pe Te m o nn Be
he
ek e td rn e O tn od
Ontdek het moderne
l
Benno Tempel
In Ontdek het moderne vertelt Benno Tempel, directeur van het Gemeentemuseum Den Haag, het verhaal van de moderne kunst. Aan de hand van thema’s wordt een sfeerbeeld van de dynamische ontwikkeling van de beeldende kunst geschetst, vanaf de negentiende eeuw tot vandaag de dag. Ingebed in politieke en sociale gebeurtenissen, ontdekken wij relaties tussen fotografie en schilderkunst, tussen ruimtevaart en utopische projecten. Dit leidt tot boeiende vergelijkingen tussen bijvoorbeeld Claude Monet en Wassily Kandinsky, Francis Bacon en Gerhard Richter of Anton Heyboer en Vincent van Gogh. Het hoeft lang niet altijd een clash te veroorzaken; net zo goed kan het een welluidende samenzang met verrassende inzichten opleveren. Deze publicatie is meer dan een boek over moderne kunst, het leest als een spannende ontdekkingstocht door de moderne tijd.
WWW.GEMEENTEMUSEUM.NL
120084_omslag_nl.indd 1
M
Wanneer wij de moderne kunst proberen te begrijpen, kunnen we niet voorbijgaan aan de invloed van de historische gebeurtenissen die in dezelfde tijd speelden. In dit boek worden fascinerende verbanden gelegd tussen de ontwikkeling van de kunst en utopische uitvindingen en sociaal-maatschappelijke ontwikkelingen die een stempel drukten op de moderne tijd.
11-04-12 17:07
Be
nn
ek e td rn e O tn od he
M
o
Te m
pe
l
Inhoud
Inleiding
7
Stilstand en beweging
13
Kind en wildeman
55
Traditie en experiment
99
Spel en utopie
135
Ongemak en toe-eigenen
157
6
[1]
[1] Sol LeWitt Wall Drawing nr.1020, 2002 Acryl op wand, Isometric Form
7
Inleiding
Musea zijn een negentiende-eeuws idee,
In dit boek gebruik ik een thematische
ontstaan vanuit de wens de bijzonderheden uit
benadering om de hoogtepunten van de
de wereldgeschiedenis bijeen te brengen om te
moderne kunst van het Gemeentemuseum
onderwijzen en te vermaken. Het ideaal was het
Den Haag te introduceren. Graag leg ik kort uit
zogenaamde encyclopedische museum, met
waarom voor die opzet is gekozen.
een collectie die aan zo goed als alle tijden en
Een chronologische, encyclopedische indeling
stijlen aandacht schonk. Dit megalomane idee
in stijlen lijkt vandaag de dag achterhaald.
is tegenwoordig onder druk komen te staan –
De geschiedenis wordt niet langer beleeft als
alhoewel er nog steeds musea zijn die “alles”
een opeenvolging van gebeurtenissen waar één
lijken te willen bezitten en behouden.
Waarheid over verteld kan worden. Onze huidige
Het Gemeentemuseum Den Haag staat daar
samenleving is rigoureus aan het veranderen.
anders in.
De digitale revolutie heeft, onder andere via het
Al bij de oprichting in 1866 tekent zich het
wereldwijde web, de kloof tussen generaties,
bijzondere karakter van het museum af. Een
geslachten en afkomst weggenomen. Jongeren
aantal Nederlandse kunstenaars schenkt werk
maken ouderen wegwijs met de nieuwe media
aan de Gemeente Den Haag om een museum op
en de wereldwijde gebruikers laten zich niet
te richten. Die oorsprong is bepalend gebleken
langer door tijdzones of etnische verschillen
voor de groei van de verzameling kunstwerken.
weerhouden van onderling contact. Gedeelde
Tot op de huidige dag voelen kunstenaars zich
identiteit en interesses bepalen met wie we
verbonden met het Gemeentemuseum.
willen communiceren.
Inmiddels bezit het museum een internationaal
Elkaar (kosteloos) helpen via open source
vermaarde collectie moderne kunst.
genereert een ander economisch principe.
Daaronder bevinden zich veel topstukken.
Mensen bieden onderling bronnen aan
Maar alomvattend is de collectie zeker niet
en maken elkaar wegwijs. Nu is dat nog
te noemen. Persoonlijk zie ik dat niet als een
voornamelijk via het op grote schaal delen van
gemis. Juist omdat we sterke punten hebben en
bijvoorbeeld muziek. En de zittende macht
andere geheel ontbreken (zo heeft Pop Art zo
reageert daarop nog met een ouderwets
goed als geen sporen nagelaten in de collectie)
verkrampt copyright. Maar in de toekomst zal
kunnen we ons goed profileren. Het museum
het delen van kennis een veel grotere vlucht
bestaat uit verschillende onderdelen. Naast
nemen. Autoriteiten zullen daardoor deels
een grote verzameling moderne kunst, zijn
minder prominent aanwezig zijn. Iedereen kan
dat ook toegepaste kunst, mode, fotografie,
immers zijn of haar mening ventileren. Ik denk
muziekinstrumenten en tekeningen en prenten.
dat er dan ook een nieuwe mentaliteit ontstaat,
Het Gemeentemuseum is als een diamant,
die ook gevolgen heeft voor de verhalen die in
hoogwaardig en met meerdere vlakken.
musea worden verteld.
8
[2]
Het traditionele museum gaat uit van een
In het Gemeentemuseum Den Haag willen we
opeenvolging van stromingen. Maar zo worden
zo’n overzicht niet geven. Door onze topstukken
de feiten vereenvoudigd om het doel te
op een andere manier te combineren, waarbij
bereiken: het verkondigen van die ene juiste
niet zozeer in stromingen wordt gedacht, maar
Waarheid. En waar dat toe kan leiden, is goed
bijvoorbeeld meer in lijnen van beĂŻnvloeding,
te zien in de internationale museumwereld:
ontstaan nieuwe verbanden. Bovendien
veel collecties lijken op elkaar en dezelfde
kunnen daarmee artistieke vraagstellingen
kunstenaars worden op verschillende plekken
met elkaar worden geconfronteerd. Dat hoeft
op de wereld in dezelfde samenhang getoond.
lang niet altijd een clash te zijn, maar kan ook
Met als gevolg dat de musea een statische
een welluidende samenzang opleveren met
kunstgeschiedenis presenteren die daardoor
verassende inzichten.
overbekend raakt en snel dreigt te gaan
Kunstenaars zijn hun tijd ver vooruit wordt
vervelen.
vaak gezegd. Ik geloof daar niet in. Kunstenaars
9
[3]
reflecteren juist op de tijd waarin zij leven.
kunst moeilijk toegankelijk is. Maar dat is zeer
Bewust of onbewust. Ze durven juist te kijken
de vraag. Kunst heeft soms toelichting nodig,
met een blik die andere zaken ziet die de
maar dat geldt voor veel in onze samenleving.
gewone burger ontgaan. Kunst kan daarom
Als de toeschouwer context krijgt dan gaan
helpen een tijd beter te begrijpen. Net zo als
zelfs artistieke processen en intenties fasci-
gebeurtenissen in de samenleving de betekenis
neren is mijn ervaring.
van een kunstwerk kunnen kleuren.
Met deze selectie wil ik eens een ander verhaal vertellen. Niet één waarheid, maar een verhaal
In dit boek worden de hoogtepunten moderne
dat verschillende lijnen uitzet, waar bovendien
kunst op een toegankelijke manier voor het
lang niet altijd antwoorden op volgen. Ik hoop
publiek in een samenhang met gebeurtenissen
dat het publiek daarmee op een spoor wordt
in de samenleving gepresenteerd. Deze context
gezet waardoor het kijken en denken over kunst
is van belang, juist als je kunst niet als een
een ervaring wordt.
opeenvolging van stijlen wilt presenteren. Net als poëzie, verwijst moderne kunst geregeld
Het Gemeentemuseum Den Haag met een
vooral naar zichzelf. Het kunstwerk geeft
uitgebreide verzameling moderne kunst, is in
commentaar op voorgangers of tijdgenoten, of
meer dan 150 jaar opgebouwd. Toeval heeft bij
even zo vaak neemt de kunstenaar het proces
de totstandkoming van al die werken vaak een
van het maken als uitgangspunt. Je zou kunnen
rol gespeeld. Toch is er een samenhang te zien
zeggen dat zo’n kunstwerk gaat over hoe je zo’n
in het Gemeentemuseum. Veel werken bezitten
kunstwerk maakt. Dat leidt soms tot de idee dat
visionaire, poëtische en menselijke kenmerken.
[2] Entree hal Gemeentemuseum
[3] Sol LeWitt Wall Drawing nr.1018, 2002 Acryl op wand, Isometric Form
10
Veel kunstenaars van wie het Gemeentemuseum
daarom van groot belang bij de ervaring die de
werken toont, volgden een visionair idee. Dat
kijker opdoet.
blijkt wel uit de hoop die Mondriaan en De Stijl
In het geval van het Gemeentemuseum Den
kunstenaars koesterden dat hun kunst een
Haag is het een koppeling tussen bijzondere
betere toekomst zou bespoedigen. En Constant
internationale moderne kunst en een van de
bouwde decennialang aan een compleet nieuw
mooiste gebouwen van Nederland. Het museum
Europa. De kunstenaars waren op zoek naar een
is ontworpen door de architect Hendrik Petrus
nieuwe wereld en durfden te dromen.
Berlage en geopend in 1935. Berlage overtrof
Het poĂŤtische gehalte wordt bepaald door de
zichzelf in zijn laatste bouwwerk. Het museum
esthetiek van het gebouw, in wisselwerking
is nog steeds een ware tempel voor de kunst.
met de kunstwerken. Zoals blijkt bij de
De zalen hebben een prettige afmeting en
muurschilderingen van Sol LeWitt. Zelfs
daglicht verlicht op de meeste plekken de
kunstwerken die geĂŻsoleerd gepresenteerd in
kunstwerken. Ook hier zorgt de menselijk maat
een neutraal gebouw weinig aandacht weten te
weer voor het prettige gevoel dat de bezoeker
vragen, krijgen in het Gemeentemuseum al snel
overvalt. De zalen zijn nooit te groot en wisselen
een esthetische kant.
elkaar af in omvang. Hierdoor lijkt het museum
Het menselijke aspect wordt grotendeels
te ademen. Het resultaat is een gebouw in
bepaald doordat de kunstwerken een duide-
de stijl van de internationale art deco met
lijke relatie aangaan met de bezoeker. Het
uitzonderlijke verfijning in de details.
zijn geen afstandelijke, louter intellectuele
Bij het ontwerp van niet alleen het grootste
gedachtespinsels van kunstenaars die zich als
maar ook een van de indrukwekkendste
kluizenaars gedroegen. Het zijn schilderijen
Nederlandse werken in de internationale art-
en sculpturen die heel bewust een standpunt
decostijl, liet Berlage zich inspireren door de
innemen, een uitstraling hebben. Juist in het
gebouwen van de Amerikaanse architect Frank
mooie museumgebouw komt die empathische
Lloyd Wright.
kwaliteit van de kunstwerken goed tot zijn recht.
Zo ontstond een spel tussen buiten en binnen en werd de gevel bekleed met baksteen.
Het bijzondere van een bezoek aan een museum
De entree tot het museum is al bijzonder.
voor mij, is dat je even een andere wereld
Tussen twee vijvers in ligt een glazen gang die
betreedt. Het museum is een gebouw dat je
de bezoekers in de juiste stemming brengt voor
anders ervaart dan zeg een station, stadhuis
wat gaat komen. Vervolgens ontvouwt zich een
of ziekenhuis. Je past vaak je tempo aan, kijkt
museum om verliefd op te worden. Ik hoop dat
geconcentreerd en probeert te doorgronden
dit boek u die sensatie van een bezoek aan een
wat de kunstenaar heeft bewogen een werk te
van de belangrijkste museumgebouwen van de
maken. De presentatie van de kunstwerken is
twintigste eeuw doet herbeleven. Benno Tempel
11
[4]
12
13
Stilstand en beweging
“Het leven in zijn duizenden uitingen, steeds veranderlijk, steeds nieuw” Emile Zola
Als iets de negentiende eeuw in Europa kenmerkt, is het wel de industriële revolutie, met al haar nieuwe uitvindingen en de daaruit voortkomende verstedelijking. Steeds meer mensen verruilden het platteland voor de stad waardoor een eeuwenoude ordening in de samenleving in beweging kwam. Vanaf 1860 voltrok zich in veel Europese steden een metamorfose. Op de plaats van de oude stadswallen en -poorten verrezen nieuwe woonwijken om arbeiders te huisvesten. Stations voor stoomtreinen maakten het noodzakelijk dat hele huizenblokken tegen de vlakte gingen om ruimte te bieden aan het spoorwegennetwerk. Zo ontstond de moderne stad, zoals die tot op de dag van vandaag in Europa te vinden is. Als geen andere stad veranderde Parijs op magnifieke manier van karakter en uiterlijk. Onder aanvoering van ingenieur-architect Georges-Eugène Haussmann ging het oude Parijs op de schop. Vele kleine, kronkelende straatjes verdwenen en de middeleeuwse behuizing werd met de grond gelijkgemaakt. In april 1868 was de Rue des Franc-Bourgeois in de buurt St. Marcel aan de beurt. De Nederlandse kunstenaar Johan Barthold Jongkind, die in Frankrijk woonde, schilderde de werkzaamheden [afb. 7]. We zien wat een heidens karwei dat geweest moet zijn. Vanaf het dak braken de arbeiders met een houweel laag voor laag de gebouwen af. Ze maakten de oude stad letterlijk met de grond gelijk.
Å [5] G.H. Breitner Zonder titel (detail), 1900/1996 Gelatinezilverdruk, 13,8 x 20,1 cm Schenking Willem van Zoetendaal
14
De nieuwe succesvolle bovenlaag wilde zijn status etaleren. Daarvoor kwam de kunst goed van pas
[6]
[6] Claude Monet Quai du Louvre, ca. 1867 Olieverf op doek, 69,7 x 124,5 cm Legaat particuliere collectie
[7]
Daarvoor in de plaats kwamen brede avenues, boulevards en publieke pleinen. De nieuwe stad die zo ontstond, straalde grandeur uit dankzij de parken, de brede trottoirs en de winkelpassages die de gegoede burgerij bedienden. Want de metamorfose van de Franse hoofdstad weerspiegelt ook de opkomst van de burgerij. En van nieuwe rijken en gelukszoekers. De samenleving veranderde, oude machthebbers stonden langzaamaan hun plaats af. En de nieuwe succesvolle bovenlaag wilde zijn status etaleren. De kunst kwam daarbij goed van pas. De nouveau riche zocht een kunst waarvoor je niet langer alle mythologieĂŤn, veldslagen en Bijbelse verhalen hoefde te kennen. Ze wilde zich onderscheiden van de oude garde, de aristocratie en de vermolmde koningshuizen. De leden van de gegoede burgerij zochten een kunst die aansloot bij hun nieuw verworven positie en bij hun belevingswereld. Die belevingswereld speelde zich grotendeels af in de publieke ruimtes. De gegoede Parijse man begaf zich in het meest publieke domein dat er was: de stad zelf. Hij liep op straat, genoot van de etablissementen en bezocht met zijn maĂŽtresse de opera, theaters en musea. Hij was een flaneur, gekleed volgens de [7] Johan Barthold Jongkind Afbraak van de Rue des Franc-Bourgeois St. Marcel, 1868 Olieverf op doek, 56,7 x 66,1 cm Verworven met steun van Vereniging Rembrandt
15
16
De kunstenaars keken niet alleen wat ze dichtbij, buiten op straat,
[8]
tegenkwamen. Door de komst van stoomtreinen, omnibussen en zelfs de fiets was het makkelijker om er op uit te trekken
laatste mode, met hoge hoed. In Quai du Louvre van Claude Monet zien we zulke heren lopen [afb. 6]. Zonlicht parelt door het bladerdak. Het is alsof we het geratel van de koetsen en het geklikklak van paardenhoeven op de kasseien kunnen horen. En het ruisen van de japonnen. De wandelstokken van de heren tikken op het plaveisel. De stad is een toneel van impressies, van kijken en bekeken worden. Al deze indrukken wilde een groep kunstenaars, de impressionisten, vastleggen. Zij vonden een eigentijds antwoord op oude kunstvormen. Hun nieuwe schilderkunst sloot aan bij de leefwijze van de nouveau riche. De schilders richtten hun blik op het moderne, mondaine leven. De kunstenaars keken niet alleen naar wat ze dichtbij, buiten op straat, tegenkwamen. Door de komst van stoomtreinen, omnibussen en zelfs de fiets was het makkelijker om eropuit te trekken. Kunstenaars onderzochten de tegenstellingen tussen stad en platteland. Die fascinatie kwam deels voort uit de manier waarop de steden groeiden. Er was geen duidelijke scheidslijn meer tussen stad en ommelanden. Doordat stadsmuren waren verdwenen, liep de bebouwing langzaam over in het groen. Volkstuintjes, fabrieken en schuurtjes verrezen langs de stadgrenzen. Jean François Raffaelli toont de rivier de Seine, met op de achtergrond de rokende fabriekspijpen [afb. 8]. Daarmee wil hij zoveel zeggen als dat we weliswaar in het groen staan, maar nog steeds onder de rook van de stad. In Jacob Maris’ Slatuintjes zien we de overgang van de stad Den Haag naar het platteland [afb. 9].
[8] Jean François Raffaelli Gezicht op de Seine Olieverf op doek, 92 x 108,6 cm Legaat particuliere collectie
[9] Æ Jacob Maris Slatuintjes bij Den Haag, ca. 1878 Olieverf op doek, 81 x 72 cm