OSHOR ZAM 0-1

№0 (1) февраль 2014 он

10 шалтагаан

ТҮрэЛХИ хэлэеэ Үзэхэ

БИЗНЕС

анри нестле

Һанаһандаа хүрэхэ замда...

наҺанайнгаа нҮхэртэй Яагаад ушархаб Психологой зууршалга

сагаан Һараар! сагаалганаар!

буряадни!

гоёнсуу:

хабар - 2014

6+

Үгын шэдитэ хүсэн Үгөөрөө хүниие үргэжэшье, даражашье болохо...

«RELAX» компаниин хҮдэлмэрилэгшэд таниие урин налгайгаар угтажа, ехэ анхаралтайгаар хҮсэлнҮҮдыетнай шагнан абаха. Юундэб гэхэдэ, айлшадаа таатай һайнаар амаруулха гээшэ манай гол зорилго!

Зохид оршон байдалтай газарта нҮхэдӨӨрӨӨ золгохо, албан хэрэгэй уулзалгануудые, элдэб тҮхэлэй ҺайндэрнҮҮдые Үнгэргэхэ, миин юрэ хӨӨрэлдэжэ, хитад болон европын амтатай эдеэ хоол бариха газар дурадханабди.

150 хҮнэй банкетнэ зал 15 хҮнэй vip-кабина элдэб янзын «тҮмэр хҮлэгэй» Үргэн талмай

пр. Строителей 64а, тел.: 555-325, uurelax@mail.ru

Эрхүүгэй этномодельер Алена Балсунаева «Инаг дураар рамнайлагдаһан» түрэ хуримай платинуудай суглуулбарияа дурадхана. Буддын шажанай һүр һүлдэ үнгэнүүд, хээ угалзанууд хэрэглэгдэнхэй. Эдэ һүлдэ тэмдэгүүд залуу айл бүлэдэ үреэлэй һайхан үгэнүүд гэһэн удхатай.

Түрэ хуримай өөрсэ «этно» маягтай хубсаһанай суглуулбари Европын мэдээжэ үйлэдбэрилэгшэдэй түрэ хуримай платинууд Дэлхэйн эгээл дээгүүр бренднүүдэй гоёлой ба һургуули түгэсхэгшэдэй платинууд Гараар бүтээгдэһэн тон зохид фатанууд Дэгэлнүүд Автомобиль соохи онсо гоёолтонууд

эл э г э и Ш

! ш и р э б hайхан

Кировэй гудамжа, 31-дэхи гэр (к/т «Эрдэмэй» саана), утаҺан: 21-72-81 Үдэр бҮри 10.00 сагһаа 19.00 болотор хүдэлнэбди

урид хэлэгдэхэ Үгэ

Энэ сэтгүүл ехэнхидээ түрэлхи хэлэн дээрээ толилуулнабди. Элинсэгэйнгээ хэлэн дээрэ уншаха, ойлгохо хүн олон. Ойлгоошьегүй һаа, ойлгодог болоходо удаан бэшэ. Хари хэлэ хэнһээшье дээрээр шудалаад лэ байдаг ха юмбибди. Хүн түрэлтэн дэлхэй дээрэ эгээ бэлээр юумэндэ һураха табисууртай. Бэе бэеэ хүгжөөхэмнай болтогой. Түрэлхидэйнгѳѳ түүхэ мэдээгүй, хэhэн хэрэгынь хүндэлөөгүй, нүүжэ, дайшалжа орхиһон газарынь хэрэглээгүй, шэлэжэ дамжуулһан шажан мүргэлынь ойлгоогүй, эсхэжэ зохёоhон хубсаһынь үмдөөгүй, энэ наһанай бэрхэшээлнүүдые дабаагүй, түрэлхи хэлэеэ алдаһан арадай тоодо орохогүйбди гэжэ этигэнэбди.

4

февраль 2014

Генеральна директор: Маргарита Дамбаева

Эблүүлэгшэ редактор: Шарайд Б. Чинзориг Арт-директор, дизайн, вёрстка: Янжима Дашицыренова Fashion-редактор: ГАЛИНА СУБАНОВА Редактор по интерьеру: жаргалма лхамадиева Оршуулагшад: Донид Базарова, Мэдэгма Табитуева, Баярма Цыденова, Виктория Найданова, Любовь ширапова Гэрэл-зураг буулгагшад: Хэшэг то Дансарунов, Ася Лыгденова, Сэлмэг Талханова.

гаршаг

Ахамад редактор: Эржэн Лыксыкова

тҮҮхэ Монгол туургатанай хабарай баяр Сагаалган. 6

Шарайд Г. Гантогтохтой хѳѳрэлдѳѳн МОНГОЛОЙ НЮТАГ ХЭЛЭН ГҮ, БУРЯАДНАЙ? 12

10 ПРИЧИН ИЗУЧАТЬ РОДНОЙ ЯЗЫК.

14

бизнес анри нестле. Һанаһандаа хүрэхэ замда... 20 манай айлшан

Буряад киногой баатар дангина хоёр. 25

Блиц-опрос ЭРЭ ХҮН – ЭРДЭНИ.

шажан буддизм в XXI веке.

28

30

ВСЕ, ЧТО НУЖНО ЗНАТЬ О РОДОСЛОВНОЙ. 32

Интернетһээ ба «Buryat Mongolian of China» номһоо гэрэл-зурагууд хэрэглэгдээ.

юу таринабши, тэрээнээ хуряанаш... 33

Зурагууд: ася лыгденова Сэсэг дугарова

Энэ сэтгүүл дэмжэлсэһэн Абушеев Виктор Мункожаповичэй,

ГУЛАМТА фэн-шуй буряадаар. 34 юрта. традиции и современность. 35

ХЭШЭГТЭЙ ТОГООН ЗҮб хооллохо 13 заабари. 36

СЭСЭГТЭ ТАЛМАЙ

БУРЯАД ХУБСАҺАНАЙ УДХА ТУХАЙ ДОМОГ. 40

ХАРИЛСААН

Дашиев Жамсо Будадармаевичэй,

ҮГын шэдитэ хҮсэн. 42

Жалсараев Владимир Болотовичэй,

Хадамгүй эхэнэрнүүд хадамтай эхэнэрнүүдһээ

ямар илгаатайб?

Лхамадиев Цымпил Баировичэй, Раднаев Виталий Антоновичэй гэр бүлэнүүдтэ, Салдамаева Наталья Владимировнада һайниие хүргэнэбди.

Эмхидхэн байгуулагша: ООО «Гороо»

аяншалга

46

тҮбэд руу аятайгаар.

50

уянгын бороо 52 гоёнсуу 54 ТОЛИ 56 ЗУРХАЙ 58

Һарын нэгэ удаа гараха Редакциин хаяг: Улаан-Үдэ хото, Коммунистическая гудамжа, 47-дохи гэр, 430 офис, e-mail: oshorzam@mail.ru Рекламын утаhан: 8(3012) 60-48-94 8-983-437-16-12 «Домино» типографида хэблэгдээ Хэһэг 2000 экз.

Гадар дээрэ: Модель – Билигма, модельное агенство Софьи Ни, Стиль – Галина Субанова, Гэрэл-зураг – Ася Лыгденова, Дэгэл – Саран-Гэрэл Бадмажабэ, Чимэгээ, Зүүдхэл – Булат Жамбалов.

тҮҮхэ

Монгол туургатанай хабарай баяр

Сагаалган

Нүгѳѳ талаар сагаан һара – 9 зүйл дабхасаһан баяр гэбэл:

1. Һүлдэ сагаан тэнгэриин хэшэг үлзын баяр 2. Хуушанай тоололгын шэнэ жэлэй баяр 3. Нэгэ наһа нэмэхэ үлзын баяр 4. Түмэн үлзын дабхарлаһан баяр 5. Хайра энэрилэй баяр 6. Гүрэн түрын бата хүгжэхын баяр 7. Хабарай эхин һарада ургамал байгаалиин һэргэхэ баяр 8. Малшан зоной баяр 9. Айл хотоороо сэнгэхэ нааданай баяр.

6

февраль 2014

Сагаан һара – эртэ дээдэ үеһѳѳ эхилээд, мүнѳѳ болотор тэмдэглэгдэжэ байҺан Монгол туургатанай түрын ёһоной хамагай томо баяр юм.

1206 ондо Чингис хаан Ехэ Монгол Уласые байгуулжа, Монгол туургатанай томо баяр Сагаан һарые хабарай эхин һарада – малай түллэжэ, эдеэ сагаа, үбһэ ногооной дэлгэржэ байха үеһѳѳ тэмдэглэбэл зохид гэжэ зарлиг буулганхай. Харин тэрээнһээ урид энээхэн баярые «сагаан эдеэнэй баяр» гэжэ нэрлэжэ, намарай дунда һарада – малай таргалһан тэнхээтэй үедэ, сагаан эдеэнэй элбэг- дэлбэг байха сагта тэмдэглэжэ байһан гэжэ түүхын зарим бэшэгүүдтэ бэшээтэй байха.

Арбан долоодугаар зуун жэлдэ монгол туургатанай ниитээрээ бурханай шажанда даган орохо үедэ Үндэр гэгээн Занабазар анхадугаар Богдоор тодорхо үеһѳѳ түрэ ёһын баярые шажан номой баяртай хамта тэмдэглэхэ ёһо тогтоогоо. Хабарай эхин һарын шэнын нэгэнһээ арбан табан хүрэтэр – бурхан багшын эрхэтэ хубилгаан үзүүлһэн үдэрнүүдтэ ном хураха ёһо гуримые Үндэр гэгээн Занабазар зарлигаар тогтооһон байна. Иимэһээ олон зуунай туршада Сагаан һарые шажа-

Энэ баярай гол удхань: аха дүү, түрэл саданар мэдэлсэхэ, аха зониие хүндэлхэ. Тиимэһээ бэе бэедээ заал һаа айлшалдаг заншалтай.

Монгол туургатан хабарай эхин һарын баярые « Цагаан сар » гэдэг, харин гансал буряад угсаатан « Сагаалган » гэжэ нэрлэдэг. най баяр болгон, хүн түрэлтэнэй түүхэдэ «Монгол туургатанай баяр» гэжэ баһа үзэдэг болоһон байна. Энэ баярай гол удхань – аха дүү, түрэл саданар мэдэлсэхэ, аха зониие хүндэлхэ. Тиимэһээ бэе бэедээ заал һаа айлшалдаг заншалтай. Һарын харагдахагүй бүтүү харанхы байдаг ушарһаа үбэлэй адаг һарын һүүлэй һүниие «бүтүү» гэжэ нэрлэдэг. Энэ үдэр бүхы юумэн бүтэн, бүтүү байха ёһотой. Энэнь үнгэрһэн ондоо тэгшэ дүүрэн, ерэхэ ондоо элбэг хангалуун байха болтогой гэһэн удхатай юм. Бүтүү үдэрһѳѳ үмэнэ монголшууд хуушан оной үри шэрэ, үгэлгэ абалга дууһажа, дутуу юумээ хүсѳѳдэг уламжалалтай. Иигэжэ хии морин һэргэжэ, ажал амидарал бүтэхэ гэжэ үзэдэг байна.

Буряадай Сагаалган тэмдэглэхэ ёһо сагаалган Чингис хаанай аша Хубилай хаанай зарлигаар 13-дахи зуун жэлһээ эхилэн, үбэлэй уларилай һүүл һарада, хабарай эхин һарада тэмдэглэхэ болоһон гэжэ зарим түүхэ бэшэг үүдтэ хэлэгдэһэн гэжэ буряад зон үзэдэг байна.

Сагаалганиинь хатуу үбэлэй уларилай дууһажа, урин дулаан хабарай уларилай эхилжэ байһые элирхэйлхэ. Буряадууд монгол үндэһэтэнэй нэгэ томо бүлэг угсаатан хадаа хабарай эхин һарын заншалта баярые эртэ үеһѳѳ

хойшо үргэнѳѳр тэмдэглэжэ байһан болобошье, ээдрээтэй түүхын хүндэ саг үедэ хари гүрэнэй мэдэлдэ ороһоор, мартажа эхилһэн. Гэбэшье «саг сагаараа байдаггүй, сахилза хүхѳѳрѳѳ байдаггүй». Мүнѳѳ үедэ үни эртын үбэг дээдын олон һайхан ёһо заншалнуудые һэргээжэ байһыень һайшаажа үзэхѳѳр. Иигэһээр буряадууд Сагаалганаа 1991 онһоо үргэн һайханаар тэмдэглэжэ, заншалта болгоо. Сагаалганаа буддын шажанай болон бѳѳ мүргэлэй зан үйлэнүүдээр газар нютаг бүхэндэ нэгэ бага илгаатайгаар тэмдэглэфевраль 2014

7

Дасанай урда талада Дүгжүүбын балинай гал аһаажа, хуушан ондо муу бүхэн үлэг гэһэн удхатай зан үйлэ хэдэг заншалтай.

дэг байна. Жэшээнь, Буряад ороной буддын шажанай түб Ивалгын дасанда арад зондо һайн һайханиие хүсэһэн хурал болодог. Дасанай урда талада Дүгжүүбын балинай гал аһаажа, хуушан ондо муу бүхэн үлэг гэһэн удхатай зан үйлэ хэдэг заншалтай. Мүн буряад зоной үргэнѳѳр тэмдэглэдэг Сагаалган ганса шажанай баяр бэшэ, гэр бүлын, аха дүү, түрэл саданарай, ниитэ арад зоной эгээл дуратай баяр болоһон байна: үглѳѳгүүр эртэ бодожо, аха наһанай хүнтэй золгожо, бэе бэедээ бэлэгээ барижа, шэнэ жэлдээ элүүр энхэ, аза талаантай байхые үреэдэг заншал тогтонхой.

8

февраль 2014

Бүтүүлхэ ёһо

Бүтүүлхэ ёһо наранай шэнгэһэн хойно эхилдэг. Эдеэ будаагаа заһажа, үүдэнэй баруун тотого дээрэ сагаан шулуу, сэбэр мүльһэ табижа, һайн зүгэй эзэд һахюуһанай орохо үүдые нээжэ, зүүн тотого дээрэ харгана, үбһэ шаралжа табижа, муу зүгэй ада шүдхэрэй хорлолые хаадаг ушартай. Бүтүүгэй орой сэбэр хубсаһаа үмдэжэ, ахамад бууралдаа үнгэтэй һайн олбог дэбидхэр дэбдидэг. шэрээгээ заһажа, дээ рэнь бүтүүлгээ табижа, эдеэ унданай дээжые зүүнһээ баруун тээшэ табижа, галдаа үргэжэ, бурхандаа эдеэ будаагай

дээжые табиһанай дараа гэрэй эзэн эхэнэр сайнгаа дээжые гэрэй эзэндэ эхилжэ баридаг ёһотой.

Сагаан һарын эдеэ ундые хүндэтэй гэжэ үзэдэг. Бүтүүгэй табаг эдеэндэ заалаагүй үргэтэй хониной бүтүү тѳѳлэй, үгы һаа хониной үбсүү табидаг заншалтай. Толгойень гэрэй эзэн тагнайһаань, гэрэй эзэн эхэнэр үргэнһѳѳнь татажа, «нэгэ амитай болоо» гэжэ хэлээд, үргыень заалажа, бүтүүгээ эхилхэ. Иигээд шэнэ жэлээ элбэгдэлбэг угтахые бэлэгшээжэ, бүтүүгэй бууза, эдеэ сагаагаа бүтүүртэрээ эдидэг ушартай.

Хониной бүтэн мяхые гэрэй эзэн юһэн хүндэлэн ( тѳѳлэй, хушуу, хоёр үргэ, хоёр шэхэ, уусын хоёр тала ) хүндэжэ эхилээд, галдаа, дараань бурхандаа үргѳѳд, гэртэ байгаа хүнүүдтэ тарааха.

Бүтүүгэй орой таби наһанһаа дээшэ наһатанда шэмэй архи хүртѳѳдэг ушартай. Энэ орой гэрэй баруун дээдэ талада гурбан мүльһэ, аяга соо будаа хэжэ табидаг. Энэнь дэлхэй юртэмсые тойрон, айл гэрэй һүлдэ хии мориие тэдхэжэ, аза жаргал, һайн бүхэниие хүн бүхэндэ түхээжэ ябадаг Һама бурханай хүлэгэй ундан, будааниинь бурхандаа

үргэжэ байгаа дээжэ тахилай эдеэн юм. Лхама бурханиинь «Ума а хум» гэхэ хоорондо юртэмсые тойрон ошодог гэжэ үзэдэг ушарһаа бүтүүгэй орой наранай жаргахатай урилдаажа, зула хүжѳѳ бадараан, бурхан тахилай бүхы зүйлѳѳ сэгсэлэн, эдеэ будаагаа үргэжэ, амжаһан байха ёһотой. Мүнѳѳ сагай айл үрхэнүүд мүльһэеэ хүргѳѳд, тахилай аяга, үгы һаа жэжэ хундага соо хэжэ, балкон дээрээ табижа болохо. Бүтүү үдэшэ шагайгаар мори тэмээ урилдуулха наада наададаг. Мүн дүрбэн бэрхэ буулгаха, мори тэмээ урилдуулжа наадагшань малайнгаа тоо толгойе

үдхэхэ, эд зѳѳриеэ арьбажуулха, олзо омогтой байха гэжэ үзэхэ. Дүрбэн бэрхын буухада, дараа жэлдээ «мал һүрэг үдэхэ, аза хии моритой байха» гэжэ бэлэгшээдэг. Бүтүүгэй үдэшэ адуу малаа хээрэ байлгаха, ѳѳрын эд зѳѳриие айлда хонуулхые сээрлэхэ. Мүн халуун бүлэһѳѳ таһаржа, айлда хонохо, архи ехээр ууха, хүнтэй муудалсаха, хубсаһаа газаа хонуулха, һаба хүнэг хооһон байлгаха, үлэн хооһон байхые сээрлэхэ. Бүтүү үдэшэ шагайгаар мори тэмээ урилдуулха наада наададаг.

февраль 2014

9

сагаалганай сээрлэхэ ёһо

С

агаалганаар эхэнэр хүн оёдол хэхэдээ, хуушан дэгэл хубсаһандаа халааһа хадажа болохогүй, шэнээр оёхо.

золгохо ёһо Сагаалганда аха дүү сооһоо ахамад үндэр наһатай, нютаг орондоо нэрэ хүндэтэй хүмүүстэй хадаг барижа золгодог ёһотой. Наһаар дүүнь аха хүндѳѳ хадагаа бүримүһэн үгэжэ золгодог бол, ахамадынь хадагаа хүндэ үгэдэггүй, ѳѳртѳѳ орхидог. Хадагай амыень золгохо хүндѳѳ харуулжа, хоёр гар дээрэнь эрхы хургандань тулгажа, альгандань баг таажа табиһанай удаа золгохо.

Х Хадаг абажа байһан хүн хоёр гараараа абаад, толгой талыень баруун гар дээрээ табиха. Баруун гар талыень зүүн гар дээрээ эбхэн нугалдагынь хадагай хээ, хадагай үзэгые буруу харуулхагүйгѳѳр хэшээдэг ёһо юм. Хадаг табижа байхадаа, мэндэ хэлсэдэггүй, харин хадагаа табиһанай удаа золгоходоо, мэндыень асууна. Золгохо ёһын удхань: энхэ амгалан, эбтэй найртай, арюун һайхан байхые бэлэгшээжэ, ухаан һаруул, элүүр энхэ, ѳѳрһѳѳ ахамад болон дүү хүнтэй мэндэтэй хүндэтэй байхые эрхимлэдэг ёһо заншал юм. Шарайд Б.Чинзориг.

Сагаалганай заншалнууд эртэ үеһѳѳ мүнѳѳ үедэ дамжажа ерэхэдээ, зарим заншалнууд сагай ерэхээр мартагдажа, шэнээр һэлгэгдэжэ, улам баян, үргэн һайхан баяр болоһоор байна.

Бүхы буряад арад зон һара шэнэдээ һайхан сагаалха болтогой!

10

февраль 2014

үндэ мүнгэ, эд юумэ зээлеэр үгэхые сээрлэхэ. Удхань – гарзын үүдэн нээгдэжэ, олзын үүдэн хаагдаха.

Г

эртээ уйлаха, наншалдаха, муудалсахые сээрлэхэ. Удхань – айлда жэлэй туршада хэрүүл шууяантай байжа, зоболон таһардаггүй.

П

еэшэнэй үнэһэ, гэрэй хог шорой гаргажа хаяхые сээрлэхэ. Харин шэнэ оной үмэнэ гэр соохиёо, газаагуураа сэбэрлэжэ, сэбэрхэн байлгаха. Удхань – тэрэ айл жэлдээ мүнгэтэй, ѳѳдэргэ ябана.

Э

дэ үдэрнүүдтэ муу үгэ хэлэжэ, мал гаргажа, ан гүрѳѳһэ агнажа, амитанай ами таһалжа болохогүй. Удхань – үхэл хахасал ушарха, зоболон таһардаггүй.

Ш

энын долоондо аха дүү, түрэл саданар айлда ошожо золгохые сээрлэхэ. Энэ үдэрые «хара үдэр» гэжэ үзэхэ.

Г

эрэй эзэн наһанайнгаа нүхэртэй золгохые сээрлэхэ. Удхань – гэр бүлэ һалаха, хари эльгэтэй болохо гэжэ үзэхэ.

А

рхи ехээр уужа, наншалдаха, айлай табагай эдеэндэ гэрэй эзэнэй зүбшѳѳрэлгүй гар хүрэхые сээрлэхэ.

Б

эедээ хутага мэсэ абажа ябахые сээрлэхэ, шэнэ жэлээ хүйтэн мэсэтэй угтажа болодоггүй.

февраль 2014

11

тҮҮхэ

Шарайд Г. Гантог тохтой хѲѲрэлдѲѲн

МОНГОЛОЙ НЮТАГ ХЭЛЭН ГҮ,

БУРЯАДНАЙ? Монгол уласай ехэ һург уулиин монгол хэлэ, соёлой һург уулиин багша Гоншогой Гантогтохтой хэһэн һонирхолтой хөөрэлдөө дурадхая.

Гоншогой Гантогтох 1949 ондо Монголой Дорнод аймагта түрэһэн.

1993 ондо «Буряад хэлэлгын үгын һангай бүридэлэй онсо шэнжэ» гэһэн сэдэбээр шэнжэлгын хүдэлмэри хэһэн. «Монгол зан үйлын шүлэглэмэл аман үгын уламжалал» гэһэн сэдэбээр саашанхи шэнжэлгэеэ үргэлжэлүүлээд, 2006 ондо эрдэм ухаанай докторой нэрэ зэргэ хамгаалаа. Эрдэм шэнжэлгын байгуулгануудта 40 гаран жэлдэ үрэ бүтээлтэй ажаллажа байна. Монголой нэрэ түрэтэй хэлэ шэнжэлэгшэдэй нэгэн болоно. Монголой Буряад шудалалай академиие үүсхэн байгуулагша, ударидагшадай зүблэлэй гэшүүн мүн.

12

февраль 2014

– Сайн байна. «Ошор зам» сэтгүүлэй олон уншагшадай үмэнэһөө таниие энэ үдэрэй амар амгаланиие айладхая.

– Һайн даа. Иигээд түрэлхи хэлэн дээрээ удха түгэлдэр «Ошор зам» нэрэтэй сэтгүүл гаргахаяа зорин ажаллажа байгаа зондо зохёохы хэрэгтэнь амжалта хүсэн үреэе.

– Та 30-аад жэлдэ буряад хэлэлгын онсо илгаа шудалһан хадаа эрдэмэйнгээ ажалай талаар хөөрэжэ үгыт.

– Буряад хэлэлгын юрэнхы түлэб байдал тухай хөөрэлдэхэ болонобди. Мүнөө дэлхэй дээрэ Ородой холбоото уласай Буряадта, хуушанаар Усть-Ордагай үндэһэтэнэй тойрогто, Агын тойрогто буряад-монголшууд ажаһууна. Монгол улас түрэдэ Дорнодой, Хэнтын, Түб, Булган, Хүбсэгэлэй, Сэлэнгын аймагай хойто талын һомонуудта, мүн Хитадай Хүлэнбуир аймагай Шэнэхээн нютагта буряадууд ажаһууна. Буряад хэлэн дотороо олон нютаг хэлэнүүдтэй мүртөө Ородой үндэһэ яһатануудай

дунда хаража үзэхэдэ, «буряад хэлэн» гэһэн зэргэтэй байдаг. Мүн бусад ороной эрдэмтэд эрдэм шэнжэлгэдээ буряад хэлэн гээд амяарань хараалдаг байгаа. Харин Монгол уласай эрдэмтэд буряад хэлэнэй үгын һан, бүридэл, хэлэнэй хубинуудые шэнжэлээд, Монголой дорно зүгэй нютаг зоной хэлэн гээд баталһан. Бидэ монгол хэлэеэ хубаажа, дэлхэйн хэмжээндэ хаража үзэнэбди. Дэлхэйдэ 10 сая гаран монголшууд ажаһууна. Дорнод-Монголой нютаг хэлэн дээрэ Үбэр-Монголой зүүн үмнэ хушуунай монголшууд болохо харчин, хорчин, дүрбэд, бээс зэрэг обогтон харилсана. Түб нютаг хэлэндэ мүнөөнэй Монгол уласай халха аялга хамааран ороно. Ойрад монголой хэлэн орнод нютаг хэлэн гэжэ хальмаг хэлэеэ баһа оруулжа үзэдэг. Үмнэ нютагай хэлэн гэдэгтэ Дээдэ монголшууд, Ордос, Хитадай хэрэмэй хажуудахи ҮбэрМонголой хэһэг хүнүүдэй хэлые оруулжа үзэдэг. Тиимэ болохоор үбэрмонголшуудай нютаг

хэлые үмнэ нютагай хэлэн гэдэг. Энэ илгаануудые хэлэнэй гадаада болон дотоодо тала шэнжэлһэнэй ашаар эрдэмтэд тодорхойлоо.

– Ехэ һонирхолтой байна.Тиихэдэ эрдэм шудалалда хэлэн тухай асуудалнууд олон байна. Илангаяа монгол хэлэнэй нэгэдэмэл байдалай талаар асуудал гарадаг. Энэ талаар танай һанамжа.

– Эрдэмтэдэй дунда үүсхэгдэдэг үндэһэн хоёр асуудал байдаг. Нэгэдэхеэр, монгол хэлэн хадаа нэгэдэмэл нэгэ хэлэн гэһэн ойлгосо. Нүгөө ойлгосонь – монгол хэлэн хадаа олон жэлэй туршада уламжалагдажа, таһархай бутархай һуурижаһан, капитализмын үеэр хүгжөөгүй, һайнаар бүридөөгүй ушарһаа олон хэлэн болоод тарашаһан гэжэ Буряадай эрдэмтэн Санжеевэй һанал байдаг.

– Буряад хэлэнэй онсо шэнжэнь юун дээрэ оршодог бэ гэжэ та үзэнэбта?

– Буряад хэлэн эртэ үеһөө уламжалалтай монгол хэлые 21-дэхи зуун жэл хүрэтэр абажа ерэһэн. Нэгэ талаһаа ехэ нэрэ хүндэтэй, илангаяа шудалагшадай анхарал олон зуун жэлдэ татаһан хэлэн юм. XVII зуунһаа мүнөө хүрэтэр Ородой, Германиин шэнжэлэгшэд буряад хэлэ

ехэ шудалһан. Монгол хэлэн дотороо буряад хэлэн болон аман зохёолынь хамагай ехэ шудалагдаһан байдаг. Мүн асари ехэ үгын һантай. Буряадуудай, илангаяа хойто буряадуудай нэгэ һайн талань – хэлэлгэеэ манайхи шэнги халха болгоогүй. Ниитэ хэлэн хориин нютаг хэлээр байдаг болобошье, хүнүүд нютаг нютагайхяараа яридаг. Түнхэнэй хүн түнхэнэй хэлэлгэтэй, Сэлэнгын буряад сонгоол хэлэтэй, Агын буряад хори хэлээр харилсана. Иимэ зүйлнүүдһээ эхилээд, буряад хэлэеэ хамгаалан абажа ябаха нэгэдэмэл нэгэ хүсэн хэрэгтэй байгаа юм.

– Иигээд хөөрэлдөөгөө түгэсхэе. Танай үшѳѳ хэлэхэ юумэн бии гү?

– Буряад хэлэнэй асуудалые сагтань бодхоохо шухала. Олон зонтой хөөрэлдэхэ хэрэгтэй байна. Хүдөөгэй хүнүүдтэй, малшадтай харилсаха байгаат. Тэдэниие буряад хэлээрнь хөөрэлдүүлхэ. Газар газарай буряад хүнүүдэй һанал бодол соносохо хэрэгтэй. Мүн хото газарай хүүгэдые буряад хэлэ шудалдаг һургуулида ябуулжа болоно. Үбэр-Монголой Хайлаар хотодо буряад сэсэрлиг байдаг. Тэндэ дагуур, хорчин, хитад, цахар хүүгэдшье буряад хэлэтэй болоһон жэшээтэй. Иимэ сэсэрлиг газар бүхэндэ байгуулхада,

зохистой эрхэ байдал тогтоохо хэрэгтэй юм. Нүгөө талаар буряад ниитэ гэдэг хэлэнэй асари ехэ «баялиг» байна. Хамагай голынь – хэлэн, соёл, ажахы, дотор сэдьхэл буряадаараа байгаал һаа, болоо. Монгол туургатанай нэгэн үеын түүхэ "Монголой нюуса тобшо", "Алтан тобшо", "Асралты нэрэтын түүхэ", "Буряадай түүхэ бэшэг" зэргые буряад хэлэн дээрэ хэблүүлээд, интернедээр ашаглан, залуу үетэндөө танилсуулха, хэрэглээндэ оруулха зэргээр олон һайхан ажал һанаашалан хэбэл, эхэ хэлэмнай үргэн дэлгэрхэ.

– Энэ хөөрэлдөөгөө нэгэ һайхан үреэл айладхаад түгэсхэе.

– Бүхэдэлхэйн буряад зомни Эбэй заяань заяалжа, Буряад хэлэмни Даян дэлхэйдэ дэлгэрхэ болтогой!

– Һонирхолтой һайхан хөөрөө үгэһэн танда баяраа мэдүүлээд, эрдэмэй ажалдатнай улам ехэ амжалта хүсэн үреэе. Шарайд Г. Орхон, Б. Чинзориг хөөрэлдэбэ.

февраль 2014

13

10

ПРИЧИН

ИЗУЧАТЬ РОДНОЙ ЯЗЫК

1

Ты – бурят по происхождению и ни кем другим не можешь быть. «Кровь знает больше человека и помнит сокровенные тайны мироздания» – Максимилиан Волошин. «Нельзя безнаказанно обманывать требования природы: она неумолима, как необходимость» – Оноре де Бальзак.

2

Потеря языка – преступление перед человечеством и потомками. То, что нам передали предки, мы обязаны передать своим детям, а они своим. Язык не только наше достояние, но и достояние всего человечества. Каждый народ и каждый язык – это своеобразная палитра мира. Все уникально на земле.

3

Есть такое понятие, как память – генетическая, психологическая, кармическая, историческая, родовая. Даже каждый орган имеет свою память. Оставляя свой язык, мы предаем память предков, ведь не только к лючи от квартиры и машины мы передаем детям.

4

Говоря, что не можем овладеть своим родным языком, унижаем свое человеческое достоинство.

14

февраль 2014

Человек – самое высокообучаемое существо на земле.

5

Когда владеешь бурятским языком, понимаешь и монгольский и калмыцкий. Также улучшается память, гибкость мышления, развивается творчество. Через свою фонетику и грамматику удобно изучать другие языки, например, английский, японский.

6

Ученые доказали, при звучании родной мелодии или речи укреп ляется иммунитет даже у не владеющего родным языком больного. У бурят-монголов есть метод «тээгэ»: когда мать-верблюдица отказывается по непонятной причине от новорожденного верблюжонка, исполняют мелодию «тээгэ». Наблюдая за этим действием, поражаешься силе звука – через некоторое время верблюдица со слезами на глазах принимает свое потомство.

7

Шаманы утверждают, что наши предки понимают только свой родной язык. Не владеющий родной речью отключен от системы рода, а значит слаб.

8

Его Святейшество Далай -лама призвал бурят читать молитвы на родном языке. Ведь только когда ты понимаешь, что читаешь, возникает осознанность, а значит глубинное видение.

9 10

Родной язык спасает в опасных ситуациях.

восхищайтесь языками всего мира, а родной, неповторимой, мелодичной речью тем более.

МЫ ЗА СОХРАНЕНИЕ РОДНОГО ЯЗЫКА! Маргарита дамбаева, психолог

Цыван - ламхай Дашицыренов

Түрэлхи хэлээрээ хэлсэеэ!

1 Түрэл хэлэн – үндэhэн бэшэг, Түүхын Буряадайм алтан хэшэг! Түүрээн ерээ үльгэр үреэлнүүд Түрүү баялиг, оюун бэлиг!

Түрэлхи хэлээрээ хэлсэеэ!

2

Түрэhэн эжынгээ hүмбэйгѳѳр

Тэнжэжэ хэлэндэ орообди.

Түшэлгэ эсэгын үршѳѳлѳѳр

Түрүүшын багшадаа hураабди.

Түрэлхи хэлээрээ хэлсэеэ!

3 Танилсан мэндээ мэдэлсэхэ Табилан мүн хүн түрэлтэнэй. Таhалан алдаа хэлээ улад Түймэртэ эдюулхэ үндэhѳѳ.

Түрэлхи хэлээрээ хэлсэеэ!

4

Тодо бэшэг Ехэ Монголой

Тус тустаа уладаа нэгэдүүлээ.

Тобшо толиин тайлбари удха

Тон оролдон шудалха шухала.

Түрэлхи хэлээрээ хэлсэеэ!

5 Тэмсэл дайнда түмэн сэрэгэй Тахын табжархай табараанда Түмэр булад hэлмэ хэлэмнай Тэнгис хаанай hүлдэ хии-морин!

Түрэлхи хэлээрээ хэлсэеэ!

6 Тэнгэриин дуунай нэерээндэл Тэhэ хэрэлдээн, хэлэ ама Тэбшэн тэсэмгэй энеэбхилэн, Тэнсүүри алдангүй ябаяа.

Түрэлхи хэлээрээ хэлсэеэ!

7

Түүдэбшын дүлэн дүрэлзээндэ

Тойрон ёохороо наадахадаа,

Тальбаа хошоо бэhэлигэй дуу

Торонгүй шууд зохёодог байгаа.

Түрэлхи хэлээрээ хэлсэеэ!

8 Тyгшyyри байдалай агшан зуур Тодожо абаад, дары харюу Тордиhогүй хэлэхэ бэрхэ – Табисуур хурсашуул түрэхэ.

Түрэлхи хэлээрээ хэлсэеэ!

9

Туршажа хадхан догоодохо

Туйлай ута улаан хэлэтэн,

Тоомоо таhарха шог зугаатан

Тэндэ эндэ уулзан хүхеэхэ.

Түрэлхи хэлээрээ хэлсэеэ!

Үргэлжэлынь дараа дугаарта...

февраль 2014

15

мэндэшэлгэ Ургажа ябаhан улаан бургааhан шэнги залуу үетэндэ түрэлхи хэлэ, соёлоо уламжалуулан үлээхэ, шэнэ сагай хубилалтануудые танижа мэдэхэ зорилготойгоор сэтгүүл эрхилэгшэдтэ Монголой буряад арад зоной үмэнэһөө талархалаа дамжуулнаб. «Ошор зам» нэрэтэй сэтгүүл бүмбэрсэг дэлхэй дээрэхи буряад угсаатанай хэлэ, соёл, ёhо заншал хүгжөөлгэдэ хубитаяа заатагүй оруулха гээд найдая. Монгол туургата арад зондоо морилжо байгаа Морин жэлдээ хии моритой, аза жаргалтай, элүүр энхэ байхыень хүсэе. Сагаан hарадаа һайханаар шэнэлээрэйт. Монголой Буряад шудалалай академиин гүйсэдхэхы захирал Шарайд Б.Чинзориг.

амаршалга Үри хүүгэдээ үргэжэ, Аша гушаяа хаража, Нарбай сагаан болотороо Налайжа һууха буряадби. Уг изагуурнай үсѳѳншье һаа, Һүр һүлдэмнай омог! Биб гэжэ омогорхохо Бардам зантай буряадби!

23 февраля и 8 марта – эти праздники идут друг за другом, как мужчина и женщина – вечные спутники! А соединяет их любовь! Без нее нет жизни на земле. И мы, женщины, поздравляем наших любимых спутников, которые готовы в любой трудный момент подставить нам свое плечо. Любите и радуйте нас! Счастья и всяческих благ Вам, наши любимые! Лариса Егорова «аза жаргал» гэжэ хуушан монгол дээрэ бэшэг. Манай редакци дээдэ үгүүлэл Сагаа hарын бэлэг болгоно уншагшадтаа. Хайшалжа абаад, гэрээ шэмэглэхыетнай уряалнабди. «удача, счастье» – старомонгольская калиграфия. Это подарок дорогим читателям от нашей редакции. Можно поместить в рамку и украсить комнату. февраль 2014

17

«МИР-БУРЯТИЯ» РАДУЕТ ВСТРЕЧАМИ Арина Петрушкина

шать из первых уст, увидеть воочию. Ни одно из общественно значимых событий не проходит мимо журналистов телекомпании. Кого-то привлекают передачи на бурятском языке, которые ведут Янжама Жапова и Баяр Жигмитов, пришедшие в телекомпанию из БГТРК и издательского дома «Буряад Унэн». Пиаркампании обеспечивает менеджер Элбэг-Доржи Олзоев. Привлекательны информационно-рекламные программы корреспондента Софии Хандажаповой. Пять лет назад, в августе 2009 года, начал работать телеканал «МИР-Бурятия», а уже 5 октября он был представлен широкой общественности республики. С тех пор улан-удэнцы ждут интересные передачи на бурятском языке, о культуре и традициях Бурятии, концерты ведущих исполнителей республики, авторские программы «Духэриг», «Нейтральная территория», «Неформат» … Тем, что «Мир» « прописался» во многих домах, мы обязаны основателю телеканала «МИР-Бурятия» Ринчину Лубсанову, генеральному директору ООО «БИКС». Кабельное телевидение поддержали в Москве, а сетевым партнером выступил столичный телеканал «МИР». Замечательную идею Ринчина Балдановича все это время воплощает в жизнь творческий коллектив во главе с Надмит Байминовой. От пяти до восьми часов эфирного времени в сутки «МИР-Бурятия» приближает к нам то, что в суете порой оставалось вне поля зрения, о чем давно хотелось бы узнать и услы-

2

18

февраль 2014

В уютных стенах телекомпании по улице Борсоева царит творческая атмосфера. Здесь работают около 20 журналистов, менеджеров и инженеров, средний возраст которых 2528 лет.

— В прошлом году мы начали трансляцию сессий Народного Хурала, что вызвало искреннее одобрение телезрителей, которые отныне могут воочию видеть, как работают депутаты, — рассказывает Надмит Байминова. — Событием культурной жизни стал телевизионный конкурс «Голос Бурятии», организованный нашей телекомпанией. И это не громкие слова! О значимости телевизионного конкурса можно судить и по количеству его участников, и по жюри, куда вошли известные не только в Бурятии люди. Достаточно сказать, что его возглавляет народная артистка России, главный концертмейстер театра оперы и балета Дарима Лхасарановна Линховоин, а в первом туре участвовали 170 талантливых вокалистов нашей

республики, Забайкальского края и Иркутской области. Организаторы телеконкурса «Голос Бурятии» планировали, что во второй его тур, который состоится в феврале, пройдут 50 исполнителей, но талантов оказалось больше — 114 человек. В марте предстоит заключительный тур телевизионного конкурса «Голос Бурятии», в котором будут

— Мы вели репортаж с эстафеты олимпийского огня, — рассказала о памятных событиях 2013 года выпускающий редактор Елена Тэлина. — В преддверии прошлого Сагаалгана мы с Александром Махачкеевым ездили в Иволгинский дацан на встречу с Хамбо ламой, и это интервью вышло в первый день Нового года по лунному календарю.

участвовать 32 финалиста. Их ждут замечательные призы: бесплатное обучение в музыкальном колледже в Южной Корее, путевка в Таиланд и кое-что еще. Кроме этого, на счету телекомпании «МИР-Бурятия» еще два музыкальных конкурса «Universе Вest Songs» и «Звезды светлого будущего»… То, что уже сделано телекомпанией «МИР-Бурятия», столь успешно заявившей о себе за минувшие пять лет, вызывает искреннее восхищение постоянным творческим поиском и слаженностью работы небольшого коллектива. На его счету наряду с пиар-кампаниями по продвижению телеканала передачи собственного производства, надежная техническая база, партнерские отношения с телекомпаниями соседних Монголии, Китая и настрой на позитив.

— В прошлом году я был специально командирован в Индию, чтобы рассказать о громком проекте театра «Байкал» «От монголов к моголам», — поделился своими впечатлениями инженер Александр Байбородин. — А монтировала наш фильм о родине моголов наша землячка Яна Шарбунаева, обладательница премии ТЭФИ, которая живет в Ирландии… Телезрителей «МИРа-Бурятия» в этом году ожидает немало интересного. Рассказывать об этом не стоит, лучше увидеть. Например, передачу «В гостях у бабушки Манзан-Гурмэ». Повествование на бурятском языке по мотивам героического эпоса «Гэсэр» будет вести кукла, изготовленная по эскизу известного художника Зорикто Доржиева. Так что не забывайте переключаться на телеканал «МИР-Бурятия».

Телекомпания «МИР-Бурятия» находится по адресу: г. Улан-Удэ, ул Борсоева, 105. Тел.: 333-062, 333-065 Отдел продаж телекомпании расположен в гостинице «Бурятия», офис 206, тел. 21-11-60

бизнес

анри нестле Һанаһандаа хүрэхэ замда... Гол Үйлэ хэрэгҮҮд 1860 – Анри Нестле өөрhөө 19 дүү Клементина Эман гэжэ эхэнэртэй ниилэбэ.

1860-аад онууд – Анри Нестле нарай хүүгэдтэ эхын һүнэй орондо хэрэглэхэ эдеэ анха түрүүн зохёожо, нялха үхибүүдэй ехээр наhа барадаг ушарай бэрхэшээл шиидхэлсэбэ.

1866 – Анри Нестле худалдаа наймаанай компаниингаа һүлдэ тэмдэг тогтоохын тула гэр бүлынгѳѳ герб – уурхай соо байһан шубуудые – хэрэглээ.

1875 – компанияа худалдажа, буян үйлэдэлгын хэрэг эхилээ. Эхын һүнтэй тон адлихан шэнжэтэй энэ эдеэн хҮҮгэдэй дутуу болон буруу эдеэнһээ наһа баралгын бэрхэшээл шиидхэжэ, эдеэ хоолой Һалбарида ёһотой хубилалта оруулаа.

20

февраль 2014

Амтатайхан шоколад, үдхэн саахартай һү ( сг ущенко ) эдихэ дуратай г үт? Али хангалтай кофе, халбага каша эдихээ һанана г үт? Мүнөө сагта швейцариин Nestle компаниин эдеэ хоол магазинуудай тагууд дээрэһээ бидэниие угтажа байдаг. Ходо иимэ байһан шэнги. Харин үсөөн зон энэ компаниин – дэлхэй дээрэ эгээл мантан эдеэ хоолой концернын түүхэ XIX зуун жэлэй 60-аад онуудаар Анри Нестле гэжэ фармацевт – химигэй багахан хүүгэдэй амһарта соо хэһэн худхамал эдеэнһээ эхилhэн юм гэжэ мэдэхэ байха. Эхын һүнтэй тон адлихан шэнжэтэй энэ эдеэн хүүгэдэй дутуу болон буруу эдеэнһээ наһа баралгын бэрхэшээл шиидхэжэ, эдеэ хоолой һалбарида ёhотой хубилалта оруулаа. Энэ эдеэн олондо мэдээжэ боложо, Нестле энэ эдеэгээ дары түргэн олоор гаргадаг боложо, томохон компани бии болгобо. Тэрэнэйнь һүлдэ тэмдэг – шубуухайн уурхай – мүнөөдэр хүн бүхэндэ танил, мэдээжэ.

эрхим шаби Немец яһанай эрдэмтэн, олзын хэрэг эрхилэгшэ Генрих Нестле 1814 оной августын 10да Франкфурт гэжэ һууринда түрэһэн. Гэр бүлэдөө 14 үхибүүдэй 11-дэхинь байhан. Абань Иоганн Ульрих Матиас Нестле, эжынь Анна-Мария Катарин Эйманн протестантнууд байһан. Энэ олон үхибүүдээ юрын шэл бүтээгшэдэ тэжээхэнь орёо байгаа ааб даа. Гэбэшье, ёһо журамтайгаар, бурхан багшатайгаар хүмүүжүүлэгдээ. Иимэ хэшээл Генрих һайнаар ойлгожо, томо болоходоо заатагүй баяжахаб гэжэ шиидээ. Фармацевтын мэргэжэл шэлэжэ, хүбүүн ехэ оролдосотойгоор номоо үзэhэн. Оюутадай зузаан номуудые шудалжа байхадань, Генрих лаборатори соо шуналтайгаар юумэ буйлуулаг-

ша hэн. 25 наhатайдаа Швейцариин Веве хото ошожо, аптекэдэ ажалда ороходоо, Генрих нэрэеэ Анри Нестле болгоһон түүхэтэй. Энэл нэрээрээ дэлхэйдэ алдаршаа.

Ажалдаа дарагдажа, һамга абахаа зүрхэлдэггүй байһанаа, дүшэ наһа эдлэжэ, саг ерээ гэжэ бодобо.

шанартай эдеэн, шанартай амидарал

ХҮсэл тээшэ харгы

Анри 4 жэлэй хугасаа соо хотын аптекэдэ элдэб янзын эмүүдэй зүйлнүүдые худхажа үнгэргөөшье һаа, һанал бодолоо агууехэ бүтээлнүүдтэ табиһаар лэ байгаа.

1843 ондо Нестле Франкфуртда ажаһуудаг түрэлхидһѳѳ мүнгэ урьһаар абажа, үйлэдбэриин хэрэгсэлнүүдые абаба. Түрүүшээр ликёр уксус хоёрые наймаанда гаргажа, һүүлээр газировко буйлуулжа, олзотой боложо эхилбэ. Ажалдаа дарагдажа, һамга абахаа зүрхэлдэггүй байһанаа, дүшэ наһа эдлэжэ, саг ерээ гэжэ бодобо. Гэртэхинэйнгээ хүндэ

хүшэр байдал һанаандаа оруулжа, олон хүүгэдые тэжээхэнь орёо гэжэ ойлгодог байгаа. Тиихэдэ hамгатай болоходоо, бүри ехээр баяжахаб гэжэ тухайлаашьегүй ябаа.

Тиихэдэ Һамгатай болоходоо, бүри ехээр баяжахаб гэжэ тухайлаашьегүй ябаа.

февраль 2014

21

ҺҮнэй буҺалгаан

Тиихэдэнь К лементина үбгэндөө хандажа, үхибүүдтэ нэмэлтэ эдеэ бэлдэжэ үгэхыень гуйба.

Хүсэ шадал дүүрэн наһандаа Анри Нестлегэй олоһон нүхэр Франкфуртын эмшэдэй бүлын Клементина Эман болоо. Тэрэ үбгэнһөө 19 наһа дүүшье һаа, бэень тиимэшье энхэ элүүр бэшэ байжа, үхибүү түрэхэ заяагүй байшоо. Харин Клементина тон һонор сэсэн байжа, ажалшадайнгаа ажалдаа байха үедэ үхибүүдынь ехэ баяртайгаар харалсадаг болоо. Теэд хэдышье анхаралтайгаар үхибүүдые хараашье һаань, эжынэрынь саг соонь үхибүүдээ эдеэлүүлжэ үрдидэггүй байгаа. Тиихэдэнь Клементина үбгэндөө хандажа, үхибүүдтэ нэмэлтэ эдеэ бэлдэжэ үгэхыень гуйба. Анри үнеэнэй хуурай һүндэ сахар болон шэниисын гурил худхажа, хүүгэдэй эдеэнэй байдалда

эрид хубилалтын эхи табиһанаа тэрэ үедөө ойлгоошьегүй. Эгээ түрүүшын энэ юрэ бусын эдеэ хэрэглэгшэ – фабрикын ажалшан эхэнэрэй дутуу түрэһэн үхибүүн. Тэрэнэй ами наһан аюулта байдалда ороод байгаа. Хэрбээ "Нестле" гэжэ эдеэнэй бии болоогүй һаа, тэрэ амиды үлэхэ байгаа ха гү, мэдэхээр бэшэ. Бултанай гайхалда үхибүүн ехэ түргөөр бараг боложо эхилээ. Тиин олон эхэнэрнүүд үхибүүдэй эдеэ абажа эхилээ. Һара үнгэрөөд байхада, үйлэдбэриеэ үргэдхэхэ хэрэгтэй гэжэ ойлгосотой болоо. Хоёр жэл үнгэрхэдэ, эхын һү һэлгэһэн "Farine Lactee Henri Nestle" гэжэ эдеэн бүхы Европодо амжалтатай наймаанда ябажа эхилээ.

1870 онуудай тэндэ Европодо Nestle компани худалдаа наймаанда түрүүшын үдхэн саахартай һү гаргаа. ХХ зуун жэлэй эхиндэ энэ компани США-да, Англида, Германида болон Испанида фабрикануудые дэлгэрүүлээ. 1938 ондо

кофе үйлэдбэрилгэдэ эрид хубилалта оруулаа. Nescafe гэжэ кофе бултанда мэдээжэ болоо. Мүнөө үедэ Швейцариин Nestle компани 8000 нэрэмжэтэ эдеэ хоол гаргана болон дэлхэй дээрэ эгээл томо үйлэдбэри гэжэ тоологдоно.

Мүнөө үедэ Швейцариин Nestle компани 8000 нэрэмжэтэ эдеэ хоол гаргана болон дэлхэй дээрэ эгээл томо үйлэд бэри гэжэ тоологдоно.

22

февраль 2014

МЭДЭЭСЭЛ

Олимпиин наадан – 2014

сагаалганай уулзалга

Февралиин 7-до XXII Олимпиин наадан нээлгын баяр ёһололоор эхилбэ гээшэ. Дүшѳѳд хоногой туршада Сочи хото үбэлэй дэлхэйн спортын түб болобо. Росси гүрэнэйнгѳѳ нэрэ солые хамгаалха талаан бэлигтэй, эрэлхэг зүрхэтэй тамиршадта Илалта хүсэе! «Халуун. Үбэлэй. Шинии.» гэһэн үгэнүүдээр 2014 оной Олимпиин наада угтан абаабди!

Февралиин 7-до рестоклуб «Гавана» соо манай Республикын мэдээжэ бизнесменүүд ба соёлой хүдэлмэришэд сугларжа, Сагаалган үнгэргэбэ. Энэ ганса найр нааданай үдэшэ болоо бэшэ, харин түрэлхи хэлэнэйнгээ саашанхи үйлэдэ hанаагаа табинхайшуул элдэб ябуулга проектнүүдые дэмжэхэ бүлгэм тогтооһон байна.

афиша

Улаан-Үдэ хотодо үнгэрхэ дайшалхы самбо барилдаагаар Россин чемпионадта тусхай шан – автомобиль байха.

Февралиин 21-23-дэ УлаанҮдэ дайшалхы самбо барилдаагаар Россин чемпионат үнгэргэхэ. Улаан-Үдэ хото – гүрэн дотор дайшалхы самбо барилдаанай хүгжэлтын ехэ түбүүдэй нэгэн, тиимэһээ иимэ ехэ хэмжээ ябуулга Буряад ороной түб хотодо үнгэргэгдэхэ гэжэ шэлэгдэһэн байна. Самбо барилдаагаар Республикын

федераци дэлхэйн, европын, россин чемпионуудые хүмүүжүүлһэн юм. Энэ региондо ветерануудһаа залуу үетэндэ дамжуулагдаха баян дүй дүршэл бии. Чемпионадай хүндэтэ айлшан болохоор Россин спортын габьяата мастер, дайшалхы самбо барилдаагаар дэлхэйн дүрбэ дахин чемпион Федор Емельяненко хүлеэгдэнэ.

амаршалга ХҮНДЭТЭ МАНАЙ ЭДУАРД НАГАСА! Хүхэ мүнхэ тэнгэриин хүбѳѳ доро, хүрьһэтэ алтан дэлхэйн дэбисхэр дээрэ тэбхэр табин наһанайтнай ойн баяраар, толотомо hайхан үдэрѳѳртнай амаршалаад, ажалдаа амжалтатай, ажабайдалдаа зол жаргалтай, он жэлнүүдэй ошохо бүхэндэ омог дорюун, хүсэһэн хэрэгээ бэелүүлхэ шадалтай, үнэр баян ажаһуухатнай болтогой! Амаршалагшад: Галсановтанай, Цыденовтэнэй, Доржиевтанай, Ринчиновтэнэй, Жабуевтанай, Гармаевтанай, Батуевтанай, Садаевтанай гэр бүлэнүүд

Хүндэтэ манай Эжы Балданова Вера Бадмаевна! Таниие түрэhэн үдэрөөртнай үнэн зүрхэнhөө амаршалнабди. Үдэр бүри жаргал үзэжэ, Буянаа эдлэжэ, Багашуулаа жаргалуулжа, Сээжэ hонор, Сэдьхэл арюун, Ута наhатай, удаан жаргалтай ажаhуухыетнай хүсэнэбди! Танай үри хүүгэдтнай: Лена, Юля

февраль 2014

23

манай айлшан 24

булагай уҺанай Үнгэ сэбэр, сэдьхэлҺээ хэлэҺэн Үгэ сэбэр...

февраль 2014

Солбон Ася хоёрой гэр бүлэ. Хоёр анги хүнүүдэй айл болохоо шиидэлгэ – ехэ харюусалгатай алхам. Энэмнай сэдьхэлэй хүг жэлтэ гээшэ.

Алишье

талаһаа.

Ганса

өөрыгөө

хараад

ябаһанаа, хажуудаа нүхэртэй боложо, тэрэнээ ойлгохоо оролдохо, өөрынгөө эрилтэ, бодол ойлг уулжа шадаха. Хоёр ехэ уг уудай урда харюусалга, ерээдүйн урда… Аза бэлиг тэй хоёр ниилэхэ гээшэ бэлэн хэрэг бэшэ, гэбэшье һонирхолтой…

буряад киногой

баатар дангина

хоёр

– Солбон, танай харахада, мүнөө сагай буряад эрэ хүн ямар бэ?

– Тусхайта болгон хэлэбэл, 3 бүлэг болгодогби: 1-дэхинь – манай ахатан ехэнхидээ коммунизмаар шүнлүүлэнхэй, 2-дохинь – дунда зэргэ наһатайшуул элдэб түүхэтэ үйлэнүүдһээ боложо нилээд төөриһэн, 3-дахинь – дүүнэр-залуушуулнай ехэ һайн һуури табижа байнхай. Түүхэеэ, угаа, түрэлхи хэлээ мэдээ һаа, үшөө зориг ехэтэй, сэдьхэлэй шадалтай болохо. Өөрөө өөртөө этигэбэл, һайн байдал тогтоожо шадаха.

– Ася нүхэртнай ямар зан абаряараа танай һанаанда таарааб?

– Сэбэр сэдьхэлээрээ. Танилсахадаа, би рекламын агентствэтэй байгааб (энеэнэ)… Гоё басагад олоороо ажал бэдэрдэг һэн. Асиин баһал ажал бэдэр-

жэ ерэхэдэнь, зохидшоогоошье һaa, туршааб – ошо, маанадта эдеэ шана гээ һэм. Гайхалтай, нэгэшье аяг үзүүлэнгүй, амтатай хоол бэлдээ бэлэй. Саашань харахадам, миин һуухагүй, ажалаа һонирхолтойгоор, хүсэд бүтээхэ. Удаань нүхэдөөрөө, түрэлхидөөрөө дахуулаад, ажаглахадаа, хүндэ адли тэгшэ хандахыень сэдьхэлдээ баярлажа харагша һэмби.

– Ямар үйлэ хэрэгүүд, хүнүүд танай шэлэһэн харгыда нүлөө үзүүлээб?

– Хара багаһаа кино хараха дуратай һэмби. Хараһанаа, зохёоһоноо кино шэнгеэр үйлэ бүхэниинь зурадаг һэм. Мүнөөшье тэрэ зангаараа һанамжаа түрүүн зуража харадагби. Минии һанахада, Америка хэндэшье диилдэдэггүй «хунабаахай, супермен» мэтэ

хамаг бэрхэшээлнүүдые бута сохидог олон баатарнуудтай. Энэнь удхатай. Бидэ тиимэ баатарнуудтайбди, тэдэнээ мэдэжэ, сэдьхэлдээ хадагалан, һүр һүлдэтэй ябаха ёһотойбди.

Түүхэеэ, угаа, түрэлхи хэлээ мэдээ һаа, үшөө зориг ехэтэй, сэдьхэлэй шадалтай болохо. Өөрөө өөртөө этигэбэл, һайн байдал тогтоожо шадаха.

февраль 2014

25

Бидэ баатарнуудтайбди, тэдэнээ мэдэжэ, сэдьхэлдээ хадагалан, һүр һҮлдэтэй ябаха ёһотойбди.

– Танай дуратай сэсэн үгэ?

– Индеецүүдэй: Дэлхэй маанадта гэртэхинһээмнай хэшэг боложо дамжуулагдаа бэшэ, харин үхибүүдһээ урьһаар абтаатай. Удхань гэхэдэ – хүнэй юумэ абаад, үшөө һайн болгоод бусааха. Шадалтай гүрэн газараа худалдадаггүй.

– Солбон, танай гэр бүлын харилсаанай нюуса?

– Эгээ шухала – дуран. Дуратай байхадаа, юушье даахаш.

– Зуудахи хүн болобошье, киногоо «Булаг» гэжэ юундэ нэрлээбта?

– «Булаг» үнинэй бодолсоомни байгаа. Теэд «Дарима» гэжэ киногой сценари зохёогоод, тэрэнээл буулгаха гэхэдэм урагшагүйдөө. Ядахадаа Эгээ шухала – дуран. Дуратай байхадаа, юушье даахаш.

удаган абжаада ошожо, асуудал табяаб. Тиихэдэм харгыш нээгдэнхэй, угтаа, бурхадтаа мүргөөд, юунһээшье айнгүй урагшаа яба гээ. Хэдэн хоног соо юумэ ойлгожо ядаһан шэнги байгааб. Тиин гэнтэ гансата һуужа ерээд, «Булаг» гэжэ киногой сценари бэшэжэрхёоб. Үбэл байгаа. Зурагта оролсохо нүхэдтөө хандахадам, булта урагша абаа. 40° хүйтэн соогуур хүдэлөөбди. Нэгэ хэһэг соомнай Москвагай мэдээжэ нүхэд артистнар хабаадаха аад, үбэл ерэжэ шадахагүй байшоо. Март һарада ерэхэдэнь, саһаншье бүхыдөө хайлашаһан байгаа. Ехэл досоогоо мэгдээ һэм. Киногой үйлэ үбэл, саһан соо болоно ха юм. Харин тэдэнэй ерээд хоноһоной үглөө Түнхэн 20 сантиметр саһаар угтаа! Гайхалтай! Булта ехэ хүхеэ һэмди.

«Булаг»: 1. Яхадай уласхоорондын I кинофестивалиин Гран-придэ хүртэгшэ; 2. Москвагай уласхоорондын дулдыданги бэшэ киногой «2morrow/ завтра» («үглөөдэр») VII фестивалиин «оффсайд» гэһэн секцидэ түрүүшын бэлэгтэ хүртэгшэ; 3. 2014 оной январиин 27-до «Булаг» гэһэн фильм зохёон бүтээһэнэйнь түлөө Солбон Лыгденовта «Буряад арадай соёлые сахиха болон хүгжөөхын талаар хубитаяа оруулһанайнь түлөө» Жалсан Батуевич Санжиевай нэрэмжэтэ шангай I-дэхи зэргын лауреадай диплом барюулагдаа.

26

февраль 2014

– Үхибүүд соогоо ямар дүршэл танинабта?

–Ехэ басагамнай зурадаг. Ехээр мэдээшэлээд тэрэ бэлигыень шангалдаггүйб. Үхибүүн наһыень буляагаагүй һаа һайн. Жаамнай маанадаараа хаанашье ябалсадаг.

– Манай сэтгүүлдэ ямар һанамжа оруулха байнабта?

– Мүнөө сагта таарама, хэрэглэмээр, һайн шанартай сэтгүүл сэдьхэлээрээ гаргаха хэрэгтэй. Бү айгты, һанаһанаа бэелүүлэгты. Түрэлхи хэлэн гээшэмнай амаргүй ехэ мэдэсэ. Бурхантай хөөрэлдэхын тула хэлэеэ мэдэхэ хэрэгтэй. Түрэлхи хэлэн гээшэмнай амаргүй ехэ мэдэсэ.

Солбонтой хөөрэлдөөгөө түгэсхэжэ, Асятай үргэлжэлүүлнэб.

– Ася, Эрэ хүн эхэнэрэй инаг дура татахын тула ямар нэгэ арга олодог. Солбон ямар арга танда олоһон бэ?

– (Энеэнэ). Солбон минии дура олон юумэ шадаха байһанһаа буляагаа. Элдэб гоёор зураха, олон юумэ мэдэхэ, кубик-рубикшье суглуулжа ша-

дахань намда һайшаагдаа. Эгээ ехээр – али нэгэ нүхэдэйдөө айлшалжа ороходомнай, үхибүүд: «Солбон ахай ерээ!» – гээд, хүзүүндэнь хуу аһашагша һэн.

– Танай гэр бүлын харилсаан?

– Хамаг юумээ сэдьхэлээрээ, дураараа шэнжэхэ гэжэ оролдодогбди. Бэе бэеэ шагнаархан, сугтаа ябанабди.

– Фото-зураг буулгахаһаа гадна Солбондоо хэһэн ажалдань ехэ түшэг болодогта. Тиин гэр дотороо ямар юумэ хэхэ дуратайбта?

– Амтатай эдеэ шанаха дуратайб. Гэртээ шанаһан хоол һайн гэжэ тоолодогби. Хамаг юумээ сэдьхэлээ рээ, дураараа шэнжэхэ гэжэ оролдодогбди.

– Сагаалган гэхэдэ, танай һанаанда юун ороноб?

– Айлшад. Бэлэгүүд. Үнинэй уулзаагүй түрэлхид, нүхэд.

– Түрэлхи хэлэн тухайгаа юун гэхэ байнабта?

– Би Улаан-Үдэдэ томо болоһонби. Үетэндѳѳл адляар хэлээ алданхайб. Нэгэ талаар хотодоо байхадаа, хэлэгүйб гэжэ ойлгодоггүйб. Харин хүдөө нютагуудаар ябахадаа, али нэгэ хөөрэлдөө гү, али хүхюу зугаагай нарин удха ойлгохогүй байхадаа аягүй болодог. Буряад хэлэнэй үдэшын хэшээлнүүдтэ ябаха һанаатайб.

– Манай сэтгүүлдэ ямар һанамжа оруулха байнабта?

– Нээрээ болоһон һонирхолтой үйлэ хэрэгүүд болон хүн зон тухай хөөрөөн һонин байха. Һая хэлэеэ шу-

далжа эхилһэн зондо таарамжатай байгыт. Хуушан монголой гүрлөө бэшэг сэдьхэлым ехэ доһолгодог, баясуулдаг. Солбон Ася хоёр өөһэдөө булаг шэнги дууһахагүй һайн һанаагаараа, зохёохы шадабаряараа гайхуулхаар айл байна.

2014 оной февралиин 6-да Солбон Лыгденов "Жэлэй эрхим хүн 2013" гэһэн шагналда хүртөө.

– «Баруун тээ абаһан шагналнуудһаамни энэ нэрэ намда эрхим шухала байна. Арад зонойнгоо талаһаа иимэ үндэр сэгнэл абахада, юунһээшье сэнтэй. Бидэ нангин газарта – «Бурханай орондо» ажаһуунабди. Нютагаа бусажа, эндээ хүдэлхэ хэрэгтэй!»

февраль 2014

27

блиц- опрос эхэ ороноо хамгаалагшын Һайндэр!

эрэ хҮн – эрдэни

мужчина – драгоценность День Защитника Отечества – один из самых любимых праздников в нашей стране. этот день олицетворяет все то, что женщины ценят в мужчинах: силу, ответственность, мужество и заботу. Давайте узнаем, как поздравляют мужчин Бурятии наши женщины.

Какой был самый запоминающийся подарок для вашего мужчины?

Дарима Раднаева, директор по маркетингу, «Снежный барс»

В прошлом году я подарила мужу спортивный тренажер и на 8 марта получила в подарок очень спортивные подарки от него. По крайней мере, наши дети были в восторге и всем рассказывали, что мы теперь спортивная семья.

Он рад всем моим подаркам.

Какое качество больше всего вы цените в вашем мужчине?

Ценю надежность и ощущение «каменной стены».

Надежность.

Ваши пожелания нашим мужчинам

Я хочу пожелать нашим мужчинам удачи, успехов в делах, побед и свершений, мирного неба над головой!

Чаще улыбайтесь нам.

Надежда Даржаева, научный сотрудник ИМБТ СО РАН Мой мужчина, как истинный бурят, ценит мясные блюда. И я как-то украшением праздничного стола сделала мясной пирог "Танк", так как он служил в танковых войсках. Мне кажется, это был самым приятным и запоминающимся сюрпризом.

Конечно же, прожив немалую часть жизни вместе, уже могу смело говорить , что для меня бесценны его любовь и преданность семье, понимание того, что ты и ваши дети для этого человека – самое главное в жизни. А еще ощущение, что тебя никогда не предадут, и ты за каменной стеной...

Дорогие наши мужчины! В день вашего праздника я рада адресовать вам самые лучшие пожелания! Желаю прожить жизнь так, чтобы потом каждое мгновение вспоминать с теплотой и благодарностью. Оставайтесь честными и справедливыми, как бы не играла вами жизнь! Будьте дружественными и понимающими, чуткими и необходимыми! А здоровье пусть будет крепким на многие-многие лета! С праздником!

Наверное, когда подарила своим подрастающим мужчинам компьютер, так как им нужно делать уроки по интернету и играть, а папе – набор для автомобиля.

Ответственность, честность, доброту. За его смелость и искрометный юмор!

Крепкого здоровья – это главное богатство, процветания в делах, семейного благополучия и любви!

Жаргалма Лхамадиева, дизайнер по интерьеру

Наталья Салдамаева, директор рекламного агентства «МаркетПлюс»

28

февраль 2014

в о к р а д о п х ы и к х з ! и н л б ь л х й м е ы и ир изумит Ваш Цел я л д

сувениры, подарки, предметы интерьера и декора к праздникам

г. Улан-Удэ, Ербанова,22 тел. 8(3012) 21-46-09, www.grand-asia.ru февраль 2014

29

шажан

Сокращенный текст выступления Его Святейшества Далай-ламы перед калмыцкой диаспорой США. Филадельфия, 16 июля 2008 года.

буддизм в

XXi веке

Война и мир…. Сегодня люди начинают больше задумываться о мире, они начинают говорить о необходимости сокращения ядерного оружия, говорить о том, что его нужно полностью запретить. Такие моменты вселяют большое воодушевление. Америка – страна Мартина Лютера Кинга, человека, который боролся за свободу, за права обездоленных. Опираясь на ненасильственные методы, он строго следовал пути и принципам Махатмы Ганди. Однажды мне довелось встретиться с вдовой Мартина Лютера Кинга, и она рассказала мне, что ее мужа очень привлекал образ Махатмы Ганди, и до такой степени, что он был готов одеваться, как его кумир. Мы можем вспомнить также о Южной Африке под руководством Нельсона Манделы: огромные изменения произошли там благодаря его ненасильственным методам. Все это дарит нам надежду. Век нынешний, безусловно, будет более мирным, более счастливым, более дружным, однако для этого нам следует прилагать определенные усилия и идти шаг за шагом, постепенно. Внешнее разоружение и внутреннее разоружение – это то, что крайне необходимо. Сострадание и любовь действительно в корне меняют нашу жизнь.

30

февраль 2014

Однако для того, чтобы осуществить все это, нам необходимо внутреннее разоружение – следует снизить уровень подозрительности, ненависти, страха и недоверия. Как мы можем этого достичь? На этой планете нет магазинов, которые бы торговали покоем ума. Покой ума – это то, что мы можем зародить сами с помощью развития осознанности, с помощью тренировки. Обычно люди, в чьих сердцах больше сострадания, меньше ссорятся друг с другом, меньше дерутся. Согласно исследованиям ученых, есть большое различие в поведении обезьян, которые выросли с матерью и которые были с нею разлучены. Ученые выяснили, что маленькая обезь-

янка, которая выросла со своей матерью, счастливее, она постоянно играет. А та обезьяна, которая выросла в одиночестве, вдали от матери, всегда в дурном настроении и всегда готова драться. Сострадание и любовь действительно в корне меняют нашу жизнь. Факторы, противодействующие гневу, ненависти, ревности, – это также сострадание и любовь. Это общечеловеческие ценности, которые не имеют прямого отношения к религии. Это то, что я называю «секулярной этикой». С самого рождения и до самой смерти основа нашего выживания, основа нашей счастливой жизни и просто благополучия на физическом уровне – любовь,

В буддизме мы начинаем с обыденного уровня человека и постепенно приходим к состоянию Будды. общечеловеческие ценности. И их мы можем почерпнуть не только из религии. Обязательство номер один, которое я взял на себя до конца своей жизни, – пропагандировать общечеловеческие ценности, любовь между людьми, применяя методы нерелигиозного характера. В качестве методов мы можем использовать здравый смысл, общечеловеческий опыт, а также различные научные открытия. Ученые, прежде всего, работающие в области медицины, сегодня обнаруживают, что люди, в чьем сердце больше сострадания, лучше чувствуют себя в физическом плане. Они легче переносят болезни и легче выздоравливают. Здесь большое значение также имеет доверие между пациентом и врачом. Доверие между ними – ключевой фактор, а в чем его основа? В сострадании… Страх приносит недоверие, сострадание приносит доверие. Всякий, кто окружен людьми, которые ему доверяют, испытывает счастье. Мы, человеческие существа, нуждаемся в любви – в этом залог нашего счастливого будущего. Для того, чтобы развивать любовь в человеческом обществе, можно прибегнуть к трем способам. Первый – это то, о чем я уже говорил, секулярная этика. Второй – теистические религии: христианство, иудаизм, ислам, которые признают личность Бога-творца. Существует так много замечательных примеров среди последователей теистических религий. Например, покойная мать Тереза. Однажды в Индии, в одной из очень бедных удаленных индийских деревушек я встретил католических монахинь, кото-

рые совершенно не заботились о своем благополучии. Этот энтузиазм, эта энергия рождается благодаря их вере в Бога. Итак, теистические религии – это один из методов пропаганды любви и сострадания. Теперь о нетеистических религиях – джайнизме и буддизме. Джайнизм и буддизм признают существование закона причинно-следственной связи. Поскольку все мы стремимся к счастливой жизни, к успеху и внутреннему покою, нам нужны соответствующие условия и причины – сострадание, дружба, доверие. Далее объяснение буддийской Дхармы, в которой обычно выделяется три аспекта, три основных части: 1) буддийская наука; 2) буддийская философия, или буддийские концепции; 3) буддийская религия. Отличие буддизма от других традиций заключается в том, что это учение пришло от Будды Шакьямуни. В буддизме мы начинаем с обыденного уровня человека и постепенно приходим к состоянию Будды. В теистических религиях, наоборот, движение начинается от Бога к людям. Я глубоко убежден, что концепция взаимозависимости, которая берет начало в буддизме, может быть применена в любой области. Данная концепция буддизма – уникальна. Величайшие наставники университета Наланда – Нагарджуна, Арья Асанга сумели прояснить концепцию взаимозависимости. Я прошу всех вас изучать эти основополагающие тексты. В каждом из нас заложена природа Будды. Мы можем раскрыть ее с помощью духовных практик и привести свой ум к полному

Просветлению. Буддийские ритуалы тоже могут быть полезны, но если вы просто читаете «ОМ МАНИ ПАДМЕ ХУМ», не понимая структуры буддийской Дхармы, то от этого начитывания мало пользы. Иногда мы притворяемся святыми, а в глубине души думаем только о деньгах. Невозможно обрести знания с помощью молитв, знания можно обрести во время обучения. Существует три вида мудрости: 1) мудрость, которую мы получаем посредством изучения; 2) посредством размышления и, наконец, 3) посредством серьезной медитации. Теперь заключение: в буддизме есть две составляющие – буддийская философия (концепции) и буддийская практика. Буддийское воззрение – это взаимозависимость, о чем я говорил ранее. А буддийская практика или буддийское поведение – это ненасилие, в основе которого лежит сострадание. В практике ненасилия и сострадания есть два аспекта: 1) если можешь, помогай, служи другим как можно больше, а если не можешь, то, по крайней мере, не наноси вреда. В этом суть буддийской Дхармы. февраль 2014

31

все, что нужно знать

о родословной

часть 1

Сейчас время возрождения к истокам. В современных домах возрождаются почти забытые традиции и, соответственно, развитому современному человеку необходимо ощущать себя не отдельной, оторванной от семьи личностью, а незаменимым звеном в цепи поколений собственного рода, частицей истории.

По установившейся традиции, незнакомого бурята при встрече спрашивали, к какому роду (яhан, утха, уг гарбал) он принадлежит, ведь семейная родословная – это история себя и семьи. Каждый бурят должен был знать название своего племени, рода и перечислить предков по линии отца и матери до седьмого-девятого поколения. Не только у бурят, но и у других народов знание прошлого своего рода, истории династии или корней предков, всегда было большой силой. Прошлое нам объясняет поступки людей, также показывает перспективу будущего, а это важнейшие знания для наших потомков. Родословная нужна в наше время, чтобы собрать найденную информацию о происхождении и корнях предков, а также структурировать ее для передачи следующему поколению. Большой интерес для потомков имеют знания о принадлежности к определенному сословию. Ведь империя Чингисхана и родоплеменные связи всегда были сословными, где социально-правовые группы населения резко отличались друг от друга своим юридиче-

ским положением, правами и обязанностями в обществе. Главными сословиями всегда были у бурят – духовенство (ламы, шаманы), начальство (тайши, нойоны), крестьянство. С психологической точки зрения, важно знать о своей родословной не поверхностно, а более глубоко, т.е. вековая информация и знание своей родословной помогают определить круг родовых интересов, профессий, найти свое родовое предназначение. Уважительное отношение к истории и традициям своего рода увеличивают продолжительность жизни и ее качество. Ведь многие родственники неумолимо уходят из жизни, а с другими родственниками попросту теряется связь. Есть мнение, что "люди, не помнящие родства", живут гораздо меньше, чем те, которые любят и уважают память своих предков. Немного о браках. Всегда считалось у бурят, что близкородственные браки не приводят ни к чему хорошему. Часто это заканчивается отсутствием жизнеспособности или нарушением здоровья у детей в таких браках. Поэтому прежде чем свататься, узнавали,

Важно знать: 1. Знание родословной связывает друг с другом поколения и века, дает человеку основу духовности.

2. Не зная своего рода, бурят не может попросить покровительства у рода и предков. У каждого рода есть свой тотем и родовые онгоны. Покровительство предков – определенная сила для потомков этого рода.

3. Дань традициям своего этноса.

32

февраль 2014

к какому роду принадлежит избранница (избранник). Как правило, этим занимались родители молодых и старейшины рода. У каждого человека есть Хранители (заяаны) – это духи наших великих предков. Чем больше получено знаний о своей родословной и чем большее количество великих предков (шаманы, кузнецы, ламы, целители) определено, тем больше у нас Хранителей, которые играют определенную роль в нашей жизни. Мы многое можем открыть в себе после того, как узнаем, кто были наши предки. Именно происхождение и корни объясняют индивидуальность человека, дают возможность понять, как удалось ему состояться в качестве личности, а также добиться успеха. Любой человек продолжает жизнь своих предков, и все, что в нем есть, заложено его родом, а он сам – составная часть своей родословной, идущей из прошлого в будущее через настоящее. В прошлом заключены не только подвиги и местонахождение героев своего времени и святых, но и сакральный дух предков! Ульяна Раднаева.

Үльгэр

юу таринабши, тэрээнээ хуряанаш... Буддын шажанда һүзэггүйшүүлэй байрладаг нэгэ нютагай хажуугаар Гаутама Будда гаража ябаба. Хүнүүд гэрнүүд сооһоонь гаража, тэрэниие тойроод, доромжолжо эхилбэ. Буддын һурагшад сухалаа хүрэжэ, тэдээндэ харюу үгэхѳѳр бэлэн байба, харин Багшын эндэ байлга тэдэниие номгоруулба. Саашадаа Буддын хэлэһэн үгэнүүд булта байһан зониие ехэтэ гайхуулба. Тэрэ һурагшадтаа хандан, иигэжэ хэлэбэ ха: – Таанад минии урмыем хухалбат. Эдэ зон өөрынгөө хэрэг ябуулжа байна ха юм. Ехээр сухалынь хүрөөд байна. Намайе шажан мүргэлэйнь болон үнэтэй сэнтэй юумэнэйнь дайсан гэжэ бодоно. Доромжолһониинь гайхалгүй. Юундэ иимэ ехээр сухалаа хүрэбэт? Эдэ зон таниие ударидахаар шадалтай байба. Та эдэ зонһоо дулдыдана гээшэт. Эрхэ сүлөөгүй болоно гээшэ гүт иихэдээ? Энэ нютагай зон гайхалдажа, бодолгодо абтаба. Абяа шэмээгүй болоходонь, Будда тэдээндэ хандаба: – Хэлэхэ юумэеэ хэлээ гүт? Хэлэжэ үрдеэгүй һаатнай, хожом бусажа ерэхэдэмнай, бүхы һанаһанаа хэлэхэ арга боломжо байха. Тэдэ зониинь иигэжэ хэлэбэ: – Теэд бидэ шамайе доромжолоо ха юмбибди, юундэ сухалаа хүрэнэгүй гээшэбши? Будда харюусаба: – Та булта эрхэ сүлөөтэй зон гээшэт, хэһэн хэрэгтнай танай хуули ёһоной. Би хараадаа абанагүйб. Юуб гэхэдэ, би өөрөөшье эрхэ сүлөөтэйб. Намаар хэншье хүтэлхэ арга шадалгүй. Минии хэрэг ябадалнууд зосоохи байдалһаа урдажа гарана. Танда хабаатай нэгэ асуудал

байна. Урдахи нютагай арад зон намай амаршалан угтахадаа, сэсэгүүдые, алим жэмэс болон амтатай эдеэ хоол асараа. Би тэдэндэ иигэжэ хэлэһэн байнаб: «Һайн даа, бидэ садхалан ябанабди. Энэ амтатай эдеэгээ, алим жэмэсээ минии адистайгаар өөһэдөө абаад ябагты. Бидэ эдихэ юумэ абажа ябадаггүйбди, энээнииетнай абаашаха аргагүйбди». Харин мүнөө би танһаа асуунаб: – Минии абангүй, харин һөөргэнь бусааһан юумээр тэдэ юу хэхэ болоноб даа? Сугларһан зон сооһоо нэгэ хүн иигэжэ хэлэбэ: – Магад, тэдэнэр алим жэмэс, амтатай эдихэ юумэ өөһэдынгөө гэр бүлынхидтэ абаашажа тараагаа..

– Та доромжолгын болон хараалай үгэнүүдээрээ юу хэхэ болонобта? Эдэ үгэнүүдыетнай тоодо абангүй, гэдэргэнь танда бусаанаб. Хэрбээ тэрэ алим жэмэс, эдеэ хоол тогтоожо абахагүйдэм, һөөргэнь абаашаха ёһотой байгаа. Харин та юу хэхэ аргатайбта?! Танай хараал доромжолгонуудые би абанагүйб, тиимэһээ гэр гэртээ өөрынгөө ашаае абаашагты, тэдэ бүгэдөөр юу хэнэбта – танай дуран.

февраль 2014

33

гуламта

фэн-шуй

буряадаар Һэеы гэр хоёр гол хубинуудһаа – модон армаг болон тэрэниие хушаһан һэеы хоёрһоо бүридэдэг. Үүдэн заатаг үй наран тээшээ хараха ёһотой. Һэеы гэрэй бага ехээрнь тэрэнэй эзэнэй баян байлгыень элирүүлхээр. Һэеы гэрэй тэгэндэ – гал гуламта. Галаа гурбан шулуун дээрэ тодходог. Энэнь гэрэй эзэниие, эхэнэр эзэниие ба бэри гурбаниие тэмдэглэнэ. Бог шорой гал руу хаяжа болохогүй, хурса үзүүртэй, шобогор юумэ дүтэ галда асархагүй г.м. сээрлэдэг байгаа. Гал гуламта бузарлуулбал, гэрэй эзэниие доромжолһон удхатай, ехэ нүгэл мүн. Һэеы гэр арбан хоёр хубида хубааржа, хуби бүхэниинь арбан хоёр жэлэй нэгэнтэйнь зэргэсүүлэгдэдэг һэн.

Һэеы гэр эрэ, эхэнэр хүнэй тала ба хоймор гэжэ хубаардаг. Хоймор – гэрэй хойто зүгэй ханада эгээл хүндэтэй газар болоно. Гэрэй эзэн хойморой зүүн талада, айлшан хойморой баруун талада һууха. Эхэнэр эзэн гал гуламтын хажууда, үхибүүдынь зэргэлээд, үүдэндэ дүтүүр һууха. Анханһаа хойшо буряад зон арбан хоёр жэлэй амитадай һубарил баримталжа ябадаг һэн. Тэрээниие байра байдалдаа элдэб янзаар хэрэглэхээр. Жэшээнь, тэрэ хүн зоной бодолдо һэеы гэр дотор хаана юун байхаб гэжэ 34

февраль 2014

тодорхойлһон түхэреэн карта һэн. Һэеы гэр арбан хоёр хубида хубааржа, хуби бүхэниинь арбан хоёр жэлэй нэгэнтэйнь зэргэсүүлэгдэдэг һэн. Амитад нара зүг тус тустаа иимэ байрануудтай: хулгана, үхэр, бар – хойто зүг; туулай, луу, могой – зүүн зүг; морин, хонин, бишэн – урда зүг; тахяа, нохой, гахай – баруун зүг. Арадай ёһо заншалаар, эдэ амитадай шанар шэнжэнүүдынь гэрэй али талада байнаб, тэрэ талынгаа үүргэ тодорхойлдог һэн. Жэшээнь, хулгана эд бараан ба зөөриин тэмдэг һэн тула, һэеы гэрэй хойто хуби соо эгээл үнэтэй сэнтэй зөөриеэ хайрсагууд соо хадагалжа байгша һэн. Агнуурида нохойтой ябадаг тула, баруунхойто зүгтэ буу зэбсэгүүдээ хадагалха. Үхэрэй тэмдэг доро хайрсагууд соо удаан сагай бол-

зорто муудадаггүй эдеэ хоол (хуурай ээзгэй, борсолһон мяха, сахар, крупа) хадагалдаг һэн. Луу – уһанай тэмдэг, тиимэһээ зүүн- урда хубида, эхэнэр хүнэй талада уһатай амһартанууд байгша һэн.Хониной тэмдэг доро баруун-урда хубида һая түрэгдэһэн хурьгадые баридаг һэн. Урда зүгтэ байдаг үүдэн адуун һүрэгтэй зэргэсүүлэгдэдэг байгаа. Үүдэнһээ холо бэшэ, һэеы гэрэй газаа тээ сэргэ тодхогдодог. Һэеы гэрэй зүүн-урда зүг тээшэ нюураараа харалга үнгэрһэн үе сагта хандалга болоно. «Урда» гэһэн үгэ эртэ урдын саг гэһэн удха шанартай. Иигэжэ урда зүг руу шэглэл буряад арадай хэтын хэтэһээ, хэзээни холоһоо, хэдэн үе дамжажа ябаһан элинсэг хулинсагуудтаяа холбоо харуулна…

Юрта.

Традиции и современность.

дизайнер по интерьеру Ж.М. "D.master"

Юрта — одно из великих достижений человечества, сравнимое с изобретением паруса. И то и другое позволили в кратчайшие сроки покрывать большие расстояния. От юрты до круглого дома – один шаг

Великий французский архитектор Ле Корбюзье восхищался завершенностью, универсальностью, взаимозаменяемостью частей юрты. Он рассматривал ее как один из прототипов своей концепции «Дом — машина для жилья». Юрта поражает воображение своим совершенством. В течение тысячелетий все компоненты тщательно оттачивались, пока не достигли идеала. Ничего лишнего. Юрта, появившаяся тысячи лет назад, остается актуальной и сегодня. Она становится популярной во всем мире. Более того, ее бесценные качества, проверенные временем, становятся основой для проекта современных жилищ. Многими исследованиями и испытаниями доказано, что круглая форма дома наиболее эффективна с точки зрения энергосбережения. А исторически проверенная к нагрузкам круглая конструкция юрты является наиболее легко адаптируемой к современным материалам капитального строительства. юрта становится популярной во всем мире, более того, ее бесценные качества, проверенные временем, становятся основой для проек та современных жилищ.

Сравните на фотографиях конструкции каркасов крыши круглого дома и купола современной юрты. Аналогия стопроцентная вплоть до компрессионного кольца.

Свесы крыши дома рассчитаны таким образом, чтобы зимой солнце максимально освещало внутреннее пространство дома, а летом свесы максимально защищали от палящих лучей. Дом оборудован эффективными автономными системами энергоснабжения. Круглая обтекаемая форма дома, не препятствующая ветрам, позволяет установить большое количество окон для максимального использования внешнего освещения без потерь тепла.

Конструкция этого круглого двухэтажного дома практически повторяет конструкцию современной юрты, только из бетона и стали. Уникальный дом долговечен, устойчив к землетрясениям, ураганам и другим стихийным бедствиям. Это достигается именно благодаря круглой конструкции дома. А затраты на его строительство сопоставимы со строительством дома привычной формы, так как он изготовлен по технологии несъемной опалубки. Диаметр этого круглого двухэтажного дома около 10 м., а его общая площадь около 155 кв.м. февраль 2014

35

хэшэгтэй тогоон

зҮҮн зҮгэй эмнэлгын зҮбшӨӨлҺӨӨ

Зүбөөр хооллохо

13 заабаринууд 1

Багаар хооллохые оролдогты. Үнэндөө, эдигдэдэг хэмжээнһээ нилээд бага хоол хүнэй бэедэ хэрэгтэй байдаг юм.

2

Нэгэдэхеэр, үглөөнэй хоол заабол эдихэ шухала; хоёрдохёор, хүйтэн бэшэ, харин бүлеэн хоол гэхэ гү, али һайнаар болбосоруулжа бэлдэгдэһэн тоһотойхон каша, жэгнэжэ болгоһон таримал ногоо, шүлэн гэхэ мэтые эдимээр.

3

Үглөөнэй үлэн бэедээ нэн түрүүн ямар хоол хүртөөнэш – тэрэ ехэ шухала. Эдеэлхэһээ урид бусалһан бүлеэн уһанда зүгын бал (мед) худхаад уубал, бэедэ ехэ туһатай.

4

Хэрбээ олон ондоо зүйлэй хоол удаа дараалан эдибэл, түрүүн бэедэ түргэн шэнгэхэ хоол эдихэ хэрэгтэй. Удаан шэнгэхэ эдеэ хоол – һүүлээрнь. Жэшээлхэдэ, хартаабха мяхан хоёрые (удаан шэнгэдэг) эдеэд, дээрэһээнь жэмэсүүдые (түргэн шэнгэдэг) эдибэл, хартаабха жэмэсүүдтэй холилдоходоо эһэжэ, хии ба хорото бодосууд хото соо сугларжа болохо.

5

Халуун эдеэ эдихын урда тээ ба һүүлээрнь хүйтэн унда (түүхэй уһа, жэмэсэй шүүһэ, кока-кола, хүйтэн сай, морожено г.м.) уухада, хотодо ехэ муу юм.

36

февраль 2014

6

Түүхэй жэмэс ба ногоо үдэртөө, эдеэ хоол хүсэдөөр болбосоруулха тааруу сагта, мүн байгаалиин жама ёһоор – зундаа болон намартаа ехээр эдибэл, бэедэ туһатай.

7

Хүйтэнэй үе сагта ба шэмэрүүн, шиигтэй уларилда хүндэ шанартай эдеэ хоолоор хотоёо хахадтань хүрэтэр, ¼ хубииень шэнгэн хоолоор дүүргээд, үлэһэн ¼ хубииень эдеэ буйлуулха зай забһартай үлээхэ хэрэгтэй.

8

Зунай сагта, хуурай уларилда, шэнгэн ундаар хахад хотоёо, ¼ хубииень хүндэ шанартай эдеэ хоолоор дүүргээд, ¼ хубииень эдеэ буйлуулха зай болгон үлээхэ шухала: хотынгоо оёорһоо амһартань туласа эдеэлхэеэ хэшээгты.

9

Сыр, йогурт, тараг, дабһалһан капуста гэхэ мэтэ хото соо эһэдэг хоол үдын урда тээ эдигты. Үдэшэ тэдэниие эдибэл – һүниндөө хото соо эһэхэ.

10

Түбшэн даруу сэдьхэлэй байдалда эдеэнэй амта шэмэ мэдэржэ, яаралгүй, һайнаар жажалжа, хоолоо эдихэ хэрэгтэй. Юундэб гэхэдэ, эдеэ хоол буйлуулха системэдэ тааруу байдал олгохо шухала.

11

Эдеэлһэнэй дараа шэнгэн унда уухада, бэе шангардаг, эдеэн һайнаар шэнгэдэг. Гэбэшье, үлүү ехэ шэгнүүртэй, уушханиинь амилхадаа хэршэгэнэдэг, бронхит болон ээм, оморюун шадараа үбшэнтэй зонуудта эдеэнэй һүүлээр дары шэнгэн унда уухые тэбшэмээр.

12

Хэрбэеэ яаралтайгаар, хуурайгаар гү, али олон ондоо хоол холижо эдиһэнэй дараа бэеынгээ аягүй болобол, эм уухын орондо бусалһан бүлеэн уһа дабһатайгаар уубал, дээрэ байжа болохо.

13

Хэрбэеэ эдеэ унданай бэедэ шэнгэсэгүй, аягүй байдал тогтоболнь, баруун хажуу дээрээ хэбтэгты. Энэ болбол хотын хоол буйлуулха анатомическа байдалда дүтэрхы юм.

ул. Ранжурова,1 тел. 21-45-09,

режим работы: 11:00 – 23:00 (пн-вс).

ул. Трубачеева, 67 «а», тел. 43-46-00, режим работы: 11:00 – 24:00

февраль 2014

37

сэсэгтэ талмай

Үреэл Сагаан һарын гарахада, Сагаан һахалта баабайнараа, Сагаан һаншагта эжынэрээ Сагаан хадагаар золгожо, Сагаан һанаа һанаалагты!

Оньһон

Ү роо

гэ

жо йно Тэрэ хо ойно х й э р э Г ран Хори га лун Хара га

38

февраль 2014

Үг э

Ухаатай хүн Олоной ш эмэг. Ургаһан сэсэг Уулын ш эмэг.

дуу н Ёохорой хургаяа н а а г а с н и Хор атарая. х а ж й а б Холбон угаагаа з и х о о с й Хооло хатарая. а ж й а б н э Хэлс ая, Яба хатар арая!

Yшөө хат

та аб ар ин уу д (Бээлэй)

Тархайн табан хүбүүн нэгэ гэртэй.

й, э т эгэл . д н о тэй орг л э т г ара н дэ о ш , г ай ор т т у а у ар д ай, хар ш Шар р дуут -ха Хар

(Зүгы

)

февраль 2014

39

БУРЯАД ХУБСАҺАНАЙ УДХА ТУХАЙ ДОМОГ Эртэ урда сагта нэгэ шүдхэртэй газар байдаг байгаа ха. Тиишээ ошоһон хүн бусажа ерэдэггүй бэлэй. Нэгэтэ нэгэ баатар хүбүүн “Би заабол ошожо үзэхэм” гээд, зүрхэлэн зүдхэшэбэ гэнэ. Тэрэниие айл аймагынь, аха дүүнэрынь яашье хорижо ядаба ха. Тиигэжэ аюултай замда түхеэржэ эхилбэ. Эжынь баатар хүбүүндээ хубсаһа хунарыень өөрөө оёжо үгэбэ. Малгайдань дэнзэ хадаба. Гуталайнь улые бухын арһаар уллаба. Хутагынь эшые шаргал тэхын эбэрээр эшэлбэ. Дэгэлэйнь хамсыда хара азаргын туруу хадаба. Энгэр таладань буура тэмээнэй зогдор хабшуулба. Баатар хүбүүн эжынгээ оёһон хубсаһа үмдэжэ, энэ бэеэ бэелжэ, эрэлхэг зоригоо хүбшэлжэ, эмниг хүлэг мориндоо эмээлээ тохон мордобо ха. Яба ябаһаар байтараа, хада хабсагайда тулажа, харанхы һүниие үнгэргэхэ болобо. Баатар хүбүүн мориёо шүдэрлөөд, ташуураараа өөрыгөө тойруулан түхэреэн сахариг зураад, гартаа хутага ташуур хоёроо бариһан зандаа унташаба ха. Тиигэжэ байтарнь, гэнтэ тэнгэри газар хоёрой хаха һүрэмөөр дуун лужаганашаба. Һалхи шуурган хүүен эшхэржэ, элдэб муухай абяа шэмээн гараба. Тиихэдэнь баатар хүбүүн

40

февраль 2014

«Шүдхэр гээшэнь ерэбэл ха» гэжэ ойлгоодхибо. Шүдхэр ерэ ерэһээр баатар хүбүүндэ аһалдажал мэдэбэ. Теэд хүсэ шадалынь хүрэхөөр бэшэ хэбэртэй: – Хүлэйнь улаһаа татаха гэхэдэмни, хүрин буха хүлзэбэл даа, гарһаань ошоод татаха гэхэдэмни, хара азарга сабшабал даа, араһаань ошожо татаха гэхэдэмни, буура тэмээн буужа ерэбэл даа, уураг тархииень һорохом гээд, тархиһаань татахадамни, баатар хүбүүнэй дэнзэдэ шарбуулбаб, – гэжэ хэлээд, шүдхэр амияа табишоо һэн ха. Удангүй улаан нараншье гараба. Баатар хүбүүнэй тойроод харахада, үнөөхи шүдхэрэй хохимой тархиһаа бэшэ ондоо юумэн харагданагүй. Хүлэг мориниинь ногоо шэмхэлжэ эдеэлһэн зандаа. Өөрынь бэе гэмтээшьегүй. Баатарай гэртээ харижа ерэхэдэнь, айл аймагынь хотоймо ехэ найр наада хэбэ ха. Эрдэниин тарнитай буряад хубсаһанай ямар үүргэтэй, ямар удхатай байһые манай арад зон иигэжэ түүхэ домог соогоо түүрээн магтаһан байха юм.

Ася Лыгденовагай зураг февраль 2014

41

харилсаан фото: студия ArtPhoto, http://vk.com/uuartphoto

Yгын

шэдитэ

Аманай алдууряар ашатын буян алдагдаха гэжэ хэдэн үедэ манай буряад зон бэе бэедээ дамжуулдаг гээшэ ааб даа. Энэ үгэ хара багаһаа дуулажа, һурамхи шэнги г үнзэгы үг үүлгын удха шэнжэ лэн ойлгохые оролдожо ябаһанаа ехэ һананаг үйб.

Мүнөө ямараар байнабши, тэрэш үсэгэлдэр шэбшэһэн, хэлэһэншни.

хүн гээшэ өөрөө өөрынгөө хэлэһэндэ нэн түрүүн этигэдэг.

42

февраль 2014

хyсэн

Аманай алдууряар ашатын буян алдагдаха... Харин хожомоо бурханай ном, психологи үзэжэ, ажабайдалай үгын үгүүлэлһээ сэхэ дулдыдаһые гайхан ойлгожо, маани тарни, һайхан үреэлэй, магтаалай, солын зүбөөр хэлэгдэхэһээ, бэшэгдэхэһээ энэ юртэмсымнай нарин байдалай муу һайнай хэмжүүриин нэгэ оньһон гээшэ гэжэ харааб. Мүнөө ямараар байнабши, тэрэш үсэгэлдэр шэбшэһэн, хэлэһэншни. Тиимэһээ өөрыгөө гү, али хажуудаа байһан үхибүүдээ, нүхэрөө үбэштэй, тулюур, мартамхай, архинша, залхуу гэхэ мэтэшэлэн доромжолходоо, тэрэл зон соогоо ажамидарха болоно. Юундэб гэхэдэ, хүн гээшэ өөрөө

өөрынгөө хэлэһэндэ нэн түрүүн этигэдэг. Жэшээлхэдэ, «мартамхай болооб» гэхэдээ, нэн түрүүн хэлэһэнээ өөрөө дуулана, тиигээд уураг тархимнай мартамхай болохо гэжэ зарлиг абана. Хэды олон дахин тэрэ зарлиг дабтахадаа, хэлэһэндээ хүрэнэ, бэхижүүлэгдэнэ. Энэмнай өөрөө өөрыгөө гү, али хажуудахи зоноо жадхадаһан хэрэг болоно. Өөрынгөө бурханһаа гэхэ гү, али хэдэн үе угһаа дамжуулагдан үгтэһэн сэнтэй гэгшын махабадын баялиг болохо уураг тархиин дууһашагүй хэшэгээ муушалан ябахадаа, хүн яагаад һайн байхаб? Мууе дурдадаг хүн һaйн юумэнэй боложо бай-

гаашье һаань, ойлгохоёо болишодог гэжэ эрдэмтэдэй баримта бии. Илангаяа гэртэхин үхибүүдтээ хара багаһаань бэе бэеэ муушалха үгы гэбэл, хадамуудаа, бэри хүрьгэдөө голохо, хүршэ хүбөөдөө, ноёд болон гүрэн түрэдөө гомдохо ябадал саашанхи байдалда ехэ муу.

Мууе дурдадаг хүн һaйн юумэнэй боложо байгаашье һаань, ойлгохоёо болишодог гэжэ эрдэмтэдэй баримта бии.

(Һанаанда али нэгэ юумэнэй таараагүй һаань, тэрэниие шэнжэлжэ үзөөд, өөр дээрээ харюусалга абажа, зүб тээшэнь болгохо арга бии). Хараад үзэе. Залуушуулай айл болоод, тааража ядажа байтарнь, гэртэхиниинь ажабайдалдань оролсожо эхилдэг: Тэрэтнай буруу байна! Ямар залхуу һамган бэ? Түрэлхидынь хамһадаггүй – гэхэ мэтын үгэнүүдые хэлэжэшье, досоогоо хадагалаадшье байхадаа, мэдээгүйдөө залуу-

шуулай хоорондо зүрилдөө түрүүлдэг. Хүбүүтэ тала бэриеэ голоо һаа, муу хүбүүтэй гээшэбди гэжэ гэршэлнэ. Юундэб гэхэдэ, амаргүй бараг хүбүүниинь тулюур һамга юундэ абаһан болохоб? Хүбүүгээ муушалаа һаа, өөрыгөө муушалһан хэрэг. Хүн гээшэ тон адляар эхэ эсэгынгээ ДНК 50-50% хубаажа абадаг, тиимэhээ гэртэхин үхибүүдэйнгээ хажууда нэгэ нэгэеэ доромжолходоо, үринэрэй сэдьхэл соо ехэ зүрилдөө бии болгодог. Дотор сэдьхэлдээ үхибүүн «муу түрэлхитэй байһан аад, би өөрөө ямар хүн болоно гээшэбиб?», үгышье бол, гэртэхиндээ үсэрилдэжэ, бэрхэ болохо гэжэ оролдодог. Тиимэһээ даахагүй ехэ психологическа ашаа абана. Тиимэ хүн хухархай зантай байдаг. Энэ мэтын алдуунуудһаа (алдуу – алдаха), жаргалаа алдаха. Иимэрхүү тэмсэлдээн соо томо болоhон үхибүүд «минии гэмээр

« минии гэмээр түрэлхидни муугаар бэе бэедээ хандана » гэжэ нарин ухаан соогоо ( подсознание ) шэбшэжэ, өөрыгөө хүндэлхэгҮйһөө гадна зэмэтэйб гэжэ һанадаг.

түрэлхидни муугаар бэе бэедээ хандана» гэжэ нарин ухаан соогоо (подсознание) шэбшэжэ, өөрыгөө хүндэлхэгүйһөө гадна зэмэтэйб гэжэ һанадаг. Энэ баримта Англиин эрдэмтэд батадхана. Тус шалтагаануудһаа боложо, гомдолоо (обида – беда) хэлэнгүй, зэмэтэнэй мэдэрэлдэ абтажа, архи (вино – вина), тамхи, наркотик хэрэглэгдэнэ. Япон эрдэмтэд уhанай нюуса шэнжэлжэ тайлбарилhан: хэдэн анги амhартанууд соо уhа юулэжэ, зарим амhарта дээрэнь тарни, дуран тухай үгэнүүдые, бэшэн дээрэнь хараал

Һанаанда али нэгэ юумэнэй таараагyй һаань, тэрэниие шэнжэлжэ үзөөд, өөр дээрээ харюусалга абажа, зүб тээ шэнь болгохо арга бии.

февраль 2014

43

Кацусика Хокусай (1760-1849) "Большая волна в Канагава"

үгэнүүдые бэшэжэ няагаад, хэды соо байлгаад, хүргэжэ шэнжэлhэн байна. Уhанай «сэдьхэл» хүрэхэдөө – тогтошоно. Энэнь кристаллнууд хубилалтаар илгаран харагдана гэжэ япон профессор Имото батадхана.

Һайнта даа!

тарни

Ши үбэштэйш!

шүдхэр

Хүн нарай байхадаа – 80%, дунда наhатайшуул – 70%, наhатайшуул – 58% болотор уhанhаа бүридэдэг. Гадна хүнэй ген – 75%, нейрон – 75% уhанhаа байгуулагданхай гэжэ химин эрдэмэй кандидат О.В. Овсин тэмдэглээ. Тиимэhээ маа44

февраль 2014

ни, тарни, үреэл, соло зорюулжа, үгышье һаа миин юумэнэй гү, али хүнэй зангай, абариин hайн талынь үргэжэ, дэмжэжэ, омогорхуулжа ябаа hаа, хэндэшье hайн байха бшуу гэжэ hанагдана. Манай мэдээжэ психологиин эрдэмэй кандидат Ю.Б. Гатанов “Бэлигтэй үхибүүдые яагаад хүтэлбэрилхэб” гэhэн семинартаа hурагшадые нэрэ hурагүй зэмэлхэдэ, зориггүй болодог гэнэ. Зүгөөр hурагшадайнгаа зан абари соо багаханшье бэлиг хаража тэмдэглээд, шадаха шадаха тээшэнь хүмүүжүүлхэ. Бүхы үхибүүд тоо бодолгодо гү, али химидэ бэрхэ байхагүй.

ТиимэҺээ маани, тарни, үреэл, соло зорюулжа, үгышье һаа миин юумэнэй гү, али хүнэй зангай, абариин Һайн талынь үргэжэ, дэмжэжэ, омогор хуулжа ябаа Һаа, хэндэшье Һайн байха бшуу

заримдаа абяагүй гү, али зүб тээшэнь бодохош гэжэ этигэл түрүүлээ hаа дээрэ. Түгэсхэлдөө хэлэхэ болобол, үгын шэдитэ хүсые энэ наhанайнгаа ажабайдалда ойлгон хэрэглэжэ, энэ хүн боложо түрэhэн түрэлдөө эрдэмтэй, жаргалтай, хэшэгтэй ябахаар байна. Маргарита дамбаева, психолог

Өөрын онсо аза, бэлиг хэндэшье бии. Тэрэниинь танижа, хүгжөөхэ шухала.

Али алдуугай болоходо, тэрээн дээрэнь нэмэлтэ доромжолжо, дари дээрэ дабhа нэмэхэ гээшэ хүндэ. Хүн бүхэн алдуу хэхэ эрхэтэй. Гэнэдээгүй хүн гэжэ байхагүй. Тэрэниинь ойлгуулжа заhуулха – эгээ ехэ. Эндэ энэрил дураяа мэдүүлжэ,

Эндэ энэрил дураяа мэдүүлжэ, заримдаа абяагүй гү, али зүб тээшэнь бодохош гэжэ этигэл түрүүлээ Һаа дээрэ.

a eH c

H oe

v

a ket

v

ek a

o

c

Отдых на море (Таиланд, Вьетнам, Гоа)

Дизайн рекламы * Наружная реклама * Полиграфия * Реклама на ТВ * Реклама на билетах общественного транспорта

тел.: 60-48-94, 360-148 soyombo2011@mail.ru

реклама

mail@marketplus1.ru * (3012) 69-57-17 С нами в плюсе!

АКЦИЯ

АЛТАН АРГАЛ Б у р я тс к а я ная и т ра д и ц и о н нная с т и л и зов а а пк и , од е ж д а, ш а к с е с с уа р ы к дэгэлам

ул. Банзарова, 26 тел.: 62-91-78

ОБРАЗОВАНИЕ ЗА РУБЕЖОМ

УЧИ ЯЗЫКИ И ПОЛУЧАЙ СТИПЕНДИЮ!!! Тел.: 21 - 13 - 85, 62 - 14 - 18

Ул. Балтахинова, 15, (КТК Гэлэкси) 4 этаж, сектор “С” офис № 420

www.polyglotworld.com E-mail: polyglot23@mail.ru

ул. Октябрьская, 30 (пл. Славы) тел.: 35-98-87

Фото - видеостудия « Heshegto » пред лагает вам все виды фотосъемок: – Бизнес-портрет, фотосъемка интерьера, блюд для меню, репортажная съемка мероприятий, фэшн-съемка.

– Видеосъемка рекламных роликов, клипов, мероприятий.

– Наша фото-видеостудия работает со всеми крупными и успешными компаниями города.

– Одно из главных направлений нашей фотовидеостудии является ФОТОШКОЛА «ProFoto», где проводятся фотокурсы и мастер-классы по фотографии.

Фото-видеостудия

ул.Балтахинова, 17, Удинский пассаж, 1 этаж, тел.: 8983 43 42 412 февраль 2014

45

харилсаан

Хадамгүй эхэнэрнүүд хадамтай эхэнэрнүүдҺээ

ямар илгаатайб? хабтагар тҮлеэн – галай дарамта, хадамгҮй басаган – гэрэй дарамта...

Тэдэнэй илгаань ехэ. Минии хани нүхэр нэгэ хэды минутын туршада эхэнэрнүүдтэй харилсаад, « диагноз » табижа шададаг. Заримдаа алдадаг – нүхэртэйб гэҺэн эхэнэр хадамг үй шэнги үзэгдэдэг. Һүүлдэ мэдэхэдэш, хуулитаар гэрлэҺэн бэшэ байдаг, тиихэдээл алдуунь ойлгосотой бологшо.

Эмхитэй, гуримтай эхэнэр амгалан тэнюун, бата байдалтай гэр бүлэтэй байдаг.

46

февраль 2014

Зай, эдэ эхэнэрнүүдэй илгаань ямар байдаг бэ? Онсо эршэтэй гү? Ондоохоноор бэеэ абаад ябадаг гү? Али хубсалхадаа гү? Бидэ нүхэртэеэ «эмхитэй байлгаараа» илгардаг гэгшэбди. Тодорхойлбол, сэдьхэл ухаан хоёрой эмхитэй байлгые хэлэнэбди. Эмхитэй, гуримтай эхэнэр амгалан тэнюун, бата байдалтай гэр бүлэтэй байдаг. Гэрлээгүй эхэнэрнүүдэй эмхигүй байдалынь тэдэнэй ганса бэе ябаhан ушарhаань болоно гэжэ нилээд удаан тоолодог hэмди. Хэн нэгэнтэй гэрлэхэдэнь, эрэ нүхэрынь тэрэниие эмхидэ оруулха, тиигэжэл хамаг юумэниинь заhарха гэжэ hанадаг байгаабди.

Теэд hаяхан ажабайдал манда hанагдаагүй гайхал асарба. Юуб гэхэдэ, хадамгүй эхэнэрнүүдтэй удаан саг соо дүтэ харилсажа байхадаа, үнэн дээрээ эмхи гуримгүй эхэнэрнүүд лэ нүхэртэй болодоггүй гэжэ ойлгобобди. Эхэнэр гээшэ хадамда гарахынгаа урда тээ сэдь хэл бодолоо заҺаха, гурим тай болгохо ёҺотой юм гэжэ мэдэбэбди.

Энэмнайшье удхатай. Жэшээнь, иимэ байдал hанаад үзэел даа: гэр соомнай хүлөө хэхэ зайгүй нобшо ноохой, бог шорой. Гэрээ сэбэрлэхынгээ орондо туhалха эрэ хүниие бэдэрээд гүйнэбди. Зай, хүнэй бардааг сэбэрлэхэ дуратай эрэ

олдобо гэел даа. Теэд тэрэмнай уборщигойнгоо ажал дүүргээд, удаан болонгүй уйдашаха, шэнэ «объект» бэдэржэ эхилхэ. Гэр дотороо арилгахань тиимэшье хүндэ бэшэ, харин сэдьхэлээ сэбэрлэхэ, эмхидэнь оруулха гээшэмнай – орёохон. Сэдьхэлыемнай эмхилжэ шадаха эрэ хүн психотерапевт, заабаришан, хүмүүжүүлэгшэ, үшөөшье олон, олон мэргэжэлтэй байха зэргэтэй. Юрын эрэ бэшэ, харин хододоол туhалхаар бэлэн Супермен байха ёhотой болоно. Энэмнай этигэшэгүй, болошогүй хэрэг бшуу.

Үшөө нэгэ зэргэсүүлгэ hанаанда ороно: отог-оргой болошоhон гэртээ айлшаниие урихань – аягүй. Айлшанай ерэхын урда бидэ гэрээ сэбэрлэхэеэ оролдодогбди. Айлшамнай hүүлдэ, гэр гэхи болоходоо, аяга амhартаа, шалаяа угаахадамнай туhалжа магадгүй. Теэд түрүүшээр айлшанаа зарахаяа аягүйдэ бододогбди. Хэр тэрэ айлшамнай муухай гэртэмнай дахяад ерэхэб даа, зүб бэшэ гү?

Гэр дотороо арилгахань тиимэшье хүндэ бэшэ, харин сэдьхэлээ сэбэрлэхэ, эмхи -дэнь оруулха гээшэмнай – орёохон.

Манай бэеэ эмхилээд, досоохиёо гуримшуулаад ябажа шадахагүй hаамнай, хэдэн хоног үнгэрөөд, хамаг юумэмнай хуушан байдалдаа бусашаха. Тэрэ олоо бологшо хүмнай дахин, дахин туhалжа магадгүй. Теэд hүүлэй hүүлдэ уйдажа эхилхэ. Ямар хүн бусадай муухайдаад лэ хаяхада, сэбэрлээд лэ орхихо дуратай байхаб даа.

Энэ хэлэгдээшэмнай эхэнэрэй хүсэд болбосоронги байлгада хабаатай. Өөрынгөө бодол, мэдэрэл, хэрэгтэ харюусалгатай хандадаг, бэеэ дааhан, наhаяа хүсэhэн томо хүниие гүйсэд болбосоронхой гэдэг ха юм даа. Ондоогоор хэлэбэл, сэдьхэл дотороо эмхи гуримтай хүн гэхэдэ болоно. Болбосороогүй хүүгэд шэнги зантай эхэнэрые удаан тэсэхэ, тэрэнэй түлөө харюусахаар хододоо бэлэн байдаг эрэ олдохо -

Юрын эрэ бэшэ, харин хододоол туҺалхаар бэлэн Супермен байха ёҺотой болоно.

Минии хани нүхэр зарим хадамгүй басагадаар харилсаhанайнгаа удаа: «Би энэ басагые hамга абахагүй hэм», − гэжэ ходол хэлэдэг. Тиихэдээ ухаан сэдьхэлынь хүсэд болбосороодүй, үшөөл түүхэй зандаа байна гэжэ сэгнэлтэ үгэдэг. Иимэхэн болбосороодүй басагад, эхэнэрнүүд олон байгаа бэзэ: Нэгэниинь: «Минии эсэгэ гү, али эхэ болыш! Хайрлыш намайе, эрхэлүүлыш, ямаршье юумэндэ hанаагаа зобонгүй байхымни түлөө оролдыш!» − гэжэ нарай хүүгэдтэл няалдадаг. Нүгөөдэнь ямаршье үндэhэгүйгөөр энэ наhандамни эрэ хүн намда үритэй, үриеэ бусааха ёhотой гэжэ hанадаг. Гурбадахи эхэнэрынь өөрөө өөрыгөө оройдоошье мэдэдэггүй, ойлгодоггүй, тиимэhээ ондоо хэн нэгэн намайе ойлгожо шадаха гэжэ hанадаг. Дүрбэдэхинь бэеэ аршалха гэжэ оролдодог. Тэрээндэ эрэ хүн − аймшагтай, аюултай амитан. Тиимэhээ тэрээндэ абарагша, хамгаалагша хэрэгтэй. Теэд бэеэ хамгаалха гэжэ зэhэшэнхэй тэрээндэ хэн олдохоб даа.

гүй. Өөрөө үргэхэ ёҺотой ашаатайнь тээгээд ябадаг эрэ байхагүй. февраль 2014

47

Табадахинь – үнөөхи онтохон соохи үндэр башни соо хаалгатай хаанай басаган. Хаанашье ябадаггүй, хайшаашье гарадаггүй тэрэниие сүлөөлхэhөө байтагай бэдэржэ олохонь гайтай. Хаанабши, хаанай хүбүүн, бэдэрыш, абарыш, ау-у! Зургаадахинь – өөрынгөө hанаанда зоболондоо дарагдашаhан, аза жаргалай эхи хараагүй эхэнэр. Хэн нэгэн ерээд, тэрэ дороо хамагыем хубилгаха гэжэ хүлеэдэг. Одоол тиигээд лэ жаргалтай болохоб гэжэ этигэдэг….

бүришье байхагүй. Тиигээд лэ hүрдэhэн эрэ зайлан ошохо. Харин хадамгүй эхэнэр дахяад лэ гансараа үлэшэхэ. Ходол гансаараа − эмхигүй байдалтаяа урда урдаhаа харалсаад. Энэ байдалаа гансал өөрөө хубилгаха шадалтай. Гансал өөрөө – ондоо хэншье бэшэ.

Үшөө хэлэхэ байнаб – эмхитэй, гуримтай эхэнэр дура татама сэбэрээр харагдадаг. Эмхигүй эхэнэрэй шарай үнгэгүй, үзэмжэгүй байдаг. Доторойнгоо нобшодо дарагдаад байхада, ямар гоёолто хэрэгтэйб даа. Һайхан хубсаhаншье хэрэггүй. Миhэрхэдэ, ирзайhан мэтэ үзэгдэхэ. Жэргэмэлдэл жэргэжэ, эрбээхэйдэл эрбэгэнэжэ ябагдахашьегүй. Арай заахан хүлөө татажа ябабал, хүрөөд үлэхэ.

Зол жаргалаа эдлэхэ шадал, зориггүй эхэнэртэй ямар эрэ хуби заяагаа ниилүүлхээ Һанахаб даа.

Иимэ эхэнэрнүүдэй гэр бүлэтэй болохонь хэсүү! Зол жаргалаа эдлэхэ шадал, зориггүй эхэнэртэй ямар эрэ хуби заяагаа ниилүүлхээ hанахаб даа. «Мүнөө иигээд байhан эхэнэр саашадаа яахаб: гэр бүлынгөө ажабайдалда, үхибүүдэй түрэгдэхэдэ?» гэhэн бодолдо тэрэ абтаха. Тиимэhээ иимэ эхэнэрые эхэнь мэтээр энхэрхэ хүсэл тэрээндэ олдохогүй. Жэжэ, божо юумэнэй түлөө арсалдаха, али олон юумэнэй түлөө тэмсэхэ хүсэл

48

февраль 2014

Тиихэдээ яаха болоноб? Хадамда гарахын түлөө эрхимhээ эрхим, үлүүhээ үлүү, гайхалтай бэрхэ болохо ёhотой гү? Үгы. Бэеэ хүсэhэн, гүйсэд болбосорhон хүн болохо хэрэгтэй. Тиихэдээл сэдьхэл доторойнгоо нобшоҺоо, задагай байдалҺаа сүлөөржэ эхилхэ.

Эндэ танда т уҺатай байха аргануудые нэрлэбэбди:

Психологууд, психоаналитигууд (дүршэл ехэтэйнүүдыень шэлээрэйгты, тиигэхэдээ үни удаанаар бэшэ); Өөрөө хэхэ хүдэлмэри – бисалгал (медитация), бэшэг бэшэлгэ, хүлисэл гуйлга, хүлисэлгэ; Ханинуудаараа харилсалга – тэдэнээ өөр хубиингаа эмшэн-психолог бү болгооройгты (энэ шухала) – иимэ хандаса хэндэшье hайшаагдахагүй; Һонирхол нэгэнтэй зонуудаараа уулзалга – жэшээлхэдэ, адли үзэлтэнэй клубуудта; Ухаан сэдьхэлыетнай болбосоруулха лекцинүүд, номууд; Мүргэл, зальбарал, маани мэгзэмүүд, шажанай Багшанартай харилсалга.

Эдэ бүгэдые дүүргэбэлни, тэрэ бэеэрээ «сагаан мори унаhан хаанай хүбүүн» морилжо ерэхэ гэжэ бү hанаарайт. Нэн түрүүндэ өөрөө өөртэеэ үгэеэ ойлголсожо эхилхэт. Гансаараашье байхадатнай, танда таатай зохид болохо, сэдьхэлээ ханахат, тэниихэт. Тииhээр байтараа бусад зоноор бэлээр, зохидоор харилсадаг болохот. Танилнуудаараа, ханинуудаараа, суг ажалладаг зоноороо, бэшэшье зонтой. Тииhээр эрэшүүлшье намда ондоохоноор хандана гэжэ обёордог, ойлгодог болохот. Үшөө саашадаа… харин энэмнай танай эмхи гуримhаа дулдыдаха асуудал. ОЛЬГА ВАЛЯЕВА, психолог

Энэ хүнгэн бэшэ замдатнай амжалта хүсэнэбди!

февраль 2014

49

аяншалга

Түбэд

руу аятайгаар...

Саһата мундаргануудтай, шэдитэ байгаалитай, хэдэн тоолошог үй дасан дугануудтай мүн оюун ухаанай дадал түрүүлдэг Түбэд орон олон аяншалагшадай сэдьхэл хүдэлгөөдэг. Буряад даяаншад зуугаад жэлэй саана эрдэм шудалха гэжэ Түбэд орон руу элһэн губи, үндэр хада уулануудые гаталжа, замдаа ушардаг элдэб бэрхэшээлнүүдые дабажа гараад, зуун хүнүүдһээ арбан жэлэй һүүлдэ арбаад шахуу хүнүүдэй бусахада, тэрэ ехэ һайн тэмдэг гэжэ тоологдодог байгаа. Тиигэбэшье урданай сагай олон жэлэй аяншалгада адли бэшэ арбаад хоног соо ябаад ерэхэ арга боломжо бии болоод байна. Мүнөө сагта Түбэд ороной нангин дасан субаргада мүргэхөө hанаhан хүнүүдтэ ябагааршье бэшэ, мори тэргээршье бэшэ, харин түмэр харгыгаар гү, али самолёдоор ошохо арга элбэгээр дурадхагданхай.

50

февраль 2014

Улаан-Үдэ хотоһоо самолёдоор Бээжэн хото руу ниидэжэ, саашаа дэлхэй дээрэ эгээл үндэр хада уулата түмэр харгыгаар мүнөө үеын хурдан поездоор Түбэд ороной түб хото Һаса хүрэдэг. Энэ түмэр харгы тон шэнын арга боломжонуудые хэрэглэжэ, хайладаггүй мүльһэлиг газар дээрэ баригданхай.. Вагонууд соо хүн бүхэндэ сэбэр агаар үгтэхэ арга бии. Һаса хотоһоо дэлхэй дээрэ сууда гараһан Сэра, Дрепунг, Галдан дасанууд руу ошожо, Шойрын һургуули хараха аргатайт. Тон һонирхолтой газар хадаа Далай ламын ордон – Потала, мүн 14-дэхи Далай Ламын бага наһаяа үнгэргэһэн

зуун хүнүүдһээ арбан жэлэй һүүлдэ арбаад шахуу хүнүүдэй бусахада, тэрэ ехэ һайн тэмдэг гэжэ тоологдодог байгаа.

газар Норбулинг. Бакхор үйлсөөр ябажа, эгээл урданай Джоханг дасаниие гороо хэхэ, мүн дасанай шэрээтэтэй, мэдээжэ ламанартай золгохо арга боломжотой гээшэт. Буддын шажанай номнолоор Кайлас уулые гороолон тойроhон хүн хэды олон урдахи түрэлдөө хэhэн нүгэлөө сэбэрлэхэ. Һүзэгшэд Кайлас уулые Чакрасамвара бурханай орон гэжэ тоолодог. Тойроод байhан арад зон Кайлас уула нангин гэжэ тахидаг. Индуусууд Шивын диваажан гээд hүзэглэдэг. Далайн нюрууһаа 6,638 модо үндэртэй. Гаража ерэhэн хүхэ модон морин жэл рабжуунай нэгэл дайралдадаг. 60 жэлэй нэгэ иимэ hонирхолтой арга ушарhандань сэгнэнгүй байха аргагүй. Нэгэ тойроhон гороо үдхэгдэжэ, 13 боложо тоологдоно. Тиимэhээ буянаа арьбажуулхаа hанаhан хүнүүд нэгэ ябадалаар ехэ буян олоно. Энэ дэлхэйн нангин шүтөөн болохо Түбэд орониие хараха аргаяа бэелүүлжэ, энэ наһанайнгаа буян эдлэхэтнай болтогой!!!

февраль 2014

51

уянгын бороо

mobu

пылма Тумэр убаюкивает маленькую Пылму: "Мигмэд зэви дэрчен Жанрайсиг! Демид ченби ванбо Жамбиян! Ганжан хэви зугжан Зонхааваа! Ловсан дагби шавла солвандэв!". Точно так же, как его убаюкивала его Нагса Эжы, когда Тумэр был маленьким. Из детства остались хорошие воспоминания. Мэгзэм, под который он засыпал. Зула на алтаре... Темно в доме и лишь свет от зулы выхватывает из темноты улыбающиеся лица Будд. Запах талхатай шүлэн. Речка и костёр на берегу. Футбол летом и хоккей зимой, когда делились на 4 команды и до захода Солнца рубились в Кубки Динамо (Киев), Спартак, Ювентус, Днепр – летом, а Нью-Йорк Рейнджерс, Питсбург Пингвинз, ЦСКА, Крылья Советов – зимой. И всегда детство ассоциировалось с самым вкусным на свете Нагса Эжын шанаһан талхатай шүлэн, с её рассказами о своей жизни, с её песнями, когда щемит душу от протяжности и чего-то такого, которое невозможно определить, можно лишь почувствовать, с её запахом – запахом санзая, дыма и ещё чего-то непонятного. Приятный запах Нагса Эжы... Из множества внуков Нагса Эжы особенно любила Тумэра. Наверное потому, что он был рождён в Год Огненного Дракона, как и Нагса Баабай, её муж Сампил, который умер, когда родился Тумэр. Да, Тумэр был похож на своего Нагса Баабай. Нагса Эжы думала, что это Сампил переродился. Никто её в этом не переубеждал, ведь возможно и такое... В жизни Тумэра Нагса Эжы занимала очень важное место. Он любил её, они ладили, понимали друг друга с полуслова. Приезжая на каникулы в деревню, Тумэр первым делом отправлялся к Нагса Эжы, и они болтали всю ночь. Она знала все его секреты, а он знал всю её жизнь: ведь столько часов они провели за беседами. Потом Нагса Эжы заболела и слегла. В начале весны её не стало... Бурхан болоо. Тумэр знал, что Нагса Эжы обрела хорошее рождение, обрела покой, что ей теперь хорошо. Но всё равно, как вспомнит её, в груди так защемит, станет так грустно, и слёзы наворачиваются на глаза...

52

февраль 2014

В ту же весну он встретил одну девушку, которая поразила его с первого взгляда. Он как-будто знал её уже тысячу лет. С первых минут общения чувствовалась лёгкость и простота. Они смеялись и болтали так, как будто были знакомы уже несколько лет, хотя встретились только час тому назад. Потом оказалось, что она – Железная Обезьяна, так же как и Нагса Эжы. "Это судьба!" – пронеслось в голове у Тумэра. В общении она очень напоминала ему его Нагса Эжы – такая же весёлая, такая же... Теперь стало понятно, почему у него такое чувство, будто знает её уже тысячу лет. И Тумэр посмотрел ей в глаза, спросил: "Ты хочешь прожить долгую и счастливую жизнь вместе со мной?" Спросил, будучи уверенным в том, что так и будет, если она согласится, что не может быть иначе, что вот она сидит перед ним, его счастливая Звезда! Он знает, что будет добиваться её любви, что бы там ни было... Конечно же, в тот день она не дала ответа. Но через несколько недель она согласилась. Была свадьба... И вот родилась у них дочка, которую Тумэр назвал именем своей Нагса Эжы – Пылма. Хоть и не модно, хоть по-русски оно звучит не очень... плевать! Главное, у него теперь есть его Нагса Эжы, мааа-а-а-аленькая... Ходит Тумэр по комнате, убаюкивает маа-а-а-а-аленькую Пылму: "Мигмэд зэви дэрчен Жанрайсиг! Демид ченби ванбо Жамбиян! Ганжан хэви зугжан Зонхааваа! Ловсан дагби шавла солвандэв!" Улыбается, вспоминая свою Нагса Эжы. Спит его жена Туяна – его счастливая Звезда, а на алтаре горит пламя зулы, выхватывая из темноты улыбающиеся лица Будд...

Виктория Раднаева

тоонто нютаг Сначала мы просто называем себя путешественниками, с восторгом исследуем каждый памятник, без страха проверяем на прочность наши желудки и едим летучих и ползучих животных из местной кухни. Старательно составляем словарик из местных слов и наречий, улыбаемся и ломаем нормальный английский для того,чтобы тебя поняли камбоджийцы, индусы, тайцы, испанцы и все остальные жители Земли. Из путешественников мы постепенно превращаемся в мигрантов. По истечении срока действия туристической визы, мы никуда не уезжаем и перестаем мотаться по достопримечательностям, появляются определенные маршруты и любимые кафе, начинаем искать тренажерный зал, присматриваемся к коврикам и полочкам. Так мы начинаем свою оседлую

жизнь в чужой стране. В первое время во время адаптации мы стараемся проводить больше времени с местным народом, учимся понимать и говорить, принимаем участие во всевозможных национальных праздниках. Но сколько бы времени не прошло, сколько бы прекрасных мест не было на Земле, рано или поздно мы возвращаемся в Тоонто нютаг. Потому что мы можем извлечь тысячи уроков, познакомиться с интересными и неординарными представителями разных народов. Танцевать без ума сальсу и печь ароматные тортильи, говорить на языке племени гурунду и жить в деревне племени маратхи. Но и там среди непроходимых джунглей и высочайших небоскребов мира мы слышим голос седого Байкала, мы чувствуем аромат Ая-ганги и тоскуем по родной бурятской речи...

Жанна Шаракшанэ

морошка Бадмуля – мой друг. Он каждое утро заходит за мной, и мы вместе идем в школу. Он похож на веселого ежа: маленький, толстый, с торчащими жесткими волосами и бесподобным смехом. Я выше его на полголовы. Он бежит вперед и приносит мне шашлык из ягод морошки, нанизанных на травинку. Я ем шашлык, а Бадмуля с ручкой в зубах уже танцует для меня кавказский танец, утирая беспрерывно текущие сопли рукавом школьной формы, от чего синяя ткань покрывается тонкой блестящей пленкой и выглядит накрахмаленной. Перед дверями школы мой первый настоящий друг отстает от меня, будто бы завязать

шнурок на ботинке. В этом месте я предаю его шесть раз в неделю – ведь дружить с сопливым Бадмулей зазорно, и в класс уже заходит королева без своей такой трогательной преданной свиты. Здесь, в классе, Бадма служит наказанием: учительница садит его за парту с нерадивыми учениками, используя его сопли в качестве мощного психологического оружия. Что-то произошло, событие уже стерлось из памяти, но я помню, как горько разрыдалась, когда рядом со мной посадили моего Бадмулю. Мне сейчас 37 и с 11 лет я плачу, когда вижу морошку.

февраль 2014

53

гоёнсуу

стилист галина субановагай Һайшаал Минии эгээл дуратай хубсаhа зохёодог хүн – Роберто Кавалли намайе гайхуулба. Боро, хуа үнгэ, персигэй ба ногоон үнгэнүүдэй зүhэ оролсолгонууд, лимон үнгэ хаа-яа жэрэгэд гэнэ, арбаад гаран хара үнгэтэй хубсаhан…

2014 оной хабарай

модын хараса Хүндэтэ уншагшад, 2014 оной хабар болон зундаа ямар хубсаһан модно байхаб гэжэ хаража үзэе. Нэн түрүүн « Ехэ модо » тухай.

Тэрэл Роберто Каваллиин «JastCavalli» гэhэн залуушуулай коллекци харахадамнай, элдэб олон үнгэ зүhөөр hолонготон үзэгдэнэ.

54

февраль 2014

Дольче энд Габанна бүри гоё суглуулбари дурадхана. Хүлүнгэ, боро болон бусад сагаабтар үнгэ зүhэнүүд, вишни болон шүрын үнгэ, баргад, хүхэг. Мүнгэнүүд холисолдонхой. Түмэр зүйлнууд олон: орёо түхэлтэй алтан, түмэр ба мүнгэн платинууд. Нэбтэ харагдадаг бүдүүд: шифон, элдэб янзын сеткэ, түхэреэн зурагтай бүдшье харагдана. Хиймхы бүд болон арhанай хэмжээн адлирхуу. Гоё hайхан суглуулбари, элдэб гоё hанаа бодолнуудые ѳѳрынгѳѳшье хубсаhанда хэрэглэжэ боломоор.

Модын шэнэ юумэндэ дуратайшуулда – шэлэг ты, тон гоё Һайхан болохот!!!

Түхэреэн түхэлтэй гоёолтонууд олон гэжэ тэмдэглэхээр. Бэhэнүүдэй түмэрынь түхэреэн, тиихэдэ түхэреэн түхэлтэй hиихэ г.м. Роберто Кавалли суглуулбаринууд соогоо иимэ зүйлнүүдые баhал хэрэглэнэ. Модо гээшэ гү?! Шалгая! Гоё һайхан суглуулбаринуудые үни удаан саг соо хаража баясамаар, харин дүн согсолхо саг ерэбэ. Тиин 2014 оной хабартаа болон зундаа: – сагаан ба хара нэгэ үнгэтэй хубсаһан, – улаан ба ягаан үнгэнүүдэй зүһэнүүд, – бүхы сагаабтар үнгэнүүд (хүхэбтэр, хүлүнгэтэй, шаргал розын г.м), – ногоон үнгын орёо зүһэнүүд (лайм, хара ногоон г.м), – нэгэ үнгэтэй нэхэжэ оёгдоһон ажур хубсаһан, – алтан ба түмэр хоёрой бүхы зүһэнүүдынь, гэхэтэй хамта мэлигэр ба эржэгэр бүдүүд, – янза бүриин зүһэтэй сэсэгтэй зурагууд, – түхэреэн түхэлтэй гоёолтонууд, – ехэнхидээ сэхээр оёгдоһон хубсаһан, зүгѳѳр ондоошье юумэ хэрэглэмээр, – клеткэ, уршагар – портрет болон фрескэ (плати, сумкэ г.м. гоёолтонууд дээрэ). февраль 2014

55

толи

А Агшан зуур – мгновенно, моментально, мигом, вдруг, сразу; Ада шүдхэр – бес, черт, злой дух, нечистая сила; Айладхаха – доводить до сведения, докладывать (уважаемому лицу), рапортовать; Амин – дыхание; Амжалта – успех, достижение;

Бүлэг – раздел, отдел, глава; группа, кучка; Бэрхэшээл – трудность, бремя, тяжесть, затруднение; Бэхижүүлхэ – укреплять, усиливать; Бүри – вполне, совершенно, совсем; Г

повадка, навык; обычай, традиция; Зарлиг – повеление, указ; Заяа – судьба; И Ирзайха – оскаливаться; Л Лужаганаха – греметь, грохотать; М Мантан – большой, огромный;

Амжаха – успевать в чем-либо, иметь успех, суметь;

Гайгүй – нормально;

Анги хүнүүд – анги (класс), хүнүүд (люди) – класс людей;

Гаршаг – содержание, оглавление, заголовок;

Аршалха – спасать, защищать, ограждать; покровительствовать, опекать;

Гүрэл – вязь;

Нарбай – нарбайха – быть длинным и широким, стлаться;

Гүйсэдхэхэ – исполнять, выполнять, осуществлять; завершать;

Нүлөө – влияние;

Асари ехэ баялиг – асари (весьма, очень), ехэ (большой), баялиг (богатство, сокровище) – например, весьма крупное сокровище; Ахамад – старшие, почтенные; Ашаглан – ашаглаха (извлекать прибыль, выгоду; использовать, пользоваться, употреблять) – например, извлекая прибыль; Ашатын буян – благодетельный, достойный благодарности; Б Баталха – подтверждать, утверждать; ратифицировать; гарантировать;

56

Бута сохихо – разбить, разгромить;

Д Дамжаха – переходить, проезжать, перебираться; карабкаться; Даяанша – предающийся созерцанию; Догоодохо – зацепить крючком; Доромжолхо – пренебрегать; унижать, оскорблять, порицать; Дэнзэ – украшение на головном уборе; Дүршэл – практика, опыт, навык; Ж Жадха – колдовство, проклятие;

Монгол туургата – монголоязычный Н

Һ Һуурижаха – располагаться на жительство, перейти к оседлому образу жизни; О Обёорхо – замечать; Онсо илгаа – отличительная черта; Орёохон – сложный; Р Рабжуун – 60-летний цикл; С Сахариг – обруч, обод; круг; Сээрлэхэ – наложить запрет на что-либо;

Болбосорол – просвещение, образование, образованность, культура;

Жэргэнэхэ – рябить (о глазах), мелькать;

Болбосорхо – совершенствоваться, развиваться; поспевать, созревать;

Зогдор – грива, длинная шерсть на шее верблюда;

Табисуур – доля, удел; предназначение;

Заншалга – заншал – привычка,

Таха – подкова;

февраль 2014

З

Т Табилан – предопределение;

Тохом – потник, войлок; Турша – турша соо (в течении, в продолжении), туршаха (пробовать); Тусхай – специальный, исключительный; Түүдэбшэ – костер; Түүрээхэ – рассказывать напевая; Түшэг – опора; Түшэлгэ – подпорка, подставка; Тэнжэхэ – расти, становиться; Тэниихэ – расправляться, вытягиваться; в переносном – успокаиваться; У Уллаха – пришивать подошву; Улам баян – улам (ещё, всё, всё более), баян (богатый) – ещё богаче;

Ш Шарбаха – махать; Шаргал – палевый, Шиидхэхэ – решать; Шудалал – изучение, исследование; Шуналтай – азартный, страстный; Шүдэрлэхэ – связывать, надевать путы; Шүтөөн – верование, культ; Э Элирхэйлхэ – определять; Эмниг – необъезженный, дикий; Эмхитэй – устроенный, упорядоченный; Энэрил – сострадание; Эрид – решительный, категорический, резкий;

Уурхай – гнездо;

Эрилтэ – требование;

Ушар – случай;

Эрхилэгшэ – управляющий; Ү

Үрхэ – дымоход; Үүсхэхэ – начинать, инициировать; Х Хамаараха – хамааралга (принадлежность, отношение, касательство); хамаарха (вмешиваться); Хорото – зловредный, коварный; Хотоймо – наклоняемый, изгибаемый; Хохимой – череп; Хубилалта – изменение, перемена; Хурсашуул – люди с острым умом; Хушуу – выступ, мыс; Хэшээхэ – стараться, усердствовать, быть прилежным; Хүндэлэн – поперечный;

Эрхэ сүлөө – свобода; Ю Юрэнхы – общий, простой. Юрын – обыкновенный, обычный, элементарный. тҮҮхэ – история манай айлшан – наш гость шажан – религия гуламта – очаг хэшэг тэй тогоон – котёл изобилия сэсэг тэ талмай – цветочная поляна харилсаан – отношения аяншалга – путешествие уянгын бороо – мелодия дождя гоёнсуу – модница толи – словарь

ТҮРҮҮШЫН ТОЛИ гэр бҮлэ – семья Аба – папа Эжы – мама Хүгшэн аба – дедушка (по отцовской линии) Хүгшэн эжы – бабушка (по отцовской линии) Нагаса аба – дедушка (по материнской линии) Нагаса эжы – бабушка (по материнской линии) Аха, ахай – брат Эгэшэ, абгай – сестра Дүү хүбүүн – младший брат Дүү басаган – младшая сестра Үеэлэ(н) – двоюродный Хаяала – троюродный по отцовской линии: Абга – дядя Абга эгэшэ – тетя Ашанар – внуки Аша хүбүүн – внук Аша басаган – внучка по материнской линии: Нагаса – дядя Нагаса эгэшэ – тетя Зээнэр – внуки Зээ хүбүүн – внук Зээ басаган – внучка Хүрьгэн – зять Бэри – невестка ҮНГЭНҮҮД – цвета Сагаан – белый Улаан – красный Ногоон – зеленый Шара – желтый Боро – серый Ягаан – розовый Хара – черный Шара-улаан – оранжевый Хүхэ – синий Хүрин – коричневый

февраль 2014

57

2014 он –хҮхэ модон морин жэл зурхай

Радна-лама содномов бҮридхэбэ

58

Ажалша зондо hайн жэл, оролдоhон зоной оромоо олохо жэл. Үндэр наhатайшуулда шэрүүн. Зунай эхин ба hүүл бороотой байха, дундаа гандаха. Түймэр гал ехэдэжэ магадгүй. Һалхи ехэтэй.

Хулгана Хии морин доогуур, эхэнэртэ гайгүй. Шэнээр ажал эхилбэгүйл һайн. Хэлэ-аман, атаажүтѳѳн гайгүй.

Үхэр Хии морин һайн, буянтай ажал бүтээмжэтэй, хэлэ-аман гайгүй.

Бар Хии морин доогуур, ажал тодхортой, хэлэ-аматай, жүтѳѳнтэй жэл, эбтэй байхые оролдохо хэрэгтэй.

Т уулай Хии морин һайн, хэлэ-аман, атаан жүтѳѳнhѳѳ hэргылэ.

Луу Хии морин доогуур, шэнээр ажал эхилхэгүй, хэлэ-аман гайгүй.

Могой Хии морин дээгүүр, ажал һайн, хэлэ-аматай, жүтѳѳнтэй жэл, эбтэй байхые оролдохо хэрэгтэй.

Морин Хии морин доогуур, ажал шэнээр эхилхэгүй, хэлэ-аматай, жүтѳѳнтэй жэл, эбтэй байхые оролдохо хэрэгтэй.

Хонин Хии морин ехэ hайн, буянай ажал бүтээсэтэй, хэлэ-аман гайгүй.

Бишэн Хии морин доогуур, ажал шэнээр эхилхэгүй, хэлэ-аматай, жүтѳѳнтэй жэл, эбтэй байхые оролдохо хэрэгтэй.

Тахяа Хии морин һайн, буянта ажал бүтээсэтэй, хэлэ-аматай, жүтѳѳнтэй жэл, эбтэй байхые оролдохо хэрэгтэй.

Нохой Хии морин доогуур, ажал тодхортой, хэлэ-аман гайгүй.

Гахай Хии морин дээгүүр, бодолготой ажал бүтэхэ, хэлэ-аман гайгүй.

февраль 2014

Улаан-Үдэ, Пушкинай гудамжа, 4а утаҺан: 40-38-38 « Самурай » ресторан болон « Самурай Club » гэһэн т үбэй бүтээгшэдһээ шэнэ маяг тай « ORDA » гэһэн ресто - к луб нээгдэхэнь. Нэгэл янзаараа байха бэшэ, харин ондоо «шэнэ» юумэ зохёон байгуулдаг зондо эгээл тааруу зохид газар! Саг хубилжал байха, тиигэбэшье бидэ – хизааргүй уужам талын холын үе сагай үри һадаһад гээшэбди: Байгал номин далайн хүрьһэтэ газар, арадаймнай амтатай эдеэ хоол, талаан бэлигнай сэгнэшэгүй… Түхэл: үдэртөө «Орда» ресторанда албан хэрэгэй уулзалга үнгэргэхэдэ ехэ таараха, тиихэдэ үдэрэй ба үглөөнэй хоол барихаар. Үдэшэ «Орда» ресторан онсо маягтай клуб болон хубилна: олон ондоо жанрта (этно, джаз, rnb болон поп) хүгжэмтэ live-шоу, хатар наадан, һонирхолтой презентацинууд, дэлхэй дээрэ болоһон шухала ушарнуудай дамжуулганууд, тусхай үдэшэнүүд – бүхыдөө иимэ газарта анда нүхэдэй уулзалганууд болон шэнэ һонин танилсалганууд заатагүй үнгэрхэ! Үдэрэй 12 сагһаа һүниин 2 саг болотор та бүгэдэниие хүлеэнэбди. Эдеэ хоол: үндэһэн монгол угсаатанай шэмэгтэй эдеэн. Һүөөр болон мяхаар бэлдэгдэһэн арадай заншалта хоол дабтагдашагүй амтаараа гайхуулха байха. Досоохи байра байдалай түхэл болбол хотын «этно» маягаар зохёогдонхой. Манай эрилтэнүүд: 21 наһанһаа доошо зон орохо эрхэгүй. Тусхай үдэшэнүүдтэ ганса хэлсэгдэһэн түхэлтэй хубсаһатай ерэхэ. Юрын үдэрнүүдтэ спортын маягтай хубсаһаар оруулхагүй. Гоё һайхан, нарин сэбэр, тааруу зохид хубсаһа хунараа үмдэжэ, манай «Орда» гэһэн ресто-клубта ерэжэ амархыетнай уряалнабди! Арга боломжонууд: уридшалан һуурияа захижа болохо, айлшадта клубна карта дурадхагдаха. февраль 2014

59