Ερευνητική Εργασία (Research Thesis) by Christina Antonelli

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στην έρευνα που ακολουθεί μελετάται η χρήση του αιθρίου στην κατοικία της Ελλάδας αλλά και ευρύτερα στην περιοχή της Μεσογείου και της μέσης Ανατολής. Αναλύεται ιστορικά η χρήση του αρχιτεκτονικού τύπου του αιθρίου στην ελληνική κατοικία από την πρώτη εμφάνισή του μέχρι εφαρμογές του στην σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική. Μέσα από τα παραδείγματα που αναφέρονται επιχειρείται η κοινωνικοπολιτισμική προσέγγιση των στοιχείων που οδήγησαν στη χρήση του και εξέλιξή του ανά χρονικές περιόδους, καθώς και η βιοκλιματική του ανταπόκριση στις κλιματικές συνθήκες του περιβάλλοντος. Μέσα από υπάρχουσες μελέτες για τη χρήση του αιθρίου στις χώρες της Mέσης Ανατολής και της Μεσογείου (Συρία, Σαουδική Αραβία, Κουβέιτ, Ιράκ, Ιράν, Ομάν, Τουρκία, Λίβανο, Αίγυπτος, Τυνισία, Αλγερία, Μαρόκο, Λιβύη, Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία, Βαλκανικές χώρες) πραγματοποιείται μία αναφορά, επισήμανση και ταξινόμηση των

ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που εμφανίζει η κάθε μία και τα οποία έχουν άμεση επίδραση στο πως διαμορφώνονται παραλλαγές-τροποποιήσεις στην μορφολογία του τύπου του αιθρίου στις περιοχές αυτές. Η έρευνα συνεχίζει με την παρουσίαση της ενεργειακής συμπεριφοράς του αιθρίου και των διάφορων παράλληλων στρατηγικών που αναφέρθηκαν στα παραδείγματα, σε μια προσπάθεια να τονισθεί η επιτυχημένη ανταπόκριση του συγκεκριμένου τύπου κατοικίας στο κλίμα που εξετάζεται, σύμφωνα με συμπεράσματα εμπεριστατωμένων μελετών. Καταλήγει σε συμπεράσματα που υποδεικνύουν την αλληλεπίδραση και συσχετισμό των παραμέτρων που γέννησαν τη μορφή του

αιθρίου στην περιοχή μελέτης και συνέβαλλαν στην τόσο διαδεδομένη χρήση του ιστορικά, που ωστόσο σήμερα ελαχιστοποιείται και τείνει να εξαλειφθεί εξαιτίας πολλών παραγόντων, μεταξύ των οποίων και λόγω των νέων τεχνολογικών δεδομένων. Ολοκληρώνεται, λοιπόν, παραθέτοντας τη σημασία, αν όχι ανάγκη, της συνέχισης και αναβίωσης του επιτυχημένου αυτού αρχιτεκτονικού μοντέλου στη σημερινή αρχιτεκτονική και κοινωνική πραγματικότητα.

ABSTRACT The research that follows studies the use of the atrium at the Greek housing and the wider Mediterranean region and Middle East. It discusses the historical use of the architectural type of the atrium in Greek housing from its first appearance to applications in modern Greek architecture. Through the examples that are refered, it attempts to verge with the socio-cultural factors that led to its use and evolution through time, and also its bioclimatic response to the climatic conditions of the environment. Through existing studies on the use of the atrium in the countries of the Middle East and Mediterranean countries (Syria, Saudi Arabia, Kuwait, Iraq, Iran, Oman, Turkey, Lebanon, Egypt, Tunisia, Algeria, Morocco, Libya, Spain, Portugal, Italy, Balkan countries) it is stated a report, identifying and classifying specific characteristics in each one of them, that have a direct impact on how there were shaped variations in the morphology of

the type of atrium in these areas. The investigation continues with the introduction of thermal energy behavior of the atrium and the various parallel strategies outlined in the referred examples, in an attempt to highlight the successful response of this type of residence in the climatic conditions that are tested, in accordance with the conclusions of detailed studies. It draws conclusions that indicate the interaction and correlation of parameters which gave birth to the form of the atrium in the study area and contributed to the widespread use of it through history, but which now tends to be minimized and eliminated due to many factors, including the new technological data. It ends, thus, indicating the

importance, if not necessary, of continuation and revival of this successful architectural model in today's architectural and social reality.

ΠΡΟΟΙΜΙΟ Οι άνθρωποι ανά τους αιώνες σε ολόκληρο τον κόσμο έχουν μάθει να αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον τους. «Η στέγαση έχει πρωταρχική σημασία για τον άνθρωπο. Είναι ο βασικός παράγοντας στην αέναη πάλη του για επιβίωση. Στην προσπάθειά του να στεγαστεί προφυλάσσοντας τον εαυτό του από τις ακραίες καιρικές και κλιματικές συνθήκες, ο άνθρωπος δημιούργησε σε όλες τις εποχές πολλούς τύπους κατοικίας, και ένας τέτοιος τύπος είναι το σπίτι με αυλή».

|N. Schoenauer – S. Seeman [1962], σελ. 3|

Ο τύπος της κατοικίας αυτής εντοπίζεται ήδη από τη Νεολιθική εποχή και συναντάται σε κοινωνίες με εντελώς διαφορετικές κουλτούρες, πολιτικές και θρησκευτικές αντιλήψεις από την Κίνα μέχρι τη λατινική Αμερική, τη Μεσόγειο και την μέση Ανατολή.

«Όλες αυτές οι πρωτόγονες και ανώνυμες λύσεις παρουσιάζουν μια μεγάλη ποικιλία συνθέσεων που σχετίζονται με τις συνθήκες που περιβάλλουν μια ομάδα ανθρώπων που ζει σε κάποια περιοχή, όπως επίσης και με τις πολιτιστικές και συμβολικές ερμηνείες που δίνει η ομάδα σε αυτές τις συνθήκες και με τη δική της αντίληψη για την άνεση. Τα σπίτια αυτά δεν είναι ατομικές λύσεις, αλλά ομαδικές λύσεις αντιπροσωπευτικές μιας κουλτούρας και του τρόπου με τον οποίο αυτή ανταποκρίνεται στα χαρακτηριστικά μιας περιοχής – στο γενικό της κλίμα και μικροκλίμα, τα τυπικά υλικά και τη διαμόρφωση του εδάφους. Η αλληλεπίδραση όλων αυτών των συντελεστών μας βοηθάει να εξηγήσουμε την ομοιότητα

λύσεων που απέχουν μεταξύ τους χιλιάδες χρόνια και μίλια, και τις διαφορές ανάμεσα σε λύσεις που υιοθετούνται σε φαινομενικά παρόμοιες συνθήκες και περιοχές». |Amos Rapoport [1976], σελ. 122| Σε κάθε κοινωνία και κουλτούρα διαφορετικοί κοινωνικοπολιτιστικοί αλλά και οικονομικοί λόγοι οδήγησαν στην εμφάνιση του τύπου κατοικίας με εσωτερική αυλή και στην εξέλιξή του. Σε όλες τις περιπτώσεις, ωστόσο, κοινό χαρακτηριστικό τυπικά παραμένει η άμεση ανταπόκρισή του στο περιβάλλον με σκοπό την διαβίωση των κατοίκων του καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους σε συνθήκες άνεσης. Σήμερα το αίθριο δεν βρίσκεται εκτεταμμένα στην καθημερινή αρχιτεκτονική μας γλώσσα και όπου εντοπίζεται είναι κυρίως σε τύπους κτιρίων πέραν της κατοικίας, όπως εμπορικά κέντρα, ξενοδοχεία και κτίρια γραφείων, ενώ παράλληλα ενσωματώνει μηχανικά μέσα κλιματισμού καταναλώνοντας μεγάλα ποσά ενέργειας. Αυθόρμητα, λοιπόν, αναρωτιόμαστε γιατί συμβαίνει αυτό. Πώς αυτός ο αρχιτεκτονικός τύπος που διαχρονικά έχει εφαρμοσθεί σε τόσες κοινωνίες ξαφνικά τα τελευταία χρόνια τείνει να εξαφανισθεί ή να χάσει βασικές από τις λειτουργικές του αξίες ;

Κρίνεται, επομένως, σκόπιμο να γίνει αυτή η έρευνα ώστε να αναγνωρισθούν οι στρατηγικές που προκύπτουν από αυτό το αρχιτεκτονικό ιστορικό πρότυπο και θα μπορούσαν να αποτελέσουν σημαντικό σχεδιαστικό εργαλείο στα χέρια

του σημερινού αρχιτέκτονα για την αντιμετώπιση των σύγχρονων απαιτήσεων εξοικονόμησης ενέργειας και οικολογικού σχεδιασμού επαναπροσδιορίζοντας ταυτόχρονα τον κοινωνικό ρόλο της κατοικίας. Τελειώνοντας αυτή την εργασία, θα ήθελα να ευχαριστήσω, πρώτην από όλους, την επιβλέπουσα καθηγήτριά μου, κυρία Λιάπη Αικατερίνη, για την πολύτιμη καθοδήγηση και υποστήριξή της στην ερευνητική μου προσπάθεια. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή κύριο Οικονόμου Αινεία για την πολύτιμη βοήθειά του με την παροχή βιβλιογραφικών παραπομπών και της διδακτορικής διατριβής του με θέμα «Συγκριτική Διερεύνηση της αρχιτεκτονικής

συγκρότησης και της περιβαλλοντικής συμπεριφοράς των παραδοσιακών κατοικιών του 19ου αιώνα στη Φλώρινα», καθώς και την φοιτήτρια Ηλέκτρα Βασιλοπούλου για την παροχή σημαντικών βιβλίων χωρίς τα οποία η έρευνα αυτή θα ήταν ανεπαρκής. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά μου για την αμέριστη συμπαράστασή της καθ’ όλη την διάρκεια εκπόνησης της παρούσας εργασίας.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ.............................................................................................................................................................................σελ.1

[Α] ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ.................................................................................................................σελ.3 Α.1 Πρωτομινωική Κρήτη............................................................................................................................................σελ.5 Α.2 Μινωική Κρήτη.....................................................................................................................................................σελ.9 Α.3 Μυκηναϊκή Ελλάδα............................................................................................................................................σελ.29 Α.4 Προκλασική Ελλάδα............................................................................................................................................σελ.39 Α.5 Κλασική Ελλάδα...................................................................................................................................................σελ.43

Α.6 Ελληνιστική Περίοδος..........................................................................................................................................σελ.63 Α.7 Ρωμαϊκή Περίοδος...............................................................................................................................................σελ.81 Α.8. Βυζαντινή – Μεσαιωνική Περίοδος....................................................................................................................σελ.91 Α.9 Ελληνική Παραδοσιακή Κατοικία.......................................................................................................................σελ.95 Α.10 Σύγχρονη Περίοδος (19ος αιώνας – σήμερα)..................................................................................................σελ.115

[Β] ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ.......................................................................σελ.123 Β.1 Συρία..................................................................................................................................................................σελ.125 Β.2 Σαουδική Αραβία...............................................................................................................................................σελ.135 Β.3 Κουβέιτ...............................................................................................................................................................σελ.141 Β.4 Ιράκ....................................................................................................................................................................σελ.151 Β.5 Ιράν....................................................................................................................................................................σελ.159 Β.6 Ομάν...................................................................................................................................................................σελ.163 Β.7 Τουρκία..............................................................................................................................................................σελ.169 Β.8 Λίβανο................................................................................................................................................................σελ.179 Β.9 Αίγυπτος.............................................................................................................................................................σελ.185 Β.10 Βόρεια Αφρική.................................................................................................................................................σελ.199 Β.10.1 Τυνισία................................................................................................................................................σελ.203

Β.10.2 Αλγερία...............................................................................................................................................σελ.207 Β.10.3 Μαρόκο...............................................................................................................................................σελ.213

Β.10.4 Λιβύη...................................................................................................................................................σελ.219 Β.11 Ισπανία.............................................................................................................................................................σελ.227 Β.12 Πορτογαλία......................................................................................................................................................σελ.235 Β.13 Ιταλία................................................................................................................................................................σελ.239 Β.14 Βαλκανικές χώρες............................................................................................................................................σελ.243 Β.15 Γενικές παρατηρήσεις......................................................................................................................................σελ.247

[Γ] ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ ΜΕ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΥΛΗ........................................................................σελ.257 Γ.1 Λειτουργία εσωτερικής αυλής...........................................................................................................................σελ.259 Γ.2 Παράγοντες επιρροής στην λειτουργία της εσωτερικής αυλής........................................................................σελ.265 Γ.3 Συμπληρωματικές στρατηγικές βιοκλιματικού σχεδιασμού σε κατοικίες με εσωτερικές αυλές.....................σελ.287

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.....................................................................................................................................................σελ.297

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.........................................................................................................................................................σελ.321 ΒΙΒΛΙΑ........................................................................................................................................................................σελ.323 ΑΡΘΡΑ.......................................................................................................................................................................σελ.329 ΦΟΙΤΗΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ...............................................................................................................................................σελ.229

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ......................................................................................................................................................σελ.341 ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Α]...........................................................................................................................................................σελ.343 ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]...........................................................................................................................................................σελ.351 ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Γ]............................................................................................................................................................σελ.359

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η μορφή του αιθρίου εμφανίζεται ταυτόχρονα σε διαφορετικούς πολιτισμούς και κοινωνίες στην ιστορία του κόσμου. Αποτελεί μια μορφή η οποία εξελίσσεται με βάση το εκάστοτε γεωγραφικό, θρησκευτικό, πολιτισμικό και οικονομικοπολιτικό πλαίσιο της κάθε κοινωνίας που το υιοθέτησε. Στην Ελλάδα, εμφανίζεται από αρχαιοτάτων χρόνων και επιβιώνει μέχρι σήμερα μέσα από μια εξελικτική πορεία που από τον 19ο αιώνα και έπειτα έχει πάρει φθίνουσα πορεία. Παράλληλα, είναι μια μορφή με ευρεία διάδοση σε χώρες που ανήκουν στην ίδια και παρόμοια κλιματική ζώνη με την Ελλάδα, δηλαδή στις χώρες με μεσογειακό κλίμα και σε εκείνες με θερμό-ξηρό κλίμα. Η θερμική του συμπεριφορά και ανταπόκριση στις κλιματικές απαιτήσεις το καθιστά ως ένα επιτυχημένο τύπο παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, από το οποίο μπορούμε να διδαχτούμε και να εμπνευστούμε στη σημερινή κοινωνία που με τη μείωση

των βιώσιμων πόρων η περιβαλλοντική συνείδηση στον σχεδιασμό κρίνεται επιτακτική. Η έρευνα αυτή θα επιχειρήσει μια κοινωνικοπολιτισμική, ιστορική, τυπολογική και βιοκλιματική προσέγγιση της χρήσης του αιθρίου στις χώρες της Μεσογείου και Μέσης Ανατολής, με έμφαση στην Ελλάδα. Η έρευνα διαρθρώνεται σε τρία κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο αφορά την εξέλιξη του αιθρίου στην Ελλάδα και μέσα από παραδείγματα που διαχωρίζονται σε δέκα ιστορικές περιόδους προσπαθεί να τα ταξινομήσει με βάση τυπολογικά, μορφολογικά και λειτουργικά

χαρακτηριστικά τους. Καθώς περιγράφονται τα παραδείγματα, εντοπίζονται και αναλύονται οι μεταβλητές εκείνες που επηρεάζουν την πορεία και εξέλιξή του. Το δεύτερο κεφάλαιο αφορά το αίθριο στις υπόλοιπες χώρες της περιοχής μελέτης. Οργανώνεται σε υποκεφάλαια ανά χώρα, όπου παρουσιάζονται μέσα από γενικές περιγραφές και συγκεκριμένα παραδείγματα οι ιδιαιτερότητες της τυπολογίας του αιθρίου σε κάθε μία από αυτές. Το τρίτο κεφάλαιο αφορά την θερμική ενεργειακή συμπεριφορά του αιθρίου και των υπόλοιπων στρατηγικών βιοκλιματικού σχεδιασμού που εμφανίζονται στα παραδείγματα που αναφέρονται στο δεύτερο κεφάλαιο. Αναλύονται αρχικά οι αρχές της ενεργειακής συμπεριφοράς του αιθρίου στην κατοικία, σε δεύτερη φάση επιχειρείται μια εξήγηση του τρόπου με τον οποίο η συμπεριφορά αυτή επηρεάζεται από διαφορετικές παραμέτρους, και σε τελική φάση αναλύεται ο ρόλος και η λειτουργία των παράλληλων στρατηγικών-συστημάτων που υιοθετούνται μαζί με το αίθριο στις αραβικές κυρίως κατοικίες. Ακολουθούν τα συμπεράσματα της έρευνας.

Εισαγωγή | 1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Α]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Α]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ 1. ΠΡΩΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

εικ_Α.1.1 Κάτοψη_Πρωτομινωική Οικία της Βασιλικής

1. ΠΡΩΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

κεντρική αυλή γύρω από την οποία διατάσσονται δύο ημιαυτόνομα

συγκροτήματα

σε

σχήμα

Γ,

ενώ

Τα αρχιτεκτονικά ευρήματα της περιόδου αυτής είναι

κυκλοφορία γίνεται μέσα από μακρούς, στενούς και

σπάνια και το μόνο αξιόλογο εύρημα είναι η λεγόμενη

τεθλασμένους διαδρόμους. «Η διάταξη της κατοικίας

«Οικία επί του Λόφου» ή «Οικία της Βασιλικής», καθ΄ ότι

αυτής μπορεί να θεωρηθεί ως ο πυρήνας από όπου

βρέθηκε ανατολικά του χωριού Βασιλική του νομού

επήγασαν τα μεταγενέστερα μινωικά ανάκτορα».

Λασιθίου.

Η. Κωνσταντινίδης [1970], σελ. 25|

|Δημήτριος

Στην «Οικία της Βασιλικής» [εικ_Α.1.1] διακρίνεται η

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Α]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ 2. ΜΙΝΩΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

εικ_Α.2.1 Τοπογραφικό διάγραμμα_Οικίες Α, Β, Γ της Τυλίσου

εικ_Α.2.2 Τοπογραφικό διάγραμμα_Βασιλική Έπαυλη της Αγίας Τριάδος 1.Αίθριο 2.Μέγαρο 3.Προστώο 4.Αίθουσα με θρανίο 23.Σκάλα 35.Στοά 36.Οικίες

εικ_Α.2.3 Κάτοψη_Μικρό Ανάκτορο Μαλλίων

2. ΜΙΝΩΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

Στην Έπαυλη του συγκροτήματος της Αγίας Τριάδος [εικ_Α.2.2] παρατηρούμε κάτοψη αρκετά ακανόνιστη,

Τα σπουδαιότερα μνημεία της Μινωικής αρχιτεκτονικής

στην οποία συμπεριλαμβάνονται πλήθος βοηθητικών

είναι τα ανάκτορα. Μεγάλης σημασίας είναι επίσης οι

χώρων, εργαστηρίων, αποθηκών κτλ.. Εκείνο που

επαύλεις, οι κατοικίες και οι τάφοι.

κεντρίζει την προσοχή είναι η αίθουσα του «μεγάρου»,

Από τα ανάκτορα ξεχωρίζουν τρία: Κνωσού, Φαιστού, Μαλίων.

Σε

αυτά

αναγνωρίζονται

δύο

στο βορειοδυτικό άκρο της Έπαυλης, η οποία διαθέτει

φάσεις

πολύθυρα στην βόρεια και ανατολική πλευρά. Από το

κατασκευής. Τα κτίσματα της πρώτης φάσης, της

ανατολικό, μέσω στοάς επικοινωνεί με τον αντίστοιχο

παλαιοανακτορικής, καταστράφηκαν γύρω στο 1700 π.Χ.

φωταγωγό, ενώ από το βόρειο επικοινωνεί άμεσα με

από σεισμό, αμέσως ισοπεδώθηκαν, σκεπάστηκαν με

την περίστυλη αυλή.

παχύ στρώμα κονιάματος και εκεί ανηγέρθηκαν τα

Το Μικρό Ανάκτορο των Μαλλίων [εικ_Α.2.3] (800

γνωστά έως και σήμερα ανάκτορα της δεύτερης φάσης,

τ.μ. περίπου), το οποίο έχει ανασκαφεί στην περιοχή του

της νεοανακτορικής περιόδου. Η ανέγερση των τριών

μεγάλου

αυτών ανακτόρων μαζί με τα ανάκτορα του Ζάκρου και

λαβυρινθώδη κάτοψη με δύο εσωτερικές αυλές και

των Γουρνιών έγινε στους δύο μετά το 1700 π.Χ. αιώνες.

περιστύλιο. Η είσοδος γίνεται από τη νότια πλευρά και

Έχουν σωθεί αρκετά λείψανα που επιτρέπουν την

μέσω διαδρόμων οδηγεί στις δύο αυλές και το

αναπαράστασή τους με σχετική ακρίβεια και

περιστύλιο, τα οποία προσέφεραν τον κατάλληλο

θα τα

εξετασθούν πιο κάτω.

ανακτόρου

των

Μαλίων,

εμφανίζει

φωτισμό και αερισμό στους πέριξ αυτών χώρους. Οι

Στο εσωτερικό των μινωικών Οικιών της Τυλίσου

χώροι αυτοί, όπως υποδυκνείεται από το περιστύλιο και

[εικ_Α.2.1], εμφανίζονται αυλές ή φωταγωγοί, όπου

τον τυπικό χώρο λουτρού πρέπει να ήταν τα

χρειάζεται, παρέχοντας τον απαραίτητο φωτισμό και

διαμερίσματα της κατοικίας, οι κύριοι δηλαδή χώροι

αερισμό στις σημαντικές αίθουσες που τους περιβάλλουν

διαβίωσης. Στην ανασκαφή δεν υπάρχουν ευρήματα

και στις οποίες δέχονταν ο κύριος της οικίας τους

κλιμακοστασίων, επομένως και ορόφου.

επισκέπτες, στα «μέγαρα» κατά Όμηρο. Συχνά μεταξύ φωταγωγού και μεγάρων υπάρχει το προστώο ή πολύθυρο. Ένας ημιυπαίθριος, δηλαδή, χώρος με ανοίγματα που διακόπτονται από πεσσούς κατόψεως μορφής διπλού ταυ σε ίσες αποστάσεις προς την πλευρά του φωταγωγού. Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 11

εικ_Α.2.4 Ισομετρικό_Μικρό Ανάκτορο της Κνωσού

εικ_Α.2.5 Κάτοψη_Βασιλική Έπαυλη της Κνωσού 1.Φωταγωγός 2.Πρόδρομος 3.Μινωικό Μέγαρο 4.Διαμέρισμα Θρόνου 5.Λουτρό 6.Ιδιαίτερος Χώρος 7.Προθάλαμος 8.Κρύπτη με λατρευτικό πεσσό

Το Μικρό Ανάκτορο της Κνωσού [εικ_Α.2.4] (230 τ.μ.

γνωστά μέχρι τώρα μορφολογικά χαρακτηριστικά του

περίπου), έχει ανασκαφεί βορειοδυτικά του ομώνυμου

«μεγάρου», του πολυθύρου, των κλιμάκων αλλά και των

μεγάλου ανακτόρου. Το ανάκτορο αποτελούν ιδιαίτεροι

φωταγωγών. Σε αυτά συμπεριλαμβάνονται η Βασιλική

χώροι, όπως τα κλιμακοστάσια που οδηγούν στον όροφο,

Έπαυλη, η Οικία του Νότου, η Οικία του Δρυφάκτου, η

«χώρος εξαγνισμών» ή ιερό, αλλά και τρεις ιεροί χώροι

Ν.Α. Οικία, η Οικία των Τοιχογραφιών, η Οικία του

που περιλαμβάνουν ένα ζεύγος λατρευτικών πεσσών ο

Αρχιερέως κ.ά.. Κάθε οικία είχε μια ιδιομορφία, η πιο

καθένας. Εκείνο, ωστόσο, που παρουσιάζει ενδιαφέρον

αξιοπρόσεκτη από τις οποίες είναι αυτή της Βασιλικής

και

Έπαυλης, καθώς φαίνεται ότι δεν ήταν μια απλή

φαίνεται

αρχιτεκτονική

ότι

είναι

αντίληψη

οργανωμένο

είναι

το

με

πλήρη

συγκρότημα

της

κατοικία, αλλά σε αυτήν ο βασιλιάς ή ο αρχιερέας

Μεγάλης Αίθουσας και των συνδεδεμένων με αυτή

τελούσαν μια ιδιότυπη τελετή, για την ευόδωση της

χώρων. Πρόκειται για την διαδοχή σε ευθύγραμμο άξονα

οποίας οι αρχιτέκτονες είχαν διαμορφώσει ανάλογα και

ενός περιστυλίου, με οκτώ κίονες και μία κεντρική αβαθή

την διάταξη των χώρων.

λεκάνη, όπως στα ελληνικά αίθρια ή στα αντίστοιχα

Πιο συγκεκριμένα, στη Βασιλική Έπαυλη [εικ_Α.2.5],

ρωμαϊκά impluvia. Από το περιστύλιο αυτό μέσω

δεσπόζει το «μέγαρο» κατά τον άξονα Α-Δ. Είναι ένας

τετραθύρου εισερχόμαστε στο πρώτο μισό της Μεγάλης

επιμήκης χώρος, ο οποίος μπροστά κλείνει με τρίθυρο

Αίθουσας, διατεταγμένης μονοπλεύρως, από του οποίου

που εκτείνεται σε όλο το πλάτος του και έτσι

μέσω δεύτερου τετράθυρου καταλήγουμε στο τελευταίο

επικοινωνεί ελεύθερα με ένα στεγασμένο προστώο. Το

μισό της Μεγάλης Αίθουσας. Πλαγίως τα δύο τμήματα της

τελευταίο, μέσω στοάς με δύο κίονες έρχεται σε επαφή

Μεγάλης Αίθουσας επικοινωνούν μέσω τριθύρων με

με έναν ευρύχωρο φωταγωγό.

στενή στοά, από τα οποία, μέσω δύο ζεύγων κιόνων, απλωνόταν η θέα προς ανατολικά. Η Αίθουσα μαζί με τη στοά συμπληρώνουν το εύρος του περιστυλίου. Η ιδιαίτερη αυτή διάταξη των χώρων και το πλήθος των ιερών χώρων, τουλάχιστον στο ισόγειο, υποδηλώνει ότι το ανάκτορο δεν αποτελούσε μόνιμη κατοικία, αλλά είχε ιερατικό χαρακτήρα για τέλεση συγκεκριμένων τελετών. Κοντά στο ανάκτορο της Κνωσού, έχουν βρεθεί πολλά κτίρια μικρών διαστάσεων που επαναλαμβάνουν τα Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 13

εικ_Α.2.6 Κάτοψη_Ανάκτορο Κνωσού (κατά τον Evans με συμπληρώσεις του Στ. Αλεξίου) 1.Δυτική Αυλή 2.Πλακόστρωτη διάβαση 3. «Κουλούρες» 6.Δυτική Πύλη 8.Αίθουσα υποδοχής 9.Διάδρομος με τοιχογραφία Πομπής 11.Κλιμακωτή στεγασμένη στοά 12.Νότια είσοδος 13.Νότιο πρόπυλο 14.Κλίμακα ανόδου 15.Διάδρομος των αποθηκών 16,17.Αποθήκες 20.Χώρος Μυήσεως και δεξαμενή καθαρμών 21.Θεατρικός χώρος 22.Θεωρείο 23.Πλακόστρωτη διάβαση 24. «Τελωνείο» 25.Βόρειο πρόπυλο 26.Κεντρική αυλή 27.Αίθουσα του Θρόνου 28.Δεξαμενή των καθαρμών 29.Ιερό 31. Τριμερές ιερό 31,37.Τριμερείς χώροι με λατρευτικούς πεσσούς 39.Μέγα κλιμακοστάσιο 40.Πλατύσκαλο με τις τοιχογραφίες των Ασπίδων 41.Φωταγωγός 43.Αίθουσα των διπλών Πελέκεων 44.Άνδηρο 45.Τεθλασμένος διάδρομος 46.Διαμέρισμα της Βασίλισσας 47.Λουτρό 49. Αποχωρητήριο 50.Αυλή με τις ηλακάτες 54,55.Εργαστήρια 59.Ανατολικός Προμαχώνας και το κλιμακοστάσιο με τα παραβολικά ρείθρα 66.Ιερό των διπλών Πελέκεων

Το Μεγάλο Ανάκτορο της Κνωσού [εικ_Α.2.6] που

οδηγούσε απευθείας στην αυλή, ενώ μέσω μιας

αποτελεί το σπουδαιότερο και μεγαλύτερο της Κρήτης,

δαιδαλώδους διαδρομής οδηγούσε στη δυτική πτέρυγα.

είναι διαμορφωμένο γύρω από μια μεγάλη κεντρική αυλή

Τα κτίρια του ανακτόρου είχαν τουλάχιστον δύο ορόφους,

διαστάσεων 26x52μ. περίπου. Το ανάκτορο είχε τέσσερις

το ισόγειο στο επίπεδο της αυλής και τον όροφο. Οι

εισόδους (βόρεια, νότια, ανατολική, νοτιοδυτική και

περισσότερες από τις αποθήκες βρίσκονταν στη βόρεια

βορειοδυτική). Σε όλες τις εισόδους εκτός από τη δυτική

πτέρυγα.

δέσποζαν φαρδιά πρόπυλα. Η κύρια είσοδος γινόταν από

Στην δυτική πλευρά του παλατιού ήταν κυρίως ιερά και

τη νότια πλευρά, από όπου μέσα από διαδρομή που

οι αποθήκες, ενώ στην ανατολική υπήρχαν τα βασιλικά

περιελάμβανε τμήμα του «διαδρόμου της πομπής»

διαμερίσματα και τα εργαστήρια.

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 15

εικ_Α.2.7 Κάτοψη_Αίθουσα του Θρόνου

εικ_Α.2.8 Άποψη_Αποκατασταθείσα Αίθουσα του Θρόνου

εικ_Α.2.9 Ανάκτορο Κνωσού_Αναπαράσταση της Δυτικής πλευράς της Κεντρικής Αυλής με την κλίμακα ανόδου στον όροφο_Εκατέρωθεν αυτής η Αίθουσα του Θρόνου (δεξιά) και το Τριμερές Ιερό (αριστερά)

εικ_Α.2.10 Κάτοψη_Αίθουσα Διπλών Πελέκεων 1.Κεντρικός Φωταγωγός και το Μέγα Κλιμακοστάσιο με το πλατύσκαλο 2.Φωταγωγός της Αίθουσας 3.Κύρια Αίθουσα των Διπλών Πελέκεων 4.Εξωτερική Αίθουσα με τα πολύθυρα 5.Άνδηρο 6.Προθάλαμος του διαμερίσματος της Βασίλισσας 7. «Καλλωπιστήριο» της Βασίλισσας με το αποχωρητήριο 8.Λουτρό της Βασίλισσας

εικ_Α.2.11 Σημερινή Αποκατάσταση_Πλατύσκαλο Μεγάλου Κλιμακοστασίου με τον φωταγωγό

Στην δυτική πτέρυγα διακρίνεται το «Διαμέρισμα του Θρόνου»

[εικ_Α.2.7],

που

αποτελείται

από

έναν

επικοινωνούσε μέσω πολύθυρου με ημιυπαίθριο χώρο σχήματος Γ. Δίπλα από την «Αίθουσα των Διπλών

ημιυπαίθριο προς την αυλή προθάλαμο με «θρανία», την

Πέλεκων»

κυρίως αίθουσα ακροάσεων και τον φωταγωγό για τον

Βασίλισσας»,

ικανοποιητικό

[εικ_Α.2.8]

προθάλαμο που ανοίγεται σε φωταγωγό. Στην ανατολική

Λεπτομερείς έρευνες του Evans, τον οδήγησαν στην

πτέρυγα εκτός του ισογείου και του ορόφου υπήρχαν και

αναπαράσταση με αρκετή ακρίβεια και του τμήματος του

τρεις όροφοι κάτω από το δάπεδο του ισογείου, λόγω της

όροφου της δυτικής πτέρυγας, το οποίο αποκαλείται με

διαμορφωμένης κλίσης του εδάφους. Η κατακόρυφη

την αναγεννησιακή ορολογία: «piano Nobile». [εικ_Α.2.9]

κυκλοφορία στους πέντε συνολικά ορόφους γινόταν μέσω

φωτισμό

της

αίθουσας.

εντοπίζονται τα

οποία

τα

«Διαμερίσματα

γειτνιάζουν

και

της

αυτά με

Στο ισόγειο της ανατολικής πτέρυγας ήταν οι αίθουσες

του Μεγάλου Κλιμακοστασίου [εικ_Α.2.11], το οποίο

υποδοχής, ενώ τα υπνοδωμάτια βρίσκονταν στον όροφο,

ανοιγόταν σε ένα εσωτερικό φωταγωγό για φωτισμό και

και

στενών

αερισμό. Οι χώροι των υπόγειων επιπέδων συνδέονταν

εσωτερικών κλιμάκων. Σημαντική είναι η γνωστή ως

μεταξύ τους με δροσερά περάσματα και φωτίζονταν από

«Αίθουσα των Διπλών Πέλεκων» [εικ_Α.2.10], η οποία

τρεις συνολικά φωταγωγούς. Επικοινωνούσαν μέσω

φωτίζονταν και αερίζονταν από τον γειτνιάζοντα σε αυτή

σειράς διπλών θυρών ώστε ανοιγόμενες, μερικώς ή

φωταγωγό μέσω τριπλού παραθύρου. Δίπλα στην

ολικώς, να επιτρέπουν την κυκλοφορία του δροσερού

αίθουσα

αέρα.

στα οποία οδηγούνταν κανείς

υπήρχε

προθάλαμος

με

μέσω

«θρανία»

που

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 17

εικ_Α.2.12 Τρισδιάστατες αναπαραστάσεις_Ανάκτορο Κνωσού

εικ_Α.2.13 Κάτοψη_Ανάκτορο Φαιστού 1.Θεατρικός χώρος 6.Δυτική αυλή 19,21.Δεξαμενές καθαρμών 24.Αίθουσα με το θρανίο 25,26 Προθάλαμος και διάδρομος αποθηκών 27-38.Αποθήκες 40.Κεντρική αυλή 41.Είσοδος στα Βασιλικά Διαμερίσματα με τις σκοπιές 50.Τετράστυλο αίθριο 67-69.Δυτικά Προπύλαια 70.Διαμερίσματα Βασίλισσας 83.Λουτρό ή δεξαμενή καθαρμών 86.Φυλάκιο 88.Χώρος καθαρμών 101.Αποθήκες, όπου βρέθηκε ο «δίσκος της Φαιστού» 105.Περίστυλο αίθριο

Εκείνο που οφείλουμε να τονίσουμε για το ανάκτορο

βορρά και λόγω των δροσερών ανέμων που πνέουν από

της Κνωσού είναι πως οι χώροι του οργανώνονται σε

τον βορρά το καλοκαίρι. Χώροι διαμονής πρέπει να

συγκροτήματα ανάλογα με τη χρήση τους. Έτσι τα

υπήρχαν

διώροφα συγκροτήματα διατάσσονται γύρω από την

ανακτόρου, ωστόσο σήμερα δεν διασώζονται μαζί με

ευρύχωρη

οποίας

τμήμα της κεντρικής αυλής, εξαιτίας κατολίσθησης του

πραγματοποιούνταν η επικοινωνία. Εκεί μετακινούνταν

λόφου που προκλήθηκε από ισχυρό σεισμό. Η βασική

όλοι όσοι διέμεναν και εργάζονταν στο ανάκτορο. Οι

είσοδος στο ανάκτορο γίνονταν από το δυτικό πρόπυλο.

εσωτερική

αυλή,

μέσω

της

και

στην

νοτιοανατολική

πτέρυγα

του

άρχοντες, οι αξιωματικοί, οι φρουροί, οι βιοτέχνες, οι

Η επίσημη είσοδος στα βόρεια βασιλικά διαμερίσματα

δούλοι, οι χωρικοί και οι περίοικοι προσέδιδαν ζωή

πραγματοποιούνταν μέσω διαδρόμου από την κεντρική

καθημερινά στο άνακτορο μέσω αυτής της μετακίνησης,

αυλή. Δευτερεύουσες είσοδοι υπήρχαν και σε άλλα

αλλά ακόμη περισσότερο τις εορτάσιμες μέρες με τις

σημεία του ανακτόρου με τα αντίστοιχα φυλάκια για την

πολύχρωμες

άσκηση ελέγχου στους διερχόμενους. Στην πτέρυγα αυτή

και

εντυπωσιακές

αμφιέσεις

τους.

[εικ_Α.2.12]

εντοπίζονται ακόμα δύο περίστυλα αίθρια μικρότερων

Το Ανάκτορο της Φαιστού [εικ_Α.2.13], το δεύτερο σε

ωστόσο διαστάσεων από την κεντρική αυλή. Τα αίθρια

σημασία ανάκτορο της Κρήτης έχει πολλές ομοιότητες με

αυτά χρησίμευαν για την παραμονή, την κυκλοφορία

αυτό της Κνωσού. Οι κατόψεις των δύο ανακτόρων είναι

αλλά και την ρύθμιση του μικροκλίματος στην πτέρυγα

παρεμφερείς, με την κεντρική αυλή των ίδιων περίπου

των βασιλικών διαμερισμάτων. Ενδιαφέρον παρουσιάζει

διαστάσεων,

η αίθουσα του «Διαμερίσματος της Βασίλισσας», τύπου

αναλογιών

και

προσανατολισμού

να

δεσπόζει ως γενική συνθετική αρχή.

«μεγάρου», της οποίας ο κύριος χώρος προς τα βόρεια

Η κεντρική αυλή εδώ είναι πλακοστρωμένη, με στοές

και ανατολικά επικοινωνεί μέσω πολύθυρου με ανοικτές

στην ανατολική και δυτική πλευρά της. Η βόρεια πτέρυγα

στοές. Προς τα βόρεια ανοίγονταν η θέα και κανείς

περιλαμβάνει κυρίως τα βασιλικά διαμερίσματα και τα

μπορούσε

ιερά. Η τοποθέτησή τους προς βορρά γίνεται για δύο

προαναφέρθηκε,

κύριους λόγους. Λόγω της θέας που απλώνεται προς τον

επικοινωνία μέσω δύο κιόνων προς φωταγωγό.

να

απολαύσει ενώ

προς

τη τα

δροσιά

όπως

ανατολικά

υπήρχε

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 19

εικ_Α.2.14 Αναπαράσταση_Τμήμα Δυτικής Όψης ανακτόρου Φαιστού

εικ_Α.2.15 Κάτοψη_Ανάκτορο Μαλλίων Α.Κεντρική αυλή με τον βωμό Γ,Δ,Ε.Βασιλικά διαμερίσματα Γ4.Χώρος καθαρμών Ζ1.Ανοικτός εξώστης Ζ8.Μεγάλη Κλίμακα Ζ9-Ζ10.Χώροι λατρείας Ι1Ι2.Υπόστυλες αίθουσες Ι3-Ι4.Κλιμακοστάσιο Λ-Μ.Αποθήκες Π.Υπαίθριο ιερό «δίσκος της Φαιστού» 105.Περίστυλο αίθριο

Η δυτική πτέρυγα περιλαμβάνει τους χώρους των

Υπήρχαν είσοδοι και στις τέσερρις πλευρές του

αποθηκών [εικ_Α.2.14], ενώ στην ανατολική πτέρυγα

συγκροτήματος, κυριότερες όμως ήταν αυτές της βόρειας

υπάρχει ένα μέγαρο που αναφέρεται ως το «Μέγαρο του

και νότιας πτέρυγας. Tο σημαντικότερο και μεγαλύτερο

Πρίγκηπα».

τμήμα του ανακτόρου είναι η διώροφη δυτική πτέρυγα

Το Ανάκτορο των Μαλλίων [εικ_Α.2.15] είναι το τρίτο

που περιλάμβανε ιερούς και επίσημους χώρους, αλλά και

σε μέγεθος και σημασία ανάκτορο της Κρήτης. Πρόκειται

εκτεταμένες αποθήκες. Κάτι που δεν απαντάται στα άλλα

για ένα ομοίως λαβυρινθώδες σε κάτοψη ανάκτορο όπως

ανάκτορα είναι η «loggia», είδος υπερυψωμένου εξώστη

τα δύο προαναφερθένα, εντούτοις παρουσιάζει και

που ανοίγεται απευθείας προς την αυλή και από όπου

αρκετές ιδιομορφίες σε σχέση με αυτά.

μπορούσαν να παρακολοθούν οι καθείμενοι τα όσα

Το ανάκτορο οργανώνεται γύρω από την κεντρική αυλή,

διαδραματίζονταν στην αυλή.

που είχε στοές στη βόρεια και ανατολική πλευρά της και

Στη νότια πτέρυγα, που ήταν κι αυτή διώροφη,

ένα βωμό στο κέντρο της. Στα νοτιοδυτικά της αυλής

περιλαμβάνονται χώροι κατοικίας ή φιλοξενίας, μικρό

βρίσκεται μία μεγάλη σκάλα που ίσως χρησίμευε και σαν

ιερό και η μνημειώδης πλακόστρωτη νότια είσοδος του

θεατρικός χώρος.

ανακτόρου που οδηγούσε κατ' ευθείαν στην κεντρική

Το μεγαλύτερο μέρος των ορατών

σήμερα ερειπίων ανήκει στο νεοανακτορικό συγκρότημα, ενώ από το πρώτο ανάκτορο σώζεται τμήμα στα βορειοδυτικά

του

συγκροτήματος

και

από

την

μετανακτορική εποχή ένα μικρό «λοξό» κτίσμα στη

αυλή. Την ανατολική πτέρυγα καταλαμβάνουν σχεδόν εξ' ολοκλήρου αποθήκες, και όχι την δυτική όπως στα δύο προηγούμενα ανάκτορα.

βόρεια πλευρά.

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 21

εικ_Α.2.16 Προοπτική αναπαράσταση_Ανάκτορο Μαλλίων

εικ_Α.2.17 Κάτοψη_Ανάκτορο Κάτω Ζάκρου

Πίσω από τη βόρεια στοά της κεντρικής αυλής βρίσκεται

Περιβαλλόταν από μεγαλοπρεπείς προσόψεις και στοές

μία υπόστυλη αίθουσα και ο προθάλαμός της. Οι χώροι

με κίονες - πεσσούς που στήριζαν βεράντες και στη

αυτοί στήριζαν στον όροφο αίθουσα ίδιων διαστάσεων

βορειοδυτική γωνία της υπήρχε κτιστός βωμός.

που

αναγνωρίσθηκε

ως

αίθουσα

τελετουργικών

Στην ανατολική πτέρυγα ήταν διαμορφωμένα μερικά

συμποσίων. Δυτικά των χώρων αυτών, πλακόστρωτος

από τα βασιλικά διαμερίσματα με πολύθυρα μαζί με μια

διάδρομος συνδέει την κεντρική αυλή με μία βόρεια στην

μεγάλη τετράγωνη αίθουσα με κυκλική δεξαμενή στη

οποία υπήρχε πολυτελές μέγαρο με στοά και αίθριο,

μέση, πιθανότατα για ακροάσεις, όπως και το διοικητικό

καθώς και ένας χώρος καθαρμού. Αυτό το συγκρότημα

κέντρο. Από την κεντρική αυλή ένα πολύθυρο οδηγούσε

πρέπει να αποτελούσε το διαμέρισμα της βασίλισσας και

στην «Αίθουσα της Δεξαμενής», στο κέντρο της οποίας

είναι ένα κτίσμα με λοξό προσανατολισμό σε σχέση με τις

υπήρχε

υπόλοιπες πτέρυγες του ανακτόρου. [εικ_Α.2.16]

οικοδομικά ευρήματα αποδεικνύουν ότι το κεντρικό

δεξαμενή

διαμέτρου

5.1.μ..

«Ορισμένα

Το Ανάκτορο της Κάτω Ζάκρου [εικ_Α.2.17] είναι το

τμήμα της παρέμενε ακάλυπτο, ενώ το περιμετρικό ήταν

τέταρτο μεγαλύτερο της Κρήτης και θεωρείται ισοδύναμο

στεγασμένο εν είδει πιθανής στοάς. Αυτό το σύστημα

με τα άλλα τρία ανάκτορα ως προς το μέγεθός του, καθώς

στεγάσεως

παρατηρώντας την γενική διαμόρφωσή του, βλέπουμε ότι

διάταξης της μεσογειακής οικίας, με το αίθριο ως κεντρικό

επαναλαμβάνεται και εδώ η κεντρική αυλή σε αντίστοιχη

στοιχείο της σύνθεσης, με πετριμετρική στεγασμένη στοά

θέση και με τον αντίστοιχο προσανατολισμό.

αφήνουσα ένα ακάλυπτο κεντρικό τμήμα. Αυτή η διάταξη,

αποτελεί

αρχιτεκτονικό

πρόδρομο

της

Το συγκρότημα ξεπερνά σε έκταση τα 12 στρέμματα. Το

πιο εξελιγμένη, μας έδωσε το Compluvium των ρωμαϊκών

κυρίως παλάτι με εμβαδό περισσότερο από 7.000 τ.μ. δεν

οικιών, δηλαδή το κενό της στέγης, κάτω από του οποίου,

διαφέρει από τυπολογικής πλευράς με τα άλλα μινωικά

στο δάπεδο του αιθρίου, υπήρχε αβαθής λεκάνη, το

ανάκτορα, δεδομένου ότι οι λειτουργίες παρέμεναν οι

Impluvium, για την συγκέντρωση των ομβρίων υδάτων,

ίδιες.

ιδιαίτερα χρήσιμο στο βροχερό κλίμα της Ιταλίας».

Η κεντρική είσοδος γινόταν από την βορειοδυτική πλευρά,

υπήρχε

δημιουργεί βέβαια και υπόνοιες ότι ίσως επρόκειτο για

βορειοανατολική πλευρά, όπου κατέληγε πλακόστρωτος

ενυδρείο, καθαρά για ψυχαγωγικούς σκοπούς των

δρόμος προερχόμενος από το λιμάνι. Η κεντρική αυλή

ενοίκων. Άλλες δύο εγκαταστάσεις ενός φρέατος - κρήνης

συνιστά τον πυρήνα του όλου οικοδομήματος και το χώρο

βρίσκονταν στην πτέρυγα αυτή.

λάμβαναν

χώρα

και

δευτερεύουσα

Η διάταξη αυτή,

στη

όπου

ενώ

|Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], σελ. 118|

θρησκευτικές

τελετές. Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 23

Στη δυτική πτέρυγα βρίσκονταν τα ιερά, οι διάφοροι

μια μεγάλη αίθουσα με πολύθυρα και διάδρομο.

χώροι τελετουργιών και οι αποθήκες. Ουσιαστικά, η

Το εσωτερικό του ανακτόρου δεν διατηρείται καλά,

πτέρυγα αυτή είναι ο κατ’εξοχήν χώρος λατρείας στον

διέθετε όμως διάφορους επίσημους χώρους καθώς και

οποίο υπήρχε είσοδος πλαισιωμένη από δύο μικρότερες

αποθήκες επάνω από τις οποίες θα υπήρχαν μεγάλα

και ήταν απέναντι από το βωμό. Υπήρχε προθάλαμος,

δωμάτια. Η κεντρική αίθουσά του, διαχωριζόταν από την

κύρια αίθουσα και μία μεγάλη υπόστυλη αίθουσα

κεντρική αυλή με κιονοστοιχία.

τελετουργιών (12Χ10μ.) με περίστυλο φωταγωγό και

Από την παραπάνω ανάλυση των μινωικών ανακτόρων,

πολύθυρα, το ένα από τα οποία οδηγούσε σε «Αίθουσα

προκύπτει ότι διέπονται από κάποιες κοινές σχεδιαστικές

Συμποσίων», όπως ονομάσθηκε εξαιτίας της εύρεσης

αρχές. Γενικά χαρακτηριστικά τους, λοιπόν, είναι η

αμφορέων και οινοχοών. Το δυτικό τμήμα της πτέρυγας

πολυπλοκότητα των κατόψεων, η γενική διάταξη γύρω

καταλαμβάνεται από το Ιερό που αποτελείται από έντεκα

από μία μεγάλη κεντρική πλακόστρωτη αυλή, η ύπαρξη

δωμάτια και το αρχειοφυλάκειο. Έξω από τη δυτική όψη,

ορόφου ή ορόφων στα συγκροτήματα και η στέγαση με

σε

επίπεδα δώματα. Κατά τον Δ. Κωνσταντινίδη «Η κεντρική

μεταγενέστερη

οικοδομική

φάση

προστέθηκαν

εργαστηριακοί χώροι. Στη

νότια

πτέρυγα

αυλή διατηρεί γενικά τις διαστάσεις και τις αναλογίες, σα υπάρχει

μικρό

συγκρότημα

να επρόκειτο για κάποιο τύπο που ακολουθούνταν πιστά

εργαστηριών. Στη βόρεια πτέρυγα υπάρχει μεγάλο

σε όλα τα ανάκτορα. Ο προσανατολισμός της είναι από

κλιμακοστάσιο που οδηγεί στον πάνω όροφο, οι

Βορρά προς Νότο και οι διαστάσεις της είναι 52x24μ. για

αποθήκες των βασιλικών διαμερισμάτων, εγκατάσταση

τα δύο πρώτα, 54x26μ. για το ανάκτορο των Μαλλίων,

λουτρού και ένα δωμάτιο που χρησίμευε ως μαγειρείο.

ενώ στο ανάκτορο της Ζάκρου παρατηρείται μια όχι

Το Ανάκτορο των Γουρνιών είναι μικρού μεγέθους.

σημαντική

απόκλιση

(30x12μ).

Οι

αναλογίες

που

Περιλαμβάνει σχετικά λίγα δωμάτια γύρω από μια

προκύπτουν είναι 1/2 και στη Ζάκρο 1/2,4». Από αυτό

κεντρική αυλή. Μία σειρά βαθμίδων σε σχήμα Γ βρίσκεται

συμπεραίνουμε ότι ίσως «πρόκειται για μια επιταγή ή

στη νοτιοανατολική είσοδο του ανακτόρου, που βλέπει

εφαρμογή ενός θρησκευτικού περιεχομένου τύπου, και

στην αυλή. Σε αυτές φαίνεται ότι κάθονταν οι θεατές και

πιθανόν κατά την χάραξη της περιμέτρου των αυλών να

παρακολουθούσαν δρώμενα που είχαν θρησκευτικό

τηρήθηκαν ορισμένοι κανόνες, αντίστοιχοι και ανάλογοι

χαρακτήρα. Πρόκειται, δηλαδή, για έναν υποτυπώδη

προς εκείνους της κτίσεως μιας πόλης ή ενός ιερού,

θεατρικό χώρο. Στη δυτική πτέρυγα υπάρχουν παράθυρα,

δηλαδή μιας πράξεως επαναλήψεως της Δημιουργίας του

άνδηρα και λουτρό καθώς και αποθήκες. Στο κέντρο είναι

Κόσμου». Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 25

Αντίστοιχα, συνεχίζει ο Κωνσταντινίδης «θα ήταν

των αυλικών, των τεχνιτών, των υπαλλήλων και όλων των

δυνατό να γίνει ένας παραλληλισμός της αυλής με

δούλων. Έτσι, μαζί με τα βασιλικά διαμερίσατα, τις

διάφορα σημερινά αθλητικά γήπεδα, στα οποία οι

αίθουσες

κανόνες των αθλοπαιδιών που λαμβάνουν χώρα, ορίζουν

θησαυροφυλάκια και τους χώρους συγκεντρώσεων,

τη μορφή και τις διαστάσεις τους. Εντελώς αναλόγως θα

στέγαζαν ταυτόχρονα και πλήθος από εργαστήρια και

ετίθετο το ερώτημα μήπως σε αυτές κατά τη μινωική

αποθήκες. Οι σπουδαιότερες λειτουργίες, ωστόσο, ήταν

εποχή διεξήγοντο ιδιότυποι αγώνες ή αγωνίσματα ή και

ασφαλώς οι θρησκευτικές. Οι χώροι διατάσσονται γύρω

θρησκευτικές τελετές που απαιτούσαν πανομοιότυπο

από την αυλή με ορθογώνιο σχηματισμό, αλλά όχι

χώρο. Επίσης δεν πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός ότι

συμμετρικά. Για την επικοινωνία όλων αυτών των χώρων

τότε

είχαν προβλεφθεί πρόπυλα, κλειστοί διάδρομοι, αυλές,

Γεωμετρία

και

κατασκευές,

ήταν

μεταφυσικές

αντιλήψεις

οι

εξ΄αυτής

συνυφασμένες και

απορρέουσες με

δοξασίες».

διάφορες |Δημήτριος

Η.

ακροάσεων

και

συμποσίων,

τα

καθώς και φωταγωγοί για τον φωτισμό και αερισμό τους. Από το ισόγειο στον όροφο οδηγούν μνημειώδεις κλίμακες μεγάλου πλάτους, με χαρακτηριστικό στοιχείο

Κωνσταντινίδης [1970], σσ. 119-122|

Τα κρητικά ανάκτορα κτίζονται σε ομαλές πλαγιές

τους φωταγωγούς που καταλάμβαναν ολόκληρο το

λόφων και οι χώροι τους διατάσσονται σε πολλά επίπεδα.

πλάτος των γειτονικών χώρων και έφθαναν ως το δώμα.

Είναι το αποτέλεσμα σχεδιασμού και όχι μιας διαδικασίας

Από

με προσθήκες που έγιναν με το πέρασμα του χρόνου και

εξασφάλιζαν

ανάλογα με τις χωρικές ανάγκες του ανακτόρου. Η

παραθύρων. Τα συγκροτήματα λοιπόν γινόταν αρκετά

εξωτερική τους μορφή ήταν τελείως ακανόνιστου

δαιδαλώδη και πολυσύνθετα. Πολύ συνηθίσμένη ήταν,

περιγράμματος και θα παρουσίαζε ενδιαφέρον λόγω των

τέλος, και η διάταξη του πολυθύρου, της διαλύσεως

υψομετρικών διαφορών της στέγασης. Φαίνεται, ωστόσο,

δηλαδή ενός τοίχου σε πολλά στηρίγματα και πολλά

ότι

ανοίγματα, συνήθως όταν γειτνίαζε με αίθριο ή κάποιο

συνθετική

προσοχή

των

αρχιτεκτόνων

τους

φωταγωγούς

αυτούς

φωτισμό

συνήθως

διάταξη

αυτή

τα κλιμακοστάσια μέσω

που

τριπλών

επικεντρωνόταν προς την αυλή. Δεν τους ενδιέφερε να

φωταγωγό.

εξυπηρετούσε

δημιουργήσουν ωραίες προσόψεις προς τα έξω, αλλά

λειτουργικούς σκοπούς, εύκολου αερισμού και φωτισμού,

ήθελαν να οργανώσουν με τον πιο αισθητικό τρόπο την

πιθανότατα οδήγησε στην διάταξη του μεγάρου της

αυλή. Από πλευράς χρήσεως και λειτουργίας, τα

μυκηναϊκής εποχής.

ανάκτορα αποτελούσαν κατοικίες των βασιλέων, αλλά και

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 27

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Α]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ 3. ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

εικ_Α.3.2 Αναπαράσταση_Αυλή Ανακτόρου Τίρυνθας

εικ_Α.3.1 Κάτοψη_Κεντρικό Τμήμα Ακρόπολης Τίρυνθας 1.Είσοδος 2-3.Σύριγγες 4.Εσωτερικό Πρόπυλο 5.Εξωτερικό Πρόπυλο 6.Μέγαρο «Βασιλέως» 7.Μέγαρα «Βασιλίσσης» και «Διαδόχου»

εικ_Α.3.3 Κάτοψη_Μέγαρο Ανακτόρου Τίρυνθας

3. ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

|Χ.Μπούρας [1991], σελ. 113|

Το Ανάκτορο της Τίρυνθος [εικ_Α.3.1] είναι πολύ καλά

Τα μνημεία της μυκηναϊκής περιόδου που μπορούν να

διατηρημένο και καταλαμβάνει ολόκληρο το νότιο τμήμα

μελετηθούν είναι κατά κύριο λόγο ανάκτορα με τις

της ισχυρής ακροπόλεως του Ναυπλίου. Η είσοδος στο

οχυρώσεις τους και τάφοι.

ανάκτορο γίνεται από την ανατολική πλευρά με ένα

Τα ανάκτορα κτίζονται όλα στην Τρίτη υποπερίοδο της

κεκλιμένο επίπεδο, αφού περάσει κανείς την πύλη του

Υστεροελλαδικής φάσης (Yστεροελλαδική ΙΙΙ φάση),

κυκλώπειου τείχους. Με συνεχή ανάβαση φθάνει κανείς

δηλαδή από το 1425-1100 π.Χ. περίπου.

στο εξωτερικό πρόπυλο που οδηγεί στην πρώτη εξωτερική

«Το κλίμα δεν διέφερε από το σημερινό. Είναι

αυλή και εκεί μέσω ενός δεύτερου πρόπυλου οδηγείται

μεσογειακό και ήπιο και ασφαλώς έπαιζε ρόλο στην

στην εσωτερική και κυρίως αυλή, η οποία περιστοιχίζεται

διάπλαση του χαρακτήρα των Ελλήνων σε όλες τις

από τις τρεις πλευρές της με στοές. Το μέγαρο έβλεπε

ιστορικές περιόδους. Στην αρχιτεκτονική, την εποχή αυτή

απευθείας στην αυλή, όπου δεξιά του δεύτερου

τουλάχιστον έχουμε πάλι, όπως και στην Κρήτη, μεγάλες

πρόπυλου, υπάρχει ένα είδος στομίου φρέατος, το οποίο

αυλές καθώς και στοές, στοιχεία δηλαδή κατάλληλα για

πρέπει να ήταν ο βωμός του Ερκείου Διός, που

ζωή στην ύπαιθρο, που ευνοείται από το εύκρατο κλίμα

προφύλασσε το ανάκτορο από παντός κακού (Έρκειος

της χώρας». |Χ.Μπούρας [1991],

Ζευς, εκ του έρκους=περιτοιχίσματος). [εικ_Α.3.2] Η

σελ. 106|

«Ο πυρήνας τους είναι το μέγαρο, το κυρίως βασιλικό ενδιαίτημα.

προοιωνίζεται

Μεγάρου

είναι

τριμερής.

προγενέστερα κτήρια κατοικίας στον ελληνικό χώρο και

πρόδρομο και το κυρίως μέγαρο. Το πρώτο αποκαλείται

περιλαμβάνει την είσοδο, ένα πρόδρομο και ένα μεγάλο

από τον Όμηρο ως «αίθουσα δώματος», από το ρήμα

χώρο για τους άνδρες, το κυρίως μέγαρο. Μια αυλή με

«αίθω» (λάμπω), επειδή είναι το πιο φωτεινό και

βωμό προηγείται του μεγάρου και ακόμα ένα πρόπυλο.

προσήλιο μέρος του μεγάρου. Από αυτό μέσω τριών

Γύρω

διάφορα

θυρών, εισερχόμαστε στον πρόδρομο που χρησίμευε

διαμερίσματα για την λειτουργία του παλατιού. Οι

αποκλειστικά ως προθάλαμος. Τέλος, μέσω μιας θύρας,

περιγραφές των Ομηρικών επών, συμπίπτουν με τα

από τον πρόδρομο οδηγούμαστε στο κυρίως μέγαρο ή

ευρήματα των ανασκαφών (Παλάτια του Νέστορος στην

μέλαθρον όπως ονομάζεται.

αυλή

του

[εικ_Α.3.3] Αποτελείται από το εξωτερικό προστώο, τον

την

μορφή

διάρθρωση

στα

από

γενική

διατάσσονται

τα

Πύλο, του Μενελάου στην Σπάρτη, του Οδυσσέως στην Ιθάκη, του Αλκινόου στην Κέρκυρα κτλ)». Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 31

εικ_Α.3.4 Αξονομετρική αναπαράσταση_Μέγαρο Συγκροτήματος Μυκηνών

εικ_Α.3.6 Κάτοψη_Οικία των Κιόνων στις Μυκήνες Α.Είσοδος Β.Διάδρομος Γ.Προστώο Δ.Πρόδομος Ε.Μέγαρο Η.Κλιμακοστάσιο ανόδου στον όροφο Ι.Δωμάτιο Λ.Ανατολική στοά Μ.Είσοδος νοτίων δωματίων Ν.Κεκλιμένος διάδρομος προς υπόγειο

εικ_Α.3.5 Προοπτική αναπαράσταση_Αυλή Μυκηναϊκού Ανακτόρου

εικ_Α.3.7 Κάτοψη_Ανάκτορο Νέστορα στην Πύλο Α.Πρόπουλο Β.Θυρωρείο Γ.Αρχείο όπου βρέθηκαν οι πήλινες πινακίδες Δ.Αυλή Ε.Αίθουσα δώματος Ζ.Πρόδομος Η.Μέγαρο ή Μέλαθρο Θ.Αποθήκες Ι.Ξενώνας Κ.Λουτρό Λ.Ιδιαιτέρα αυλή Μ.Δωμάτιο Βασίλισσας Ν.Δωμάτια Ξ.Πρόδομος του παλαιού ανακτόρου Ο.Μέγαρο του παλαιού ανακτόρου Π.Αποθήκες Ρ.Ιερό Σ.Βωμός Τ.Εργαστήριο

Ο χώρος αυτός είναι σχεδόν τετραγωνικός και στο

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η Οικία των Κιόνων

κέντρο του βρισκόνταν μια κυκλική εστία αρκετά μεγάλου

[εικ_Α.3.6], η οποία βρίσκεται εντός των τειχών και πέρα

μεγέθους, από την οποία αναδύονταν καπνός και

από το Ανάκτορο των Μυκηνών. Από την είσοδο ένας

καθιστούσε τις επιφάνειες και την οροφή ή στέγη

μακρύς διάδρομος οδηγεί στην περίστυλη αυλή, γύρω

«μέλανας». Έτσι, πήρε και την ονομασία του.

από

την

οποία

είναι

διατεταγμένα

διάφορα

Το Ανάκτορο των Μυκηνών βρίσκεται στην κορυφή της

διαμερίσματα. Προς το βορρά είναι το μέγαρο, που

οχυρής ακροπόλεως και δυστυχώς σώθηκε σε πολύ κακή

περιλαμβάνει προστώο, τον πρόδρομο και το κυρίως

κατάσταση.

στο

μέγαρο χωρίς βέβαια ενδείξεις κιόνων. Από το κυρίως

του,

μέγαρο, ένας διάδρομος οδηγεί στα άλλα διαμερίσματα

διατηρούνται όμως οι θέσεις των κιόνων και τμήμα της

γύρω από την αυλή, καθώς και στις σκάλες επικοινωνίας

εστίας του μεγάρου, με τρόπο που καθιστά σαφές ότι και

προς τον όροφο. Νότια της αυλής, η κλίση του εδάφους

το παλάτι αυτό είχε την τυπική διάταξη που αναλύεται

επέτρεψε να δημιουργηθεί και ένας ημιυπόγειος χώρος

παρακάτω. Το κυρίως μέγαρο [εικ_Α.3.4] είχε διαστάσεις

αποθηκών. Ο Άγγλος αρχαιολόγος Wace, ο οποίος την

12x13μ. και η εστία στη μέση είχε διάμετρο 3.7μ.. Η αυλή

μελέτησε, λόγω του ιδιότυπου, του ορθολογικού της

του

μέγεθος.

διατάξεως και του ευμεγέθους της, την χαρακτήρισε ως

Διαπιστώθηκαν λείψανα τοιχογραφιών και δάπεδα με

παράρτημα του ανακτόρου, ενώ, παρατήρησε και ότι ως

έγχρωμες διακοσμήσεις.

προς την κατόψη ανταποκρίνεται περίπου με την

βάραθρο

Μεγάλο

που

μία

του

εκτείνεται στη

ανακτόρου

Υπάρχει

μέρος

είχε

νότια

σχετικά

προσπάθεια

κατωλίσθησε

πλευρά

μικρό

αναπαράστασης

του

περιγραφή του ανακτόρου του Οδυσσέα στην Ιθάκη.

ανακτόρου και της αυλής του από τον καθηγητή Σπ.

Το Ανάκτορο της Πύλου [εικ_Α.3.7] παρουσιάζει

Μαρινάτο. [εικ_Α.3.5] Οι όψεις της αυλής παρουσιάζουν

ομοιότητες στην κάτοψη με το ανάκτορο της Τιρύνθου. Το

ισόδομο

ξύλινες

κύριο συγκρότημα του ανακτόρου αποτελείται από

αγκυρώσεις και τα ξύλινα περιθώρια των ανοιγμάτων,

πολλούς χώρους, μεταξύ των οποίων δεσπόζει το μέγαρο,

όπως και των κεφαλών των εγκάρσιων δοκών των

που μοιάζει περισσότερο με αυτό των Μυκηνών, παρά

πατωμάτων. Οι τοίχοι πρέπει να καλύπτονταν από

προς αυτό της Τιρύνθου.

σύστημα,

διακοπτόμενο

από

τις

κονίαμα και η αυλή από γυψοκονία, η οποία χωρίζονταν σε τετράγωνα με γραπτές διακοσμήσεις.

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 33

εικ_Α.3.8 Αναπαράσταση_Εσωτερική Αυλή Ανακτόρου Πύλου (κατά τον Piet de Jong)

εικ_Α.3.10 Αναπαράσταση_Αίθουσα του Θρόνου (κατά τον Piet de Jong)

εικ_Α.3.9 Κάτοψη και Τομή_Παλαιότερο Μέγαρο Ανακτόρου Πύλου

εικ_Α.3.11 Κάτοψη_Ανάκτορο της Άρνης

Από το πρόπυλο του ανακτόρου εισερχόμαστε στην αυλή. [εικ_Α.3.8] Ακριβώς απέναντι από το πρόπυλο

μεγάρου. Οι όψεις των εσωτερικών τοίχων ήταν προσεκτικά

βρίσκεται το μέγαρο και δεξιά μια στοά. Από το προστώο

επιχρισμένες

του μεγάρου [εικ_Α.3.9], οδηγούμαστε μέσω μιας θύρας

σπουδαιότερους

στον πρόδρομο και από εκεί πάλι μέσω μιας θύρας

ασβεστοκονίαμα ήταν, ακόμη, τα δάπεδα των κυρίων

οδηγούμαστε στο κυρίως μέγαρο με τους τέσσερις κίονες,

αυλών και των περισσοτέρων διαμερισμάτων του

την κυκλική εστία στο κέντρο και τον θρόνο του βασιλιά

ανακτόρου. Αρκετά από τα δάπεδα, όπως αυτά του

στα δεξιά. Δεξιά και αριστερά από το μέγαρο υπάρχουν

Μεγάρου είχαν γραπτές διακοσμήσεις. Δύο κτήρια, το

δύο στενοί διάδρομοι που εξυπηρετούν τους εκατέρωθεν

νοτιοδυτικό και το κεντρικό, ήταν διώροφα. Οι επάνω

αποθηκευτικούς κυρίως χώρους και τα κλιμακοστάσια

όροφοι, με τοίχους από ωμές πλίνθους, ήταν προσιτοί με

ανόδου

κλιμακοστάσια.

στον

όροφο.

Οι

διάδρομοι

αυτοί

είναι

προσπελάσιμοι όχι μόνο από το αίθριο, αλλά και από τον

με

ασβεστοκονίαμα

χώρους

έφερε

που

νωπογραφίες.

στους Από

Το Ανάκτορο της Άρνης (Γλα) [εικ_Α.3.11] διαφέρει από

πρόδρομο του μεγάρου μέσω δύο πλευρικών θυρών. Στο

τα

συγκρότημα αυτό περιλαμβάνεται και ένα ιδιαίτερο

αναπτύσσεται γύρω από μία αυλή και προς τις τέσσερις

διαμέρισμα, στην ανατολική πτέρυγα, το οποίο είτε

κατευθύνσεις, αλλά μόνο από τις δύο, σχηματίζοντας

επρόκειτο για το διαμέρισμα της βασίλισσας είτε για

κάτοψη σχήματος Γ. Οι χώροι παρατίθενται ο ένας δίπλα

ξενώνα υψηλών επισκεπτών. Η προσπέλασή του γίνεται

στον άλλο γραμμικά και είτε επικοινωνούν μεταξύ τους

από την στοά στα δεξιά του αιθρίου. Από τη στοά μέσω

απευθείας είτε συνδέονται μέσω ενός διαδρόμου που

στενού διαδρόμου, φθάνουμε στην αίθουσα αυτή, στην

διπλασιάζεται στη γωνία του Γ, και είναι τεθλασμένος

οποία όπως και στην αίθουσα του θρόνου [εικ_Α.3.10],

κατά διαστήματα ώστε να αναχαιτίζει την ανεμπόδιστη

βρίσκεται

προέλαση

κεντρικά

μία εστία.

Εκτός

του κύριου

υπόλοιπα

των

μυκηναϊκά

επιτιθεμένων

ανάκτορα

και

καθώς

δεν

να μπορούν οι

συγκροτήματος, σημαντικό είναι και εκείνο που έχει

αμυνόμενοι να οργανώσουν αποτελεσματικά την άμυνά

ανασκαφεί στα νοτιοδυτικά του, περιορισμένης έκτασης

τους, μιας και το ανάκτορο αποτελεί τμήμα του τείχους

και ίσως αρχαιότερο, και το οποίο περιλαμβάνει την

της ακρόπολης της Άρνης.

προγενέστερη αίθουσα του θρόνου, με τη μορφή

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 35

Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε, λοιπόν, ότι τα

τουλάχιστον. Όσον αφορά στο φωτισμό του μεγάρου,

μυκηναϊκά ανάκτορα που κτίζονται πάνω σε λόφο ή

μέσα στο οποίο περνούσαν ασφαλώς τις περισσότερες

οχυρό ύψωμα χαρακτηρίζονται από την διάταξη των

ώρες τους τα κοντινά πρόσωπα του βασιλιά, δεν είμαστε

χώρων γύρω από μια ορθογώνια αυλή με πρόπυλο. Σε

σίγουροι για το πως εξασφαλιζόταν. «Ο Όμηρος ονομάζει

όλα κυριαρχεί το ισόγειο τριμερές μέγαρο με την

τα μέγαρα σκιόεντα, δηλαδή σκοτεινά. Πράγματι τα

πρόσοψη πάντοτε προς το νότο, που στεγάζεται

διάφορα κτίσματα του παλατιού γύρω από το μέγαρο

πιθανώτατα

αποκλείουν την ύπαρξη πλευρικών παραθύρων. Μόνη

με

οριζόντιο

δώμα,

ενώ

τα

πλάγια

διαμερίσματα διαθέτουν και όροφο.

λύση μένει ο υπερυψωμένος φωταγωγός, αλλά και για

Το μέγαρο είχε κατά κανόνα τρεις χώρους. Ο πρώτος ή

την λύση αυτή υπάρχουν πολλές αντιρρήσεις». |Χ.Μπούρας

προστώο, που κατά τον Όμηρο ονομάζεται «αίθουσα»

[1991], σελ. 115|

Στα ανάκτορα της Πύλου και της Τίρυνθος

σχημάτιζε την πρόσοψη του μεγάρου και είχε μορφή

διακρίνεται ένα δευτερεύον μικρότερο μέγαρο πάλι με

στοάς. Ο επόμενος χώρος που λέγεται πρόδρομος ήταν ο

εστία.

προθάλαμος τους κυρίως μεγάρου και χωρίζεται από την

Η αυλή που προηγείται του μεγάρου, έχει πλευρικά

αίθουσα με τοίχο διαλυμένο σε στηρίγματα, με τέτοιο

στοές όπως για παράδειγμα στην Τίρυνθα. Είναι

τρόπο

Στον

ορθογώνια και στρωμένη με ισχυρό κονίαμα. Εκεί κατά

πρόδρομο, κατά τα ομηρικά έπη, μπορούσαν να

τον Όμηρο υπήρχε ο βωμός του Ερκείου Διός, κατί που

κοιμηθούν οι ξένοι του βασιλιά. Από τον πρόδρομο, μία

συναντάμε στο ανάκτορο της Τίρυνθος. Στην αυλή οδηγεί

πόρτα οδηγεί στο κυρίως μέγαρο, που έχει σχήμα

πάντα ένα πρόπυλο.

ώστε

να σχηματίζονται

τρεις

θύρες.

περίπου τετράγωνο και είναι μεγάλων διαστάσεων

Γύρω από την αυλή ήταν διατεταγμένα τα υπόλοιπα

(12x13μ. στις Μυκήνες, 13x11.2μ. στην Πύλο). Στο κέντρο

διαμερίσματα, χωρίς να ακολουθούν βέβαια κάποιο

του χώρου υπάρχει η μεγάλη κυκλική εστία που είναι

γενικό κανόνα ως προς τον τρόπο διάταξης και την

χαμηλή και πολυτελής. Είναι αναμφίβολο το γεγονός ότι

λειτουργία

γύρω από την φωτιά κάθονταν οι προσκεκλημένοι του

δευτερεύουσες αυλές (Τίρυνθα, Πύλος) και ενίοτε

βασιλιά

δευτερεύοντα

και

έτρωγαν,

ακολουθώντας

την

παλαιά

των

χώρων.

δωματία

του

Διακρίνονται

θρόνου

του

επίσης

βασιλιά

συνήθεια των βορείων λαών. Όντως και στις παλαιότερες

(Μυκήνες). Υπάρχουν, τέλος, δωμάτια για τους υπηρέτες

κατοικίες των προϊστορικών Ελλήνων συναντάμε την

και σκοπιές φρουρών.

εστία στη μέση του δωματίου, σε αντίθεση με τα κρητικά παλάτια και σπίτια στα οποία δεν υπάρχει εστία, μόνιμη Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 37

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Α]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ 4. ΠΡΟΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

4.ΠΡΟΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

περνά το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της. Εκεί εργάζονται, μαγειρεύουν, τρώνε, θυσιάζουν, γιορτάζουν.

Την περίοδο αυτή (11ος -7ος π.Χ. αιώνας) τα σπίτια στις

Γύρω της υπάρχουν οι κλειστοί αλλά και σκεπαστοί χώροι.

πόλεις αρχίζουν και γίνονται όλο και πιο μικρά γιατί σιγά

Μπροστά στο δρόμο συνήθως τοποθετούνται οι χώροι

σιγά εμφανίζεται στενότητα χώρου. Το μέγαρο αρχίζει να

εργασίας, οι αποθήκες και οι σταύλοι, ενώ τα δωμάτια

παραμερίζεται και το ενδιαφέρον της σύνθεσης αρχίζει να

των γυναικών, οι οποίες είναι απομονωμένες από την

επικεντρώνεται περισσότερο στην εσωτερική αυλή,

κοινωνική ζωή, βρίσκονται στο βάθος. Αρκετά συχνά

περιτριγυρισμένη από στοές, και με τα καθημερινά και τα

εμφανίζεται και δεύτερος όροφος (γυναικωνίτης) για τη

υπνοδωμάτια διατεταγμένα γύρω της. Κατά αυτό τον

νοικοκυρά, τα παιδιά και τις δούλες, ώστε να μην

τρόπο το περιστύλιο αρχίζει να παίρνει την τελική του

έρχονται σε επαφή με τους άνδρες επισκέπτες της οικίας.

μορφή, η οποία τόσο επέδρασε κατά τους επόμενους αιώνες σε βορρά και δύση. Στην αυλή αυτή η οικογένεια

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 41

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Α]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ 5. ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

εικ_Α.3.10 Αναπαράσταση_Αίθουσα του Θρόνου (κατά τον Piet de Jong)

5. ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

πάντως ορθές γωνίες, ενώ οι μη περίστυλες αυλές είχαν συχνά ακανόνιστο σχήμα. Παρενθετικά ας αναφερθεί ότι

Ο 5ος και ο 4ος π.Χ. αιώνες αποτελούν την ακμή της

η αυλή, είτε είχε περιστύλιο είτε δεν είχε, ήταν

ελληνικής κουλτούρας λόγω των υψηλών επιτευγμάτων

πλακοστρωμένη. Υπήρχε συνήθως ένας βωμός για την

που σημειώθηκαν κατά την περίοδο αυτή στο χώρο του

οικιακή λατρεία, αλλά δεν υπήρχαν ούτε δέντρα ούτε

πολιτισμού. «Στην αρχιτεκτονική ο κύριος νεωτερισμός

φυτά. Εξάλλου τα σπίτια δεν είχαν διακοσμητικούς

είναι η αυλή με περιστύλιο· αυτή δημιουργήθηκε αρχικά

κήπους. Ένας τέτοιος κήπος, ως ιδιωτική σκηνοθεσία της

για δημόσια οικοδομήματα, όπως π.χ. το Πομπείον

φύσης, είναι δημιούργημα της υστεροελληνικής εποχής.

[εικ_Α.5.1] που κτίστηκε γύρω στα 400 π.Χ. έξω από το

Τον παραστατικό χαρακτήρα της περίστυλης αυλής

Δίπυλο. Οι χώροι πίσω από τις στοές της αυλής

καθορίζουν οι κίονες, και ξέρουμε ότι στην αρχαία Ελλάδα

χρησίμευαν για συμπόσια».

| Έλενα Walter-Καρύδη [1996], σελ. 5|

ο κίων είναι στοιχείο υψηλής αρχιτεκτονικής. Όλα αυτά

Μίμηση των δημόσιων κτιρίων αποτελεί η αυλή με

μαρτυρούν μορφολογικά τον εξευγενισμό της αυλής και

περιστύλιο

ολόκληρου του ιδιωτικού σπιτιού.

στις

ιδιωτικές

οικίες,

στις

οποίες

διαπιστώνουμε και άλλους νεωτερισμούς, όπως το ότι οι

Την περίστυλη αυλή και τους ανδρώνες χρησιμοποιούσε

τοίχοι στους κύριους χώρους διακοσμούνται, τα μωσαϊκά

ο κύριος του σπιτιού για την κοινωνική του ζωή: το

δάπεδα αποκτούν παραστάσεις και για πρώτη φορά

συμπόσιο, το γλέντι, τις συζητήσεις. [...] Αποκορύφωμα

στήνονται

τέτοιων

εκεί

μαρμάρινα

αγάλματα.

Βέβαια,

συναθροίσεων

ήταν

οι

επιστημονικές

–

εξακολουθούν να κτίζονται και σπίτια χωρίς περίστυλη

φιλοσοφικές συνδιαλέξεις, όπως αυτές που περιγράφει

αυλή ή με κίονες μόνο στη μία ή στις δύο πλευρές της

υποδειγματικά ο Πλάτων. Πολλοί πλατωνικοί διάλογοι

αυλής [εικ_Α.5.2], ωστόσο από τα τέλη του 5ου αιώνα και

διαδραματίζονται σε αθηναϊκά σπίτια: η Πολιτεία στο

έπειτα ο τύπος της αυλής με περιστύλιο αποτελεί μια νέα

σπίτι του Κεφάλου, το Συμπόσιο στο σπίτι του Αγάθωνα, Ο

μορφολογική δυνατότητα. Αυτά τα σπίτια ξεχωρίζουν από

Πρωταγόρας στο σπίτι του Καλλία.

τα απλά, που εξακολουθούν όμως να είναι πολύ περισσότερα.

Στην αρχή του Πρωταγόρα (314D) περιγράφεται πως ο Σωκράτης με ένα φίλο πηγαίνει στο σπίτι του πλούσιου

«Με το περιστύλιο αποκτά η αυλή αρχιτεκτονική

Καλλία για να συναντήσει τον σοφιστή Πρωταγόρα που

διαμόρφωση και γίνεται ένας μορφολογικά αυτοδύναμος

ήταν φιλοξενούμενος εκεί, μαζί με τον Ιππία και τον

χώρος που αποτελεί το κέντρο της κατοικίας. Η περίστυλη

Πρόδικο.

αυλή μπορεί να είναι τετράγωνη ή μακρόστενη, έχει Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 45

Ο Πλάτων δίνει με λεπτή ειρωνεία τον χαρακτηρισμό

η οργάνωση των χώρων με κέντρο και κύρια πηγή για

των τριών σοφιστών: ο Πρωταγόρας περπατά με

φωτισμό και αερισμό αυτόν τον υπαίθριο, ή ακόμα και

κομπασμό στο μπροστινό μέρος της περίστυλης αυλής,

ημιυπαίθριο (όταν έχει στοά) χώρο, αποκαλύπτει μια

περιτριγυρισμένος από μαθητές και θαυμαστές, στις

ενδοστρέφεια. Αυτή «οφείλεται κατά κύριο λόγο στην

απένταντι κολόνες βρίσκεται ο Ιππίας, αναπαυτικά

δομή της ελληνικής οικογένειας, στην κοινωνική θέση της

ανακεκλιμένος στο θρόνο, ενώ οι ακροατές του αρκούνται

γυναίκας αλλά και στην επιθυμία γενικά για ανενόχλητη

σε πάγκους, του κάνουν ερωτήσεις «περί φύσεως τε και

απόλαυση της ιδιωτικής ζωής και για τον άνδρα, μετά από

των μετεώρων αστρονομικά άττα» και εκείνος λύνει

τη συνεχή παρουσία του στο διάστημα της ημέρας στον

διεξοδικά κάθε απορία... Ο Πρόδικος είναι ακόμα στο

δημόσιο χώρο της αγοράς, όπως ήδη σημειώθηκε.

κρεβάτι, καλοδιπλωμένος σε όχι λίγες κουβέρτες και

Ο ρόλος των δύο φύλων φαίνεται ότι ήταν με σαφήνεια

γούνες, σε ένα δωμάτιο που πριν ήταν αποθήκη και τώρα,

καθορισμένος, έτσι ώστε να αντικατοπτρίζεται με την ίδια

με το πλήθος των ξένων, έχει γίνει ξενώνας. Οι ακροατές

καθαρότητα και στην κατόψη του σπιτιού: το γεγονός ότι

του είναι επίσης ξαπλωμένοι σε κλίνες (εδώ ο Πλάτων

ο άνδρας έμενε λίγο στο σπίτι, ενώ η γυναίκα αντίθετα

δίνει μια παρωδία ανδρώνος!). Ο Σωκράτης προκαλεί τον

ελάχιστες φορές το άφηνε και μάλιστα μόνο σε

Πρωταγόρα σε συζήτηση, ο Ιππίας και ο Πρόδικος

εξαιρετικές περιπτώσεις, όπως σε γάμους, κηδείες κτλ.,

έρχονται να πάρουν μέρος, οι ακροατές φέρνουν και

οδήγησε σε μια ανάλογη κατανομή του χώρου, ώστε ο

άλλους πάγκους και κλίνες και ο διάλογος μπορεί να

γυναικωνίτης (προορισμένος για τις γυναίκες) να είναι

αρχίσει.

πολλαπλάσιος σε χώρους από τον ανδρωνίτη ή ανδρώνα,

Εκτός από την ειρωνεία για τους τρεις σοφιστές, από το

ο οποίος περιοριζόταν ουσιαστικά σε ένα δωμάτιο με

κείμενο αυτό κερδίζουμε μια εικόνα του ανεπιτήδευτου

προθάλαμο ή προστάδα. Η κυρίαρχη παρουσία, όπως

τρόπου ζωής στην περίστυλη αυλή αυτών των χρόνων.

φαίνεται, της γυναίκας συνέβαλε ασφαλώς και στη

Από άλλα κείμενα μαθαίνουμε ότι εδώ μπορούσε η

διαμόρφωση

οικογένεια να περνάει την ημέρα της, εδώ γίνονταν τα

λειτουργικότητα,

συμπόσια των ανδρών, εδώ τόσο η οικιακή λατρεία όσο

παραμέτρων της κατοικίας (όπως ηλιασμός, αερισμός και

και οι φιλοσοφικές συζητήσεις. Δεν υπήρχε αυστηρή

μικροκλίμα) και ταυτόχρονα εσωτερική ζωή».

διάκριση των οικιακών χώρων ούτε και εθιμοτυπία».

Λάββας [2008], σελ. 86|

ενός

σπιτιού

με

εκμετάλλευση

μοναδική των

πρακτική

φυσιολογικών

| Γεώργιος Π.

| Έλενα Walter-Καρύδη [1996], σσ. 9-12|

Το χαρακτηριστικό στοιχείο της αυλής ή του αιθρίου και Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 47

εικ_Α.5.4 Κατόψεις_Οικίες της Ολύνθου (κατά τον Robinson) 1.Δωμάτια διημέρευσης 2.Μαγειρείο 5.Διάδρομος 6.Αποθήκη 7.Προθάλαμος 8.Χώρος φαγητού 10.Αυλή

εικ_Α.5.3 Τοπογραφικό διάγραμμα_Όλυνθος

εικ_Α.5.5 Αναπαράσταση_Αυλή ολυνθιακού σπιτιού (κατά τον Robinson)

Στην μακεδονική πόλη Όλυνθο έχουν ανασκαφεί πάνω

Πολλές φορές σε αυτόν έχουμε μια κεντρική εστία που

από εκατό κατοικίες που χρονολογούνται πριν από το 348

θυμίζει κάπως τα Μυκηναϊκά μέγαρα. Η μεγαλύτερη

π.Χ., στο τέλος του 5ου και στις αρχές του 4ου π.Χ. αιώνα.

άνεση που διαπιστώνεται στα σπίτια της Ολύνθου

Επειδή η πόλη αυτή είναι σχεδιασμένη σύμφωνα με το

[εικ_Α.5.4] επιτρέπει την ύπαρξη χωριστής κουζίνας

ιπποδάμειο σύστημα [εικ_Α.5.3], τα οικόπεδα είναι

(οπτάνιον) και λουτρού (βαλάνειον). Ο ανδρώνας, στην

σχεδόν τετράγωνα διαστάσεων περίπου 17x17μ.. Το

περίπτωση των σπιτιών της Ολύνθου, παρουσιάζεται ως

αρκετά ψυχρό κλίμα της Χαλκιδικής επέβαλε τον

χώρος αυτόνομος, αίθουσα κυρίως για φαγητό. Σε πολλές

προσανατολισμό των διαμερισμάτων των οικιών προς το

περιπτώσεις έχει σχήμα τετράγωνο, με περιμετρική μικρή

νότο για προστασία απέναντι στους κρύους ανέμους του

υπερύψωση, στην οποία έμπαιναν ανάκλιντρα σε διάταξη

χειμώνα από βορρά. Έτσι, ανάλογα τη σχέση του

που θυμίζει ανάλογες αίθουσες σε στοές αγορών ή ιερών.

οικοπέδου με τον δρόμο, προσανατολίζεται αντίστοιχα

Σε μερικά σπίτια μάλιστα το δάπεδο του χώρου αυτού

και

διακοσμείται

κατοικία

ώστε

να

ισχύει

παραπάνω

με

ωραίες

ψηφιδωτές

παραστάσεις,

προσανατολισμός. Με αυτό τον τρόπο, η προσπέλαση στο

πολύτιμα δείγματα της μνημειώδους ζωγραφικής της

κεντρικό αίθριο γίνεται είτε απευθείας από το δρόμο είτε

κλασικής περιόδου στην Μακεδονία. Το αίθριο [εικ_Α.5.5]

μέσω μικρού διαδρόμου. «Διακρίνονται γενικά δύο τύποι

(η κεντρική υπαίθρια αυλή δηλαδή) με λιθόστρωτο το

σπιτιών ανάλογα με την είσοδο προς τον νοτιά ή τον

δάπεδο, είναι απλό ή με μικρές στοές από ξύλινους

βοριά. Η αυλή καταλαμβάνει το 1/5 έως το 1/10 της όλης

κίονες, στην μία, στις δύο ή στις τρεις πλευρές του.

επιφάνειας του σπιτιού και βρίσκεται στην νότια πλευρά

Πλήρες περιστύλιο έχουμε σε δύο μεμονωμένες επαύλεις

του, έτσι ώστε να αφήνει χώρο στα δωμάτια να

της Ολύνθου, της ίδιας εποχής, που με τον πλούτο και την

διαταχθούν στην βόρεια, με άνοιγμα προς την μεσημβρία.

γενική τους διάταξη προοιωνίζουν τα μεταγενέστερα

Σε πολλά παραδείγματα διακρίνουν την παστάδα και πίσω

σπίτια της ελληνικής περιόδου (Έπαυλη της καλής τύχης,

από αυτήν τον οίκο, ένα είδος χώρου διημερεύσεως.

Έπαυλη του κωμωδού)». |Χ.Μπούρας [1991],

σσ. 357-358|

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 49

εικ_Α.5.6 Κάτοψη_Σπίτι με τα πολλά χρώματα

εικ_Α.5.7 Σπίτι με τα πολλά χρώματα_Α.Ομάδες χώρων Β.Προσανατολισμός και Λειτουργίες Γ.Κοινωνική δομή της οικογένειας (από αριστερά προς τα δεξιά)

Το «Σπίτι με τα πολλά χρώματα» [εικ_Α.5.6] δίνει μια

«Όπως παρατηρούμε, αυτό το ολυνθιακό σπίτι έχει να

ολοκληρωμένη εικόνα ενός αρχαίου σπιτιού της κλασικής

παρουσιάσει λειτουργικές αρετές, που εντυπωσιάζουν τον

περιόδου ως προς τα βασικά στυλιστικά και λειτουργικά

σημερινό μελετητή. Η σύνθεση των χώρων του [εικ_Α.5.7]

γνωρίσματά του. Εξωτερικά παρουσιάζεται ως ένα

γίνεται με κριτήρια την οικογενειακή κατάσταση, τον

τελείως κλειστό οικοδόμημα, με μοναδικό άνοιγμα την

προσανατολισμό και τον ρυθμό της καθημερινής ζωής. Οι

θύρα εισόδου στην ανατολική πλευρά. Από την είσοδο

διάφορες μονάδες χώρων ομαδοποιούνται σε ζώνες με

εισερχόμαστε στον θυρώνα. Αριστερά βρίσκεται ο

λειτουργίες της ημέρας (εργασία, επισκέψεις, εντευκτήριο

πιθεώνας (αποθήκη ή κελάρι) και δεξιά ο ανδρώνας, με

της οικογένειας, γεύματα κ.ά.) και της νύκτας (επίσημα

προθάλαμο και κύριο δωμάτιο, διακοσμημένο με

γεύματα στον ανδρώνα, ανάπαυση και ύπνος στους

μωσαϊκό δάπεδο και θρανία γύρω γύρω. Εδώ δειπνούσε ο

θαλάμους), με αντίστοιχη αρχιτεκτονική διάκριση και

οικοδεσπότης με τους φίλους του τα βράδια, όταν πια η

προσανατολισμό, αλλά και σε ζώνες που εκφράζουν την

αγορά ήταν κλειστή. Από τον θυρώνα περνάμε στην

κοινωνική διαφοροποίηση των δύο φύλων, ως στάση

υπαίθρια αυλή, κέντρο και πηγή φωτισμού - αερισμού

ζωής». |Γεώργιος Π. Λάββας [2008], σσ. 86-87|

των περισσότερων χώρων, η οποία περιέχει επίσης και

«Εκείνο όμως που αποτελεί διαχρονικό στοιχείο της

τον βωμό των οικιακών θεοτήτων (του Ερκείου Διός).

αρχαίας κατοικίας είναι η εκμετάλλευση των φυσικών

Αριστερά η αυλή επεκτείνεται, ως ημιυπαίθριος χώρος

παραμέτρων – έδαφος, κλίμα, προσανατολισμός – που

τώρα (4x6μ.), και περιέχει την κιστέρνα και την

ξεκινά από τον αιγαιακό πολιτισμό και αφού μεταφέρεται

κληματαριά, όπως υποδηλώνεται από τα τέσσερα

ως πρακτική εμπειρία από γενιά σε γενιά, αποκτά τις

στηρίγματα-πεσσούς. Δυτικά της αυλής βρίσκεται ο οίκος,

πρώτες θεωρητικές διατυπώσεις στο «περί αέρων,

η κουζίνα (το οπτάνιο) και το λουτρό, ενώ ανοικτά προς το

υδάτων, τόπων» του Ιπποκράτη και στα έργα του

νότο

Αριστοτέλη και του Ξενοφώντα.

είναι

τα

υπνοδωμάτια

(οι

θάλαμοι),

που

αναπτύσσονται κατά μήκος της παστάδος.

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 51

εικ_Α.5.8 Κάτοψη, Τομή και Αξονομετρική αναπαράσταση_Υστεροκλασικό σπίτι στη Μαρώνεια Θράκης (κατά τους Καραδέδο – Λάββα)

εικ_Α.5.9 Κάτοψη_Οικία Δύστου

Από την αναπαράσταση ενός άλλου κλασικού σπιτιού,

Στην πόλη Δύστο της Εύβοιας, έχουν ανασκαφεί

[εικ_Α.5.8],

διάφορες λιθόκτιστες οικίες που ανέρχονται μέχρι τον 5ο

επιβεβαιώνονται αυτές οι προδιαγραφές, οι οποίες,

ή 4ο π.Χ. αι. που σώζονται σε άρτια κατάσταση, μέχρι και

μεταξύ των άλλων, οδηγούν και στην κατάλληλη

οι όροφοι αυτών. Σε επίπεδο κάτοψης, παρά την

διαμόρφωση της κλίσης της στέγης σε συνδυασμό με τον

κανονικότητά τους, δεν παρουσιάζουν την ορθολογική

προσανατολισμό, ώστε τον χειμώνα οι ακτίνες του ήλιου

μορφή

να μπαίνουν μέσα και να θερμαίνουν το σπίτι, ενώ το

ανταποκρίνονταν σε λειτουργικούς σκοπούς με επαρκή

καλοκαίρι, που ο ήλιος είναι ψηλότερα στον ορίζοντα, να

τρόπο.

από

τη

Μαρώνεια

της

Θράκης

αυτών

της

Ολύνθου,

αλλά

φαίνεται

ότι

αποφεύγονται, ώστε να υπάρχει δροσιά. Είναι οι

Στην οικία της εικόνας [εικ_Α.5.9] εισερχόμαστε

οικοδομικές προδιαγραφές του περίφημου «σπιτιού του

διαμέσου μιας εισόδου σχήματος χοάνης, περνάμε μέσω

Σωκράτη», που στηρίζονται στη γνώση των αστρονομικών

δύο αυλείων θυρών και στρίβοντας αριστερά, προχωράμε

και μετεωρολογικών φαινομένων όπως η τροχιά του ήλιου

μπροστά από το θυρωρείο και φθάνουμε σε μια πρώτη

στις 21/12 και 21/6 αντίστοιχα. Βάσει αυτών των

αυλή, όπου βρίσκονταν και ένα πηγάδι. Στεκόμενοι στην

δεδομένων επιλέγονταν οι θέσεις των οικισμών και ο

αυλή στα δεξιά πρέπει να ήταν ο ανδρώνας που

προσανατολισμός των κατοικιών, έτσι ώστε «αι εν ταις

επικοινωνούσε

προς μεσημβρίαν βλεπούσαις οικίαις του μεν χειμώνος ο

προχωρώντας προς τα αριστερά μπαίνουμε σε μια

ήλιος εις τας παστάδας υπολάμπει, του δε θέρους υπέρ

δεύτερη αυλή. Στην αυλή αυτή ανοίγονταν ένας χώρος με

ημών αυτών και των στεγών πορευόμενος σκιάν παρέχει.

πολύθυρο,

(Ξενοφώντος Απομνημονεύματα, ΙΙΙ, 8). Από την έρευνα

κλιμακοστάσιο για την άνοδο στον όροφο) και δύο

προκύπτει ότι υπάρχουν αρχαίες πόλεις, των οποίων

μικρότεροι από τον πρώτο χώροι.

ένα

με

δύο

στενό

μικρότερους

δωμάτιο

χώρους,

(πιθανότατα

ενώ

το

έχουν ελεγχθεί τα ανεμολόγια, ώστε να επιλεγούν ως χώροι οικισμού». |Γεώργιος Π. Λάββας [2008], σελ. 87|

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 53

εικ_Α.5.10 Αναπαράσταση_Κλασική αθηναϊκή κατοικία

εικ_Α.5.11 Κάτοψη_Οικίες 5ου π.Χ. αιώνα δυτικά του Αρείου Πάγου

Της ίδιας περίπου χρονολογίας με αυτές της Δύστου έχουν αποκαλυφθεί κατοικίες στην Αθήνα, στην περιοχή

βρίσκονται

όλα

τα

καταστήματα,

ξυλουργεία,

μεταλλουργεία και πάσης φύσεως εργαστήρια.

της Πνύκας και στο χώρο μεταξύ της Αγοράς και του

Στην καλύτερη κατάσταση από τις ανασκαφείσες οικίες

Αρείου Πάγου. [εικ_Α.5.10] Οι σπουδαιότερες βέβαια

δυτικά του Αρείου Πάγου είναι αυτές της εικόνας

ανευρεθείσες οικίες είναι αυτές δυτικά του Αρείου

[εικ_Α.5.11] Και οι δύο παρουσιάζουν την ίδια περίπου

Πάγου, από τις οποίες σύμφωνα με τον Ι.Τραυλό έγινε

τυπική κάτοψη με τους χώρους τους διατεταγμένους

γνωστή η μορφή της κατοικίας των κλασικών χρόνων.

γύρω από μια κεντρική αυλή. Η είσοδος γίνεται και στις

Γύρω από μία ορθογώνια αυλή, συνήθως χωρίς

δύο από την βορειοανατολική πλευρά και οδηγεί μέσω

περιστύλιο, είναι διατατεταγμένα τα διάφορα δωμάτια, ο

ενός διαδρόμου απευθείας στο κεντρικό αίθριο. Η

αριθμός των οποίων ποικίλλει ανάλογα προς το μέγεθος

μικρότερη οικία είχε και μια δευτερεύουσα είσοδο από τα

της οικίας, η κατασκευή της οποίας είναι αρκετά απλή. Σε

νοτιοανατολικα. Όλοι οι χώροι ήταν προσπελάσιμοι είτε

πολλές από τις οικίες φαίνεται ότι υπήρχε και δεύτερος

άμεσα είτε έμμεσα από τα αίθρια, εκτός από έναν χώρο

όροφος, που στεγάζονταν με ξύλινη στέγη και κεραμίδια.

στην μεγάλη κατοικία, στα βορειοανατολικά της αυλής, ο

Το σχήμα αλλά και οι διαστάσεις των οικιών καθορίζονταν

οποίος είχε ένα μόνο άνοιγμα προς τον δρόμο και

από τα οικόπεδα, που ήταν συνήθως μικρά και

χρησιμοποιούνταν ως κατάστημα. Οι διάφοροι χώροι

ακανόνιστα. Ολόκληρο το εμβαδό των οικοπέδων

είναι ανισομεγέθεις και οι λειτουργίες τους δεν είναι

καλύπτοταν από τα κτίσματα, μην αφήνωντας άλλο

σαφώς προσδιορισμένες. Μετά τα μέσα του 4ου π.Χ.

ελεύθερο χώρο εκτός από την εσωτερική αυλή. Στις

αιώνα οι κατοικίες αυτές συνενώθηκαν σε μία και οι

περισσότερες κατοικίες ένα τουλάχιστον δωμάτιο έχει

χώροι της μικρής χρησιμοποιούνται ως χώροι κατοικίας

ανοιγόμενη θύρα προς τον δρόμο, γιατί προφανώς

ενώ της μεγάλης ως εργαστήρια.

χρησιμοποιούνταν ως κατάστημα ή εργαστήριο. Εξάλλου, είναι γνωστό ότι στην περιοχή γύρω από την Αγορά

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 55

εικ_Α.5.12 Κάτοψη_Σπίτι των μωσαϊκών (πρώιμος 4ος π.Χ. αιώνας)

εικ_Α.5.13 Κάτοψη_Ανάκτορο του Βουνίου Κύπρου

Στην Ερέτρια της Εύβοιας έχει ανασκαφεί το λεγόμενο

διατεταγμένα τα διάφορα διαμερίσματα, τα οποία προς

«Σπίτι των μωσαϊκών» [εικ_Α.5.12] (650τ.μ.) του πρώιμου

τη δύση σχημάτιζαν μία σχεδόν ανεξάρτητη ομάδα. Κατά

4ου π.Χ. αίωνα που περιλαμβάνει περίστυλη αυλή, αλλά

την μεταρρύθμιση κλείσθηκε το πρόπυλο με τοίχο και

και δεύτερη αυλή χωρίς κολόνες που ήταν δευτερεύων

μεταβλήθηκε σε διαμέρισμα με μεγαροειδή διαρρύθμιση.

χώρος.

Έτσι, δημιουργήθηκε η ανάγκη δημιουργίας νέας εισόδου

Ανάκτορα από την εποχή αυτή δεν έχουν διασωθεί σημαντικά,

ούτε

φαίνεται

πως

υπήρξαν

στην βόρεια πλευρά (76). Επίσης, δημιουργήθηκε όλη η

λύσεις

προς τα νοτιοανατολικά πτέρυγα. Το κυρίως ανάκτορο

μνημειώδεις ή με ιδιαίτερο ενδιαφέρον πριν την

είναι ακανόνιστο εξωτερικά και θα παρουσίαζε μια

ελληνιστική περίοδο. Σημειώνεται μόνο το Ανάκτορο στην

υπερβολική πλαστικότητα, περιορίζοντας την

Λάρισα της Μ.Ασίας, πάνω στην οχυρωμένη ακρόπολη

Ο εξευγενισμός της κατοικίας κατά την κλασική περίοδο

των μέσων του 5ου π.Χ. αιώνα, με άλλες μεταγενέστερες

με το περιστύλιο να δεσπόζει πηγάζει σύμφωνα με την

φάσεις, όπως και το Κυπριακό Ανάκτορο στο Βουνί.

Walter Καρύδη από μια γενικότερη αλλαγή νοοτροπίας

Το «Ανάκτορο του Βουνίου Κύπρου» [εικ_Α.5.13],

την περίοδο αυτή στην Αθήνα, μια αλλαγή που την

δεσπόζει στην κορυφή του λόφου, στον κόλπο του

εντοπίζει στο πνεύμα της «σχολής», μια έννοιας και αξίας

Μόρφου στην Κύπρο και ανάγεται στις αρχές του 5ου π.Χ.

που αποτέλεσε σημείο τομή στην ελληνική πολιτισμική

αιώνα. Μερικές μεταρρυθμίσεις έγιναν μετά το 449 π.Χ.,

ζωή και αντικατοπτρίζεται στην αρχιτεκτονική.

όταν ο Αθηναίος στρατηγός Κίμωνας κατέλαβε την

«Η

λέξη

«σχολή»

εσήμαινε

αρχικά

«ελεύθερος

περιοχή εγκαθιδρύοντας φιλελληνική δυναστεία. Το

χρόνος»·, το αντίθετο είναι η «ασχολία» (με α στερητικό·

ανάκτορο καταστράφηκε ολοσχερώς από πυρκαγιά γύρω

αυτό δηλαδή που κάνοντάς το κανείς δεν έχει ελεύθερο

στο 380 π.Χ..

χρόνο). Στα τέλη του 5ου αιώνα όμως ο όρος «σχολή»

Το

συγκρότημα

αρκετά

αποκτά μια διάσταση πνευματική. Οι άνθρωποι που

εκτεταμμένο και παρουσιάζει πολλές ομοιότητες στην

επιδιώκουν τη σχολή ως τρόπο ζωής δεν θέλουν, όπως

κάτοψη

ανάκτορα,

λέγει ο Ίων, να έχουν σχέση με τον όχλο (δηλαδή τους

διατηρώντας τις αναλογίες τους. Κυρίαρχο στοιχείο είναι

δημαγωγούς και τον λαό της Αθήνας που αυτοί

η κεντρική αυλή διαστάσεων περίπου 16x21μ., στις τρεις

πλανεύουν) και ξεχωρίζουν από τους «παρακατιανούς»

πλευρές της οποίας υπήρχε στοά, ενώ στο ακάλυπτο

όχι με την αριστοκρατορική τους καταγωγή ή όχι μόνο με

μέρος της υπήρχε δεξαμενή. Όπως στα κρητικά ανάκτορα,

αυτήν, αλλά και με τον ιδιαίτερο τρόπο ζωής που

η είσοδος στην αυλή γίνονταν μέσω ενός μνημειώδους

χαρακτηρίζεται από τη σχολή και από μόρφωση. [...]

προς

τα

του

ανακτόρου

αντίστοιχα

είναι

κρητικά

πρόπυλου. Γύρω από την αυλή και το πρόπυλο ήταν Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 57

Η «απραγμοσύνη», ως αποφυγή της ανάμιξης στην

στον «οίκο» (σπίτι, οικογένεια) και την «πόλιν» (τον

επικαιρότητα της πολιτικής, ευνοεί τη «σχολή» ως τρόπο

δημόσιο τομέα όπου η δραστηριότητα είναι κυρίως η

ζωής· «απραγμοσύνη» και «σχολή» δημιουργούν τις

πολιτική, διότι τα οικονομικά ανήκουν στον τομεά του

προϋποθέσεις για τον «βίον θεωρητικόν», που είναι ο

«οίκου»). Με αυτή την αντίθεση συνδεόταν και οι

στόχος του Πλάτωνος. [...]

διαφορετικοί ρόλοι των δύο φύλων: ο «οίκος» ήταν

Η απομάκρυνση από την επίκαιρη πολιτική δεν ήταν

κατεξοχήν ευθύνη των γυναικών, τα δημόσια τα

φυγή στη φύση ή σε μία ερμητική, ιδιωτική ζωή. Οι

καθόριζαν οι άνδρες. [...] Στα χρόνια της δημιουργίας του

«απράγμονες» ζούσαν μέσα στην πόλη και οι σκέψεις και

σπιτιού με περιστύλιο εισβάλλουν κατά κάποιο τρόπο οι

συζητήσεις τους είχαν θέμα και την πολιτική, τα σπίτια με

ανδρικές αξίες στο σπίτι: με τους άνδρες που τώρα

περιστύλιο βρίσκονται άλλωστε μέσα στις πόλεις, δεν

αμφισβητούν αυτές τις αξίες ή τις ζυγίζουν, ερευνώντας

είναι εξοχικά καταφύγια. [...]

τις αρχές που τις διέπουν, το ότι τέτοιες συζητήσεις

Όλα αυτά έχουν σχέση με το νέο τρόπο ζωής που

γίνονται όχι στην Αγορά αλλά μέσα στο σπίτι έχει ως

επεδίωκε «απραγμοσύνη» και θεωρούσε υψίστη αξία τη

συνέπεια να δοθεί στον ανδρώνα και την αυλή ένας

«σχολή», και με το φαινόμενο ότι η «σχολή» των

δημόσιος

Αθηναίων, με τις συζητήσεις για επιστήμη, φιλοσοφία,

διακοσμήσεις των τοίχων κ.ά..

χαρακτήρας:

με

τις

κιονοστοιχίες,

τις

πολιτική θεωρία ή τέχνη, απέκτησε ένα δυναμισμό που

Ο δημόσιος χαρακτήρας του ιδιωτικού σπιτιού είναι

έκανε την Αθήνα στον 4ο αιώνα κέντρο της Ελλάδας,

λοιπόν στοιχείο της «σχολής», ανήκει στην ιδιοτυπία της

κέντρο

του ύστερου 5ου και του 4ου αιώνα. Η κεντρική αξία του

όχι

πολιτικής

εξουσίας

αλλά

πολιτισμικής

ακτινοβολίας. Το κατάλληλο σπίτι για αυτό τον νέο τρόπο ζωής είναι

νέου τρόπου ζωής στο σπίτι με περιστύλιο είναι η «σχολή»». | Έλενα Walter-Καρύδη [1996],

σσ. 86-93|

βέβαια ο τύπος που γεννιέται αυτά τα χρόνια: το σπίτι με

Τέλος, «με την ιδιαίτερη ακτινοβολία της Αθήνας έχει

περιστύλιο και με την εσωτερική διαμόρφωση για την

σχέση και η εκπληκτική διάδοση αυτού του νέου τύπου

οποία έγινε λόγος. Ένα τέτοιο σπίτι ταιριάζει ώστε

ιδιωτικής κατοικίας. Σπίτια με περιστύλιο κτίσθηκαν σε

«δόμοισι τα καλά πειράσεσθαι», αρχιτεκτονική και τρόπος

ολόκληρη την Ελλάδα και μετά σε ολόκληρο τον

ζωής αλληλοκαθορίζονται.

ελληνιστικό κόσμο, γιατί ο νέος τρόπος ζωής για τον οποίο

Μία (δευτερεύουσα) συνέπεια του νέου τρόπου ζωής έιναι ο δημόσιος χαρακτήρας του ιδιωτικού σπιτιού: έως

έγινε λόγος αποτέλεσε το πρότυπο, τουλάχιστον για μία κοινωνική τάξη, στις ελληνιστικές πόλεις.

τον ύστερο 5ο αιώνα ήταν έντονη η αντίθεση ανάμεσα Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 59

Ο νέος τύπος κατοικίας αφομοιώθηκε με την καινούργια

Η «σχολή» των Αθηναίων στα υστεροκλασικά χρόνια

νοοτροπία, δημιουργήθηκαν βέβαια τοπικές παραλλαγές

ήταν λοιπόν η παρόρμηση που εξευγένισε το ελληνικό

και με το πέρασμα του χρόνου αυτές μεταμορφώθηκαν σε

σπίτι». | Έλενα Walter-Καρύδη [1996],

σσ. 96-97|

κάτι νέο.

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 61

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Α]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ 6. ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

εικ_Α.6.1 Κάτοψη_Σπίτια ύστερου 4ου π.Χ. αιώνα στην βορειοανατολική πλαγιά του Αρείου Πάγου Σπίτι στην Αθήνα της ελληνιστικής περιόδου

εικ_Α.6.2 Αναπαράσταση και τμήμα κάτοψης_Σπίτι Αρπαγής της Ελένης στην Πέλλα

εικ_Α.6.3 Αναπαράσταση_Σπίτι Διονύσου

Για την ελληνική κατοικία κατά την ελληνιστική περίοδο

έναν προθάλαμο που βρίσκεται ανάμεσά τους.

[εικ_Α.6.1] έχουμε πολλές πληροφορίες από ευρύματα,

Το «Σπίτι του Διονύσου» [εικ_Α.6.3] (330-320 π.Χ.),

κυρίως από την αρχαία Πριήνη στην Μ. Ασία, την Δήλο

ονομάστηκε και αυτό έτσι λόγω ενός εντυπωσιακού

και την Πέλλα. «Πολλά πράγματα τώρα έχουν αλλάξει: οι

μωσαϊκού που βρέθηκε εκεί και φθάνει τα 3.160 τ.μ.. Έχει

πόλεις κτίζονται με το Ιπποδάμειο σύστημα και υπάρχει

δύο περίστυλες αυλές που είναι ισότιμες, γεγονός που

πολύ μεγαλύτερη άνεση και πολυτέλεια. Ο Βιτρούβιος

φαίνεται από την θέση της εισόδου ανάμεσα στα δύο

αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο στο ελληνικό σπίτι

περιστύλια (το βόρειο ιωνικό και το νότιο δωρικό). Δυτικά

όπως λέει, το οποίο όμως τυπολογικά δεν επιβεβαιώνεται

του νότιου περιστυλίου υπάρχει μία ομάδα χώρων όμοια

από ανασκαφές και θα πρέπει να έχει ως υπόδειγμα

με εκείνη του «Σπιτιού της αρπαγής της Ελένης», δύο

όψιμα ελληνιστικά παραδείγματα. Αναφέρει το Ρόδιον

ανδρώνες δηλαδή και ανάμεσά τους ο προθάλαμος. Στον

περιστύλιο, με την μια πλευρά υπερυψωμένη, και την

βόρειο ανδρώνα βρίσκεται το μωσαϊκό του Διονύσου, που

παστάδα (την οποία συγχέει με την προστάδα, τον

έδωσε το όνομα στο σπίτι.

προθάλαμο

του

ανδρώνος

δηλαδή)

στην

οποία

εκατέρωθεν βρίσκεται ο θάλαμος και ο αμφιθάλαμος». | Χ.Μπούρας [1991], σελ. 359|

Στις αναπαραστάσεις των δύο παραπάνω σπιτιών «δεν έχουν συμπληρωθεί παράθυρα γιατί δεν υπάρχουν ασφαλείς ενδείξεις για αυτά. Κατά κανόνα τα παράθυρα

Στην Πέλλα, την πρωτεύουσα του μακεδονικού κράτους,

ήταν μικρά, απλά και ψηλά τοποθετημένα, όπως στην

που φαίνεται ότι ήταν η πιο λαμπρή πόλη του ύστερου 4ου

αναπαράσταση ενός ανδρώνος στην Πριήνη, ή σε ένα

αιώνα στην κυρίως Ελλάδα, έχουν βρεθεί κατοικίες με

σπίτι του Ορράου (Αμμότοπου), όπου οι τοίχοι σώθηκαν

δύο περίστυλες αυλές.

σε αρκετό ύψος. Πρέπει εξάλλου να τονισθεί ότι τέτοια

Το «Σπίτι της αρπαγής της Ελένης» [εικ_Α.6.2] (330-320

παράθυρα

αποτελούν

ένα

μορφολογικό

στοιχείο

π.Χ.), που ονομάστηκε έτσι λόγω του ωραίου μωσαϊκού

χαρακτηριστικό για το αρχαίο ελληνικό σπίτι: ανοίγματα

που βρέθηκε εκεί, φθάνει τα 2.350 τ.μ.. Η περίστυλη αυλή

που χρησίμευαν μόνον για τον φωτισμό και τον αερισμό

έχει δωρικές πώρινες κολόνες και στον άνω όροφο

των εσωτερικών χώρων. Η θέα γίνεται αξία αυτοδύναμη

ιωνικές μαρμάρινες. Τα δυτικά και νότια δωμάτια είναι

στον 1ο αιώνα π.Χ., και καθορίζει τη μορφή ιδιωτικών

κατεστραμμένα. Στο βόρειο τμήμα υπάρχουν τρεις

κατοικιών ενός νέου υστεροελληνιστικού τύπου: της

ανδρώνες και στον μεσαίο βρίσκεται το μωσαϊκό από το

βίλλας.

οποίο πήρε το όνομα το σπίτι. Στο ανατολικό τμήμα υπάρχουν δύο ανδρώνες, οι οποίοι είναι προσιτοί από Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 65

εικ_Α.6.4 Αναπαράσταση_Ανδρώνας Σπιτιού Μωσαϊκών

εικ_Α.6.6 Αναπαράσταση_Αυλή σπιτιού στο Μόντε Ίατο Σικελίας (γύρω στο 300 π.Χ.)

εικ_Α.6.5 Αναπαράσταση_Αυλή σπιτιού στην Όλυνθο (άποψη από το νότο)

εικ_Α.6.7 Αναπαράσταση_Σπίτι στη Δήλο (κατά τον H.Schleit)

Στο σπίτι τα περισσότερα ανοίγματα ήταν εσωτερικά, προς

την

αυλή:

πόρτες,

παράθυρα,

ακόμη

[εικ_Α.6.6] δεν ήταν σπάνιες στην ελληνιστική εποχή. Στην

και

πυκνοκατοικημένη υστεροελληνιστική πόλη της Δήλου

διπλοπαράθυρα με το εξευγενιστικό στοιχείο της κολόνας.

υπάρχουν περίστυλες αυλές διώροφες, ακόμα και

Καμιά φορά μάλιστα, για να φέρουν περισσότερο φως και

τριώροφες, που είναι τόσο μικρές ώστε να μοιάζουν

αέρα στον ανδρώνα, αντικαθιστούν τον τοίχο με κολόνες

περισσότερο με λούκια αερισμού [εικ_Α.6.7]: όσο και αν

πάνω σε πόδιο». [εικ_Α.6.4] |Έλενα Walter-Καρύδη [1996], σελ. 17|

δεν υπήρχε χώρος οι άνθρωποι ήθελαν το περιστύλιο,

«Στα απλόχωρα σπίτια της Πέλλας εξαίρεται λοιπόν η ιδέα του περιστυλίου. Η σύγκριση με την αυλή

επέμεναν να έχουν εξευγενισμένο σπίτι».

|Έλενα Walter-Καρύδη

[1996], σσ. 19-21|

[εικ_Α.6.5] δείχνει τη μεταβολή, τις αξιώσεις που εγείρουν

Στο σημείο αυτό, πρέπει να σημειωθεί ότι στη

τώρα μορφολογικά αυτοί οι χώροι. Ίσως μάλιστα υπήρχαν

Μακεδονία των χρόνων του Μ.Αλεξάνδρου υπήρχαν και

στην Πέλλα ήδη σε αυτά τα χρόνια περίστυλες αυλές που

οι κατάλληλες προϋποθέσεις για να εξαρθεί ο τύπος του

ήταν διώροφες και στις τέσσερεις πλευρές, μια τέτοια

σπιτιού με περιστύλιο. Συγκεκριμένα, υπήρχαν εκεί οι

αυλή διαπιστώθηκε ήδη γύρω στα 300 π.Χ. σε ένα

οικονομικά σε θέση να κτίσουν τέτοια σπίτια, υπήρχε ο

επιβλητικό σπίτι του Μόντες Ίατο [εικ_Α.6.6], και φαίνεται

δυναμισμός του νεαρού κράτους και επίσης τα διαθέσιμα

πιθανότερο ο δεύτερος όροφος στο περιστύλιο του

οικόπεδα, σε αντίθεση για παράδειγμα με την Αθήνα που

ιδιωτικού σπιτιού να είναι μακεδονική επινόηση που έγινε

η έλλειψη χώρου ήταν πάντα ένα πρόβλημα. Στην

αποδεκτή στη Σικελία, παρά να δημιουργήθηκε στη

Μακεδονία εξάλλου ο τύπος του σπιτιού με περιστύλιο

Σικελία για πρώτη φορά. Η εμφάνιση της δωρικής

χρησιμοποιείται και για το βασιλικό ανάκτορο. Δύο είναι

κιονοστοιχίας στο ισόγειο και της ελαφρότερης ιωνικής

τα γνωστά ανάκτορα του 4ου αιώνα: αυτό της Βεργίνας και

στον άνω όροφο [εικ_Α.6.6] υπάρχει ήδη στο «Σπίτι της

της Πέλλας. Το κολοσσιαίο συγκρότημα της Πέλλας που

αρπαγής της Ελένης»· στο εξής αυτή η διάταξη γίνεται ο

ήταν το κύριο ανάκτορο του Μ.Αλεξάνδρου δεν έχει

κανόνας.

ακόμα ανασκαφεί ολοκληρωτικά.

Διώροφες περίστυλες αυλές όπως η εικονιζόμενη στην

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 67

εικ_Α.6.8 Κάτοψη_Ανάκτορο της Βεργίνας

Το Ανάκτορο της Βεργίνας ή Παλατίστας [εικ_Α.6.8] υπενθυμίζει

τη

συνθετική

διάρθρωση

της

χώρο

της

ανατολικής

πτέρυγας

να

αποτελεί

το

κλιμακοστάσιο ανόδου.

αρχαιοελληνικής οικίας. Οι χώροι του διατάσσονται γύρω

«Δεν είναι πάντως μόνο οι διαστάσεις που κάνουν να

από ένα μεγάλο αίθριο (44,5x44,5μ.), το οποίο όμως δεν

ξεχωρίζει το βασιλικό ανάκτορο από τα ιδιωτικά σπίτια με

είναι ακριβώς στο κέντρο αλλά ελαφρώς μετατοπισμένο

περιστύλιο· σημασία έχει η μορφολογική διάκριση: η

προς τα δυτικά της σύνθεσης. Το παλάτι, πάνω από 9.200

πρόσοψη με κιονοστοιχία , καθώς και με μνημειώδη

τ.μ., έχει σχήμα ορθογώνιο με γενικές διαστάσεις

είσοδο-πρόπυλο, είναι στοιχείο που προσιδιάζει στο

104,5x88,5μ.. Η αυλή είναι περίστυλη με δεκαέξι

ανάκτορο. Έτσι το ανάκτορο και το ιδιωτικό σπίτι με

δωρικούς κίονες σε κάθε πλευρά. Η είσοδος βρίσκεται

περιστύλιο είναι δύο ξεχωριστοί αρχιτεκτονικοί τύποι

στην ανατολική πλευρά και γινόταν μέσω τριπλού

κατοικίας, αυτό πρέπει να τονισθεί γιατί καμιά φορά

πρόπυλου. Οι μεσαίοι χώροι της νότιας πλευράς έχουν

σπίτια με περιστύλιο χαρακτηρίζονται ως «παλάτια»

πλούσια μωσαϊκά και αναμφίβολα αποτελούσαν μία

(palais, Palaste…)».

|Έλενα Walter-Καρύδη [1996], σελ. 26|

προστάδα των επίσημων διαμερισμάτων του βασιλιά. Ο

«Οι κατοικίες της Πριήνης έχουν τους κυρίως χώρους

προσανατολισμός τους είναι προς βορρά, δηλαδή

διαμονής διατεταγμένους στο βόρειο τμήμα της αυλής,

αντίθετος από τον συνηθισμένο προς νότο, κάτι που

έτσι

μάλλον οφείλεται σε τοπικές συνθήκες. Για τη λειτουργική

προσανατολισμό. Η κάτοψη του ανδρώνος, μαζί με τον

χρήση των υπόλοιπων χώρων μόνο υποθέσεις μπορούμε

προθάλαμό του (που έχει στην πρόσοψη δύο κίονες εν

να κάνουμε. Πιθανότατα ο κυκλικός χώρος να ήταν το

παραστάσιν) θυμίζει το παλαιό μέγαρο των προϊστορικών

πρυτανείο, στον οποίο ίσως να υπήρχε θρόνος. Επίσης,

χρόνων, αλλά συγχρόνως και την λύση του κλασικού

πιθανώς οι προς τον βορρά χώροι της ανατολικής

σπιτιού, με την παστάδα. Στα σπίτια της Πριήνης, κατά

πτέρυγας να ήταν μαγειρεία. Οι υπόλοιποι χώροι

κανόνα, δύο ακόμα χώροι έρχονται να προστεθούν

παραμένουν

προκαλεί

πλευρικά στον ανδρώνα και τον προθάλαμό του, εκτός

θαυμασμό είναι η κάλυψη ανοίγματος 16μ. με στέγη,

από τα μικρότερα βοηθητικά δωμάτια που διατάσσονται

όπως αποκαλύπτει το πλήθος των κεραμιδιών που

γύρω από την αυλή. Οι διαστάσεις των σπιτιών της

βρέθηκαν στις ανασκαφές. Δεν αποκλείεται κιόλας τμήμα

Πριήνης είναι 17.70x23.60 μ. περίπου».

ανερμήνευτοι.

Εκείνο

που

του ανακτόρου να ήταν διώροφο με το νοτιοανατολικό

ώστε

να

έχουν

τον

επιθυμητό

μεσημβρινό

| Χ.Μπούρας [1991], σελ. 359|

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 69

εικ_Α.6.9 Κάτοψη και αναπαράσταση_Οικία XXXIII της Πριήνης

εικ_Α.6.10 Αναπαράσταση_Πριήνη

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η κατοικία της

υπάρχουν δύο χώροι, που είναι προσπελάσιμοι μόνο από

εικόνας [εικ_Α.6.9], η οποία φέρει τον χαρακτηριστικό

τους δύο προηγούμενους. Στην αυλή υπάρχει μία σκάλα

αριθμό XXXIII. Από την καθιερωμένη αναπαράσταση της

και γύρω της άλλοι πέντε χώροι, που επικοινωνούν είτε

κάτοψης και του προοπτικού της συγκεκριμένης κατοικίας

απευθείας είτε όχι με αυτήν και περιβάλλουν μια ανοικτή

δεν είμαστε απολύτως σίγουροι για την ορθότητα

εξέδρα. Οι χώροι βόρεια της αυλής είχαν προσανατολισμό

ορισμένων λεπτομερειών της. Η είσοδος στην κατοικία

προς το νότο, και ήταν κατάλληλοι για την διαβίωση κατά

γίνεται από την κύρια οδό, όπου υπήρχε και μικρό

τους χειμερινούς μήνες, ενώ η εξέδρα που βλέπει προς

πρόθυρο για να στεγάζει τους επισκέπτες σε περίπτωση

βορρά θα ήταν ιδεώδης τόπος παραμονής κατά τους

κακοκαιρίας. Από την αύλειο θύρα εισερχόμαστε σε ένα

θερμούς

μακρύ και στενό διάδρομο (2.23μ.), ο οποίος οδηγεί σε

αναπαράσταση της οικίας, φαίνεται ότι η προστάδα είχε

ένα πλευρικό αίθριο μέσω στοάς. Στο τέλος του

ανεξάρτητη στέγη και αέτωμα, οι υπόλοιποι χώροι είχαν

διαδρόμου υπήρχε ένα μεμονωμένο δωμάτιο, ίσου

στέγες με ηπιώτερες κλίσεις, ενώ οι νοτιοδυτικοί χώροι

πλάτους, μη εξακριβωμένης χρήσης. Το αίθριο αποτελεί

ήταν διώροφοι. Η κλίση των στεγών ήταν προς το αίθριο

το κέντρο της σύνθεσης και ουσιαστικά πρόκειται για μια

και εξωτερικά δεν υπήρχαν παράθυρα.

μήνες

του χρόνου.

Από

την

προοπτική

αυλή χωρίς εσωτερικούς κίονες. Χρησίμευε ως κόμβος

Στην Πριήνη [εικ_Α.6.10] βρέθηκαν και άλλες πολλές

κυκλοφορίας, από όπου εξυπηρετούνται όλοι οι γύρω του

κατοικίες, των οποίων η κάτοψη παρουσιάζει τα

χώροι. Δεσπόζων χώρος είναι ο προς τα πάνω και προς

παραπάνω

βορρά χώρος του αιθρίου. Αυτός αποτελείται από την

τροποποιήσεις ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες. Οι

προστάδα και τον κύριο κλειστό χώρο. Πλευρικά τους,

κατοικίες αυτές χρονολογούνται περί τον 2ο π.Χ. αιώνα.

συνθετικά

χαρακτηριστικά,

με

κάποιες

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 71

εικ_Α.6.11 Κάτοψη_Οικία της Δήλου (κατά τον A.Rumpf)

εικ_Α.6.12 Κάτοψη_Οικία των Δελφινιών εικ_Α.6.10 Αναπαράσταση_Πριήνη

εικ_Α.6.13 Κάτοψη_Οικοδομικό τετράγωνο του «Σπιτιού των πρωσωπείων» (ύστερος 2ος π.Χ. αιώνας)

εικ_Α.6.14 Κάτοψη και τομή_Οικία του Λόφου

«Στην Δήλο το περιστύλιο αποτελεί σχεδόν κανόνα.

όροφο, δίνουν μια καλή εικόνα των αστικών πολυτελών

[εικ_Α.6.11] Τα περισσότερα από τα σπίτια που σώθηκαν

κατοικιών της όψιμης ελληνιστικής εποχής. Σε άλλες

εκεί, είναι του 2ου π.Χ. αιώνα και της ρωμαϊκής εποχής και

κατοικίες (όπως στο Σπίτι των Προσωπείων) [εικ_Α.6.13]

χαρακτηρίζονται από πολυτέλεια, που οδηγεί ενίοτε σε

έχουμε τον ροδιακό τύπο περιστυλίου, ενώ σε άλλες,

μνημειώδεις διατάξεις. Δεν έκτιζαν με το Ιπποδάμειο

υπόγειες δεξαμενές νερού κάτω από το αίθριο». | Χ.Μπούρας

σύστημα, επικρατούσε σχετική ακανονιστία αλλά και

[1991], σσ. 359-360|

ευρυχωρία. Από πλευράς τυπολογικής, αναγνωρίζονται

Η «Οικία του Λόφου» [εικ_Α.6.14] ονομάζεται έτσι γιατί

μερικές φορές οι καθιερωμένοι χώροι αλλά η σύνθεση

βρίσκεται στην κορυφή ενός λοφίσκου δίπλα στο λιμένα

είναι πολύ περισσότερο ελεύθερη. Το μεγάλο ενδιαφέρον

του Σκαρδανά και παρουσιάζει απόλυτα κανονική

των σπιτιών της Δήλου όμως, δεν βρίσκεται στο θέμα της

κάτοψη. Λόγω της θέσης της στο λόφο δεν είναι

τυπολογικής εξελίξεως όσο στις μορφές, την διακόσμηση

εγκλωβισμένη από γειτονικές οικίες σε οικοδομικό

και τις κατασκευές, έτσι ώστε να θεωρούνται πρόδρομοι

τετράγωνο,

των Πομπηιανών. Τα περιστύλια, τετράγωνα σχεδόν

κανονικότητα. Η οικία αυτή, μπορεί να θεωρηθεί

πάντοτε, έχουν κίονες δωρικούς ή ιωνικούς, με ραβδώσεις

επομένως ως μέτρο κρίσεως των υπόλοιπων κατόψεων

στο άνω τμήμα τους και ήταν ενίοτε διώροφα. Τα δωμάτια

των οικιών της Δήλου, τις οποίες οι αρχιτέκτοντες

διατεταγμένα

διαμόρφωσαν αναλόγως, ανταποκρινόμενοι κάθε φορά

κατά

ποικίλους

τρόπους

δύσκολα

ταυτίζονται από πλευράς χρήσεως: μερικά, μεγάλου

για

αυτό

και

παρουσιάζει

αυτή

την

στις εκάστοτε τοπογραφικές συνθήκες.

μεγέθους και πλούσια διακοσμημένα, θα χρησίμευαν

Στην κάτοψη της Οικίας του Λόφου το αίθριο, περίστωο

ίσως για υποδοχή. Πολλές φορές υπήρχαν χώροι υγιεινής

με οκτώ κίονες, καταλαμβάνει ένα σημαντικό χώρο και

και δωμάτια με έξοδο προς τον δρόμο, τα οποία όπως

στη νότια πλευρά γειτνιάζει με τον εξωτερικό τοίχο. Προς

φαίνεται ήταν ανεξάρτητα καταστήματα ή εργαστήρια.

το βορρά αντί απλής στοάς υπάρχει παστάδα, δηλαδή

Μωσαϊκά δάπεδα, με πλήθος θεμάτων (Σπίτι των

ένας διαμήκης χώρος, αρκετά ευρύχωρος, όπου η

Κωμωδών,

κτλ.),

παραμονή θα ήταν πολύ ευχάριστη, ιδίως το καλοκαίρι,

τοιχογραφίες με θέματα εικονιστικά (Σπίτι του Λόφου), ή

αλλά και κατά τις ηλιόλουστες ημέρες του χειμώνα. Από

αφηρημένα γεωμετρικά σχήματα και μίμηση τοιχοποιίας

αυτήν, γίνεται είσοδος σε τρεις παράλληλους χώρους

(Σπίτι των Τριτώνων), κάνουν τις κατοικίες της Δήλου

προς βορρά. Από αυτούς, ο μεσαίος και ο αριστέρα χώρος

εξαιρετικά ενδιαφέρουσες. Μερικές από αυτές (όπως π.χ.

ήταν οι κύριοι χώροι της κατοικίας ενώ ο δεξιά πρέπει να

το σπίτι του Ερμή), με τμηματικές αναστηλώσεις στον

ήταν το μαγειρείο.

Σπίτι

των

Δελφίνων

[εικ_Α.6.12]

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 73

εικ_Α.6.15 Κάτοψη_Οικία της Τριαίνης

εικ_Α.6.17 Κάτοψη Ισογείου_Οικία του Ερμού

εικ_Α.6.16 Φωτογραφία_Η αναστηλωθείσα πλευρά του ροδίου αιθρίου στην Οικία της Τριαίνης

εικ_Α.6.18 Φωτογραφία_Αποκατάσταση του αιθρίου του ορόφου στην Οικία του Ερμού

Η είσοδος στο αίθριο επιτυγχάνεται μέσω μικρού

διαμόρφωση η παστάδα. [εικ_Α.6.16] Ο τύπος του

διαδρόμου από την δυτική πλευρά με δύο αύλειες θύρες,

αιθρίου αυτού ονομάζεται «ρόδιος» και έτσι αναφέρεται

ενώ η άνοδος στον όροφο γινόταν με σκάλα που

και από τον Ρωμαίο συγγραφέα Βιτρούβιο. Κάτω από το

βρίσκονταν στο νοτιοδυτικό διαμέρισμα. Χαρακτηριστικό

αίθριο υπάρχει δεξαμενή όπου συγκεντρώνονται τα

είναι το γεγονός ότι οι χώροι δεν φωτίζονταν μόνο από το

όμβρια ύδατα.

αίθριο, αλλά και από πολλά παράθυρα στους εξωτερικούς

«Οικία

του

Ερμού»

[εικ_Α.6.17]

μπορεί

να

τοίχους. Στην οικία αυτή δεν βρέθηκαν μωσαϊκά δάπεδα,

χαρακτηρισθεί ως αντιπροσωπευτική της αντίστοιχης

αλλά

αρχιτεκτονικής της Δήλου κατά τον 2ο ή τον 1ο π.Χ. αιώνα,

οι

τοίχοι

έφεραν

έγχρωμες

αρχιτεκτονικές

διακοσμήσεις, κάνοντας έτσι ευχάριστη την διαμονή.

της

Η «Οικία της Τριαίνης» [εικ_Α.6.15] δεν παρουσιάζει

εποχής

δηλαδή

στην

οποία

χρονολογούνται

ουσιαστικά οι ιδιωτικές κατοικίες του νησιού.

την κανονικότητα της προηγούμενης οικίας. Η κάτοψή της

Το ισόγειο της κατοικίας ξεφεύγει από την απλότητα της

είναι τραπεζοειδής, ωστόσο το αίθριο με το περιστύλιο

οικίας του Λόφου. Η είσοδος γίνεται από την βόρεια

που γειτνιάζει με το νότιο μεσότοιχο, διατηρεί το

πλευρά μέσω ενός διαδρόμου, αριστερά του οποίου

τετράγωνο σχήμα του. Η είσοδος πραγματοποιείται από

πιθανότατα βρισκόταν το μαγειρείο και ένα συνδεδεμένο

την κύρια οδό, μέσω διαδρόμου διακοσμημένου με

με αυτό λουτρό. Φθάνοντας στο τέλος του διαδρόμου και

μωσαϊκό. Υπάρχει επίσης και δευτερεύουσα είσοδος από

στρίβωντας δεξιά, εισερχόμαστε στο αίθριο. Σε αυτό

μία πάροδο, όπου το δάπεδο έχει και εδώ μωσαϊκό και

ανοίγεται μια μικρή σχετικά αίθουσα φαγητού, αλλά και ο

παριστά μια τρίαινα, εξ’ ού και η ονομασία της οικίας.

μέγας «Οίκος», ο οποίος έχει στο βάθος του και δύο

Μωσαϊκά κοσμούν και το εσωτερικό του αιθρίου, καθώς

μικρότερους χώρους. Στον τοίχο νότια του αιθρίου

και το δάπεδο του «Οίκου», του κυριότερου δηλαδή

υπήρχαν δύο κόγχες. Από την μία, που ήταν αφιερωμένη

χώρου ανατολικά από το αίθριο. Βόρεια του αιθρίου

σε μια νύμφη, πήγαζε λίγο νερό που διοχετευόνταν με

υπάρχει μικρός ανοικτός χώρος εν είδη εξέδρας. Το αίθριο

τρόπο ώστε να καταλήγει στην υπόγεια δεξαμενή κάτω

περιβάλλεται από τις τρεις πλευρές του με ίσου εύρους

από το αίθριο. Από το αίθριο ξεκινούσαν δύο σκάλες, από

στοά, ενώ προς τα ανατολικά όπου υπάρχει ο «Οίκος», η

τις οποίες ανεβαίνουμε στον πρώτο όροφο, του οποίου

στοά

που

μόνο το νότιο τμήμα σώζεται ακέραιο. Το αίθριο του

συμπληρώνεται και από την εξέδρα δίπλα στον Οίκο. Οι

ορόφου έχει αποκατασταθεί ως πανομοιότυπο εκείνου

κίονες του αιθρίου στην πλευρά αυτή είναι ψηλότεροι

του ισογείου, με επιπλέον ένα στηθαίο μεταξύ των

από

κιόνων. [εικ_Α.6.18]

διευρύνεται

δημιουργώντας

τους υπόλοιπους ώστε

οφειλόμενη

ιδιάζουσα

καθ’

παστάδα,

να παρουσιάζει ύψος

την

αρχιτεκτονική Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 75

εικ_Α.6.19 Φωτογραφία_Αίθριο με τα αγάλματα των ιδιοκτητών στην Οικία της Κλεοπάτρας

εικ_Α.6.20 Αναπαράσταση_Συγκρότημα Οικίας των Αετωμάτων, των Κωμωδών και των Τριτώνων

εικ_Α.6.21 Κάτοψη_Καταγώγειο της Επιδαύρου

Πάλι στη νότια πλευρά, υπάρχει σκάλα που οδηγεί στον

του οποίου τα δωμάτια είναι διατεταγμένα σε διάφορες

δεύτερο όροφο, ο οποίος κυρίως εκτεινόταν προς τα

στάθμες και επικοινωνούν με κλίμακες. Στην κεντρική

νότια γύρω από μια αίθουσα. Το περίστυλο αίθριο

θέση

επαναλαμβάνεται και εδώ όπως και στον πρώτο όροφο.

επικοινωνία

Τέλος, δύο σκάλες οδηγούν από τον δεύτερο στον τρίτο

Αξιοπρόσεκτη είναι η μεγάλων διαστάσεων δεξαμενή που

όροφο, του οποίου όμως δεν σώζονται παρά μόνο μερικά

υπάρχει στο κέντρο του αιθρίου (5.5x6μ. και βάθους

οικοδομικά στοιχεία.

8.3μ., συνολικής χωρητικότητας γύρω στα 275μ3).

βρίσκεται

το

όσων

αίθριο

που

διευκολύνει

χρησιμοποιούσαν

τον

την

ξενώνα.

Η επονομαζόμενη «Οικία της Λίμνης» είναι αρκετά

Το «Καταγώγιο της Επιδαύρου» [εικ_Α.6.21], όπου

ακανόνιστη ως κάτοψη, διατηρεί ωστόσο το βασικό

έβρισκαν στέγη οι πολυάριθμοι επισκέπτες του Ιερού

περίστωο

ήταν

είναι αρκετά ιδιότυπο ως προς την κάτοψη. Σχηματίζει

στεγασμένο περιμετρικά με κλίση προς το κέντρο, ώστε τα

ένα τετράγωνο πλευράς 75 μ. περίπου και εσωτερικά

όμβρια ύδατα να συγκεντρώνονται στο ακάλυπτο δάπεδο

χωρίζεται σε τέσσερα μεγάλα σχεδόν πανομοιότυπα

και να αποχετεύονται στην υπόγεια δεξαμενή. Από την

διαμερίσματα, κάθε ένα από τα οποία περιλαμβάνει στο

οικία αυτή σώζεται ο ανδρώνας και γνωρίζουμε ότι τα

κέντρο του ένα αίθριο. Κάθε αίθριο περιβάλλεται από

δάπεδά της καλύπτονταν με μωσαϊκά, οι δε τοίχοι έφεραν

περίστωο, που αποτελείται από 40 δωρικούς κίονες. Ανά

ζωγραφικές διακοσμήσεις.

δύο

αίθριο

με

δώδεκα

κίονες.

Αυτό

Άλλες σημαντικές κατοικίες της Δήλου που διασώζονται σήμερα και έχουν αίθριο είναι η αποκαλούμενη «Οικία

τα

αίθρια

επικοινωνούσαν

με

κατάλληλους

διαδρόμους, δημιουργώντας ουσιαστικά δύο ανεξάρτητες μονάδες με ξεχωριστή είσοδο η κάθε μία.

της Κλεοπάτρας» [εικ_Α.6.19], η «Οικία των Τριτώνων»

Αντίστοιχο θα ήταν το κατά Θουκυδίδη «Οίκημα στην

και η «Οικία των Κωμωδών». [εικ_Α.6.20] Στην τελευταία

Πλαταιά» που κατασκευάστηκε από τους Θηβαίους μετά

υπάρχει διώροφο αίθριο συνολικού ύψους 9μ. περίπου,

την καταστροφή της πόλεως το 427 π.Χ.. Το κατάλυμα

με δωρικούς κίονες κάτω και ιωνικούς άνω.

αυτό ήταν τετράγωνο, πλευράς 65μ. περίπου, και τα

Εκτός

από

τις

κατοικίες,

να

δωμάτια περιέβαλλαν όπως προηγουμένως, το μοναδικό

αναφερθούν στο σημείο αυτό και κάποια κτίρια

εδώ αίθριο. Ήταν και αυτό διώροφο όπως και το

προσωρινής

Καταγώγιο της Επιδαύρου.

κατοικίας,

κρίνεται

δηλαδή

σκόπιμο

ξενώνες,

που

οργανώνονται γύρω από περίστυλες αυλές. Ο «Ξενώνας της Δήλου» είναι ένα εκτεταμμένο κτίριο,

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 77

εικ_Α.6.22 Κάτοψη_Λεωνίδαιο της Ολυμπίας

Το «Λεωνίδαιο της Ολυμπίας» [εικ_Α.6.22], που

τετράγωνο αίθριο, περίστωο με 44 δωρικούς κίονες. Ήταν

δημιουργήθηκε αμέσως μετά το 338 π.Χ., υπενθυμίζει την

και αυτό διώροφο και οι χώροι ήταν πολυάριθμοι ώστε να

κάτοψη του Καταγώγιου ως γενική ιδέα, ωστόσο είναι

στεγάζει μεγάλο αριθμό επισκεπτών.

αρκετά ιδιότυπο. Η κάτοψή του ήταν περίπου τετράγωνη (73,5x80,18μ.) και περιμετρικά είχε 138 ιωνικούς κίονες, ύψους 5,55μ.. Στο κέντρο του οικοδομήματος ήταν ένα

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 79

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Α]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ 7. ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

7. ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

κατοικίας. Πάντως όλες είχαν ένα κοινό γνώρισμα: ήταν όλες αυστηρά «εσωστρεφείς», ήταν σε μικρό ή μεγάλο

Για την ρωμαϊκή κατοικία έχουμε πολλά στοιχεία και

βαθμό απομονωμένες από τον έξω κόσμο. Το φως της

πληροφορίες, που ωστόσο αφορούν σε περιοχές της

ημέρας εξακολούθησε και σε αυτή την περίοδο να μπαίνει

Ιταλίας κυρίως. Η αρχική της μορφή ήταν μονώροφη,

φτωχό από ελάχιστα ανοίγματα».|Λ. Δημητρέλης [1985] , σελ. 37|

περιελάμβανε χώρους οίκησης και εργασίας κάτω από

Διακρίνονται λοιπόν τρεις τύποι κατοικίας: το λεγόμενο

την ίδια στέγη, φωτιζόταν από τις δύο ή τρεις εισόδους

ρωμαϊκό domus που ουσιαστικά ήταν η μορφή κατοικίας

και από την τρύπα της οροφής στην αίθουσα της εστίας.

των πλούσιων οικογενειών, τα διαμερίσματα χωρίς

Παράθυρα και καπνοδόχος δεν υπήρχαν. Το αίθριο

βασικές εγκαταστάσεις υγιεινής σε πολυώροφα κτίρια

(atrium) ήταν ουσιαστικά μια μεγάλη αίθουσα με άνοιγμα

οικοδομικών τετραγώνων που προορίζονταν για τους

στην οροφή για τον καπνό, που αργότερα πήρε πολύ

φτωχούς και τις μεσαίες κοινωνικές τάξεις, και τέλος τα

μεγαλύτερες διαστάσεις με συνέπεια το atrium να γίνει

σπίτια εξοχής των πλουσίων, οι λεγόμενες βίλλες.

μια σκεπαστή αυλή. Στο έδαφος υπήρχε μια φαρδειά

Υπάρχουν βέβαια και τα ρωμαϊκά ανάκτορα που είναι

λεκάνη για να μαζεύει το βρόχινο νερό και πίσω από

μεγάλα συγκροτήματα

αυτήν στο κέντρο του χώρου υπήρχε η εστία γύρω από

κατόψεως. Σε όλους τους τύπους η οργάνωση γίνεται

την οποία έτρωγαν και θυσίαζαν. Η εστία σιγά σιγά

γύρω από ένα αίθριο, διαφορετικών σε κάθε περίπτωση

μεταφέρθηκε σε άλλο δωμάτιο, το οποίο χρησίμευε ως

διαστάσεων και χρήσης. Η διαφοροποίηση στα μεγέθη

καθημερινό έως ότου διαχωρίστηκαν το καθημερινό και

των οικοπέδων και των κατοικιών, η πλούσια διακόσμηση

το δωμάτιο εστίασης από την κουζίνα. Το atrium περιείχε

και το πλήθος ανέσεων και χλιδής στις μονοκατοικίες και

τον βωμό, τις εικόνες των προγόνων και οι διάφοροι

βίλλες, αντανακλά «το ρωμαϊκό πνεύμα των κοινωνικών

χώροι γύρω του χρησίμευαν σαν αποθήκες. Ένα δωμάτιο,

διαφορών και αντιθέσεων ως θεμιτό status ζωής και

ανοικτό προς το atrium ήταν το υπνοδωμάτιο του ζεύγους

κοσμοθεωρίας». |Γεώργιος Π. Λάββας [2008], σελ. 102|

με επιβλητική είσοδο. «Οι διάφορες κλιματικές συνθήκες

χωρίς καθορισμένους τύπους

επέδρασαν στην εξέλιξη της κατοικίας – atrium. Στο βορρά η τρύπα της οροφής ήταν σαφώς μικρότερη. Επίσης διαφορές

υπήρχαν

μεταξύ

αγροτικής

και

αστικής

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 83

εικ_Α.7.1 Αναπαράσταση και κάτοψη_Ρωμαϊκό domus

εικ_Α.7.2 Αναπαράσταση_Οικία Μάνιου Αντωνίνου

Η τυπική κάτοψη του ρωμαϊκού domus [εικ_Α.7.1] είναι

Η κύρια είσοδος της έπαυλης βρίσκεται στη νότια

επιμήκης και περιλαμβάνει το atrium που αποτελούσε το

πτέρυγα του συγκροτήματος. Το κεντρικό τμήμα της

κέντρο του σπιτιού, ενώ συνήθως υπήρχε και δεύτερο

πτέρυγας καταλαμβάνει ορθογώνια εσωτερική αυλή, το

που χρησίμευε, όπως και το πρώτο ως κόμβος

αίθριο (atrium), στο κέντρο της οποίας υπάρχει περίτεχνη

επικοινωνίας και φωταγωγός των γύρω χώρων. Η είσοδος

αψιδωτή δεξαμενή (impluvium). Περιμετρικά του αιθρίου

γινόταν μέσω ενός διαδρόμου (vestibulum). Στο πίσω

διατάσσονται οι χώροι υποδοχής και δεξιώσεως των

μέρος υπήρχε συχνά το περιστύλιο, δηλαδή ημιυπαίθριος

επισκεπτών - πελατών, το γραφείο του οικοδεσπότη,

διάδρομος που ανοιγόταν σε αίθριο – κήπο (xystus). Γύρω

καθώς και οι χώροι διημέρευσης της οικογένειας και του

από το atrium υπήρχαν πολυάριθμοι χώροι όπως τα

προσωπικού. Προς βορρά υπάρχει ένας δεύτερος αύλειος

υπνοδωμάτια (cubicula), ένας βωμός στους οικιακούς

χώρος, το τετράστυλο αίθριο. Κατά μήκος της δυτικής

θεούς (altar), αίθουσες υποδοχής των επισκεπτών όπου

πλευράς της οικίας διατάσσονται βοηθητικοί χώροι

μπορούσαν

γευματίσουν

(μαγειρεία, αποθήκες, αποχωρητήρια) και δωμάτια για το

(triclinium), και ένα είδος ανοικτού χώρου υποδοχής ή

βοηθητικό προσωπικό του σπιτιού. Μία δεύτερη είσοδος,

γραφείου του οικοδεσπότη, ελεύθερου προς το atrium

στην ανατολική πλευρά, οδηγεί σε περίστυλη αυλή με

(tablinum). Πολλές φορές προς τις πλευρές των δρόμων

κήπο, το περιστύλιο, νότια του οποίου εκτείνονταν ο

υπήρχαν

κήπος της οικίας και βόρεια μικρό συγκρότημα ιδιωτικών

να

χώροι

ξαπλώσουν

που

και

χρησίμευαν

να

ως

μαγαζιά

εργαστήρια, με ανεξάρτητη είσοδο.

λουτρών. Η έπαυλη διέθετε περίτεχνα ψηφιδωτά δάπεδα

Στον ελληνικό χώρο χαρακτηριστικό δείγμα αστικής

καθώς και άριστο αποχετευτικό δίκτυο και δίκτυο

οικιστικής αρχιτεκτονικής ρωμαϊκών χρόνων αποτελεί η

ύδρευσης. Παρουσιάζει δύο οικοδομικές φάσεις. Η πρώτη

ρωμαϊκή Οικία του Μάνιου Αντωνίνου [εικ_Α.7.2] που

χρονολογείται στο 2ο αι. μ.Χ., ενώ η δεύτερη (ανακαίνιση)

βρίσκεται στη Νικόπολη του Ν. Πρέβεζας, δεδομένου ότι

στα μέσα του 3ου ή στον 4ο μ.Χ. αιώνα.

διαθέτει όλα τα τυπικά γνωρίσματα της ρωμαϊκής οικίας – πρότυπο (domus) που περιγράφηκαν παραπάνω.

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 85

εικ_Α.7.3 Φωτογραφία_Νότιο περιστύλιο στην Casa Romana στην Κω

εικ_Α.7.4 Φωτογραφία_Βόρειο αίθριο στην Casa Romana στην Κω

εικ_Α.7.5 Ερείπια και κάτοψη_Οικία νότια του Αρείου Πάγου

Μια άλλη εντυπωσιακή ρωμαϊκή οικία είναι η γνωστή

όροφο ήταν οι βοηθητικοί χώροι (μαγειρείο κ.ά.). Ο

ως Casa Romana στην Κω. Η οικία αυτή ανασκάφηκε το

ανδρώνας επικοινωνεί μέσω μιας θύρας στο δυτικό τοίχο

1933 και αναστηλώθηκε πλήρως το 1940. Από το μέγεθος

του με μεγάλη αίθουσα (τρικλίνιο). Στη βόρεια πλευρά της

και τον πλούσιο διάκοσμό της φαίνεται ότι πιθανώτατα

ανοίγεται το τρίτο αίθριο του σπιτιού με δεξαμενή νερού.

ανήκε σε αριστοκρατική οικογένεια. Η πρώτη φάση

[εικ_Α.7.4] Όλα τα ψηφιδωτά, εκτός από ένα, που

οικοδόμισής της υπολογίζεται στα ελληνιστικά χρόνια,

βρέθηκαν στην Casa Romana χρονολογούνται στον 3ο μ.X.

ωστόσο με επισκευές, προσθήκες και αναδιαρρυθμίσεις η

αιώνα.

διάρκεια ζωής της διήρκεσε τουλάχιστον μέχρι τον 3ο μ.Χ.

Στην Αθήνα κατά τη ρωμαϊκή περίοδο εκτός από τα νέα

αιώνα. H μορφή στην οποία σώζεται σήμερα το κτίριο

δημόσια κτίρια που ανηγέρθηκαν, κτίσθηκαν και ιδιωτικές

χρονολογείται

αυτοκρατορικούς

κατοικίες με πιο πλούσια εμφάνιση, καλύτερη κατασκευή

χρόνους. Περιλαμβάνει 36 δωμάτια που οργανώνονται

και με περισσότερες ανέσεις από αυτές των κλασικών και

γύρω από τρία αίθρια, δύο εκ των οποίων με διώροφα

ελληνιστικών

περιστύλια. Τα αίθρια διακοσμούν εξαιρετικά ψηφιδωτά

μεγαλύτερες διαστάσεις, ωστόσο η διάταξη της κάτοψης

δάπεδα. Τα παράθυρα στον τοίχο πίσω από την είσοδο

παραμένει η ίδια. Γύρω από μια ευρύχωρη αυλή,

βλέπουν στην πρώτη αυλή, όπου υπάρχη δεξαμενή νερού.

συνήθως με περιστύλιο, διατάσσονται τα διάφορα

Προς το μεγάλο νότιο περιστύλιο [εικ_Α.7.3], με τη μικρή

δωμάτια. Υπολείμματα αυτών των οικιών έχουν βρεθεί σε

δεξαμενή νερού στο κέντρο, βλέπει ο ανδρώνας (κύριο

πολλά

δωμάτιο της οικίας) και άλλα δωμάτια. Στη βορειοδυτική

βρέθηκαν στη νότια και δυτική πλευρά του Αρείου Πάγου.

γωνία του περιστυλίου, κοντά στη σκάλα που οδηγεί στον

[εικ_Α.7.5]

στους

ρωμαϊκούς

χρόνων.

σημεία,

οι

Οι

νέες

καλύτερα

κατοικίες

διατηρηθείσες

έχουν

όμως

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 87

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Α]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ 8. ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ – ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΉ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

εικ_Α.8.1 Ερείπια_Βυζαντινές οικίες ανατολικά του Αγοραίου Κολωνού

εικ_Α.8.2 Κατόψεις_Οικίες της Αθηναϊκής Αγοράς. Αριστερά του 5ου π.Χ.αι. και δεξιά του 12ου μ.Χ. αιώνα

8. ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ – ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

εγκαταστάσεων υγιεινής (λουτρού), πιθανόν επειδή η χριστιανική θρησκεία επέβαλε μια νέα αντίληψη για το

Οι κατοικίες των βυζαντινών κατά την πρώιμη βυζαντινή

σώμα και τη δημόσια έκθεσή του. Βεβαίως, δεν μπορεί να

περίοδο δεν φαίνεται να άλλαξαν καθόλου σε σχέση με

αμφισβητηθεί ο ρόλος της αυλής ως κεντρικού στοιχείου

την ρωμαϊκή. Από τις αγροικίες της υπαίθρου έχουμε

και των αριστοκρατικών κατοικιών. Παρ’ όλα αυτά,

μαρτυρίες μόνο για τα μεγάλα κτίσματα, των πιο εύπορων

μπορούμε να παρατηρήσουμε σημαντικές αλλαγές, όπως

αγροτών. Επρόκειτο για κτίσματα στο πρότυπο της

την κατάργηση του ανδρώνα.

ρωμαϊκής βίλλας, εξοπλισμένα με χώρους κατάλληλους

Σύμφωνα με μια διαδεδομένη άποψη, μετά τη ρωμαϊκή

για τη διαμονή των ενοίκων, αλλά και με αποθήκες ή

κατάκτηση, καμία ουσιαστική αλλαγή δεν παρατηρείται

βοηθητικούς χώρους για τις αγροτικές εργασίες. Από τις

στη δομή της ελληνικής οικίας. Από τυχαίες ανασκαφές

καλύβες των φτωχών αγροτών που χτίζονταν με

στην Αθήνα έχουμε την ίδια πάντα εικόνα των βυζαντινών

ευτελέστερα υλικά δεν έχει σωθεί βέβαια τίποτα.

οικισμών. Παντού διαπιστώνονται τάσεις παραθέσεως

Περισσότερα γνωρίζουμε για τις αστικές κατοικίες, από

χώρων σε πρακτικές και οικονομικές λύσεις, και όχι

τις οποίες πολλά παραδείγματα μας έχουν αποκαλύψει οι

προσαρμογής σε ορισμένους τύπους. «Τα γνωστά

αρχαιολογικές ανασκαφές. Οι πολλαπλές οικοδομικές

βυζαντινά λείψανα δεν είναι παρά λιθόκτιστοι τοίχοι, που

φάσεις που παρουσίαζαν τα κτίρια αυτά, μας οδηγούν

σπάνια μας δίνουν μια πλήρη κάτοψη σπιτιού. Ελάχιστες

στο

φορές μπορεί να αναγνωριστεί μια αυλή». [εικ_Α.8.1]

συμπέρασμα

ότι

οι

άνθρωποι

της

εποχής

προτιμούσαν να επισκευάζουν και να κατοικούν τα ήδη

|Ορέστης Β. Δουμάνης – P. Oliver [1979], σελ. 35|

υπάρχοντα σπίτια, παρά να κατασκευάζουν καινούρια.

Η σύγκριση δύο οικιών [εικ_Α.8.2] που ανασκάφηκαν

Ωστόσο, πέρα από τα επισκευασμένα σπίτια, που

στην Αγορά της Αθήνας συχνά θεωρείται πως αποδεικνύει

παρέμεναν στο σχέδιο της Ρωμαϊκής Εποχής, ακόμα και οι

την ορθότητα της άποψης αυτής, ωστόσο αποτελούν το

νέες κατασκευές ακολούθησαν το μοντέλο της ρωμαϊκής

μοναδικό παράδειγμα εξακριβώσεώς της, καθώς από τα

αστικής κατοικίας. Αυτό βασικά συνίστατο σε ένα σύνολο

ερείπια των βυζαντινών οικιών δεν είναι δυνατό να

κύριων δωματίων και βοηθητικών χώρων, διαρθρωμένων

εξακριβωθούν τα σχέδιά τους. [εικ_Α.8.1] Η πρώτη οικία

γύρω από μια κεντρική αυλή (το αίθριο), ενώ την εικόνα

ανάγεται στον 5ο π.Χ. αιώνα και η δεύτερη, η οικία του

συμπλήρωναν, καμιά φορά, μικρές αυλές δευτερούσης

Ελευσίνιου, στον 12ο μ.Χ. αιώνα. Οι δύο κατοικίες

σημασίας. Σημαντική καινοτομία της πρώιμης βυζαντινής

παρουσιάζουν καταπληκτική ομοιότητα σε διαστάσεις,

περιόδου ήταν η εμφάνιση για πρώτη φορά των οικιακών

στον προσανατολισμό και στην διάρθρωση της κάτοψης. Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 91

εικ_Α.8.3 Κάτοψη_Αστικό σπίτι στη Θεσσαλονίκη (12ος μ.Χ. αιώνας) (κατά τον Ν. Οικονομίδη)

Στη διάρκεια αυτού του ευρύτατου χρονολογικού

πληροφοριών μας είναι τα χαμηλού ύψους λείψανα που

διαστήματος, φαίνεται πως τίποτε δεν έχει αλλάξει,

προέκυψαν από ανασκαφές, άλλοτε μεθοδικές και άλλοτε

μάλιστα οι αρχές του σχεδιασμού των χώρων της

τυχαίες. [..] Ελάχιστα πράγματα έχουν δημοσιευτεί για τα

κατοικίας παραμένουν αμετάβλητες. «Χαρακτηριστικό

σπίτια αυτά, [...] φαίνεται όμως ότι δεν είναι εύκολο να

είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις προς τη δυτική πλευρά

διαπιστωθούν ολοκληρωμένα βυζαντινά σπίτια αλλά σε

της αυλής δεν υπάρχει δωμάτιο, αλλά ελεύθερος χώρος,

λίγες μόνο περιπτώσεις, όπως σε μια κατοικία του 7ου

καλυπτόμενος από στέγη, αποτελώντας κατά κάποιον

αιώνα με αυλή και δωμάτια στο βάθος, και μια αυλή του

τρόπο στεγασμένη προέκταση της αυλής. Ο χώρος αυτός

12ου στη βόρεια πλευρά του Αρείου Πάγου. Το δεύτερο

ταυτίζεται με τον χώρο της αρχαίας παστάδας. Η σημασία

αυτό σπίτι, με την εσωτερική του αυλή, το δυτικό

του στεγασμένου αυτού τμήματος της αυλής για την ζωή

στεγασμένο τμήμα της και τα γύρω δωμάτια, παρουσιάζει

της οικογένειας αποδεικνύεται από την επιμονή με την

εκπληκτική ομοιότητα με αθηναϊκές κατοικίες τις κλασικής

οποία χρησιμοποιήθηκε και διατηρήθηκε καθ’ όλους τους

εποχής, πράγμα που τονίστηκε ιδιαίτερα μέχρι τώρα. Ένα

αιώνες από την αρχαιότητα μέχρι των βυζαντινών και των

ακόμα μεγάλο σπίτι, με 28 δωμάτια γύρω από μια

νεότερων ακόμα χρόνων».

κεντρική αυλή, μένει προβληματικό».

|Λ. Δημητρέλης [1985] , σελ. 156|

«Τα πιο σπουδαία παραδείγματά μας από τη μέση βυζαντινή περίοδο προέρχονται από ανασκαφές σε τρία

|Ορέστης Β. Δουμάνης – P.

Oliver [1979], σσ. 32-33|

Μια άλλη βυζαντινή κατοικία που διατηρεί τις αρχές

σημαντικά κέντρα της μεσαιωνικής Ελλάδας: την Κόρινθο,

σχεδίασης

την Αθήνα και τη Θήβα. Όλα σχεδόν σώζονται σε ερείπια

ανασκαφεί στη Θεσσαλονίκη και χρονολογείται τον 12

χαμηλού ύψους [εικ_Α.8.1], και έχουν κοινά γνωρίσματα

αιώνα μ.Χ.. [εικ_Α.8.3]

τις περιορισμένες διαστάσεις και τη φτωχική κατασκευή. Για

την αθηναϊκή

κατοικία

βασική πηγή

που

έχουν

αναφερθεί

παραπάνω

έχει

των

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 93

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Α]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ 9. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ

εικ_Α.9.1 Αναπαραστάσεις_Λαϊκή νησιώτικη αρχιτεκτονική (Τζελέπης)

9. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

μόνο από τη μια ή τις δύο μεριές έχοντας τις άλλες ανοιχτές προς τη θέα, το χτήμα και τις αιμασιές. Αυτή η

Ελληνική Παραδοσιακή Κατοικία ονομάζουμε το σύνολο

ουσιαστική διαφορά μας κανονίζει και το σχήμα που θα

των κατοικιών που κτίστηκαν μετά την άλωση της

πάρει το όλο συγκρότημα, αν δηλαδή θα είναι κλειστό με

Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους το 1453 μέχρι τις

στροφή προς τα μέσα, οπότε η αυλή αποκτά τη

πρώτες δεκαετίες μετά την ίδρυση του νεοελληνικού

λειτουργική αξία του ελληνικού αιθρίου, ή ανοικτό με

κράτους το 1830. Η μεγάλη ανάπτυξη της ελληνική

ελεύθερη κάτοψη και στροφή προς τα έξω. Δεν πρέπει να

παραδοσιακής κατοικίας σημειώθηκε ωστόσο στους δύο

νομιστεί ότι με τη λέξη αυλή εννοώ ένα απλό ορθογώνιο ή

τελευταίους αιώνες της ξένης κυριαρχίας και συμβαδίζει

τραπεζοειδές σχήμα. Η αυλή αποτελείται συνηθέστατα

με την γενικότερη οικονομική και πολιτισμική ακμή του

από περισσότερα του ενός οριζόντια επίπεδα με

ελληνισμού την εποχή αυτή.

αντιθέσεις ως προς το σχήμα και τη διαμόρφωση, που

Σε γενικές γραμμές, μπορούμε να διακρίνουμε δύο

προκύπτουν από τη λειτουργική και αισθητική σημασία

βασικές κατηγορίες ελληνικών παραδοσιακών σπιτιών: τα

του καθενός. Έτσι μπορεί να έχουμε μια διάβαση και μια

νησιώτικα και τα σπίτια της ηπειρωτικής Ελλάδας.

στάση, έναν κύριο χώρο κι έναν υπηρεσιακό, ένα

Ανάλογα με την κοινωνική τάξη των κατοίκων τους,

διαμορφωμένο κήπο και ένα πλακόστρωτο. Κάθε τόσο δεν

διακρίνονται με τη σειρά τους, σε λαϊκά, σε μεσαία

είναι δυνατό παρά να γίνει, κάποιος από όλους αυτούς

(νοικοκυρόσπιτα) και αρχοντικά.

τους διαχωρισμούς, ώστε κάθε κομμάτι της αυλής αποκτά

Χαρακτηριστικά του νησιώτικου σπιτιού [εικ_Α.9.1]

και δική του αξία, ανάλογα με τον προορισμό του. Τέλος,

είναι το βατό δώμα και η αυλή, και επομένως και η

το ρόλο της αυλής παίζει συχνά και το δώμα των

σύνδεση-σχέση τους με την κατοκία. Από τα δρομάκια

βοηθητικών, όταν βρίσκονται κάτω και η κυρίως κατοικία

των νησιών, μπαίνει κανείς στην αυλή του σπιτιού. «Η

είναι στο απάνω πάτωμα. [...] Οι χώροι τούτοι που

είσοδος μπορεί να είναι μια πόρτα ή σπάνια ένας

αναφέραμε, δηλαδή η κατοικία και τα βοηθητικά, μαζί με

ολόκληρος κλειστός χώρος, όπου συνήθως υπάρχουν τα

τους εξώστες και προ πάντων τη συμβολή της αυλής και

βοηθητικά και από όπου περνάμε στην αυλή. Η αυλή, που

των υπαιθρίων χώρων, συντίθεται και αποτελούν όχι

ένα κομμάτι της είναι συνήθως διαμορφωμένο σε κήπο με

σπάνια ενδιαφέροντα λειτουργικά συγκροτήματα».

λουλούδια, είναι άλλοτε κλεισμένη από όλες τις πλευρές

[1960], σσ. 108-109|

|Ε.Μ.Π.

από το κυρίως σπίτι και τα βοηθητικά του, και άλλοτε πάλι

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 97

εικ_Α.9.2 Φωτογραφίες_Τύπος κρεββάτας ανοικτός προς τον κήπο Τύπος κρεββάτας κλεισμένος προς το μέρος του κήπου με τζαμαρία Σκάλα προς τον ηλιακό (από αριστερά προς τα δεξιά)

Το σπίτι της Ηπειρωτικής Ελλάδας σχηματίζει σε κάτοψη

τζάμια. Τα εσωτερικά αυτά παράθυρα χρησιμοποιούνταν

Π, δημιουργώντας μια κεντρική εσοχή-αυλή. Στην πλευρά

κυρίως στα χειμωνιάτικα δωμάτια, γιατί τις ημέρες του

αυτή βρίσκεται το λιακωτό-ηλιακός στον όροφο που

δυνατού

στρέφεται

νοτιοανατολικά.

εξωτερικών παραθύρων του δρόμου για να ζεσταθούν,

Χαρακτηριστικό είναι ότι τα σπίτια στεγάζονται με ξύλινη

φωτίζονταν από αυτά μέσω του ηλιακού. Η ύπαρξη

στέγη και κεραμίδια, η οποία προεξέχει ώστε να

καλοκαιρινών

εξασφαλίζει την απαιτούμενη σκίαση του λιακωτού κατά

διεποχική τους χρήση είναι χαρακτηριστική στη βόρεια

τη διάρκεια του καλοκαιριού. Στο ισόγειο βρίσκονται τα

Ελλάδα, και καθοριστικό ρόλο σε αυτό έπαιξαν το κλίμα

βοηθητικά του σπιτιού και τα δωμάτια για τη διαμονή τις

και οι δυσμενείς καιρικές συνθήκες. Οι συνθήκες αυτές

κρύες ημέρες του χειμώνα. Στον όροφο, από τον ηλιακό

ανάγκασαν τον ένοικο του σπιτιού τις ημέρες του δυνατού

μπαίνουμε στα καλοκαιρινά δωμάτια και το καλό

κρύου να αποτραβιέται και να ζει σε ορισμένα μόνο

χειμωνιάτικο. Ο χώρος του ηλιακού αποτελεί τον πυρήνα

δωμάτια, και να μη βγαίνει από αυτά παρά σε μεγάλη

γύρω από τον οποίο αναπτύσσονται όλα τα δωμάτια και

μόνο ανάγκη, έτσι που τα δωμάτια διαμορφώθηκαν με

μαζί ολόκληρη η ζωή του σπιτιού. Από την μελέτη των

χοντρούς τοίχους, λίγα ανοίγματα, βαρύτερη διακόσμηση

αρχοντικών, που αποτελούν την τελειότερη μορφή

και ξύλινη επένδυση (στο ισόγειο). Αντίθετα, για τις ζεστές

σπιτιού, συμπεραίνουμε ότι παλαιότερα ο ηλιακός ήταν

μέρες

ανοικτός, ενώ μετά το 1820 ο χώρος αυτός κλείνεται με

δροσερούς, πιο ανάλαφρους, με θέα προς τη φύση που

τζαμαρίες. Ο ηλιακός βλέπει πάντοντε προς την αυλή, και

του έλειψε τόσον καιρό, έτσι τα δωμάτια αυτά πήραν τότε

πάντα επιδιώκεται η σύνδεσή τους να είναι όσο το

άλλη μορφή, με λεπτότερους τοίχους, με περισσότερα

δυνατόν αμεσότερη. Αυτό επιτυγχάνεται πάντοτε με τη

ανοίγματα και ελαφρύτερη διακόσμηση. [εικ_Α.9.2]

προς

το

νότο

κρύου

του

και

που έκλειναν

χειμωνιάτικων

καλοκαιριού

τα

εξώφυλλα

δωματίων

δημιούργησε

και

χώρους

των

πιο

σκάλα, η οποία στα αρχοντικά ανεβάζει αμέσως από την

Με βάση αυτή την γενική περιγραφή, λοιπόν, θα

αυλή στον ηλιακό, ενώ στα λαϊκά, λόγω της στενότητας

αναφερθούν δειγματοληπτικά κάποια παραδείγματα από

του χώρου μεσολαβεί το μετζοπάτωμα, στο οποίο

διάφορες περιοχές, χωρίς σε καμία περίπτωση να

ανεβαίνει κανείς με λίγα σκαλιά, για να βρει τη σκάλα που

σημαίνει ότι με την επιλογή αυτή εξαντλούνται οι

οδηγεί στον ηλιακό. Στον ηλιακό, βλέπουν όλα τα

τυπολογικές και μορφολογικές λύσεις που η παραδοσιακή

δωμάτια του ορόφου, τα οποία επικοινωνούν μαζί του όχι

αρχιτεκτονική μας έχει αναδείξει.

μόνο με μία πόρτα αλλά και με εσωτερικά παράθυρα με

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 99

εικ_Α.9.4 Κατόψεις και όψη_Σπίτι Σεργάρα στα Μεστά Χίου

εικ_Α.9.5 Κατόψεις και όψη_Σπίτι Πρινιά στα Μεστά Χίου

εικ_Α.9.3 Κατόψεις και τομή_Σπίτι Καλλίκα στα Μεστά Χίου

εικ_Α.9.6 Κατόψεις, τόψη και όψη_Σπίτι Συρίμη στα Μεστά Χίου

Το σπίτι της Ηπειρωτικής Ελλάδας σχηματίζει σε κάτοψη

δρόμο και ελαφρά οριζόντια προεξοχή, προσπελάσιμος

Π, Στα σπίτια των μεσαιωνικών χωριών της Χίου, που

με φορητή ξύλινη ανεμόσκαλα. Από τον δεύτερο αυτό

χρονολογούνται στον 15ο αιώνα, απαραίτητο είναι το

ηλιακό

αίθριο, η ανοικτή αυλή ή αλλιώς ηλιακός που αποτελεί

ανασύροντας την ίδια σκάλα.

μπορούμε

να

ανέβουμε

και

στο

δώμα,

τον πυρήνα της κατοικίας. Διακρίνονται τρεις κατηγορίες,

«Για το Θηραϊκό Σπίτι, η αυλή είναι απαραίτητο

ανάλογα με τη μορφή του ηλιακού: σπίτια με ηλιακό

οργανικό στοιχείο και αποτελεί την προέκτασή του προς

ανοικτό προς το δρόμο στη μια πλευρά του, σπίτια με

το ύπαιθρο. Μπαίνοντας στην αυλή έχουμε το αίσθημα

κλειστό ηλιακό και σπίτια με ηλιακό σε δύο επίπεδα.

ότι βρισκόμαστε σε κλειστό χώρο που συγχρόνως έχει όλα

Στην Οικία Α.Καλλίκα [εικ_Α.9.3], ο ηλιακός υπάρχει

τα πλεονεκτήματα του υπαίθρου, αφού οι σχετικά ψηλά

μόνο στο ανώγι, περιβάλλεται από χώρους κατοικίας από

ασπρισμένοι τοίχοι την περικλείουν από τις τρεις πλευρές

τις τρεις πλευρές του και έχει τη μια πλευρά του ανοικτή

και την τέταρτη καταλαμβάνει η όψη του σπιτιού.

προς το δρόμο, η οποία διαμορφώνεται με ένα τόξο και

Η αυλή βρίσκεται συνηθέστερα σε ψηλότερη στάθμη

ένα κάθισμα στο πεζούλι του τόξου. Την ίδια διαμόρφωση

από το δρόμο, και έτσι ο μανδρότοιχος, που από το δρόμο

παρατηρούμε και στην Οικία Δημ. Σεργάρα [εικ_Α.9.4],

φαίνεται πανύψηλος, από την αυλή είναι χαμηλότερος,

με τη διαφορά ότι στην κλειστή όψη του ηλιακού προς το

ελευθερώνοντας έτσι τη θέα στους ενοίκους της. Το

δρόμο δημιουργούνται δύο ανοίγματα με τόξα. Η άνοδος

πράσινο είναι εξαιρετικά λιγοστό εδώ, και η ευρύχωρη

σε αυτόν γίνεται από σκάλα στο στεγασμένο με θόλο

αυλή κατά κανόνα καταλαμβάνει το ένα τρίτο περίπου του

χώρο εισόδου. Στην Οικία Στέλλας Πρινιά [εικ_Α.9.5], ο

συνολικού οικοπέδου, αυτό είναι το χαρακτηριστικό της

ηλιακός είναι τριγωνικού σχήματος και δεν εμφανίζει

σημασίας που της δίνουν οι νησιώτες, θεωρώντας την σαν

τοξωτά ανοίγματα όπως στα προηγούμενα παραδείγματα,

απαραίτητη προέκταση του υπερβολικά λιτού σπιτιού

αλλά είναι τελείος ανοικτός προς το δρόμο.

τους.

Στο χωριό Πυργί ο ηλιακός έχει συχνά ένα τμήμα του σκεπασμένο, είτε με σταυροθόλιο ή με κυλινδρικό θόλο.

Διακρίνουμε καθαρά μια τάση να απομονωθεί η αυλή από τη ζωή του δρόμου, διατηρώντας έτσι μια αυτοτέλεια

Στην Οικία Δ.Συρίμη [εικ_Α.9.6], στα Μεστά της Χίου, ο

χώρου και μια δική της οικεία ατμόσφαιρα, που θυμίζει

ηλιακός αναπτύσσεται σε δύο επίπεδα (γ) και φαίνεται

κατά κάποιον τρόπο την απομονωμένη αυλή του παλιού

κλειστός από τον δρόμο. Ψηλότερα όμως (με διαφορά

αθηναϊκού σπιτιού και την κλειστή ζωή της».

1.8μ.) σχηματίζεται δεύτερος ηλιακός, με τόξο προς το

σελ. 46|

|Ε.Μ.Π. [1960],

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 101

εικ_Α.9.7 Κάτοψη, τομή και προοπτικό_Σπίτι στην Κρίτσα

εικ_Α.9.9 Κάτοψη και τομή_Σπίτι Α.Παπάζογλου στην Πάρο

εικ_Α.9.8 Κάτοψη ανωγίου_Σπίτι του Φώνσου στην Κώμη

εικ_Α.9.10 Κάτοψη και τομές_Σπίτι Α.Βαττή στην Άνδρο

Στην Κρίτσα Πηλίου [εικ_Α.9.7], μπροστά από το σπίτι

Περιορισμένη έτσι από τη βορεινή και δυτική πλευρά, η

τοποθετείται η περίκλειστη πλακοστρωμένη αυλή ή

αυλή προφυλάσσεται καλά από το δυνατό άνεμο και τις

πόρτεγο όπως την ονομάζουν οι ντόπιοι. Στην αυλή

ενοχλητικές απογευματινές ακτίνες του ήλιου». |Ε.Μ.Π. [1960],

υπάρχουν οι πεζούλες ανάμεσα στα λουλούδια για να

σελ. 85|

κάθονται τις ηλιόλουστες χειμωνιάτικες μέρες και να

πόρτα και συχνά εισερχόμενοι σε αυτή από την μια

χαίρονται το φως και τον αέρα που λείπει από το σπίτι.

πλευρά περικλειόμαστε από βοηθητικούς χώρους, που

Εκεί υπάρχει και ο φούρνος,

κάνουν την αυλή να μοιάζει περισσότερο με το αίθριο.

η σκάλα ανόδου στον

[εικ_Α.9.8] Στην αυλή εισερχόμαστε από μια απλή

όροφο, καθώς και χώρος για τα ζώα. Τις πιο πολλές φορές

Στο Σπίτι του Αντώνη Παπάζογλου στην Πάρο

στεγάζεται ένα μέρος της αυλής με δώμα και με αυτό τον

[εικ_Α.9.9] η αυλή είναι σχήματος ορθογωνίου και

τρόπο προσφέρει προστασία από τη βροχή τις ώρες

αποτελεί διάδρομο επικοινωνίας ανάμεσα στους χώρους

εργασίας της νοικοκυράς αλλά και στα ζώα.

διημέρευσης και τους χώρους εργασίας της κατοικίας.

Στο Τηνιακό σπίτι «στο ανώι βρίσκουμε τη σάλα σαν

Στην Άνδρο χαρακτηριστική είναι η Οικία Βαττή

κυρίαρχο στοιχείο στη μέση, και γύρω από αυτή τους

[εικ_Α.9.10], η οποία είναι μονώροφη και μαζί με τους

υπόλοιπους χώρους. Την αυλή θα τη βρούμε πάντοτε να

βοηθητικούς χώρους περικλείει στο εσωτερικό της την

απλώνεται μπρος στην πρόσοψη της σάλας, που είναι

κλειστή αυλή-αίθριο. Η τελευταία αποτελεί λειτουργικό

πάντα προσανατολισμένη προς την μεσημβρία. Η άλλη

κόμβο, όχι μόνο μεταξύ κατοικίας και βοηθητικών, αλλά

πλευρά της αυλής και συνήθως η δυτική κατέχεται από

και των μελών της κατοικίας μεταξύ τους.

την κουζίνα, που συγκοινωνεί άμεσα με την αυλή.

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 103

εικ_Α.9.11 Κατόψεις_Σπίτι με τη γέφυρα στο κάστρο Ιωαννίνων, αριστερά το ισόγειο και δεξιά ο όροφος

εικ_Α.9.13 Κατόψεις, όψη και τομή_Σπίτι του Δεσπότη, αριστερά η κάτοψη ισογείου και δεξιά του ορόφου

εικ_Α.9.12 Κατόψεις_Νοικοκυρόσπιτο του Σταματά, από κάτω προς τα πάνω: υπόγειο, ημιώροφος, όροφος

Στο Σπίτι με τη γέφυρα [εικ_Α.9.11] στα Γιάννενα

στη διάταξη των όγκων του σχηματίζει ένα ευκρινέστατο Π

εισερχόμαστε από την εξώπορτα σε ένα φαρδύ διάδρομο,

και απαρτίζεται από ισόγειο και όροφο. Στον όροφο το

από όπου οδηγούμαστε στην αυλή με τον κήπο της. Στο

κέντρο της κατόψεως το καταλαμβάνει η κρεββάτα ή

βάθος βρίσκεται ένας χώρος που πιθανώς να ήταν

ηλιακός, με τα χειμωνιάτικα δωμάτια βαλμένα στο πίσω

πλυσταριό ή φούρνος. Δεξιά και αριστερά από το

μέρος που συνοδεύονται από βοηθητικούς χώρους. Τα

διάδρομο υπάρχουν στο ισόγειο η αποθήκη και τα

δύο σκέλη του Π καταλαμβάνουν τα καλοκαιρινά δωμάτια

χειμωνιάτικα δωμάτια του σπιτιού, με ξεχωριστή πόρτα

του σπιτιού, ελαφρά στην κατασκευή τους και με πολλά

το καθένα, χωρίς εσωτερική επικοινωνία. Στον όροφο

ανοίγματα. Στον όροφο ανεβαίνουμε με δύο σκάλες

ανεβαίνουμε από τη σκάλα και φθάνουμε στον ηλιακό, ο

αντικρυστές

οποίος

τα δωμάτια

υπάρχουν εμπρός στην κρεββάτα, στην οποία μπαίνουμε

διατεταγμένα γύρω του. Τα μεσημβρινά δωμάτια

κατά τον μικρό της άξονα που συμπίπτει με τον άξονα

βρίσκονται εδώ κατ΄ εξαίρεση πάνω από το δρόμο,

συμμετρίας του σπιτιού. Στο ισόγειο, υπάρχουν χώροι

εξοικονομώντας έτσι αρκετό χώρο στην αυλή.

βοηθητικού, αποθήκες για κρασιά, για τρόφιμα, για

βλέπει

στην αυλή

και

έχει

και

συμμετρικά

τοποθετημένες,

που

Στο Νοικοκυρόσπιτο του Σταμάτα [εικ_Α.9.12] η αυλή

πράγματα του σπιτιού, καθώς και χώροι για ζώα. Ο χώρος

περιβάλλεται από τις δύο πλευρές με την κατοικία και

κάτω από την κρεββάτα είναι πάντοτε ανοιχτός, και από

από τις άλλες δύο κλείνεται με μανδρότοιχο και

αυτόν μπαίνουμε στις αποθήκες. Στο «σπίτι του Δεσπότη»

μεσοτοιχία. Ο ηλιακός εδώ είναι ένας αρκετά ευρύχωρος

δεν είναι γνωστή η θέση της αυλόπορτας. Πάντως στο

χώρος, και σε κατόψη εξέχει έως τη μέση περίπου της

ισόγειο μπαίνουμε περνώντας κάτω από το κεντρικό

αυλής.

πλατύσκαλο

Το

Αρχοντικό

του

Δεσπότη

[εικ_Α.9.13]

των

δύο

συμμετρικών

κλιμάκων

και

«είναι

φθάνουμε στον κάτω από την κρεββάτα ελεύθερο χώρο

στραμμένο προς την αυλή και δέθηκε πάρα πολύ μαζί της,

για να βρούμε τις αποθήκες. Στις δύο πίσω αποθήκες

έτσι ο αρχιμάστορας πρόσεξε περισσότερο την όψη της

υπάρχει μια αξονική τοξοστοιχία για τη στήριξη του

αυλής και περιποιήθηκε τον κήπο, κάνοντάς τον

πατώματος του ορόφου, ενώ στα δύο σκέλη του Π

προθάλαμο του σπιτιού. Η είσοδος στην αυλή γίνεται από

υπάρχουν καμάρες για να κρατούν τα υπερκείμενα μέλη

την καλοφτιαγμένη αυλόπορτα που είναι το πρώτο

του ορόφου.

στολίδι του σπιτιού. Το σπίτι τόσο στην κάτοψη όσο και

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 105

εικ_Α.9.14 Κατόψεις και τομή_Αρχοντικό Μισίου, αριστερά κάτοψη του ισογείου και δεξιά του ορόφου

εικ_Α.9.15 Κατόψεις και φωτογραφία_Αρχοντικό Πεΐδη στην Κομοτηνή

εικ_Α.9.16 Κατόψεις_Χάνι της οδού Κομοτηνής 55

Η κρεββάτα και στα αρχοντικά, όπως και στα άλλα

οικογενειακής ζωής από τα αδιάκριτα βλέμματα. Από μια

σπίτια, έχει τη γνωστή βασική σημασία της για την

μεγάλη αυλόπορτα εισερχόμαστε στην αυλή, όπου δεξιά

κτηριολογική λειτουργία και την διάθρωση της κατόψεως

υπήρχε το λεγόμενο «σατσάκι», υπόστεγο δηλαδή για

του σπιτιού, και είναι ανοιχτή προς την αυλή με ξύλινες

φύλαξη καρπών και δουλειές νοικοκυριού, και αριστερά

ορθογώνιες κολωνίτσες γεφυρωμένες από τοξάκια. Η

το σπίτι με την είσοδό του. Αργότερα ωστόσο προστέθηκε

κρεββάτα είναι χώρος ορθογώνιος μεγάλος, με τον οποίο

και όροφος και δημιουργήθηκε η μεγάλη σάλα - λιακωτό.

επικοινωνούν τα χειμωνιάτικα δωμάτια του σπιτιού, τα

Τα καλά δωμάτια υποδοχής βρίσκονται πάνω, ενώ τα

βοηθητικά, καθώς και τα καλοκαιρινά». |Ε.Μ.Π. [1960],

πρόχειρα κάτω.

σελ. 207|

Το Αρχοντικό Μισίου [εικ_Α.9.14], που κτίστηκε το 1844 ακολουθεί

τον

ίδιο

τύπο

με

το

«Το Χάνι της Οδού Κομοτηνής 55 [εικ_Α.9.16], στο

προηγούμενο.

εμπορικό κέντρο της Ξάνθης είναι αντιπροσωπευτικό

«Σημειώνουμε λοιπόν πάλι τη θέση της κρεββάτας

δείγμα του τύπου «φούρνος, μαγαζί και χάνι», που

ακριβώς στον άξονα συμμετρίας του σπιτιού, με τη

κτίζανε στην περιοχή. Οι χώροι του οργανώνονται γύρω

διαφορά εδώ ότι εκτείνεται απ’ άκρη σε άκρη αποκτώντας

από

τεράστιες διαστάσεις, τους χαρακτηριστικούς εξώστες

διαμορφώνονται από τις πτέρυγες δωματίων του ορόφου,

της, καθώς και ότι στην πρόσοψη ο ψώρος της κρεββάτας

με ξύλινο χαγιάτι μπροστά τους, και με καφενείο,

κλείνεται με μεγάλες τζαμαρίες, παύοντας έτσι πια να

αποθήκες και στάβλους στο ισόγειο, ενώ την τέταρτη

είναι ανοικτός. Τέλος σημειώνουμε πως τα βοηθητικά

πλευρά, της οδού Κομοτηνής, καταλαμβάνουν τα μαγαζιά

βρίσκονται σε ιδιαίτερη πτέρυγα». |Ε.Μ.Π. [1960],

και ο φούρνος, με τις κατοικίες των ιδιοκτητών επάνω.

σελ. 210|

μια

αυλή,

της

οποίας

οι

τρεις

πλευρές

Το Αρχοντικό Πεΐδη στην Κομοτηνή [εικ_Α.9.15] στα

Δύο αντικριστές είσοδοι, που ασφαλίζονται με μεγάλες

μέσα του 19ου αιώνα είχε αρχικά κάτοψη σπιτιού με

δίφυλλες ξύλινες πόρτες, οδηγούν στην αυλή μέσα από

πρόσωπο στην αυλή και όχι στο δρόμο, διάταξη που

«διαβατικά»,

προφύλασσσε

υπερυψωμένο «παρατηρητήριο»». |Γιάννης Κίζης [1990], σελ. 70|

τα

χρόνια

εκείνα

το

άσυλο

της

ενώ

διέλευση

ελέγχεται

από

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 107

εικ_Α.9.17 Κατόψεις_Οικίες στη βόρεια πλευρά του Αρείου Πάγου, στο οικοδομικό τετράγωνο 648 του Κτηματολογίου Αθηνών. Ολόκληρο το τετράγωνο κατεδαφίστηκε το 1938

Α.9.18 Αναπαραστάσεις_Αυλή αρχοντικής αθηναϊκής οικίας (κατά τον Stackelberg 1810) Αυλές αθηναϊκών οικιών (κατά τους Stuark και Revett 1751-1753)

Από τις υπάρχουσες δύο χιλάδες περίπου παλαιές

παρά το γεγονός ότι συνήθως κλείνονταν μόνο από την

αθηναϊκές κατοικίες, κατά τα τελευταία χρόνια της

μία πλευρά της με την οικία, ενώ στις υπόλοιπες

Τουρκοκρατίας, έχουν διασωθεί αρκετές μέχρι σήμερα, με

περιβαλλόταν από ψηλούς μανδρότοιχους που την

αρκετές βέβαια τροποποιήσεις και επισκευές. [εικ_Α.9.17]

προστάτευαν από τη δημοσιότητα του δρόμου και τους

Οι κατοικίες αυτές μαζί με τις υπάρχουσες περιγραφές

κινδύνους στην εποχή της Τουρκοκρατίας. Ήταν έτσι

των περιηγητών, τα πωλητήρια συμβολαίων της εποχής,

τελείως απομονωμένη, κάτι που θυμίζει το αίθριο της

καθώς και διάφορες χαλκογραφίες μας επιτρέπουν να

αρχαίας κατοικίας, συγκεντρώνοντας ολόκληρη τη ζωή

σχηματίσουμε σαφή εικόνα για τη διάταξη των κατόψεων

της οικογένειας. Συνήθως, στην πρόσοψη προς την αυλή,

των κατοικιών της εποχής. [εικ_Α.9.18] Αναλυτική

στο ισόγειο ή αλλιώς το κατώγι, βρίσκονταν το σκεπαστό

καταγραφή και μελέτη για τις κατοικίες αυτές έχει

ή «υπόστεγο» όπως συνήθιζε να το αποκαλεί ο

δημοσιεύσει ο Άρης Κωνσταντινίδης στο βιβίο του «Τα

Α.Κωνσταντινίδης, ημιυπαίθριος χώρος - στοά δηλαδή

παλιά αθηναϊκά σπίτια», από όπου και έχει αντληθεί το

στηριζόμενη σε κίονες που γεφυρώνονταν με τόξα, κάτι

περισσότερο υλικό στην παρούσα έρευνα.

σαν το περιστύλιο. Στον όροφο, το ανώγι, πάνω ακριβώς

Σε

περιπτώσεις

όπου

από το σκεπαστό ήταν το χαγιάτι ή «τζαμαρία» κατά τον

επιβάλλονταν λόγω του προσανατολισμού, η κατοικία

Α. Κωνσταντινίδη, ένας εξώστης με τζαμαρίες με άλλα

κτίζονταν προς την πλευρά του δρόμου, αφήνοντας μικρό

λόγια. Στην αυλή υπήρχε πάντα στην μία πλευρά σκάλα

χώρο για εσωτερική αυλή. Η πρόσοψη είχε τότε λίγα

ανόδου στον όροφο που στηρίζονταν σε μια καμάρα. Στο

ανοίγματα, την είσοδο στο ισόγειο και δύο ή τρία

κατώγι, που ήταν λίγο βυθισμένο στο έδαφος και

παράθυρα στον όροφο. Συνήθως όμως, και κυρίως όταν

χαμηλότερο σε ύψος από το ανώγι, βρίσκονταν τα

τα οικόπεδα ήταν μεγαλύτερα, η κατοικία τοποθετούνταν

μαγειρεία και οι αποθήκες, ενώ στο ανώγι τοποθετούνταν

στο βάθος ή στη μέση του οικοπέδου, έχοντας την αυλή

τα υπνοδωμάτια, οι αίθουσες υποδοχής και οι ξενώνες.

μπροστά της ή έχοντας μία αυλή μπροστά και μία πίσω

Το

της, αντίστοιχα. Υπάρχουν ακόμα και παραδείγματα όπου

ονομάζονταν χειμωνιάτικο. Ουσιαστικά η κάτοψη του

η κατοικία τοποθετείται προς την μια μεσοτοιχία

ανωγίου ήταν ίδια με αυτή του κατωγίου, με μόνη

αφήνοντας την άλλη πλευρά του οικοπέδου για αυλή. Η

διαφορά ότι οι διαχωριστικοί τοίχοι στο ανώγι ήταν

αυλή

μικρότερου πάχους. [πιν_Α.9]

γενικά

μικρών

αποτελεί

οικοπέδων,

το

κυριότερο

και

μεγαλύτερο

δωμάτιο

περιελάμβανε

τζάκι

και

χαρακτηριστικότερο στοιχείο των αθηναϊκών κατοικιών,

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 109

εικ_Α.9.19 Φωτογραφία, κατόψεις και όψη_Οικία των χρόνων της Τουρκοκρατίας στην οδό Αδριανού 96 που σώζεται έως σήμερα

Η αυλή πάντα ήταν ευρύχωρη με διαμορφωμένο κήπο

αισθητικό εύρημα, συνεχίζει ο Κωνσταντινίδης είναι η

και οπωροφόρα δέντρα. Όταν υπήρχαν δύο αυλές,

τζαμαρία. Αποτελεί έναν ημιυπαίθριο χώρο μεταξύ αυλής

συνήθως

και

και κλειστών δωματίων, έναν λειτουργικό χώρο, όπου

διακοσμούνταν με λίγα λουλούδια και δέντρα, ενώ στην

κάτω από το πλούσιο φως του ήλιου, μέσα στο πράσινο

πίσω αυλή υπήρχε ο κήπος και ο λαχανόκηπος. Η

και στα φυτά μπορούν να πραγματοποιηθούν οι

επικοινωνία των δύο αυλών όταν η οικία κατελάμβανε

περισσότερες οικιακές εργασίες. Ταυτόχρονα, εκτός επό

όλο το πλάτος του οικοπέδου, γινόταν μέσω διόδου από

έναν κυκλοφοριακό διάδρομο, αποτελεί προστέγασμα για

το κατώγι. Κατά κανόνα, στο μέσο της αυλής υπήρχε

τα δωμάτια, αποτρέποντας την άμεση έκθεση στις καυτές

πηγάδι, πολλές οικίες μάλιστα διέθεταν και δεξαμενές για

ηλιακές

περισυλλογή του βρόχινου νερού, ενώ στις πλουσιότερες

εισερχόμενου φωτός στα δωμάτια. Με τα συρτά

υπήρχε και κρήνη και συντριβάνι τροφοδοτούμενα από το

τζαμιλίκια της, μπορεί ανάλογα με τις καιρικές μεταβολές,

υδραγωγείο της πόλης. Τέλος, δίπλα στους μεσότοιχους

να ανοίξει ή να κλείσει το ύπαιθρο για τα δωμάτια που

της αυλής υπήρχαν βοηθητικά κτίσματα, φούρνος,

βρίσκονται πίσω της, και να τους εξασφαλίζει αερισμό και

πατητήρι, σταύλος κτλ..

ηλιασμό ανάλογα με την περίπτωση.

μπροστινή

ήταν

πλακοστρωμένη

ακτίνες

και

μειώνοντας

την

ένταση

του

Για τον Α.Κωνσταντινίδη όλες οι παραπάνω περιπτώσεις

«Μια ευχάριστη και αξιοπρόσεκτη εξαίρεση είναι το

τοποθέτησης της κατοικίας στο οικόπεδο αποτελούν έναν

σπίτι της οδού Πατησίων, όπου η τζαμαρία έχει αρκετό

και μόνο τύπο: «μια αυλή που γύρω της τοποθετούνται οι

βάθος σαν ένα δωμάτιο, - τι θαυμάσιος κατοικήσιμος

κλειστοί χώροι. Ένας υπαίθριος ξέσκεπος χώρος, που

χώρος! Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στο σπίτι της οδού

κλείνεται σε ένα ορισμένο μέγεθος, από τα κλειστά

Άστιγγος 9, αλλά ακόμη και στο παλιότερο της οδού

δωμάτια γύρω του (σε ισόγειο και όροφο), τοποθετημένα

Αδριανού 96 [εικ_Α.9.19], όπου το βάθος της τζαμαρίας

ή προς την μία, ή προς τις δύο, ή και προς τις τρεις ή

φτάνει σχεδόν τα 4 μ.. Το ισόγειον είναι διαμορφωμένον

τέσερρες πλευρές του. Και ενδιάμεσο στοιχείο, μεταξύ

κατά το προς την αυλήν τμήμα του ως στοά με ικανόν

αυλής και κλειστών χώρων, το χαγιάτι ή η τζαμαρία, στο

βάθος. Υπεράνω της στοάς του ισογείου έχωμεν το

ανώγειο, και το υπόστεγο ή σκεπαστό από κάτω τους, στο

ευρύχωρον χαγιάτι, αυτό τούτο δηλαδή το διαμέρισμα,

ισόγειο ή κατώγι». |Α.Κωνσταντινίδης [1950], σσ. 40-41|

όπερ εις τα σπίτια της βορείου Ελλάδας ονομάζεται

Εκείνο που θεωρείται τόσο αρχιτεκτονικό αλλά και

ηλιακός, κρεββάτα ή δοξάτος.

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 111

Η γενική εμφάνισις της προς αυλήν όψεως του χαγατιού

Η τελευταία δ΄αυτή ομοιότης καθίσταται έτι μάλλον

ομοιάζει καταπληκτικώς προς την των αττικών των

αισθητή όταν είναι ανοικτά τα τζαμιλίκια».

ελληνιστικών οικιών, εν συνδυασμώ δε προς την κάθετην

[1950], σσ. 61-62|

|Α.Κωνσταντινίδης

κιονοστήρικτον στοάν, προς την αρχαίαν ελληνικήν οικίαν.

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 113

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Α]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ 10. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (19ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ – ΣΗΜΕΡΑ)

εικ_Α.10.1 Αναπαραστάσεις_Νεοκλασικό σπίτι με αυλή στη γωνία Αδριανού και Αιόλου (1837) (κατά τον Π.Μυλωνά) Σπίτι της κλασικής περιόδου με αυλή στην Όλυνθο (κατά τον W.J. Brunner)

εικ_Α.10.2 Φωτογραφίες _Οικίες των χρόνων της βασιλείας του Όθωνα, πάνω στην οδό Κυδαθηναίων και κάτω στην οδρό Τριπόδων

10. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (19ΟΣ ΑΙΩΝΑΣ – ΣΗΜΕΡΑ)

τρόπο χωρίς τις αυστηρές αρχές του αθηναϊκού κλασικισμού. Συχνά, μάλιστα, δημιουργούνται ιδιότυπες

Ο 19ος αιώνας είναι μια περίοδος σημαντικών αλλαγών

μορφές με ανάμιξη στοιχείων της παραδοσιακής και

στον ελλαδικό χώρο, καθώς με την ίδρυση του ελληνικού

νεοκλασικής αρχιτεκτονικής σε επίπεδο τυπολογίας,

κράτους ξεκινάει ένας ευρωπαϊκός προσανατολισμός που

διακόσμου και κατασκευής. «Είναι τα μικρά και ταπεινά

επηρεάζει το πεδίο της πολεοδομίας αλλά και της

σπίτια των μη επωνύμων σε πόλεις και χωριά, ντυμένα με

αρχιτεκτονικής.

κινήσεις

κλασικιστικά μοτίβα ασύμμετρα και λειτουργικά, αληθινά

εκσυγχρονισμού των πόλεων με δίκτυα υποδομών,

«δοχεία ζωής» ως οικιστικά κελύφη. Σε αυτά επιβιώνει και

αστικές αναπλάσεις, κτίρια κοινής ωφέλειας κτλ.. Η

το βασικό στοιχείο της αρχαίας ελληνικής κατοικίας, η

βυζαντινή παράδοση και η λαϊκή – παραδοσιακή

κλειστή αυλή ή το αίθριο ως εσωτερικός ημιυπαίθριος

αρχιτεκτονική δεν κρίνονται πλέον άξιες να εκφράσουν το

χώρος, που τα κάνει στην κλίμακα και στην οργάνωσή

ύφος του νέου κράτους. Ο νεοκλασικισμός υιοθετείται ως

τους να μοιάζουν με τα αρχαία κλασικά, όπως δείχνουν το

επίσημη μορφολογική επιλογή και από τις ελληνικές

σπίτι των οδών Αδριανού και Αιόλου (1837) και ένα σπίτι

κοινότητες πέρα των συνόρων, με τον γερμανικό κυρίως

από την κλασική Όλυνθο». [εικ_Α.10.1]

κλασικισμό

302|

Πραγματοποιούνται

να

μεγαλοαστικές

επικρατεί

αποτέλεσαν υπόδειγμα για τα σπίτια των μεσοαστικών

κατοικίες που κτίζονταν σύμφωνα με την παλιά αθηναϊκή

στρωμάτων. Ωστόσο, οι συνθήκες σε αστικό περιβάλλον

παράδοση, ήταν δηλαδή διώροφες, με αυλή, κήπο και το

και η καθημερινή ζωή δεν μπορούσαν να εξυπηρετηθούν

χαρακτηριστικό χαγιάτι. Αρκετές από αυτές σώζονται

από την άκαμπτη δομή και μορφή των «αστικών

μέχρι σήμερα, κυρίως στις παλιές συνοικίες της πόλης,

μεγάρων»,

τυποποιημένα

αλλά και στις τότε δημιουργηθείσες νέες. Κτίζονταν,

μορφολογικά συστήματα και κανόνες. Σταδιακά άρχισαν,

ωστόσο, και μονώροφες κατοικίες, των πτωχώτερων

λοιπόν,

απελευθερωμένες

τάξεων, με δύο ή τρία δωμάτια. Όσο μικρό και αν ήταν

μορφολογικές διατυπώσεις και να «εκλαϊκεύεται» η

όμως το οικόπεδο πάντα είχε αυλή. Πολλές τέτοιες

νεοκλασική μορφή. Η νεοκλασική μορφολογία περνά σε

κατοικίες στην βόρεια περιοχή του Αρείου Πάγου,

όλο τον ελληνικό χώρο και όλα τα κοινωνικά στρώματα με

κατεδαφίστηκαν στις ανασκαφές της αρχαίας Αθηναϊκής

αποτέλεσμα να συγκροτείται συχνά με έναν εμπειρικό

Αγοράς. [εικ_Α.10.2]

διέπονταν

εμφανίζονται

τα

δημόσια

Οι

Όσον αφορά στην Αθήνα, πολλές ήταν και οι απλές

που

και

συνόρων.

κτίρια

να

κατοικίες

εντός

|Π.Λάββας [2008], σελ.

από

πιο

Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 117

Τις τελευταίες δεκαετίες η αλλαγή στις παραγωγικές

ζωή στο σαλόνι μας χωρίς μυρωδιές, χωρίς θορύβους,

διαδικασίες και τους στόχους της οικονομικής ανάπτυξης

χωρίς θέες, χωρίς υπαίθριο χώρο, σε ένα τόπο που το

επέφεραν σημαντικές μεταβολές στο αστικό τοπίο. Η

μισό χρόνο μπορείς να ζεις έξω, σε αυτή τη γκρίζα

μεγέθυνση της αστικοποίησης, σε συνδυασμό με την

ατμόσφαιρα που εμείς μορφοποιήσαμε, τη γεμάτη

υψηλή δόμηση, την εμπορευματοποίηση της κατοικίας,

σκόπιμες και ύποπτες ασάφειες». |Δ.Φιλιππίδης [2006], σσ. 169-170|

την ίδρυση της κάθετης ιδιοκτησίας και τη συρρίκνωση

Για τον Κωνσταντινίδη το ελληνικό σπίτι δεν μπορεί να

του πρασίνου οδήγησαν σε μία έκρηξη οικοδομική

υπάρξει χωρίς υπόστεγους, ημιυπαίθριους χώρους.

δραστηριότητας, σε υπερεκμετάλλευση της αστικής γης

Θεωρούσε ότι το μέσα και το έξω συνθέτουνε μια

και στη τυποποίηση της κατοικίας. Όλα αυτά με τη σειρά

οργανική ενότητα, που κάνει τη διαβίωση πιο ευχάριστη

τους έχουν αρνητικές επιπτώσεις στην ποιότητα της

στον ελληνικό τόπο αφού πάντα επικαλούνταν τη φράση

κατοικίας και τις υγιεινές συνθήκες κατοίκησης όσον

του Περικλή Γιαννόπουλου «Ο βίος εν Ελλάδι είναι

αφορά τον αερισμό, την υγρασία, τον ηλιασμό και την

υπαίθριος». Για αυτόν, το κάθε κτίσμα είναι ένα δοχείο

θερμοκρασιακή άνεση.

ζωής και πρέπει να κατασκευάζεται έτσι όπως το ζητά η

Μέσα

σε

αυτή

τη

πραγματικότητα,

ωστόσο,

εποχή, ο τόπος και οι συγκεκριμένες δεσμεύσεις μιας

εντοπίζονται αρχιτέκτονες όπως ο Άρης Κωνσταντινίδης, ο

συγκεκριμένης κοινωνίας. Στο ελληνικό τοπίο, οι χώροι

Πικιώνης, ο Δημήτρης και η Σουζάνα Αντωνακάκη που

που προκύπτουν από την εναλλαγή ανοικτών και

«κατάφεραν να ξεχωρίσουν από την πλούσια κληρονομιά

κλειστών χώρων αλλά και τη μετάβαση ανάμεσα σε

τα στοιχεία και το πνεύμα, που πέρα από τον χρόνο θα

αυτούς μέσω των ημιυπαίθριων χώρων αποτελεί αυτά τα

πρέπει να είναι πάντα χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής

δοχεία ζωής, την αληθινή αρχιτεκτονική, κάτι που

του τόπου. Την λιτότητα και την ειλικρίνεια στα υλικά και

άλλωστε προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό σπίτι με το

την κατασκευή, την ένταξη στο τοπίο και την ορθολογική

αίθριο, το περιστύλιο και τον κλειστό τελικά χώρο.

λειτουργία που υπαγορεύουν πραγματικές ανάγκες».

Στη

συνέχεια

παραδείγματα

|Δ.Φιλιππίδης [2006], σσ. 64-66|

παρατίθεται σύγχρονων

πίνακας κατοικιών

με που

όλα

τα

έχουν

Τα λόγια του Δημήτρη Αντωνακάκη περιγράφουν

δημοσιευθεί στα περιοδικά «Αρχιτεκτονικά Θέματα» και

ακριβώς αυτές τις αλλάγες: «ρυθμίζουμε τη ζωή μας σε

«Θέματα Χώρου και Τεχνών» και διατηρούν οργάνωση

αυτά

χωρίς

γύρω από αίθρια, σε μια προσπάθεια καταγραφής της

ανθρώπινη φροντίδα σε αυτές τις κατοικίες που

χρονικής εξέλιξης της τυπολογίας του αιθρίου στον

«απολυμάνθηκαν» από κάθε σχέση με τον ήλιο, τη φύση,

ελληνικό χώρο. [πιν_Α.10]

τα

διαμερίσματα

που

σχεδιάστηκαν

τη γειτονιά, μάθαμε να ζούμε αυτή την αποστειρωμένη Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 121

1.Κατοικία στην Αγ.Παρασκευή_Ι.Κούτσης (1969)

Η.Παπαγιαννόπουλος

2.Κατοικία στα Σπάτα Αττικής_Δ. και Σ.Αντωνακάκη (1974)

22.Κατοικία στην Παλαιά Επίδαυρο_Μ.Γ.Σουβατζίδης

3.Κατοικία στη Σαρωνίδα_Δ. και Τ.Μπίρης (1967)

(1982-83)

4.Κατοικία στην Αταλάντη_Δ.Ησαΐας και Τ.Παπαϊωάννου

23.Κατοικία στην Κνωσό_Α. και Ε.Στυλιανίδης

(1985-1987)

24.Κατοικία Salvaris στην Αίγινα_Κ.Κρόκος (1981-83)

5.Κατοικία

στον

ελαιώνα

της

Αγ.Άννας

στην

25. Κατοικία στην Κρήτη_Κ.Κρόκος (1981)

Κηφισιά_Α.Παπαγεωργίου (1965)

26. Κατοικία στο Σφεντάρι_Κ.Κρόκος (1983-85)

6.Κατοικία στο Πικέρμι_Ν.Βαλσαμάκης (1997)

27. Διπλοκατοικία Τζάνου στην Πεντέλη_ (1996)

7.Κατοικία στις Σπέτσες_Α. Κωνσταντινίδης

28.Εξοχική

8.Κατοικία στο Λιόπεσι_Μ.Φωτιάδης

(2004)

9.Δύο κατοικίες στη Φιλοθέη_Κ.Γκάρτζος και Κ.Γκάρτζου

29.Κατοικία

10.Κατοικία Καπάτη στα Χανιά_Δ. και Σ.Αντωνακάκη

Κ.Κραντονέλλης (1963-64)

κατοικία

του

στην

Αντίπαρο_Decarchitecture

αρχιτέκτονα

στην

Πλάκα_

(1984) 11.Θερινός ξενώνας στην Ερμιονίδα_Κ.Μπίτσιος και Ν.Πετριόλι 12.Κατοικία στο Ψυχικό_Σ.Καρακώστας 13.Κατοικία για διακοπές στο Πόρτο Χέλι_Δ. και Σ.Αντωνακάκη 14.Κατοικία στην Παλαιοκαστρίτσα Κέρκυρας_Κ.Μέκιος 15.Κατοικία διακοπών στην Αττική_Δ και Σ.Αντωνακάκη (1974-1975) 16.Κατοικία στο Λιόπεσι_Μ.Περράκης 17.Κατοικία στο Καλαμάκι_Κ.Γ.Σουβατζίδης (1972-74) 18.Θερινή κατοικία στο Πόρτο Ράφτη_Κ.Κραντονέλλης (1964-65) 19.Κατοικία στην Παληάγιαννη Κηφισιάς_Ν.Βαλσαμάκης 20.Κατοικία στα Βασιλικά Ευβοίας_Δ.Μανίκας (1972) 21.Κατοικία

στην

Κασσάνδρα

Χαλκιδικής_ Το αίθριο στην ελληνική κατοικία | 121

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 1. ΣΥΡΙΑ

εικ_B.1.1 Κάτοψη και τομή_Κατοικία Wakil, Aleppo, Syria

εικ_B.1.2 Αναπαράσταση_Κατοικία με αυλή με αμυντικό χαρακτήρα (κεντρικός πύργος), κοντά στην Baniyas, Syria

εικ_B.1.3 Αναπαράσταση_Παλαιά πόλη της Δαμασκού

εικ_B.1.4 Φωτογραφίες_Αυλές στην κατοικία Wakil στην Aleppo (επάνω) και στο παλάτι Al-Azem στη Δαμασκό (κάτω), Syria

1. ΣΥΡΙΑ

τροφίμων, κάτι που ήταν απαραίτητο σε πόλεις όπως η Aleppo,

Η κατοικία με εσωτερική αυλή εντοπίζεται στο Al-Sham

που

υπέφεραν

από

συχνούς

πολέμους.

[εικ_B.1.2]

της Συρίας και στην περιοχή μεταξύ των ποταμών Τίγρη

Η εξωτερική εμφάνιση του σπιτιού είναι πολύ λιτή και

και Ευφράτη ήδη από την τρίτη χιλιετία π.Χ.. Οι άραβες

ταπεινή και σε καμία περίπτωση δεν επιτρέπει στον

νομάδες στις μετακινήσεις και διαμονές τους στην έρημο

εξωτερικό παρατηρητή να φανταστεί τον πλούτο και τη

στήνωνοντας τις σκηνές τους γύρω από ένα κεντρικό

διακόσμηση του εσωτερικού. [εικ_B.1.3] Τα εξωτερικά

ανοικτό χώρο και προσφέροντας έτσι προστασία και

λιγοστά παράθυρα δεν διαθέτουν διακόσμηση, ενώ η

ασφάλεια στα ζώα τους, ουσιαστικά εφάρμοζαν την ιδέα

θύρα της εισόδου είναι αρκετά μικρή. Συχνά από αυτή την

της κατοικίας με αίθριο. Με την ανάπτυξη της

πόρτα οδηγούμαστε σε ένα στενό διάδρομο, στο τέλος

αρχιτεκτονικής τους το σπίτι με αυλή έγινε η βασική

του οποίου υπάρχει δεύτερη πόρτα είτε κουρτίνα που

τυπολογία

την

οδηγεί στην εσωτερική αυλή. Αυτό συνέβαινε για λόγους

προηγούμενη νομαδική ζωή τους, αφού ουσιαστικά

ιδιωτικότητας, σε περίπτωση που η πρώτη πόρτα

εκπληρώνει την βαθιά ριζωμένη ανάγκη τους για ύπαρξη

αφηνόταν ανοικτή. Επομένως, διαβαίνοντας την πρώτη

ενός ανοικτού χώρου κατοίκησης.

πόρτα και οδηγούμενος κανείς στην αυλή ουσιαστικά

κατοικίας,

έχοντας

επιρροές

από

Τρία μέρη συνιστούν το παραδοσιακό σπίτι της Συρίας.

βιώνει μια χωρική εμπειρία που χαρακτηρίζεται από

Αυτά είναι το υπόγειο, το ισόγειο που περιλαμβάνει τους

αντιφάσεις, καθώς αυτό που αντικρύζει όταν φτάνει στην

κύριους χώρους διαβίωσης (Al Salamlek), την κουζίνα και

αυλή δεν έχει καμία σχέση με το εξωτερικό πρόσωπο της

τα λουτρά, και τέλος, ο όροφος που περιλαμβάνει τους

κατοικίας. Η αυλή είναι πάντα φυτεμένη, με διακοσμητικά

ιδιωτικούς χώρους (Al Haramlek). [εικ_B.1.1]

φυτά, όπως αναρριχητικό γιασεμί και τριανταφυλλιές που

Το υπόγειο έχει σταθερή θερμοκρασία όλο το χρόνο και

προσδίδουν άρωμα και χρώμα στην ατμόσφαιρά της,

για αυτό χρησιμοποιείται τις πολύ κρύες και πολύ ζεστές

αλλά και με εσπεριδοειδή όπως πορτοκαλιές και

μέρες από τους ενοίκους. Ταυτόχρονα, μετατρέπει το

λεμονιές. Το συντριβάνι είναι απαραίτητο, και συχνά

θερμό και ξηρό αέρα που συλλέγεται από τους

υπάρχει και πηγάδι. Παράλληλα οι προσόψεις στην αυλή

ανεμοσυλλέκτες και διαπερνά μέσα από αυτό, σε

είναι συχνά υπερβολικά διακοσμημένες με πολύπλοκα

δροσερό και υγρό αέρα προτού ελευθερωθεί στο αίθριο.

γεωμετρικά μοτίβα. [εικ_B.1.4]

Για αυτό άλλωστε, χρησιμοποιείται και ως αποθήκη των

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 127

εικ_B.1.5 Φωτογραφίες_Iwan στην κατοικία Acikba και στο ξενοδοχείο (πλέον) Dar Zamaria, Aleppo, Syria

εικ_B.1.6 Φωτογραφία_Κύριο δωμάτιο υποδοχής στην κατοικία Wakil, Aleppo, Syria

Σημαντικό στοιχείο της αυλής είναι ένας σκεπαστός,

του iwan προς την αυλή είναι μια πέτρινη καμάρα και

αλλά ανοικτός προς την αυλή χώρος που ονομάζεται iwan.

ταυτόχρονα στο δάπεδο υπάρχει διαχωρισμός στο

Συνήθως τοποθετείται στη νότια πλευρά της ώστε το

μάρμαρο ώστε να σηματοδοτείται η είσοδος στον iwan.

καλοκαίρι να επωφελείται από το δροσερό αεράκι. Ο

[εικ_B.1.5]

χώρος αυτός διαθέτει μια υπερυψωμένη (ένα με δύο

Απέναντι από τον iwan βρίσκεται το κύριο δωμάτιο

σκαλάκια ψηλότερα) εξέδρα και είναι ιδανικός για

υποδοχής που χρησιμοποιείται και για εκδηλώσεις και

συνάξεις,

απογευματινές

γιορτές. Είναι ο περισσότερο διακοσμημένος χώρος του

δραστηριότηττες, όπως το παίξιμο μουσικών οργάνων.

σπιτιού και συχνά καλύπτεται από θόλο με γλυπτές

Τοποθετείται πάντα στη μέση της πλευράς, ενώ δεξιά και

διακοσμήσεις. [εικ_B.1.6]

συζητήσεις

και

αριστερά του υπάρχουν δύο συμμετρικά δωμάτια. Η όψη

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 129

εικ_B.1.6 Φωτογραφία_Κύριο δωμάτιο υποδοχής στην κατοικία Wakil, Aleppo, Syria

εικ_B.1.7 Κατόψεις, τομές και αξονομετρικό_Κατοικία Baleet, Aleppo, Syria

Στον

όροφο

πλήρως

προφυλάσσονται οι ένοικοι από τα βλέμματα των

διαχωρισμένα από τους χώρους διαβίωσης. Η πρόσβαση

περαστικών, ενώ στο εσωτερικό τα παράθυρα είναι πιο

από το ισόγειο γίνεται από τη σκάλα της αυλής. Συχνά,

μεγάλα και με διακοσμητικά στοιχεία, προσφέροντας

υπάρχουν και ανοικτοί χώροι-ταράτσες στον όροφο που

ηλιασμό και αερισμό στα δωμάτια. [εικ_B.1.8] Τέλος, στην

επιτρέπουν το φως να διεισδύει καλύτερα στην αυλή.

εξωτερική πρόσοψη υπάρχει και το ξύλινο μπαλκόνι

Αυτοί οι χώροι, όπως και το δώμα που είναι περίκλειστο

(mushrabiya)

με τοίχους, χρησιμοποιούνται για ύπνο τις καλοκαιρινές

δροσερό χώρο για τις γυναίκες, επιτρέποντάς τους να

νύχτες

βλέπουν στο δημόσιο χώρο χωρίς όμως αυτές να

αλλά

τα

και

υπνοδωμάτια

ως

χώροι

είναι

συναναστροφής

τα

απογεύματα. [εικ_B.1.7] Όσον αφορά στα ανοίγματα της κατοικίας, όπως

που

προσφέρει

ένα

προστατευμένο,

φαίνονται. Το στοιχείο αυτό θυμίζει έντονα το ελληνικό παραδοσιακό σαχνισί.

προαναφέρθηκε στο εξωτερικό υπάρχουν λίγα, απλά και μικρά παράθυρα στο ύψος του ορόφου ώστε να

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 131

εικ_B.1.9 Σχέδια_Κατοικίες με εσωτερικές αυλές στην Aleppo και στη Δαμασκό

Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι όλα τα σπίτια στη

οικογένεια και τον φιλικό και γειτονικό κύκλο της.

Συρία έχουν μια κοινή λιτή εξωτερική εμφάνιση. Ωστόσο,

Ωστόσο, σήμερα με την μείωση των μελών της

το μέγεθος και το επίπεδο της εσωτερικής διακόσμησης

οικογένειας και τις γυναίκες να εργάζονται περισσότερο

εξαρτώνται από το πόσο πλούσιοι είναι οι ένοικοί τους.

έξω από το σπίτι, καθώς και με την επικράτηση του

Έτσι,

πυρηνικού

μπορούν

να

αναγνωρισθούν

τρεις

βασικές

τύπου

οικογένειας

έναντι

της

παλιάς

κατηγορίες: τα μεγάλα σπίτια των πλούσιων οικογενειών,

εκτεταμμένης οικογένειας, τα μεγάλα σπίτια με αυλή

τα μεσαία σπίτια των εμπόρων και βιοτεχνών και τέλος τα

αποτελούν πλέον πολυτέλεια. Οι οικογένειες προτιμούν

μικρά σπίτια των απλών εργατών. [εικ_Β.1.9]

πιο

Ο χώρος της αυλής και ο χώρος του iwαν είναι οι χώροι όπου λάμβαναν και λαμβάνουν χώρα οι εβδομαδιαίες

μικρές

και

οικονομικά

εφικτές

λύσεις

σε

διαμερίσματα πολυκατοικιών, εξαλείφοντας σιγά σιγά με αυτό τον τρόπο τα παραδοσιακά σπίτια με αυλή.

κοινωνικές εκδηλώσεις, ιδιαίτερα σημαντικές για την

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 133

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 2. ΣΑΟΥΔΙΚΗ ΑΡΑΒΙΑ

εικ_B.2.1 Φωτογραφία_Παλαιά πόλη Riyadh, Saudi Arabia

εικ_B.2.2 Αξονομετρική τομή_Παραδοσιακή κατοικία με εσωτερική αυλή, Saudi Arabia

εικ_B.2.3 Τομή και σκίτσο αναπαράστασης_Αυλές όπου φαίνεται η σχέση με ανοίγματα και βεράντες

2. ΣΑΟΥΔΙΚΗ ΑΡΑΒΙΑ

Σε αυτό το πλαίσιο και με αυτές τις προδιαγραφές, λοιπόν, οργανώνεται και η δομή ολόκληρης της κατοικίας,

Στη διαμόρφωση της παραδοσιακής κατοικίας της

που οργανώνεται γύρω από μία ή περισσότερες

Σαουδικής Αραβίας, όπως και στις υπόλοιπες ισλαμικές

ορθογώνιες αυλές. Η κύρια αυλή τοποθετείται συνήθως

χώρες, παίζει σημαντικό ρόλο η ανάγκη για ιδιωτικότητα

στο κέντρο του σπιτιού, ενώ οι υπόλοιπες είναι

σε δύο επίπεδα. Ιδιωτικότητα της οικογένειας από το

τοποθετημένες περιφερειακά και έχουν διαφορετικές

εξωτερικό περιβάλλον και τους περαστικούς, αλλά και

λειτουργίες από αυτή. Συναντώνται κυρίως στα σπίτια

ιδιωτικότητα των γυναικών της οικογένειας μέσα στο

πλούσιων οικογενειών που διαθέτουν υπάλληλους και

περιβάλλον

κατοικίδια ζώα. [εικ_B.2.2]

της

κατοικίας.

[εικ_B.2.1]

αυλή

τοποθετείται στο κέντρο της κατοικίας και αναλαμβάνει

Γύρω από την κεντρική αυλή διατάσσονται τα κύρια

να προσφέρει πλήρη προστασία, αλλά και ελευθερία στα

δωμάτια, η κουζίνα, η αποθήκη και οι σκάλες, με την αυλή

μέλη της οικογένειας. Λειτουργεί σαν συνδετικός χώρος

να αποτελεί το μόνο σύνδεσμο κυκλοφορίας και

μεταξύ των κλειστών χώρων του σπιτιού και είναι

επικοινωνίας μεταξύ τους.

σχεδιασμένη ώστε να συγκεντρώνει στον ανοικτό της

Στον όροφο, συνήθως στις τρεις πλευρές υπάρχει

χώρο όλες τις δραστηριότητες που πραγματοποιούνται

περιμετρική στοά-χαγιάτι που ενώνει τα δωμάτια, ενώ

στα

στην τέταρτη υπάρχει μία ανοικτή βεράντα που επιτρέπει

δωμάτια

γύρω

χρησιμοποιείται

της.

από

Είναι

την

ένας χώρος που

οικογένεια

ως

χώρος

στο φως και τον αέρα να διεισδύει καλύτερα στο

συγκέντρωσης, φαγητού, γιορτών ακόμα και ύπνου τα

εσωτερικό της αυλής και αποτελεί την προέκτασή της

ζεστά καλοκαρινά βράδια. Έχει την ποιότητα που

στον όροφο. [εικ_B.2.3]

χρειάζεται, ώστε να αποσπά τα μέλη της οικογένειας από την

ατομικότητά

τους

στα

δωμάτια

και

να

Η είσοδος προς την αυλή δεν είναι άμεση αλλά με

τα

συνεχείς αλλαγές στην κατεύθυνση της πορείας, ώστε να

συγκεντρώνει στον κοινό χώρο. Ουσιαστικά προσφέρει

αποφεύγεται η οπτική επαφή των κατοίκων με τους

την κατάλληλη ατμόσφαιρα για κοινωνική αλληλεπίδραση

εξωτερικούς περαστικούς. Για αυτό άλλωστε η είσοδος

μέσα σε ένα προστατευμένο και απομονωμένο χώρο,

τοποθετείται και στο πιο απομακρυσμένο σημείο της

ενισχύοντας τους οικογενειακούς δεσμούς και αξίες, όπως

κατοικίας, συνήθως σε κάποια γωνία.

προτρέπει το Κοράνι.

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 137

εικ_B.2.4 Κάτοψη ισογείου και ορόφου_Κατοικία Almakkiyah, Jeddah

εικ_B.2.5 Φωτογραφίες_Αυλή Κατοικίας Almakkiyah, Jeddah

Η κατοικία αποτελεί μια εσωστρεφή μορφή που

δημιουργώντας

μικρούς

κήπους,

πλακοστρώσεις,

σχεδιάζεται από μέσα προς τα έξω. Για το λόγο αυτό οι

διακοσμητικά στοιχεία, καμάρες, ξυλεπενδύσεις, ένα

εξωτερικοί

να

πηγάδι ή μια μικρή πισίνα, σε μια προσπάθεια να

διασφαλίζουν ότι το εσωτερικό δεν μπορεί να είναι ορατό

δημιουργηθεί ένας ελκυστικός χώρος μέσα στο αυστηρό

από τις γειτονικές κατοικίες. Τα ανοίγματα στο ισόγειο

και αδιάφορο εξωτερικό περίβλημα του σπιτιού, μια αυλή

είναι μικρά, με ξύλινα προστατευτικά πανέλα, και πάνω

που θα περιέχει όλα τα στοιχεία της εξωτερικής φύσης: τα

από το επίπεδο ορατότητας του ανθρώπου. Στα ανώτερα

φυτά, τον ήλιο και τον ουρανό. Η αυλή θα μπορούσαμε

επίπεδα τα παράθυρα είναι γενικά μεγαλύτερα για να

να πούμε ότι αποτελεί έτσι τον εξειδανικευμένο επίγειο

επιτρέπουν τον ηλιασμό και αερισμό των χώρων.

παράδεισο της κάθε κατοικίας. [εικ_B.2.5]

τοίχοι

είναι

αρκετά

ψηλοί

ώστε

[εικ_B.2.4] Ακόμα, στην αυλή τοποθετούνται φυτά

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 139

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 3. ΚΟΥΒΕΙΤ

εικ_B.3.1 Αναπαράσταση_Πόλη Μέσης Ανατολής που δείχνει την κληρονομιά των Σουμέριων στις αρχές στέγασης

3. ΚΟΥΒΕΙΤ

καθησυχαστικό από το να ζουν κάτω από την «καλοσύνη» του ουρανού. Στην Μεσοποταμία, και σε ορισμένες

Οι λαοί της Μεσοποταμίας (Σουμέριοι, Βαβυλώνιοι,

γειτονικές χώρες, οι γιορτές των εποχών είναι σημαντικές

Ασσύριοι), των οποίων οι αυτοκρατορίες περιελάμβαναν

παραδόσεις που πραγματοποιούνται στις εσωτερικές

την περιοχή γύρω από το σημερινό κράτος του Κουβέιτ,

αυλές. Για αιώνες οι λαοί αυτοί παρήγαγαν μια πλούσια

χρησιμοποίησαν το αίθριο στις κατοικίες, τα ιερά και τα

λαογραφική παράδοση από παραμύθια, λογοτεχνικά

παλάτια τους ήδη από την τρίτη χιλιετία π.Χ..

κείμενα, τραγούδια και ποίηση που συχνά εξιστορούν

«Σύμφωνα με την κοσμολογία των Σουμέριων, το

ιστορίες που διαδραματίζονταν στις κλειστές εσωτερικές

σύμπαν αποτελούνταν από τον παράδεισο και τη γη που

αυλές κάτω από τον ουρανό. Σύμφωνα με μία αντίληψη,

ήταν ενωμένα, μέχρις ότου ο Enhil, ο θεός του αέρα, τα

επομένως, «τα αστέρια και ο ουρανός εκλαμβάνονταν ως

διαχώρισε. Από τότε, ο παράδεισος και η γη οδηγούνται

η κοσμική οροφή της αυλής – η αυλή δεν ήταν ανοικτή

από ένα μεγάλο πάθος μεταξύ τους και με λαχτάρα για

στον ουρανό αλλά στεγαζόταν από αυτόν». [εικ_B.3.1]

επανένωση. Η απάντηση των Σουμέριων σε αυτό ήταν η

| B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], σελ. 99|

δημιουργία της αρχιτεκτονικής με εσωτερικές αυλές, που

Υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός από υπάρχοντα μέχρι

πραγματοποίησε αυτή την ένωση», μεταξύ της γης

σήμερα κτίρια με αίθρια από την προϊσλαμική και την

(αυλής) και του παράδεισου (ουρανού).

ισλαμική περίοδο. Είναι κυρίως παλάτια και τζαμιά.

| B.Edwards - M.Sibley -

M.Hakmi - P.Land [2006], σελ. 96|

Για

τους

Σουμέριους

δεν

υπάρχει

τίποτα

πιο

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 143

εικ_B.3.2 Αναπαράσταση_Κατοικίες πόλης Ur (2000 π.Χ.)

εικ_B.3.3 Αναπαράσταση_Παλάτι Darius, Susa (550π.Χ.)

εικ_B.3.4 Αναπαράσταση_Παλάτι Asur

εικ_B.3.5 Αναπαράσταση_Βόρειο τμήμα της πόλης Asur

εικ_B.3.6 Κάτοψη_Παλάτι Firuz Abad (3ος π.Χ. αιώνας)

Υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός από υπάρχοντα μέχρι

Παλάτι Asur [εικ_B.3.4] στην πόλη Asur [εικ_B.3.5], το

σήμερα κτίρια με αίθρια από την προϊσλαμική και την

Παλάτι Firuz Abad του 3ου π.Χ. αιώνα [εικ_B.3.6], και το

ισλαμική περίοδο. Είναι κυρίως παλάτια και τζαμιά.

Παλάτι στο Sarvistan του 5ου μ.Χ. αιώνα.

Ανάμεσα σε αυτά, τα σημαντικότερα κτίρια κατοικίας –

Ωστόσο, μεταξύ του 7ου και 8ου μ.Χ. αιώνα ήταν που

παλάτια είναι τα ακόλουθα: οι κατοικίες της πόλης Ur του

ουσιαστικά υιοθετήθηκε η κατοικία με εσωτερική αυλή

2000 π.Χ. [εικ_B.3.2], το Παλάτι Chogha Zanbil του 1250

ως η βασική μορφή κατοικίας των Αράβων και παρέμεινε

π.Χ., το Παλάτι Suhkte στην περιοχή Tepe Hissar του 1000-

κυρίαρχη μέχρι τον 19ο αιώνα.

800 π.Χ., το Παλάτι Darius στην περιοχή Susa της

δυναστείας των Αχαιμενίδων του 550 π.Χ. [εικ_B.3.3], το

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 145

εικ_B.3.7 Κατόψεις_Κατοικίες με μία, δύο ή περισσότερες αυλές, Kuwait

εικ_B.3.8 Κάτοψη_Κατοικία bayt al-Badr, Kuwait

Στο Κουβέιτ υπάρχουν κατοικίες με μία, δύο ή και περισσότερες

εσωτερικές

αυλές.

[εικ_B.3.7]

Στο Κουβέιτ συναντούμε αναλογικά με τις υπόλοιπες

Συχνά

αραβικές χώρες, τα περισσότερα παραδείγματα κατοικιών

υπάρχει περιμετρική στοά (liwan) και σταθερά σκίαστρα

με πολλαπλές αυλές που έχουν διαφορετικές χρήσεις η

στους τοίχους που μαζί με τα δένδρα προσφέρουν πλήρη

κάθε μία και αλληλοσυνδέονται με περάσματα. Το

ή μερική σκίαση τις ζεστές καλοκαιρινές ημέρες. Για τον

γνωστό Bayt al-Badr του 1840 μ.Χ. [εικ_B.3.8], που

αποτελεσματικό αερισμό και δροσισμό της κατοικίας

σήμερα έχει διατηρηθεί από την κυβέρνηση και

λειτουργούν πολλές φορές παράλληλα με την αυλή και

λειτουργεί σαν μουσείο, αποτελεί ένα παράδειγμα με

ανεμοσυλλέκτες που παγιδεύουν τον αέρα με ένα

πέντε αυλές. Άλλο ένα χαρακτηριστικό τους είναι το

άνοιγμα στην οροφή και τον κυκλοφορούν από τα

γεγονός ότι είναι σχεδόν όλες μονώροφες, ακόμα και οι

δωμάτια στην αυλή. Στους ανεμοσυλλέκτες αυτούς

πιο μεγάλες κατοικίες, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες

προσαρτώνται ρυθμιζόμενα κλείστρα που κλείνουν σε

χώρες. Το δώμα χρησιμοποιείται αφού προστατεύεται

περίπτωση αμμοθύελας για προστασία από τη σκόνη.

από την αδιακρισία των γειτονικών κατοικιών με ψηλούς

Για να αποφύγουν το πρόβλημα της μετακίνησης των

τοίχους, που όμως ακολουθούν κανονισμούς ώστε να μην

γυναικών από την αυλή κάθε φορά που ένας άνδρας

παρεμποδίζεται η κίνηση του αέρα και, άρα, ο φυσικός

επισκέπτης ερχόταν στο σπίτι υιοθετούν την κατοικία με

αερισμός των γειτονικών κατοικιών. Μερικές φορές στα

δύο αυλές. Η μία αυλή εδώ χρησιμοποιείται αποκλειστικά

μικρότερα σπίτια λόγω έλλειψης χώρου δημιουργούνται

από τα στενά μέλη της οικογένειας και γύρω της

δωμάτια στο δώμα με τον κατάλληλο προσανατολισμό

οργανώνονται τα υπνοδωμάτια, η κουζίνα και οι χώροι

ώστε να εκμεταλλεύονται τα δροσερά καλοκαιρινά

που χρησιμοποιεί καθημερινά η οικογένεια. Η δεύτερη

αεράκια

αυλή, που βρίσκεται κοντά στην είσοδο χρησιμοποιείται

χρησιμοποιούνται κυρίως, και είναι προσβάσιμα από την

από τους άνδρες και τους επισκέπτες. Στα μεγάλα σπίτια,

αυλή με κινητές σκάλες.

για

αερισμό,

αφού

τότε

είναι

που

ωστόσο, συναντούμε περισσότερες από δύο αυλές.

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 147

εικ_B.3.9 Όψη_Τυπική εξωτερική πρόσοψη κατοικίας με αυλή, Kuwait

Όπως και σε όλα τα υπόλοιπα ισλαμικά σπίτια, έτσι και

Αυτά είναι και τα στοιχεία που λείπουν από την περιοχή

εδώ οι εξωτερικές όψεις είναι εξαιρετικά απλές με

της ερήμου στο Κουβέιτ (νερό, φυτά, σκιά) και

καθόλου ή ελάχιστα και πολύ μικρά ανοίγματα για

προσπάθησαν να τα συγκεντρώσουν στις κατοικίες τους

αερισμό και ηλιασμό. Τη μόνη αντίθεση στην όλη

δημιουργώντας

απλότητα προκαλεί η ξύλινη διακοσμημένη πόρτα

εξουδετερώνει τις ζεστές και ξηρές κλιματικές συνθήκες

εισόδου που βρίσκεται στην βόρεια όψη για να είναι

της περιοχής, με προστασία από την ήλιο, τον αέρα και τη

πάντα υπό σκιά. Συχνά δίπλα στην είσοδο υπάρχουν στον

σκόνη.

ένα

ευχάριστο

περιβάλλον

που

τοίχο πέτρινα πεζούλια για τους επισκέπτες. [εικ_B.3.9]

Σήμερα στην πόλη του Κουβέιτ σώζονται κατοικίες με

Τα μόνα εξωτερικά κανονικού μεγέθους παράθυρα είναι

αυλές κυρίως κατά μήκος της ακτής και χρονολογούνται

εκείνα στο δωμάτιο υποδοχής των ανδρών. Στο δωμάτιο

στα τελευταία 150 χρόνια. Ελάχιστα είναι τα σωζόμενα

αυτό γίνεται πρόσβαση είτε απευθείας από την κεντρική

παραδείγματα που υπάρχουν στην πόλη, καθώς με την

είσοδο, οπότε σε αυτή την περίπτωση υπάρχει και

έκρηξη του πετρελαίου τη δεκαετία του 1970 έγιναν

δεύτερη είσοδος στην κατοικία για τα οικογενειακά μέλη,

μεγάλων εκτάσεων κατεδαφίσεις για την δημιουργία των

είτε περνώντας μέσα από την αυλή των ανδρών.

νέων δικτύων υποδομής και περιοχών κατοικίας και

Στις αυλές υπάρχουν δένδρα, πισίνες με νερό, πηγάδια

εμπορίου.

και σκίαστρα για να μετριάζουν τη ζέστη και την αντηλιά.

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 149

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 4. ΙΡΑΚ

εικ_B.4.1 Κάτοψη_Παλάτι Ukhaidir (778 π.Χ.), Ιράκ

εικ_B.4.2 Φωτογραφίες_Αυλή bayt και περιμετρική στοά γύρω από την κεντρική αυλή, Παλάτι Ukhaidir, Ιράκ

εικ_B.4.3 Φωτογραφία_Κεντρική αυλή, Παλάτι Ukhaidir, Ιράκ

4. ΙΡΑΚ

αυλή και τους χώρους γύρω της, αποτελούν τους ιδιωτικούς χώρους κατοικίας, και διαχωρίζονται από την

Στην περιοχή Kerbala του Ιράκ βρίσκεται το Παλάτι

επίσημη εσωτερική αυλή του παλατιού με ένα συνεχή

Ukhaidir , χτισμένο το 778 π.Χ.. Πρόκειται για ένα παλάτι-

περιμετρικό διάδρομο. [εικ_B.4.2] Κάθε συγκρότημα

φρούριο, μοναδικό παράδειγμα για το είδος του που

περιλαμβάνει

επιζεί μέχρι σήμερα. Στης καλής κατάστασης διατηρημένα

ημιυπαίθριους χώρους iwans ή στοές που βρίσκονται

ευρήματά

στον άξονα βορρά-νότου. [εικ_B.4.3]

του

αναγνωρίζονται

στοιχεία

αμυντικής

την

κεντρική

τετράγωνη

αυλή,

με

αρχιτεκτονικής, αλλά παρουσιάζεται επίσης και το σχέδιο

Αυτή είναι η πρώτη φορά που αναγνωρίζεται μια τέτοια

των κατοικημένων χώρων εντός των τοιχών, ένα σχέδιο-

διαμόρφωση σε παλάτια της ίδια εποχής με αυτό και

τυπολογία που ακολουθήθηκε για πολλούς αιώνες από

είναι το πρότυπο που ακολουθείται στον ισλαμικό χώρο

τον ισλαμικό λαό. Η κύρια περιοχή κατοικίας ήταν

μέχρι και τη μεσαιωνική κατοικία του Καΐρου, ένα

χωρισμένη

μία

πρότυπο της Μέσης Ανατολής στο οποίο βασίστηκε ο

περιβαλλόμενη από στενούς χώρους, που ονομάζονται

Fathy για την επανερμηνεία του στην αρχιτεκτονική της

bayts. [εικ_B.4.1] Τα τέσσερα αυτά συγκροτήματα με την

Αιγύπτου.

σε

μια

σειρά

από

αυλές,

κάθε

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 153

εικ_B.4.4 Αναπαράσταση_Παραδοσιακή κατοικία με αυλή (15ος αιώνας), Βαγδάτη, Ιράκ

εικ_B.4.5 Αναπαράσταση_Κατοικία με shenashil της Βαγδάτης (19ος αιώνας), Ιράκ

Το παραδοσιακό σπίτι του Ιράκ αποτελείται από την δεσπόζουσα

κεντρική

αυλή

και

τους

αποθηκών είναι απομονωμένοι

από τους χώρους

χώρους

διημέρευσης της κατοικίας μερικές φορές έχοντας και

διατεταγμένους γύρω της. [εικ_B.4.4] Οι χώροι δεν

παράθυρα προς τον δρόμο. Μόνο η κουζίνα από αυτούς

επικοινωνούν άμεσα με την αυλή και τον θερμό αέρα,

τους χώρους, επειδή αποτελεί πηγή θερμότητας και

αλλά βαθμιαία μέσα από μεταβατικούς ημιυπαίθριους

οσμών, τοποθετείται στη νότια πλευρά της αυλής

χώρους. Οι καθημερινές μετακινήσεις είναι συνηθισμένες

βλέποντας προς τα βόρεια, λαμβάνοντας υπ’ όψην και

το καλοκαίρι μεταξύ των σκιασμένων βεραντών κατά τη

τους επικρατούντες ανέμους. Μεταξύ της κουζίνας και της

διάρκεια της ημέρας. Κατά τη διάρκεια της νύχτας

αυλής υπάρχει πάντα ενδιάμεσος μεταβατικός χώρος. Στη

προσφέρεται δροσιά στα δωμάτια αφού προστατεύονται

βόρεια πλευρά της αυλής και προσανατολισμένος προς τα

από συστήματα με γαλαρίες-στοές, ξύλινους διάτρητους

νότια βρίσκεται συνήθως ο χώρος iwan, τετράγωνος

τοίχους (shenashil) [εικ_B.4.5] κ.ά.. Τα δωμάτια έχουν

χώρος ανοικτός μόνο από την πλευρά της αυλής και

μεγάλο ύψος, ώστε ο θερμός αέρας το καλοκαίρι να

μεγαλύτερου ύψους από το ισόγειο. Ο χώρος των

υψώνεται, και στη συνέχεια να εκκενώνεται από τα

επισκεπτών

ρεύματα του αέρα που προκύπτουν από τη διαφορά

υπόλοιπους και συνήθως διαθέτει παράθυρο με ξύλινο

θερμοκρασίας μεταξύ του εξωτερικού και εσωτερικού

διάτρητο πανέλο προς τον δρόμο. Στον όροφο υπάρχει

υπόγειου χώρου αποθήκευσης δροσερού αέρα. Τα

στοά (shurfa) προς το δρόμο, που κλείνεται με ξύλινα

παράθυρα είναι μικρά και προσανατολισμένα προς την

διάτρητα πανέλα, και λειτουργεί και αυτή ως χώρος για

αυλή και η καθημερινή εσωτερική μετακίνηση γίνεται

τους επισκέπτες.

μεταξύ δωματίων του ίδιου επιπέδου. Τα βόρεια προσανατολισμένα

δωμάτια,

είσοδο

από

τους

Το υπόγειο (sirdab) λειτουργεί ως αποθήκη δροσερού αέρα λόγω της θερμικής αδράνειας του εδάφους και

καλοκαίρι, έχουν μεγαλύτερο πάχος τοιχωμάτων ώστε να

συνδέεται με το εξωτερικό μόνο με ένα άνοιγμα στην

συγκρατούν

τη

σε

οροφή. Συνδέεται επίσης με την βεράντα μέσω του

περισσότερα

από

νότια

πύργου αέρα (badgir), όπου η διαφορά της πίεσης μεταξύ

προσανατολισμένα δωμάτια που χρησιμοποιούνται το

των δύο χώρων έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία του

χειμώνα αναπτύσσονται στο ισόγειο και στον όροφο. Οι

δροσερού κύματος αέρα, που αναφέρθηκε και παραπάνω

δύο

και

κατοικούνται

διαφορετική

το

δροσιά

που

έχει

αναπτύσσονται

επίπεδα,

ενώ

τα

βοηθητικοί χώροι της κουζίνας, του λουτρού και των

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 155

εικ_B.4.6 Τομή_Τυπική κατοικία με αυλή, στα δεξιά τοποθετείται ο ανεμοσυλλέκτης σε θέση ώστε να εκμεταλλεύεται τους επικρατούντες άνεμους, Βαγδάτη, Ιράκ

Στη Βαγδάτη, το καλοκαίρι η οικογένεια ζει στον όροφο,

εξαερισμού, σε άμεση σύνδεση με τους κλειστούς χώρους

καθώς το ισόγειο είναι πολύ υγρό και η οροφή πολύ

της κατοικίας. Η λειτουργία του στηρίζεται στην πίεση του

κρύα. Το χαγιάτι-γαλαρία χρησιμοποιείται για τον

αέρα και στη θερμική πίεση, που δημιουργούνται λόγω

βραδυνό ύπνο το φθινόπωρο και την άνοιξη και όταν ο

της διαφοράς θερμοκρασίας. Αυτή η πίεση οδηγεί σε μια

καιρός είναι πολύ ζεστός για να κοιμηθούν έξω ή πολύ

θερμική πτώση που αντιστοιχεί σε ρεύματα αέρα, μέσα

κρύος για να κοιμηθούν στην οροφή.

από το άνοιγμα και κλείσιμο των θυρών αερισμού. Το

Στις κατοικίες με πολλά επίπεδα, η αυλή συχνά

σύστημα αυτό βοηθά παράλληλα στη μείωση της άμμου

καλύπτεται με μουσαμά πάνω από το ισόγειο, αφήνοντας

και σκόνης που μεταφέρονται με τον αέρα, αφού έχει

μόνο ένα άνοιγμα για αερισμό, αλλιώς καλύπτεται με ένα

δυνατότητα να κλείνει. Κατά τη διάρκεια της ημέρας η

διάτρητο πλέγμα. Αρκετές φορές μάλιστα μουσαμάδες

θερμότητα

τεντώνονται πάνω από τις ταράτσες ή τις βεράντες,

απορροφάται από τη μάζα των τοιχωμάτων και καθώς

δημιουργώντας εξωτερικούς ανοικτούς διαδρόμους και

ελευθερώνεται το βράδυ, ζεσταίνει τον αέρα και προκαλεί

λειτουργώντας

του

την κίνησή του μέσα από τον πύργο. Ανοίγοντας τις θύρες

μικροκλίματος της κατοικίας και του περιβάλλοντος

εξαερισμού του πύργου το βράδυ επιταχύνεται η

χώρου.

κυκλοφορία του αέρα και κατά συνέπεια και ο δροσισμός

καταλυτικά

στη

βελτίωση

Χαρακτηριστική είναι τέλος, η χρήση των πύργων ανέμου στις κατοικίες του Ιράκ. Το στοιχείο αυτό είναι

του αέρα που κυκλοφορεί στο υπόγειο

της κατοικίας. Επωφελείται των καλοκαιρινών ανέμων, ενώ το χειμώνα κλείνει. [εικ_B.4.6]

ένας σωλήνας αέρα που διαθέτει εσωτερικά κανάλια

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 157

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 5. ΙΡΑΝ

εικ_B.5.1 Αναπαράσταση_Ανεμοσυλλέκτες, Ιράκ

εικ_B.5.3 Τομή_Σύστημα ανεμοσυλλέκτη και padiav

εικ_B.5.2 Φωτογραφία_Αυλή κατοικίας Borujerdiha, Ιράκ

εικ_B.5.4 Κατόψεις_Κατοικία Moadel (αριστερά) και κατοικία Monsoori (δεξιά), Shiraz, Iran

5. ΙΡΑΝ

συμβάλλει το υπόγειο τούνελ που ονομάζεται padiav ή godal baghcheh και βρίσκεται κάτω από τη φύτευση της

Από ανασκαφές στην περιοχή Ghazin, στα βορειοδυτικά

αυλής. Ουσιαστικά περιλαμβάνει ένα κανάλι με νερό, το

της Τεχεράνης, υπάρχουν ενδείξεις ότι σπίτια με αίθρια

οποίο με την εξάτμιση δροσίζει και ανανεώνει τον αέρα

υπήρχαν στο Ιράν εδώ και 8000 χρόνια.

που εισέρχεται μέσω των ανεμοσυλλεκτών. [εικ_B.5.3]

Τα παραδοσιακά σπίτια με αίθριο στην έρημο του Ιράν

Η διεποχική χρήση των χώρων της κατοικίας είναι μία

αποτελούν χαρακτηριστική τυπολογία που μαζί με την

διαδικασία που ακολουθείται στο Ιράν, αφού το βόρειο-

αυλή χρησιμοποιεί και τους ανεμοσυλλέκτες για την

ανατολικό τμήμα της κατοικίας είναι το χειμερινό ενώ το

δημιουργία

στην

νότιο-δυτικό το καλοκαρινό. Μάλιστα, σε πόλεις όπως η

κατοικία. [εικ_B.5.1] Οι αυλές εδώ είναι πιο επίμηκεις και

Shiraz και η Yazd αυτός ο προσανατολισμός συμπίπτει με

στενές παρά τετραγωνισμένες, για αυτό έχουν και

την κατεύθυνση της Μέκκα, που είναι σημαντική στην

περισσότερη ανάγκη για σκίαση το καλοκαίρι. Συνήθως

καθημερινή ζωή των μουσουλμάνων. [εικ_B.5.4] Ως επί

υπάρχει και χαμηλή και πιο ψηλή βλάστηση με

τω πλείστον, το ύψος του καλοκαρινού τμήματος είναι

διαφορετικά είδη λουλουδιών και δένδρων μαζί με μια

μεγαλύτερο, ώστε ο ζεστός αέρας να υψώνεται προς τα

ρηχή λίμνη που δημιουργούν ένα δροσερό, άνετο και

πάνω ανανεώνοντας με δροσερό αέρα το χαμηλό τμήμα

ευχάριστο χώρο για τους κατοίκους. [εικ_B.5.2] Σε αυτό

των χώρων, το κατοικήσιμο δηλαδή τμήμα.

ενός

ευχάριστου

μικροκλίματος

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 161

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 6. ΟΜΑΝ

εικ_B.6.1 Αναπαράσταση_Άποψη της παραλιακής πόλης Muscat, Oman

εικ_B.6.3 Κατόψεις_Χωρική ανάλυση ισογείου και ορόφου στην κατοικία Barawina, Manah, Oman

εικ_B.6.2 Αναπαράσταση_Άποψη τυπικού ορεινού οικισμού, Oman

εικ_B.6.4 Φωτογραφία_Ταράτσα ορόφου στην κατοικία Wurud όπου διακρίνονται τα υπνοδωμάτια, η τουαλέτα (μικρό παράθυρο) και ο φωταγωγός δεξιά, Manah

6. ΟΜΑΝ

στον όροφο από την ταράτσα, γύρω από την οποία οργανώνονται οι χώροι σε ομάδες ανάλογα με την

Η χώρα αυτή, θεωρείται μια αραβική χώρα που

λειτουργία τους. [εικ_B.6.2]

εντούτοις διαχωρίζεται από τις υπόλοιπες της αραβικής

Η δομή της κατοικίας αυτής συνίσταται στο διαχωρισμό

χερσονήσου, λόγω της γεωλογίας, τοπογραφίας, ιστορίας,

των λειτουργιών που συμβαίνουν στο ισόγειο και στον

κοινωνίας, κουλτούρας ακόμα και λόγω των αιρέσεων του

όροφο. Στο ισόγειο, τοποθετούνται οι βοηθητικοί και

Ισλάμ εκεί. Χαρακτηρίζεται από την κεντρική ορεινή

αποθηκευτικοί χώροι, καθώς και οι χώροι για τα ζώα,

ραχοκοκαλιά της αλλά και την ακτογραμμή της. Τα δύο

γύρω από το δωμάτιο των γυναικών. Ο χώρος αυτός ήταν

αυτά αντίθετα φυσικά χαρακτηριστικά συνετέλεσαν στην

συνήθως το μπροστινό δωμάτιο που λειτουργούσε σαν

διαμόρφωση

χώρος

διαφορετικού

τύπου

οικισμών:

πολλαπλών

χρήσεων,

εκεί

όπου

ακτογραμμή αναπτύχθηκε σαν μια σχεδόν συνεχής

πραγματοποιούνταν οι καθημερινές μικροδουλειές και οι

λωρίδα ενωμένων οικισμών, ενώ στο εσωτερικό της

συναθροίσεις των γυναικών. Από εκεί γίνεται γενικά και

χώρας κυριαρχούν οι απομονωμένοι οικισμοί τύπου

η πρόσβαση με τη σκάλα στον όροφο. Στον όροφο,

«οικισμών όασης» (Nizwa, Bahla και Manah).

βρίσκονται όλοι οι χώροι που έχουν σχέση με την

Οι παράκτιες κατοικίες παρουσιάζουν μια χωρική

καθημερινή ζωή των ενοίκων, δηλαδή τα υπνοδωμάτια, η

οργάνωση βασισμένη στην τυπολογία της κατοικίας με

κουζίνα και τα λουτρά. Οι χώροι αυτοί οργανώνονται

εσωτερική αυλή και είναι μονώροφες στην πλειοψηφία

γύρω από την ταράτσα, την οροφή δηλαδή του ισογείου,

τους. [εικ_B.6.1] Αντίθετα, στις ορεινές κατοικίες θα

που αποτελεί το κέντρο της σύνθεσης. [εικ_B.6.3] Πάντα

μπορούσαμε να πούμε ότι ενώ η αυλή δεν αναιρείται

υπάρχει μία ή περισσότερες στοές που λειτουργούν σαν

ολοκληρωτικά, εντούτοις, παρουσιάζει μια αποδόμηση

μεταβατικοί ημιυπαίθριοι χώροι, ενώ συχνά και κυρίως

των βασικών λειτουργιών της. Με άλλα λόγια, η αυλή στο

στα μεγαλύτερα σπίτια εμφανίζονται και φωταγωγοί που

επίπεδο του ισογείου είναι εντελώς, ή τουλάχιστον σε

λειτουργούν ως πηγές φωτισμού για το ισόγειο.

μεγάλο βαθμό, απούσα. Αντικαθίσταται όμως χωρικά

[εικ_B.6.4]

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 165

Εκείνο που αξίζει να σημειωθεί είναι το γεγονός ότι στο

ζωτικό κέντρο της κατοικίας. Διακρίνουμε δηλαδή, την

κέντρο και των δύο κατόψεων, ισογείου και ορόφου,

ύπαρξη ανάλογων χωρικών οργανώσεων γύρω από ένα

βρίσκεται το δωμάτιο των γυναικών και η ταράτσα

κέντρο που ωστόσο προέρχονται από διαφορετικές

αντίστοιχα, αντικατοπτρίζοντας τον καθοριστικό ρόλο που

αντιλήψεις ζωής: της νομαδικής αντίληψης της αραβικής

παίζει η παραδοσιακή αυλή ως κέντρο της οργάνωσης.

κουλτούρας που οργανώνει τους κατοικήσιμους χώρους-

Ωστόσο, στο ισόγειο η διάταξη των χώρων είναι

τέντες γύρω από έναν ανοικτό κοινό χώρο, και της

ασύμμετρη και η λογική τοποθέτησής τους είναι η λογική

αντίληψης της καθιστικής ζωής των αγροτικών οάσεων

της πλήρωσης του χώρου του οικοπέδου, ενώ αντίθετα

του ορεινού κέντρου του Ομάρ, που μέλημά τους είναι η

στον όροφο οι χώροι διατάσσονται γύρω από την

εξωτερική

ταράτσα με τη λογική της πρόσθεσης χώρων γύρω από το

καλλιέργεια και όχι η κοινωνική συσπείρωση στο σπίτι.

απασχόληση

στην

εξωτερική

αγροτική

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 167

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 7. ΤΟΥΡΚΙΑ

7. ΤΟΥΡΚΙΑ

τούρκικα η λέξη evlenmek (παντρεύομαι) σημαίνει έχω κατοικία. | Dogan Kuban [1995], σελ. 20 |

Η κατοικία στην Τουρκία ανέκαθεν ήταν ο κόσμος της

Από τον κήπο ή την είσοδο της αυλής κανείς εισερχόταν

γυναίκας, ενώ ο εξωτερικός κόσμος προοριζόταν για τον

σε

μια

μικρή

άνδρα. Στην καθημερινή ζωή του νοικοκυριού, οι

πιθανότατα με ένα πηγάδι, ένα συντριβάνι ή μια μικρή

δραστηριότητες των γυναικών απαιτούσαν ευρύχωρους

λεκάνη, μερικά δέντρα, κυρίως οπωροφόρα, ή ένα μικρό

χώρους για το μαγείρεμα, το ψήσιμο του ψωμιού, το

παρτέρι. Αυτή η αυλή δεν αποτελούσε τον παράδεισο των

ράψιμο, το πλύσιμο, και σε επαρχιακές μικρές πόλεις, την

μοναρχών της Ανατολής, αλλά ένα αυτάρκη κόσμο για τη

αποξήρανση των φρούτων, το κόψιμο των ξύλων και την

μέση γυναίκα που με τις ισχύουσες κοινωνικές συνθήκες

κτηνοτροφία. Καθώς, λοιπόν, επιστάτης όλων αυτών των

ήταν προετοιμασμένη να ζήσει σε ένα απομονωμένο

καθημερινών εργασιών ήταν η γυναίκα, φαίνεται ότι η

περιβάλλον. Το ισόγειο, το piano nobile, ήταν προσβάσιμο

ανάπτυξη της βασικής ιδέας της κατοικίας ήταν το

από την αυλή με ημιυπαίθριες σκάλες και είχε, στην πιο

αποτέλεσμα των χαρακτηριστικών της ζωής της τούρκικης

κλασική του μορφή, μια ανοιχτή στοά προς την αυλή. Το

οικογένειας: η κατοικία θα πρέπει να αναπτύσσεται γύρω

κύριο επίπεδο δεν ήταν πλέον ένα κλειστό περίβλημα.

από ένα ευρύχωρο εσωτερικό κέντρο δραστηριοτήτων. Οι

Στην αναπτυγμένη της μορφή (περί τον 17ο αιώνα), η

χώροι εργασίας της κατοικίας ήταν σχεδιασμένοι να

κατοικία επεκτεινόταν στον όροφο προς το δρόμο με

ανοίγουν προς την εσωτερική αυλή και ήταν εντελώς

μεγάλες προεξοχές που διέθεταν πολλά παράθυρα με

κλειστοί προς τον δρόμο στο επίπεδο του ισογείου. Έτσι,

ξύλινα διαχωριστικά. Από αυτά, μπορούσαν οι γυναίκες

το επίπεδο της εισόδου αποτελούσε ένα αυστηρά

να παρακολουθούν τον έξω κόσμο, ενώ με τα ξύλινα

ελεγχόμενο περίβλημα, με ελάχιστα μικρά παράθυρα. Η

πανέλα εμποδίζονταν η θέαση του εσωτερικού της

έξοδος του σπιτιού ήταν σαν την απαγορευμένη είσοδο

κατοικίας από τους περαστικούς. Ωστόσο, αν και με τα

ενός κάστρου: του κάστρου της εσωτερικής ζωής της

σημερινά δεδομένα αυτή η οπτική απομόνωση της

οικογένειας. Κατά μία έννοια αυτή ήταν και η έννοια του

γυναίκας μέσω της αρχιτεκτονικής μπορεί να ερμηνευθεί

harem σε ένα τούρκικο σπίτι: το ιδιωτικό εσωτερικό του.

ως ένα είδος εγκλεισμού, η χωρική ποιότητα των

Όταν ο άνδρας γυρνά από τα καθημερινά καθήκοντά του,

εσωτερικών αυτών χώρων ήταν πολύ ζωηρή, γεμάτη φως

εισέρχεται σε ένα μικρόκοσμο φτιαγμένο για τις γυναίκες.

και

Άλλωστε, το ότι η κατοικία είναι φτιαγμένη για τις

ατμόσφαιρα. | Dogan Kuban [1995], σελ. 20|

κίνηση

αυλή

που

θα

χωρίς

πλακόστρωση

δημιουργούσε

μια

γενικά,

όμορφη

γυναίκες είναι μια κοινή πεποίθηση στο Ισλάμ. Στα Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 171

εικ_B.7.1 Διάγραμμα_Τυπολογίες οικισμών ανά περιοχή, Τουρκία

εικ_B.7.2 Κάτοψη και τομή_Τυπική κατοικία, Diyarbakir, Τουρκία

Με βάση την παραπάνω ανάλυση σχετικά με το

ημι-ξηρή ζώνη, θερμή-ξηρή ζώνη, ήπια ζώνη), και,

υπόβαθρο που οδήγησε στην ιδέα αυτής της μορφής

επομένως,

κατοικίας, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι στις

προσέγγιση της κατοικίας. [εικ_B.7.1]

κατοικίες της Τουρκίας εντοπίζουμε ένα καθολικό πρότυπο,

ένα

στοιχείο

σχεδιασμού

που

έχει

διαφοροποιήσεις

στην

αρχιτεκτονική

Οι κατοικίες είναι εσωστρεφή κτίρια με εσωτερικές αυλές και τους χώρους διαβίωσης διαχωρισμένους σε

χρησιμοποιηθεί στην ανώνυμη οικιστική αρχιτεκτονική

καλοκαιρινή

της Μέσης Ανατολής και της Κεντρικής Ασίας από την

προσανατολισμένους κυρίως προς το βορρά και τους

αρχαιότητα. Αποτελείται από δύο δωμάτια με μία εσοχή

δεύτερους προς νότο. Τα καλοκαιρινά δωμάτια με βόρειο

μεταξύ τους, ή χωρίς εσοχή, που ανοίγονται προς μια

προσανατολισμό σκιάζονται καλύτερα και δέχονται το

αυλή. Μερικές φορές προηγείται μια κιονοστοιχία ή στοά,

νυχτερινό αέρα, ενώ τα χειμερινά δωμάτια με νότιο

ένα είδος μεγάλου προθάλαμου. Αυτή η διάταξη (bayt)

προσανατολισμό επωφελούνται της άμεσης έκθεσής τους

υπήρξε ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία του

στον ήλιο για θέρμανση και προστασία απέναντι στους

σχεδιασμού των κατοικιών και των παλατιών από την

χειμερινούς ανέμους. Τοξωτά παράθυρα γύρω από την

Αίγυπτο μέχρι την Κεντρική Ασία. Εντοπίζεται στα πρώιμα

αυλή χρησιμεύουν στον αερισμό. Καθώς οι τοίχοι της

ισλαμικά ανάκτορα στο Ιράκ, καθώς και στην οικιστική

κατοικίας έχουν μεγάλο πάχος, διαθέτουν υψηλή θερμική

αρχιτεκτονική, και πάλι από την Αίγυπτο μέχρι την

χωρητικότητα με αποτέλεσμα η θερμοκρασία στις

Κεντρική Ασία. Είναι προφανές, επομένως, ότι η ύπαρξη

εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων να παραμένει σχετικά

αυτού του καθολικού προτύπου στην απλή τουρκική

σταθερή κατά τη διάρκεια της ημέρας. Η εξωτερική

κατοικία,

θερμοκρασία αυξομειώνεται και το απόγευμα που η

υποδεικνύει

μια

γενεαλογική

σχέση

με

παλαιότερες παραδόσεις. | Dogan Kuban [1995], σσ. 21-22|

διαφορών

την

εμφάνιση

από

περιοχή

εξαιρετικών σε

κλιματικών

περιοχή.

χειμερινή

ζώνη,

τους

πρώτους

εσωτερική θερμοκρασία υπερβαίνει την εξωτερική λόγω

Το μεγάλο εύρος έκτασης της Τουρκίας έχει ως αποτέλεσμα

και

Γενικά,

αναγνωρίζονται τέσερρις βασικές κλιματικές ζώνες με

της συσσώρευσης θερμότητας από τη μάζα των τοίχων, τα παράθυρα ανοίγονται ώστε να αφήσουν το θερμό αέρα να βγει προς τα έξω και να δροσιστεί ο χώρος με την κίνησή του. [εικ_B.7.2]

διαφορετικά κλιματικά χαρακτηριστικά (μεσογειακή ζώνη,

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 173

εικ_B.7.3 Κάτοψη_Κατοικία Ekrem Ocak (πρώιμος 18ος αιώνας), Diyarbakir, Τουρκία

εικ_B.7.4 Τομές_Παραδείγματα συστήματος selsebil, Diyarbakir, Τουρκία

Πισίνες, πηγάδια, ταράτσες, διπλές οροφές, χώροι eyvans,

βυζαντινών και ισλαμικών

χώροι serdaps και κήποι είναι αρχιτεκτονικά στοιχεία που

κλειστές και συμπαγείς κατοικίες που στρέφονται σε

εμφανίζονται σε όλες τις περιοχές και χρησιμοποιούνται

εσωτερική αυλή. Αντίθετα, οι μεταγενέστεροι τύποι

για την διαμόρφωση του μικροκλίματος σε θέματα

κατοικίας που εμφανίζονται κατά τον 18ο αιώνα, είναι

αερισμού και δροσισμού. Οι χώροι eyvans [εικ_B.7.3]

αρκετά εξωστρεφείς και χαρακτηρίζονται από καλύτερες

είναι ανάλογοι με τους χώρους iwans που εμφανίζονται

συνθήκες αερισμού και φυσικού φωτισμού.

στις

περισσότερες

που

Η κατοικία με εξωτερικό χαγιάτι είναι κλειστή στο

προαναφέρθηκαν. Είναι κλειστοί χώροι από τις τρεις

επίπεδο του δρόμου. Η κύρια όψη διαμορφώνεται από

πλευρές τους και ανοιχτοί από τη μία προς την αυλή. Το

την ξύλινη κατασκευή του χαγιατιού (direklik) και βλέπει

γεγονός ότι είναι πάντα σκιασμένοι και προστατευμένοι,

σε εσωτερική αυλή. Οι τρεις εξωτερικοί τοίχοι σχήματος Π

σε συνδυασμό με το ότι διαθέτουν μια μικρή πισίνα ή ένα

είναι κατασκευασμένοι από πέτρα. Κατά τον 16ο αιώνα,

σύστημα selsebil, δικαιολογεί γιατί χρησιμοποιούνται τη

στον όροφο της κατοικίας, η κατασκευή αντικαθίσταται

νύχτα εξ’ ίσου με την ημέρα. Οι χώροι serdap βρίσκονται

από ξύλο και γίνεται πιο ελαφριά και αργότερα, μέσα

συνήθως στα χαμηλότερα επίπεδα ή στο υπόγειο και

στον 17ο αιώνα, παίρνει μια πιο εξωστρεφή και σύνθετη

είναι σχεδιασμένοι ώστε να συμβάλλουν στο δροσισμό.

μορφή στις περισσότερες περιοχές της Τουρκίας. Η βαριά

Διαθέτουν όπως και οι eyvan μια μικρή πισίνα ή ένα

κατασκευή του ισογείου αντικαθίσταται επίσης από

σύστημα

ελαφριά ξυλόπηκτη κατασκευή με ωμές πλίνθους. Οι

selsebil

μουσουλμανικές

που

μειώνουν

χώρες

κατοικιών. Είναι σχετικά

σημαντικά

τη

θερμοκρασία του χώρου. Το σύστημα selsebil [εικ_B.7.4]

χώροι

είναι ένα είδος περίτεχνου συντριβανιού, όπου το νερό

προβάλλονται με την μορφή σαχνισιών, έξω από το

τρέχει

επιφάνεια

περίγραμμα του ισογείου. Κατά τη διάρκεια του 18ου

καταλήγωντας σε μια μικρή πισίνα. Καθώς το νερό κυλά

αιώνα εμφανίζονται παραλλαγές, όπου ένα τμήμα του

προς τα κάτω εξατμίζεται δροσίζοντας τον χώρο. Στο

χαγιατιού υπερυψώνεται, κλείνει στις δύο πλευρές με

μεγαλύτερο βαθμό οι τεχνικές αυτές εμφανίζονται στην

ελαφριές

θερμή-ξηρή κλιματική ζώνη όπου οι συνθήκες το

Συγχρόνως, εμφανίζονται και πιο σύνθετοι τύποι αστικής

καλοκαίρι είναι οι πιο ακραίες.

κατοικίας με περισσότερους χώρους και μεγαλύτερο

σε

μια

κεραμική

κεκλιμένη

«Οι πρώιμες οθωμανικές κατοικίες με δυο δωμάτια και χαγιάτι ή με δύο δωμάτια, ενδιάμεσο eyvan και χαγιάτι,

διημέρευσης

του

τοιχοποιίες και

ορόφου

και

μετατρέπεται

τα

σε

eyvan

κιόσκι.

χαγιάτι, με κάτοψη που διαμορφώνεται σε διάφορα σχήματα.

έχουν άμεση σχέση με τους τύπους των μεσαιωνικών Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 175

εικ_B.7.5 Κάτοψη_Τύπος κατοικίας σε σχήμα Π, Damlacik, Τουρκία

Μέσα στον 18ο αιώνα εμφανίζονται και παραδείγματα

εσοχές που έχουν το χαρακτήρα eyvan. Ο τύπος αυτός της

κατοικιών όπου η κάτοψη έχει σχήμα Π. Στις κατοικίες

κατοικίας με σχήμα Π βρίσκεται χρονολογικά και

αυτές, ο ημιυπαίθριος χώρος (χαγιάτι) αποτελεί τη βασική

εξελικτικά, ένα στάδιο πριν από τους συμμετρικούς

ιδέα της σύνθεσης του σπιτιού. Υπάρχουν 3 έως 4

τύπους, που εμφανίζονται στο δεύτερο μισό του 18ου

δωμάτια, που καταλαμβάνουν τις γωνίες της κατοικίας,

αιώνα». [εικ_B.7.5] | Αινείας Οικονόμου [2007], σσ. 246-248|

αφήνοντας της δυνατότητα στο χαγιάτι να εισέρθει ανάμεσά τους (κάτοψη σχήματος ανεστραμμένου Τ), με

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 177

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 8. ΛΙΒΑΝΟ

εικ_B.8.1 Αναπαράσταση_Κεντρική αυλή, Παλάτι Beit ed Dine, Λίβανο

8. ΛΙΒΑΝΟ

καλύπτοντας μια ευρεία γκάμα από τα πιο μέτρια στα πιο πλούσια σπίτια. Συχνά μάλιστα συνδυάζεται με τον τύπο

Μια από τις μορφές παραδοσιακής κατοικίας που

κατοικίας με αυλή και όλα τα στοιχεία που την

αναπτύσσονται στο Λίβανο είναι και η κατοικία με

ακολουθούν (περιμετρικές στοές, συντριβάνι, φύτευση

εσωτερική αυλή. Το αρχικό ρωμαϊκό μοντέλο κατοικίας με

κτλ.)

atrium που επικεντρώνεται προς το εσωτερικό κλειστό

διαμορφώσεις, παρόμοιες με τις κατοικίες της Μέσης

αίθριο, έρχεται σε αντίθεση με το παραδοσιακό μοντέλο

Ανατολής.

κατοικίας εδώ, που μέσα από ανοίγματα και περάσματα

παραδείγματα:

και

οδηγεί

σε

πολύ

Ακολουθούν

ευχάριστες

δύο

χωρικά

χαρακτηριστικά

έχει την τάση να ανοίγεται στο εξωτερικό τοπίο,

Το Παλάτι Beit de Dine [εικ_B.8.1], τοποθετημένο στα

επωφελούμενο από τα δροσερά και αναζωογονητικά

900μ. πάνω από τη θάλασσα, προσανατολίζεται δυτικά

κύματα αέρα που φυσούν από τη θάλασσα στις πλαγιές

στο κεντρικό σημείο της κοιλάδας και συγκεντρώνει

του Λιβάνου. Αυτή η τάση επιδεικνύει και μια πιο

πολλά πλεονεκτήματα από την έξυπνη αυτή επιλογή της

κοινωνικά ανοικτή και φιλόξενη στάση.

θέσης του: το θαλασσινό αεράκι, την θέα και το

Μια άλλη μορφή που αναπτύσσεται είναι και η κατοικία

ηλιοβασίλεμα προς την κοιλάδα, την διεποχική χρήση της

με τον κεντρικό χώρο liwan εκατέρωθεν του οποίου

πανοραμικής αυλής. Πράγματι, το χειμώνα, ο μεγάλος

υπάρχουν δύο ή περισσότερα δωμάτια. Είναι ανοικτός

liwan που είναι προσανατολισμένος προς το νότο,

προς το εξωτερικό ή την αυλή, αποτελεί το κέντρο της

προστατεύει από την βροχή και τον αέρα, ενώ δέχεται και

κατοικίας και προσφέρει ένα σκιερό και δροσερό χώρο

την καλύτερη ηλιακή ακτινοβολία. Αντίθετα, το καλοκαίρι,

για να συγκεντρώνεται η οικογένεια το καλοκαίρι.

οι

Ταυτόχρονα,

μεταβατικός

προστατεύουν από τις ηλιακές ακτινοβολίες και δέχονται

προστατευμένος από τις κλιματικές αντιξοότητες χώρος

το απογευματινό δροσερό αεράκι της θάλασσας από την

μεταξύ των δωματίων.

κοιλάδα.

λειτουργεί

και

ως

ένας

Αυτή η μορφή κατοικίας

εντοπίζεται και σε αστικό και αγροτικό περιβάλλον,

στοές

που

είναι

τοποθετημένες

προς

βορρά

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 181

εικ_B.8.2 Αναπαράσταση _ Κεντρική αυλή, Παλάτι Bez, Deir el Khammar, Λίβανο

Το Παλάτι Baz στο Deir el Khammar [εικ_B.8.2], είναι

Γενικά, λοιπόν, φαίνεται ότι ο προσανατολισμός των

κτισμένο σε ένα λόφο προσανατολισμένο προς τα

στοών προς βορρά είναι συστηματικός στην παράκτια

νοτιοδυτικά.

την

ζώνη για να επωφελείται από την αύρα της θάλασσας

τετράγωνη αυλή και ανοίγεται στο τοπίο μέσα από τον

προσφέροντας ταυτόχρονα σκιά το καλοκαίρι, ενώ ο

ευρύχωρο liwan, ενώ στην οροφή υπάρχει μια τοξωτή

προσανατολισμός προς νότο προτιμάται στις ορεινές

στοά προσανατολισμένη προς τα βορειοανατολικά. Κατά

κατοικίες ώστε να σκιάζονται κατάλληλα. Από την άλλη, ο

τη διάρκεια της ημέρας το καλοκαίρι, ο liwan συμβάλλει

χώρος

στον αερισμό της αυλής οδηγώντας τον αέρα από την

κατοικίες, είτε μεταξύ της αυλής και του εξωτερικού, είτε

ηλιόλουστη όψη στην σκιερή αυλή, προκαλώντας

μεταξύ του εσωτερικού και της αυλής. Το στοιχείο του

ταυτόχρονα τον δροσισμό από εξάτμιση λόγω της

νερού χρησιμοποιείται ως μέσο για δροσισμό από

ύπαρξης επιφάνειας νερού στο κέντρο της αυλής. Το

εξάτμιση κυρίως στις ημιορεινές περιοχές, όπου ο αέρας

απόγευμα ο δροσερός αέρας από το βουνό οδηγείται

είναι πιο υγρός το καλοκαίρι. Όταν το υψόμετρο αυξάνει,

κάτω προς την αυλή μέσα από το ανοικτό παράθυρο του

δεν είναι τόσο απαραίτητο γιατί ο αέρας γίνεται όλο και

liwan. Η στοά στο δώμα, γυρνώντας την πλάτη στον καυτό

περισσότερο δροσερός, ωστόσο χρησιμοποιείται και για

ήλιο από τα νοτιοδυτικά, παραμένει για μεγάλο διάστημα

λειτουργικούς λόγους (πότισμα).

Είναι

διαμορφωμένο

γύρω

από

της ημέρας στη σκιά και δέχεται το απογευματινό αεράκι

liwan

χρησιμοποιείται

κυρίως

στις ορεινές

από το βουνό.

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 183

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 9. ΑΙΓΥΠΤΟΣ

εικ_B.9.1 Κάτοψη _Κατοικία (11ος αιώνας) από ευρήματα στην Al Fustat

εικ_B.9.3 Κάτοψη και τομή_Qa’a Muhib-ad-Din Muwaggi (1350), Κάιρο, Αίγυπτος

9. ΑΙΓΥΤΠΤΟΣ

σύνθεση των κατοικιών της Fustat εμφανίζεται εδώ αναθεωρημένη,

Η ιστοριά της κατοικίας με αίθριο στην Αίγυπτο μπορεί να

ανιχνευθεί

από

αρχαιολογικές

ανασκαφές

και

αντανακλώντας

μια

επιθυμία

για

περισσότερη ιδιωτικότητα στο πιεστικό πλέον αστικό περιβάλλον.

αναφορές σε κείμενα της εποχής. Από ευρήματα στην

Η διάταξη παραμένει εσωστρεφής με κάποιες όμως

πόλη Al-Fustat [εικ_B.9.1] αποδεικνύεται ότι τα σπίτια

διαφοροποιήσεις. Η κεντρική αυλή έχει μετατραπεί σε

του 8ου και 9ου αιώνα μ.Χ. ήταν ακανόνιστου σχήματος με

τετράγωνη κεντρική εσοχή που λέγεται durqa’a και

μεγάλη ποικιλία μεγεθών, όλα όμως με παρόμοια

καλύπτεται από έναν υπερυψωμένο πύργο. Στη νότια και

εσωτερική διαμόρφωση γύρω από μια κεντρική αυλή με

βόρεια πλευρά της πλαισιώνεται από πιο χαμηλού ύψους

το

αντιδιαμετρικούς

iwans. Ο διαχωρισμός των iwans με στοές από την αυλή,

ημιυπαίθριους χώρους iwans σχήματος Τ που ανοίγονται

όπως γινόταν στην Fustat πλεόν δεν υφίσταται. Μιλάμε

μέσω

είναι

δηλαδή για ένα ενιαίο σύνολο. Μάλιστα, το qa’a

διαφορετικού βάθους και σε ορισμένες περιπτώσεις

τελειοποιήθηκε ακόμα περισσότερο όπως φαίνεται στην

αποτελούν πραγματικά δωμάτια. Στην μία πλευρά της

κατοικία Qa’a Muhib-ad-Din Muwaggi του 1350 μ.Χ..

αυλής υπάρχει στοά που οδηγεί στα κύρια δωμάτια και

[εικ_B.9.2] Αυτή η κατοικία ήταν μέρος ενός τεράστιου

είναι προσανατολισμένη κυρίως στην ανατολή. Αυτή η

βασιλικού παλατιού γνωστού ως το Ανατολικό Παλάτι και

σχέση iwan-στοάς είναι η ίδια που εμφανίζεται και στο

βρίσκονταν στο κέντρο του μεσαιωνικού Καΐρου. Στο

παλάτι Ukhaidir στο Ιράκ. Όπως εκεί, έτσι και εδώ, οι δύο

παράδειγμα αυτό γίνεται η εισαγωγή του ανεμοσυλλέκτη

iwans ανοίγονται στη βόρεια και νότια πλευρά της αυλής,

(malkaf), που τοποθετείται στην πλευρά από όπου

επιτρέποντας την διεποχική τους χρήση το καλοκαίρι και

φυσούν

το χειμώνα. Αυτή η ομοιότητα οδηγεί στο συμπέρασμα

ανοίγματα οδηγεί τον αέρα στον κεντρικό χώρο durqa’ a

ότι η συγκεκριμένη διάταξη χώρων ήρθε στην Αίγυπτο

όπου με την ύπαρξη ενός συντριβανιού δροσίζεται.

απευθείας από το Ιράκ.

Καθώς ο αέρας ζεσταίνεται, υψώνεται πάνω από το

συντριβάνι

στοάς

της,

στην

και

αυλή.

δύο

Οι

χώροι

αυτοί

οι

επικρατούντες

άνεμοι.

Με

κατάλληλα

Για τη μετάβαση από τα πρώτα σπίτια της Fustat στα

κεντρικό χώρο και εξέρχεται από τα ανοίγματα της

qa’a των Μαμελούκων υπάρχουν πολύ λίγα στοιχεία: δεν

οροφής. Έτσι, δημιουργείται μια κίνηση και ανακύκλωση

υπάρχουν αρχαιολογικά ευρήματα της εποχής των

του αέρα στην κατοικία (αναλυτικά η διαδικασία αυτή θα

Φατιμίδων, εκτός από το Qa’a Al Dardir [εικ_B.9.2], που

αναφερθεί στο Κεφάλαιο 3). [εικ_B.9.3]

θεωρείται ότι χτίστηκε στην αρχή του 12ου αιώνα μ.Χ.. Η Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 187

εικ_B.9.5 Κάτοψη ισογείου και ορόφου_ Κατοικία Gamal al-Din Dahabi (1637), Κάιρο, Αίγυπτος

εικ_B.9.6 Κάτοψη ισογείου και ορόφου_ Κατοικία Beit Suheimi, (1648 – 1796), Κάιρο, Αίγυπτος

εικ_B.9.4 Κάτοψη και τομή _ Qa’a Muhib-ad-Din Muwaggi, η τομή δείχνει πως το malqaf και τα ανοίγματα διαφυγής αέρα δημιουργούν μια εσωτερική κίνηση του αέρα. Τα βελάκια υποδεικνύουν την κατεύθυνση της ροής του αέρα και το μήκος τους υποδεικνύει την ταχύτητα του αέρα. Οι μετρήσεις πραγματοποιήθηκαν στις 2 Απριλίου 1973 από φοιτητές της AA. Όλες οι ταχύτητες είναι σε μέτρα ανά δευτερόλεπτο.

εικ_B.9.7 Φωτογραφία_Takhtaboosh στην κατοικία Beit Suheimi, Κάιρο, Αίγυπτος

Η ύπαρξη του στοιχείου του νερού στον κεντρικό χώρο durqa’a σε συνδυασμό με το μεγαλύτερο ύψος του σε

σχέση με τους διπλανούς χώρους iwans συμβολίζουν της προέλευσή του από την κεντρική ανοικτή αυλή.

έμμεσα στον ιδιωτικό χώρο του ορόφου, που βλέπει στην αυλή μέσω των mushrabiya.

Η μεσαιωνική κατοικία Beit Soheimi (1648-1796), στο Κάιρο [εικ_B.9.5], αποτελεί ένα επιπλέον παράδειγμα

Μια άλλη χαρακτηριστική κατοικία που υπάρχει και

διατηρημένης κατοικίας από την Επιτροπή για την

σήμερα είναι του Gamal al-Din Dahabi (1637), στο Κάιρο.

Διατήρηση

[εικ_B.9.4]

Αν και η Αίγυπτος ήταν υπό Οθωμανική

Χαρακτηριστικό της κατοικίας αυτής είναι ο διαχωρισμός

κατοχή τότε, η κατοικία δεν εμφανίζει καμία οθωμανική

της αυλής σε ιδιωτικό και δημόσιο χώρο, ή αλλιώς σε

επιρροή, αλλά διατηρεί όλα τα εσωτερικά και εξωτερικά

επίσημη και σε ανεπίσημη αυλή, μέσω μιας στοάς που

χαρακτηριστικά της Αιγυπτιακής κατοικίας με αυλή που

ονομάζεται takhtaboosh. [εικ_B.9.6] Η στοά αυτή

ξεκίνησε από την Fustat. Η κατοικία βρίσκεται στη

λειτουργεί σαν χωνί μέσα από το οποίο μπορούν να

διασταύρωση δύο οδών και μαζί με τους χώρους

περάσουν

κατοικίας

takhtaboosh εδώ είναι πολύ κομψό, με ένα μακρύ,

λειτουργίας

έχει στο

και

κάποιους

ισόγειο,

όπως

χώρους άλλωστε

εμπορικής και

των

οι

Μνημείων

επικρατούντες

της

Αραβικής

βόρειοι

Τέχνης.

άνεμοι.

Το

οι

χαμηλό ξύλινο πάγκο να περιβάλλει τις τρεις πλευρές

περισσότερες κατοικίες της εποχής. Η είσοδος στην

προσφέροντας έναν δροσερό χώρο για να κάθεται κανείς

εσωτερική αυλή είναι τοποθετημένη όσο πιο μακρυά

και να παρακολουθεί την επίσημη αυλή. Ουσιαστικά, το

γινόταν από τα μαγαζιά, με ένα μικρό δωμάτιο και μια

takhtaboosh λειτουργεί σαν ένας εξωτερικός ισοδύναμος

υπερυψωμένη πλατφόρμα (bastaba), που προορίζονταν

χώρος του malkaf, με την έννοια ότι κατευθύνει τον αέρα

για τον θυρωρό. Από αυτό τον στεγασμένο χώρο,

που έχει δροσιστεί από την πυκνά φυτεμένη ιδιωτική

στρίβοντας απότομα προς τα αριστερά, βρίσκεται κανείς

αυλή, στην επίσημη. Στην αρχική κατοικία η επίσημη αυλή

στην αυλή. Στην αριστερή πλευρά της αυλής βρίσκονται οι

δεν ήταν όσο φυτεμένη είναι σήμερα (κάτι που έγινε το

σκάλες που οδηγούν στο στεγασμένο μπαλκόνι (maqa’ad)

1930) [εικ_B.9.7], αλλά ήταν σκόπιμα στρωμένη σχεδόν

το οποίο κοιτάζει στον ανοικτό χώρο της αυλής. Το

εξ΄ ολοκλήρου με πέτρα, έτσι ώστε να ζεσταίνεται το

maqaad ήταν συνήθως προσανατολισμένο στο βορρά και

καλοκαίρι και να έλκει τον κρύο αέρα από μεταφορά.

χρησιμοποιούνταν κατά τους θερμούς μήνες του έτους

Εκτός από τις κινήσεις του αέρα που προκαλούνται από

σαν εποχική επέκταση του «piano nobile» της κατοικίας.

την διαφορά της υφής στις επιφάνειες των δύο αυλών,

Από το maqaad μια είσοδος οδηγούσε σε μια κεντρική

χρησιμοποιείται και το στοιχείο του νερού για δροσισμό.

αίθουσα από όπου τελικά υπήρχε πρόσβαση στο qa’a και Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 189

εικ_B.9.8 Κατόψεις_Κατοικία Beit al-Kiridliyyah, Κάιρο, Αίγυπτος

Η κατοικία Beit- al-Kiridliyyah στο Κάιρο [εικ_B.9.8], της

έχουν άποψη και της ιδιωτικής και της δημόσιας αυλής,

ίδιας εποχής με τις προαναφερθέντες, αποτελεί ένα

και να δέχονται τον δροσερό αέρα από τον στεγασμένο

παράδειγμα κατοικίας με έντονο διαχωρισμό των

διάδρομο εισόδου, μέσα από τα διάσπαρτα σε τακτά

γυναικείων

(salamlik)

διαστήματα διάτρητα ανοίγματά του. Κινούμενος κανείς

διαμερισμάτων, ένα διαχωρισμό που ακολουθεί η

στα δωμάτια αυτά, τα οποία είναι διαφορετικού ύψους

διαμόρφωση των περισσότερων πλούσιων σπιτιών της

μεταξύ τους, υπάρχει πάντα η αίσθηση της γρήγορης

εποχής. Η κατοικία διχοτομείται από τον πλατύ διάδρομο

κίνησης του αέρα που έρχεται από τα ανοίγματα του

της εισόδου. Μέσα από κάποιες έμμεσες ενδείξεις

διαδρόμου, ανεξάρτητα από την εξωτερική θερμοκρασία.

(harem)

και

των

ανδρικών

οδηγούμαστε στην ιδιωτική ζώνη της οικογένειας

Όλες αυτές οι κατοικίες μαζί με πολλά άλλα υπάρχοντα

(harem), στην βόρεια πλευρά του διαδρόμου, και στην

παραδείγματα εντυπωσίασαν ιδιαίτερα τον Hassan Fathy

δημόσια ζώνη των ανδρών (salamlik), στη νότια πλευρά.

για την αποτελεσματικότητά τους όσον αφορά στον

Και οι δύο ζώνες οργανώνονται γύρω από εσωτερικές

έλεγχο των κλιματικών στοιχείων αλλά και για την

αυλές, αλλά μόνο στην γυναικεία υπάρχει maqaad

κομψότητα των χώρων τους, που έχει προκύψει ως

προσανατολισμένο προς το βορρά. Όπως και στην

αποτέλεσμα εφαρμογής αυτού του ελέγχου. Αυτές ήταν οι

κατοικία Beit Soheimi, το maqaad είναι ανοικτό προς την

κατοικίες που αποτέλεσαν το ερέθισμα και έναυσμά του

αυλή και δίπλα του υπάρχουν σκάλες που οδηγούν πάνω

για την αναζήτηση της «αυθεντικής αρχιτεκτονικής» μέσα

στα δωμάτια της οικογένειας. Η αυλή (qa’a) των ανδρών

από την παράδοση. Ο Fathy θεωρεί την παράδοση εξίσου

έχει διαφορετική σκάλα εισόδου από τα γύρω δωμάτια

σημαντική

που είναι διαμορφωμένα σαν ξεχωριστό σύνολο, τα οποία

μελετώντας την παράδοση μπορεί κανείς να καταλήξει σε

ίσως είχαν και εμπορική χρήση. Επάνω από το qa’a,

αποτέλεσμα που η ορθότητά του είναι ανάλογη ενός

υπάρχει σε όλο το μήκος κλειστή διάτρητη γαλαρία για τις

επιστημονικού

γυναίκες. Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της γαλαρίας

εμποτισμένη με τον πρακτικό πειραματισμό πολλών

αντιστοιχεί στον μεγαλύτερο από τους iwan που

γεννεών που αντιμετώπιζαν το ίδιο ζήτημα και με την

βρίσκεται από κάτω και ο οποίος προοριζόταν για τους

πάροδο των ετών κατέληξαν σε συγκεκριμένη επίλυσή

τιμώμενους

του».

άνδρες

επισκέπτες.

Τα

υπνοδωμάτια

όσο

ένα

επιστημονικό

πειράματος.

πείραμα

παράδοση

«γιατί

είναι

οργανώνονται στην κορυφή της κατοικίας έτσι ώστε να

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 191

εικ_B.9.9 Τοπογραφικό_ Μεσαιωνική πόλη του Καΐρου

Μελετώντας λοιπόν την παραδοσιακή αραβική κατοικία

τοποθετείται μεταξύ του εξωτερικού δημόσιου και των

του Καΐρου [εικ_B.9.9] κατέληξε ότι τα στοιχεία που την

ιδιωτικών χώρων της κατοικίας για να δέχεται τον αέρα

συνθέτουν χωρικά είναι τα παρακάτω:

που φυσά ανάμεσά τους.

«1. Το Sahn ή επίσημη κεντρική αυλή. Ο Fathy

6. Το qa’a: η εσωτερίκευση της κεντρικής αυλής και των

περιέγραψε εύγλωτα την αιτία εξέλιξης αυτού του χώρου

iwans με ένα μεγάλο και ένα μικρό iwan, ή εσοχή, που

όπως ακολουθεί: «Ο Άραβας δεν θεωρεί αναψυχή το να

προσανατολίζονται προς βορρά και νότο. [...]

έχει το σπίτι του ανοικτό προς το εξωτερικό φυσικό του

7. Το durqa’a: το κατώτερο, κεντρικό τμήμα του qa’a,

περιβάλλον στο επίπεδο του εδάφους. Δεδομένου ότι το

συνήθως με ένα μαρμάρινο συντριβάνι στη μέση και τον

μόνο στοιχείο σχεδιασμού είναι ο ουρανός, που

ψηλό πύργο από πάνω για να επιτρέπει την είσοδο φωτός

προσφέρει δροσιά τη νύχτα, εκθέτει το σπίτι του σε αυτόν

και την απομάκρυνση του ζεστού αέρα.

μέσω του sahn ή της αυλής... Περίκλειστη με τοίχους, η

Το shuksheika: ο πύργος πάνω από το durqa’a,

αυλή λειτουργεί ως δεξαμενή δροσιάς μέχρι αργά το

συνήθως καλυμμένος με ένα είτε στρογγυλό, είτε

βράδυ».

εξαγωνικό ή οκταγωνικό στοιχείο-φανάρι που επιταχύνει

ανεπίσημη

αυλή

της

οικογένειας:

συχνά

διαμορφωμένη με φύτευση πολύ πιο περίτεχνα από ότι η δημόσια αυλή και τοποθετείται στο βορρά ώστε να δέχεται τον επικρατούντα άνεμο.

τον άερα που φυσά από πάνω του και βοηθά στο να ανεβάζει τον ζεστό αέρα από το εσωτερικό του πύργου. 9. Το malkaf ή ανεμοσυλλέκτης είναι ένας άξονας που βρίσκεται ψηλά πάνω από το κτίριο με ένα τριγωνικό

3. Το magaz ή έμμεση είσοδος, που χρησιμοποιεί έναν

άνοιγμα προσανατολισμένο προς τον επικρατούντα άνεμο

τοίχο για να αποτρέπει την άμεση θέαση στο εσωτερικό

ώστε να τον παγιδεύσει και να τον οδηγήσει στο

της κατοικίας.

εσωτερικό του σπιτιού. Μερικές φορές χρησιμοποιείται σε

4. Το maqa’ad: μια υπαίθρια καθιστική στοά στον πρώτο

συνδυασμό με ένα salsabil, που είναι ένα μαρμάρινο

όροφο της κατοικίας, που συνδέεται με σκάλα με την

πιάτο-επιφάνεια με διακοσμητικά σκαλίσματα επάνω του

επίσημη αυλή, και λειτουργεί ως η κύρια πρόσβαση του

τα οποία διανέμουν το νερό που κυλά πάνω του σε ένα

κοινού στο εσωτερικό.

λεπτό φύλο για να προσφέρει δροσισμό μέσω εξάτμισης

5. Takhtaboosh: το ισοδύναμο του maqa’ad στο επίπεδο

του αέρα που εισέρχεται στο χώρο. [...]

του εδάφους, μια καθιστική περιοχή που υψώνεται ένα βήμα πάνω από την αυλή για να διατηρείται στεγνή, και

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 193

εικ_B.9.10 Φωτογραφία_ Χωριό Aboul-Riche, Αίγυπτος

εικ_B.9.11 Κάτοψη και τομές_ Τυπική διαμόρφωση κατοικίας στο χωριό Aboul-Riche, Αίγυπτος

10. Τα mushrabiya: επιφάνειες ξύλινου πλέγματος που

όλη την έκταση της Αιγύπτου, όπως για παράδειγμα τα

διασφαλίζουν ιδιωτικότητα καλύπτοντας τα ανοίγματα

χωριά Aboul-Riche [εικ_B.9.10] και Gharb Aswan, οι

των παραθύρων, λειτουργούν επίσης για να μειώνουν την

κατοικίες των οποίων οργανώνονται γύρω από αυλές.

αντανάκλαση και την θερμοκρασία του αέρα, ενώ

Κάθε κατοικία [εικ_B.9.11] στο χωριό Aboul-Riche είναι

ρυθμίζουν και υγραίνουν τον αέρα που εισέρχεται στο

διαφορετική, ειδικά στην διαμόρφωσή της γύρω από την

δωμάτιο.[...]

κεντρική αυλή, η οποία

αντιμετωπίζεται σαν ένα

12. Ommriyad: μικρά χρωματισμένα γυάλινα ανοίγματα

σημαντικό υπαίθριο δωμάτιο για την οικογένεια και τους

σε σχήμα αστεριού ή εξάγωνου συνήθως τοποθετημένα

φίλους, με ενσωματωμένα καθίσματα (mastaba) στους

στον θόλο πάνω από το χαμάμ, ή το λουτρό, που στο

περιμετρικούς τοίχους. Δύο άλλα δωμάτια που είναι

παρελθόν συμβόλιζαν τα αστέρια στον ουράνιο θόλο.

κυρίαρχα στο χωριό αυτό είναι το mandarah και το

13. Η οροφή. Στα περισσότερα παραδείγματα που

kheima.

Τo

mandarah

είναι

συνήθως

θολωτό,

μελετήθηκαν, η οροφή παίζει σημαντικό ρόλο σαν ένα

τοποθετείται κοντά στην κεντρική είσοδο και προορίζεται

υπαίθριο δωμάτιο, που χρησιμοποιείται για ύπνο τις

για τους επισκέπτες, υπογραμμίζοντας την σημασία της

ζεστές καλοκαιρινές νύχτες, όταν εξαιτίας της θερμικής

φιλοξενίας για αυτούς τους ανθρώπους. Το kheima είναι

καθυστέρησης το εσωτερικό του σπιτιού φθάνει την

μια επίπεδα στεγασμένη στοά που καλύπτεται με φύλλα

υψηλότερη θερμοκρασία του [...]». |James Steele [1988], σσ. 42-44|

φοίνικα και χρησιμοποιείται σαν καθιστικός χώρος και

Εκτός βέβαια από το Κάιρο, πηγές έμπνευσης και

χώρος για ύπνο κατά τους ζεστούς καλοκαιρινούς μήνες.

μελέτης για τον Fathy αποτέλεσαν και άλλες κατοικίες σε

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 195

εικ_B.9.12 Κάτοψη και τομή_ Κατοικία Hamid Said house (1942), Hassan Fathy

εικ_B.9.13 Κάτοψη και τομή_ Κατοικία Hamdi Seif AlNasr Resthouse (1944), Hassan

εικ_B.9.14 Κάτοψη, τομή και όψη_ Κατοικία Kallini House (1945), Hassan Fathy

Μεταξύ του 1937 και 1945, ο Fathy ξεκίνησε να

στις ανάγκες τους

με δημιουργικότητα και ποικιλία,

ενσωματώνει όλες αυτές τις εντυπώσεις του από την

διατηρώντας όμως το ίδιο πνεύμα σε όλο το χωριό. Γιατί

παραδοσιακή αιγυπτιακή κατοικία σε μια σειρά από

όπως τονίζει και ο ίδιος «Τα σπίτια αυτά, τόσο περίπλοκα

πρωτότυπα σχέδια, πειραματιζόμενος στη χρήση όλων

στη σκέψη, μα τόσο απλά στην εκτέλεση, επέτρεπαν

αυτών των στοιχείων. Από αυτούς τους πειραματισμούς

ακόμα και στον άπορο να προσφέρει στην οικογένειά του

προέκυψαν πολύ αξιόλογες κατοικίες όπως η κατοικία

μια ζωή με σεβασμό, αξιοπρέπεια και ασφάλεια». Η

Hamid Said House (1942) [εικ_B.9.12], η κατοικία Hamdi

προσπάθεια αυτού του μεγαλόπνοου σχεδίου δεν

Seif Al-Nasr Resthouse (1944) [εικ_B.9.13] και η κατοικία

ολοκληρώθηκε λόγω προβλημάτων χρηματοδότησης. Στη

Kallini House (1945). [εικ_B.9.14] Οι πρώτες αυτές

συνέχεια, η σχεδιαστική πορεία του Fathy περνά σε μια

κατοικίες χτίζονται από πλίνθο γιατί παράλληλα με την

περίοδο που χρησιμοποιεί ως βασικό υλικό του την

μελέτη της χωρικής οργάνωσης των κατοικιών ο Fathy

πέτρα, καθώς κυβερνητική απόφαση απαγορεύει τη

μελετά και τα υλικά και τις τεχνικές κατασκευής τους.

χρήση της πλίνθου. Στο έργο του συγκαταλέγονται

Έτσι, στρέφεται πειραματικά στην χρήση παραδοσιακών

κατοικίες όχι μόνο στην Αίγυπτο, αλλά και στο Κουβέιτ,

υλικών και τεχνοτροπιών με μια σαφή διάθεση να βρει

στη Μαγιόρκα, στην Ινδία και το Μεξικό. Όλες διέπονται

λύσεις στις αναζητήσεις και τα οράματά του. Το

από τις κοινές σχεδιαστικές αρχές που αναλύθηκαν

αποκορύφωμα

παραπάνω, αρχές που βασίζονται στην παραδοσιακή

συνδυασμού

των

στοιχείων

του

παραδοσιακού αραβικού σπιτιού με τα τοπικά υλικά προς

μεσαιωνική

κατοικία

του

Καΐρου,

ωστόσο

δημιουργία μιας ποιοτικής αρχιτεκτονικής σε μεγάλη

προσαρμοσμένες κάθε φορά στις εκάστοτε ανάγκες του

κλίμακα αποτελεί το project για τη δημιουργία του νέου

τόπου και των συγκεκριμένων ανθρώπων. Αυτή είναι και

χωριού Gourna που προοριζόταν να στεγάσει 7000

κατοίκους. Στο project αυτό ο Fathy δεν πίστευε ότι οι

ενάντια στις ξένες επιδράσεις που οδήγησαν τους

ντόπιοι έπρεπε να στεγασθούν σε ίδια σπίτια. Ο καθένας

αιγύπτιους σχεδιαστές να αρχίσουν να διαμορφώνουν

είχε διαφορετικές ανάγκες, γούστα και ανέσεις με μόνο

τους κανονισμούς τους με τρόπο που θίγει την

κοινό τον αριθμό των ατόμων που έπρεπε να στεγάσει το

παραδοσιακή αραβική στέγαση με εσωτερικές αυλές.

συμβολή του Fathy στην ισλαμική αρχιτεκτονική

κάθε σπίτι. Για το λόγο αυτό, συνεργάστηκε με τους κατοίκους του χωριού για να προσαρμόσει τα σχέδια του

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 197

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 10. ΒΟΡΕΙΑ ΑΦΡΙΚΗ

10. ΒΟΡΕΙΑ ΑΦΡΙΚΗ

Η επέκταση του Ισλάμ πέρα από την Αίγυπτο γύρω στο 670 μ.Χ. ουσιαστικά σήμαινε ότι οι Άραβες είχαν τον

Η κατοικία με αυλή αποτελεί χαρακτηριστική μορφή της αρχιτεκτονικής

ακτής

της

Αφρικής,

μουσουλμανικές περιοχές. Παρ΄ όλα αυτά, σε κάθε μία

Μαρόκου και της Ανδαλουσίας. Αυτή η κατακτημένη

αναπτύχθηκε

καθώς

περιοχή καλούνταν από τους Άραβες ως Maghreb, που

επηρεάστηκε από τις υπάρχουσες τοπικές παραδόσεις, τα

σήμαινε Δύση. Στις ισλαμικές πόλεις του Maghreb ο

κατασκευαστικά

περιβαλλοντικούς

αστικός ιστός δημιουργείται από πυκνά συγκροτήματα

παράγοντες. Τα σπίτια, επομένως, των πόλεων (medinas)

σπιτιών με αυλές που οργανώνονται σε γειτονιές που

της

διαφορετικά

διαθέτουν τις βασικές κοινωφελείς εγκαταστάσεις όπως

χαρακτηριστικά από εκείνα της Αιγύπτου, της Συρίας και

έναν φούρνο, το δημόσιο λουτρό, ένα τζαμί και το

του

σχολείο.

Ιράκ

στις

βόρειας

συμπεριλαμβανομένης της Τυνισίας, της Αλγερίας, του

με

κατοικίας

της

περισσότερες

βόρειας

της

έλεγχο

διαφορετικούς

μέσα

Αφρικής

δεδομένου

και

τους

τρόπους

παρουσιάζουν

ότι

παρουσιάζουν

την

πιο

τυποποιημένη διαμόρφωση του συγκεκριμένου τύπου κατοικίας, με την αυλή απόλυτα κεντραρισμένη.

πιθανό ότι επηρεάστηκε από την οργάνωση των πρώτων

Σήμερα, στις πόλεις αυτές σώζονται ακόμα ολόκληρα συγκροτήματα

(ευρήματα στην Αl-Fustat). Τα δωμάτια μορφής Τ είναι

κατοικούνται από φτωχές οικογένειες, έχοντας υποστεί

εμφανή στην Τύνιδα (πρωτεύουσα Τυνισίας) και στο

βέβαια αρκετούς μετασχηματισμούς και αλλοιώσεις.

Αλγέρι (πρωτεύουσα της Αλγερίας). Βέβαια, όσο πιο πολύ

μορφή

του

σπιτιού

κατοικιών

με

που

αυλόσπιτων της Αιγύπτου του 8ου και 9ου μ.Χ. αιώνα

μάλιστα

τέτοιων

Η οργάνωση των σπιτιών στις πόλεις του Maghreb είναι

αίθριο

αποτελούσε

απομακρυνόμαστε από το Μαρόκο τα στοιχεία αυτά

αρχιτεκτονική διαμόρφωση στους οικισμούς της βόρειας

εμφανίζονται

όλο

Αφρικής, πολύ πιο πριν την εμφάνιση του Ισλάμ στην

παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά των αυλόσπιτων της

περιοχή. Οι πρώτοι κάτοικοι (Μπερμπέροι) οργάνωναν τα

Τυνισίας, της Αλγερίας, του Μαρόκου και της Λιβύης μέσα

σπίτια τους γύρω από αυλές, διαμόρφωση που ακόμα

από

εμφανίζεται στα διάφορα απομακρυσμένα ορεινά χωριά.

πόλεων: της Τύνιδας, του Αλγερίου, της πόλης Fez και της

Ακόμα, τα σπίτια με αυλές ήταν ευρέως διαδεδομένα και

Gharyan. Τα σπίτια αυτά εμφανίζουν κάποιες κοινές

στους ρωμαϊκούς οικισμούς της βόρειας Αφρικής, όπως

σχεδιαστικές αρχές αλλά και κάποιες διαφοροποιήσεις

στο Volubilis στο Μαρόκο, στο Carthage και El Djem στην

που οφείλονται στα τοπικά χαρακτηριστικά της κάθε μιας.

παραδείγματα

και

λιγότερο.

τεσσάρων

κυρίως

Παρακάτω

σημαντικών

Τυνισία, καθώς και στις περιοχές Tigmad, Djemila και άλλες της Αλγερίας ή ακόμα και στο Gharyan της Λιβύης. Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 201

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 10.1. ΤΥΝΙΣΙΑ

εικ_B.10.1.1 Κατόψεις _Κατοικίες με αυλή με δωμάτια μορφής Τ, Τυνισία

εικ_B.10.1.2 Κάτοψη _Κατοικία 18ου αιώνα, Τυνισία

10. 1. ΤΥΝΙΣΙΑ

στην αυλή. Η αυλή αποτελεί το κέντρο του σπιτιού όπου πραγματοποιούνται

οι

διάφορες

οικιακές

Τα χαρακτηριστικά του παραδοσιακού Τυνιακού σπιτιού

δραστηριότητες, όπως το μαγείρεμα του φαγητού, το

με εσωτερική αυλή παραμένουν αναλλοίωτα μεταξύ 16ου

πλύσιμο, το παιχνίδι των παιδιών αλλά και η εξωτερική

και 19ου αιώνα. Η αυλή περιβάλλεται από μια σειρά από

ζωή όταν το επιτρέπουν οι κλιματικές συνθήκες. Η

μακρόστενα δωμάτια ή bayts όπως λέγονται. Το μήκος

πρόσβαση δεν διαφέρει από την πρόσβαση στα σπίτια

τους καθορίζεται από τις διαστάσεις της αυλής,

των

κυμαινόμενο μεταξύ 6 και 10 μέτρων, ενώ το βάθος τους

περιλαμβάνει

σπάνια ξεπερνά τα 3μ., πιθανότατα λόγω περιορισμών

αποφεύγονται οπτικές επαφές από τα στενά δρομάκια

στο μήκος των δοκαριών. Η κάτοψη σε μορφή Τ είναι ένας

στον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού.

έξυπνος τρόπος να ισορροπήσουν τις στενόμακρες

υπόλοιπων μία

μουσουλμανικών τεθλασμένη

χωρών, κίνηση

δηλαδή

ώστε

να

Τα περισσότερα από τα αυλόσπιτα που έχουν επιζήσει

αναλογίες των δωματίων, για αυτό άλλωστε και

στην

πόλη

χρησιμοποιείται ευρέως. [εικ_B.10.1.1] Το κάθε δωμάτιο

[εικ_B.10.1.2]

της

Τύνιδας

είναι

του

18ου

αιώνα.

αποτελεί ξεχωριστή αυτόνομη χωρική ενότητα με πολλαπλές χρήσεις και έχει ξεχωριστή είσοδο και όψη

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 205

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 10.2. ΑΛΓΕΡΙΑ

εικ_B.10.2.1 Κατόψεις και τομή_Κατοικία μεσαίου μεγέθους στο Αλγέρι, Αλγερία

εικ_B.10.2.2 Φωτογραφία _Εσωτερική αυλή κατοικίας Dar Aziza, Αλγερία

10.2. ΑΛΓΕΡΙΑ

Η αυλή και η ταράτσα εδώ προσφέρουν τελείως διαφορετικές

χωρικές

εμπειρίες

που

Οι κατοικίες με αυλή στο Αλγέρι παρουσιάζουν

αλληλοσυμπληρώνονται. Η περίκλειστη αυλή είναι πάντα

μοναδικά χαρακτηριστικά καθώς πρόκειται για τριώροφες

σχεδόν υπό σκιά και έρχεται σε αντίθεση με την ταράτσα.

κατασκευές οργανωμένες γύρω από βαθειές τετράγωνες

Από την τελευταία υπάρχει οπτική επαφή και σχέση προς

αυλές (was ed dar). Η οργάνωση

συνίσταται στο ισόγειο

την πόλη (προσφέρονται εκπληκτικές θέες στις πόλεις

και στους δύο ορόφους. [εικ_B.10.2.1] Τα κύρια δωμάτια

που οργανώνονται σε λόφους) και με αυτό τον τρόπο

είναι μακρόστενα και καταλαμβάνουν πλήρως την κάθε

επιτρέπεται στο περιορισμένο κοινωνικά γυναικείο φύλο

μία πλευρά της αυλής, λόγω των μικρών διαστάσεών της.

να κοινωνικοποιηθεί σε ένα διαφορετικό επίπεδο του

Και στις τέσσερεις πλευρές της υπάρχουν στοές με τριπλή

αστικού χώρου (τις ταράτσες), σε αντίθεση με τους

καμάρα στην κάθε μία, προσφέροντας έτσι έναν

άνδρες που κοινωνικοποιούνται στο επίπεδο της πόλης

σκεπαστό προστατευμένο χώρο για κυκλοφορία καθώς

και του δρόμου.

και έναν μεταβατικό χώρο μεταξύ των δωματίων και της

Η διακόσμηση επικεντρώνεται κυρίως στην αυλή, στις

ανοικτής αυλής. Η πρόσβαση στην αυλή γίνεται μέσω

«ελικοειδείς» κολώνες [εικ_B.10.2.2]

ενός χώρου που ονομάζεται sqifa, ένα χώρο δηλαδή που

προσόψεις

λειτουργεί σαν ενδιάμεση ζώνη μεταξύ του δημόσιου

προεξέχοντες ξύλινοι όγκοι στις εξωτερικές όψεις,

(δρόμου) και του ιδιωτικού (αυλή). Οι δευτερεύοντες

χαρακτηριστικό που εμφανίζεται και στην Τυνισία.

της.

Συχνά

αλλά και στις

συναντώνται

διάτρητοι

χώροι, όπως η κουζίνα, οι τουαλέτες, οι σκάλες και οι

Συγκρίνωντας τα σπίτια της Τύνιδας με αυτά του

αποθήκες διαμορφώνονται στις ακανόνιστου σχήματος

Αλγερίου εντοπίζουμε μία σημαντική διαφορά που

γωνίες του σπιτιού. Η κουζίνα ή οι κουζίνες, όπου

έγκειται στις έντονες κατακόρυφες αναλογίες των

υπάρχουν παραπάνω από μία, συνήθως είναι στον πρώτο

δεύτερων. Αυτό εξηγείται λογικά εξαιτίας της φυσικής

όροφο. Έτσι φαίνεται και η προτίμηση που έχουν οι

διαμόρφωσης της περιοχής με έντονες κλίσεις, αλλά και

κάτοικοι να βρίσκονται όσο πιο κοντά γίνεται στην

από την ανάγκη για αύξηση της πυκνότητας της πόλης

ταράτσα-δώμα,

όταν αυτή επεκτάθηκε τον 16ο αιώνα.

όπου

πραγματοποιούνται

οι

περισσότερες από τις καθημερινές δραστηριότητες του νοικοκυριού.

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 209

εικ_B.10.2.3 Τοπογραφικό και κάτοψη _Αστικός ιστός και τυπική κατοικία στην πόλη Constantine, Αλγερία

εικ_B.10.2.4 Τοπογραφικό και κάτοψη _Αστικός ιστός και τυπική κατοικία στην πόλη Ouargla, Αλγερία

Δύο ακόμα παραδείγματα κατοικιών με εσωτερικές

[εικ_B.10.2.4] οργανώνονται σε ένα μόνο επίπεδο και

αυλές στην Αλγερία είναι αυτές της πόλης Constantine και

έχουν επίπεδα βατά δώματα. Οι αυλές είναι στεγασμένες

της πόλης Ouargla. Οι δύο πόλεις εμφανίζουν διαφορές

αφήνωντας μόνο ένα μικρό άνοιγμα στην οροφή που

στο επίπεδο της μορφολογίας των κατοικιών και αυτό

ονομάζεται shoubak και είναι πολύ σημαντικό για τον

οφείλεται κυρίως στις κλιματικές διαφοροποιήσεις τους.

αερισμό. Η καλυμμένη σχεδόν εξ΄ ολοκλήρου αυλή είναι

Η πόλη

Constantine βρίσκεται στο βορειοανατολικό

το πρώτο στοιχείο που αποδεικνύει ότι οι κατοικίες εδώ

μέρος της Αλγερίας και δεν έχει αρκετά ξηρό κλίμα, ενώ η

σχεδιάστηκαν βασισμένες στις κλιματικές πιέσεις, ενώ το

παλιά πόλη της Ouargla, είναι μια από τις μεγάλες πόλεις

ίδιο αποδεικνύουν και οι κινήσεις του αέρα που

της ερήμου της Αλγερίας και έχει πολύ ξηρό κλίμα. Στην

δημιουργούνται στην αυλή, η θέση της σκάλας και η

πόλη Constantine οι κατοικίες με αυλή [εικ_B.10.2.3]

πόρτα που παραμένει ανοικτή σχεδόν όλη την ημέρα.

είναι κτίρια πολλών ορόφων με κεκλιμένες στέγες και στοά γύρω από την αυλή, ενώ στην πόλη Ouargla

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 211

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 10.3. ΜΑΡΟΚΟ

εικ_B.10.3.1 Φωτογραφία _Τμήμα της πόλης του Μαρόκου

εικ_B.10.3.2 Αξονομετρικές τομές _Κατοικίες στο Μαρόκο

10.3. ΜΑΡΟΚΟ

να ποικίλλει μεταξύ 1.5 και 2. Τα δωμάτια οργανώνονται κατά μήκος του διαμήκους άξονα που συνήθως

Σε αντίθεση με την Τύνιδα και το Αλγέρι, στην πόλη Fez

ακολουθεί βόρειο-νότιο προσανατολισμό. Τα κύρια

έχουν διασωθεί ακέραια ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα

δωμάτια, τα λεγόμενα bayt ή byt, είναι σε κάτοψη

με κατοικίες με εσωτερικές αυλές, τα οποία κατοικούνται

επιμήκη παραλληλόγραμμα και διατάσσονται κατά μήκος

και σήμερα. [εικ_B.10.3.1]

των ορίων του οικοπέδου. Τα δευτερεύοντα, όπως η

Η έρευνα του Revault στις κατοικίες με αυλές της Fez

κουζίνα, τα λουτρά και οι αποθήκες τοποθετούνται στις

[Palais et Demeures de Fes], παρουσιάζει μία λεπτομερή

γωνίες και μερικές φορές εξυπηρετούνται από έναν

ανάλυση σε ένα δείγμα από 32 προσεκτικά επιλεγμένες

διάδρομο. Οι σκάλες βρίσκονται σε στρατηγικές γωνίες

κατοικίες. Σε αντίθεση με προηγούμενες μελέτες του

του κτιρίου χωρίς να εκτείθενται στην αυλή. Στις πιο

ίδιου για τις αντίστοιχες κατοικίες στην Τύνιδα και στο

πλούσιες κατοικίες η κάθετη διάταξη διπλασιάζεται: μια

Αλγέρι, εδώ το δείγμα είναι αρκετά μεγάλο και ποιοτικά

σκάλα οδηγεί στα δωμάτια των καλεσμένων, ενώ μια

αντιπροσωπευτικό γιατί περιλαμβάνει ποικιλία από

άλλη στο χαρέμι και στο δώμα. Η διάταξη των χώρων

σπίτια με διαφορετικό μέγεθος, διαφορετικής εποχής και

διημέρευσης στο ισόγειο επαναλαμβάνεται και στον

σε διαφορετικές περιοχές.

όροφο, όπου οι χώροι εξυπηρετούνται από ένα εξωτερικό

«Η έρευνα του Revault αποκαλύτπει ότι η τυπολογία του

μπαλκόνι, είτε είναι τοποθετειμένοι διαδοχικά ο ένας

αυλόσπιτου στην Fez έχει παραμείνει αναλλοίωτη από τον

δίπλα στον άλλο επικοινωνώντας εσωτερικά. Το δώμα,

14ο μέχρι τον 19ο αιώνα και ότι οι οργανωτικές αρχές είναι

συνήθως είναι ο χώρος των γυναικών και των παιδιών,

οι ίδιες είτε πρόκειται για ένα μεγάλο παλάτι είτε για ένα

και κλείνεται περιμετρικά με έναν ψηλό τοίχο, ενώ προς

μεσαίο

το κενό της αυλής υπάρχει χαμηλό στηθαίο για

σπίτι.

Το

μέγεθος

και

το

επίπεδο

των

διακοσμήσεων είναι οι μόνοι δείκτες διαφοροποίησης του πλούτου των ιδιοκτητών και ενοίκων των κατοικιών».

B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], σελ. 55|

Τα σπίτια της Fez χαρακτηρίζονται, όπως και τα προαναφερθέντα στο Αλγέρι, από έντονη καθετότητα και

προστασία. Σε αντίθεση με την Τύνιδα και το Αλγέρι, στην πόλη Fez έχουν διασωθεί ακέραια ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα με κατοικίες με εσωτερικές αυλές, τα οποία κατοικούνται και σήμερα. [εικ_B.10.3.1]

βαθιές αυλές με περιμετρικές στοές και εξώστη στον όροφο. [εικ_B.10.3.2] Τα περισσότερα είναι κτισμένα σε ορθογώνια οικόπεδα με την αναλογία πλάτος προς ύψος Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 215

εικ_B.10.3.3 Κάτοψη _Διαχωρισμένη κατοικία, Essaouira, Μαρόκο

Η αυλή είναι ορθογώνια, για αυτό και τα δωμάτια (bayt) έχουν τραπεζοειδείς κατόψεις εξισορροπώντας την

κατοίκησης για τα παντρεμένα παιδιά της οικογένειας ή τους επισκέπτες.

εξωτερική ακανονιστία με την εσωτερική κανονικότητα

Τα σπίτια είναι συνήθως τριώροφα με ενδιάμεσα

της αυλής. [εικ_B.10.3.3] Η αυλή, που είναι ορθογώνια ή

επίπεδα και το ύψος της αυλής να κυμαίνεται μεταξύ 9

τετράγωνη, διατηρεί δύο άξονες συμμετρίας, που

και 18 μέτρων, με μέσο ύψος γύρω στα 11.5 μ.. Στην

σηματοδοντούνται από την θέση των εισόδων στα

πλειοψηφία των σπιτιών της Fez το μήκος των

δωμάτια bayt από την αυλή. Συχνά υπάρχει μικρό

εσωτερικών τοίχων της αυλής είναι από 6 μέχρι 10 μέτρα.

συντριβάνι στο κέντρο της ενισχύοντας την οπτική

Η διακόσμηση παίζει και εδώ καθοριστικό ρόλο στην

διασταύρωση των δύο αξόνων συμμετρίας. Ωστόσο, η

αυλή.

συμμετρία της αυλής δεν επεκτείνεται σε όλο το κτίριο. Η

Όπως προαναφέρθηκε, η τυπολογία στα σπίτια της Fez

αυλή, αντιμετωπίζεται ως ένας αυτόνομος οργανισμός

παρέμεινε ανέπαφη μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, όπου

στην καρδιά του κτιρίου, που ακολουθεί τους δικούς της

εμφανίστηκαν

κανόνες στη διακόσμηση και κατασκευή.

αριστοκρατικών κυρίως οικογενειών στην περιφέρεια της

νέα

οικοδομικά

τετράγωνα

Ο αστικός ιστός είναι τέτοιος, ώστε συνήθως οι τρεις

πόλης. Στα νέα αυτά τετράγωνα άρχισε η εισαγωγή νέων

πλευρές των κατοικιών είναι κοινές με τις γειτονικές

τυπολογιών, δηλαδή η διαμόρφωση του σπιτιού όχι γύρω

κατοικίες, ενώ η τέταρτη, η πρόσοψη δηλαδή, δεν έχει

από μια εσωτερική αυλή, αλλά γύρω ή δίπλα από έναν

άλλα ανοίγματα εκτός από την κύρια είσοδο. Συχνά,

κήπο, μεταλλάσσοντας έτσι τον τύπο του αυλόσπιτου.

γειτονικά

να

Ενώ αρχικά ο ανοικτός χώρος ήταν το περιεχόμενο του

δημιουργήσουν ένα μεγαλύτερο. Σε αυτή την περίπτωση

κτισμένου χώρου, τώρα έγινε ο χώρος που περιέχει τον

ένα από τα σπίτια γίνεται το πιο ιδιωτικό κέντρο, το

κλειστό κτισμένο χώρο.

σπίτια

ενώνονται

περιστασιακά

για

κέντρο της οικογένειας. Κάποια μεγάλα σπίτια έχουν μια ξεχωριστή ανεξάρτητη μονάδα κατοικίας που ονομάζεται masriya ή dwiriya και οργανώνεται γύρω από ένα φωταγωγό,

λειτουργώντας

ως

ιδιωτικός

χώρος

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 217

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 10.4. ΛΙΒΥΗ

εικ_B.10.4.1 Αεροφωτογραφία_ Ιστός παλαιάς πόλης έναντι νέας εξάπλωσης στην Τρίπολη, Λιβύη

εικ_B.10.4.2 Φωτογραφία_ Τρωγλοδύτη, Gharyan, Λιβύη

10.4. ΛΙΒΥΗ

την σκαμμένη αυλή. Η αυλή εδώ λειτουργεί σαν αποκλειστική πηγή φωτισμού και αερισμού, για αυτό και

Η ιστορική πόλη της Τρίπολης χαρακτηρίζεται από την

τα δωμάτια έχουν την μεγαλύτερη πλευρά τους προς την

εκτεταμμένη χρήση της τυπολογίας της αυλής που επιζεί

αυλή. Τα δωμάτια είναι τετράγωνα ή περίπου τετράγωνα

από την οθωμανική περίοδο. Οι αυλές περιβάλλονται

και εξυπηρετούν μία οικογένεια το καθένα. Οι διαστάσεις

συνήθως από διώροφους χώρους με μεγάλο ύψος και

τους ποικίλουν από 2,5–4 μέτρα πλάτος και από 3–9

αρκετά μεγάλου πάχους τοιχώματα. Ωστόσο, η έκρηξη

μέτρα μήκος. Σε κάθε τρωγλοδύτη υπάρχουν από 3 μέχρι

του πετρελαίου στη Μέση Ανατολή άγγιξε σε τεράστιο

10 μεγάλα δωμάτια, επομένως από 3 μέχρι και 10

βαθμό την Τρίπολη. Τώρα πλέον, πέρα από το ιστορικό

οικογένειες που μοιράζονται την ίδια αυλή. Η αυλή έχει

κέντρο που διατηρεί ως ένα βαθμό τη γοητεία των στενών

συνήθως ύψος 8-10 μέτρα και είναι τετράγωνη πλευράς

με τις συμπαγείς κατοικίες με εσωτερικές αυλές, η

9–10 μέτρων. [εικ_B.10.4.2]

εξάπλωση της πόλης πραγματοποιείται σε τελείως διαφορετική κλίμακα και βάσεις. [εικ_B.10.4.1] Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ορεινές περιοχές της Λιβύης, όπου τα αυλόσπιτα εμφανίζονται ως υπόσκαφα. Συγκεκριμένα, στην περιοχή Gharyan, λόγω έλλειψης οικοδομικών υλικών οι άνθρωποι κατέφυγαν σε εκσκαφή των κατοικιών τους ένα επίπεδο κάτω από το επίπεδο του εδάφους. Τα μόνα κτιστά στοιχεία που εμφανίζονται είναι η είσοδος στο επίπεδο του εδάφους και οι πόρτες προς

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 221

Συγκρίνοντας τα χαρακτηριστικά των αυλόσπιτων στις

Σε όλες τις περιπτώσεις τα δώματα των σπιτιών είναι

πόλεις της Τύνιδας, του Αλγερίου και Fez, και τις χώρες

βατά και κατά μία έννοια η ανοικτή θέα που προσφέρουν

που αντιπροσωπεύουν, θα μπορούσαμε να πούμε ότι τις

εξισορροπεί την εσωστρέφεια τους, και αποτελεί τον

χαρακτηρίζει η απόλυτη κεντρικότητα στην τοποθέτηση

ιδανικό χώρο για την απομονωμένη από το εξωτερικό

της

περιβάλλον γυναίκα.

καθαρής

γεωμετρικής

αυλής

και

ευφυής

προσαρμογή στα ακανόνιστα όρια του οικοπέδου.

Το βασικότερο από κοινωνικής πλευράς είναι ότι στις

Η ιεραρχία και η γενική οργάνωση των χώρων είναι

πόλεις

αυτές

δεν

υπάρχουν

σημεία

διαχωρισμού

παρόμοια. Η σχέση του σπιτιού με τον εξωτερικό κόσμο

πλούσιων και φτωχών οικογενειών καθώς εξωτερικά όλα

είναι αυτή που καθορίζει αυτή την λογική οργάνωσης: μη

τα σπίτια παρουσιάζουν τις ίδιες λιτές όψεις.

άμμεση είσοδος που ακολουθείται από ένα μεταβατικό

Ο γαλλικός αποικισμός επέφερε πολλές σοβαρές

χώρο πριν την είσοδο στην αυλή. Η αυλή έχει μεγάλο

μεταλλαγές στις αραβικές πόλεις της Βόρειας Αφρικής. Η

ύψος και οι σκάλες με τους βοηθητικούς χώρους

ανοικοδόμηση πολυκατοικιών δεν ήταν από μόνη της

τοποθετούνται στις γωνίες του οικοπέδου. Το δωμάτιο

στοιχείο αλλοίωσης

υποδοχής

καταστροφή

χρήζει

της

περισσότερης

προσοχής

και

διακόσμησης και βρίσκεται κοντά στην είσοδο. Εκείνο που διαφέρει ανάμεσα στα εξεταζόμενα σπίτια είναι το μέγεθος και ο χαρακτήρας της αυλής αλλά και ο

των πόλεων αυτών, αλλά

ολόκληρων

τμημάτων

τους

με

η τις

παραδοσιακές κατοικίες με αυλές και η ανοικοδόμηση εκεί, ήταν εκείνο που αλλοίωσε περισσότερο τη μορφή και το χαρακτήρα τους.

χαρακτήρας ολόκληρων των σπιτιών. Στα σπίτια της Fez συναντούμε πλούσια διακόσμηση και την παρουσία του νερού στην αυλή με την τοποθέτηση ενός ή περισσότερων πηγαδιών. Το πηγάδι πάντα συνοδεύεται από έναν στεγασμένο και ανοικτό προς την αυλή χώρο καθιστικού που ονομάζεται bortal. Τα σπίτια στην Τύνιδα είναι περισσότερο πλατειά και ανοικτά, ενώ στο Αλγέρι και στην Fez είναι πιο στενά και ψηλά, πιθανότατα λόγω της αναγκαίας πυκνότητας που απαιτούσε η γρήγορη επέκταση των δύο αυτών πόλεων.

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 223

εικ_B.10.4.3 Φωτογραφίες _Σημερινή κατάσταση σε κατοικίες με αυλή, Μαρόκο

Από τις πόλεις που εξετάσθηκαν παραπάνω, η πόλη της

οι κάτοικοι είχαν την τάση να διαχωρίσουν το χώρο για

Fez ήταν εκείνη που κατά κάποιον τρόπο γλύτωσε από

τους επισκέπτες, τον οποίο επίπλωναν με τα πιο μοντέρνα

αυτό το κύμα εκσυγχρονισμού, καθώς οι νέες αστικές

και ακριβά έπιπλα, από τον δικό τους καθημερινό χώρο

βίλλες και οι πολυκατοικίες κτίσθηκαν στα περίχωρα της

διαβίωσης που είχε πιο ευέλικτη διαμόρφωση και απλά

ιστορικής πόλης. Παρ΄ όλα αυτά, αυτή η ανοικοδόμηση

παραδοσιακά έπιπλα. Κι αυτό, με δεδομένο ότι τα

οδήγησε

στην

διαμερίσματα ήταν αρκετά περιορισμένων διαστάσεων.

απομάκρυνσή τους από τα αυλόσπιτα και στην αγορά των

Ταυτόχρονα, σε ερώτησή τους για τις προσδοκίες τους

νέων κατοικιών, λόγω του συμβολισμού τους ως

στη

προτύπων κοινωνικής ανάπτυξης, καλύτερων συνθηκών

περισσότεροι απαντούν ότι θα ήθελαν να αγοράσουν μία

διαβίωσης και εκμοντερνισμού. Η ερήμωση της πόλης,

μοντέρνα βίλλα. Διαφαίνεται, λοιπόν, μία εμμονή να

προκάλεσε με τη σειρά της μια μετανάστευση των

χρησιμοποιήσουν

χαμηλών και μεσαίων αγροτικών στρωμάτων στην πόλη

εσωτερικό διαχωρισμό του αυλόσπιτου, ενώ παράλληλα,

και λόγω της υπερβολικής εισροής τα αυλόσπιτα άρχισαν

επιθυμούν να διακοσμήσουν και την πρόσοψη του

να κατοικούνται πλεόν όχι από μία οικογένεια αλλά από

διαμερίσματός

μία οικογένεια σε κάθε δωμάτιο. Όλος αυτός ο

χαρακτήρα της πρόσοψης της μοντέρνας βίλλας. Όλη

υπερπληθυσμός και η προσπάθεια για προστασία της

αυτή

ιδιωτικότητας της οικογένειας εντός του σπιτιού έχουν

σύγκρουση»

προκαλέσει τραγικές αλλαγές που έχουν υποβαθμίσει την

πολιτισμικών παραγόντων με το πέρασμα του χρόνου.

τα

πλούσια

κοινωνικά

στρώματα

μορφή

κατοικίας

τον

που

χώρο

τους

με

και

φανερώνει την

προτιμούσαν,

τον

εμμένοντας

συμπεριφορά αλλά

θα

στο

μία

οι

παραδοσιακό

συμβολικό

«εσωτερική

ανθεκτικότητα

των

αισθητική των αυλόσπιτων. Αυτή είναι και η αιτία που σήμερα

τα

σπίτια

αυτά

είναι

συνυφασμένα

με

αποκρουστικές συνθήκες ζωής, φτώχεια, εγκατάλειψη και απουσία προοπτικών ανάπτυξης. [εικ_B.10.4.3] Εκείνο που είναι άξιο να αναφερθεί στο σημείο αυτό είναι τα αποτελέσματα έρευνας (Magda Sibley, τέλη δεκαετίας 1980) πάνω στον τρόπο με τον οποίο τα μεσαία και χαμηλά στρώματα κατοίκησαν στα διαμερίσματα μαζικής κατοίκησης στο Αλγέρι. Η έρευνα αποδεικνύει ότι

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 225

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 11. ΙΣΠΑΝΙΑ

εικ_B.11.1 Κάτοψη_Τοπογραφικό διάγραμμα τμήματος της Κόρδοβας

εικ_B.11.2 Κάτοψη_Κατοικία στη Σεβίλλη

εικ_B.11.3 Φωτογραφίες_Εσωτερικές αυλές στην Κόρδοβα

εικ_B.11.4 Φωτογραφίες_Χαρακτηριστικά στοιχεία αυλών: χαμηλή και ψηλή βλάστηση, αναρριχητικά φυτά σε γλάστρες, συντριβάνια

11. ΙΣΠΑΝΙΑ

πλευρές [εικ_B.11.2], ωστόσο στον όροφο σπάνια εμφανίζονται γαλαρίες όπως στις υπόλοιπες χώρες που

Η κατοικία με αίθριο (patio) είναι χαρακτηριστική της

προαναφέρθηκαν. [εικ_B.11.3] Οι εσωτερικές όψεις προς

νότιας Ισπανίας. [εικ_B.11.1] Γενικά, στις πόλεις οι

την αυλή είτε ασβεστώνονται είτε βάφονται, και η αυλή

εσωτερικές αυλές είναι μικρές και σκιάζονται από τους

είναι πάντα γεμάτη από δέντρα, χαμηλή βλάστηση και

υψηλούς τοίχους και τις προεξοχές της στέγασης, ενώ οι

αναρριχητικά φυτά σε γλάστρες που στερεώνονται στους

εσωτερικές αυλές στα αγροτικά σπίτια λόγω του

τοίχους, ενώ συχνά υπάρχει και συντριβάνι. [εικ_B.11.4]

μεγαλύτερου μεγέθους τους χρησιμεύουν ώστε να

Υπάρχουν, βέβαια, και οι ισπανικές αυλές χωρίς καθόλου

δέχονται

φύτευση, ωστόσο συναντώνται πολύ σπάνια.

περισσότερη

ηλιοφάνεια.

Οι

αυλές

περιβάλλονται συχνά από στοές σε μία ή περισσότερες

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 229

εικ_B.11.5 Φωτογραφίες_Χρήση toldo – Ανοικτή (πρωί, απόγευμα και νύχτα) και κλειστή κατά τη διάρκεια της ημέρας

εικ_B.11.6 Φωτογραφίες_Εσωτερικές σιδερένιες θύρες στην κατάληξη της εισόδου zaguan

εικ_B.11.7 Κατόψεις_Κατοικίες στην Ανδαλουσία – επισημαίνεται η χαρακτηριστική είσοδος zaguan

Στην Κόρδοβα, όλες οι αυλές περιβάλλονται από

παρά ο δροσισμός το καλοκαίρι που απαιτεί ηλεκτρικά

περισσότερους από έναν ορόφους, τουλάχιστον στην μία

μέσα για να επιτευχθεί. Επομένως, η στρατηγική της

πλευρά. Τα καλοκαίρια είναι θερμά και ξηρά, ενώ ο αέρας

χρήσης της αυλής για δροσισμό το καλοκαίρι παρά για

συνήθως μεταφέρει σκόνη. Τη νύχτα, η θερμοκρασία του

θέρμανση το χειμώνα προτιμάται και αντικατοπτρίζεται

αέρα είναι χαμηλή και ο ουρανός κρύος, με αποτέλεσμα

έντονα στην επιλογή του μεγάλου ύψους της.

το ξημέρωμα η αυλή να είναι αρκετά κρύα. Μια τέντα

Μια σημαντική διαφορά της ισπανικής αυλής από τις

(toldo) που κλείνεται ακριβώς μετά το ξημέρωμα μπορεί

αυλές της Μέσης Ανατολής είναι ο τρόπος πρόσβασης σε

να βοηθήσει στη διατήρηση της δροσιάς καθώς ανατέλλει

αυτή. Η παραδοσιακή είσοδος ονομάζεται zaguan και

ο ήλιος, αλλά και στην αποφυγή της εισροής σκόνης με

συνίσταται σε τρία μέρη: την εξωτερική πόρτα που

τον αέρα. [εικ_B.11.5] Στις πιο βαθιές αυλές, η τέντα

συναντάει το δρόμο, ένα διάδρομο τριών-τεσσάρων

βρίσκεται πιο ψηλά χωρίς να καλύπτει αποπνυκτικά την

μέτρων σε μήκος, και μία σιδερένια πόρτα στο τέλος του

αυλή, και επομένως η θερμότητα που ακτινοβολείται από

διαδρόμου, συνήθως σε μια αψίδα, που ανοίγεται στην

τον ήλιο είναι λιγότερο αισθητή στο επίπεδο της αυλής.

αυλή. Αυτή η διάταξη επιτρέπει το άνοιγμα της

Για αυτό άλλωστε παρατηρείται και η ευρεία επικράτηση

εξωτερικής προς το δρόμο πόρτας για τον αερισμό της

των τεντών στην Ανδαλουσία και Ισπανία, έναντι άλλων

αυλής ενώ η εσωτερική σιδερένια παραμένει κλειδωμένη

χωρών, όπου οι αυλές δεν είναι τόσο βαθιές.

εξασφαλίζοντας την απαιτούμενη ασφάλεια. [εικ_B.11.6]

Το γεγονός ότι οι περισσότερες αυλές στην Ανδαλουσία έχουν μεγαλύτερο ύψος σε σχέση με τις

Σε αυτή την περίπτωση, που είναι και η συνηθέστερη,

υπόλοιπες

επιτρέπεται στον περαστικό του δρόμου να ρίξει μια

χώρες έχει μια λογική εξήγηση που έγκειται σε

φευγαλέα ματιά στον ιδιωτικό χώρο της αυλής, κάτι που

κλιματικούς παράγοντες. Μια πιο βαθειά αυλή παραμένει

συνειδητά αποφεύγεται στις ισλαμικές χώρες. Στην ουσία,

δροσερή το καλοκαίρι, αλλά εμποδίζει και τον ήλιο να τη

η είσοδος και ο διάδρομος αποτελούν ένα μεταβατικό

ζεσταίνει το χειμώνα. Θεωρείται, ωστόσο, ευκολότερη η

χώρο

θέρμανση το χειμώνα με άλλα μέσα, όπως με απλές

γνωρίσματα:

θερμαντικές μηχανές, με ζεστή ένδυση και γενικά με την

[εικ_B.11.7]

που

προσφέρει την

δύο

ιδιωτικότητα

φαινομενικά και

τη

αντίθετα διαφάνεια.

ανθρώπινη δραστηριότητα που αντιμετωπίζει το κρύο,

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 231

εικ_B.11.8 Κάτοψη_Palacio de Viana – Γνωστό ως το μουσείο (τώρα πλέον) με τις 13 αυλές, Κόρδοβα

Οι κατοικίες με δύο αυλές είναι αρκετά συνηθισμένες,

φαγητό στεγνώνουν στον ήλιο. Είναι η ανεπίσημη αυλή

ενώ πιο σπάνια συναντώνται και περιπτώσεις με

που αρκετά συχνά συνδέεται με την επίσημη μέσω ενός

περισσότερες από δύο αυλές. [εικ_B.11.8] Η μία είναι πιο

έμμεσου διαδρόμου, κρατώντας την έτσι κάπως κρυφή.

άμεσα προσβάσιμη από το δρόμο και λειτουργεί σαν μια

[εικ_B.11.9] Ένας πρόσθετος λόγος που προωθεί τη χρήση

σάλα υποδοχής, μια τυπική αυλή με διακοσμητικά φυτά

πολλών αυλών είναι η σκίαση. Για τα κτίρια που οι χώροι

παρά με εσπεριδοειδή. Η δεύτερη αυλή, βρίσκεται πάντα

γύρω από την αυλή είναι ισοϋψείς, μια μεγαλύτερη αυλή

πιο κοντά στην κουζίνα και στο πλυσταριό και λειτουργεί

δέχεται περισσότερη ηλιακή ακτινοβολία (και επομένως

σαν ισάξιος χώρος με ένα δωμάτιο, όπου τα παιδιά

υπερθερμαίνεται πιο γρήγορα) από ότι οι περισσότερες

μπορούν να παίξουν πιο ελεύθερα, και τα ρούχα και το

μικρότερες.

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 233

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 12. ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ

εικ_B.12.1 Διάγραμμα_Τυπολογίες κατοικιών ανά περιοχή, Πορτογαλία

12. ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ

εκμετάλλευσής τους. [εικ_B.12.1] Η αυλή εμφανίζεται στο νότο, όπου τα σπίτια προσανατολίζονται περισσότερο σε

Αν και η Πορτογαλία σαν σύνολο θεωρείται ότι έχει ένα

χρήση στρατηγικών δροσισμού, παρά στρατηγικών

εύκρατο κλίμα, υπάρχουν διαφοροποιήσεις ανά περιοχές

θέρμανσης όπως συμβαίνει στο βορρά. Η χρήση φυτών

ανάλογα με το υψόμετρο και την εγγύτητά τους στον

στις αυλές για σκιασμό είναι επίσης διαδεδομένη. Η

ατλαντικό ωκεανό. Οι επικρατούντες άνεμοι είναι από

τυπολογία της αυλής, μαζί με τη χρήση μικρών

βορειοδυτικά

από

παραθύρων και μαζικών χώρων κτισμένων από πλίνθες ή

βορειοδυτικά και νοτιοδυτικά μαζί. Οι άνεμοι αυτοί το

πηλό αποτελούν τις μεθόδους με τις οποίες προσπάθησαν

καλοκαίρι συνήθως κουβαλούν μεγάλα ποσά βροχής,

να έχουν συνθήκες άνεσης, μιας προσπάθειας που στην

κυρίως στο βορρά. Ανάλογα λοιπόν με την περιοχή και τα

Πορτογαλία είναι αρκετά φτωχή σε σχέση με άλλες χώρες

κλιματικά της δεδομένα, έχουν διαμορφωθεί διάφορες

οι οποίες εξετάζονται στα πλαίσια αυτής της εργασίας.

στρατηγικές

το

καλοκαίρι

προσαρμογής

και

σε

το

αυτά

χειμώνα

αλλά

και

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 237

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 13. ΙΤΑΛΙΑ

13. ΙΤΑΛΙΑ

και αργότερα στην αναγέννηση. Στις βίλλες της Ιταλίας οι χώροι διατάσσονται οργανικά γύρω από το αίθριο με το

Για την ρωμαϊκή κατοικία με αίθριο στην Ιταλία (atrium)

περιστύλιο, διατηρώντας συμμετρία σε δύο άξονες. Αυτή

έγινε αναφορά στο πρώτο κεφάλαιο (βλέπε Α.7 Ρωμαϊκή

η συμμετρία χαρακτηρίζει όλο το κτίριο και τις

Περίοδος). Η τυπολογία του αιθρίου στην Ιταλία

περισσότερες φορές επεκτείνεται και στην φύτευση και

υιοθετήθηκε εκτός από τις αστικές ρωμαϊκές κατοικίες και

διαμόρφωση του αιθρίου. οι οποίες εξετάζονται στα

πολυκατοικίες, στις βίλλες των πλουσίων έξω από τις

πλαίσια αυτής της εργασίας.

πόλεις και στα παλάτια (palazzi) της ίδια περιόδου, αλλά

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 241

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 14. ΒΑΛΚΑΝΙΚΕΣ ΧΩΡΕΣ

14. ΒΑΛΚΑΝΙΚΕΣ ΧΩΡΕΣ

κατοικίας πάνω από την χειμερινή κατοικία. Αυτός ο διμερής διαχωρισμός της κατασκευής καθορίζεται από

Οι παραδοσιακές κατοικίες που εντοπίζονται στις χώρες

κλιματικούς παράγοντες. Το ισόγειο έχει βαριά πέτρινη

αυτές είναι κατοικίες με παρατεταγμένα σε σειρά

κατασκευή, ενώ ο όροφος έχει ελαφρύτερη κατασκευή και

δωμάτια και έναν ημιυπαίθριο χώρο – υπόστεγο κατά

διαθέτει ημιυπαίθριους χώρους και χώρους με πολλά

μήκος τους. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, η

ανοίγματα (τσαρδάκι και σοφάς). Στον όροφο, οι χώροι

μορφή τους δέχεται επιρροές από Τουρκία όπως

διαβίωσης είναι διαταγμένοι γύρω από τον σοφά ή το

συμβαίνει και στην βόρεια Ελλάδα. Αρχίζουν να

τσαρδάκι. Στις ορεινές περιοχές, αυτός ο χώρος είναι

εμφανίζονται διώροφες κατοικίες με χαγιάτι στον όροφο,

κλειστός με παράθυρα, ενώ σε θερμότερες πεδινές

σπάνια όμως σε μορφή Π, όπως τις κατοικίες της Θράκης

περιοχές είναι ανοιχτός». | Αινείας Οικονόμου [2007], σελ. 489|

και της Μακεδονίας. «Γενικότερα, η μορφή της κατοικίας στα Βαλκάνια εκφράζεται με την κατασκευή της θερινής

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 245

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

ΤΟ ΑΙΘΡΙΟ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ 15. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

15. ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

κατά τη διάρκεια της ημέρας. Τον χειμώνα χρησιμοποιούν κυρίως δωμάτια με λίγα ανοίγματα, όπως γωνιακά. Κατά

Σε μια γενική ταξινόμηση η Συρία, η Σαουδική Αραβία,

τη διάρκεια της ημέρας, ωστόσο, xρησιμοποιούν και

το Κουβέιτ, το Ιράκ, το Ιράν, το Ομάν, η Αίγυπτος, η

μεγαλύτερους, πιο ανοικτούς χώρους που κοιτάζουν προς

Τυνισία, η Αλγερία και η Λιβύη τοποθετούνται στην

τα νότια την αυλή. Αυτοί οι χώροι συνήθως πέρνουν τη

θερμή-ξηρή κλιματική ζώνη, όπου η σχετική υγρασία είναι

μορφή δωματίων με κινητά παράθυρα (otagh orsi) ή

χαμηλή, οι χειμώνες είναι κρύοι ή ήπιοι, και οι ημερήσιες

κάποιο είδος περίστυλης στοάς ή βεράντας (tarme ή

θερμοκρασίες σε ορισμένες περιοχές φτάνουν μέχρι και

talar).

500 C, καμιά φορά και παραπάνω. Βασικό γνώρισμα του

παραδοσιακών

κλίματος αυτού είναι η μεγάλη διαφορά μεταξύ

νοτιοανατολικός ή βορειοδυτικός. Αυτός επέτρεπε στους

ημερήσιας και νυχτερινής θερμοκρασίας. Το Μαρόκο, η

χειμερινούς χώρους (στη βορειοανατολική πλευρά) να

Πορτογαλία, η Ισπανία, η Ιταλία, οι Βαλκανικές χώρες, η

λαμβάνουν το ηλιακό φως και στους καλοκαιρινούς

Τουρκία και το Λίβανο τοποθετούνται στην μεσογειακή

χώρους (στη νοτιοδυτική πλευρά) να είναι υπό σκιά. Σε

κλιματική ζώνη, όπου τα καλοκαίρια είναι ζεστά και ξηρά,

ορισμένες πόλεις μάλιστα, όπως η Shiraz και η Yazd αυτός

ενώ οι χειμώνες είναι κρύοι ή ήπιοι, και υγροί. Υπό από

ο προσανατολισμός συμπίπτει με την κατεύθυνση προς τη

αυτές

Μέκκα που είναι σημαντική για την καθημερινή ζωή τον

τις

συνθήκες,

μια

σειρά

από

μεθόδους

εφευρέθηκαν και αναπτύχθηκαν για να διατηρήσουν την

επικρατέστερος

κατοικιών

προσανατολισμός

στο

Ιράν

είναι

των

μουσουλμάνων.

απαραίτητη άνεση για διαβίωση. Ανάμεσα σε αυτές

Οι ίδιοι προσανατολισμοί εντοπίζονται και στο Ιράκ, το

ξεωρίζουν: η χρήση υλικών με μεγάλη θερμοχωρητική

Κουβέιτ και την Σαουδική Αραβία, αν και εκεί συχνοί είναι

ικανότητα, η κατασκευή υπογείων, η πρόβλεψη για

και ο βορειοδυτικός και νοτιοανατολικός. Μπορεί τα

εξώστες και ημιυπαίθριους χώρους γύρω από τις

δωμάτια να οργανώνονται σε ομάδες στις δύο, τρεις

εσωτερικές αυλές και η χρήση των ανεμοσυλλεκτών και

ακόμα και τις τέσσερεις πλευρές της αυλής, ωστόσο ο

ανεμόπυργων.

βασικός διαχωρισμός γίνεται σε βόρεια και νότια

Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της καθημερινής

δωμάτια. Στα παραδοσιακά σπίτια στο Ιράκ η οικογένεια

ζωής στο Ιράν και στις γειτονικές αραβικές χώρες είναι η

συνήθως περνά τον περισσότερο χρόνο σε έναν

διεποχική μετακίνηση στα δωμάτια της κατοικίας, αλλά

ημιυπαίθριο χώρο στη νοτιοανατολική πλευρά της αυλής.

και η μετακίνηση σε διαφορετικές πλευρές της αυλής

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 249

Κάτω από αυτόν βρίσκεται το υπόγειο (sardab ή sirdab),

θεωρούνται ιερές. Το καλύτερο μέρος του σπιτιού πρέπει

όπου πέρνουν τον καλοκαιρινό μεσημεριανό ύπνο. Πέρα

να προσφέρεται για τους επισκέπτες, ενώ ταυτόχρονα

όμως από την διεποχική «μετανάστευση» από τα βόρεια

πρέπει να είναι απομακρυσμένο από τα γυναικεία

στα νότια δωμάτια του σπιτιού, στη Μέση Ανατολή είναι

βλέμματα. Επομένως, η οπτική επαφή και η προστασία

εξίσου διαδομένη και η κατακόρυφη «μετανάστευση».

των γυναικών της οικογένειας από τα βλέμματα των

Ειδικά στα σπίτια όπου δεν υπήρχαν δωμάτια στην νότια

ξένων είναι ένα κρίσιμο θέμα που χρήζει προσοχής στις

πλευρά της αυλής, η κατακόρυφη μετακίνηση ήταν

κατοικίες του Ιράν, αλλά και στις άλλες Αραβικές-

δεδομένη. Πάντως σε κάθε περίπτωση, το υπόγειο

ισλαμικές χώρες.

προτιμούνταν το απόγευμα, αφού ήταν το πιο δροσερό

διαχωρισμό των χώρων μέσα στην κατοικία, στο birooni

σημείο του σπιτιού. Αργά το απόγευμα, οι κάτοικοι

και στο anderooni. Ο όρος birooni σημαίνει «έξω»,

επέστρεφαν και πάλι στην αυλή, ή στην περίστυλη στοά ή

ουσιαστικά αναφέρεται στους χώρους που τοποθετούνται

βεράντα όπου υπήρχε. Η τελική κατακόρυφη μετακίνηση

κοντά στην κεντρική είσοδο και ήταν παραδοσιακά η

συνέβαινε το βράδυ, όπου από την αυλή μετακινούνταν

ανδρική περιοχή. Αντίθετα, ο όρος anderooni, σημαίνει

στο δώμα για το νυχτερινό πολλές φορές ύπνο.

«μέσα» και αποτελεί την περιοχή των γυναικών. Σε

Στις ισλαμικές χώρες ο παράγοντας της θρησκείας και οι

μεγάλα

σπίτια,

Αυτό, χωρικά μεταφράζεται σε

υπήρχε

ακόμα

και

διαχωρισμένο

επιταγές που αυτή επιβάλλει στους πιστούς παίζουν

προσωπικό σε άνδρες και γυναίκες για τις δύο περιοχές.

καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση των χώρων της

Βέβαια, ο διαχωρισμός σε birooni και anderooni

κατοικίας. Το κοράνι επιβάλλει στον άνδρα να μην

προϋποθέτει και δύο τουλάχιστον αυλές, κάτι που

κοιτάζει τη γυναίκα απολαμβάνοντας τη γοητεία της, και

εμφανίζεται στα πλούσια μόνο σπίτια, σε αντίθεση με την

αντίστοιχα στη γυναίκα να αποφεύγει να τραβά την

πλειοψηφία που εμφανίζει οργάνωση γύρω από μόνο μία

προσοχή του άνδρα. Ταυτόχρονα, η ιδιωτική ζωή της

αυλή. Στην τελευταία περίπτωση οι ιδιωτικοί χώροι της

οικογένειας αλλά και η φιλοξενία αποτελούν επιταγές και

κατοικίας τοποθετούνται στο πίσω μέρος της αυλής, ενώ

προτροπές που έχουν αντίκτυπο στον σχεδιασμό της

στην είσοδο βρίσκεται ο χώρος υποδοχής των ξένων,

κατοικίας. Για τους μουσουλμάνους η επίσκεψη στα

ώστε να αποφεύγεται η επαφή με τις γυναίκες του

σπίτια φίλων και η φιλοξενία από το μέρος των δεύτερων

σπιτιού.

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 251

Παράλληλα,

στην

ημιυπαίθριο χώρο (liwan) μαζί με χώρο υποδοχής για τους

τοποθέτηση της εισόδου στην όψη και στη σχέση της με

άνδρες, και η ξεχωριστή ιδιωτική περιοχή κατοικίας με

την αυλή. Η θέση της θύρας εισόδου πάντα είναι σε

μεγαλύτερη αυλή, στοά και δωμάτια γύρω της. Στα σπίτια

σημείο ώστε όταν ανοίγεται να μην υπάρχει δυνατότητα

της

οράσεως προς την αυλή από τους περαστικούς του

ταξινομηθούν σε τέσσερις κατηγορίες: η αυλή της

δρόμου. Έτσι, είτε αποφεύγεται η απευθείας μετάβαση

οικογένειας, η αυλή για τους επισκέπτες ή αυλή για

στην

επαγγελματική χρήση, η αυλή της κουζίνας και η αυλή του

αυλή

προσοχή

μέσω

δίνεται

τεθλασμένου

ακόμα

και

διαδρόμου,

είτε

οδηγούμαστε απευθείας σε μια γωνία της αυλής, όπου

δεν συμβαίνουν οικιακές δραστηριότητες. Η διάβαση μέσω τεθλασμένου διαδρόμου αρχικά

οφειλόταν σε

Βαγδάτης

στο

Ιράκ,

οι

αυλές

μπορούν

να

στάβλου.

«Η

τυπολογία

της

τελευταίας

περιόδου

της

Τουρκοκρατίας προέκυψε από μια σύνθεση στοιχείων που

αμυντικούς λόγους, και η ιδιωτικότητα επιτυγχανόταν με

συναντώνται

τη χρήση διπλής θύρας. Ωστόσο στην πορεία, η αμυντική

Μεσογείου,

διάταξη παρέμεινε ως μορφή με άλλη όμως λειτουργία.

περιόδους. Τα βασικά της στοιχεία, ο κλειστός χώρος –

Συχνά εμφανίζεται και ένας χώρος (vestibule) που

δωμάτιο και ο ημιυπαίθριος χώρος, που βρίσκεται σε

λειτουργεί ως σημείο στάσης και χρησιμοποιούνταν σαν

επαφή με αυτόν υπήρχαν στην αρχιτεκτονική της

προσωρινός χώρος υποδοχής για όσους δεν ήταν

Ελληνιστικής

απαραίτητο να εισέλθουν στο χώρο των φιλοξενούμενων.

συναντώνται και στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική της

Από εκεί γινόταν και η πρόσβαση είτε στις δύο αυλές ή

Μεσοποταμίας

διαδρόμους προς αυτές, είτε στη σκάλα προς την οροφή.

σημαντικότερο ρόλο στη διαμόρφωση των τύπων της

μικρές

κατοικίας, αλλά και στη γενικευμένη εφαρμογή τους σε

διαφοροποιήσεις στα σπίτια του Ιράν, του Κουβέιτ και της

όλες τις περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας παίζουν

Σαουδικής Αραβίας, ωστόσο η βασική σκέψη που

κοινωνικοί

κρύβεται πίσω από αυτόν είναι η ισορροπία μεταξύ

επικράτηση των τύπων με εξωτερικό χαγιάτι μπορεί να

ιδιωτικότητας και φιλοξενίας.

αποδοθεί στη στενή σχέση που είχαν οι Τούρκοι, και

θέση

του

χώρου

αυτού

εμφανίζει

Παρόμοιες διατάξεις και διαχωρισμοί σε ζώνες χώρων εντοπίζονται και στις άλλες αραβικές χώρες. Για

στην σε

διάφορες

και

αρχιτεκτονική

της

και

περιοχές

Βυζαντινής

της

της και

χρονικές

περιόδου,

Ανατολίας.

θρησκευτικοί

ανατολικής

όμως

Ωστόσο,

παράγοντες.

Έτσι,

το

γενικότερα οι κάτοικοι της Ασίας, με τη φύση και την ύπαιθρο.

παράδειγμα, στο Κουβέιτ υπάρχει η αυλή με στοά και

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 253

Ο πιο σημαντικός παράγοντας διαμόρφωσης του τύπου

κατοικίες της Βόρειας Ελλάδας.

της μουσουλμανικής κατοικίας είναι η επιταγή της

Οι διαφορές από περιοχή σε περιοχή εντοπίζονται σε

θρησκείας για διαφοροποίηση των γυναικείων και των

συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και θέση εσωτερικών

ανδρικών διαμερισμάτων με τη μορφή του χαρεμιού

στοιχείων της κατοικίας, όπως είναι το κύριο χειμερινό

(harem) και του salemlik, καθώς και η δομή της

δωμάτιο, το talar (μεγάλη βεράντα που βλέπει στην

μουσουλμανικής οικογένειας και η θέση της γυναίκας

αυλή), το στοιχείο του νερού και ο σχεδιασμός της αυλής.

στην

μουσουλμανικές

Διαφορές υπάρχουν ακόμα και στις επιπλέον τεχνικές που

κατοικίες του 18ου αιώνα χωρίζονται συνήθως σε δύο

χρησιμοποιούνται για να μετριάσουν το δριμύ κλίμα

μέρη, τα διαμερίσματα των ανδρών (salemlik) και τα

πέραν της εσωτερικής αυλής, όπως τα συστήματα

διαμερίσματα των γυναικών (harem). Στις μεγαλύτερες

ανεμόπυργων, οι ανεμοσυλλέκτες, τα selsebil κτλ.). Γενικά,

κατοικίες, που αναφέρονται πολλές φορές ως κονάκια

όμως, αυτές οι διαφορές είναι ασήμαντες συγκρινόμενες

(konak), αυτά τα δύο μέρη είναι εντελώς χωρισμένα».

με τον καταλυτικό ρόλο που διαδραματίζει η αυλή στην

ισλαμική

κοινωνία.

Έτσι,

οι

Επηρεασμένες από την

οργάνωση της οικογενειακής ζωής, ενός ρόλου που

Τουρκοκρατία φαίνεται ότι είναι και οι μορφές των

αναγνωρίζεται χωρίς αμφιβολία σε όλες τις παραπάνω

κατοικιών των Βαλκανικών χωρών, όπως επίσης και οι

εξετασθείσες χώρες.

| Αινείας Οικονόμου [2007], σελ. 481|

Το αίθριο στις χώρες της Μέσης Ανατολής και Μεσογείου| 255

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Γ]

ΘΕΡΜΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ ΜΕ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΥΛΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Γ]

ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ ΜΕ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΥΛΗ 1. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΑΥΛΗΣ

εικ_Γ.1.1 Διαγραμματική εξήγηση των τριών φάσεων λειτουργίας των εσωτερικών αυλών

1. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΑΥΛΗΣ

δροσερός αέρας που ρέει μέσα από τα ανοίγματα των χώρων προς την αυλή και επομένως, προκαλείται μια

Η κατοικία με εσωτερική αυλή παρουσιάζει πολλά

φυσική ροή αέρα. Ταυτόχρονα, τα τοιχώματα της

σημαντικά οφέλη όσον αφορά στη δημιουργία του

κατοικίας αρχίζουν να συσσωρεύουν τη θερμότητα που

κατάλληλου

μεταφέρεται από τον ζεστό αέρα της αυλής και την

μικροκλίματος

και

στην

επίδρασή του στη ρύθμιση των συνθηκών

επακόλουθη άνεσης σε

εξωτερική

μεγαλύτερη

θερμοκρασία.

Τα εξωτερικά

αυτή, με αποτέλεσμα την επιτυχημένη διαβίωση των

ανοίγματα της κατοικίας στη φάση αυτή παραμένουν

κατοίκων της. Το πρώτο πλεονέκτημα από την χρήση

κλειστά για να εμποδίσουν εισχώρηση θερμότητας και

εσωτερικής αυλής είναι το γεγονός ότι παρέχεται άμεσος

σκόνης από το εξωτερικό περιβάλλον του δρόμου ή της

φυσικός φωτισμός σε όλους τους χώρους της κατοικίας.

πόλης. Έτσι, η κατοικία μέχρι τις απογευματινές ώρες

Ένα δεύτερο πλεονέκτημα εξ’ ίσου σημαντικό είναι ο

διατηρεί χαμηλότερη θερμοκρασία στο εσωτερικό της σε

φυσικός αερισμός και δροσισμός

σχέση με την υψηλότερη θερμοκρασία της αυλής.

που επιτυγχάνονται

λόγω της αυλής.

Στην δεύτερη φάση, κατά τις απογευματινές ώρες, το

Η βασική αρχή λειτουργίας της εσωτερικής αυλής ως

εσωτερικό της κατοικίας έχει αρχίσει να θερμαίνεται ενώ

ρυθμιστή του μικροκλίματος της κατοικίας συνίσταται σε

παράλληλα στην αυλή έχουν αρχίσει να αναπτύσσονται

τρεις φάσεις: [εικ_Γ.1.1]

υψηλές θερμοκρασίες, λόγω της συσσώρευσης της

Στην πρώτη φάση, κατά τη διάρκεια της ημέρας και

θερμότητας όλης της ημέρας. Τα εξωτερικά ανοίγματα

κυρίως τις μεσημβρινές ώρες, οι ηλιακές ακτίνες

στα

προσπίπτουν

αυλής

δροσισμού μέσα από την κυκλοφορία του αέρα προς την

θερμαίνοντας τον αέρα αυτής. Καθώς η θερμοκρασία του

αυλή και από εκεί προς τα πάνω στον ουρανό.

αέρα αυξάνεται αρχίζει να κινείται προς τα πάνω και να

(διασταυρούμενος εξαερισμός)

κάθετα

στο

εσωτερικό

της

δωμάτια

ανοίγονται

τώρα

για

την

επίτευξη

διαχέεται έξω από την αυλή και τα περιμετρικά δωμάτια. Για να αντικατασταθεί ο αέρας αυτός, απαιτείται

Ενεργειακή συμπεριφορά κατοικιών με εσωτερική αυλή | 261

Στην τρίτη φάση, κατά τη διάρκεια της νύχτας, τα

δροσερό αέρα ψυχραίνονται με ακτινοβολία και ο θερμός

τοιχώματα της κατοικίας και το δάπεδο της αυλής

αέρας που εκπέμπουν και βρίσκεται σε επαφή μαζί τους

εκπέμπουν πολύ γρήγορα στον καθαρό ουρανό την

ψυχραίνεται και αυτός αμέσως. Με αυτό τον τρόπο

θερμότητα που έχουν απορροφήσει κατά τη διάρκεια της

εξαντλώνται όλα τα θερμικά αποθέματα των τοιχωμάτων

ημέρας. Ταυτόχρονα, ο δροσερός νυχτερινός αέρας

της κατοικίας, ενώ σταδιακά δροσίζονται όλα τα δομικά

κατεβαίνει προς την αυλή αλλά η κατοικία παραμένει

της στοιχεία και έπιπλα, με αποτέλεσμα την επόμενη

θερμή στο εσωτερικό της λόγω της συσσωρευμένης

μέρα

θερμότητας καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας. Ωστόσο, οι

θερμοκρασία σε σχέση με την υψηλή εξωτερική.

να

διατηρούν

χαμηλότερη

την

εσωτερική

εξωτερικές επιφάνειες που είναι εκτεθειμένες στον

Ενεργειακή συμπεριφορά κατοικιών με εσωτερική αυλή | 263

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Γ]

ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ ΜΕ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΥΛΗ 2. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΕΠΙΡΡΟΗΣ ΣΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΑΥΛΗΣ

εικ_Γ.2.1 Δείκτης Aspect Ratio (όσο πιο μεγάλος τόσο μεγαλύτερη έκθεση στον ήλιο έχει η αυλή)

εικ_Γ.2.2 Δείκτης Solar Shadow index (όσο πιο μεγάλος τόσο μεγαλύτερη χειμερινή σκίαση στην βόρεια όψη της αυλής)

2. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΕΠΙΡΡΟΗΣ ΣΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΑΥΛΗΣ

[εικ_Γ.2.1] Aspect ratio = area of the courtyard floor / (average

Για να επιτευχθούν οι παραπάνω λειτουργίες της αυλής

heigh of surrounding walls)2

απαραίτητη προϋπόθεση είναι να υπάρχει μεγάλο εύρος

Όσο πιο μεγάλος είναι αυτός ο δείκτης, τόσο

διακύμανσης στην θερμοκρασία μεταξύ ημέρας και

περισσότερο εκτεθειμένη είναι η αυλή στον ουρανό. Η

νύχτας. Ταυτόχρονα, οι λειτουργίες αυτές επηρεάζονται

έκθεση αυτή επιτρέπει την θέρμανση από τον ήλιο την

από πολλούς παράγοντες όπως είναι οι διαστάσεις της

ημέρα, το δροσισμό με ακτινοβολία της θερμότητας στον

αυλής,

προσανατολισμός

περιμετρικών

χώρων,

της,

κλίση

το

της

ύψος

των

δροσερό βραδυνό ουρανό, καθώς και την εισροή του

στέγης

των

αέρα στην αυλή.

περιμετρικών χώρων, η θέση και το μέγεθος των

Αντίστροφα, υπάρχει και ένας άλλος δείκτης (Solar

ανοιγμάτων στους περιμετρικούς χώρους, τα υλικά

shadow index) που περιγράφει την χειμερινή έκθεση στον

κατασκευής των περιμετρικών χώρων και, τέλος, η

ήλιο και ισούται με το ύψος του νότιου τμήματος της

επιφάνεια της αυλής. Για παράδειγμα, μια αυλή με

αυλής προς το μήκος της αυλής κατά τον άξονα βορρά-

φύτευση και κατάλληλη παρουσία και χρήση νερού

νότου. [εικ_Γ.2.2]

παρουσιάζει τελείως διαφορετική θερμική συμπεριφορά από ότι μια πλακοστρωμένη αυλή. Όλοι αυτοί οι

Solar shadow index = south wall height / north-south floor height

παράγοντες επηρεάζουν την ροή, την ταχύτητα και τη

Όσο μεγαλύτερος είναι αυτός ο δείκτης, τόσο πιο

θερμοκρασία του αέρα που διαμορφώνει τις συνθήκες

βαθειά είναι η αυλή και επομένως λιγότερη ηλιακή

άνεσης στις κατοικίες αυτής της τυπολογίας. Παρακάτω

ακτινοβολία φθάνει στο επίπεδο της αυλής το χειμώνα, ή

θα περιγραφεί πως οι παράγοντες αυτοί επιδρούν στην

ακόμα και στο βόρειο τμήμα της αυλής, που γενικά

περιβαλλοντική συμπεριφορά της αυλής.

θεωρείται το πιο ηλιόλουστο το χειμώνα λόγω της

Ένας γενικός δείκτης (Aspect ratio) που χαρακτηρίζει το πόσο ανοικτή στον ουρανό είναι η αυλή, είναι η αναλογία του εμβαδού της αυλής προς το μέσο ύψος των πετριμετρικών

χώρων,

υψωμένo

στο

κίνησης του ήλιου. Για να γίνουν κατανοητοί οι δείκτες αυτοί παρατίθενται δύο παραδείγματα:

τετράγωνο.

Ενεργειακή συμπεριφορά κατοικιών με εσωτερική αυλή | 267

εικ_Γ.2.3 Διαγραμματική σύγκριση σκιασμού δύο αυλών με διαφορετικό προσανατολισμό σε ίδιες συνθήκες

εικ_Γ.2.4 Διαστασιολόγηση των εσωτερικών αυλών για αερισμό_Μέσες ανεμικές ταχύτητες ως ποσοστό του ελεύθερου, ανεμπόδιστου ανέμου (%)

Στις αυλές της εικόνας [εικ_Γ.2.3] τα ύψη των

Ενώ γενικά μια τετράγωνη αυλή με μεγάλο aspect ratio

πετριμετρικών χώρων είναι 1,5 φορές το πλάτος της

θα έχει κατά κανόνα μικρό solar shadow index, μερικές

αυλής, ενώ το μήκος της αυλής είναι 2,5 φορές το πλάτος.

φορές η νότια πλευρά έχει σημαντικά διαφορετικό ύψος

Ας υποθέσουμε, λοιπόν, ότι ύψος = 6μ., πλάτος = 4μ. και

από

μήκος = 10μ..

διαφοροποιώντας και τον δείκτη solar shadow index. Άρα,

ότι

οι

υπόλοιπες

πλευρές

της

αυλής,

Τόσο η αυλή που είναι επιμήκης κατά ανατολή-δύση,

ο δεύτερος δείκτης που αφορά την ηλιακή πρόσβαση από

όσο και η αυλή που είναι επιμήκης κατά βορρά-νότο

το νότο θεωρείται σημαντικός, ειδικά σε πιο κρύα κλίματα

έχουν τον ίδιο δείκτη aspect ratio = 4μ. x 10μ. / (6μ.) 2 =

όπου το χειμώνα η ηλιακή ακτινοβολία και θερμότητα

1,15

στην αυλή είναι όχι μόνο επιθυμητές, αλλά αναγκαίες

Ωστόσο,

οι

δείκτες

solar

shadow

είναι

αρκετά

Μια πιθανή κατηγοριοποίηση των εσωτερικών αυλών

διαφορετικοί. Για την αυλή που είναι επιμήκης κατά

προτείνεται από τους G.Z. Brown και Mark Decay στο

ανατολή-δύση, ο δείκτης solar shadow index = 6μ. / 4μ. =

βιβλίο τους Sun, Wind and Light, Architectural Design

1,5. Για την αυλή που είναι επιμήκης κατά βορρά-νότο, ο

Strategies, ανάλογα με τις διαστάσεις τους και τον

δείκτης solar shadow index = 6μ. / 10μ. = 0,6.

προσανατολισμό τους σε σχέση με την κίνηση του αέρα

Βλέπουμε, λοιπόν, ότι στην πρώτη περίπτωση ο δείκτης

και την επακόλουθη διαμόρφωση συνθηκών άνεσης σε

solar shadow index είναι μεγαλύτερος από ότι στην

αυτές. Η κατηγοριοποίηση αυτή διαχωρίζει τις αυλές σε

δεύτερη, με αποτέλεσμα η πρώτη αυλή να δέχεται

δύο κατηγορίες. [εικ_Γ.2.4]

λιγότερο ήλιο τα μεσημέρια του χειμώνα από ότι η δεύτερη.

Ενεργειακή συμπεριφορά κατοικιών με εσωτερική αυλή | 269

εικ_Γ.2.5 Προοπτική τομή_Ψηλή και κλειστή αυλή (15ος αιώνας), Jaisalmer, Ινδία

Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν εκείνες όπου η κίνηση

κατοικίες που κοιτούν προς τα νότια, ο ήλιος διαπερνά την

του αέρα είναι επιθυμητή (με μικρότερες βέβαια

αυλή το χειμώνα, ενώ το καλοκαίρι η πορεία του ήλιου

ταχύτητες σε σχέση με τις ταχύτητες στο εξωτερικό της

είναι ακριβώς πάνω από τα κεφάλια μας και πάνω από

κατοικίας) και για το λόγο αυτό είναι χαμηλές, πλατιές και

την οροφή, οπότε υπάρχει σκιά. Για να επιτύχουμε αυτό

διαπερατές. Στη δεύτερη κατηγορία, είναι επιθυμητή η

το αποτέλεσμα, το νότιο τμήμα της κατοικίας θα πρέπει να

προστασία από τον έντονο άνεμο, και για το λόγο αυτό

κτίζεται

είναι αρκετά ψηλές και κλειστές με μικρή αναλογία

προκειμένου να μην διακόπτει το χειμερινό ήλιο». |Σωκράτης,

μήκους - πλάτους. [εικ_Γ.2.5]

Xenofon, Memorabitia, ΙΙΙ, viiii, 8f.|

χαμηλότερο

από

ότι

το

βόρειο

τμήμα,

Επομένως, ανοίγοντας την αυλή

Δημιουργώντας μια αυλή αρκετά μεγάλη για να

στα νότια ή μειώνοντας το ύψος της κατοικίας στη νότια

ευνοηθεί η κίνηση του αέρα το καλοκαίρι, δημιουργείται

πλευρά επιτυγχάνεται περισσότερη ηλιακή πρόσβαση

ταυτόχρονα το πρόβλημα της καλοκαιρινής σκίασης της

στην αυλή το χειμώνα. Ψηλές και στενές αυλές είναι

αυλής,

άλλες

περισσότερο κατάλληλες σε θερμά-ξηρά κλίματα όπου η

στρατηγικές όπως βλάστηση, περιμετρικές στοές και

αυτοσκίαση είναι επιθυμητή, τα κτίρια κτίζονται σε πυκνό

ημιυπαίθριους χώρους γύρω από την αυλή, ακόμα και με

ιστό, είναι κλειστά κατά τη διάρκεια της ημέρας και οι

μη μόνιμα ολικά ή μερικά, οριζόντια ή κάθετα σκίαστρα.

ζεστοί εξωτερικοί άνεμοι που μεταφέρουν σκόνη είναι

πρόβλημα

που

αντιμετωπίζεται

με

Στα ζεστά κλίματα όπου ο αερισμός είναι επιθυμητός, ο προσανατολισμός

της

αυλής

κατά

45˚

από

την

ανεπιθύμητοι. «Σε

κάθε

περίπτωση,

μέσα

σε

μια

αυλή,

τα

κατεύθυνση των επικρατούντων ανέμων μεγιστοποιεί τον

χαρακτηριστικά του ανέμου (ταχύτητα, ροή, ποιότητα

επιθυμητό αέρα στην αυλή και τον διασταυρούμενο

κτλ.) εξαρτώνται από την αναλογία ανάμεσα στο ύψος του

αερισμό στην κατοικία.

κτιρίου (των περιμετρικών κτιρίων) και το μήκος της

Στα ψυχρότερα κλίματα, μικρές αυλές προστατεύουν

αυλής στην τομή κατά μήκος της ροής του αέρα-ανέμου.

καλύτερα έναντι του εξωτερικού αέρα, αλλά θα πρέπει να

Τα

χαρακτηριστικά

του

είναι

δευτερευόντως

είναι αρκετά πλατειές στην κατεύθυνση βορρά-νότου

επηρεασμένα από τις αναλογίες στην κάθετη στον άνεμο

ώστε να δέχονται τον ήλιο το χειμώνα. Σημαντικό είναι ότι

κατεύθυνση. Τα κτίρια δημιουργούν μια ζώνη προστασίας

η ηλιακή πρόσβαση είναι επιθυμητή και για την αυλή

που συμβάλλει στη μείωση της ταχύτητας του ανέμου και

αυτή καθ’εαυτή αλλά και για τις πλευρές της κατοικίας

της αποφυγής πρόκλησης αυξημένης ανατάραξης, το

προς την αυλή, γεγονός που οδηγεί σε διαφορετική

μέγεθος της οποίας είναι αποτέλεσμα του ύψους και του

αντιμετώπιση του ύψους κάθε πλευράς της αυλής. «Σε

πλάτους τους. Ενεργειακή συμπεριφορά κατοικιών με εσωτερική αυλή | 271

Εκτός από τις διαστάσεις και τον προσανατολισμό της

«Η εκμετάλλευση της μεγάλης θερμικής μάζας των

αυλής, σημαντικό ρόλο στην κίνηση του εξωτερικού αέρα

υλικών για την επίτευξη ικανοποιητικών συνθηκών

μέσα στην αυλή παίζει και η κλίση της οροφής. Στις

θερμικής άνεσης παρατηρείται τόσο στην παραδοσιακή

κατοικίες με αυλή διαπιστώνονται δύο περιπτώσεις. Στην

αρχιτεκτονική περιοχών με πολύ ζεστό κλίμα, όσο και στις

πρώτη δεν υπάρχει οροφή, αλλά επίπεδα βατά δώματα,

παραδοσιακές κατοικίες περιοχών με πολύ ψυχρό κλίμα.

ενώ στην δεύτερη, η οροφή έχει κλίση προς στην αυλή

Σε ερημικά κλίματα, όπου οι θερμοκρασίες είναι

ώστε να βοηθά στην απομάκρυνση του νερού. Στην

εξαιρετικά υψηλές κατά τη διάρκεια της ημέρας και πολύ

δεύτερη περίπτωση η κλίση της οροφής επιτρέπει στην

χαμηλές κατά τη διάρκεια της νύχτας, συναντώνται

καλύτερη διείσδυση του νυχτερινού αέρα από τον ουρανό

παραδοσιακά κτίρια με τοίχους μεγάλου πάχους από

στην αυλή, ωστόσο όταν η κλίση είναι έντονη δημιουργεί

πλιθιά ή πέτρα, οι οποίοι λειτουργούν ως αποθήκες

περισσότερο σκιασμό στην αυλή που μπορεί να είναι

θερμότητας. Κατά τη διάρκεια της θερμής ημέρας η ροή

ανεπιθύμητος.

θερμότητας

από

το

εξωτερικό

στο

εσωτερικό

Όσον αφορά στα υλικά των τοιχωμάτων της κατοικίας

επβραδύνεται και κατά τη διάρκεια των ψυχρότερων

με αυλή παρατηρείται ότι γίνεται εκτεταμμένα η χρήση

ωρών, ένα τμήμα θερμότητας που έχει εγκλωβιστεί στους

περιβλημάτων μεγάλης θερμικής μάζας που ευνοούν την

τοίχους

διατήρηση σταθερής θερμοκρασίας στο εσωτερικό της

χώρους. Η πολύ χαμηλή θερμική αγωγιμότητα και η

κατοικίας. Διαθέτουν μεγάλη θερμική χωρητικότητα και

μεγάλη θερμοχωρητικότητα των ωμόπλινθων επιτρέπει

παρουσιάζουν χρονική υστέρηση στην επανεκπομπή της

την απορρόφηση έως και του 80 % της εξωτερικής

θερμότητας που συσσωρεύουν. (συνηθέστερα η χρονική

θερμότητας και τη μετάδοση μόνο του 20% στο

υστέρηση φθάνει τις 8-10 ώρες) Κατά αυτό τον τρόπο,

εσωτερικό, και επιδρά σημαντικά στην θερμική άνεση

αποθηκεύουν την δροσιά την νύχτα και την διαχέουν κατά

τόσο κατά τους χειμερινούς όσο και κατά τους

τη διάρκεια της επόμενης ημέρας. Παράλληλα, κατά τη

καλοκαιρνούς μήνες.

απελευθερώνεται

προς

τους

εσωτερικούς

διάρκεια της ημέρας, συσσωρεύοντας την εξωτερική

Η βαριά κατασκευή αποθηκεύει θερμότητα και έχει ως

υπερβολική θερμότητα, καταφέρνουν να διατηρούν την

αποτέλεσμα τη μικρή διακύμανση της θερμοκρασίας

εσωτερική θερμοκρασία σταθερή έως το απόγευμα, που

στους εσωτερικούς χώρους. Κατά αυτόν τον τρόπο,

η χωρητικότητά τους έχει εξαντληθεί και αρχίζουν να

θεωρητικά, υπάρχει δυνατότητα δροσισμού με χρήση

επανεκπέμπουν τη θερμότητα προς την αυλή και προς το

μόνο νυχτερινού αερισμού.

εσωτερικό. Ενεργειακή συμπεριφορά κατοικιών με εσωτερική αυλή | 273

Ωστόσο, σε εύκρατα κλίματα, όπου κατά την διάρκεια της

χρώματα των εξωτερικών επιφανειών, η χρήση ηλιακών

νύχτας, οι εξωτερικές θερμοκρασίες είναι μέσα στα όρια

χώρων και πηγών θέρμανσης αποσκοπούν στην θερμική

της θερμικής άνεσης, η μεγάλη θερμική μάζα επιδρά

άνεση των κατοίκων κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Η

αρνητικά στην δυνατότητα δροσισμού. Όταν οι εξωτερικές

κατασκευή

θερμοκρασίες μειώνονται, οι εσωτερικές μπορεί να

καθυστέρηση

παραμένουν σχετικά υψηλές εξαιτίας της θερμότητας που

θερμοκρασιών. Επίσης, οι παραδοσιακές ισπανικές

έχει αποθηκευτεί στην μάζα των τοιχοποιιών. Έτσι, εάν

κατοικίες του 18ου αιώνα έχουν επίσης κατασκευή από

δεν

που

γρανίτη στο ισόγειο ενώ στον όροφο χρησιμοποιούνται

περιβάλλονται από στοιχεία με μεγάλη θερμική μάζα

πλίνθοι. Οι κατοικίες αυτές έχουν μεγάλη ικανότητα

μπορεί να παρουσιάζονται θερμότεροι από αντίστοιχους

εξομάλυνσης

χώρους

θερμοκρασίας, λόγω της μεγάλης θερμικής μάζας των

υπάρχει

με

επαρκής

ελαφριά

αερισμός,

κατασκευή,

οι

χώροι

που

έχουν

και

μεγαλύτερη δυνατότητα αερισμού.[...]

παρέχει

κάποια

της

των

θερμική

εμφάνισης

διακυμάνσεων

μόνωση

των

της

και

χαμηλών

εξωτερικής

δομικών στοιχείων. Τέλος, σε οικισμούς της Αδριατικής

Η μεγάλη θερμοχωρητικότητα και η θερμική αδράνεια

χρησιμοποιείται αποκλειστικά η πέτρα ως δομικό υλικό με

των τοιχοποιών από πέτρα, έχουν έντονη επίδραση στην

μεγάλη θερμοχωρητικότητα, ενώ στην παραδοσιακή

δυνατότητα

στη

αρχιτεκτονική της Ρουμανίας χρησιμοποιούνται υλικά

διακύμανση των εσωτερικών θερμοκρασιών κατά τους

κατασκευής που παρέχουν θερμομόνωση, όπως το ξύλο,

χειμερινούς μήνες. Η θερμότητα που προέρχεται από την

και υλικά με μεγάλη θερμική αδράνεια, όπως οι

ηλιακή

ωμόπλινθοι και οι οπτόπλινθοι.

αποθήκευσης

ακτινοβολία,

θερμότητας,

αποθηκεύεται

στους

και

τοίχους

μεγάλου πάχους και εκπέμπεται κατά τη διάρκεια της

Το κυριότερο μειονέκτημα της βαριάς κατασκευής είναι

νύχτας, βοηθάει στην μείωση της ανάγκης για θέρμανση.

ότι οι χώροι που περιβάλλονται από υλικά με μεγάλη

Γενικότερα, στις περιοχές που έχουν πολύ

ψυχρούς

θερμική μάζα θερμαίνονται με αργό ρυθμό. Έτσι, κατά τον

χειμώνες γίνεται χρήση τοιχοποιών μεγάλου πάχους από

χειμώνα, οι χώροι αυτοί διατηρούν μια ψυχρή αίσθηση

πέτρα ή από πλιθιά, που έχουν μεγάλη θερμική μάζα και

και

βοηθούν στην συλλογή, την αποθήκευση και την διανομή

περιβάλλονται από τοιχοποιίες κατασκευασμένες με

της θερμότητας.

πέτρα. Για το λόγο αυτό, στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική

απαιτούν

συνεχή

θέρμανση,

ιδιαίτερα

όταν

Για παράδειγμα, η παραδοσιακή κατοικία στον βορρά

πολλών περιοχών της γης με ψυχρό κλίμα παρατηρείται η

της Πορτογαλίας έχει χαρακτήρα που στοχεύει στην

κάλυψη τμήματος ή όλων των εσωτερικών επιφανειών

θέρμανση. Η βαριά κατασκευή από γρανίτη, τα σκούρα

των χώρων διαβίωσης με ξύλο. Ενεργειακή συμπεριφορά κατοικιών με εσωτερική αυλή | 275

Εκτός από τα πατώματα και τα ταβάνια, πραγματοποιείται

το χειμώνα, ενώ οι βόρειοι που κατά το μεγαλύτερο μέρος

και κάλυψη με ξύλο στις τοιχοποιίες».

της ημέρας βρίσκονται υπό σκιά, προτιμούνται το

| Αινείας Οικονόμου [2007],

καλοκαίρι. Τέλος, υπάρχουν πάντα και εξαιρέσεις αφού

σσ. 521-524|

Στις περισσότερες περιπτώσεις, όταν οι κατοικίες

για παράδειγμα σε κατοικίες με ψηλές βαθειές αυλές, το

περιλαμβάνουν εκτός από το ισόγειο και ορόφους, το

επίπεδο της αυλής μαζί με τα χαμηλά επίπεδα

ισόγειο

χώρους

χρησιμοποιούνται το καλοκαίρι, αφού είναι πιο δροσερά

διαβίωσης, ενώ τα καλοκαιρινά δωμάτια βρίσκονται στον

λόγω της μειωμένης εισροής του ήλιου εκεί. Αντίθετα, τα

όροφο. Αυτό αντικατοπτρίζεται και στην κατασκευή της

υψηλότερα επίπεδα που έχουν πιο άμεση έκθεση στον

κατοικίας.

ήλιο είναι πιο θερμά και χρησιμοποιούνται το χειμώνα.

περιλαμβάνει

Το

ισόγειο

τους

χειμερινούς

χαρακτηρίζεται

από

βαριά

κατασκευή με πέτρινες τοιχοποιίες ή ωμές πλίνθους και

Τα ανοίγματα των χώρων ανάμεσα στις πλευρές της

λιγοστά, μικρά ανοίγματα, ενώ συχνά έχει μικρότερο

αυλής μπορούν να αυξήσουν την ταχύτητα του αέρα που

ύψος με αποτέλεσμα τη μείωση του όγκου του αέρα που

περνά διαμέσου τους. Ωστόσο, για να επιτευχθεί αυτό θα

πρέπει να θερμανθεί. Αντίθετα, ο όροφος της κατοικίας

πρέπει να υπάρχουν κατάλληλα τοποθετημένα ανοίγματα

κατασκευάζεται από ελαφριές ξυλόπηκτες τοιχοποιίες με

εισροής του αέρα, που να εκμεταλλεύονται τους

πλήρωση από ωμές πλίνθους, και συχνά έχει μεγαλύτερο

επικρατούντες ανέμους, και ανοίγματα διαφυγής του

ύψος από το ισόγειο. Με αυτό τον τρόπο, παρέχεται η

ανακυκλωμένου εισαχθέντος αέρα.

δυνατότητα ύπαρξης περισσότερων και μεγαλύτερων

Στο επίπεδο του ισογείου, συνήθως τα ανοίγματα γύρω

ανοιγμάτων, και συνεπώς η δυνατότητα διαμπερούς

από την αυλή είναι αρκετά και μεγάλα σε μέγεθος, σε

αερισμού στα καλοκαιρινά δωμάτια. Ακολουθώντας αυτή

αντίθεση με τα εξωτερικά ανοίγματα προς το δρόμο, τα

την τακτική, επιτυγχάνεται σταθερή θερμοκρασία χωρίς

οποία είναι ελάχιστα, μικρού μεγέθους και τοποθετούνται

απώλειες στο ισόγειο, καθιστώντας το ιδανικό για

σε μεγάλο ύψος. Με αυτό τον τρόπο εξυπηρετούνται με

χειμερινή χρήση. Αντίθετα, το καλοκαίρι, τα δωμάτια του

τον καλύτερο δυνατό τρόπο οι δύο βασικές λειτουργίες

ορόφου

που πρέπει να επιτελούν τα ανοίγματα σε κάθε κατοικία:

προτιμώνται

αφού

παρέχουν

δυνατότητα

δροσισμού από αερισμό.

τον φυσικό ηλιασμό και φυσικό αερισμό. Από τα μεγάλα

Βέβαια, ανάλογα με τις διαστάσεις της αυλής και τον

ανοίγματα της αυλής, εισέρχεται το φυσικό φως άπλετο

αριθμό των ορόφων, παρατηρείται το φαινόμενο της

στους χώρους, και παράλληλα, κατά τον απογευματινό

διεποχικής χρήσης των χώρων της κατοικίας και σε

διαμπερή αερισμό επιτρέπεται στον αέρα από την αυλή

οριζόντιο επίπεδο. Συνήθως οι νότιοι χώροι που δέχονται

να εισέρχεται στους χώρους.

την περισσότερη ηλιακή ακτινοβολία χρησιμοποιούνται Ενεργειακή συμπεριφορά κατοικιών με εσωτερική αυλή | 277

εικ_Γ.2.6 Φωτογραφία_Mashrabiya στην κατοικία Al-Suheine house

Τα εξωτερικά, μικρά και ψηλά τοποθετημένα ανοίγματα

«Αποτελούνται από λωρίδες ξύλου ημικυκλικής διατομής

αποτρέπουν την μη επιθυμητή θέαση από το δρόμο και

πλάτους 1 εκ. με κενά επιφάνειας 1 τετ. εκ. ενδιάμεσα. Η

ταυτόχρονα λόγω της θέσης τους αποτελούν δίοδο

καμπύλη επιφάνεια των ξύλινων λωρίδων βοηθάει στη

διαφυγής για το θερμό αέρα των χώρων, συμβάλλοντας

μείωση της θάμβωσης, ενώ η διανομή του φωτισμού

στον αερισμό τους.

πάνω στα καμπύλα τμήματα είναι πολύ πιο ομαλή από ότι

Στο επίπεδο των ορόφων, παρατηρούνται μεγάλα

σε λωρίδες με έντονες γωνίες. Αυτά τα χαρακτηριστικά

ανοίγματα και στις εσωτερικές και εξωτερικές όψεις, που

των διαστάσεων δίνουν μια συνολική επιφάνεια των

εξυπηρετούν τον διασταυρούμενο αερισμό των χώρων.

κενών, που είναι ελεύθερη για αερισμό και φυσικό

Ωστόσο, για την προστασία τους από την άμεση έκθεση

φωτισμό, ίση με το 50% του συνολικού ανοίγματος. Τα

στον ήλιο, που σημειωτέον ότι είναι μεγαλύτερου βαθμού

πλαίσια αυτά τοποθετούνται σε απόσταση από το

από την αντίστοιχη έκθεση των ανοιγμάτων του ισογείου,

άνοιγμα και είναι κατά 20 εκ. χαμηλότερα από το ύψος

διαθέτουν διατάξεις με μορφή πλέγματος, συνήθως

του». | Αινείας Οικονόμου [2007], σσ. 437-438|

κατασκευασμένες από ξύλινα στοιχεία μικρού πάχους.

Αξιοπρόσεκτο είναι το ότι αν οι διατομές ήταν

Αυτές οι ηλιοπροστατευτικές διατάξεις φιλτράρουν και

ορθογώνιες

διαχέουν την άμεση ηλιακή ακτινοβολία, δημιουργώντας

ανακλαστικές

ταυτόχρονα πολύ ενδιαφέροντα οπτικά αποτελέσματα.

ενοχλητική αντηλιά, λόγω της ανακλαστικότητας από την

Εκτός αυτού, διασφαλίζουν την ιδιωτικότητα καλύπτοντας

μια μεριά και της έντονης αντίθεσης φωτός και σκιάς

τα

παράλληλα

μεταξύ της ακμής του ξύλου και του κενού από την άλλη.

επιτρέπουν τη θέαση από μέσα προς τα έξω. Λειτουργούν

Πέρα, λοιπόν, από την ομαλή εισροή του φωτός

επίσης θετικά ως προς τη διαμόρφωση συνθηκών άνεσης

επιτρέπουν και τον φυσικό αερισμό του χώρου, αφού οι

στο εσωτερικό, αφού μειώνουν την αντανάκλαση του

ξύλινες διατομές απορροφούν την υγρασία του αέρα που

φωτός και τη θερμοκρασία του αέρα, ρυθμίζουν και

τις διαπερνά ψυχραίνοντάς τον.

ανοίγματα

των

παραθύρων,

ενώ

υγραίνουν τον αέρα που εισέρχεται στο εσωτερικό.

τα

πετάσματα

επιφάνειες

και

θα

είχαν θα

επίπεδες

σχηματίζονταν

«Στην παραδοσιακή κατοικία της τουρκοκρατίας, οι

Τα πιο εντυπωσιακά πανέλα είναι αυτά των αραβικών

διατάξεις αυτές ονομάζονται kafes και κάλυπταν τη μισή

χωρών, τα λεγόμενα mashrabiya. [εικ_Γ.2.6] Πρόκειται για

επιφάνεια του ανοίγματος. Έτσι, υπήρχε η δυνατότητα

ξύλινα

κατακόρυφης μετακίνησης και ρύθμισής τους.

σκαλιστά

διάτρητα

πετάσματα

που

χρησιμοποιούνται είτε ως επιφάνειες πλήρωσης είτε ως επιφάνειες κάλυψης των παραθύρων της κατοικίας. Ενεργειακή συμπεριφορά κατοικιών με εσωτερική αυλή | 279

εικ_Γ.2.7 Φωτογραφία_Claustrum σε κατοικίες στο Oman

Διατάξεις ηλιοπροστασίας που αποτελούνται από

για

ένα

πλέγμα

από

μικρούς

αεραγωγούς

οριζόντια κινητά ή μη στοιχεία, ενσωματωμένες στα

κατασκευασμένους από γύψο, που επιτρέπουν την

κατακόρυφα

ομοιόμορφη κατανομή της ροής του αέρα, παρέχουν

ανοίγματα,

επιτρέπουν

την

μερική

ανακατεύθυνση της άμεσης και την είσοδο ποσοστού της

ασφάλεια

ανακλώμενης ακτινοβολίας στο βάθος του χώρου,

Χρησιμοποιούνται συνήθως στο ψηλότερο τμήμα των

αποτρέποντας όμως την θάμβωση. Αναφέρεται ότι τα

τοίχων προκειμένου να διευκολύνεται η διάχυση του

ξύλινα παντζούρια που χρησιμοποιούνται στη Νότια

θερμού αέρα. Έντονη εφαρμογή βρίσκουν στους τοίχους

Ευρώπη επιτρέπουν την είσοδο του φυσικού φωτός στον

των υμιυπαίθριων προς την αυλή χώρων takhtaboosh και

εσωτερικό χώρο, κυρίως με την μορφή της ανακλώμενης

maqa’ad. Οι χώροι αυτοί, όπως έχει προαναφερθεί στο

από το εξωτερικό έδαφος ακτινοβολίας. Με αυτές τις

δεύτερο κεφάλαιο, περιλαμβάνουν μια καθιστική περιοχή

διατάξεις επιτυγχάνεται μια σχετική ομοιογένεια φυσικού

και τοποθετούνται στο ισόγειο και όροφο αντίστοιχα.

φωτισμού στο εσωτερικό ενός χώρου. Τέλος, ένα μεγάλο

Βρίσκονται πάντα υπό σκιά και παράλληλα επωφελούνται

πλεονέκτημα

διατάξεων

της κίνησης του αέρα μέσα από τα claustra που

ηλιοπροστασίας είναι η δυνατότητα οπτικής επαφής με το

δημιουργούν μια αίσθηση δροσιάς. Στην περίπτωση του

εξωτερικό περιβάλλον όταν ο χρήστης βρίσκεται κοντά

takhtaboosh, ο χώρος αυτός είτε βρίσκεται μεταξύ της

στο άνοιγμα, ενώ αντίθετα ένας εξωτερικός παρατηρητής

εσωτερικής αυλής και του εξωτερικού δημόσιου χώρου,

δεν μπορεί να διακρίνει το εσωτερικό του χώρου. Αυτή η

είτε μεταξύ της εσωτερικής αυλής και της δεύτερης

δυνατότητα εντείνεται στην περίπτωση των κινητών

μεγαλύτερης αυλής σε μεγάλες κατοικίες. Και στις δύο

στοιχείων που μπορούν να περιστραφούν γύρω από

περιπτώσεις όμως, η εσωτερική αυλή είναι περισσότερο

άξονα και τα οποία χρησιμοποιούνται κυρίως για την

σκιασμένη με αποτέλεσμα να δημιουργείται συνεχής

ρύθμιση

κίνηση του θερμού αέρα από έξω προς την δροσερή

της

εφαρμογής

έντασης

του

τέτοιων

νυχτερινού

αερισμού-

δροσισμού». | Αινείας Οικονόμου [2007], σσ. 437-438|

και

έχουν

μια

καλή

αισθητική

αξία.

αυλή. Αυτή η ροή αέρα δημιουργεί αίσθημα δροσιάς.

Μια άλλη ευρέως γνωστή και χρησιμοποιούμενη διάταξη πλέγματος είναι τα claustra. [εικ_Γ.2.7] Πρόκειται

Ενεργειακή συμπεριφορά κατοικιών με εσωτερική αυλή | 281

Οι

χώροι

takhtaboosh

και

maqa’ad

αποτελούν

παραδείγματα ημιυπαίθριων χώρων γύρω από την

προστίθενται στην ύγρανση του αέρα. Το

νερό

εμφανίζεται

είτε

στάσιμο

σε

μεγάλες

εσωτερική αυλή. Η αποτελεσματικότητα των χώρων

επιφάνειες στο έδαφος της αυλής, είτε σε ροή σε

αυτών, όπως και όλων των μορφών ημιυπαίθριων χώρων

συντριβάνια ή συστήματα selsebil. Σε κάθε περίπτωση

που εμφανίζονται ανά χώρα γύρω από τις εσωτερικές

επιτυγχάνεται εξάτμισή του κατά τη διάρκεια της ημέρας

αυλές (iwan, eyvan, liwan, talar, loggia, στοά, περιστύλιο,

λόγω της υψηλής θερμοκρασίας, και επομένως φυσικός

χαγιάτι, γαλαρία, κτλ.), έγκειται στο γεγονός ότι

δροσισμός. Η βλάστηση μπορεί να διαχωριστεί σε τρεις

βρίσκονται τις περισσότερες ώρες της ημέρας υπό σκιά

βασικές κατηγορίες φυτών:

ανεξάρτητα από την εποχή και είναι ανοικτές προς το

Α. Σε ψηλά δένδρα με πυκνό φύλλωμα που προσφέρουν

περιβάλλον της αυλής. Tα χαρακτηριστικά αυτά επιδρούν

σκιά, μειώνουν την θερμοκρασία στην αυλή και αλλάζουν

στην δημιουργία άνετων θερμικών συνθηκών στους

την κατεύθυνση του αέρα.

χώρους αυτούς, που σε συνδυασμό με το γεγονός ότι διαθέτουν μετατρέπουν

και

μέγιστο

στους

πιο

φυσικό

φωτισμό,

ευχάριστους

χώρους

τους των

κατοικιών με εσωτερικές αυλές. Βέβαια, οι λειτουργίες που επιτελούνται στους χώρους αυτούς συχνά επεκτείνονται και στην αυλή, όπου με τη βοήθεια της φύτευσης και του νερού βελτιώνεται

Β. Σε χαμηλή φύτευση που μειώνει τη θερμοκρασία στην επιφάνεια της αυλής και αποδυναμώνει την έντονη προσπίπτουσα ηλιακή ακτινοβολία. Γ. Σε αναρριχητικά φυτά που δημιουργούν ένα δροσερό περίβλημα στις επιφάνειες του κτιρίου, καθυστερώντας την εισχώρηση θερμότητας στο εσωτερικό του. Αντίθετα από τα χαμηλά και τα αναρριχητικά φυτά, τα

δραστικά το μικροκλίμα της. Πιο συγκεκριμένα, οι

δέντρα

δημιουργούν

ένα

περίβλημα-κάλυμμα

που

πράσινες επιφάνειες αντανακλούν και απορροφούν τις

αντικαθιστά τον ουρανό στην κατά τα άλλα ανοικτή αυλή,

ηλιακές ακτίνες και μειώνουν την θερμότητα, ενώ η

για αυτό η χρήση τους πρέπει να γίνεται με κριτήριο την

παρουσία του νερού επιδρά σημαντικά στο δροσιμό της

επιθυμητή ολική ή μερική σκίαση της αυλής κατά τις

αυλής από εξάτμιση Ακόμα, η βλάστηση της αυλής μπορεί

διάφορες χρονικές φάσεις της ημέρας και του έτους.

να παράγει ένα ποσοστό υγρασίας από διαπνοή που

Ενεργειακή συμπεριφορά κατοικιών με εσωτερική αυλή | 283

Όσον αφορά στη χρήση τους για ολική σκίαση, τα

ώστε να λειτουργεί συμπληρωματικά με την βασική αρχή

δέντρα έχουν το πλεονέκτημα να επιτρέπουν στον αέρα

λειτουργία της αυλής. Ο ρόλος της πρέπει να είναι

να περνά ανάμεσά τους. Τα χαμηλότερα φύλλα τους

ενισχυτικός και όχι αναιρετικός.

παραμένουν δροσερά στη σκιά και επομένως εκπέμπουν

Στην ομαλή λειτουργία της βασικής αρχής της αυλής,

λίγη θερμότητα στο έδαφος της αυλής. Ταυτόχρονα

παίζουν σημαντικό ρόλο ακόμα και τα υλικά του δαπέδου

απορροφούν μέρος της σκόνης. Σε αντίθεση με ολικά

της αυλής, όπως επίσης και οι ιδιότητες των επιφανειών

οριζόντια σκίαστρα όπως τα toldo, τα δέντρα πλεονεκτούν

των τοίχων της αυλής. Για παράδειγμα, πορώδη τούβλα

γιατί επιτρέπουν την διείσδυση του αέρα. Παρ’ όλα αυτά,

και πλάκες με ψέκασμα νερού το καλοκαίρι μπορούν να

τη νύχτα δυσχεραίνουν την εκπομπή της θερμότητας του

απορροφήσουν υγρασία που με τη σταδιακή εξάτμιση θα

επιπέδου της αυλής προς τον ουρανό, σε αντίθεση με τα

δροσίσουν την αυλή σε μεγάλο βαθμό. Αντίστοιχα, υλικά

toldo που έχουν τη δυνατότητα απομάκρυνσης τη νύχτα.

όπως η πέτρα, τα ψημένα τούβλα, ασβεστολιθικά

Γενικά είναι δυνατόν, εκτεταμμένη και πυκνή φύτευση

πετρώματα ή ο ασβέστης που δεν προκαλούν ανακλάσεις

να οδηγήσει σε κρύο και υγρό περιβάλλον στο επίπεδο

της ηλιακής ακτινοβολίας και έντονη διάχυση φωτός στην

της αυλής, περιβάλλον που ενδεχομένως να μην είναι

αυλή, προτιμούνται για τους τοίχους.

άνετο, ειδικά κατά τους πιο κρύους μήνες. Για το λόγο αυτό, η χρήση της βλάστησης θα πρέπει είναι κατάλληλη

Ενεργειακή συμπεριφορά κατοικιών με εσωτερική αυλή | 285

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Γ]

ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΚΑΤΟΙΚΙΩΝ ΜΕ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΑΥΛΗ 3. ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΣΕ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΜΕ ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΑΥΛΕΣ

εικ_Γ.3.2 Διαγραμματική λειτουργία πύργου ανέμου

εικ_Γ.3.1 Φωτογραφία_Πύργος ανέμου, Yazd, Ιράν

εικ_Γ.3.3 Τύποι κατάληξης ανεμόπυργων

εικ_Γ.3.4 Διαγραμματική λειτουργία πύργου ανέμου με παρουσία νερού – σε συνδυασμό με εισαγωγή αέρα από δίοδο στο έδαφος

3. ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΣΕ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΜΕ ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΣ ΑΥΛΕΣ

μπορεί να αλλάξει εύκολα ανοίγοντας ή φράσσοντας τα ανοίγματα αυτά, ανάλογα με τις εκάστοτε απαιτήσεις

αερισμού, παρουσία ή απουσία εξωτερικού αέρα. Η Στις χώρες και τα κλίματα που εξετάστηκαν σε αρκετές

λειτουργία του συνίσταται στις διαφοροποιήσεις της

περιπτώσεις παράλληλα με την χρήση της εσωτερικής

θερμοκρασίας του αέρα χωρίς διαφοροποίηση στην

αυλής υιοθετούνται και άλλα συστήματα που έχουν ως

σχετική υγρασία του. Αυτή η διαδικασία αναφέρεται ως

στόχο την βελτίωση του μικροκλίματος της κατοικίας και

«λογική ψύξης» (sensible cooling).

την

δημιουργία

συνθηκών

άνεσης

σε

αυτή.

Τα

Προσθέτωντας νερό στο σύστημα του ανεμόπυργου

σημαντικότερα είναι οι πύργοι ανέμου (wind catchers), οι

υπάρχει

ανεμοσυλλέκτες (badghir), οι πύργοι δροσισμού (cooling

δροσισμός

towers), τα συστήματα malqaf σε συνδυασμό με τα

περιλαμβάνει διαφοροποίηση στην σχετική υγρασία του

συστήματα shuksheika.

αέρα. Όταν ο ακόρεστος αέρας έρχεται σε επαφή με το

Οι

πύργοι

ανέμου

[εικ_Γ.3.1]

παγιδεύουν

τους

νερό,

δυνατότητα

το

από

να

εξάτμιση.

τελευταίο

επιτευχθεί Αυτός

εξατμίζεται

επιπρόσθετα ο

δροσισμός

μερικώς

και

επικρατούντες άνεμους το καλοκαίρι, τους οδηγούν προς

θερμοκρασία του αέρα μειώνεται καθώς το περιεχόμενό

τα κάτω και τελικά αφού μειώσουν την θερμοκρασία

του σε ατμούς αυξάνεται. Συνήθως το νερό βρίσκεται στο

τους, τους αναγκάζουν να κυκλοφορήσουν στην κατοικία.

χαμηλότερο μέρος του πύργου στο ισόγειο ή υπόγειο,

[εικ_Γ.3.2] Το ψηλότερο τμήμα των πύργων προεξέχει από

ώστε να δροσίζει τον αέρα πριν εισέλθει στους

την οροφή ενώ το χαμηλότερο φθάνει μέχρι το υπόγειο

εσωτερικούς χώρους της κατοικίας. Σε άλλες περιπτώσεις,

της κατοικίας, όπου αυτό υπάρχει, ή το ισόγειο. Το πάνω

ο πύργος μπορεί να βρίσκεται πιο μακρυά από την

μέρος του πύργου είναι διαμορφωμένο ώστε να δέχεται

κατασκευή και να συνδέεται με αυτή διαμέσου υπόγειου

τον αέρα από την μία, τις δύο, μέχρι και από τις τέσσερεις

τούνελ. Μέσω της άρδευσης, το νερό είναι παρόν στις

κατευθύνσεις, ανάλογα με τις απαιτήσεις και τους

επιφάνειες του τούνελ, επιτρέποντας στον αέρα να

επικρατούντες άνεμους της κάθε περιοχής. Το ύψος του

δροσιστεί σε μεγάλο βαθμό. Μερικές φορές μάλιστα, ένα

πύργου, η θέση του σε σχέση με το κτίριο, το μέγεθος και

μικρό συντριβάνι ή μια λίμνη νερού τοποθετούνται στην

ο αριθμός των ανοιγμάτων του, καθώς και το υλικό

είσοδό του στην κατοικία ώστε να ενισχύσουν τον

κατασκευής του ποικίλλουν και διαφοροποιούνται από

δροσισμό από εξάτμιση. Άλλες φορές, ο ανεμόπυργος

περιοχή σε περιοχή. [εικ_Γ.3.3] Στην κατασκευή του

στο κτίριο συνδυάζεται με εισαγωγή αέρα από δίοδο στο

πύργου υπάρχουν ανοίγματα σε κάθε επίπεδο της

έδαφος και σύνδεσή του με τούνελ, για επίτευξη

κατοικίας και έτσι η κίνηση του αέρα μέσα σε αυτόν

καλύτερου αποτελέσματος. [εικ_Γ.3.4] Ενεργειακή συμπεριφορά κατοικιών με εσωτερική αυλή | 289

εικ_Γ.3.5 Διαγραμματική λειτουργία ανεμοσυλλέκτων για εισαγωγή αέρα από τα εξωτερικά τοιχώματα στο εσωτερικό της κατοικίας

εικ_Γ.3.6 Διαγραμματική λειτουργία πύργων δροσισμού

Ένα συνήθες πρόβλημα που προκύπτει με τους

Οι

ανεμοσυλλέκτες

αποτελούν

κατασκευαστικά

ανεμόπυργους είναι ότι επιτρέπουν στην σκόνη και σε

ενσωματωμένες οριζόντιες υποδοχές που επιτρέπουν την

διάφορους οργανισμούς, όπως έντομα, να εισέλθουν στο

εισροή αέρα μέσα στα εξωτερικά τοιχώματα. Ουσιαστικά

κτίριο. Για την αντιμετώπιση αυτών, χρησιμοποιούνται

πρόκειται για κάποιες εσοχές και κενά στους τοίχους που

προστατευτικά πλέγματα στο πάνω μέρος του πύργου,

επιτρέπουν την κίνηση του αέρα διαμέσου τους. Με αυτό

ενώ δημιουργούνται ακόμα και πύργοι μεγάλου ύψους

τον τρόπο, επιτυγχάνεται ο δροσισμός των εσωτερικών

ώστε να μειώσουν το ποσό της σκόνης που εισέρχεται.

χώρων σε υγρό καιρό. [εικ_Γ.3.5] Στο Μπαχρέιν, το

Ένας άλλος τρόπος για να αφήσουν τη σκόνη έξω από την

Κουβέιτ

κατοικία είναι με την κατασκευή της βάσης του πύργου

εξακολουθούν να παρουσιάζουν έξυπνες εφαρμογές των

μεγαλύτερη από την κορυφή του. Προκαλείται κατά αυτό

ανεμοσυλλεκτών.

και

στην

ανατολική

Σαουδική

Αραβία

τον τρόοπο αύξηση της ροής του αέρα που τελικά μειώνει

Οι πύργοι δροσισμού εμφανίζονται κυρίως στο Ιράν και

την ταχύτητά του στη βάση του πύργου. Έτσι, η σκόνη

στην Αίγυπτο. Πρόκειται για πύργους που παγιδεύουν τον

κατακάθεταιι εκεί σε ειδικά διαμορφωμένες θήκες και δεν

αέρα και τον διοχετεύουν προς το εσωτερικό της

εισέρχεται στο κτίριο. Τέλος, προσανατολίζοντας τα

κατοικίας. Σε πρώτη φάση, καθώς ο άερας κατεβαίνει

ανοίγματα των πύργων προς κατευθύνσεις από όπου

στον πύργο περνά μέσα από ένα στρώμα νερού που

φυσούν άνεμοι χωρίς σκόνη, μειώνονται εύκολα τα

περιέχεται σε πορώδης υποδοχείς από άργιλο. Με αυτό

ποσοστά εισροής σκόνης μαζί με τον εισερχόμενο αέρα

τον τρόπο αυξάνεται η υγρασία του και καθώς συνεχίζει

στην κατοικία.

την καθοδική πορεία, αρχίζει να δροσίζεται και η

Χρήση πύργων ανέμου παραδοσιακά εντοπίζουμε σε

θερμοχωρητική ικανότητά του αυξάνεται. Σε πολλές

θερμές-υγρές κλιματικές ζώνες στο Ιράν, Πακιστάν,

περιπτώσεις, κάτω από τους αργιλώδεις υποδοχείς νερού,

Αραβικά Εμιράτα, Μπαχρέιν, Κουβέιτ με στυλιστικές

υπάρχει ένα στρώμα από ξυλάνθρακα για να απορροφά

βέβαια διαφορές σε κάθε περίπτωση. Πέρα από τους πιο

το νερό που στάζει από τους πορώδεις υποδοχείς. Όταν ο

συμβατικούς πύργους, όπου η είσοδος και η έξοδος του

αέρας περνά μέσα από το στρώμα του ξυλάνθρακα, τα

αέρα ενσωματώνονται σε έναν ενιαίο πύργο, εντοπίζονται

σωματίδια σκόνης του παγιδεύονται εκεί κάνοντάς τον

και περιπτώσεις όπου διαχωρίζονται οι δύο λειτουργίες,

πιο δροσερό. Στην τελική φάση, μια λίμνη από νερό ή ένα

με ξεχωριστό πύργο να δέχεται τους επικρατούντες

συντριβάνι υπάρχουν στην βάση του πύργου ώστε να

ανέμους και διαφορετικό να διοχετεύει τον αέρα έξω από

ξαναδροσίσουν τον αέρα με εξάτμιση ακριβώς πριν την

την κατοικία.

εισαγωγή του στο κτίριο. [εικ_Γ.3.6] Ενεργειακή συμπεριφορά κατοικιών με εσωτερική αυλή | 291

εικ_Γ.3.7 Διαγραμματική λειτουργία malqaf

εικ_Γ.3.8 Φωτογραφία_Malqaf_δεξιά αναπαράσταση malqaf τούρκικου στυλ, Κάιρο

Το σύστημα malqaf [εικ_Γ.3.7] είναι μια παραλλαγή του

φιλτράρει τον αέρα. Ο αέρας που εισάγεται οδηγείται στο

ανεμόπυργου, με το άνοιγμά του προσανατολισμένο προς

κεντρικό τμήμα του qa’a, ψύχεται από ένα συντριβάνι

το βορρά, ώστε να δέχεται τους επκρατούντες άνεμους

στο durqa’a και όταν αρχίζει να αυξάνει θερμοκρασία

αποφεύγοντας της άμεση ηλιακή πρόσβαση στην αυλή ή

τείνει να κινηθεί προς τα πάνω και να εξέλθει μέσα από το

στους καλυμμένους χώρους της κατοικίας. Παγιδεύει τον

ανώτατο τμήμα του κεντρικού πύργου, του shuksheika.

αέρα και τον κατευθύνει στο εσωτερικό, προσφέροντας

Στην κορυφή αυτού υπάρχει ένα φανάρι σχήματος

φυσικό αερισμό. Το βασικό χαρακτηριστικό του malkaf

εξαγωνικού, οκταγωνικού ή κυκλικού με ανοίγματα στις

είναι η κατασκευή που προεξέχει από την οροφή της

πλευρές του. Αυτή η συσκευή επιταχύνει τη ροή του αέρα

κατοικίας και είναι σχεδιασμένη ακριβώς για να παγιδεύει

προς τα πάνω και διευκολύνει την αποβολή του θερμού

τον αέρα. [εικ_Γ.3.8] Για τη σωστή του λειτουργία είναι

αέρα από τον πύργο προς τα έξω.

απαραίτητο να διαθέτει ένα σύστημα για να κλείνει και να

Ενεργειακή συμπεριφορά κατοικιών με εσωτερική αυλή | 293

εικ_Γ.3.9 Φωτογραφία_Αιγυπτιακό salsabil

εικ_Γ.3.10 Κάτοψη και τομές_Malqaf με ενσωματωμένο selsebil και διαφράγματα αέρα, σχέδια του Hassan Fathy

Τέλος, ο θόλος του πύργου είναι μια ελαφριά ξύλινη

ανεμόπυργο, μπορεί και εδώ το σύστημα να ενισχυθεί με

κατασκευή που επιτρέπει στον αέρα να θερμανθεί και

την παρεμβολή ενός salsabil [εικ_Γ.3.9] στην πορεία του

αυξάνει τον κύκλο συναγωγής, δημιουργώντας ρεύματα

εισερχόμενου αέρα, ώστε να εισέλθει ακόμα πιοψυχρός

αέρα στο εσωτερικό ακόμα και όταν ο αέρας είναι

στους κύριους χώρους. [εικ_Γ.3.10]

εντελώς σταματημένος. Τέλος, όπως και στον απλό

Ενεργειακή συμπεριφορά κατοικιών με εσωτερική αυλή | 295

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η λογική της διάταξης των δωματίων μιας κατοικίας γύρω από έναν υπαίθριο χώρο - μια αυλή, μας πηγαίνει πίσω στην αρχή του ανθρώπινου πολιτισμού. Το ενδιαφέρον είναι ότι χρησιμοποιείται και αναπτύσσεται ταυτόχρονα από τελείως διαφορετικές κοινωνίες και εξελίσσεται με διαφορετικούς ρυθμούς και υπόβαθρο (κοινωνικό, πολιτισμικό, θρησκευτικό, ιστορικό, οικονομικό, πολιτικό) από κάθε μία. Η πορεία εξέλιξης της μορφής και της χρήσης του μπορεί να διαφέρει ανάμεσα στους πολιτισμούς που το υιοθέτησαν, αλλά ως ένα βαθμό κατέληξαν όλοι σε εκφράσεις του που εμφανίζουν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά: μορφολογικά, λειτουργικά, θερμικής και ενεργειακής συμπεριφοράς.

Αρχική πρόθεση ήταν να εντοπιστούν οι αλληλεπιδράσεις εκείνες που καθόριζαν ανά περίοδο και περιοχή την μορφή της κατοικίας με αίθριο, ποιες τροποποιήσεις προκαλούσαν στην μορφή της και τελικά τι αντίκτυπο ή τι όφελος είχε η κάθε μετάλλαξη για τους ενοίκους της κάθε κατοικίας μεμονωμένα, αλλά και στο κοινωνικό σύνολο γενικότερα. Ως γεωγραφικό πλαίσιο μελέτης ορίστηκαν οι χώρες της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής [πιν_1], με έμφαση στην Ελλάδα [πιν_2], καθώς ανήκουν σε ένα συγγενικό κλιματικό φάσμα, δηλαδή, παρουσιάζουν χαρακτηριστικά μεσογειακού ή θερμού–ξηρού κλίματος. Σε αυτό το δεδομένο κλιματικό περιβάλλον, η επιτυχημένη και έξυπνη συμπεριφορά του αιθρίου έναντι στις αντίξοες κλιματικές συνθήκες για την εξασφάλιση των απαιτούμενων συνθηκών άνεσης των κατοίκων του, αποτέλεσε και εξακολουθεί να αποτελεί ένα κοινό κομβικό σημείο. Μια από τις βασικές ιδιότητες στις οποίες αποδίδεται η τόσο εκτεταμμένη χρήση του σε όλες αυτές τις χώρες, αλλά κυρίως στις αραβικές χώρες και στην Ισπανία, είναι λοιπόν η θερμική του συμπεριφορά. Για το λόγο αυτό, αναλύθηκαν οι βασικές αρχές αυτής της συμπεριφοράς του, με βάση όλες τις πιθανές παραμέτρους διαφοροποίησής της, σε συνδυασμό με την παρουσίαση και των υπόλοιπων στρατηγικών σχεδιασμού που χρησιμοποιούνται για να ενισχύσουν την αποτελεσματικότητά της στις εν λόγω κλιματικές ζώνες. Οι στρατηγικές αυτές στηρίζονται στην εφευρετικότητα, στην τοπική τεχνογνωσία, στην διαθεσιμότητα των οικοδομικών υλικών και στην προσαρμογή στο εκάστοτε φυσικό περιβάλλον, αντανακλώντας συγχρόνως τις αντιλήψεις και ανάγκες κάθε κοινωνίας στην καθημερινή ζωή. Η στάση μας επομένως, ως αρχιτκέκτονες, απέναντι σε αυτή την μορφή κατοίκησης πρέπει να προέρχεται από κριτική ανάλυση σε πολλά επίπεδα, ώστε να μας οδηγήσει στην επανένταξή του στο λεξιλόγιό μας με τρόπο που να εκπληρώνει τις σύχγρονες απαιτήσεις της κατοίκησης.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ| 299

Στον Ελλαδικό χώρο, τα πρώτα ευρήματα όψιμης μορφής αιθρίου παρουσιάζονται σε κατοικίες στην Πρωτομινωική Κρήτη. Ακολουθούν οι μινωικές κατοικίες, όπου δειλά εμφανίζονται αυλές και φωταγωγοί ανάμεσα στους χώρους για

την παροχή φυσικού φωτισμού και αερισμού, και φθάνουμε στα μινωικά ανάκτορα όπου το αίθριο – κεντρική αυλή γίνεται το κέντρο της σύνθεσής τους, γύρω από την οποία οργανώνονται σε ένα δαιδαλώδες σύστημα οι χώροι των ανακτόρων σε ένα ή δύο επίπεδα πάνω από αυτή. Οι αναλογίες όλων των ορθογώνιων κεντρικών αυτών αυλών είναι αντίστοιχες (πλάτος/μήκος=1/2 περίπου) και ο προσανατολισμός τους ανάλογος (άξονας βορρά-νότου κάθετα στην μικρή πλευρά της αυλής). Η αυλή ως κέντρο της σύνθεσης αποτελεί συδετικό κρίκο όλων των χώρων και χρησιμοποιείται ως χώρος κίνησης ανάμεσά τους αλλά και ως χώρος διεξαγωγής θρησκευτικών τελετών, αθλοπαιδιών

και εορταστικών εκδηλώσεων. Περιμετρικά τμήματα της κεντρικής αυλής αποκτούν τη μορφή στοάς, δημιουργώντας μια μεταβατική προστατευμένη ζώνη κίνησης για τους ανθρώπους ανάμεσα στους χώρους και προστατεύοντας παράλληλα τους χώρους από άμεση ηλιακή έκθεση. Εκτός από την κεντρική αυλή, στα μινωικά ανάκτορα εμφανίζονται και μικρότερες αυλές με περιστύλιο ως τμήμα των ιδιωτικών βασιλικών διαμερισμάτων, όπου πιθανότατα η πρόσβαση να ήταν περιορισμένη σε σχέση με την κεντρική αυλή όπου κυκλοφορούσαν όλοι όσοι διέμεναν και εργάζονταν στα ανάκτορα. Στα μυκηναϊκά ανάκτορα επικρατεί ο τύπος του ισόγειου τριμερούς μεγάρου που περιλαμβάνει το προστώο, τον πρόδρομο και το κυρίως μέγαρο. Κάθε μέγαρο ανοίγεται προς την κεντρική αυλή του ανακτόρου, που τώρα πλέον είναι μικρότερη σε διαστάσεις και περιβάλλεται από τις δύο ή τρεις πλευρές εξ’ ολοκλήρου με στοά. Στην τέταρτη, τη βόρεια, βρίσκεται πάντα το μέγαρο με το προστώο του να συμπληρώνει και να συνεχίζει τις στοές των υπόλοιπων πλευρών. Η είσοδος στο κυρίως ανάκτορο πραγματοποιείται απευθείας με ένα πρόπυλο στην αυλή, σε αντίθεση με τα μινωικά ανάκτορα που η είσοδος στην αυλή θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως λαβυρινθώδης. Το πρόπυλο αυτό, είναι τις περισσότερες φορές απέναντι από το μέγαρο, ενώ οι υπόλοιποι χώροι του ανακτόρου συμπληρώνονται δεξιά και αριστερά από την αυλή, οργανωμένοι σε ένα ενιαίο συγκρότημα πολύ πιο απλό σε κάτοψη από ότι στα μινωικά ανάκτορα. Χαρακτηριστικό είναι ότι η αυλή αποκτά μια άλλη σχέση με το μέγαρο, τον κυρίως δηλαδή λατρευτικό χώρο, με πολύ πιθανή την πραγματοποίηση ιεροτελεστιών που ξεκινούσαν από την εστία του μεγάρου και ολοκληρώνονταν στην αυλή ή και αντίστροφα (γεγονός που αποδεικνύεται από τον βωμό των οικιακών θεοτήτων που συναντάμε στις αυλές αυτών των μεγάρων). Επίσης, ο προσανατολισμός του μεγάρου πάντα προς το νότο, την κατεύθυνση από την οποία δέχεται πάντα φυσικό φως αποδεικνύει την μέριμνα τους για τον φωτισμό του μεγάρου, του κύριου χώρου του παλατιού που προορίζονταν για τα εξέχοντα πρόσωπα, του βασιλιά και του στενού κύκλου του. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ| 301

Η κεντρική αυλή μέχρι την προκλασική Ελλάδα αποτελεί τμήμα κυρίως των ανακτόρων και όχι των απλών κατοικιών, για αυτό αντιμετωπίζεται και με την ανάλογη επιμέλεια και διακοσμητική διάθεση που αρμόζουν σε ένα βασιλικό

παλάτι. Στην προκλασική Ελλάδα, το μέγαρο παραμερίζεται και το αίθριο αρχίζει να επικεντρώνεται στις κατοικίες με τα καθημερινά και τα υπνοδωμάτια διατεταγμένα γύρω της. Αποτελεί κέντρο ζωτικής σημασίας για τους ενοίκους αφού εκεί περνούν το μεγαλύτερο μέρος της καθημερινότητας και της ζωής τους. Είναι ο χώρος που συγκεντρώνει την οικογένεια και στην οποία πραγματοποιούνται όλες οι δραστηριότητές τους από την εργασία και το μαγείρεμα μέχρι τον εορτασμό και την θυσία στους θεούς. Η αυλή περιβάλλεται από τους κλειστούς χώρους της κατοικίας, συχνά όμως παρεμβάλλονται στεγασμένοι χώροι ή γυναικωνίτες για τη νοικοκυρά και τα παιδιά που διευκολύνουν το διαχωρισμό

των ασχολιών ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες. Ένας διαχωρισμός που αποτελούσε επιταγή για τα κοινωνικά δεδομένα της εποχής. Η ακμή του ελληνικού πολιτισμού κατά τους 5ο και 4ο π.Χ. αιώνες και η αλλαγή στη νοοτροπία των Αθηναίων έχει άμεση επιρροή στην εξελικτική πορεία της τυπολογίας του αιθρίου. Η αυλή με περιστύλιο εκλαμβάνεται ως η ύψιστη αρχιτεκτονική διαμόρφωση στην οποία ενσωματώνεται ο ιδιαίτερος τρόπος ζωής που πηγάζει από το πνεύμα της «σχολής» και μόρφωσης. Οι ιδιωτικές κατοικίες εμφανίζουν νεωτερισμούς, αφού η αυλή διακοσμείται εκτεταμμένα σε επίπεδο όψεων και δαπέδου και αποκτά ορθοκανονικό σχήμα με το βωμό και τα αγάλματα των θεών να δεσπόζουν στο κέντρο της. Ο δημόσιος χαρακτήρας που αποκτά πλέον η ιδιωτική κατοικία ως χώρος συνάθροισης και συνδιαλέξεων μεταξύ των ανδρικών μελών της και των επισκεπτών τους, αρχίζει να αμφισβητεί τον προηγούμενο διαχωρισμό μεταξύ του κόσμου της γυναίκας (οικία, οικογένεια) και του κόσμου του άνδρα (δημόσια τεκτενώμενα). Το γεγονός βέβαια ότι η γυναίκα παρέμενε σχεδόν πάντα στην κατοικία δεν έχει αλλάξει, κάτι που διαφαίνεται στην διαμόρφωση της κατοικίας χώρων όπως γυναικωνίτες, με σκοπό την λειτουργικότητά της ανεξάρτητα από την συνάθροιση των ανδρών στην αυλή. Παρά την ακανονιστία πολλές φορές των οικοπέδων, οι κατοικίες οργανώνονται γύρω από την ορθογώνια εσωτερική αυλή με ορθοκανονικούς χώρους όσο περισσότερο είναι αυτό δυνατό, ενώ η πρόσβαση γίνεται συνήθως απευθείας στην αυλή μέσω διαδρόμου. Η διάδοση του νέου αυτού τύπου ιδιωτικής κατοικίας είναι εκπληκτική σε ολόκληρη την Ελλάδα και μετέπειτα στον ελληνιστικό κόσμο λόγω της ακτινοβολίας που διέθετε η κλασική Αθήνα. Το πρότυπο, λοιπόν, της κλασικής κατοικίας με περίστυλο αίθριο, βρήκε ευρεία ανταπόκριση στις ελληνιστικές πόλεις, τουλάχιστον για μία κοινωνική τάξη ευκατάστατη. Οι κατοικίες που έχουν ανασκαφεί δίνουν μια εικόνα της εξευγενισμένης μορφής στην οποία είχε φτάσει το αίθριο. Υπάρχουν παραδείγματα διώροφων ή και τριώροφων περιστυλίων με εξεζητημένα διακοσμητικά στοιχεία στους κίονες, καθώς και κατοικίες με δύο περίστυλες αυλές. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ| 303

Ταυτόχρονα όμως, εκτός από την εξωτερική τους τελειότητα οι ελληνιστικές και κλασικές κατοικίες έχουν φθάσει και σε λειτουργική τελειότητα καθ’ ότι υπάρχουν παραδείγματα, όπως αυτό της Ολύνθου, που παρουσιάζουν σύνθεση των

χώρων με κριτήρια την οικογενειακή κατάσταση, τον προσανατολισμό και τον ρυθμό της καθημερινής ζωής. Οι διάφορες μονάδες χώρων ομαδοποιούνται σε ζώνες με λειτουργίες ημέρας και νύχτας, με αντίστοιχη αρχιτεκτονική διάκριση και προσανατολισμό, αλλά και σε ζώνες που εκφράζουν την κοινωνική διαφοροποίηση των δύο φύλων, ως στάση ζωής. Η αρχιτεκτονική σύνθεση των χώρων με βάση την εκμετάλλευση των φυσικών παραμέτρων του ηλιασμού και αερισμού, φαίνεται πως γίνεται συνηδειτοποιημένα στις κατοικίες της Πριήνης που έχουν τους κυρίως χώρους διαμονής διατεταγμένους στο βόρειο τμήμα της αυλής, έτσι ώστε να διαθέτουν τον επιθυμητό νότιο προσανατολισμό.

Το ίδιο φανερώνουν και τα ελάχιστα μικρού μεγέθους εξωτερικά παράθυρα που συνέβαλλαν δραστικά στον αερισμό των κατοικιών. Την ίδια περίοδο, εμφανίζονται και χώροι προσωρινής παραμονής – ξενώνες που διατηρούν αντίστοιχη οργάνωση γύρω από αίθρια μεγάλων διαστάσεων, με άριστη συμμετρία, και διακρίνονται για την επιτυχία τους στην προσέλκυση επισκεπτών, όπως αναφέρεται σε ιστορικές πηγές. Κατά την ρωμαϊκή περίοδο τα στοιχεία για την Ελλάδα είναι ελάχιστα. Υπάρχουν, ωστόσο, κάποια δείγματα που ανταποκρίνονται μορφολογικά στο τυπικό ρωμαϊκό domus με το αίθριο (atrium) και την αυλή με περιστύλιο, γύρω από τα οποία οργανώνονται οι κλειστοί αλλά και ημιυπαίθριοι χώροι της κατοικίας. Μέχρι στιγμής, σε όλα τα παραδείγματα οι αυλές μπορεί να περιβάλλονταν από στοές, για πρώτη φορά όμως εδώ, εμφανίζεται ολόκληροι χώροι-δωμάτια (tablinum) ανοικτοί προς το αίθριο που λειτουργούσαν ως χώροι υποδοχής ή γραφείου του οικοδεσπότη. Αυτή η τυπολογία χώρων είναι μια καινοτομία που μπορεί να παρομοιασθεί με τους χώρους iwan που εμφανίζονται στις μουσουλμανικές χώρες. Για τα βυζαντινά-μεσαιωνικά χρόνια, οι πηγές μας είναι εξ’ ίσου ελάχιστες, παρ’ όλα αυτά, γνωρίζουμε ότι δεν σημειώνονται ουσιαστικές αλλαγές στη δομή της ελληνικής κατοικίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα που αποδεικνύει την ορθότητα αυτής της άποψης αποτελούν τα ερείπια δύο οικιών που βρέθηκαν στην περιοχή της Αγοράς της Αθήνας και ανάγονται στον 5ο π.Χ. αιώνα η μία και στον 12ο μ.Χ. αιώνα η δεύτερη, και παρουσιάζουν εκπληκτικές ομοιότητες. Ωστόσο, ούσες το μοναδικό παράδειγμα, δεν μπορούμε με βεβαιότητα να βγάλουμε από αυτό ασφαλή συμπεράσματα. Το μόνο σίγουρο που αποδεικνύουν τα ευρήματα είναι το φτωχικό και λιτό των κατοικιών της εποχής. Προχωρώντας στην εξέταση του αχανούς συνόλου των παραδειγμάτων που η ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική μας έχει προμηθεύσει για πέντε αιώνες (από την άλωση της Κωνσταντινούπολης μέχρι την σύσταση του νεοελληνικού κράτους το 1830), κρίνεται δύσκολη η ταξινόμησή τους σε ακριβείς τυπολογίες. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ| 305

Στην περίπτωση όμως του εντοπισμού σε αυτές μορφών αιθρίων, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι εμφανίζεται στις νησιωτικές κατοικίες, αλλά και σε εκείνες της ηπειρωτικής Ελλάδας.

Στην πρώτη κατηγορία των νησιώτικων κατοικιών, το αίθριο εντοπίζεται σαν μορφή στις περίκλειστες αυλές τους. Οι αυλές αυτές μπορεί να μην περικλείονται και από τις τέσσερεις πλευρές τους με χώρους της κατοικίας και να μην διαθέτουν διακοσμητική ή αισθητική τελειότητα, ωστόσο μπορούν να ενσωματωθούν στην τυπολογία του αιθρίου καθώς ο λειτουργικός ρόλος και η σημασία τους ταυτίζεται με τον κοινωνικό και περιβαλλοντικό ρόλο που διαδραμάτιζε το αίθριο στις προγενέστερες κατοικίες. Αποτελούν εσωστρεφείς χώρους διαμορφωμένους σε κήπους με λουλούδια και οπωροφόρα δέντρα, δίπλα στους χώρους της κατοικίας και των βοηθητικών, χώρους όπου λαμβάνουν χώρα οι

περισσότερες καθημερινές ασχολίες των κατοίκων και όπου περνούν τον περισσότερο χρόνο της ημέρας. Μια καινοτομία τους σε σχέση με προγενέστερες αυλές είναι η εμφάνιση του στοιχείου της φύτευσης και του νερού, σε μορφή συντριβανιών ή πηγαδιών, που δημιουργούν μια ευχάριστη ατμόσφαιρα αναρχίας και αταξίας, τελείως διαφορετική από τα ορθοκανονικά αίθρια με περιστύλια και κιονοστοιχίες. Οι αυλές συντίθεται σε σχήματα ακανόνιστα, διαμορφώνονται συχνά σε περισσότερα του ενός επίπεδα ή ακόμα και εξ’ ολοκλήρου στον όροφο της κατοικίας δημιουργώντας μαζί με τους εξώστες και τους ημιυπαίθριους χώρους ενδιαφέροντα λειτουργικά συστήματα. Στην δεύτερη κατηγορία των ηπειρωτικών κατοικιών το αίθριο εμφανίζεται στις κατοικίες με κατόψεις σχήματος Π, ως η αυλή ανάμεσα στα τρία σκέλη της κατοικίας. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι κατοικίες είναι διώροφες ακόμα και τριώροφες καμιά φορά, και έτσι η λειτουργία της αυλής ως του πυρήνα της κατοικίας εμπλουτίζεται από το λιακωτό – χαγιάτι του ορόφου και από τη στοά που δημιουργείται από κάτω του στο ισόγειο. Μελέτες των αρχοντικών, που θεωρούνται ως η τελειότερη μορφή σπιτιού, μας αποδεικνύουν ότι πριν από το 1820 ο ηλιακός ήταν ανοικτός, ενώ μετά το 1820 κλείνεται με τζαμαρίες που μπορούν να τον μετατρέψουν είτε σε κατοικήσιμο κλειστό χώρο είτε σε ημιυπαίθριο χώρο για εξωτερικές ασχολίες. Ο προσανατολισμός του ηλιακού προς το νότο εκφράζει την ανάγκη για ηλιασμό των κυρίων χώρων του καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους. Χαρακτηριστικός είναι στη βόρεια Ελλάδα ο διαχωρισμός των χώρων της κατοκίας σε χειμωνιάτικα και καλοκαιρινά δωμάτια και η διεποχική τους χρήση. Οι κλιματικές συνθήκες ενισχύουν αυτό το «νομαδισμό» των κατοίκων που μετακινούνται από τα ζεστά χειμερινά δωμάτια του ισογείου με τους χοντρούς τοίχους, τα λιγοστά τους ανοίγματα, τη βαρύτερη διακόσμηση και την ξύλινη επένδυση, στους πιο ανάλαφρους και δροσερούς χώρους των καλοκαιρινών δωματίων στον όροφο, με τα λεπτότερα τοιχώματά τους, τα περισσότερα ανοίγματα και την ελαφρύτερη διακόσμηση.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ| 307

Στην Αθήνα, υπάρχουν πολλά δείγματα κατοικιών της περιόδου της Τουρκοκρατίας που έχουν καταγραφεί αναλυτικά και δημοσιευθεί από τον Άρη Κωνσταντινίδη στο βιβλίο του «Τα παλιά αθηναϊκά σπίτια». Στις περισσότερες

περιπτώσεις η κατοικία τοποθετείται στο βάθος του οικοπέδου ή στη μέση του. Με αυτό τον τρόπο διαμορφώνεται είτε μια περίκλειστη αυλή μπροστά από την κατοικία, είτε δύο περίκλειστες αυλές εκατέρωθεν αυτής. Περιβάλλεται, έτσι από τις τρεις πλευρές της με μανδρότοιχους για την εξασφάλιση προστασίας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Άλλες φορές, η κατοικία δημιουργεί κάτοψη Π ή Γ εσωκλείοντας την αυλή. Σε όλες τις περιπτώσεις πάντως η αυλή είναι περίκλειστη από την μία ή τις δύο ή τις τρεις πλευρές της με κλειστούς χώρους της κατοικίας, με μοναδικό ενδιάμεσο στοιχείο το χαγιάτι ή τη τζαμαρία στο ανώγειο και το υπόστεγο ή σκεπαστό στο ισόγειο ή κατώγι, όπως χαρακτηριστικά

αναφέρει ο Κωνσταντινίδης. Φθάνοντας στον 19ο αιώνα, με την σύσταση του ελληνικού κράτους και την τάση του

εκσυγχρονισμού που

παρατηρείται σε ευρωπαϊκό επίπεδο, εισάγεται στην Ελλάδα ο νεοκλασικισμός αφού κρίνεται ως η αρχιτεκτονική εκείνη που μπορεί να εκφράσει με τον καλύτερο τρόπο το ύφος του νέου κράτους. Το νεοκλασικό λεξιλόγιο περνά σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο και τα κοινωνικά στρώματα με αποτέλεσμα να αρχίζει να συγκροτείται με έναν όχι και τόσο αυστηρό τρόπο, αλλά περισσότερο εμπειρικό. Συχνά αναμιγνύονται στοιχεία της παραδοσιακής και της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής που οδηγούν σε δημιουργία ιδιότυπων μορφών, ταπεινών σπιτιών ντυμένων με κλασικιστικά μοτίβα ασύμμετρα και λειτουργικά, αληθινά «δοχεία ζωής» ως οικιστικά κελύφη. Σε αυτά επιβιώνει και το στοιχείο της αυλής-αιθρίου και του ημιυπαίθριου χώρου - χαγιατιού, γεγονός που φαίνεται καθαρά στο σπίτι των οδών Αδριανού και Αιόλου αν συγκριθεί με μια κατοικία της κλασικής Ολύνθου. Εντούτοις, σήμερα η ποιότητα της κατοικίας, έχει αλλάξει δραματικά εξαιτίας της εμπορευματοποίησής της, της ίδρυσης της κάθετης ιδιοκτησίας και της εκτεταμμένης αστικοποίησης σε συνδυασμό με την εισαγωγή νέων υλικών κατασκευής. Οι συνθήκες άνεσης τείνουν να εξαρτώνται σχεδόν αποκλειστικά από την χρήση τεχνιτών μέσων και οι άνθρωποι χάνουν την επαφή τους με τη φύση, τη γειτονιά, τις μυρωδιές, την ύπαιθρο, και αυτά «σε μια χώρα που το μισό χρόνο μπορείς να ζεις έξω», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Δ. Αντωνακάκης. Στην σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα εντοπίζεται ελάχιστος αριθμός κατοικιών που διατηρούν οργάνωση γύρω από αίθρια, έστω και υποτυπώδη (αίθριο εδώ εννοείται κάθε μία από τις μορφές του που αναλύθηκαν παραπάνω). Ωστόσο, ο «βίος εν Ελλάδι είναι υπαίθριος», είναι μια έκφραση του Περικλή Γιαννόπουλου, που ποτέ δεν έπαψε να επικαλείται ο Άρης Κωνσταντινίδης. Για αυτόν, το κάθε κτίσμα είναι ένα δοχείο ζωής και πρέπει να κατασκευάζεται έτσι όπως το ζητά η εποχή, ο τόπος και οι συγκεκριμένες δεσμεύσεις μιας συγκεκριμένης κοινωνίας. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ| 309

Στο ελληνικό τοπίο, οι χώροι που προκύπτουν από την εναλλαγή ανοικτών και κλειστών χώρων αλλά και τη μετάβαση ανάμεσα σε αυτούς μέσω των ημιυπαίθριων χώρων αποτελεί αυτά τα δοχεία ζωής, την αληθινή αρχιτεκτονική,

αρχιτεκτονική που προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό σπίτι με το αίθριο, το περιστύλιο και τον κλειστό τελικά χώρο. Διατηρώντας αυτές τις σκέψεις στο μυαλό περί εξάλειψης του αρχιτεκτονικού αυτού προτύπου στον ελληνικό χώρο, επιχειρήθηκε μια καταγραφή της εμφάνισης αντίστοιχων τυπολογιών στις χώρες της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής που ανήκουν σε παρόμοιες κλιματικές ζώνες. Από την καταγραφή αυτή προκύπτουν ενδιαφέροντα συμπεράσματα και αλληλοσυσχετισμοί μεταξύ των χωρών που εξετάσθηκαν. Σε πολλές από τις χώρες αυτές (Συρία, Βόρεια Αφρική) οι κατοικίες με εσωτερικές αυλές αντλούν τις ρίζες

τους από τις διατάξεις των σκηνών γύρω από έναν ανοικτό χώρο κατά τη νομαδική ζωή στην έρημο. Σε άλλες πάλι (Κουβέιτ, Συρία, Ιράν, Ιράκ) οι αυλές εμφανίζονται σε παλάτια και κατοικίες πολλές χιλιετίες προ Χριστού. Για τους Σουμέριους η αρχιτεκτονική με εσωτερικές αυλές πραγματοποιεί την ένωση μεταξύ γης (αυλής) και του παραδείσου (ουρανού) και αποτελεί την απάντησή τους στην αέναη λαχτάρα για επανένωση του παραδείσου και της γης, των δύο συστατικών του σύμπαντος, που σύμφωνα με την κοσμολογία τους ήταν ενωμένα μέχρις ότου τα διαχώρισε ο θεός του αέρα. Ανεξάρτητα όμως από την εμφάνιση σποραδικών παραδειγμάτων εσωτερικών αυλών μέσα στην ιστορία των Σουμέριων και των υπόλοιπων λαών, είναι κοινώς αποδεκτό ότι η τυπολογία της εσωτερικής αυλή εδραιώνεται ουσιαστικά μεταξύ 7ου και 8ου μ.Χ. αιώνα ως η βασική μορφή κατοικίας των Αράβων και παρέμεινε κυρίαρχη μέχρι τον 19ο αιώνα. Η εδραίωση αυτή έγκειται σε συγκεκριμένες επιταγές του θρησκευτικού νόμου του Ισλάμ (Κοράνι) που προστάζει και υποδεικνύει συγκεκριμένο τρόπο ζωής και συμπεριφοράς των πιστών του. Σύμφωνα με το Κοράνι ο άνδρας δεν πρέπει να κοιτάζει τη γυναίκα απολαμβάνοντας τη γοητεία της, και αντίστοιχα επιβάλλεται στη γυναίκα να αποφεύγει να τραβά την προσοχή του άνδρα. Παράλληλα, η ιδιωτική ζωή της οικογένειας αλλά και η φιλοξενία αποτελούν βασικές αξίες που έχουν αντίκτυπο στο σχεδιασμό της κατοικίας. Για τους μουσουλμάνους η επίσκεψη σε φιλικά σπίτια και η φιλοξενία θεωρούνται ιερές. Το καλύτερο μέρος του σπιτιού πρέπει να προσφέρεται για τους επισκέπτες, ενώ ταυτόχρονα πρέπει να είναι απομακρυσμένο από τα γυναικεία βλέμματα. Αυτές οι επιταγές λοιπόν, οδήγησαν στην δημιουργία της εσωστρεφούς κατοικίας με εσωτερική αυλή που επιτρέπει στη γυναίκα να ζει μακριά από τα αδιάκριτα βλέμματα. Η ανάγκη για προστασία της, τις ώρες που άνδρες επισκέπτες βρίσκονται στην εσωτερική αυλή, οδήγησε στην δημιουργία κατοικιών με περισσότερες από μία αυλές, ώστε να εξασφαλίζεται μία τουλάχιστον ιδιωτική και μία δημόσια, καθώς, και στον διαχωρισμό των γυναικείων και των ανδρικών διαμερισμάτων στις πλούσιες κατοικίες. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ| 311

Επιπλέον, για την αποφυγή της θέασής της από περαστικούς του δρόμου μέσω της εισόδου στην εσωτερική αυλή, διαμορφώθηκαν οι χαρακτηριστικές τεθλασμένες είσοδοι με συνεχείς αλλαγές στην κατεύθυνση έως ότου καταλήξουν

στην αυλή. Η εξωτερική εμφάνιση των κατοικιών αυτών είναι πολύ λιτή με ελάχιστα μικρά ανοίγματα στο ισόγειο και μεγαλύτερα ανοίγματα με προστατευτικές ξύλινες διατάξεις στους ορόφους, όπου υπάρχουν. Στην εσωτερική αυλή δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην διακόσμηση με διάφορα στοιχεία, όπως ξυλεπενδύσεις, διακοσμητικά μοτίβα στις πλακοστρώσεις και στις καμάρες, όπως ακόμα και με την εισαγωγή του στοιχείου του νερού και της φύτευσης, σε μια προσπάθεια να δημιουργηθεί ένας ελκυστικός χώρος μέσα στο αυστηρό και αδιάφορο εξωτερικό περίβλημα της κατοικίας. Η αυλή, εν ολίγοις περιέχει όλα τα εξωτερικά στοιχεία της φύσης: τα φυτά, τον ήλιο και τον ουρανό και

αποτελεί κατά αυτό τον τρόπο τον εξειδανικευμένο επίγειο παράδεισο της κάθε κατοικίας. Ένας μεταφορικός παράδεισος μεν, αλλά και κυριολεκτικός αν σκεφτούμε το ευχάριστο μικρόκλιμα που δημιουργεί ο συνδυασμός όλων αυτών των στοιχείων. Η είσοδος από τον δρόμο σε μία αραβική κατοικία επιφυλλάσει εκπλήξεις αφού από το απέριττο εξωτερικό της δεν μπορεί κανείς να φανταστεί τί μπορεί να κρύβει μέσα της. Από κοινωνικής πλευράς αυτό είναι ένα σημαντικό στοιχείο αφού στις πόλεις αυτές δεν υπάρχουν σημεία διαχωρισμού πλούσιων και φτωχών οικογενειών. Σημαντικό αρχιτεκτονικό χαρακτηριστικό αποτελούν οι ημιυπαίθριοι χώροι που συναντώνται στις κατοικίες αυτές, που εκτός από περιμετρικές στοές στο ισόγειο και στον όροφο, εμφανίζονται ως δωμάτια διπλού ύψους, κλειστά από τις τρεις πλευρές και ανοικτά μόνο προς την αυλή, λειτουργώντας ως καθιστικοί χώροι συνάθροισης. Οι χώροι αυτοί ονομάζονται eyvan, iwan, liwan και τοποθετούνται συνήθως στη νότια πλευρά της κατοικίας απέναντι από το κύριο δωμάτιο υποδοχής, όπου συμβαίνουν οι περισσότερες κοινωνικές εκδηλώσεις. Το κυριότερο χαρακτηριστικό της προσαρμοστικότητας στις παραδοσιακές αυτές κατοικίες είναι η διεποχική και η διημερήσια χρήση των διαφορετικών χώρων. Παρουσιάζεται έντονα, δηλαδή, η ζωνοποίηση της κατοικίας σε χειμερινά και καλοκαιρινά δωμάτια, όπως συμβαίνει και στις παραδοσιακές κατοικίες της Βόρειας Ελλάδας, σε κατακόρυφο επίπεδο. Οι χειμερινοί χώροι τοποθετούνται στο ισόγειο, διαθέτουν ελάχιστα μικρά συνήθως ανοίγματα και είναι κατασκευασμένοι από βαριά τοιχώματα μεγάλης θερμοχωρητικής ικανότητας. Αντίθετα, οι καλοκαιρινοί χώροι βρίσκονται στον όροφο, διαθέτουν περισσότερα και μεγαλύτερα ανοίγματα και κατασκευάζονται από ελαφριά τοιχώματα. Είναι επίσης μεγαλύτερου ύψους ώστε ο θερμός αέρας το καλοκαίρι να υψώνεται και να ανανεώνεται. Εκτός από την κατακόρυφη λοιπόν μετακίνηση των κατοίκων ανά εποχή, πραγματοποιείται και κυκλική κίνηση στους χώρους κάθε επιπέδου, κατά τη διάρκεια μιας μέρας, με σκοπό την αποφυγή ή όχι της άμεση ηλιακής ακτινοβολίας. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ| 313

Πέρα από τις βασικές αυτές αρχές που είναι κοινές για τις αραβικές κατοικίες, κάθε χώρα εμφανίζει και τις δικές της ιδιαιτερότητες. Για παράδειγμα στην Συρία και στο Ιράκ, οι κατοικίες διαθέτουν υπόγειο, ισόγειο και όροφο κάτι που

δεν συναντάται σε τόσο μεγάλο βαθμό σε άλλες χώρες. Στο Ιράκ όπως και στην έρημο του Ιράν γίνεται παράλληλα με την αυλή εκτεταμμένη χρήση και πύργων ανέμου. Το Κουβέιτ είναι η χώρα στην οποία αναλογικά με τις υπόλοιπες αραβικές, εμφανίζονται τα περισσότερα παραδείγματα κατοικιών με πολλαπλές αυλές που έχουν διαφορετική χρήση η κάθε μία. Στην Σαουδική Αραβία η αυλή οργανώνεται σε δύο επίπεδα επιτρέποντας στο φως και στον αέρα να διεισδύει καλύτερα στο εσωτερικό της. Στο Ιράν οι αυλές είναι πιο επίμηκεις και στενές παρά τετραγωνισμένες, για αυτό έχουν και υψηλές απαιτήσεις σκίασης το καλοκαίρι. Η σκίαση αυτή επιτυγχάνεται συνήθως από υψηλή βλάστηση. Στο Ομάν,

υπάρχουν περιοχές όπου η αυλή αναπτύσσεται μόνο στον όροφο της κατοικίας. Στην Τυνισία και στην Αίγυπτο συχνά η αυλή περιβάλλεται από μια σειρά από μακρόστενα δωμάτια μορφής Τ που αποτελούν έξυπνη λύση για την εξισορρόπηση των στενόμακρων αναλογιών τους. Στο Αλγέρι οι αυλές είναι τετράγωνες και αρκετά βαθειές αφού περιβάλλονται από τριώροφες κατασκευές. Βρίσκονται σχεδόν πάντα υπό σκιά σε αντίθεση με τις ταράτσες. Για το λόγο αυτό οι χωρικές εμπειρίες της αυλής και των ταρατσών αλληλοσυμπληρώνονται, επιτρέποντας στο γυναικείο φύλο να κοινωνικοποιηθεί στο επίπεδο της ταράτσας από όπου υπάρχει οπτική επαφή προς όλη την πόλη, σε αντίθεση με τους άνδρες που κοινωνικοποιούνται στο επίπεδο της πόλης και τους δρόμου. Αντίστοιχες είναι και οι κατοικίες στην πόλη Fez στο Μαρόκο, με ορθογώνιες όμως εδώ αυλές. Ενδιαφέρον παρουσιάζει εδώ η πλούσια διακόσμηση και η παρουσία του νερού στην αυλή με την τοποθέτηση ενός η περισσότερων πηγαδιών. Στην πόλη Gharyan της Λιβύης, η έλλειψη οικοδομικών υλικών οδήγησε στην διαμόρφωση υπόγειων τρωγλοδυτών που διαμορφώνονται γύρω από αίθρια. Στην Αίγυπτο οι μεσαιωνικές κατοικίες του Καΐρου εντυπωσίασαν τον Hassan Fathy για την αποτελεσματικότητά τους στον έλεγχο των κλιματικών στοιχείων αλλά και για την ποιότητα των χώρων τους. Αποτέλεσαν, έτσι το ερέθισμα για την αναζήτηση της «αυθεντικής» αρχιτεκτονικής μέσα από την παράδοση, μια αναζήτηση που τον οδήγησε στην υιοθέτηση των βασικών αρχιτεκτονικών στοιχείων των αυλόσπιτων στην αρχιτεκτονική του δημιουργία, η οποία επεκτείνεται από την Αίγυπτο και το Κουβέιτ μέχρι τη Μαγιόρκα, την Ινδία και το Μεξικό. Η δημιουργία του αυτή αποτελεί και την στάση του ενάντια στις ξένες επιδράσεις των αιγύπτιων σχεδιαστών του 19ου αιώνα που άρχισαν να διαμορφώνουν τους οικοδομικούς κανονισμούς με τρόπο που θίγει και σε καμία περίπτωση δεν ευνοεί την παραδοσιακή στέγαση με εσωτερικές αυλές. Οι κατοικίες της Τουρκίας εμφανίζουν τα χαρακτηριστικά των αραβικών χωρών, ωστόσο μέσα στον 18ο αιώνα εμφανίζονται και παραδείγματα κατοικιών με κάτοψη σχήματος Π και εξωτερικό χαγιάτι. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ| 315

Οι κατοικίες αυτές παρουσιάζουν εκπληκτικές ομοιότητες με τις ελληνικές της Βόρειας Ελλάδας, καθώς και τις κατοικίες των Βαλκανικών χωρών, τις οποίες και αποδεδειγμένα έχουν επηρεάσει.

Στην Ισπανία και Ανδαλουσία, οι αυλές περιβάλλονται από έναν ή δύο ορόφους, με χαρακτηριστική την απουσία γαλαριών στον όροφο. Χαρακτηριστική είναι η διαμόρφωσή τους με φυτά και γλάστρες, μια διαμόρφωση που θυμίζει πολύ περισσότερο τις ελληνικές παραδοσιακές αυλές από ότι τις αραβικές. Στις αυλές αυτές η χρήση οριζόντιας τέντας για σκιασμό είναι ευρέως διαδεδομένη. Χαρακτηριστική είναι, τέλος, η πρόσβαση στις ισπανικές αυλές με την λεγόμενη είσοδο zaguan που συνίσταται στην εξωτερική πόρτα του δρόμου, ένα διάδρομο τριών-τεσσάρων μέτρων σε μήκος, και μία σιδερένια πόρτα στο τέλος του διαδρόμου, συνήθως σε μια αψίδα, που ανοίγεται στην αυλή. Η διάταξη αυτή

επιτρέπει το άνοιγμα της εξωτερικής προς το δρόμο πόρτας για τον καλύτερο αερισμό της αυλής ενώ η εσωτερική σιδερένια πόρτα παραμένει κλειδωμένη εξασφαλίζοντας την απαιτούμενη ασφάλεια. Είναι προφανές ότι η διάταξη αυτή που επιτρέπει τη θέαση της αυλής από τον δρόμο είναι τελείως διαφορετική από την αντίληψη των ισλαμικών χωρών. Όλα τα παραδείγματα κατοικιών που παρουσιάστηκαν σε αυτή την εργασία παρά τις οποιεσδήποτε μορφολογικές, λειτουργικές και άλλες διαφορές που τυχόν παρουσιάζουν, διαθέτουν έναν κοινό παρονομαστή. Ο παρονομαστής αυτός είναι η επιτυχημένη ανταπόκρισή τους στις κλιματικές συνθήκες και η δημιουργία ενός μικροκλίματος που καθιστά άνετη την διαβίωση των κατοίκων του απουσία τεχνητών μέσων κλιματισμού. Αυτή η ανταπόκριση, όπως αποδεικνύεται από εμπεριστατωμένες μελέτες με πραγματικές μετρήσεις αλλά και ψηφιακές μετρήσεις παραμετρικών μοντέλων, οφείλεται στην θερμική ενεργειακή συμπεριφορά της εσωτερικής αυλής. Για την ενίσχυσής της στις αραβικές κυρίως χώρες οι τοπικές κοινωνίες εφηύραν έξυπνους τρόπους και συστήματα που εκμεταλλεύονται τα φυσικά κλιματικά δεδομένα των περιοχών τους όπως είναι οι επικρατούντες άνεμοι. Ωστόσο, από την δεκαετία του 1970 και μετά, με την έκρηξη του πετρελαίου στην Μέση Ανατολή, οι πόλεις στις χώρες αυτές άρχισαν να αλλάζουν πρόσωπο επικροτώντας ένα νέο τρόπο ζωής που θεωρεί ξεπερασμένη την κατοίκηση σε κατοικίες που για αιώνες απέδειξαν ότι αποτελούν πρότυπα σωστής διαχείρισης του φυσικού και κτισμένου χώρου προσφέροντας ποιότητες που παρά το απλό της εμφάνισής τους εντυπωσιάζουν στην σύλληψή τους ως ιδέα.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ| 317

Οι χώροι αυτοί σε όλες τις χώρες και περιπτώσεις που εξετάστηκαν εκτός από βιώσιμη κατοίκηση αναδεικνύουν ένα ολόκληρο κοινωνικό μοντέλο κατοικίας που πρεσβεύει και εξαίρει του θεσμούς της οικογένειας και φιλοξενίας, της

προστασίας της ιδιωτικής ζωής, της κοινωνικοποίησης και του ελεύθερου φυσικού χώρου μέσα στο δομημένο σύστημα της πόλης. Είναι αξίες που η σημερινή αρχιτεκτονική των πολυκατοικιών και των εξεζητημένων μονοκατοικιών των οικονομικά ευκατάστατων, με την εφαρμογή των νέων τεχνολογικών δυνατοτήτων και τεχνογνωσίας στην επιστήμη της κατασκευής και των τεχνητών συστημάτων θέρμανσης και κλιματισμού, αδυνατεί να εκπληρώσει. Καθώς, η αρχιτεκτονική οφείλει πάντοτε να εκφράζει τις ανάγκες της κοινωνίας που την γεννούν, εύλογα αναρωτιόμαστε: άραγε η εξαφάνιση του αρχιτεκτονικού προτύπου της κατοικίας με αίθριο σήμερα οφείλεται σε ανάλογη εξαφάνιση των

κοινωνικών αναγκών που εκφράζει; Πολλοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι η κατοικία με εσωτερική αυλή απευθύνεται στο ξεπερασμένο πλέον μοντέλο εκτεταμμένου τύπου οικογένειας. Σύμφωνα με την αντίληψή τους, τα χωρικά χαρακτηριστικά της κατοικίας με αίθριο αφορούσαν οικογένειες στις οποίες συμβίωναν διαφορετικές γεννιές. Κάθε γεννιά είχε την δυνατότητα να ακολουθεί το δικό της ρυθμό ζωής διατηρώντας ταυτόχρονα μια αμοιβαία σχέση με τις υπόλοιπες γεννιές της οικογένειας. Αυτός ο τρόπος και μοντέλο οικογενειακής ζωής σήμερα έχει αρχίσει να εξαφανίζεται, επομένως και το αρχιτεκτονικό καλούπι που τον εξέφραζε. Ωστόσο, κάθε αρχιτεκτονικός τύπος, και στη συγκεκριμένη περίπτωση η κατοικία με αίθριο όπως αποδείχθηκε σε αυτή την εργασία, δεν θεωρείται επιτυχημένος μόνο με βάση την κοινωνικοπολιτισμική του παράμετρο ή μόνο με βάση την περιβαλλοντική του συμπεριφορά, αλλά αποκτά νόημα και υπόσταση επειδή ακριβώς καταφέρνει να συνδυάσει αυτές τις δύο παραμέτρους. Επομένως, θα πρέπει τελικά να διερευνήσουμε την επαναφορά της κατοικίας με αίθριο θέτοντάς την σε ένα ζυγό που ισορροπεί μόνο όταν η περιβαλλοντική της ευαισθησία είναι ανάλογη και εξυπηρετεί τις κοινωνικοπολιτισμικές δυνάμεις που την τροφοδοτούν. Για κάθε τόπο και κοινωνία κάθε χρονική στιγμή, υπάρχει μία μοναδική τιμή στην οποία ο ζυγός αυτός ισορροπεί. Είναι η τιμή της εξίσωσης που ως αρχιτέκτονες οφείλουμε να επιλύσουμε.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ| 319

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΒΙΒΛΙΑ

1. |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, Μέρος Β΄- Τεύχος Β’ - Προϊστορική και Πρωτοϊστορική Ελλάς, Αθήνα: Εκδόσεις Ε.Μ.Π.| 2. |Χ.Μπούρας [1991], Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, Τόμος Α΄, Αθήνα: Εκδόσεις Συμμετρία | 3. |Χ.Μπούρας [1991], Μαθήμα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, Τόμος Β΄, Έκδοση Β΄, Αθήνα: Εκδόσεις Μέλισσα| 4. |Έλενα Walter-Καρύδη [1996], Το ελληνικό σπίτι, Επιμέλεια κειμένου και έκδοσης: Ε.Κονδυλάκη-Κόντου, Αθήνα: Αρχαιολογική Εταιρεία|

5. |Γεώργιος Π. Λάββας [2008], Επίτομη Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, Ανατύπωση του 2002, Θεσσαλονίκη: University Studio Press| 6. |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1968], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, Μέρος Β΄-Τεύχος Α΄,

Γενική

Εισαγωγή – Προϊστορία – Πρόσω Ασία - Αίγυπτος, Αθήνα: Εκδόσεις Ε.Μ.Π.| 7. |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1973], Περιλήψεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, Ιστορική Ελλάς – Αρχαία Εποχή, Αθήνα: Εκδόσεις Ε.Μ.Π.| 8. |Γεώργιος Α. Μέγας [1949], Η ελληνική οικία. Ιστορική αυτής εξέλιξις και σχέσις προς την οικοδομία των λαών της Βαλκανικής, Αθήνα: Σειρά Εκδόσεων του Υπουργείου Ανοικοδομήσεως| 9. |Ορέστης Β. Δουμάνης – P. Oliver [1979], Οικισμοί στην Ελλάδα, Έκδοση Β΄, Επιμέλεια: Ο. Δουμένης και Paul Oliver, Έκδοση Αρχιτεκτονικών Θεμάτων| 10. |Λ. Δημητρέλης [1985], Ιστορική εξέλιξη της κατοικίας, Επανέκδοση Θεσσαλονίκη: Οργανισμός Δημητρέλη| 11. |Ι.Τραυλός [1993], Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, Έκδοση Β’, Αθήνα: Εκδόσεις Κάπον| 12. |Ε.Μ.Π. [1960], Το ελληνικό λαϊκό σπίτι, Έδρα Αρχιτεκτονικής Μορφολογίας και Ρυθμολογίας, Τακ.Καθηγητής Π.Α.Μιχελής – Φροντιστηριακαί εργασίαι, Αθήνα: Εκδόσεις Ε.Μ.Π.| 13. |Γιάννης Κίζης [1990], Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική - Θράκη, Αθήνα: Εκδόσεις Μέλλισα| 14. |N.Schoenauer - S.Seeman [1962], The Court Garden House, Μόντρεαλ: McGill University Press| 15. |Amos Rapoport [1976], Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, μετάφραση, εισαγωγή και σχόλια: Δ. Φιλιππίδης, Αθήνα: Εκδόσεις Αρχιτεκτονικών Θεμάτων| 16. |Δ.Φιλιππίδης [2006], Ανθολογία κειμένων ελληνικής αρχιτεκτονικής 1925-2002, επιμέλεια: Δ.Φιλιππίδης, Αθήνα: Εκδόσεις Μέλισσα| ΒΙβλιογραφία| 323

17. |Α. Κωνσταντινίδης [1950], Τα παλιά αθηναϊκά σπίτια, Αθήνα: Έκδοση από τον συγγραφέα| 18. |Γ.Τζιρτζιλάκης [2000], Άρης Κωνσταντινίδης. Φωτογραφίες-Σχέδια, Έκθεση Συλλογής Μάνου και Έπης Παυλίδη,

Ρέθυμνο: Κέντρο Σύγχρονης Εικαστικής Δημιουργίας Ρεθύμνης| 19. |Α.Κωνσταντινίδης [1987], Για την αρχιτεκτονική, Δημοσιεύματα σε περιοδικά και εφημερίδες 1940-1982, Αθήνα: Εκδόσεις Άγρα| 20. |Α.Κωνσταντινίδης [1992], Η αρχιτεκτονική της αρχιτεκτονικής, Ημερολογιακά σημειώματα, Αθήνα: Εκδόσεις Άγρα| 21. |Βιτρούβιος [1997], Περί αρχιτεκτονικής. Βιβλιά I-V, μετάφραση και σχόλια: Π.Λέφας, Έκδοση Β΄, Αθήνα: Εκδόσεις Πλέθρον|

22. |Βιτρούβιος [1997], Περί αρχιτεκτονικής. Βιβλιά VI-X, μετάφραση και σχόλια: Π.Λέφας, Έκδοση Β΄, Αθήνα: Εκδόσεις Πλέθρον| 23. |Δ.Φιλιππίδης [1997], Πέντε δοκίμια για τον Άρη Κωνσταντινίδη, Αθήνα: Εκδόσεις Libro| 24. |Πάνος-Νικολής Τζελέπης [1997], Λαϊκή ελληνική αρχιτεκτονική, Αθήνα: Εκδόσεις Θεμέλιο| 25. |Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. [2007], Ελληνικό σπίτι, Αθήνα: Εκδόσεις Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. - Διεύθυνση Γ6 Οικιστικής και Κατοικίας| 26. |Ι. Λυγίζος [1943], Ελληνική νησιωτική αρχιτεκτονική, Αθήνα: Αετός Α.Ε.| 27. |Αικατερίνη Δημητσάνου-Κρεμέζη – Δημήτρης Φιλιππίδης [1984], Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική - Αττική, Αθήνα: Εκδόσεις Μέλισσα| 28. |Αινείας Οικονόμου [2007], Συγκριτική Διερεύνηση της αρχιτεκτονικής συγκρότησης και της περιβαλλοντικής συμπεριφοράς των παραδοσιακών κατοικιών του 19ου αιώνα στην Φλώρινα, Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα: Ε.Μ.Π.| 29. |John R.Goulding - Lewis J. Owen - Theo C. Steemers [1996], Ενέργεια στην Αρχιτεκτονική, επιμέλεια: Ερωτόκριτος Π. Τσίγκας, Θεσσαλονίκη: Μαλλιάρης Α.-Παιδεία Α.Ε.| 30. |John R.Goulding - Lewis J. Owen - Theo C. Steemers [1994], Ενεργειακός σχεδιασμός. Εισαγωγή για αρχιτέκτονες, επιμέλεια: Ερωτόκριτος Π. Τσίγκας, Θεσσαλονίκη: Μαλλιάρης Α.-Παιδεία Α.Ε.| 31. |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future, Usa: Taylor & Francis| 32. |John S.Reynolds [2002], Courtyards. Aesthetic, social and thermal delight, New York: Wiley & Sons, Inc.| 33. |Bernard Rudofsky [1987], Architecture without architects. Α short introduction to non-pedigreed architecture, Third Edition, University of New Mexico edition by arrangement with Doybleday & Company| 34. |Dogan Kuban [1995], The Turkish Hayat House, Istanbul: Editions Eren|

ΒΙβλιογραφία| 325

35. |H.Fathy [1986], Vernacular architecture. Principles and examples with reference to hot arid climates, edited by Walter Shearer and Abd-el-rahman Ahmed Sultan, Chicago: Published for the United Nations University by The University

of Chicago Press Chicago and London| 36. |James Steele [1988], Hassan Fathy, Introduction by A. Wahed El Wakil, London: Academy Editions – London/St. Martin’s Press| 37. |Sir Banister Fletcher [1996], A history of architecture, Twentieth Εdition, edited by Dan Cruickshank,

The Royal

Institute of British Architects and the University of London: Published by Elsevier Ltd.| 38. |G. Z.Brown – Mark Dekay [2001], Sun, Wind and Light. Architectural design strategies, Second Edition, Canada:

Wiley & Sons, Inc.| 39. |Christian Norberg-Schultz [1980], Genius Loci. Towards a Phenomenology of Architecture, London: Academy Editions|

ΒΙβλιογραφία| 327

ΑΡΘΡΑ

1. |Silvia Martin – Ignacio Cañas, Study of Vernacular Architecture in Spanish Areas of Extreme Climate for the Selection of Bioclimatic Design Strategies, στο PLEA 2005. 22th Conference on Passive and Low Energy Architecture (Raydan Dana K., Melki Habib H., eds.), volume 1, Lebanon, Notre-Dame University Publishing, 2005, σσ. 179-184| 2. |Katerina Tsikouladaki, Harnessing the Sun through the centuries: an Analysis of the history of building construction in Greece, στο PLEA 2005. 22th Conference on Passive and Low Energy Architecture (Raydan Dana K., Melki Habib H., eds.), volume 1, Lebanon, Notre-Dame University Publishing, 2005, σσ. 185-190|

3. |Francesca de Fillippi, Traditional architecture in the Dakhlesh Oasis, Egypt: space, form and building systems, στο PLEA 2006. 23rd International Conference. Clever Design, Affordable Comfort. A challenge for low energy architecture and urban planning, (Compagnon Raphael, et al., eds.), volume 1, Geneva, PLEA, HesSo, Universite de Geneve, 2006, σσ. Ι 43-Ι 48| 4. |Leticia Neves, Architecture Integrated to Nature: the Use of Timber by Severiano Porto in Brazilian Amazon, στο PLEA 2006. 23rd International Conference. Clever Design, Affordable Comfort. A challenge for low energy architecture and urban planning, (Compagnon Raphael, et al., eds.), volume 1, Geneva, PLEA, HesSo, Universite de Geneve, 2006, σσ. Ι 49-Ι 53| 5. |Abel Tablada – Bert Blocken – Jan Carmeliet - Frank De Troyer – Han Verschure, The influence of Courtyard Geometry on Natural Ventilation and Thermal Comfort: CFD and Thermal Comfort Simulations, στο PLEA 2005. 22nd International Conference. Environmental Sustainability. The Challenge of Awareness in Developing Societies, (Raydan Dana K., Melki Habib H., eds.), volume 1, Lebanon, Notre-Dame University Publishing, 2005, σσ. 75-80| 6. |Shady Attia, The role of landscape design in improving the microclimate in traditional courtyard-buildings in hot arid climates, στο PLEA 2006. 23rd International Conference. Clever Design, Affordable Comfort. A challenge for low energy architecture and urban planning, (Compagnon Raphael, et al., eds.), volume 1, Geneva, PLEA, HesSo, Universite de Geneve, 2006, σσ. Ι 61-Ι 67| 7. |Aineas Oikonomou, Daylighting Issues in 19th Century Traditional Buildings of the town of Florina, in North-Western Greece, στο PLEA 2005. 22nd International Conference. Environmental Sustainability. The Challenge of Awareness in Developing Societies, (Raydan Dana K., Melki Habib H., eds.), volume 1, Lebanon, Notre-Dame University Publishing, 2005, σσ. 359-364| ΒΙβλιογραφία| 329

8. |Jean Bouillot, Coastal, Mid-Mountain, Mountain & Plateau: Micro-climates & Architectures in Lebanon, στο PLEA 2005. 22nd International Conference. Environmental Sustainability. The Challenge of Awareness in Developing Societies,

(Raydan Dana K., Melki Habib H., eds.), volume 1, Lebanon, Notre-Dame University Publishing, 2005, σσ. 145-150| 9. |Danielle Zacour, Lebanese Vernacular House Models, a Source of inspiration for Sustainable Passive and Low Energy Architecture, στο PLEA 2005. 22nd International Conference. Environmental Sustainability. The Challenge of Awareness in Developing Societies, (Raydan Dana K., Melki Habib H., eds.), volume 1, Lebanon, Notre-Dame University Publishing, 2005, σσ. 383-387| 10. |Ahadollah A΄zamil – Seyyed Hossein Yasrebi – Ali Salehipour, Vernacular Architecture in Hot and Dry regions of Iran,

στο PLEA 2005. 22nd International Conference. Environmental Sustainability. The Challenge of Awareness in Developing Societies, (Raydan Dana K., Melki Habib H., eds.), volume 1, Lebanon, Notre-Dame University Publishing, 2005, σσ. 389393| 11. |Abdou Saliha, Climatic Investigation in Traditional Houses in Arid and Semi-Arid Regions of Algeria, στο PLEA 2005. 22nd International Conference. Environmental Sustainability. The Challenge of Awareness in Developing Societies, (Raydan Dana K., Melki Habib H., eds.), volume 1, Lebanon, Notre-Dame University Publishing, 2005, σσ. 365-370| 12. |Janis Chatzigogas, Traditional Mediterranean Architecture and Ecological Architecture Today: Antithesis or Synthesis, στο Energy and Buildings for Temperate Climates. A Mediterranean Regional Approach. Proceedings of the Sixth International PLEA Conference, Porto, Portugal, July 27-31, 1988, (De Oliveira Fernandes E., Yannas Simos, eds.), Oxford / New York / Beijing / Frankfurt / Sao Paolo / Sydney / Tokyo / Toronto, Pergamon Press, 1988, σσ. 223-228| 13. |Paula Cadima, Form and Microclimate: Spatial Confinement and Heat in the Urban Patio, στο PLEA 2005. 22nd International Conference. Environmental Sustainability. The Challenge of Awareness in Developing Societies, (Raydan Dana K., Melki Habib H., eds.), volume 2, Lebanon, Notre-Dame University Publishing, 2005, σσ. 723-726| 14. |Ken-ichi Kimura, Ecotechniques in Japanese traditional architecture. A regional monograph of Japan, στο Passive and Low Energy Ecotechniques applied to Housing. Proceedings of the Third International PLEA Conference, Mexico City, Mexico, August 6-11, 1984, (Bowen Arthur, Yannas Simos, eds.), volume II, Oxford, New York, Pergamon Press, 1984, σσ. 1093-1109| 15. |E. de Oliveira Fernandes - Camillo Cortesao - Eduardo A.B. Maldonado - Victor Abrantes, Passive solar technologies in Portugal. Regional and thermal perspective, στο PLEA '86. International Conference on Passive and Low Energy Architecture in Housing. Pecs, Hungary, September 1-5 1986, (Zold Andras, ed.), Supplement, Hungary, Ministry of Industry, 1986, σσ. S 130-S 153| ΒΙβλιογραφία| 331

16. |Armet Vefik Alp, Vernacular Climate Control in Desert Architecture, στο Energy and Buildings for Temperate Climates. A Mediterranean Regional Approach. Proceedings of the Sixth International PLEA Conference, Porto, Portugal,

July 27-31, 1988, (De Oliveira Fernandes E., Yannas Simos, eds.), Oxford / New York / Beijing / Frankfurt / Sao Paolo / Sydney / Tokyo / Toronto, Pergamon Press, 1988, σσ. 67-80| 17. |Dusan Vuksanovic – Jelisava Kalezic, Transposition of traditional patterns of built environment, στο PLEA’91. Architecture and Urban Space. Proceedings of the Ninth International PLEA Conference, Seville, Spain, September 24-27, 1991, (Alvarez Servando, et al., eds.), Dordrecht / Boston / London, Kluwer Academic Publishers, 1991, σσ. 245-250| 18. |Usama El FIky – Inass Haamdy – Donald Van Dansik, The Potential Green Architecture Design Strategies, στο PLEA

2004. 21st International Conference Passive and Low Energy Architecture. Built Environments and Environmental Buildings. 19-22 September 2004, Eindhoven, The Netherlands, (de Wit Martin H., ed.), volume 1, The Netherlands, Technische Universiteit Eindhoven, 2004, σσ. 373-378| 19. |Aykut Karaman, The ecology of the vernacular housing in Turkey toward designing for «Locus», στο Passive and Low Energy Architecture. The Second International PLEA Conference. Proceedings of the Second International PLEA Conference, Crete, Greece, 28 June-1 July 1983, (Yannas Simos, ed.), Oxford / New York / Toronto / Sydney / Paris / Frankfurt, Pergamon Press Ltd., 1983, σσ. 273-280| 20. |Abdul Jabbar H. Elyas, An energy conserving Islamic town in Saudi Arabia, στο Passive and Low Energy Architecture. The Second International PLEA Conference. Proceedings of the Second International PLEA Conference, Crete, Greece, 28 June-1 July 1983, (Yannas Simos, ed.), Oxford / New York / Toronto / Sydney / Paris / Frankfurt, Pergamon Press Ltd., 1983, σσ. 281-290| 21. |Eleni Andreadaki – Michael Nomikos, Regional Architecture of Makedonia: the case of Vernacular settlements as an example of Passive Low Energy Design, στο Energy and Buildings for Temperate Climates. A Mediterranean Regional Approach. Proceedings of the Sixth International PLEA Conference, Porto, Portugal, July 27-31, 1988, (De Oliveira Fernandes E., Yannas Simos, eds.), Oxford / New York / Beijing / Frankfurt / Sao Paolo / Sydney / Tokyo / Toronto, Pergamon Press, 1988, σσ. 193-198| 22. |Ales Krainer, Equality in Variety. A review of bioclimatic growth of building on Yugoslav territory, στο PLEA '86. International Conference on Passive and Low Energy Architecture in Housing. Pecs, Hungary, September 1-5 1986, (Zold Andras, ed.), Supplement, Hungary, Ministry of Industry, 1986, σσ. 168-219|

ΒΙβλιογραφία| 333

23. |Kaizer Talib, Review on climatic design concepts and details in traditional architecture in various climatic zones – Saudi Arabia, στο Passive and Low Energy Architecture. The Second International PLEA Conference. Proceedings of the

Second International PLEA Conference, Crete, Greece, 28 June-1 July 1983, (Yannas Simos, ed.), Oxford / New York / Toronto / Sydney / Paris / Frankfurt, Pergamon Press Ltd., 1983, σσ. 233-243| 24. |Ashraf Salloum, «El Rawashin» of Jeddah - Saudi Arabia, στο Passive and Low Energy Architecture. The Second International PLEA Conference. Proceedings of the Second International PLEA Conference, Crete, Greece, 28 June-1 July 1983, (Yannas Simos, ed.), Oxford / New York / Toronto / Sydney / Paris / Frankfurt, Pergamon Press Ltd., 1983, σσ. 245252|

25. |Habib Melki, Windows as Environmental Modifiers in Lebanese Vernacular Architecture, στο PLEA 2006. 23rd International Conference. Clever Design, Affordable Comfort. A challenge for low energy architecture and urban planning, (Compagnon Raphael, et al., eds.), volume 1, Geneva, PLEA, HesSo, Universite de Geneve, 2006, σσ. I 75-I 80| 26. |Amjad Almusaed – Asaad Almssad, Bioclimatic Interpretation over vernacular houses from Historical city Basrah, στο PLEA 2006. 23rd International Conference. Clever Design, Affordable Comfort. A challenge for low energy architecture and urban planning, (Compagnon Raphael, et al., eds.), volume 1, Geneva, PLEA, HesSo, Universite de Geneve, 2006, σσ. I 87-I 90| 27. |Simos Yannas, Conservation Practices and Potential in various climates, στο Passive and Low Energy Ecotechniques applied to Housing. Proceedings of the Third International PLEA Conference, Mexico City, Mexico, August 6-11, 1984, (Bowen Arthur, Yannas Simos, eds.), volume I, Oxford, New York, Pergamon Press, 1984, σσ. 45-72| 28. |Ayku Karaman, A catalog of housing typology in ecological terms, στο Passive and Low Energy Ecotechniques applied to Housing. Proceedings of the Third International PLEA Conference, Mexico City, Mexico, August 6-11, 1984, (Bowen Arthur, Yannas Simos, eds.), volume II, Oxford, New York, Pergamon Press, 1984, σσ. 1025-1034| 29. |Nisrine Naciri, Sustainable features of the vernacular architecture, 2007| 30. |Caroline Lobo, Cool built forms. The design/Planning dilemma of courtyards, Ph.D. Program in Environmental Design and Planning, Arizona State University| 31. |S. Sharples – R. Bensalem, Airflow in courtyard and atrium buildings in the urban environment: a wind tunnel study, University of Sheffield, 2001| 32. |Dr. Magda Sibley, The courtyard houses of the medina of Fez: Transformations and consumption of heritage, International Conference on Heritage Cities, Luxor, Egypt, November 29-December 2, 2006| ΒΙβλιογραφία| 335

33. |Loredana Ficarelli, The domestic architecture in Egypt between past and present: The passive cooling in traditional structures, Proceedings of the Third International Congress on Construction History, Cottbus, May 2009|

34. |Salem. M. Sharif - M.F.M. Zain - M. Surat, Concurrence of Thermal Comfort of Courtyard Housing and Privacy in theTraditional Arab House in Middle East, Australian Journal of Basic and Applied Sciences, INSInet Publication, 2010| 35. |Ηλίας Κωνσταντόπουλος, Για την αρχιτεκτονική του Δημήτρη και της Σουζάνας Αντωνακάκη, στα Θέματα Χώρου και Τεχνών, Τόμος 26, 1994, σσ. 18-41| 36. |Άρης Κωνσταντινίδης, Δοχεία ζωής ή Το πρόβλημα για μιαν αληθινή ελληνική αρχιτεκτονική, στα Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1972, σσ. 27-47|

37. |Γ.Π. Λάββας, Ανώνυμη και μοντέρνα αρχιτεκτονική, στα Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1972, σσ. 49-59| 38. |Δημήτρης Φιλιππίδης, Αναζητώντας την ανώνυμη αρχιτεκτονική, στα Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1972, σσ. 63-72| 39.|Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Έξι πορείες αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Μια διερεύνηση των θεωρητικών συντελεστών της αρχιτεκτονικής πρακτικής, στα Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1991, σσ. 110-135| 40. |Α.Ν. Τομπάζης, Ανώνυμη ελληνική αρχιτεκτονική, στα Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1969, σσ. 18-73| 41. |Γ. Σαρηγιάννης, Η εξέλιξη της εμπορευματοποιήσεως της κατοικίας και η επίδρασή της στη μορφή της κατοικίας και της πόλεως, στα Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1978, σσ. 108-116| 42. |Δημήτρης Φιλιππίδης, Σπίτια αρχιτεκτόνων. Ανθρωπολογία μιας αινιγματικής σχέσης, στα Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1996, σσ. 36-47| 43. |Δημήτρης Ησαΐας – Τάσης Παπαϊωάννου, Η αρχιτεκτονική μας. Προβλήματα και αναζητήσεις, στα Θέματα Χώρου και Τεχνών, Τόμος 26, 1995, σσ. 14-41| 44. |Δημήτρης Φιλιππίδης, Η φευγαλέα μορφή του Κλέωνα Κραντονέλλη, στα Αρχιτεκτονικά Θέματα, 1997, σσ. 50-67|

ΒΙβλιογραφία| 337

ΦΟΙΤΗΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ

1. |Ειρήνη Καρναχωρίτη [2008-2009], Από την αυλή στην είσοδο της πολυκατοικίας, Ερενητική εργασία με επιβλέποντα καθηγητή: Α. Σπανομαρίδης, Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών| 2. |Κωνσταντίνα Σαράντη [2006], Αέρας και κτίριο: Ιστορικά πρότυπα και σύγχρονες εφαρμογές, Ερευνητική εργασία με επιβλέπουσα καθηγήτρια: Αικ. Λιάπη, Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών| 3. |Λεωνίδας Αντωνίου – Μαρία Πράσινου [1991-1992], Το αίθριο στον ελληνικό χώρο, Σπουδαστική εργασία, Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, Τομές Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού|

4. |Βασιλική Βαλογιάννη – Βασιλική Νικολακοπούλου [2010], Η κατοικία στην αρχιτεκτονική δημιουργία του Hassan Fathy: διδαχές μέσα από την παράδοση, Διάλεξη, ΕΜΠ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών| 5. |Δανάη Χατζηγιάννη – Ζωή Χούντα [2003], Ο Χασάν Φάθυ μεταξύ Ανατολής και Δύσης, Διάλεξη, ΕΜΠ, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών|

ΒΙβλιογραφία| 339

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Α]

[εικ_Α.1.1]:|Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.2.1]:|Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.2.2]:|Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.2.3]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.2.4]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.2.5]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής|

[εικ_Α.2.6]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.2.7]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.2.8]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.2.9]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής|- Διαδίκτυο [εικ_Α.2.10]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.2.11]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.2.12]: Διαδίκτυο [εικ_Α.2.13]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.2.14]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.2.15]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.2.16]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.2.17]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.3.1]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.3.2]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.3.3]: |Χ.Μπούρας [1991], Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, Τόμος Α΄| [εικ_Α.3.4]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.3.5]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.3.6]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.3.7]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.3.8]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| Πηγές εικόνων | 343

[εικ_Α.3.9]: |Δημήτριος Η. Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Α.3.10]: Διαδίκτυο

[εικ_Α.6.10]: |Βιτρούβιος [1997], Περί αρχιτεκτονικής. Βιβλιά I-V| [εικ_Α.6.11]: |Βιτρούβιος [1997], Περί αρχιτεκτονικής. Βιβλιά VI-X|

[εικ_Α.9.7]: |Ε.Μ.Π. [1960], Το ελληνικό λαϊκό σπίτι| [εικ_Α.9.8]: |Ε.Μ.Π. [1960], Το ελληνικό λαϊκό σπίτι|

Πηγές εικόνων | 349

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Β]

[εικ_Β.1.1]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.1.2]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.1.3]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.1.4]: Διαδίκτυο [εικ_Β.1.5]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| - Διαδίκτυο [εικ_Β.1.6]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future|

[εικ_Β.1.7]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.1.8]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.2.1]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.2.2]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.2.3]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.2.4]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.2.5]: Διαδίκτυο [εικ_Β.3.1]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.3.2]: Διαδίκτυο - |Δημήτριος Η.Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Β.3.3]: Διαδίκτυο [εικ_Β.3.4]: Διαδίκτυο [εικ_Β.3.5]: |Δημήτριος Η.Κωνσταντινίδης [1970], Παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής| [εικ_Β.3.6]: Διαδίκτυο [εικ_Β.3.7]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.3.8]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.3.9]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.4.1]: Διαδίκτυο [εικ_Β.4.2]: Διαδίκτυο [εικ_Β.4.3]: Διαδίκτυο [εικ_Β.4.4]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| Πηγές εικόνων | 351

[εικ_Β.4.5]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.4.6]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future|

[εικ_Β.5.1]: |Nisrine Naciri, Sustainable features of the vernacular architecture, 2007| [εικ_Β.5.2]: Διαδίκτυο [εικ_Β.5.3]: |Armet Vefik Alp, Vernacular Climate Control in Desert Architecture, στο Energy and Buildings for Temperate Climates. A Mediterranean Regional Approach. Proceedings of the Sixth International PLEA Conference, Porto, Portugal, July 27-31, 1988, (De Oliveira Fernandes E., Yannas Simos, eds.), Oxford / New York / Beijing / Frankfurt / Sao Paolo / Sydney / Tokyo / Toronto, Pergamon Press, 1988, σσ. 67-80|

[εικ_Β.5.4]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.6.1]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.6.2]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.6.3]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.6.4]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.7.1]: |Aykut Karaman, The ecology of the vernacular housing in Turkey toward designing for «Locus», στο Passive and Low Energy Architecture. The Second International PLEA Conference. Proceedings of the Second International PLEA Conference, Crete, Greece, 28 June-1 July 1983, (Yannas Simos, ed.), Oxford / New York / Toronto / Sydney / Paris / Frankfurt, Pergamon Press Ltd., 1983, σσ. 273-280| [εικ_Β.7.2]: |Aykut Karaman, The ecology of the vernacular housing in Turkey toward designing for «Locus», στο Passive and Low Energy Architecture. The Second International PLEA Conference. Proceedings of the Second International PLEA Conference, Crete, Greece, 28 June-1 July 1983, (Yannas Simos, ed.), Oxford / New York / Toronto / Sydney / Paris / Frankfurt, Pergamon Press Ltd., 1983, σσ. 273-280| [εικ_Β.7.3]: |Dogan Kuban [1995], The Turkish Hayat House| [εικ_Β.7.4]: |Aykut Karaman, The ecology of the vernacular housing in Turkey toward designing for «Locus», στο Passive and Low Energy Architecture. The Second International PLEA Conference. Proceedings of the Second International PLEA Conference, Crete, Greece, 28 June-1 July 1983, (Yannas Simos, ed.), Oxford / New York / Toronto / Sydney / Paris / Frankfurt, Pergamon Press Ltd., 1983, σσ. 273-280| [εικ_Β.7.5]: |Dogan Kuban [1995], The Turkish Hayat House|

Πηγές εικόνων | 353

[εικ_Β.8.1]: |Jean Bouillot, Coastal, Mid-Mountain, Mountain & Plateau: Micro-climates & Architectures in Lebanon, στο PLEA 2005. 22nd International Conference. Environmental Sustainability. The Challenge of Awareness in Developing

Societies, (Raydan Dana K., Melki Habib H., eds.), volume 1, Lebanon, Notre-Dame University Publishing, 2005, σσ. 145150| [εικ_Β.8.2]: |Jean Bouillot, Coastal, Mid-Mountain, Mountain & Plateau: Micro-climates & Architectures in Lebanon, στο PLEA 2005. 22nd International Conference. Environmental Sustainability. The Challenge of Awareness in Developing Societies, (Raydan Dana K., Melki Habib H., eds.), volume 1, Lebanon, Notre-Dame University Publishing, 2005, σσ. 145150|

Πηγές εικόνων | 355

[εικ_Β.10.2.3]: |Abdou Saliha, Climatic Investigation in Traditional Houses in Arid and Semi-Arid Regions of Algeria, στο PLEA 2005. 22nd International Conference. Environmental Sustainability. The Challenge of Awareness in Developing

Societies, (Raydan Dana K., Melki Habib H., eds.), volume 1, Lebanon, Notre-Dame University Publishing, 2005, σσ. 365370| [εικ_Β.10.2.4]: |Abdou Saliha, Climatic Investigation in Traditional Houses in Arid and Semi-Arid Regions of Algeria, στο PLEA 2005. 22nd International Conference. Environmental Sustainability. The Challenge of Awareness in Developing Societies, (Raydan Dana K., Melki Habib H., eds.), volume 1, Lebanon, Notre-Dame University Publishing, 2005, σσ. 365370|

[εικ_Β.10.3.1]: |H. Fathy [1986], Vernacular architecture. Principles and examples with reference to hot arid climates| [εικ_Β.10.3.2]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.10.3.3]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.10.3.4]: |Dr. Magda Sibley, The courtyard houses of the medina of Fez: Transformations and consumption of heritage, International Conference on Heritage Cities, Luxor, Egypt, November 29-December 2, 2006| [εικ_Β.10.4.1]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Β.11.1]: |John S.Reynolds [2002], Courtyards. Aesthetic, social and thermal delight| [εικ_Β.11.2]: |John S.Reynolds [2002], Courtyards. Aesthetic, social and thermal delight| [εικ_Β.11.3]: |John S.Reynolds [2002], Courtyards. Aesthetic, social and thermal delight| [εικ_Β.11.4]: |John S.Reynolds [2002], Courtyards. Aesthetic, social and thermal delight| [εικ_Β.11.5]: |John S.Reynolds [2002], Courtyards. Aesthetic, social and thermal delight| [εικ_Β.11.6]: |John S.Reynolds [2002], Courtyards. Aesthetic, social and thermal delight| [εικ_Β.11.7]: |John S.Reynolds [2002], Courtyards. Aesthetic, social and thermal delight| [εικ_Β.11.8]: |John S.Reynolds [2002], Courtyards. Aesthetic, social and thermal delight| [εικ_Β.11.9]: |John S.Reynolds [2002], Courtyards. Aesthetic, social and thermal delight| [εικ_Β.12.1]: |E. de Oliveira Fernandes - Camillo Cortesao - Eduardo A.B. Maldonado - Victor Abrantes, Passive solar technologies in Portugal. Regional and thermal perspective, στο PLEA '86. International Conference on Passive and Low Energy Architecture in Housing. Pecs, Hungary, September 1-5 1986, (Zold Andras, ed.), Supplement, Hungary, Ministry of Industry, 1986, σσ. S 130-S 153|

Πηγές εικόνων | 357

ΚΕΦΑΛΑΙΟ [Γ]

[εικ_Γ.1.1]: |Κωνσταντίνα Σαράντη [2006], Αέρας και κτίριο: Ιστορικά πρότυπα και σύγχρονες εφαρμογές| [εικ_Γ.2.1]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Γ.2.2]: |B.Edwards - M.Sibley - M.Hakmi - P.Land [2006], Courtyard Housing. Past, Present and Future| [εικ_Γ.2.3]: |John S.Reynolds [2002], Courtyards. Aesthetic, social and thermal delight| [εικ_Γ.2.4]: |G. Z.Brown – Mark Dekay [2001], Sun, Wind and Light. Architectural design strategies| [εικ_Γ.2.5]: |G. Z.Brown – Mark Dekay [2001], Sun, Wind and Light. Architectural design strategies|

[εικ_Γ.2.6]: διαδίκτυο [εικ_Γ.2.7]: |H. Fathy [1986], Vernacular architecture. Principles and examples with reference to hot arid climates| [εικ_Γ.3.1]: διαδίκτυο [εικ_Γ.3.2]: |Abdou Saliha, Climatic Investigation in Traditional Houses in Arid and Semi-Arid Regions of Algeria, στο PLEA 2005. 22nd International Conference. Environmental Sustainability. The Challenge of Awareness in Developing Societies, (Raydan Dana K., Melki Habib H., eds.), volume 1, Lebanon, Notre-Dame University Publishing, 2005, σσ. 365370| [εικ_Γ.3.3]: |G. Z.Brown – Mark Dekay [2001], Sun, Wind and Light. Architectural design strategies| [εικ_Γ.3.4]: |Armet Vefik Alp, Vernacular Climate Control in Desert Architecture, στο Energy and Buildings for Temperate Climates. A Mediterranean Regional Approach. Proceedings of the Sixth International PLEA Conference, Porto, Portugal, July 27-31, 1988, (De Oliveira Fernandes E., Yannas Simos, eds.), Oxford / New York / Beijing / Frankfurt / Sao Paolo / Sydney / Tokyo / Toronto, Pergamon Press, 1988, σσ. 67-80| [εικ_Γ.3.5]: |Armet Vefik Alp, Vernacular Climate Control in Desert Architecture, στο Energy and Buildings for Temperate Climates. A Mediterranean Regional Approach. Proceedings of the Sixth International PLEA Conference, Porto, Portugal, July 27-31, 1988, (De Oliveira Fernandes E., Yannas Simos, eds.), Oxford / New York / Beijing / Frankfurt / Sao Paolo / Sydney / Tokyo / Toronto, Pergamon Press, 1988, σσ. 67-80| [εικ_Γ.3.6]: |Armet Vefik Alp, Vernacular Climate Control in Desert Architecture, στο Energy and Buildings for Temperate Climates. A Mediterranean Regional Approach. Proceedings of the Sixth International PLEA Conference, Porto, Portugal, July 27-31, 1988, (De Oliveira Fernandes E., Yannas Simos, eds.), Oxford / New York / Beijing / Frankfurt / Sao Paolo / Sydney / Tokyo / Toronto, Pergamon Press, 1988, σσ. 67-80| Πηγές εικόνων | 359

[εικ_Γ.3.7]: |Loredana Ficarelli, The domestic architecture in Egypt between past and present: The passive cooling in traditional structures, Proceedings of the Third International Congress on Construction History, Cottbus, May 2009|

[εικ_Γ.3.8]: διαδίκτυο - |H. Fathy [1986], Vernacular architecture. Principles and examples with reference to hot arid climates| [εικ_Γ.3.9]: |H. Fathy [1986], Vernacular architecture. Principles and examples with reference to hot arid climates| [εικ_Γ.3.10]: |H. Fathy [1986], Vernacular architecture. Principles and examples with reference to hot arid climates|

Πηγές εικόνων | 361