HET STALEN NS-REIZIGERSMATERIEEL VAN NEDERLANDSE BODEM
Het is nu nauwelijks nog voor te stellen dat er ooit in Nederland volop spoorwegmaterieel werd gebouwd. Decennialang heeft dit het beeld van de spoorwegen in Nederland bepaald, totdat in 1970 Werkspoor de poorten moest gaan sluiten. Dit boek geeft een beeld van al het stalen NS-reizigersmaterieel van die periode, te beginnen in de fabriek waar het werd gemaakt en eindigend op de plaats waar het ten slotte terecht zou komen, de schroothoop. Kortom, een treinreis door de tijd, nostalgie in optima forma!
Treinen die komen en gaan
Treinen die komen en gaan
Treinen die komen en gaan
Carel van Gestel HET STALEN NS-REIZIGERSMATERIEEL VAN NEDERLANDSE BODEM
Carel van Gestel
Treinen die komen en gaan HET STALEN NS-REIZIGERS足MATERIEEL VAN NEDERLANDSE BODEM CAREL VAN GESTEL
INHOUD INLEIDING
TREINEN DIE KOMEN
ELEKTRISCH BUFFERMATERIEEL 1924 VERBRANDINGSMOTORRIJTUIGEN – 1 D-TREINRIJTUIGEN 1928 VERBRANDINGSMOTORRIJTUIGEN – 2 GETROKKEN RIJTUIGEN JAREN DERTIG DE DIESEL-DRIE VAN 1934 ELEKTRISCH MATERIEEL 1935/1936 STROOMLIJNMOTORRIJTUIGEN DE DIESEL-VIJF ELEKTRISCH MATERIEEL 1940 ELEKTRISCH MATERIEEL 1946 RIJTUIGEN PLAN D DE BLAUWE ENGELEN RIJTUIGEN PLAN E ELEKTRISCH MATERIEEL 1954 BENELUXMATERIEEL 1957 TEE-TREINSTELLEN RIJTUIGEN PLAN K/N DIESELTREINSTELLEN PLAN U ELEKTRISCH MATERIEEL 1964 (PLAN T/V) RIJTUIGEN PLAN W
TREINEN ONDERWEG
TREINEN DIE GAAN
Interieur tweede klas van een treinstel Mat ‘40, met uitzicht via de stuurstand. > HET UTRECHTS ARCHIEF, FOTO NS
4
6 8 12 14 16 20 24 26 32 34 38 40 42 44 48 50 52 54 58 60 62 64
66
124
1 > TREINEN DIE KOMEN
Elektrisch buffermaterieel keurig in het gelid bij de revisie loods van de werkplaats aan de Zaanstraat te Amsterdam in 1939, het jaar waarin de spoorwegen in Nederland honderd jaar bestonden. > HET UTRECHTS ARCHIEF, FOTO NS
D-TREINRIJTUIGEN 1928
D
eze rijtuigen zijn herkenbaar aan de ovale vensters aan de beide uiteinden van de zijwanden en staan om die reden bekend als ovaleramenrijtuigen, kortweg ovaalramers. Door Beijnes en Werkspoor werden er in 1928 twee series gebouwd, de AB 7201-7209 en de C 7201-7206. Het Duitse Westwaggon voegde daar in 1931 nog de rijtuigen AB 7210-7221 aan
toe. De rijtuigen waren geschikt voor de dienst op talrijke West- en Oost Europese landen; als binnenlandse rijtuigen hebben twaalf exemplaren het eind van de jaren zestig nog gehaald, veertig jaar oud. Eén rijtuig is bewaard gebleven, de AB 7216; het bevindt zich in een prachtig gerestaureerde staat bij de SGB in Goes.
Een rijtuig uit de serie C 7201-7206 in aanbouw bij Werkspoor in Zuilen, 1928. > HET UTRECHTS ARCHIEF, COLLECTIE DE PATER, FOTO WERKSPOOR
Klaar voor levering aan de Nederlandsche Spoorwegen, rijtuig C 7206, met trots gepresenteerd door Werkspoor te Zuilen, 1928. > HET UTRECHTS ARCHIEF, COLLECTIE DE PATER, FOTO WERKSPOOR
14
ďƒ¨ Houten banken zijn standaard in het interieur derde klas, ook bij dit D-treinrijtuig uit de serie C 7201-7206. > HET UTRECHTS ARCHIEF, FOTO WERKSPOOR TREINEN DIE KOMEN
15
Een overzicht van in aanbouw zijnde bakken Materieel ’36 bij Beijnes in Haarlem, een beeld om eens rustig voor te gaan zitten... > HET UTRECHTS ARCHIEF, FOTO J.W. MARTENS
V
BENELUXMATERIEEL 1957
olgens het concept van de tweewagenstellen van Mat ’54 werden ook twaalf treinstellen gebouwd voor de Beneluxdienst, acht voor NS en vier voor de Belgische NMBS, met respectievelijk de nummers 1201-1208 en 220.901-220.904. Ze werden in 1957 geleverd door Werkspoor in aansluiting op de bouw van de Hondekop-tweetjes 321-350 en waren donkerblauw
52
van kleur met een brede gele band. Elektrisch gezien waren ze een primeur, omdat ze op twee verschillende gelijkspanningen konden rijden, de Nederlandse 1500 V en de Belgische 3000 V. Ze gingen dienstdoen op de verbinding Amsterdam CS – Brussel Zuid. Van de ooit geplande eindbestemming Luxemburg is het echter nooit gekomen.
Beneluxtreinstel 1201 tijdens een proefrit op het emplacement van Maarn op 2 juli 1957. De letters B NS zouden al vóór de officiële indienststelling verdwenen zijn, de gele band werd doorgetrokken over de neus. > HET UTRECHTS ARCHIEF, FOTO L. HESSELS (NS)
Enkele rijtuigbakken van het Beneluxmaterieel op het terrein van Werkspoor te Utrecht, 1957. Op de voorgrond een rijtuig van treinstel 1202, erachter dat van de 1207. > HET UTRECHTS ARCHIEF, FOTO WERKSPOOR TREINEN DIE KOMEN
53
ďƒ¨ Een trein bestaande uit vier rijtuigen van het elektrisch buffermaterieel 1924 bij vertrek uit Amsterdam CS richting Haarlem op 26 maart 1953. > HET UTRECHTS ARCHIEF, FOTO NS
86
In het station van ‘s -Hertogenbosch is op 11 oktober 1952 bepaald geen gebrek aan belangstelling tijdens een ‘show’ van nieuw materieel: elektrische locomotief 1305 en enkele Plan D-rijtuigen in een even opvallende als besmettelijke turquoise kleur; deze zou daarom binnen een paar jaar vervangen worden door donkerblauw. > FOTO LUUD ALBERS
Twee dieselmotorrijtuigen uit 1934 in de stelplaats van de Centrale Werkplaats van NS te Tilburg in april 1954, met de mD 147 (onder) en 158. Na de oorlog kon van de overgebleven rijtuigbakken van de serie 11-50 de serie 11-40 samengesteld worden; deze werd in 1952 bij de komst van de Blauwe Engelen 21-50 vernummerd in 141-169. > HET UTRECHTS ARCHIEF, FOTO NS
TREINEN ONDERWEG
87
ďƒ¨ Op 8 oktober 1976 vond bij Tongelre Aansluiting, ten oosten van Eindhoven, ten gevolge van een verkeerde wisselstand een zijdelingse aanrijding plaats tussen treinstel 221 van Mat ’46 en een goederentrein, getrokken door elektrische locomotief 1204. Het treinstel ontspoorde, evenals het achter de loc in opzending meegevoerde motorpostrijtuig mP 3016. Voor de 221 betekende dit einde verhaal. > HET UTRECHTS ARCHIEF, FOTO NS
COLOFON Uitgave WBOOKS, Zwolle info@wbooks.com www.wbooks.com
2006 het eerste van de uit vier delen bestaande serie Van kerk naar kerk. Samen met Jeroen Jeroense publiceerde hij in 2012 de bundel Open boek, een spirituele ontdekkingsreis door het jaar. Na Er kan nog een trein komen, dat in 2014 verscheen, is Treinen die komen en gaan het tweede boek dat hij voor WBOOKS heeft verzorgd.
Tekst en samenstelling Carel van Gestel
Op deze pagina: Feest in Boxtel op 11 mei 1950 ter gelegenheid van de elektrificatie van de spoorlijnen in Noord-Brabant. HET UTRECHTS ARCHIEF, COLLECTIE DE PATER, FOTO NS
Met medewerking van Luud Albers, Marcel van Ee, Rob van Ee, Victor Lansink en Peter van der Vlist Vormgeving Frank de Wit © 2015 WBOOKS / Carel van Gestel Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright Amsterdam 2015. ISBN 978 94 625 8109 8 NUR 680 Over de auteur Carel van Gestel (Zeist 1946) was vanaf 1968 leraar Engels in Utrecht en Den Haag, en vanaf 1971 in Arnhem; sinds enkele jaren is hij met pensioen. Reeds vanaf zijn jeugd is hij geïnteresseerd in fotografie, kerken, orgels en spoorwegen. Over dit laatste onderwerp staan talrijke artikelen en boeken op zijn naam, terwijl Van Gestel ook de auteur is van twee forse boeken over kerkorgels, waaronder het alom geroemde Orgelrijk. Van zijn hand verscheen in
Schutblad: Line-up van elektrische treinstellen van NS bij de werkplaats Leidschendam op 13 september 1956, met v.l.n.r. Materieel ‘24, Materieel ‘36, Materieel ‘46 en Materieel ‘54. HET UTRECHTS ARCHIEF, FOTO VAN SCHAIK (NS) Op het omslag: Mat ‘54-tweewagenstel 328 op de Maasbrug bij Ravenstein, 23 augustus 1989. FOTO CAREL VAN GESTEL Pagina 1: Een machinist in de stuurstand van een diesel-elektrisch vijfwagenstel serie 51-68 rond 1950. HET UTRECHTS ARCHIEF, COLLECTIE DE PATER, FOTO WERKSPOOR Literatuur • Carel van Gestel, Bert van Reems, Dieseltreinen in Nederland, Alkmaar 1989 • Carel van Gestel, Bert van Reems, Lex Tempelman, Elektrische treinen in Nederland, deel 1, Alkmaar 1992 •C arel van Gestel, Bert van Reems, Lex Tempelman, Elektrische treinen in Nederland, deel 2, Alkmaar 1994 •C arel van Gestel, Bert van Reems, Peter van der Welle, Elektrische treinen in Nederland, deel 3, Alkmaar 1997 • Carel van Gestel, Peter van der Meer, Blauwe Engelen en Rode Duivels, Alkmaar 2000 • Carel van Gestel, Peter van der Meer, Hondekoppen en Muizeneuzen, Alkmaar 2003 • R.T. Jongerius, Spoorwegongevallen in Nederland, 1839-1993, Haarlem 1993 • Kees Mooij en Aarnoud Bak, Alle stalen getrokken rijtuigen op een rij, Amersfoort 2003 •M artin van Oostrom, NS-motorrijtuigen omBC en omC, Rosmalen 2007 • Heleen Vieveen en Henk Sijsling, Treindesign, Amsterdam 1989
HET STALEN NS-REIZIGERSMATERIEEL VAN NEDERLANDSE BODEM
Het is nu nauwelijks nog voor te stellen dat er ooit in Nederland volop spoorwegmaterieel werd gebouwd. Decennialang heeft dit het beeld van de spoorwegen in Nederland bepaald, totdat in 1970 Werkspoor de poorten moest gaan sluiten. Dit boek geeft een beeld van al het stalen NS-reizigersmaterieel van die periode, te beginnen in de fabriek waar het werd gemaakt en eindigend op de plaats waar het ten slotte terecht zou komen, de schroothoop. Kortom, een treinreis door de tijd, nostalgie in optima forma!
Treinen die komen en gaan
Treinen die komen en gaan
Treinen die komen en gaan
Carel van Gestel HET STALEN NS-REIZIGERSMATERIEEL VAN NEDERLANDSE BODEM
Carel van Gestel