, larreak eta laboreak sortzearen ondorioz, basokoak ez ziren espezieak, batez ere hegaztiak, hedatu egin ziren ordura arte bazterreko habitatetan bizi izan ondoren; aldi berean, espezie mediterraneoek eremu zabalak kolonizatu zituzten, Penintsula hegoaldeko populazioetatik abiatuta.

Musker berdea. Zirauna.

Deforestaziorako joera hori erabat aldatu zen XX. Mendearen erdialdean, basoko espezie exotikoen landaketak hasi zirenean. Hala eta guztiz ere, sorturiko baso-ingurune berriek gaitasun oso mugatua zuten basoko faunari eusteko. Hedatu eta hobetu egin ziren espezie arrunten populazioak (adibidez, basurdea, katagorria edo erregetxo bekainzuria), baina eskakizunik zorrotzenak zituzten taxonak ezin izan ziren suspertu, hain zuzen ere, desagerturiko espezieak edo kontserbazio arazo handiak zituztenak (esate baterako, basoilarra, okil beltza edo lepahoria). Egoera horrek txarrera egin zuen landatutako koniferoen eta eukaliptoen basoak hedatu ahala zuhaitz autoktonoen basotxoak eta heskaiak ezabatu zirenean. Horrela, Euskadiko lurraldeko eremu handietan desagertu edo urritu egin ziren hurrengo hauek: anfibio espezieak (arrabioa, baso-igel gorria...)

narrastiak (Eskulapioren sugea, iparraldeko suge leuna...), ugaztunak (ur-satitsu hankazuria, satitsu txikia...) eta hegaztiak (garrapoa, kaskabeltz txikia...); horiek, aldiz, ohikoak dira baso autoktonoak hainbeste degradatu ez diren lekuetan. Basoetan aurkitu daitezkeen animaliak Narrastiak eta anfibioak

Narrasti guztiak, euren jarduera mantendu ahal izateko, kanpoko bero iturri baten menpe daude. Gehienak batez ere heliotermikoak dira, hau da, euren tenperatura eguzki-energiari esker erregulatzen dutenak. Zuhaitzen hostotza traba handia da eguzki-erradiazioa lurzorura iristeko eta horrek ez dio mesederik egiten narrastien bizitzari; horrenbestez, euren jarduera basoaren barruan garatzeko gaitasuna duten espezieak oso gutxi dira. Muskerren, sugandilen eta sugeen espezieak basoko soilguneetan eta ertzetan egoten dira, eta inguru horietan janaria, aterpea eta bero-energia aurkitzen dute. Euskadin narrastien aniztasunik handiena hariztien eta baso mistoen ertzetan eta soilguneetan egon ohi da, baita landazabaletako hasietan ere.

Horma sugandila.

Schreiber muskerra (Lacerta schreiberi) endemismo iberiarra da eta Bizkaia kostaldeko landazabaletan nahiz artadi kantabriarren bizi da, sarritan beraren antz oso handia duen espezie batekin, musker berdearekin (Lacerta viridis) batera. Bi espezie horiek batez ere intsektuak jaten dituzte eta euren dietan kakalardoak, euliak, matxinsaltoak, beldarrak eta beste intsektu batzuen larbak sartzen dira. Helduek

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

BASOKO ORNODUNEN FAUNA

21 EH 58 Zk.

EH 58 Zk.

Arrabioa.

Bizkaiko zona askotan basoko anfibioek batez ere mendiko banaketa dute eta, Bizkaiko zona askotan basoko anfibioek batez ere mendiko banaketa dute eta oso urriak dira (edo desagertu egin dira). Adibidez, baso-igel gorria (Rana temporaria), arrabios (Salamandra salamandra) eta uhandre marmolairea (Triturus marmoratus) oso ugariak dira Urkiolako eta Gorbeiako parke naturaletako baso hostogalkorretan eta Karrantzako mendietan, baina populazio oso txikiak dituzte Bizkaiko gainerako.eskualdeetan. Gailurretako uhandea (Triturus alpestris) gaur egun mendiko pagadietan eta hariztietan baino ez da ageri; baliteke garai Gailurretakko uhandrea. batean zabalago banatuta egon izana, gaur egun gune lurraldean hain urria den karraskariak (batik bat habitat mota horrekin duen mendekotahaziak eta landareak suna kontuan hartuta. Apo arrunta (Bufo jaten dituztenak) eta bufo), aldiz, oso ugaria da eta Euskadi intsektiboroak (artroosoan hedaturik dago, izan ere, basoen podoak eta beste zatirik handienean ez ezik, Euskadiko ornogabe batzuk jaten habitat gehienetan bizi da, uretatik oso dituztenak). Aldi bereurrun bizi ahal izateko duen gaitasunari an, horiek guztiak esker. Edozein uretan izan ditzake kumebasoko harrapari hanak,inguruneko landaredia edota besteladien dietan sartzen ko ezaugarriak edozein izanik ere. dira: hegazti harrapaAzkenik, erreka batzuetan baso-igel ibeBasasagu arrunta. rien eta ugaztun harariarraren (Rana iberica) populazio txikiak gijaleen dietan. kontserbatzen dira, Espezie hori basokoa ez izan arren, sarritan ibaiertzeko basoetan bizi iza- Gure basoetako karraskaririk handiena katagorria da ten da. (Sciurus vulgaris). Animalia hori ia zuhaitzetan bakarrik Basoetako ugaztun txikiak

Basoetan tamaina hainbat ugaztun bizi a. Horien elikatzeko ohituren arabera, bi kategoriatan bil daitezke:

Katagorria.

bizi da, eta habiak adaburuetan edo enbor-barruetan egiten ditu, hostoak eta adarrak erabiliz. Euskadin oso ugaria da eta bertako zuhaitz masa ia guztietan bizi da, eukaliptoen artean izan ezik. Ondo egokitu da landatutako koniferoen basoetara oso ugaria da itsas pinuaren (Pinus pinaster) baso landatuetan. Zuhaitzetako beste karraskari handi baten kasuan alderantzizkoa gertatu da: muxar grisa (Glis glis) hariztietan eta, batez ere, pagadi helduetan bizi da, eta horiek ur-banaketaren inguruko mendi gune batzuetara mugaturik daude Bizkaian. Espezie hori zuhaitz zaharren presentziari estu lotuta dago, gehienetan horien zuloetan egiten baititu habiak. Karraskaririk txikienen artean, aipagarriak dira basasaguak eta lursaguak. Basasagu arrunta (Apodemus sylvaticus) ingurune askotan bizi da, baso naturaletatik eta landatutako konifero basoetatik hasi eta landazabal eta inguru oso gizatiartuetaraino. Aldiz, beraren kidea den sagu lepahoriak (Apodemus flavicollis) banaketa askoz ere mugatuagoa du eta espezie urria da Bizkaian, pagadietan, hariztietan, haltzadietan eta baso hezearen nahiz freskoaren beste eraketa batzuetan baino ez baita bizi. Lursagu gorria

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

sugandilak eta sagutxoak ere harrapatzen dituzte. Horma-sugandila (Lacerta muralis) habitat mota askotan bizi da, hasi txilardietatik eta larredietatik eta ezpondetaraino zein edozein baso motaren barruko zona harritsuetaraino, eta itsasoaren mailatik lurraldeko zonarik altuenetaraino. Zirauna (Anguis fragilis) hankarik gabeko suge itxurako muskerra da. Kostaldetik hasi eta mendialdeetaraino hedatzen da, zelaietako, belardietako eta mota guztietako basoetako ingurune hezeetan, batez ere soilgune eta ertzetan. Baso atlantikoei loturiko benetako sugeen artean, bere neurria kontuan hartuta, aipagarria da Eskulapioren sugea (Elaphe Esculapioren sugea. longissima), 1,90 m-ko luzera izan dezake-eta. Ugaztun oso txikiak jaten ditu (saguak eta satortxoak), eta, neuheriotza ere eragin dezarri txikiagoan, narrasti txikiak (sugandike. Baso ertzetan eta lanlak) ere bai. Zuhaitzetan ibiltzeko ohidazabal kantabriarretako tura duenez, inoiz txori txikiak harrapahesien ondoan harrapatu eta horien habiak hondatzen ditu. tzen dituen ornodun txikiak Neurri handikoa izan arren, jaten ditu. Azkenik, bi Eskulapioren sugea ez da erasokorra espezie oso ugariak uretaeta arriskutsua gizakiarentzat. ko sugeak dira: suge gorIparraldeko suge leuna (Coronella bataduna (Natrix natrix) austriaca) ere ez da arriskutsua; ofidio eta suge biperakara Baso-igel gorria. txikiago hori ere Euskadiko baso heze(Natrix maura). Bi espezie etan bizi da. Mehatxupean egonez horiek ohikoak dira ubidegero, burua zapaldu, ixo egin eta isuri kirasduna sortzen etan eta ibaiertzeko basoetan. Ugariena suge gorbatadudu, arerioak izutzeko. Bere janaririk gogokoenak sugan- na da; izan ere, ur inguruak ez dira beharrezkoak beradilak eta muskerraren kumeak dira. Bizkaiko eta rentzat eta baso hezeak ere okupatzen ditu. Suge bipeGipuzkoako mendietako suge pozoitsu bakarra sugegorri rakara sarritan urpean egoten da, bertako harrien eta lankantauriarra da (Vipera seoanei). Horren haginkadak dareen artean. hantura eta min handia sortzen du, eta kasu larrietan Anfibioei dagokienez, horien banaketa ubideen edo putzuen erabilgarritasunari eta inguruko hezetasunari lotuago egon ohi da orokorrean, inguruko hainbat desberdinen ezaugarri botanikoei baino. Hori dela eta, Euskadin basoko anfibioak batez ere baso hezeetan (harizti, pagadi eta haltzadietan) bizi dira. Aldiz, artadi kantabriarretan ez da anfibio askorik egoten, gehienetan baso mota hori urik gabeko zona karstikoetan egoten baita, ezta koniferoen nahiz eukaliptoen birlandaketetan ere. Baso hostogalkorrek BIzkaian izan duten apurkaapurkako murrizte historikoaren ondorioz gaur egun zonarik malkartsuenetara eta ur -banaketaren inguruko mendietara baztertuta daude. Hau dela eta,

23 EH 58 Zk.

EH 58 Zk.

Basoko ugaztun intsektiboro txikien artean, Euskadiko aipagarrienak honako hauek dira: triku arrunta (Erinaceus euroTriku arrunta. paeus), hagin gorriko bi satitsu (Neomys fodiens eta Neomys anomalus) eta satitsu arrunta (Crocidura russula). ko hezeak baino ez ditu behar, eta Gehienetan, baso hostogalkorretara eta aukeratzen ez dituen leku bakarrak bertako landaredira estu lotutako espeeremu oso lehorrak edo putzuduzieak dira, eta landa zabaletako hasietan nak dira, horietan zuloak egitea oso ere egoten dira. Ur-satitsuek eskakizun zaila delako. handiagoa dute, ibaiertzetako landarediaAzkenik, basoko ugaztun intsektiboren artean eta baso oso hezeetan soilik roaren arteko berezia saguzarrena bizi direlako (oro har, ubideetatik nahiko (kiropteroak). Oso ugariak dira hurbil). Habitata aukeratzeko orduan oso basoarekiko mendekotasun handiazorrotza ez den espezie bakarra satitsu goa edo txikiagoa duten espezieak, arrunta da; basoko ingurune askotan bizi bai egiteko eremutzat erabiltzen daiteke, bai ingurune autoktonoetan eta duten espezieak eta bai zuhaitzetabai basogintzak sorturiko inguruneetan. ko zuloetan aterpea hartuta kumeak Ugaztun intsektiboroen arteko kasu berehazten dituzten espezieak. Horien zia, duen bizimodua kontuan hartuta, artean, Euskadiko zuhaitz zonetako sator arrunta dugu (Talpa europaea). ohiko espezieak izateagatik, aipaBeraren jatorrizko habitata baso hostogarriak honakoak dira: ferra-sagugalkorra izan arren, nekazaritzaren hedaFerra-saguzar handia. zar handia (Rhinolophus ferrumepenaren eta, beraz, larrediak, laboranquinum), ferra-saguzar txikia (Rhinolophum hipposidetzak nahiz landazabalak ugaritzearen ondorioz, asko ros), ferra-saguzar mediterranearra (Ferra-saguzar txihedatu da. Izan ere, satorrak lurzoru sakonak eta nahikia (Rhinolophus euryale), ipar-belarihandia (Plecotus auritus), gau-zaguzar txikia (Nyctalus leiseri), basosaguzarra (Babastre-llus babastrellus), arratoi-belarri handia (Myotis myotis) eta Natterer saguzarra (Myotis natterei). Kiroptero horiek gehienek banaketa nahiko mugatuta dute, zuhaitz masa hostogalkor urrien eraginpean bizi direlako, habitat hori zuhaitz exotikoen birlandaketa baino egokiagoa baita gaueko kakalardo eta tximeletentzat. Era berean, zuhaitz urtetsuak urriak izatea ere (aterpea hartzeko edo kumeak edukitzeko zuloak dituzten zuhaitzak) faktore oso mugatzailea da espezie horietariko batzuentzat.

ohiturak dituzte, eta beraz, ez da erraza horiek basoan ikustea. Haragijaleak nekez ikusten dira, beraz, basoan horien presentzia detektatzeko metodorik ohikoena euren aztarnak (oinatzak nahiz gorozkiak, batik bat) bilatzea eta interpretatzea izaten da. Bost kuxin eta atzaparren markak dituen oinatzak aditzera ematen du horren jabea mustelidoen familiakoa dela, eta horixe da gure basoetako haragijale talderik ugariena. Horien artean, neurririk handieneko oinatzak lepazuriarenak (Martes foina) edo lepahoriarenak (Martes martes) izan daitezke. Lehenengoa espezie arrunta da Euskadin, eta bertako zuhaiztietan bizi da, batez ere haitzak dituzten baso autoktonoetan. Aldiz, lepahoria ur atlantikoak eta mediterraneokoak banatzen dituzten mendietako

Haragijaleak eta ungulatuak: basoko ugaztun handiak

Basoko ugaztunik gehienek gaueko edo arginabarreko Sagu lepahoriak.

Lepazuria.

Lepahoria.

Azkonarra.

pagadietan eta harizti urrietan baino ez da bizi. Bi espezie horiek ugaztun txikiz, hegaztiz eta fruituz elikatzen dira. Atzaparren markak luzeak izanez gero eta kuxinetatik oso urrun gelditzen badira, horrek esan nahi du azkonarraren (Meles meles) aurreko oinaren oinatza dela, eta horixe da ohiturarik zuhurrenak dituen mustelidoa. Aurreko erpe indartsuei esker, haragijale horrek lurpeko habiak egiten ditu basoko zonarik korapilatsuenetan. Habia horiek zenbait sarrera dute; gainera, tunel sare konplexua ere edukitzen dute, eta funtzio desberdineko bi ganbara mota: batzuk logelatzat eta kumeak hazteko erabiltzen dira, eta beste batzuk komuntzat. Atzaparren markak dituzten bost atzamarreko oinatzak tamaina txikikoak direnean, horrek esan nahi du bertatik bisoi europarra (Mustela lutreola) edo ipurtatsa (Mustela putorius) igaro dela; bi espezie horiek nahiko lotuta daude ibaiertzeko landarediari. Oinatzak oraindik ere txikiagoak izanez gero, segurutik erbinudearenak (Mustela nivalis) izango dira, mustelido hori nahiko ugaria baita baso autoktonoetan eta landazabaletan. Hala eta guztiz ere, erbinude zuri batenak ere izan daitezke (Mustela erminea), baina espezie horrek banaketa oso mugatuta du Bizkaian, hain zuzen ere, Karrantza haraneko mendietako larredietan eta Gorbeiako nahiz Urkiolako parke naturaletan baino ez da bizi. Katajinetan (Genetta genetta) eta basakatuaren 8Felis sylvestris) oinatzetan ez dira euren atzaparren markak ikusten, animalia horiek atzaparrak ezkutatu egiten baitituzte oinez ibiltzeko, eta horrek aditzera ematen du bi espezie horiek ez direla mustelidoen familiakoak. Horiei dagokienez, lehenengoak bost atzamar markatzen ditu eta

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

(Clethrionomys glareolus) basoko karraskaria da. Ez da oso ugaria, baina ondo banaturik dago lurralde historiko osoan, eta horren ohiko habitata hostogalkorren baso hezeek osatzen dute. Halako baso motako ohiko beste karraskari bat lursagu piriniarra da (Microtus gerbei); espezie hori basoen soilguneetako gramineoen artean bizitzera egokiturik dago. Euskadin karraskari oso ohikoa da eta ondo hedaturik dago basoetan nahiz landazabaletan.

25 EH 58 Zk.

EH 58 Zk.

Otsoa.

Gaztelatik egon diren migrazioen eta BIzkaiko Foru Aldundiko Kontserbazio Zerbitzuak Urdaibai Erreserban laurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran egindako askatzeen eraginez, gaur egun espezie hori lurraldearen zati handian bizi da.

Orkatza.

Ungulatuak kaskoak edo apatxak dituzten ugaztunak dira. Euskadin hiru espezie ditugu: orkatza, oreina eta basurdea. Laurogeiko hamarkadara arte, orkatzaren (Capreolus capreolus) banaketa Enkarterrira mugatzen zen Bizkaia. Bizkaiko gune horretatik gertaturiko berezko hedapenaren, Arabatik nahiz

naturalak zein artifizialak.

Bizkaiko orkatzak edozein baso mota okupatzen du,

Oreinaren (Elaphus cervus) banaketa, aldiz, askoz ere urriagoa da, eta Gorbeiako Parke Naturalera mugatuta dago; bertako populazioaren jatorriak berrogeita hamarreko hamarkadan Toledoko mendietatik ekarritako eta Parkeko isurialde arabarretan sartutako aleen birsartzean du oinarri. Orkatzarekin gertatu den bezala, basurdeak (Sus scrofa) ere hazkunde eta hedapen harrigarria izan du azken hamarkadotan Iberiar penintsularen iparraldeko eskualde handietan, nekazaritzako jarduerak bertan behera uztearen eta landarediaren trinkotasuna haztearen eraginez. Gaur egun, oreinak Bizkaiko baso natural guztiak eta koniferoen birlandaketak okupatzen ditu, hostozabalen basoekiko zaletasuna izan arren. Oso ugaria da Urdaibai Erreserbako artadi kantabriarretan eta inguruko eremuetan.

tzen dituzten espezieak Europa erdialdeko basoetan bizi direnak dira. Horietariko asko baso-basokoak dira; beste batzuk, berriz, basoetako soilguneen eta ertzen ustiapenean espezializaturik daude, eta habitat irekietara egokitzen ikasi dute. Euskadiko lurraldean ikus daitezkeen espezieen berri emango dugu, Jakina, horiek guztiak zuhaitz masa jakin batean bizi izatea zenbait faktoreren eraginezkoa izango da, hala nola, baso-azaleraren, lasaitasunaren nahiz kalitatearen (baliabideak, egitura, etab.) eraginezkoa.

Eguneko harraparien artean, gabiraia (Accipiter nisus) eta Aztorea (Accipiter gentilis) dira basoari hertsien loturik daudenak. Lehenengoa nahiko ugaria den bitartean, bigarren, ostera, espezie urria dugu eta tamainarik handieneko basoetara mugatuta dago. Batez ere baso naturaletan eta landatutako koniferoen baso urtetsuenetan harrapatzen dituzten hegaztiak jaten dituzte. Eguneko gainerako harrapariek basoan egiten dituzte habiak, baina elikatzeko neurri handiagoan edo txikiagoan eremu irekiak behar izaten dituzte. Espezierik ugariena zapelatz arrunta (Buteo buteo) da, eta ondoren miru beltza (Milvus migrans). Bi harrapari horiek janari-espektro oso zabala dute, batez ere miru beltzak, espezie hori sarritan joaten baita hondakindegietara janari

Basoko hegaztiak

Oreina.

Hegaztiak basoko ornodunen arteko talderik anitzenak dira. Euskadiko basoak bete-

Okil berdea.

Gabiraia.

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

bigarrenak lau. Katajineta biberridoen familiakoa da et animalia nahiko arrunta da Euskadiko basoetan, bai baso naturaletan eta bai landatutako pinudietan. Basakatua (felidoen familiako espeziea), aldiz, oso urria da, eta zonarik menditsueneko baso naturaletan baino ez da bizi. Etxeko katuarekiko hibridazioa da gure lurraldean oraindik ere mantentzen den espezie horren populazio txikien arriskurik handiena. Txakurraren eta otsoaren kasuan bezala, azeriak ere (Vulpes vulpes) lau atzamarren seinaleak markatzen ditu. Laurogeita hamarreko hamarkadaren hasierara arte, zalantzarik gabe, haragijalerik ugariena zen eta guztiz hedaturik zegoen Euskadiko basoetan. Hala eta guztiz ere, horren populazioen beherakada handia izan dute azken urteotan, seguruenik hazteriaren eraginez, gaixotasun horrek hilkortasun handia sortzen baitu. BIzkaiko basoetan dagoen azken haragijale espeziea otsoa da (Canis lupus); espezie hori XX. Mendeko lehenengo erdian desagertu zen gure lurraldetik, baina Gaztela iparraldeko populazioen eraginez berriro kolonizatu du BIzkaia. Gaur egun, otsoa Bizkaiko mugetako mendietatik ibiltzen da eta sarritan sartzen da gure lurraldera, hain zuzen ere, Gorbeiako mendilerroraino.

Miru beltza.

bila. Eguneko beste harrapariak nahiko urriak dira. Zuhaitz-belatza (Falco subbuteo) kostaldeko landazabalen ondoko basoetan bizi da eta batez ere. Ohitura zuhurreko espeziea da; txori txikiak eta intsektuak ehizatzen ditu basoen ertzetan, sarritan iluntzean edo egunsentian. Zapelatz liztorjaleak (Peris apivorus) hostozabalen basoak, batez ere hariztiak eta pagadiak, izaten ditu gogoko eta horietan liztorren eta beste intsektu batzuen larben bila ibiltzen da. Miru gorria (Milvus milvus) eta arrano txikia (Hieraetus pennatus) espezierik urrienak dira. Urte batzuetan Bizkaiak kumatzen dituzten bikote urriak ur-banaketako baso hostogalkorretan eta Urdu単a inguruan bizi dira. Azkenik, hor dugu arrano sugezalea (Circaetus gallicus) ere; ez da basoko harraparia, bere jardueraren zatirik handiena habitat irekietan hegan eginez garatzen baitu narrastien bila; hala eta guztiz ere, habiak egiteko basoak behar ditu. Batez ere basoko ohiturak dituzten gaueko hurrengo bi harrapari bakarrak ditugu Bizkaiko lurraldean: urubia (Strix aluco) eta hontza txikia (Asio otus). Lehenengoa oso ugaria da ia baso guztietan; hontza txikiaren presentzia ostera, oso urria da.

27 EH 58 Zk.

EH 58 Zk.

Usoak basoko hegazti fitofago handienak dira. Pagausoa (Columba palumbua) baso-basokoa den espezie bakarra da. Bizkaian, ur-banaketako hariztietan nahiz pagadietan eta Karrantza haranean egiten ditu habiak. Azken urte hauetan bikote gutxi batzuk Urdaibai Erreserbako artadi kantabriarretan hasi dira

Txepetxa.

Oilagorra. Tximbo burubeltza.

habiak egiten, bertako Ehiza Babeslekuan aterpeturik. Oilagorra (Scolopax rusticola) basoko zangaluze bakarra da, baina basoa batez ere habiak egiteko eta egunez babesteko erabiltzen du. Nekez egiten ditu habiak Bizkaian, seguruenik espezie honek ehizapieza oso preziatua izanik mendetako jazarpena izan duelako.

Paseriformeek hegazti habiagileen baso-komunitateko espezie eta ale kopururik handiena dute. Lurzorua elikatzeko erabiltzen dutenak honako hauek dira: zozo arrunta (Turdus merula), birigarro arrunta (Turdus philomelos), txantxangorria (Erithacus rubecula), amilotx mottoduna (Parus cristatus) eta kaskabeltz handia (Parus major), Txepetxak (Troglodytes troglogytes), tuntun arruntak (Prunella modularis), txinbo kaskabeltzak (Sylvia atricapilla) eta txio iberiarrak (Phylloscopus ibericus) oihanpeko zuhaixketan eta horren ertzetako sastraketan bilatzen dute janaria. Txinbo burubeltzaren (Sylvia melanocephala) kolonizazioa oraintsukoa da eta habitat horretan bizi da, kostaldeko artadietan. Garrapoak (Sitta europaea) eta gerri-txori arruntak (Certhia brachydactyla) zuhaitzen enborra eta adar lodiak arakatzen dituzte, eta adar meheak, batez ere, amilotx urdinak (Parus

caeruleus), kaskabeltz txikiak (Parus palustris) eta txonta arruntak (Fringila coelebs). Pinu-kaskabeltzak (Parus ater), erregetxo bekainzuriak (Regulus ignicapillus) eta buztanluzeak (Aegithalus caudatus) zatirik distalenak miatzen dituzte intsektuen bila, batik bat. Bestalde, euli-txori grisak (Musicapa striata), euli-txori beltzak (Ficedula hypoleuca) eta buztangorri argiak (Phhoenicurus phoenicurus) adituak dira intsektuak airean harrapatzen. Planifolioen basoetan ohikoa den beste espezie bat eskinosoa (Garrulus glandarius) da; korbido ikusgarri horrek basoko bazter guztiak arakatzen ditu hazien, fruituen, intsektuen eta beste hegazti batzuen arrautzen nahiz kumeen bila. Hegaztien banaketa basoetan: landarediaren eta klimaren eragina

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

Okilak zalantzarik gabe, batik bat basoko hegaztiak dira, Bizkaiko basoetako espezierik ugarienak eta hedatuenak honako hauek dira: okil berea (Picus viridis) eta okil handia, Picus major). Bi horiek eta guztietako baso helduetan bizi dira, baina okil berdea ugariagoa da soilgune ugariko basoetan, gehienbat lurzoruan harrapatzen dituen inurriekin elikatzen baita. Okil handiaren populazioak gorakada itzela izan zuen BIzkaian, laurogeita hamarreko hamarkadaren hasieran, koniferoen birlandaketak inbaditu zituztenean, habitat hori ordura arte oso gutxi erabiltzen baitzuen. 1989ko baso-suteek mesede egin zioten hedapen horri, hildako zuraren erabilgarritasunak gorakada handia izan zuelako, berori baita espezie honentzat elikatzeko substraturik garrantzitsuena. Okil beltza (Dryocopus martius), okilik handiena, orain dela hainbat hamarkada desagertuta zegoen Bizkaiko basoetan. Gaur egun, bikote batek edo bik Bizkaia birkolonizatu dute, etaKarrantza haraneko kontserbazio egoera oneko pagadietan bizi dira orain. Beste espezie bat ere aipatu behar da: okil txikia (Dendrocopus minor). Horri dagokionez, Bizkaiko populazioa, txikia izan arren, Iberiar penintsula osoko garrantzitsuenetarikoa da. Hostozabalen basoetan bizi da eta nahiko arrunta da zuhaitz autoktonoen basotxoak dituzten landazabaletan, baita haltzadi urtetsuetan ere.

Buztanluzea.

Hegaztiek eskualde jakina betetzeko modua, izan ere, janari erabilgarriaren eta ugaltze-garaian habiak egiteko leku egokiak egotearen araberakoa da. Bi faktore horiek estu lotuta daude habitataren ezaugarriei, batez ere landarediaren osaketari eta egiturari. Neurri handiagoan edo txikiagoan, hegazti espezie bakoitza janari mota zehatzerako egokiturik dago, eta horri substratu edo inguru jakinean bilatu beharko du. Hori, berriz, tamaina eta ezaugarri bereziak dituen lurralde batean kokaturik egongo da. Basoko hegazti-espezieen kopurua handia denez eta horien eskakizunak anitzak

Okil beltza. Euli-txori grisa.

daudenak izan ezik.

direnez, hegazti-komunitaterik anitzena duten basoak, izan ere, gaur egun bertako basoek zuten egituraren eta itxuraren antzik handiena dutenak izango dira. Hau da, beharrezkoa da baso handiak izatea, adin, egitura nahiz morfologia desberdineko zuhaitzak edukitzea, landare espezieetan aniztasun handia izatea, eta, oro har, egitura-heterogeneotasun handia (oihanpea, soilguneak, etab.) edukitzea. Hori dela eta, gaur egun ezaugarri horiek betetzen dituzten basoetan (batez ere, hedapen txikiko eta kontserbazio egoera oneko harizti urtetsuetan), eskualdeko basoko espezie guztiak ikusten dira, desagertua

Basoaren azalera handitzea funtsezkoa izan daiteke bizieremu oso zabalak dituzten hegaztien banaketarako, batez ere eskakizunik zorrotzenak dituzten espezieen kasuan. Txantxangorriak (Erithacus rubecula) hektarea erdi inguruko lurraldea betetzen du basoan, eta zuhaizdun eremu mota guztietara egokitzen da (laborantzalurak, lorategiak...). Okil beltzak (dryocopus martius), ostera, hektarea asko behar ditu eta horiek, gainera, zuhaitz helduak eduki beharko dituzte. Zuhaitzen adinak eragin handia du hegaztien faunaren dentsitatean eta osaketan, horren egitura eragiten baitu. Baso gazte batek, orokorrean, zuhaitz itxura homogeneoa dauka eta hegazti gutxi batzuek soilik dakite hori ustiatzen, bertako lurzorua irisgarria ez delako eta ada-

29 EH 58 Zk.

EH 58 Zk.

garria erabiltzen dute janaria erraz eskuratzeko moduan duten eskualdeak arakatzeko.

Kaskabeltz handia.

Basoa osatzen duten landare espezien identitateak eta aniztasunak ere badute eragina hegaztiren baten banaketan, baita ugaritasunean ere. Esate baterako, paridoen familiako kaskabeltz handia (Parus palustris) eta amilotx urdina (Parus caeruleus) baso hostogalkorretan soilik bizi dira, eta, alderantziz, horien familiakoek, pinukaskabeltzak (Parus ater) eta amilotx mottodunak (Parus cristatus) nahiago izaten dute koniferoetan bizi. Horren ondorioz, lehenengo biak urriak dira BIzkaian, eta bigarrenak oso ugariak, Pinus radiata espezieko zuhaitzak eta birlandaketetan erabilitako beste konifero batzuk arrakasta handiz okupatzen dituztelako. Basoko fruituak sortzen dituzten zuhaixken kantitatea ere faktore erabakigarria izan da hegaztien ugaritasunari eta aniztasunari dagokionez, heltze prozesuak dirauten bitartean, hegaztiok urtaroaren araberako janari horrek erakarrita joaten baitira bertara.

Beste gauza garrantzitsu bat ere badago, habitataren egiturak hegazti horien banaketan duen garrantziari

Amilotx mottoduna.

Amilotx-urdina.

dagokionez; basoen eta eremu irekien arteko dikotomia. Ugaltze-garaian, basoan bizi diren hegaztiek inguruko aukera trofiko guztiak osorik ustiatzen dituzte; horrela, urtaroa aldatzen denean eta basoko baliabideak murrizten direnean, hegazti askok bertatik joan beharra izaten dute. Hegazti batzuek euren ohiturak aldatu eta hurbileko eremuetan aurkituriko baliabideen soberakinak aprobetxatzen dituzte. Basorik gabeko habitat horiek basokoak baino produktibitate handiagoa dute eta bertako produkzioa urtaroaren araberakoa izan ohi da; bestalde, beste hegazti komunitate batzuek okupatzen dituzte eta, aldi horietan, hegaztiok ez dituzte inguruak eskainitako baliabide guztiak kontsumitzen. Horrela, janari erreserba garrantzitsua sortzen da udaren amaieran edo udazkenean, basoko ohiturak bertan behera uzten dituzten hegaztientzat, baita iparraldetik negua igarotzeko iristen diren hegaztientzat ere. Urtaro, habitat eta eskualde desberdinetan eskainitako baliabideen ustiapenean dagoen alternantzia hori da hegaztien migrazioaren oinarria; izan ere, hegazti horiek beren gaitasun ikus-

Janariaren erabilgarritasuna ez da habitat baten ezaugarrien araberakoa bakarrik, klimaren araberakoa ere bada. Tenperaturak landareen (esate baterako, fruituen heltzea) eta harrapakinen (adibidez, intsektuak edo narrastiak) jarduera baldintzatzen du. Hori dela eta, neguan hegazti gehienek alde egiten dute lurraldeko zonarik menditsuenetako basoetatik, bertan tenperatura baxuek modu drastikoan murrizten baitute janaria, negua bertan igarotzea ezinezko eginez. Mendiko basoetako hegazti horiek gure latitudeak utzi eta hegoalderago dauden eskualdeetarantz joaten dira, edo haranen barreneko aterpeak aprobetxatzen dituzte, edo kostaldeko landazabaletan eta basotxoetan pilatzen dira, zona horietan klima ez baita hain gogorra; bertan, Euskadira Europako erdialdetik eta iparraldetik iritsitako hegazti migratzaile askorekin partekatzen dituzte baliabideak.

Eskinosoa.

da porrot egiteko arriskua landare amaren hurbileko inguruan, fruituz beteriko landare bat horiek jaten dituzten animalientzat oso erakargarria delako. Gainera, bizirik ateHegaztiak eta ugaztunak, landareen ratzen diren hazienaliatuak tzat, landare amaLandare populazio batek mugarik gabe ren adaburuaren Arrosadia. iraun dezan helduek ondorengoak sortu azpian ernamuinbehar dituzte. Horretarako, sortzen duten tzea ez da bizirik hazi bakoitza bideragarria izan behar da, eta gainera, irauteko berme ona, inguru horretan lehia handia dagoanimaliek ez dute suntsitu behar eta ernamuindu egin elako bai ale helduarekin eta bai gainerako haziekin. behar du. Halaber, hazi horrek beste landare heldu Hau da, haziak sortzea ez da nahikoa: horiek barreiatu batzuekiko edo beste landaretxo batzuekiko lehia gutxi- egin behar dira, bizirik irauteko aukerak handiagoak ko lekuren batean erne behar du, bere etorkizuna ber- izateko eta, horrela, espeziearen ugalketa-eraginkortamatu ahal izateko. Ugalketa horretan oso handia izaten suna hobea izateko. Barreiatzea egiteko, landare batzuek haizea erabiltzen dute, beste batzuek ura eta beste zenbaitek animaliak. Azken kasu horretan, hazi batzuk animalien ilean edo azalean atxikitzen dira, gakoen, ileen edo substantzia itsasgarrien moduko dispositibo berezi batzuen bitartez. Beste batzuetan animaliek jakitokiak izaten dituzte. Esate baterako, eskinosoak (Garrulus glandarius) manipulatzen dituen fruituetako batzuk lurpean ezkutatzeko ohitura dauka, horiek neguan zehar jateko. Hegazti bakoitzak denboraldiko 4.000 ezkur inguru lurperatu ahal dituela kalkulatu da; horietariko asko ahaztuta gelditu eta udaberrian ernamuindu egiten dira.Katagorriak (Sciurus vulgaris) eta beste karraskari batzuek ere jakitokiak dituzte, eta horrela, ahazturiko edo galdutako haziak erraz ernamuintzen dira landare amarengandik urrun.

Pinu-kaskabeltza.

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

buruak garapen txikikoak direlako. Basoa zahartu ahala, soilguneak ireki, geruza desberdinak sortu, landarediaren aniztasuna gehitu eta zuhaitzen altuera nahiz enborren diametroa ere handitu egiten da. Janariak bilatzeko eta habiak kokatzeko substratuen aniztasunaren eta kantitatearen gehitze horren ondorioz, hegaztien dibertsitatea ere igo egiten da. Espezie batzuentzat oso kontu garrantzitsua da zur hilaren presentzia, jateko erabiltzen dituzten artropodo askoren larbak bertan garatzen direlako; horrez gainera, zuloak dituzten zuhaitz urtetsuak ere funtsezkoak dira espezie trogloditen ugalketarako.

31 EH 58 Zk.

EH 58 Zk.

Hegazti granibororik gehienek ez dute laguntzen askorik barreiatzean, haziak txikitu eta digeritu egiten baitituzte, horien lipidoak eta karbohidratoak lortzeko. Hala ere, horietako batzuek espezie barreiatzailetzat har daitezke, euren eginkizuna hain garrantzitsua ez bada ere. Esate baterako, pagausoak (Columba palumbus) batez ere pagatxak eta

ta, birigarro txikia eta garraztarroa), txinbo kaskabeltza eta txantxangorria dira. Udan, espezie horien intsektuak jaten dituzte, baina urtaro horretako fruituekin ere elikatzen dituzte kumeak (gereziak, huntza...).

Elorri-zuria.

ezkurrak jaten ditu udazkenean eta neguaren hasieran, baina baiak eta fruituak ere jaten ditu, eta hazirik txikienek inolako kalterik gabe zeharkatzen dute haren digestio-sistema.

Hala eta guztiz ere, barreiatzaile nagusiak landareen haziak horiei kalterik egin gabe jaten dituztenak dira. Animalia horiek janaria prozesatzera eta digerituko ez diren hazien lasta ahalik Gurbtza. eta lehen ezabatzera egokiturik daude. Mutualismo erlazio honetan (bi organismoentzat hobari handia), landareak animaliari janaria ematen dio, eta horrek haziak barreiatzen ditu. Mutualismo erlazio hori ez da espezifikoa. Hau da, landare bakoitzak hainbat espezie barreiatzaile ditu eta animalia frugiboro bakoitzak fruitu desberdinak jan ditzake. Landare talde batzuentzat, barreiatzailerik garrantzitsuenak hegaztiak dira eta beste zenbaitentzat, berriz, ugaztun haragijaleak. Esaterako, hegaztiak haginaren (Taxus baccata), elorri zuriaren (Crataegus monogyna) eta arrosadiaren (Rosa canina) barreiatzaile nagusiak dira, eta haragijaleek, berriz, gurbitza (Arbutus unedo) eta serbalak (Sorbus aucuparia eta Sorbus torminalis) barreiatzen dituzte.

Columba palombus

Euskadiko basoetan, hegazti barreiatzaile nagusiak zozoak edota birigarroak (zozo arrunta, birigarro arrun-

Hala eta guztiz ere, udazkeneko lehenengo fruituak heldu bezain laster, euren elikatzeko erregimena nahiko frugiboroa izan ohi da, fruituen uzta handiaren kontsumoa oso errentagarria izan daitekeelako, energiaren ikuspegitik begiratuta. Gainera, uda amaieratik, bertako populazio sedentarioei Europa erdialdetik eta iparraldetik iritsitako milaka kide batzen zaizkie; azken horiek negua gure lurraldean igaro edo bertan migrazio-eskala egiten dute, hegoalderago dauden lurraldeetarako bidean. Fruituen Basaerramua. uzta ugariari eta anitzari esker, hegazti migratzaile horiek berehala lortzen dituzte erreserba udazkenean eta energetikoak, eta horiek bidaianegu-tarte batean, tzeko eta neguan bizirik irauteko gure lurraldeko bermea osatzen dute. hegazti frugiboroen Hegaztiak basoetatik eta landapilaketarik handiezabaletatik ibiltzen dira janari nak egoteko. bila, eta euren dieta aldagarria Landazabaletan, da klimaren (tenperatura baxuehegaztiek batez kin intsektu gutxiago dago) eta ere fruituak jaten fruitu-uztaren ugaritasunaren dituzte: masusta arabera. Nolanahi ere, denbo(Robus ulmifolius), rak aurrera egin ahala, fruituak a t x a p a r r a amaitu egiten dira eta hegaztien (Lonicera spp.), Garraztarroa. dietan gero eta intsektu gehiago basaerramua sartzen da. (Euonymus europaeus), txorbeltza (Rhamnus alaternus), zumalakarra Zoritxarrez, Euskadiko paisaiak izandako aldaketa han(Frangula alnus), zuhandorra (Cornus sanguinea), diak murriztu egin du fruituen produkzioa eta aniztasuna, arbustua (Ligustrum vulgare), huntza (Hedera helix), eta horiek, batez ere, basotxoetan nahiz landazabaletaintsusa (Sambucus nigra) eta elorriak (Crataegus ko hesietan eta artadi kantabriarretan baino ez daude monogyna eta Prunus spinosa). Kostatik hurbilen dauorain. Horien presentzia lagungarria da habitat horietan, den artadietan eta landazabaletan, aldi berean, landare eta mediterraneoko zuhaixkak daude, eta horiek ere oso garrantzitsuak dira hegazti frugiboroen dietan. Esate baterako, ereinotza (Laurus nobilis), gurbitza (Arbutus unedo) edo endalaharra (Smilax , gorostia IIlex aquifolium) eta, neurri txikiagoan, hagina (Taxus baccata) lagungarriak dira mendiko basoetan neguan egoten diren hegazti frugiboroen alde urrien biziraupenerako. Zuhaixka autoktono horiek etxe berrien itxituretan erabiltzea (Euskadiko landazabalean egunetik egunera gehiago ikusten diren eraikinak) lagungarria izan daiteke paisaia horren aldaketak hegazti migratzaileen faunan sortzen duen eragin kaltegarria arintzeko. Zoritxarrez, kasurik gehienetan, jabeek eta loreZozo-arrunta.

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

Beste alde batetik, fruituak janari iturri oso garrantzitsuak dira animalia ornodunentzat. Horiek haziak jan eta, gero, euren gorozkien zatitzat pilatzen dituzte.Animalia horietariko batzuek fruituaren mamia atera edo haziak sakabanatzen dituzte, horrela, ernamuintzen direnen proportzioa murriztu egiten da, Hala eta guztiz ere, beste askok fruituak osorik irentsi eta haziak oso-osorik igarotzen dira digestio-trakturik. Azken kasu horretan, haziak landare amarengandik urruntzen dira, animaliak kaka edo oka egiten duen lekuraino, eta inguru horretan bizirik irauteko perspektiba hobeak dituzte (endozookoria). Barreiatze horretan hobaririk handiena lortzen duten landareak fruitu erakargarria eta estali gogorrarekin babesturiko hazia dutenak dira. Euskadin, hazien garai horretan parte hartzen duten animalia barreiatzaile nagusiak hegaztiak eta ugaztun haragijaleak dira. Hala eta guztiz ere, beste eremu geografiko batzuetan narrastiek, saguzar askok eta are arrain batzuek eginkizun barreiatzaile garrantzitsua dute.

33 EH 58 Zk.

EH 58 Zk.

Zozoek eta birigarroek lehen aipaturiko fruiturik gehienak jaten dituzte. Gainera, euren tamainari esker, diametro handiagoko fruituak ere jaten dituzte, adibidez, gereziak edo mahatsa. Ugaltze-sasoian, Bizkaiko espezierik ugariena zozo arrunta da (Turdus merula), zuhaizdun edozein paisaia motara egokitzeko duen gaitasunari esker, parkeetatik eta lorategietatik mendiko basoetaraino. Neguan, zozoek barruko basoetatik alde egiten dute eta klima leunagoko eremuetara joaten dira, batez ere kosta atlantikora edo mediterranear eskualdera. Gainera, udazkenean eta neguan Europa erdialdetik etorritako zozo asko jasotzen ditugu; horiek birigarro arruntaren (Turdus philomelos) eta birigarro txikiaren (Turdus iliacus) sarrera masiboarekin batera etorri ohi dira. Hegazti horiek guztiak batez ere kostaldeko landazabaletan eta bertako basotxoetan pilatzen dira, halako habitatetan ornogabe eta fruitu asko dagoelako.

Txatxangorria.

zi behar izan arren. Bi espezie horiek Euskadiko basorik gehienetan egiten dituzte habiak. Gainera, abuztuaren amaieratik abenduaren hasierara arte, Iberiar penintsulatik kanpokoak diren hegaztien kopuru handia iristen da

Garraztarroa (Turdus viscivorus) birigarrorik handiena da. Horren populazioak oso urriak dira kostaldean, gehien-gehienetan barrualdeko pagadietan eta hariztietan bizi delako. Hainbat horietan, batez ere, gorostiaren, elorri zuriaren, huntzaren, otsalizarraHostazuria ren (Sorbus aucuparia) eta hostazuriaren (Sorbus aria) fruituak jaten ditu. Hala eta guztiz ere, aipagaEuskadiko basoetan rria da mihuraren (Viscm album) fruituekiko duen zaleta- hazien barreiatzea egiten duten ugaztun haragijale nagusun handia, baita espezie hemiparasito horren sakabana- siak honako hauek dira: azeria, azkonarra, katajineta, ketan duen eginkizun garrantzitsua ere: baien muzilago lepahoria eta lepazuria. Horiek guztiak espezie generalislikatsua ezabatzeko, birigarroak enborraren azalaren tak edo oportunistak dira, hau da, euren dieta malgutasun aurka garbitzen du bere mokoa, eta horrela, hazi batzuk handiz aldatzen dute. Egoerak behartuz gero, harrapakizuhaitzaren arrakaletan ernamuintzen dira. Bere izen nak atzeman, sarraskia jan eta, uzta ona dagoenean, era zientifikoan duen viscivorus ezizenak mihura jateko duen guztietako fruituak nahiz baiak jaten dituzte. Ez dituzte zaletasuna adierazten du.Espezie horrek gogor defenda- fruituak osorik irensten, mamurtu egiten dituzte; hala eta tzen ditu janaria ematen dioen zuhaixkak, eta, bere sen- guztiz ere, frogatuta dago jaten dituzten landarerik gehiedotasunari esker, gainerako hegazti frugiboroak eta nentzat suntsituriko hazien kopurua oso txikia dela. tamaina txikiagoko beste birigarro espezieak ez dira ber- Adibidez, horren inpaktua ia deuseza da gurbitzaren, tara hurbiltzen. arrosadiaren edo masustaren kasuan, eta %25ekoa basoko Bestalde, hegazti txikiak izan arren, sagarraren fruituen kasuan txantxangorria (Erithacus rubecula) (Malus sylvestris). eta txinbo kaskabeltza (Sylvia atricaSalbuespenetariko bat ahuntzapilla) ere frugiboro handiak dira udazdarraren kontsumoan dago kenean. Moko txikia dutenez, ezin (Pistacia terebinthus), zuhaixka dute fruitu handirik jan, esate baterahorren hazirik gehienak suntsitu ko, basaranik handienak, eta, gehieegiten baitira. Mihuraren kasuan netan, 8 mm-ko diametrotik beherako haziak ez dira suntsitzen, baina fruituak jaten dituzte: batez ere, hunernamuintzeko aukera guztia galtzarena, intsusarena, basaerramuatzen dute, horiek jaten dituzten rena, zuhandorrarena eta endalahaharagijaleen gorozkiak gehienerrena. Hala eta guztiz ere, sarritan tan lurzoruan edo haitzetan geldimasusta ere jaten dute, horretarako tzen direlako. horren frutatxoak banan-banan erauKaskabeltza.

LUZORUA ETA MATERIA ORGANIKOAREN DESKONPOSIZIOA

urzorua lurreko gainazal kontinentalaren zatirik handiena estaltzen duen geruza da eta atmosferarekin kontaktuan dago. Litosferaren, atmosferaren eta biosferaren arteko fasea da, eta hiru osagai horien elkarreraginaren ondoriozkoa da; elkarreragin horren ondoriozko materialak, alfonbra bat balitz bezala, uretatik azaleratzen den material harritsua estaltzen du.Duchafour-ek emandako definizioaren arabera, inguru konplexua eta dinamikoa da eta honako ezaugarri hauek ditu: barruko atmosferaren presentzia, erregimen hidriko berezia, fauna nahiz flora jakinak eta zati mineral bat.

Lurzoruak guztiz aldatzen dira leku batetik bestera, horien eraketan parte hartzen duten faktoreak honako hauek baitira: harri amaren osaketa, klima, erliebea, jarduera biologikoa eta horien guztien jarduera denbora. Lurzoruaren osaketari dagokionez, esan daiteke oinarrizko osagaiak honako hauek direla: disolbatu gabeko osagai ezorganikoak, lurrazaleko harrien meteorizazioaren eta deskonposizioaren eraginez sortutakoa (zati minerala); organismo biziek erabilitako elikagai disolbagarriak; materia organiko biziaren edo hilaren mota batzuk; eta landareek eta lurpeko organismoek behar dituzten gasak eta ura.

Lurzoruaren izaera fisikoa bere zati mineralaren araberakoa da; horren ehundura, berriz, neurri desberdineko partikula mineralen proportzioak zehazten du. Partikula handirik gehienak (adibidez, harea eta legarra) ez dira kimikoki aktiboak; baina txikiek, batez ere buztin meheekin osatuta, eginkizun garrantzitsua dute, ioi mineralak (elikagaiak) pilatzeko eta trukatzeko eragile modura, eta ioi horiek landareen sustraiek erakartzen dituzte. Partikula ezorganiko txiki-txiki horien tamainak, ezaugarriek eta ugaritasunak, neurri handi batean, lurzoruak ura pilatzeko eta elikagaiak hornitzeko duen gaitasuna adierazten dute, eta hori funtsekoa da organismoak hazteko prozesu guztietarako. Lurzoruaren zati organikoa landare hondakinek eta animalia hondakinek osatzen dute, humus izeneko materia organiko amorfoaren kantitate aldakorrekin batera. Zati

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

zaintzako profesionalek aukeraturiko espezieak (gehienetan, kanpoko zuhaixkak) ez dira batere aproposak hegaztien faunarako.

35 EH 58

organikoa azaleko lurzoruaren %2-5 bitartekoa da eskualde hezeetan, baina %0,5etik beherakoa izan daiteke lurzoru aridoetan, edo %95etik gorakoa zohikatzezko lurzoruetan.

Lurzoruen osagai likidoari zientzialariek â&#x20AC;&#x153;lurzoruko disoluzioaâ&#x20AC;? esaten diote; batez ere usa da eta substantzia mineralak ditu bertan disolbaturik; oxigenoaren eta karbono dioxidoaren kantitate batzuk ere baditu disolbatuta. Lurzoruko disoluzioa oso konplexua da eta garrantzi handia dauka, landareen sustraiek horren bidez xurgatzen baitituzte janariak. Lurzoruan dauden gas nagusiak oxigenoa, nitrogenoa eta karbono dioxidoa dira. Gas horietako lehenengoa garrantzitsua da lurzoruko organismorik gehienak bizi daitezen, adibidez, bakterioak eta onddoak, eta horiek materia organikoaren deskonposizioa eragiten dute. Oxigenoaren presentzia ere funtsezkoa da landareen

EH 58 Zk.

Lurzoru motak

Lurzoruek itxura, emankortasun eta ezaugarri fisiko-kimiko asko dituzte, eurok osatzen dituzten material mineralean eta organikoen arabera. Lurzoru mota desberdinak kalifikatzeko irizpiderik errazenetariko bat kolorea da. Orokorrean, salbuespenak izan arren, lurzoru ilunak argiak baino emankorragoak dira, iluntasuna batzuetan humus kantitate handia egotearen eraginez sortua izaten delako. Zenbaitetan, hala eta guztiz ere, lurzoru ilunen edo beltzen kolorea materia mineralaren edo gehiegizko hezetasunaren ondoriozkoa izaten da; halako kasuetan, kolore iluna ez da emankortasunaren adierazlea.

Lurzoru gorriek edo gaztainkara-gorrixkek burdin oxidoen proportzio handia edukitzen dute (jatorrizko harrien eraginezkoa); horiek baldintza oxigenatuetan sortzen dira eta. Beraz, ez dute gehiegizko istiltzerik. Hori dela eta, kolore gorriak, orokorrean, lurzorua ondo drainatuta dagoela, gehiegizko hezetasunik ez duela eta emankorra dela adierazten du. Aldiz, horiak edo horixkak diren lurzoru gehienak emankortasun urrikoak dira. Horien kolorea oxigeno gabeziako egoeran osatu diren burdin oxidoen eraginezkoa da, eta hori ureztaturiko inguruetan gertatzen da. Lurraldeak drainatze txarra duela adierazten du. Lurzoru grisek burdina edo oxigeno gabeziak eduki ditzakete, edota gatz alkalino gehiegi (adibidez, kaltzio karbonatoa). Bestalde, lurzoruaren ehundura parametro oso garrantzitsua da haren kalitatea jakiteko, eta hori, berriz, lurzorua osatzen duten neurri desberdineko partikulen proportzioen araberakoa da. Lurzoruaren partikulak hiru motakoak dira: harea, limoa eta buztina. Hiru partikula horien proportzioen arabera, lurzoruen ehundura propietate desberdineko zenbait taldetan sailkatzen da. Materia organikoak lurzoruaren eraketan

Materia organiko freskoa -hau da, degradatu gabea- lurzoruaren gainean pilaturiko animalia eta landare hilen osagaiek eratzen dute: karbohidrato bakunak eta konplexuak (monosakarido-

ak, polisakaridoak, adibidez, zelulosa, almidoia edo glukogenoa, glikosilaminak, hemizelulosak, etab.); osagai nitrogenatuak (proteinak eta osagaiak, azido nukleikoak eta osagaiak, bitaminak, alkaloideak, etab.); lipidoak (koipeak, gantz-azidoak, argizariak fosfolipidoak, pigmentuak, bitaminak, etab,); azido organikoak (zitrikoa, fumarikoa, malikoa, malonikoa, sukzinikoa); polimeroak eta osagai fenolikoak (ligninak, taninoak, etab.), eta elementu mineralak.

Lurzoruak hondakin organikoen kantitate handia jasotzen du; horiek, berriz, lurzoruaren gainazalean pilaturiko landare nahiz animali jatorriko elementuek eskaintzen dituzte (hostoak, adarrak, fruituak...), edo lurzoruaren masan zuzen-zuzen sartzen diren zatiek ere eskaintzen dituzte (sustraiak). Gainera, lurzoruko materia organiko osoaren zati garrantzitsua osatzen dute mikroorganismoek eta fauna edafikoek. Materia organiko horrek zati mineralak baino proportzio askoz ere txikiagoak izaten ditu, baina lurzoruen propietateetan eta bilakaeran duen eragina zati ezorganikoak duena bezain garrantzitsua edota hura baino garrantzitsuagoa izan daiteke. Lurzoruaren Materia Organikoa, bestalde, izaki bizidunek sorturiko osagai horien guztien multzoa da; osagai organiko horiek degradazio (mineralizazio) prozesu nahiko aurreratuan egoten dira. Kimikoki aktiboak dira eta parte hartzen dute karbonoaren, nitrogenoaren, fosforoaren eta sufrearen zikloetan, baita burdinaren eta manganesoaren erredukzioan eta lurzoruan gertatzen diren beste prozesu askotan ere.

Lurzoruaren Materia Organikoa hori egonkortu egin daiteke, degradazio prozesua geldituta edo horren abiadura motelduta, eta hori, berriz, inguruneko faktoreek (tenperatura, pH-a, hezetasuna, eduki ionikoa, mikroorganismoen populazioak, etab.) eragina izaten dutenean gertatzen da. Horren eraginez, substantzia humikoak sortzen dira (humusa); egonkortasun handia eta lurzoruaren barruan gelditzeko gaitasun handia dute, eta gainera, partaidetza garrantzitsua dute buztinezko partikulak dituzten agregatu hidrojarkikorren eraketan, (hauek osagai espezifikoak dira eta garrantzi handia dute lurzoruaren propietateetan).

Prozesu multzo horren barruan, aipagarriak dira prozesu berezi batzuk, adibidez, zenbait autorek ondo mikroskopiko batzuek (Cladosporium, Penicillium, Trichoderma eta abar) eginkizunari buruz aipatzen dituztenak; onddo horien mizelioak lur-partikulak biltzen ditu, horrela lurzoruari ondo eutsi eta higadura eragozten du. Baina efektu hori iragankorra da eta desagertu egiten da mikroflora fungikoa desagertzen denean. Onddoen mizelioa produktu egonkor bihurtzen denean (humusaren zatia osatzen duten produktuak), agregatuek luzaro mantentzen dute urarekiko iraunkortasuna. Egitura hidrojarkikorren sorreran, bakterio-muzilagoek eraginkkortasun handia dute, batez ere Pseudomonas genero ordezkariek osaturikoek. Materia organikoa humifikazioaren ondorioz lurzoruan pilatzen da; mineralizazioaren eraginez, ostera, suntsitu egiten da. Material organikoen humifikazio abiadura parametro oso garrantzitsua da lurzoruaren oreka humikoa eta, beraz, emankortasuna baloratzeko orduan: humifikazioaren abiadura zenbat eta handiagoa izan, emankortasuna ere hainbat eta handiagoa izango da. Humifikazioaren abiadura hori erregulatzen duten faktoreak honako hauek dira: Hondakinaren izaera. Landare-hondakinetan, ligninak (nekez deskonposatzen den substantzia) zelulosaren eta hemizelulosaren zatirik handiena hartzen du, eta horrek atzeratu egiten du haien mineralizazioa.

Hezetasuna. Mikrobioen populazioa deskonposizio prozesurik gehienen eragilea da. Mikrobioak ugaritzeko, beharrezkoa da hondakinean bertan (zurtoinak eta hosto freskoak, etab.) edo lurzoruan ura egotea. Aireztatzea. Mikrobioen flora aerobioak jarduera handia-

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

hazkunderako, beharrezkoa baita sustraiek hori xurgatzea, euren prozesu metabolikoak garatu ahal izateko.

goa dauka oxigenazioa nahikoa denean, eta beraz, hobetu egin daiteke lurzoruaren laborantzarekin, drainatze onarekin, sats piloen disgregazioarekin, etab. Aldiz, baldintza anaerobioetan, humifikazioa apurka-apurkakoa eta ezosoa izan ohi da.

Tenperatura. Van`t Hoff-en legearen arabera, erreakzioko abiadura bikoiztu edo hirukoiztu egiten da, zona jakin batean urteko batez besteko tenperaturak 10Âş C-ko gorakada duen bakoitzean. Lege hori 5-40Âş C bitarteko soilik da baliozkoa; tenperatura hori gaindituz gero, osagai karbonatatuen oxidazioa eta nitrogeno galera oso handia da, eta, horren eraginez, murriztu egiten da bitarteko horretan sortzen den humusaren ongarri-balioa. 70Âş C-ko tenperatura gaindituz gero, galerak berriro ere txikiak dira, mikrobioen jarduerak mikroflora termofiloaren jarduerara mugatzen delako.

Elementu mineralen edukia. Mikrobioak ugaritzeko, beharrezkoa da elementu mineralak erabiltzea, esaterako, nitrogenoa, fosforoa, sufrea, kaltzioa eta beste batzuk. Hala ere, horien guztien artean, humifikazioan eginkizun garrantzitsuena duena nitrogenoa da, elementu mugatzailea baita. C/N erlazioa lurzoruetako hondakin organikoen kalitatea ebaluatzen duen parametroa da. Horri dagokionez, material organikoak ondoren adierazitakoaren arabera sailkatzen dira: Nitrogenoaren edukia, euren materia lehorrean, %2,4tik gorakoa duten materialak. Nitrogeno nahikoa dago eta, humifikazioan, nitrogeno minerala askatu eta horrek lurzorua aberastu eta landareen elikadura hobetuko du. Nitrogenoaren edukia, euren materia lehorretan, %1,2tik beherakoa duten materialak. Material organikoetan ez dago behar den beste nitrogenorik, eta horrela, mikroorga-

37 EH 58 Zk.

EH 58 Zk.

Lurzoruaren baldintzak: pH-a eta gazitasuna. Material organikoaren bilakaera egokia egoteko, pH-a 6 eta 7,2 bitartekoa izan behar da; 5,5etik behera, baldintzak ez dira hain onak eta flora azidofila garatzen da; pH-a 7,5etik gorakoa izanez gero, ostera, agertzen den flora basofiloa dela esaten da.

Oro har (bilakaera, morfologia, propietate fisiko-kimikoak, zati mineralarekiko lotura eta abar kontuan hartuta), materia organikoa oinarrizko hiru motatan sailkatzen da: mor; materia organiko “gordina”, oso gutxi aldatua;moder; materia organikoaren aldaketa handiagoa (azido fulbikoak eta aurrekariak) eta mull, materia organiko “gozoa”, oso eboluzionatuta (azido humikoak, horizontearen kolore oso iluna).

Adiera zorrotzean, “lurzoruaren materia organikoa” kontzeptuaren bidez fase hila adierazten da; hala eta guztiz ere, praktikan, kontzeptu horren barruan mikroorganismo biziak ere sartzen dira, ezinezkoa baita horiek aldaturiko gainerako material organikotik bereiztea. Lurzoruko organismoak

Naturala edo erdi naturala den edozein ingurunetan, funtsean, hiru organismo mota daude: ekoizleak, kontsumitzaileak eta deskonposatzaileak, eta ekosistemaren fun-

tzionamendu ona, berriz, euren arteko elkarreragin egokiaren araberakoa izango da. Ekoizleak energia kanpotik hartzeko eta substantzia organikoak sintetizatzeko (osagai ezorganikoetan oinarrituz) gaitasuna duten organismoek osatzen dituzte. Bakterio kimiosintetizatzaileak alde batera utzita (orokorrean nahiko urriak baitira), organismo ekoizlerik gehienak fotosintetizatzaileak dira, batik bat landare berdeak. Horiek eguzki-argiaren energia erabiltzen dute karbono dioxidoa asimilatzeko eta energia kantitate handiko konposatu organikoak sortzeko. Energia horren zati bat landareen arnasketa prozesuetan eta beste bizi-funtzio batzuetan erabiltzen da; gainerako zatiak, berriz, organismo kontsumitzaileek eta deskonposatzaileek erabiliko dituzte. Kontsumitzaileak organismo heterotrofoak dira eta ekoizleetatik edo beste kontsumitzaile batzuetatik lortzen dute janaria, gehienetan horiek janez. Horrenbestez, ekosistema baten barruan maila desberdinetako kontsumitzaileak bereizten dira: oinarrizko kontsumitzaileak, ekoizleetatik elikatzen direnak; bigarren mailako kontsumitzaileak, oinarrizko kontsumitzaileetatik elikatzen direnak; hirugarren mailako kontsumitzaileak, etab. Azkenik, deskonposatzaileen taldea dugu; organismo saprofagoak dira, materia hilarekin edo ekoizleek nahiz kontsumitzaileek sorturiko hondakinekin elikatzen direlako.

Prozesu horien bidez, ekoizleek sintetizaturiko materia organikoan biltzen den energia beste organismo maila batzuetara igaro eta, horrela, kate trofikoak sortzen dira. Prozesu horiek guztiek ekosistemako energiaren ziklo orokorra osatzen dute; ekosistemaren biziraupena ziklo horren funtzionamendu egokiaren menpe dago.

Organismo deskonposatzaileek maila guztietan jarduten dute; horrela, kontsumitzaileek eta ekoizleek arnasketan erabiltzen ez duten energia guztia euren gorputz hiletan eta hondakin produktuetan (iraizkinetan) pilatua geldituko da, eta energia hori, berriz, deskonposatzaileek aprobetxatuko dute. Landareek sintetizaturiko materia organikoaren %95 inguru kontsumitu barik gelditzen da; materia hori deskonposatzaileen esku gelditzen da, lurzoruko landare-materia gisa, gorputz hilekin eta maila guztietako iraizketaren produktuekin batera. Deskonposizioa, horrenbestez, organismo bat edo horren eratorriren bat bere elementuetan edo osagaietan apurka-apurka zatikatzen duen prozesua da. Deskonposizioa amaitzen denean, hasieran ikusitako animalia edo landare hondakina guztiz deseginda egongo da, haren egitura anatomikoak ez dira ezagutuko eta haren molekula organiko konplexuak molekula sinpleagoetan zatituta egongo dira. Prozesu horretan inguruko eragile biologikoek zein abiotikoen hartzen dute parte. Deskonposizioan energia askatu eta elikagai kimikoak mineralizatu egiten dira, eta horrela, elementu organikoak ezorganiko bihurtzen dira.

Deskonposizio-prozesuak bi fase ditu: materia organikoa suntsitzeko fasea eta degradatzeko fasea. Suntsitzeko fasean, hondakin organikoa zatikatu egiten da, bide mekanikoen bitartez, eta prozesuaren amaieran tamaina txikiko partikulak lortzen dira. Aldi berean, prozesu horren ondoriozko partikula txikiak garraiatu egin daitezke, zenbait eragileren bidez, jatorrizko iturririk urrun, eta horrela, materia organikoaren sakabanaketa gertatzen da. Bigarren fasean, lehenengoarekiko jarraitasunik gabe, materia organikoarekin degradazioa gertatuko da; partikula txikiak molekuletan desegin eta, hortik, karbono dioxidoa, ura eta gatz mineralak sortuko dira.

Animalia edo landare jatorriko hondakin organikoen deskonposizio prozesuetan parte hartzen duten ornogabe taldeak multzo taxonomiko oso anitzetakoak dira; gehienak ingurune edafikoari lotuta daude eta askotariko neurriak dituzte. Tamainan oinarrituriko sailkapenak daude. Horrela, mikrofauna aipatzen da gorputzak 100 um-tik

beherakoak direnean (esate baterako, errotiferoak eta nematodo batzuk); mesofauna aipatzen da tamaina 100 eta 200 um bitartekoa denean (adibidez, akaroak eta kolenboloak); eta azkenik, megafauna, tamaina 200 umtik goragoa denean, biomasa handia lor dezakeen multzoa berau (esaterako, koleoptero, diptero eta miriapodo batzuk, etab.). Talde horiek guztiek landare edo animalia hondakinak txikitzen dituzte eta suntsipen fasean parte hartzen dute. Taldeok lagungarriak dira hondakinak birbanatzeko eta lurzoruaren gainazaleko geruza eratzeko. Animalia deskonposatzaileen barruan, batez ere mediterraneoko eskualdean, nagusiak artropodoak dira eta horien taldeak dauka eginkizunik garrantzitsuena. Animalia deskonposatzaileak guztiz garrantzitsuak dira materiaren eta energiaren zikloen funtzionamenduan (batik bat, karbonoaren zikloan). Esan daiteke landare eta animalien hondakinetan eraginkortasunez jarduteko gaitasuna duen entomofaunarik gabeko lur-ekosistema batean azkenean aldaketa larriak gertatuko direla eta, horien eraginez, ekosistema hori aldatu eta bertako biodibertsitatea galdu egingo dela. Zuhaitz hilen kasua (Coarse Woody Debris, CWD) oso interesgarria da eta gaur egun haien garrantzia guztiz onartuta dago, bai basoko ekosistemen funtzionamenduari dagokionez eta bai organismo askoren aniztasunari dagokionez (ugaztunak, hegaztiak, anfibioak, ornogabeak, landareak, likenak eta onddoak). Horrenbestez, basoak irizpide ekologikoen arabera erabiltzeari buruz orain indarrean dauden basoko politiketan, biodibertsitate biologikoa eta konplexutasun funtzionala nahiz estrukturala handitzeko printzipioa sartzen ari dira, eta horretarako, hildako landareen hondakinak ondo erabili beharra dago. CWDaren bolumena oso garrantzitsua da onddo lignikolentzat eta horiek funtsezko eginkizuna dute degradazio prozesuetan eta, beraz, elikagaien zikloan. Komunitate fungiko deskonposatzailearen edo degradatzailearen segida

Materia organiko hilaren degradazioan substratuaren jarraituta dago; lehenengo eta behin, monomero bakunak erabiltzen dira, esate baterako, azukreak eta aminoazidoak; gero, polimero nahiko sinpleak, adibidez, zelulosa eta

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

nismoek lurzoruko nitrogenoa erabiltzen dute; beraz, landareekiko lehien hasten dira eta horrek aldi batean murriztu egiten du emankortasun nitrogenatua, mikroorganismoak hiltzean horien protoplasmako nitrogenoa mineralizatu eta berriro ere erabilgarri gelditzen delako. Horixe gertatzen da pinuen azikuletan (100/1) edo txilarren orbelean: nitrogeno gutxi daukate eta, hortaz, mugatu egiten da jarduera biologikoa. Horren ondorioz, eta euren materia organikoan erreakzio azidoko substantzia asko egotearen eraginez, koniferoen eta txilarren landarediak ekintza gutxi-asko azidifikatzailea izaten du.

39 EH 58 Zk.

EH 58 Zk.

Lehenengo taldean, bizirik dauden baina hiltzeko bidean diren landareak kolonizatzen dituzten onddoak sartzen dira. Onddo horiek geldi.geldi egoten dira, harik eta landare-ehunak ahuldu arte; gainera,onddo saprofitoek ez bezala, ostalarien defentsarako faktoreak jasateko edo gainditzeko gaitasuna dute, eta euren jarduera, berriz, ehunak hil arte mantentzen dute. Substraturik sinpleenak eta aprobetxagarrienak erabiltzen dituzte (azukreak etab.), eta beraz, deskonposatzaileen sekuentziaren zatiak dira. Landarea hiltzen denean, saprofito espezializatuagoek berehala botatzen dituzte bertatik.

Talde honen barruan daude hostoen eta fruituen gainazalean hazten diren onddoak, adibidez, Alternaria sp. (onddo mitosporikoak), Cladosporium (Micosphaerella-ren anamorfoa), Aureobasidium pullulans (Discosphaeria-ren anamorfoa) eta Botrytis cinerea (Botryotinia-ren anamorfoa).

Bigarren taldean onddo saprofito aitzindariak sartzen dira, eta horiei lizun aitzindari ere esaten zaie. Onddo horiek fresko dauden landare edo animali hondakinak kolonizatzen dituzte (batik bat, lehenengo taldeko onddorik ez dagoenean). Azkar hazi eta elikagai bakunak erabiltzen dituzte, ezin baitituzte polimero estruktural konplexuagoak degradatu (zelulosa etab.). Hedapen fase laburra dute, hau da, hazkunde tasa altuak eta bizi-ziklo laburrak dituzte, eta gainera, espora asexualen edo sexualen produkzio azkarra eta handia dute. Lehiakorrak dira, baina ez dute substratua defendatzeko gaitasun handirik. Ohiko genero batzuk honako hauek dira: mucor, Rhizopus, beste zigomizeto batzuk, askomizeto batzuk eta onddo mitosporikoak. Landare motaren araberako elikadura-espezializazioak mikroflora desberdina sortzen du talde honetan; horrela, gramineoek espezie-mul-

rren mailako inbaditzaileak), eta horrelakoak fase guztietan egon daitezke. Batzuek onddo zelulitikoei estu lotuta hazteko gaitasuna dute eta beste batzuek eragindako deskonposizioaren ondoriozko zenbait produktu erabiltzen dituzte; adibidez, horixe da Thermomyces lanuginosus onddoaren kasua. Orokorrean, elikaduraren aldetik dira oportunistak: elikagai batzuen maila baxuak erabili ahal dituzte eta beste onddo batzuen produktu metabolikoak onartzen dituzte. Zuraren kolonizazioa

tzo desberdina dute beste belar edo zurezko batzuen aldean. Belar hilak eta hostoak edo zurak ere ez dira gauza bera.

Hirugarren taldean onddo zelulolitikoak sartzen dira (polimeroen degradatzaileak). Horiek 2. taldekoen aldi berean has daitezke kolonizatzen, baina ziklo luzeagoa dute; gainera, euren entzimek polimero estruktural nagusiei eraso egiteko aukera ematen diete, adibidez, zelulosari, hemizelulosari edo beste batzuei (lipidoak, proteinak, almidoia etab.). Onddo horiek finkatu ondoren, euren baliabidea defendatzen dute lehiakidegaien aurka, eta inhibitzaileak sortzen dituzte. Sarritan euren mizelioaren zati bat erabiltzen dute, handiagoak edo txikiagoak izan daitezkeen fruitu-gorputzak sortzeko. Izan ere, polimero naturalik gehienak degradatzen dituzte. Onddo horiek mikrohabitat (mikroespazio) desberdinak ustiatzeko gaitasuna dute, eta beraz, horietariko batzuk batera bizi daitezke leku berean.

Laugarren taldean onddo lignozelulolitikoak sartzen dira, polimero degradagaitzak (egoskorrak) degradatzen dituztenak; degradazioaren azken fasean (deskonposizioa) nagusitzen dira.Onddo horietariko asko basidiomizetoak dira, batez ere lignina degradatzen dutenak; keratina degradatzen dutenak, berriz, dermatofito patogenoak dira. Landareen zelulosaren zati bat estu lotuta dago ligninari eta beste taldeetako onddoek ezin dute erabili. Onddo lignozelulolitiko hauetan, nitrogenoaren presentziak ligninaren degradazioa eragiten du. Lehen esan dugunez, deskonposizio tasan eragina duen faktore erabakigarri bat C/N erlazioa da, eta erlaziorik egokiena 30/1 izaten da. Materialen batean proportzioa 100/1 bada (gariaren lastoa 80/1; zerrautsa 300-1.250/1) argi dago nitrogenoa faktore mugatzailea izango dela, karbono guztia erabili baino lehen. Beraz, zura kolonizatzen duten onddo batzuek N maila oso baxuetan hazteko gaitasuna dute eta nitrogenoa eraginkortasunez erabiltzeko egokiturik daude. Talde horren barruan sartzen dira ardagairik gehienak: Formes fomentarius, Trametes gibbosa angiospermoetan edo Heterobasidion annosum koniferoetan. Azkenik, onddo oportunisten taldea aipatu behar da (biga-

Zura, lurzorura iristen den material hilaren laurdena, nekez degrada daitekeen materiala da, eta beraz, deskonposatzaile askorentzat ez da substratu erabilgarria. Zelulosaz (pisu lehorraren %4050), hemizelulosaz (%25-40) eta ligninaz (%20.35) osaturik dago, eta azukre erabilgarrien portzentajea oso baxuak ditu. Gainera, N eduki baxua dauka (C/N zatidura 500/1 da, gutxi gorabehera), eta fosforo kantitate txikia. Bestalde, zurgiharrak onddoentzat toxikoak izan daitezkeen substantziak ditu: angiospermoetan taninoak, eta gimnospermoetan, berriz, fenolak eta terpenoak.

Hala eta guztiz ere, orokorrean esan daiteke onddoek bakterioek baino ekipamendu hobea dutela zuraren degradaziorako, bai euren forma eta bai hazteko modua nahiz ahalmen entzimatikoa kontuan hartuta.

Zuhaitz erori berriek azukreak dituzte erradio parenkimatikoetan, eta bakterioek eta onddo aitzindariek berehala kolonizatzen dituzte halako erradioak; azken onddo horiek, gainera, batzuetan tindatu egiten dute zura. Fase labur hori igaro ondoren, zura onddo espezializatuek soilik degradatzen dute (askomizetoak eta basidiomizetoak), eta horiek hiru taldetan sailkatzen dira, sortzen duten deskonposizio motaren arabera: Usteldura biguna eragiten duten onddoak. Zelulosa eta hemizelulosa degradatzen dituzte eta lignina degradatzeko gaitasun oso urria dute; beraz, azken hori ukitu barik gelditzen da. Erasotzen duten entzimak zelulasak dira eta hedapen gaitasun urria dutenez, hifen inguruan barrunbe errondoideak sortzen dira. Talde honetako ondo guztiek n maila handiak behar dituzte eta ugariak izaten dira, esate baterako, hasietako zutoinetan, inguruko lurzoruan dagoen N eskura dutelako. Talde honetakoak dira askomizeto eta onddo mitosporiko batzuk

Xylaria polymorpha.

(Humicola sp., Phialophora sp.).

Usteldura marroia (edo kubikoa) eragiten duten onddoak. Batez ere basidiomizetoak dira, poliporazeoen taldekoak (adibidez, Piptoporus betulinus, Fomitopis pinicola etab.), edo erresupinatuen taldekoak, esaterako, Serpula lacrymans; azken hori garrantzitsua da zurezko eraikuntzen suntsitzailea den aldetik. Usteldura marroiaren eragileak direla esaten da, zurak zelulosaren eta hemizelulosaren zatirik handiena degradatuta eta lignina egoera onean edukitzean hartzen duen kolorearengatik. Usteldura irregularra da, hau da, zona batzuk guztiz degradaturik daude eta beste batzuk ez. Horrek haustura-lehorrak sortu eta kuboen edo adreiluen itxura eragiten du.

Usteldura zuria eragiten duten onddoan. Askomizetoak (Xylaria hypoxylon) nahiz basidiomizetoak (Bjerkandera adusta, Stereum hirsutum, Phlebia radiata...) izan daitezke, eta azken horiek ohikoagoak dira. Zelulosa, hemizelulosa eta lignina gutxi gorabehera aldi berean degradatzen dituzte, eta zura zuri eta zuntz askorekin gelditzen da. Zelulasak erabiltzen dituzte eta oso eraginkorrak dira N erabiltzean. Naturan Trametes generoko espezieak daude eta horiek 1600/1eko C/N erlazioarekin jardun dezakete. Gainera, ligninaren degradazioa aerobioa da nahitaez, hau da, oxigenoa behar du, eta beraz, urpeko enborretan ez da halakorik gertatzen.

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

hemizelulosa, eta azkenik, kimikoki konplexuenak eta egoskorrenak diren polimeroak, esaterako, lignina edo keratina. Horrenbestez, lau onddo-multzo deskonposatzaile bereiz daitezke, substratuari dagokionez duten espezializazioaren arabera:

41 EH 58 Zk.

EH 58 Zk.

ehenengo geruza edafikoetan bizi den fauna ugaria eta anitza da. Talderik garrantzitsuenak, biomasa edo indibiduo kopurua kontuan hartuta, nematodoak, oligoketoak (linbrizidoak eta enkitreidoak), akaro oribatidoak eta kolenboloak dira. Hala ere, aipagarriak dira batez ere moluskuak, miriapodoak (diplopodoak), isopodoak, araneidoak, koleopteroak eta dipteroak.

Nematodoak barrutik hutsik dauden zizare zilindrikoak eta luzangak dira, eta ez dute segmentaziorik. Mundu osoan hedaturik daude eta forma parasitoak nahiz bizitza askekoak dituzte. Oso ugariak dira hostozabalen basoetako lurzoruetan. Landareen sustraietako protoplasma bizia jaten dute (fitofagoak), baita organismo deskonposatzaileak (onddoak edo bakterioak) edo beste animalia batzuk ere (haragijaleak). Fitofagaoak garrantzitsuenak dira nekazaritzako lurretan eta batzuetan kalte handiak sortzen dituzte uztetan. Fungiboroak edo mikrobiboroak gehienbat basoetako lurzoruetan egoten dira, onddoak, algak edo bakterioak jaten dituztelako eta lurzoruetan egoten dira, onddoak, algak edo bakterioak jaten dituztelako eta lurzoruko materia organikoa deskonposatzeko prozesuetan osagai garrantzitsuak direlako. Kasu honetan, mikrofloraren barreiatzailetzat duten eginkizuna ere oso garrantzitsua da. Taldearen ekologian eragina duten faktore abiotikoen artean, aipagarriak dira lurzoruaren eduki hidrikoa eta porositatea. Nematodoak, euren gorputzaren mugimendu uhindunari esker, lurzoruko partikulen arteko hutsarteetatik mugitzen dira; partikula horiek bustita eta ur-geruza mehe batez inguratuta egoten dira. Hala eta guztiz ere, lurzorua ureztaturik egoteak ez die mesederik egiten, igeri egiteko gaitasunik ez dutelako, ezta lurzorua lehorregi egoteak ere, halakoetan metabolismoa murriztu eta bizitza sorrean sartzen direlako (anhidrobiosia). Egoera gogorrei aurre egiteko metabolismoa murrizteko duen gaitasuna, berriz, kriptobiosi fenomenoaren bidez agertzen dute, eta fenomeno hori,

bestalde, zenbait faktore jaisten direnean sortzen da, adibidez, O2 (kasu honetan anoxibiosi deitzen zaio), gatzen kontzentrazioa (osmobiosia) edo tenperatura (kriobiosia). Gaitasun horri esker nematodoek ondo egiten diete aurre egoera zailei, eta gainera, baldintza edakifoak lehengoratu ondoren berriro ere bizitza arrunta egiteko gaitasuna dute.

Zizare edo oligoketoek fauna edafikoan osatzen duten taldea aspaldi-aspalditik ezaguna da, nekazaritzarako onuragarriak direlako. Animalia anelidoak dira, hau da, euren gorputza eraztun askok osatzen dute eta tamaina handikoak dira; horrenbestez, megafaunaren barruan sailkaturik daude. Hiru zizare kategoria daude, euren janari-preferentziak kontuan hartuta: geofagoek lur kantitate handia igaroarazten dute hestetik, limikolak urez beteriko inguruneetan bizi dira, eta saprofagoek orbela edo materia organikoa jaten dute.

Ohitura ekologikoak kontuan hartuta ere hiru kategoriatan banatu ahal dira. Epigeoak txikiak dira, lehenengo horizonte edafikoetan bizi dira, orbela jaten dute eta zuloak egiteko gutxi egokiturik daude. Anezikoak tamaina ertainekoak dira, zulo bertikalak egiten dituzte eta gainazalera igotzen dira elikatzeko. Endogeoak handienak dira eta zulo horizontalak egiten dituzte geruzarik sakonetan. Zizare askoren indusketa-gaitasunak, babesa emateaz gain, lurzoruarekin nahasita dauden edo gainazalean dauden elikagai organikoak ere eskaintzen dizkie. Zizareen jardueran gauzarik interesgarriena, izan ere, euren digestio-hodian gertatzen den materia organikoaren eta mineralaren arteko nahastea da; horrek multzo humiko-buztintsu egonkorrak sortzen ditu, eta gainera, mikroorganismo deskonposatzaileen eta deskonposatu beharreko materiaren arteko kontaktua eragiten du. Horri dagokionez, materia organikoaren C/N erlazioa murriztu eta 20tik behera finkatzen da; hortaz, nitrifikazioa errazten da.

Enkitreidoak lunbrizidoeengandik hurbil dauden anelidoak dira; uretan, itsasertzean eta lehorrean bizi dira. Kolore zurbila edo iluna dute, eta euren neurriak 10-20 mm bitartekoak dira; horrenbestez, lehengoak baino askoz ere txikiagoak dira. Deskonposatzen ari den landare-materia jaten dute, eta materia horretan ugaria da onddoen mizelioa. Landare-materiaren zati bat kontsumitu eta neurri batean deskonposatu egiten dute; horrela, mikroorganismo deskonposatzaileek errazago egingo diote eraso. Batez ere koniferoen eta hostozabalen baso epeletan egoten dira, horiek Mor motako materia organikoa sortzen baitute. Baso horietan oihanpearen geruza gutxi garatuta daude, pH azidoko lurzoruak daude, deskonposatu gabeko materia organikoa ugaria da, humifikazioa geldoa da eta onddo ektendomikorriziko asko dago. Akaroen taldearen barruan, jarduerarik biziena dutenak oribatidoak dira; espezie aniztasun handia eta indibiduo kopuru dute. ·Goroldio-akaroak eta “kalakalardo-akaroak” izenekoak dira. Antzina-antzinatik talde hau ingurune edafikoei lotuta dago (badaude Jurasikoko fosilak); hala eta guztiz ere, dibertsifikazio maila handia hartu dute, ingurune edafikoa egonkortasun handikoa izan arren.

Oribatidoen eginkizun ekologikoa, kolenboloen kasuan ez bezala, “K”-ren estrategen taldekoak direlako azaltzen da neurri handi batean. Izan ere, metabolis-

Oribatidoek forma eta neurri asko izaten dituzte; elikatzeko eremodu asko izaten dute.

mo baxua, emankortasun txikia, bizitza luzea eta populazio egonkorrak dituzte. Taldearen aniztasunaren zatirik handiena horizonte organikoetan pilatzen da, Mor edo Moder motako humusa duten horietan (espezie hemiedafikoak). Geruza mineraletan, aldiz, espezie gutxi bizi da (espezie euedafikoak).

Animalia hauen metabolismoak lurzoruaren metabolismo osoaren proportzio txikia egiten duela frogatu da, eta horrek esan nahi du euren eskuhartze zuzena ez dela garrantzitsua; aldiz, euren zeharkako esku-hartzea erabakigarria da egoera askotan. Akaroen ekintza hondakinen zakuaren teknika erabiliz gera daiteke agerian. Hondakinak neurri desberdineko sare-begia duten zakuetan sartu eta lurzoruaren gainazalean edo horren barruan kokatzen dira. Zakuen kolonizazioaren segida hauxe da: lehenengo eta behin, espezie aurrendariak sartzen dira (gutxi dira, baina populazio handiak garatzen dituzte); gero, deskonposizioak aurrera egin ahala, gainerako oribatidoak sartzen dira. Horrek agerian uzten du animalia horien ekintza deskonposiLurzoruko akaro oribatidoek tegumentu gogortuak eta, sarritan, ilunak izaten dituzte. Kolenboloek, aldiz, zioaren fase helduei lotuta tegumentu biguna eta, gehienetan, zurixka izaten dagoela. Heldu aurreko fasedute. ei dagokienez, badirudi ninfek

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

FAUNA EDAFIKOA ETA HORREN EKINTZA

Zizareen taldea mull motako humusari lotuta dago, hau da, baso hostogalkorretako eta mistoetako lurzoruetako humusari; bertan, populazioak lurzoruko fauna osoaren biomasaren %80ra iristen dira batzuetan. Larredietan ere garrantzitsuak dira eta %60-70era irits daude. Aldiz, pinudietan eta baso mediterraneoko xerofiloetan ia ez dago oligoketorik. Lurzoruaren metabolismo osoaren ikuspegitik zizareen garrantzia ez da hain handia eta euretan zehar energia gutxi igarotzen da. Lurzoruaren drainadura eta aireztapena hobetzen dituen zulo-sarea egitean datza zizareen ekintzaren garrantzia. Horrek handitu egiten du airearen eta lurzoruaren arteko kontaktu-azalera; mikroorganismoek errazago egiten diote eraso materia organikoari eta horren deskonposizioa azkartu egiten da. Batzuetan, oligoketoek 5 aldiz handitzen dute eraso daitekeen azalera. Azken baten, zizareen jarduera oso garrantzitsua da materia organikoa humifikatzeko eta degradatzeko prozesuetan, eta horrela, landareek asimilatzeko moduko elikagai gehiago askatzen da.

43 EH 58 Zk.

EH 58 Zk.

Taldeari lurzoruaren barruan ematen zaion garrantzia, hortaz, zeharkakoa eta elikadura moduen aniztasun handiaren ondoriozkoa da. Oribatido makrofitofagoak zurez elikatzen dira (xilofagoak). Ptirakaridoek edo karabodidoek galeriak zulatzen dituzte hostoen, adarren edo pezioloen barruan. Mikrofitofagoek (adibidez, opidoak eo damaeidoak) mikroflorako elementuak jaten dituzte: onddoak (mikofagoak), algak (fikofagoak) eta bakterioak. Panfitofagoek, berriz, mikroflora eta landare-materialak Antena luzeak eta adar biko isats-furka dilur kanpodeidoen ezaugarriak hartzen dituzte. Horietariko batzuek nemato- dira; intsektu primitivo hauek, kolenboloak bezala, lehenengo geruza doak ere jateko gai dira. Espezifikotasunari edafikoetan bizi dira. dagokionez, espezie batzuk oso espezializaaren ondorioz (fungistasia edo bakteriostasia). Hau da, tuta daude elikaduran, batez ere mikofagoak, eta beste fungiboroek onddoen populazioak kontrolatzen dituzte, batzuk ez horrenbeste. Bestalde, badira landare-materia horien neurriz gaineko hazkundea eragozteko, eta, aldi jaten dutenak, bai bizirik edo bai apur bat degradatuta (xiloberean, ereintza-lanak egiten dituzte deskonposatu behafagoak), eta saprofagoak ere hortxe daude: zelulosa rreko gainazal berrietan. degradatzen dute, digestio-hodian daramaten bakterio sinOribatido edafikoen funtzio ekologikoaren beste alderdi bionteen entzimei esker. aipagarri bat deskonposizio-produktuak beheko geruzetaTaldeak prozesu edafikoan duen garrantzia, azken batean, ra eta sustrai sakonek ura eta janariak xurgatzen dituzten mikroorganismoen eta onddoen hazkundea eta banaketa zonetara garriatzea da. Sustraien muturretatik hurbileko sustatzean oinarritzen da, horiexek baitira benetako dessakoneretan, sarritan oribatidoen iraizkinen kantitate hankonposatzaileak. Horrenbestez, lotura estua ezartzen da dia egoten da. Amaitzeko, esan behar da xilofagoek sunoribatidoen eta onddoen artean: onddoen ugaritze masitsitu egiten dutela material organikoa, euren ahoko piezeboak oribatidoen ohiko hazkundea eragozten du, eta kin, eta, horren eraginez, mikroorganismoek erabiltzeko akaro horien ekintzaren eraginez onddoak ez dira gehiegi moduko ukipen-azalera handitu egiten da. Digestio-hodia ugaritzen eta, beraz, degradazioa ez da gelditzen onddozeharkatzen duten materialak, neurri batean deskonposaren edo bakterioen gehiegizko ugaritzearen edo zahartzetu ahala, errazago erasotzeko modukoak izaten dira. Hortaz, oribatidoek bizkortu egiten dute materia organikoaren deskonposizioaren abiadura, bai berori jaten dutelako, bai mikroorganismo nahiz onddo populazioen erregulatzailetzat jarduten dutelako, edo bai eraso daitekeen azalera handitzen dutelako material organikoaren masa trinkoetan.

Haragijale litobidoek (ehunzangoek) miriapodo edafikoen barruko talderik ugariena osatzen dute.

Akaro gamasidoek talde kosmopolita osatzen dute eta era askotako habitatak okupatzen dituzte, parasitikoa tartean dela. Bizitza askeko harrapariak diren espezieak lurzoru organikoan edo orbelean bizi dira, eta bertan, nematodoak, enkitreidoak edo mikroartropodoak nahiz horien arrautzak jaten dituzte. Beste batzuk saprofogoak, mikofagoak, bakteriofagoak edo polenifagoak dira.

Kolenboloak intsektu aptero primitiboak dira eta haien taldea, kopuruaren aldetik, oso garrantzitsua da lurzoru mota guztietan, biomasa txikia eduki arren. Tamaina ertainekoak dira (1-8 cm bitartekoak) eta euren gorputzean burua eta pare bat antena nabarmentzen dira; ez dute begi konposaturik eta toraxean 3 hanka pare dituzte; abdomenean hodi bentrala dute, baita isats-furka ere, eta horren bidez jauzi egiten dute. Bestalde “r”-aren estrategak dira, tasa metaboliko altua eta ugaltze-tasa altuak dituztelako. Hala eta guztiz ere, lurzoruaren metabolismo osoari dagokionez, ez dira garrantzi handikoak larredietan, eta apur bat garrantzitsuagoak dira basoetan: kasurik onenean, biomasa osoaren %7ra eta metabolismo osoaren %16ra iristen dira.

Talde honek, lehen azaldu ditugun beste talde batzuen Sasieskorpioiak eta aramuak ere fauna edafikoaren kasuan bezala, zeharkako partaidetza dauka lurzoruaren barruan daude, baina horien espezie kopurua akaroena eta eraketan. Material organikoak erauzten dituzte zeharkako kolenboloena baina txikiagoa. ingestioaren bidez; zatikatzea eragin eta beste eragile deskonposatzaile batzuen erasoa errazten dute. Kontuan hartu Batzuetan kolenboloen eta akaroen populazioak lurzoruabehar da kolenboloak zelulosa-materialekin elikatzeko ren baldintzen adierazletzat erabili izan dira. Ikerketek agegauza direla, horrek mikroorganismoen erasoa eduki baino rian jarri dutenez, badira ingurune azidoen edo basikoen lehen, baina ingestioa errazagoa da deskonposizio organi- adierazle diren espezieak, eta beste zenbaitek, berriz prekoa aurreratuago dagoenean. Kolenboloek beste dieta ferentzia zabalagoak dituzte. Hala eta guztiz ere, kolenbomota batzuk ere badituzte, adibidez, onddoak, algak eta loen banaketan faktorerik garrantzitsuena lurzoruaren hezeartropodoak, ziurrenik artropodo hilen hondarrak, taldea ez tasuna da. Izan ere, baldintza hidrikoak adierazten dituzten baita harraparia. Horri dagokionez, hestean kitina deskon- espezieak daude: espezie hidrofiloak, mesofiloak edo xeroposatzen duten bakteriak dituztela egiaztatu da, eta horrek filoak. esangura garrantzitsua du, hildako artropodoen bildukiak Tegumentu biguna dutenez, beste animalia batzuek jan egimineralizatzeko gaitasuna eman dielako. ten dituzte, adibidez, akaro edo intsektu harrapari batzuek, Lurzoru mota batzuetan, kolenboloen iraizkinen hondakin eta beraz, energiaren transferentziaren zati garrantzitsua asko agertzen da, eta horrek agerian jartzen du fauna osatzen dute, lurzoruaren kate trofikoen bitartez. horren jarduera: halako kasuetan “intsektuen mull” delakoa Beste talde garrantzitsu bat diplopodoena da (milazangoaipatzen da. Beste alde batetik, enkitreidoen iraizkinek ere ak); hauek talde erreliktikoa baina garrantzitsua osatzen jatorri koprogenoa duten geruza edafiko horien eraketan dute basoetako faunaren barruan. Janariak hartu eta txikiesku hartzen dute. tzeko, buruan masail pare bat dute, eta “gnatokilario” izeneko pieza bakoitia. Enborraren antolaketa diplosomatiko metamerikoak, baita hanken jarrera hurbilak eta kutikula kaltzifikatuak ere, aditzera ematen dute indusketabizitza edafikora bikain egokiturik daudela. Espezie asko zirkula edo esfera osatuz biribilkatzeko egokiturik daude. Materia organikoaren eduki altua duten geruza edafikoetan bizi dira, baso epeletan edo tropikaletan. Milazangorik gehienak saprofagoak dira eta gutxi-asko deskonposatutako landare-hondakinez elikatzen dira, baita ugaztun belarjaleen gorozkiez ere. Ikerketa batzuek erakutsi dutenez, irentsitako materialaren %50 aprobetxatu egiten dute eta gainerakoa, berriz, deskonposizio maila altuarekin gelditzen da. Egindako deskonposizioa gehienekoa izan da datu horiek lortzeko egin diren behaketetan; hala eta guztiz ere, errendimendua aldatu egiten da jandako hostoen aurretiazko deskonposizio mailaren arabera. Beste kasu batzuetan ikusi denez, miriapodo askok hosto kantitate handiak igaroarazten dituzte euren

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

Akaroen barruan aktinedidoak daude; horiek ugariak dira lurzoruan, eta janari ohitura oso anitzak dituzte.

helduek baino elikadura ugariagoa dutela, eta beraz, metabolismo biziagoa dute. Gainera, harrapariek errazago atzematen dituzte; horrenbestez, helduek baino partaidetza handiagoa dute kate trofiko edafikoen bidez egiten den energia-transferentzian.

45 EH 58 Zk.

EH 58 Zk.

Koleopteroak oso ugariak dira lurzoruan, bai harrapariak zein sarraskijaleak. Espezializatu gabeko espezie harraparien barruan, zinzindelidoak, karabidoak, histeridoak edo estafilinidoak daude; horiek larbak (bati bat, intsektuenak), pupak, barraskiloak eta bareak jaten dituzte. Koleopteroek eginkizun garrantzitsua dute sarraskiaren deskonposizio prozesuan. Prozesu horretan deskonposizio maila desberdinak daude. Lehenengo maila silfidoena da, eta bertan bakterioen bidezko hartzidura eta likuefakzioa gertatzen dira. Hurrengo maila dermestido eta kleridoena da, eta maila horretan hartzidura butirikoa gertatzen da. Gero, produktu lehorrei lotuta, tenebrionidoak aurki daitezke.

Halaber badira koleoptero saprofagoak, adibidez, eskarabeidoak edo lukanidoak, eta horien larbak deskonposaturiko zuretik bizi dira. Geotrupidoak gehienbat koprofiloak dira, eta Stsari lotuta daude, habiak bertan egiten baitituzte. Kakalardo pilotagileak mikroorganismo sinbionteak ditu hestean, zelulosa degradatzeko; lurpean egiten dituen zuloetara sats pilotak eramaten ditu horiekin elikatzeko. Inurriek ere ohitura sozialak dituzte. Inurrategiak galeria edafikoen multzo konplexuak dira; horien eraginez, lurra harrotuta eta aireztatuta egoten da. Lurzorurako garrantzitsuenak hosto freskoekin elikatzen diren inurriak dira (belarjaleak), edo deskonposaturiko landare-hondakinen gainean onddoak hazten dituztenak; izan ere, modu batean edo bestean, esku hartzen dute materia organikoaren degradazioan. Horien ugaritasuna lurzoru motaren araberakoa da eta ugariagoak dira ekosistema irekietako zona xerikoetan baso hezeetako lurzoruetan baino.

Termitak lehen mailako kontsumitzaileak (belarjaleak) eta deskonposatzaileak dira aldi berean. Gainera, euren bizimodua koloniala izatearen ondorioz, aldaketa fisikoa eta kimikoa eragiten dute lurzoruan; horrenbestez, oso garrantzitsuak izan daitezke, behintzat zona tropikaletan, bertan baitira ugarienak. Euskadiko lurzoruetan ez dira hain ugariak eta, beraz, ez dute garrantzi handirik. Faunako talde edafiko nagusien berrikuspen hau amaitzeko, lurreko ingurunea konkistatu duen krustazeo talde bakarra aipatu behar da: isopodoak edo kukurutxak. Beste krustazeo batzuk ere, adibidez, anfipodoak eta karramarroak, lurzoruan bizi daitezke, baina aldi baterako bakarrik, betiere uretan igaro behar baitute euren bizi

zikloaren fase bat. Aldiz, isopodoak guztiz independizatu dira inguru horretatik, baita ugaltzeko orduan ere. Dena dela, hezetasun handia behar dute bizitzeko, eta hori agerian gelditzen da euren ezaugarri batzuetan; adibidez, euren kutilula iragazkorra denez ezin dute jasan lehortasuna eta orbeletan edo harrien nahiz enborren azpian babestu beharra dute ingurune hezean egoteko. Bestalde, barruko ernalketa, enbrioiak inkubazio kameretan garatzea edo bola moduan biribilkatzeko gaitasuna, egin-eginean ere, krustazeo horiek lurreko bizitzarako garatu duten egokitzapenak dira. Lurzoruan pilatzen den materia organikoan, landare-ongarrietan, simaurretan eta lohi kantitate handia metatzen den zuloetan bizi dira. Espezie askok, dirudienez, elikadura ohitura saprofagoak dituzte, baina batzuetan landareei kalte egiten diete. Diplopodoekin duten paralelismoa agerikoa da, baina digestioa ez da hain zehatz ikertu; aldiz, euren erlazio hidrikoak ondo ezagutzen dira.

Talde horietariko bakoitzaren ekintza jakinak alde batera utzita, esan daiteke, orokorrean, lurzoruko faunak eginkizun ekologiko erabakigarria duela humifikazioan eta materia organikoaren deskonposizioan; horrela, prozesu horien abiadura eta eraginkortasuna guztiz murrizten da beraiek falta direnean. Materia organikoa zatikatu eta mikroorganismoen erasoa sustatzen dute (50-250 aldiz). Faunak mikroorganismoen kolonien kontrola eta ereintza egiten du; zaharrak ezabatu eta berriei finkatzea ahalbidetzen die. Material organikoa hestetik igarotzeak murriztu egiten du C/N zatidura, eta horrek nitrifikazioa errazten du. Azken batean, faunak nabarmen bizkortzen eta sustatzen du onddoen eta mikrobioen ekintza.

izakiak basoak hondatzen dituen presioa egiten du eta, horren eraginez, zuhaiztiek murriztapen itzela izan dute; baina, gizakiak, aldi berean, basoko produktuekiko mendekotasun handia izan du. Horren eraginez, baso naturalen zati batzuek gaur egunera arte iraun dute munduko leku ia guztietan; hala eta guztiz ere, horretarako aplikatu diren ustiapen erregimenak eskari horien araberakoak izan dira. Beharrezko ustiapen hori ezinbestean egokitu da ingurunearen (klima, lurzorua, malda) eta basoaren (espezieak, egitura) baldintzetara, beti ere gizarteen trebetasun edo gaitasun teknikoekin konbinatuta, eta garai historiko bakoitzeko baldintza ekonomiko eta sozial nagusiak ere kontuan hartuta. Horrela, gizakiaren historian zehar, baso natural â&#x20AC;&#x153;kulturala sortu da; izan ere, Gizakiaren esku-hartzearen erregimenak baso hori goitik behera moldatu u eta ezaugarri bereziak eman dizkio (ustiapen horren eraginezko ezaugarriak). Tradizionala deituko diogun ustiapen mota edo erregimena aztertuko dugu, Erdi Arotik hona mota hori egon baita indarrean, XIX. Mende hasierako aldaketa sozial eta ekonomiko handien aurreko mendeetan. Hainbatean landa-ekonomia zuen gizartea zen; biztanleria baserrietan edo herrixketan oso sakabanatuta zegoen, eta lurraldea ia osorik okupatzen zuen 600 m-tik gorako zona altuak izan ezik). Landatar horrek basoko produktuak erabiltzen zituen bere beharrizanak betetzeko: tresnak eta erremintak, etxeetarako mantenua, soroetarako ongarriak, abereen janaria eta beste batzuk. Horren gainera, biztanleriaren beste zati bat hiribilduetan eta hirietan zegoen eta hiritarren jarduera nagusiak eskulangintza eta merkataritza ziren. Basoko produktuen kontsumo handiko industria eta jarduera batzuk lurraldean finkatu eta garapen handia lortu zuten; adibidez, burdinolek osaturiko eskulangintzako siderurgiak, ontzigintzak, etxeen nahiz eraikinen eraikuntzak, karearen fabrikazioak, eta teilen zein zeramikazko gauzen fabrikazioak. Horren arabera, antzinako gizarte horrek behar zituen basoko produktuak honako hauek ziren:

Egurra, etxeko berokuntzarako eta erregaitarako; zurezko haga, makila eta taketak, erabilera askotarako, batez ere landa inguruan; egurra, egur-ikatza egiteko, batik bat burdinoletarako; egurra, karobietan kareharria berotu eta kare bizia egiteko. Karea eraikuntzan eta lurra medeatzeko erabiltzen zen; egurra, zeramikazko produktuen labeetarako: teileriak, ontziteria egiteko labeak, etab; mota eta

tamaina desberdinetako zurezko piezak, habeetarako pieza handiak ere barne, eraikinak egiteko; mota eta tamaina desberdinetako zurezko piezak, pieza handiak ere barne, ontzigintzarako (mastak eta beste pieza batzuk); orbela eta lurrestela, soroak ongarritzeko, baita iratzea eta beste landarematerial batzuk ere (basabera), abereen azpietarako eta erregaitarako; hosto berdeak, urritasun garaietan (lehorteak etab.) abereei jaten emateko, kasuan kasuko zuhaitz espeziearen arabera.; fruitu jangarriak, batez ere ezurak, abereak elikatzeko (inoiz gizakiak elikatzeko ere bai); Sendabelarrak, larruak ontzeko landareak eta tindatzekoak eta perretxiko jangarriak. Gainera, basoan interes zinegetiko handiko animali espezie asko eta asko bizi eta babesten ziren; horren eraginez, garai guztietako ehiztariek basoari laguntza eta babesa eman diote. Europan gaur egunera arte iraun duten baso natural handietariko batzuk, naturaren kontserbazioaren ikur direnak, gainera, erregeen edo jaun handien ehiza babesleku garrantzitsuak izateagatik kontserbatu dira; esate baterako, Madrileko Pardo mendia edo Poloniako Bialowieza baso handia. Halakoak aurrerago aztertuko ditugu. Mendiaren forma kulturalak

Eskari handia eta askotarikoa edukitzearen ondorioz, gizakiak basoaren ustiapen konbinatua egiten du, egin litezkeen ustiapen guztiak neurri handiagoak edo txikiagoan bateratu ahal izateko, ustiapen eredu anitzari eta iraunkorrari erantzun egokia emate aldera. Ekonomia autarkikoa edo erdi autarkikoa zuen gizarteak, industria iraultzaren aurreko garaian, urrunera joan barik sortu behar zituen kontsumitu beharreko produktu guztiak, produkturik gehienen inportazioa ezi-

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

BASOAK ETA GIZAKIA. GIZAKIAREN EKINTZA BASO NATURALEAN

hestetik, eta gehiena aldaketa handirik gabe iraizten dute, baina zati-zati eginda, eta horrela mikroorganismoen erasoa eta kolonizazioa oso errazak izan ohi dira.

47 EH 58 Zk.

EH 58 Zk.

Baso garaia

Halako basoetan, zuhaitzei hazteko eta 20 m-ko edo hortik gorako altuera hartzeko aukera ematen zaie. Zurezko pieza handiak eta zuzenak lortu nahi dira, eraikinen habeak edo itsasontzietako masak lortzeko. Hortaz, zuhaitzak zuzen hazi behar dira eta beraien enborrak zuzena, lodia eta luzea izan behar du; horretarako, zuhaitz gazteen kasuan, batzuetan gidak erabiltzen dira hazkunde mota hori lortu ahal izateko. Halako baso motan interesa zuten sektoreak ontzigintzari lotutakoak ziren; hain zuzen ere, koroa, horrek Erregearen Itsas Armadarako itsasontziak egiten zituzten ontziolei hornidura egokia bermatu behar baitzien, eta diputazioak ere bai, etxeak eraikitzeko pieza handien kopuru nahikoa ziurtatu nahi baitzuten. Laguntza ofizial horien ondorioz, haritzak, pagoak eta gaztainondoak landatzeko sistema jakina orokortu zen, baso garaiak lortzea helburu zuena: bazegoen mintegien sarea, norbanakoen esku, eta mintegietan landaretxoak hazten ziren harik eta behin betiko lurretara edo baso garaiak izateko aukeraturiko lurretara (gehienetan jabetza publikoko lurrak) aldatzeko moduan egon arte. Baso mota hori bateragarria zen abeltzaintzako ustiapen neurrikoarekin eta kontrolpeko egur-erauzketarekin, baita lurrustela ateratzearekin eta bigarren mailako beste aprobetxamendu batzuekin ere. Ez zen bateragarria egurraren erauzketa intentsiboarekin; produktu horren eskaria hazi egin zen hurrengo mendeetan, biztanle kopuruak gora egin ahala. Horren ondorioz, baso garaiak gero eta urriagoak ziren Euskadin, koroak horri buruzko xedapen jakinak eman arren. Erregearen Itsas Armadak gauzatu nahi zituen xedapenak, batez ere XVIII. Mendetik aurrera. Baso garaietan landaketak egiteko espezierik babestuena haritz arrunta izan

zen.

buru energetikoetarako (etxeko erabilerak, burdinolak, karobiak edo teileriak), baina ez du balio pieza handiagoak lortzeko. Gainera, mozketa bakoitzaren osteko suspertzea ahalbidetzeko, abereak ezin dira basoan sartu zenbait urtetan, eta beraz, basobera ez da bateragarria basoa abeltzaintzarako ustiatzearekin. Hosto freskoak, abereentzako bazka gisa, urritasun aldietan edo osagarritzat baino ezin daitezke erabili (behintzat, mozketaren hurrengo urteetan). Erabilera hori espezie askori aplikatzen zaie, adibidez, gaztainondoari, pagoari, hurritzari, gurbitzari eta haritzari. Basobera, segurutik, nahiko ohikoa izan zen Erdi Aroko azken mendeetan, baso garaia zuten lursailak basoberarekin konbinatzen baitziren. Harrezkero, garapen demografikoak eta produktu mota desberdinen eskariak gora egitearen eraginez, halako “txaradiak” ezabatu edo horien ordez zuhaizti motzak sartu ziren. Basobera edo “txaradia”

Egurra ekoiztera bideraturiko ustiapen eredua da, hau da, zurezko pieza txikiak atera nahi dira egurretarako. Zuhaitz gazteak lurzoruaren paretik edo zentimetro gutxi batzuk goragotik mozten ziren; motzondoa utzi eta bertatik hainbat zurtoin sortzen ziren. Adar ugari eta mehe horiek zenbait urtetan hazten uzten ziren (12 edo 15 urte, espeziearen eta tokian tokiko ezaugarrien arabera), harik eta mendia berriz ere baso bihurtuta gelditu arte eta zuhaitzek 5-10 m inguruko altuera eduki arte; orduan, lehengo gauza bera egiten zen. Kasu batzuetan motzondoak hil egiten ziren, baina sustraiek bizirik irauten zuten, eta sustraietatik banatutako zatiek aireko zurtoinak ematen zituzten; horrela; ale berriak sortzen ziren, baina jatorri genetiko berekoak,landare beretik sortuak baitziren (klonak). “Txaradian” egiten ziren aldian behingo mozketetan, oin isolatu batzuk uzten ziren hazteko eta loratzeko; horrela, horiek inguruan haziak zabaldu eta zuhaitz-landaretxoak ere berritu egiten ziren. Haziak hornitzeko funtzio hori zeukaten zuhaitzak erresalboak ziren, eta gainera, moztu berritan basoberari nolabaiteko gerizpea eta babesa ere ematen zioten. Oraindik ere ikusten dira halakoak, adin bereko zuhaitzak eta lodiera bereko enborrak dituzten basoetan; izan ere, horietan gainerakoak baino askoz ere handiagoa eta enbor askoz ere lodiagokoa den zuhaitzen bat ikusten da noizean behin. Tratamendu mota hori produktibitaterik handienekoa da zur kantitateari dagokionez, baina zur piezak ez dira oso handiak. Egokiena da ahalik eta egur kantitaterik handiena ateratzeko hel-

Baso motza

Tratamendu mota honetan, zuhaitz gazteak lurretik 2 edo 3 m-ra mozten dira; horrela, goranzko hazkundea eten egiten da eta ebakiduraren parean adar koroa sortzen da. Koroa horri zati bat mozten zaio 8-10 urtean behin, betiere adar batzuk utzita, harik eta horiek hurrengo inausketan moztu arte. Horrela, fraide buruaren antzeko zuhaitzak sortzen dira: enbor lodi eta zuzena dute, 2-3 metrokoa, eta aldian behin inausten diren adarren koroak inguratuta. Adar horiek alboraka hazi eta, berehala, gorantz okertzen dira posizio bertikala hartzeko, argiaren bila; horrela, behealdean forma kurbatua hartzen dute eta erdiko nahiz goiko zatietan zuzenak dira; forma horri “urka eta zutoihala” esaten zitzaion. Zuhaitz motzek basoberako tratamendua izaten dute, baina altuera jakinean egiten dira mozketak; horren ondorioz, adarren koroa batekin errematatzen den enbor lodia eta laburra sortzen da. Tratamendu hori ohikoa da baso bakanduetan edo larrebasoetan, horietan abeltzaintza eta baso ustiapena konbinatzen baitira. Horretarako, ezinbestekoa da zuhaitzen arteko distantzia handiagoa izatea eta zuhaitzak nahiko sarritan inaustea, argia oihanpean sartzeko eta biomasa nahikoa duen belar geruza osatzeko (abereek jaten duten belarra). Gainera, zuhaitzek basoko produktuak ematen dituzte, adibidez, kontsumo zuzenerako zura edo egur-ikatza eta fruituak (ezkurrak edo pagatxak) nahiz hostoak, abereak elikatzeko. Abereak, beraz, baso horren barruan dabiltza eta bertan bazkatzen dira, horretarako aukera ematen duen baso irekia baita, baina abere horiek ez dira iristen mozketa bakoitzaren ostean sortzen diren

kimuetara. Halako basoa ondo egokitzen da eskari desberdinei erantzuna ematen dion ustiapen balioanitzera. Egurraren ekoizpena basoberakoa baino txikiagoa da, baina artzaintza zuzenaren bidezko abeltzaintza-ustiapena dago, eta hori ezinezkoa da azken ustiapen mota horretan. Fraide buruaren antzera inausitako zuhaitzen basoan ezin daiteke tamaina handiko piezarik lortu, salbu eta arraseko mozketa egin eta enbor lodiak ateratzen direnean, baina gutxitan egiten zen hori, zuhaitz motzen ustiapena iraunkorra eta jasangarria zelako. Pieza okerrak soilik lortzen ziren eta horiek itsasontziak egiteko erabiltzen zituzten. Adarretako zati okerretatik “korbatoiak” ateratzen ziren, itsasontzien branketarako. Pieza horien hornidurak balio erantsia ematen zien baso motz horiei, zuhaitzek garatzen zituzten “urka eta zutoihal” itxurako adarrei esker.

Baso motzak sortzen zituzten tratamenduak egiteko, zenbait espezie erabiltzen ziren, batez ere pagoak eta, neurri txikiagoan, lizarrak eta haritzak. Espezie bakoitzetik bere ezaugarrien araberako produkturik egokienak lortzen ziren; esaterako, pagotik batez ere ikatza eta egurra ateratzen ziren, eta lizarretik abereentzako bazka lortzen zen. Nolanahi ere, baso garaien kasuen bezala, zuhaizti motzetan maiz zuhaitzak ilaratan egoten ziren, eta horrek aditzera eman du gizakiak landaturikoak zirela. Hori ohikoa izan zen Euskal Herriak, zuraren eta ikatzaren produkzioa sustatzeko; horren aztarnak gaur egun ere ikusten dira pagadietan eta hariztietan, batez ere apur bat “lekuz kanpo” agertzen diren horietan: oso behean, haritzaren estaian, dauden pagadietan, edo estai menditarrean dauden hariztietan. Mendiaren ustiapen tradizionalaren amaiera

Basoa tratatzeko sistema horiek guztiak krisian sartu ziren XX, menean; izan ere, apurka-apurka halako ustiapen motak baztertzen joan ziren, harik

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

nezkoa zelako, hori kontsumoko elementu oso gutxi batzuen kasuan baino ez baitzen erabiltzen. Horren ondorioz, mendia edo basoa ustiatzeko eredu batzuk orokortu eta Europa osoan hedatu ziren, Euskadin ere bai. Ustiapen mota horiek, neurri handi batean, herri lurretan edo Elizaren nahiz monasterioen jabetzako lurretan egiten ziren. Ustiapen horietan kontzejuetako biztanleek hartzen zuten parte, eta horrela, espazio horiek baliabide iturri nagusiak ziren jabetzarik gabeko pertsonentzat (gizarteko beherengo mailan zeuden pertsonak). Lurraldearen ezaugarrien, kasuan kasuko basoaren eta eskarian nagusitzen zen produktu motaren arabera, ustiapen desberdina egiten zen, baina mendia ustiatzeko hiru mota edo eredu nagusi bereiz daitezke. Kasu ezagun guztiak edo gehienak horien barruan sartu ahal direlako.

49 EH 58 Zk.

EH 58 Zk.

Hurrengo aldiaren barruan nekazaritzako gizartea industria gizarte bihurtu zen; aldi hori XIX. Mendearen erdialdean hasi

zen, borrokak eta desamortizazioak amaitu ondoren. Bizkaiko industrializazioa, ondo dakigunez, siderurgiaren eta meatzaritzaren garapenaren bidez gertatu zen; horrek burdinaren eskulangintza-produkzioa baztertzea eragin zuen, eta horrela, hamarkada gutxitan burdinolak itxi egin murriztapen handia izan zuen, siderurgia berriak ikatz minerala erabiltzen baitzuen erregaitzat. Aldi berean, hazkunde demografiko handia egon zen eta horrek janari eskariaren etengabeko gorakada eragin zuen, hazkunde begetatibo eta immigrazioaren eraginezko hazkunde gero eta handiagoa zeukan hiriko biztanleria industriala elikatu behar zelako. Horrela, jada murrizturik zeuden baso naturalek eta erdi naturalek ez zuten horrenbeste egur-ikatz eman behar izan, baina gero eta gehiago ustiatu behar zelako. Ziklo hori XX. Mendeko lehenengo hamarkadetan amaitu zen; garai horretan, janarien inportazioa gero eta errazagoa zen eta landa inguruaren gaineko presioa moteldu egin zen. Hala eta guztiz ere, une horretan deforestazioaren gorengo une historikoa gertatu zen, garai horretako agiri eta testigantza grafiko askok agerian jartzen dutenez.

Une horretako aldaketa garrantzitsu bat, izan ere, basoen gaineko eskumenak zituzten foru administrazioen pentsamoldearen aldaketa izan zen. Ordura arte, basogintzan espezie autoktonoak landatzen ziren eta inguruetan bildutako materiala erabiltzen zen landaketetan, praktika horrek ingurunearekiko egokitzapena ziurtatzen baitzuen. Basoko espezieak bakoitza bere estazioan eta material genetiko autoktonoarekin landatzeko ahaleginak egiten ziren. Produktibitateari uko egiten zitzaion iraunkortasuna lortzeko, eta iraunkortasuna, berriz, ingurunearen baldintzekiko harmoniak bermatzen zuen. Jakin barik, mendeetako irizpidea ekologikoa eta iraunkorra zen. Hala eta guztiz ere, XIX. Mendetik XX. Menderako trantsizioan, Europan horren aurkako doktrina sortu zen; hain zuzen ere, lurraldearen baldintzetara egokituz gero, eskura zeuden espezierik produktiboenak erabiltzen hasi ziren, autoktonoak izan nahiz exotikoak izan. Hori agerian gelditu zen M. AdĂĄn de Yarzak Tolosan 1913an egindako hitzaldi ospetsuan. Doktrina berri horren ondorioz, hazkunde azkarreko espezie arrotzak erabiltzen hasi ziren espezie autoktonoak ordezteko; hala intsinis pinua bezalako espezieak erabiltzen hasi ziren, baita eukaliptoa,

Lawson altzifrea, alerze japoniarra eta gure mendietan ikusten diren gainerako zuhaitz exotiko guztiak ere. Horren ondorioz, basogintzak gero eta baztertuago utzi ditu iraunkortasunaren aldeko irizpideak eta errentagarritasuna nagusitu da, nekazaritza modernoaren antz gero eta handiagoa duten metodoak erabiltzen baitira, basogintza tradizionalarekin zerikusirik ez dutenak. Gainera, XX.mendean, batez ere mende horren bigarren erdian, baserriak bertan behera uzteak lagundu egin dio gure mendiak baso-berritzeko edo zuhaiztiak hedatzeko prozesuari; are gehiago, esan daiteke bultzagarria ere izan dela. Baserriak jend barik gelditu dira eta bertako biztanleek hirietara ale egin dute. Lurrean produktibitate txikiagoko ustiapena egiten da, zuhaitzen ustiapena; izan ere, ez du zainketa handirik eskatzen eta bateragarria da industrian edo zerbitzuetan lan egitearekin. Irtenbide hori modu estentsiboan aplikatu da eta, horren eraginez, lurraldeak neurri historikoak dituen baso-berritzea izan du. Ikazkintza

Burdinoletarako egur-ikatzaren eskari handiaren garaian, XVI. Mendetik XIX. Mende hasierara bitartean, Euskal Herriko baserritarren ohiko jardueretariko bat egur-ikatza egitea izan zen. Ikazkinek batez ere neguan jarduten zuten, baserriko gainerako lanek horrenbesteko premiarik ez zutenean eta astia uzten zutenean; herri basoetan jarduten zuten, gehienetan pagadietan, baina baita artadietan edo hariztietan. Ikazkina olagizonaren anaia pobrea zen; bi pertsona horiek sarritan ahaidetasun loturak zituzten, baina gizartean egoera desberdina zuten, maiorazkoaren sistema tradizionalaren eraginez. Ikazkinak gizarte tradizionalaren beherengo mailan zeuden eta haien lanbidea gogor, zikin eta pobretzat hartzen zen. Gizartean izandako garrantzia apur bat mito bihurtu da, Gabonetako Olentzeroren tradizioaren eraginez (Gabon Egunean umeei opariak ekartzen dizkien ikazkin sabelandi eta tripontzia). Ikaztobiak edo egur-ikatza egiteko txondorrak basoan bertan egiten ziren, eta horien aztarnak, oso ugariak, gaur egunera arte iritsi dira. Ikaztobi bat edo gehiago egiteko lekua aukeratu ondoren, egurra inguruetan bildu eta lurra prestatzen zen, hau da, berdindu eta lautu egiten zen 5-10 metro diametroko gune zirkularra; horretarako, nolabaiteko lur-mugimendua egin behar izaten zen gure baso maldatsuan. Zelaigune horretan egurra pilatzen zen modu ordenatu eta trinkoan, eta erdian tximinia uzten zen. Egur pila egin ondoren, lurrarekin eta hosto lehor edo iratzeekin estali eta gero ikaztobia piztu egiten zen, txingar batzuk tximiniatik sartuta; zuraren errekuntza ez-osoa hasten zen: ura lurrundu egiten zen eta zelulosa eta lignina ikaztu egiten ziren. Piztuta

zegoen bitartean (5-10 egun), ikaztobia gau eta egun zaindu behar izaten zen kanpoaldeko estalkian leiho edo zulorik ez irekitzeko, airerik ez sartzeko, errekuntza biziegia ez izateko eta ikatza ez erretzeko. Halaber, kontuz ibili behar izaten ikaztegia itzali ez zedin eta egurraren errekuntza partziala homogeneoa izan zedin. Horretarako, ikazkinak eta beraren laguntzaileak ikaztobien ondoan egoten ziren etengabe; horrenbestez, kanpamendua egin behar izaten zuten eta txondorra zaintzeko txandak egin behar izaten zituzten. Ikazkintza oso garrantzitsua izan zen garai horretan; mineralaren erauzketarekin batera, baserri inguruko biztanleen errenten osagarri garrantzitsua izan zen. XVI. Mendetik XVIII. Mendera bitartean, Gipuzkoan eta Bizkaian 300 burdinola baino gehiago egon ziren martxan, eta horiek urteko 21.000 tona burdina eta altzairu sortzen zuten: erremintak, tresnak, armak, itzeak eta burdinazko mota guztietako gauzak. Euren kalitate handia kontuan hartuta, produktu horiek onarpen handia izan zuten Espainiar Erresumako merkatu zabalean, eta Europako herri batzuetara ere esportatzen ziren, adibidez, Ingalaterrara. 5 kg egurretik kilogramo bat ikatz ateratzen zen, eta 5 kilogramo ikatz behar ziren kilogramo bat burdina ekoizteko. Beraz, egurraren pisua burdinaren pisu bihurtzeko faktorea 25ekoa da, eta horrek agerian jartzen du garai hartako burdinolek egur asko behar zutela. Sektore horrek zituen egur beharrizanak 500.000 tonatik gorakoak ziren ustean; hortaz, garai horretako basoek presio itzela jasaten zuten. Burdinolen jarduera moteldu egin zen XVII. eta XVII. mendeetan, Suediako altzairuarekiko lehiaren ondorioz, eta XIX. Mendean gainbehera handian hasi zen, siderurgia modernoa garatu zenean. Ordura arte martxan izandako hirurehun burdinoletatik, gehien-gehienak itxita zeuden mendea amaitu baino lehen. Horrela, ikazkintzak beherakada itzela izan zuen eta hondar-jarduera bilakatu zen, harik eta gaur egun ia guztiz desagertu arte. 1936-39ko Gerra Zibilaren ostean egur-ikatzaren fabrikazioak gorakada handia izan zuen, gerra ostean erregai gisa erabili zelako gasogenodun autoetan.

2 0 1 1 B A S O E N N A Z I O A R T E K O U R TEA

eta guztiz desagertu arte. Baso naturalen ustiapen modu tradizionalen amaiera baino lehen, aldaketa sozialen eta ekonomikoen aldi luzea egon zen, eta aldaketa horiek eragin sakona izan zuten Euskal Herriko landa inguruan. Zenbait autorek diotenez , aldaketa horiek Frantziako Konbentzioaren aurkako gerran (1795-96) hasitako gudu zikloan hasi ziren, garai horretan Frantziako guda taldeek Euskal Herriaren zati handi bat inbaditu baitzuten; gero, Independentzia Gerra iritsi zen (1808-14), eta azkenik, 1. Karlistada (1833-39). Aldi horretan, udalerriei eta diputazioei ezarritako zamen eraginez (armadak mantentzeko zamak), erakunde horien eskuetan zegoen jabetza publikoaren zati handi bat saldu eta esku pribatuetan gelditu zen. Handik gutxira desamortizazioak egin ziren, lehenengo eta behin Ă lvarez de MendizĂĄbal ministroarena (1837) eta gero Madozena (1855); desamortizazio horiek, berriz, lurra pribatu bihurtzearen eta â&#x20AC;&#x153;esku hilakâ&#x20AC;? desagertzearen aldeko iritzien garaipena adierazten zuten. Estatuak elizaren ondasunak konfiskatu eta maiorazkoak nahiz jaurerri-jurisdikzioak ezabatu zituen; horrela lorturiko lurrak norbanakoei adjudikatu zitzaizkien, enkante publikoan, eta azkenean esku pribatuetan amaitu zuten, pertsona gutxiren eskuetan; horiek, diru nahikoa edukitzeaz gain, aurre egin zioten Eliza Katolikoak propietate sakratuak erosten zituztenei ezarritako eskumiku zigorrari. Horren ondorioz, 50 bat urteren buruan, ordura arte herriarena edo Elizarena izandako lurraren zati handi bat, modu estentsiboan ustiatzen zena basoei buruz azaldu ditugunen moduko sistema tradizionalen bidez, pribatizatu eta egin zen eta ustiapen intentsiboen menpe gelditu zen, batez ere, luberritzeen menpe. Horrek aldaketa sakonak eragin zituen nekazaritza gizartean, lurrik gabeko nekazariak, herri lurrak ustiatzetik bizi zirenak, sistematik kanpo gelditu baitziren; horiek hirietara eta herri handietara joan ziren, eta lehenengo industrializazioan sortzen hasi zen proletarioen klasearen barruan sartuta gelditu ziren. Basoentzat prozesu hori oso kaltegarria izan zen: eremu askotan luberriak edo zuhaitz mozketak egin ziren, lurrak landu ahal izateko eta zuhaitzekin bateragarria ez zen abeltzaintza intentsiboagoa ahalbidetzeko.

51 EH 58 Zk.

Arrain Editoriala

La mayor obra escrita en euskera de Antropología y Biodiversidad

ARGITARATUTAKO BESTE LIBURU BATZUK CATÁLOGO DE PUBLICACIONES

Arrain Editoriala

ARRAIN EDITORIALA TLF: 94 490 34 04 e-mail:arrain@arrain.es web: www.arrain.es

KULTURA SAILA DEPARTAMENTO

CULTURA

“Kultura Sailak (Hizkuntza Politikarako Sailburuordetza) diruz lagundutakoa”