Մարտ 2015 #1 (31)

#1 (31) 2015 Մարտ

Բոլոր հայերու մայրաքաղաքը

ՏԱՐԱԾՎՈՒՄ Է

ԱՆՎՃԱՐ

Ինչպես էին սովետախաբ լինում առաջին հայրենադարձները, Հալեպից Երևան տեղափոխված լեգենդար սրճարանը, խորհուրդներ ապագա հայրենադարձներին՝ արդեն Հայաստան տեղափոխված հայերից և այլն

«Դար մը պատմութիւն Հայ Բարեգործական Ընդհանուր Միութեան» գրքից

← Հայ գաղթականները՝ Խորհրդային Հայաստան մեկնելուց առաջ, 1931թ.

Մ

ի քանի տարի առաջ, երբ պարզ դարձավ, որ սիրիական կոնֆլիկտը վերածվել է իսկական քաղաքացիական պատերազմի, իսկ տեղի հայերը սկսեցին վերջապես լքել Սիրիան, արդարացի հարց բարձրաձայնվեց՝ ինչո՞ւ չի արվում ամեն ինչ մեր հայրենակիցներին հնարավորինս շուտ և նորմալ պայմաններով Հայաստանի Հանրապետությունում դիմավորելու և տեղավորելու համար: Բայց երբ գործը վերջապես սկսեց տեղից շարժվել, հանկարծ հնչեց զարմանալի մի կարծիք, թե՝ ափսոս, որ լքում են Սիրիան, գաղթօջախ քանդելը հեշտ է, պահելը՝ դժվար: Կարծիքը զարմանալի էր, քանի որ ինձ միշտ թվում էր, որ բոլոր հայերը պետք է աստիճանաբար գան Հայաստան, ու որ գաղթօջախները ժամանակավոր ապաստարան են: Իհարկե, պետք է ուրախանանք, որ բազմաթիվ ողբերգական իրադարձություններից հետո հայերը կարողացել են հաստատվել ու նորմալ կյանք վարել աշխարհի տարբեր երկրներում, բայց ինչպես 1948-ից հրեաները սկսեցին տասնյակ ու հարյուր հազարներով տեղափոխվել իրենց նորաստեղծ պետություն՝ մի տեղում հավաքելով աշխարհի տարբեր ծայրերում ձեռք բերած իրենց գիտելիքներն ու կապերը, այնպես էլ, երևի, Հայաստանում պետք է հավաքվեին բոլոր հայերը: Այդ ժամանակ Երևանը իսկապես կդառնար բոլոր հայերի մայրաքաղաքը: Արևելքից կամ Արևմուտքից այստեղ տեղափոխված ամեն մի նախկին սփյուռքահայ (նախկին, որովհետև այստեղ հաստատվելով դառնում է այլևս հայրենադարձ) մի նոր երանգ է իր հետ բերում: Ի վերջո, այն Երևանը, որը մենք այսօր ունենք, մեծապես ձևավորվել է նախորդ դարի երկրորդ կեսին այստեղ եկած հազարավոր հայրենադարձների շնորհիվ: Հիմա էլ հայրենադարձները հարստացնում են Երևանը, այնպես, ինչպես ամեն մի արտագաղթող երևանցի ակամայից աղքատացնում է քաղաքը: Գլխավոր խմբագիր Արտավազդ Եղիազարյան

Բովանդակություն

ՔԱՂԱՔԱՄԵՋ

04

Խառը Ամսվա ամփոփում Տաքսիստների բարձրաձայն մտքերը, երկու նոր նստավայր, երեք նոր հայերեն գիրք և մշակութային միջոցառումներ:

06

Իրադարձություն Համացանցի վերազինումը՝ «Յուքոմի» և «Կալիքսի» ուժերով Նորություն՝ հայաստանյան ինտերնետ հսկայից

07

08

Իրադարձություն Ինքնազարգացիր «Լոֆթում» Սրճարան, զվարճանքի վայր, առողջ ապրելակերպի գոտի՝ մեկ նորաբաց վայրում: Ժամանց Սաքուլիկի 50 երանգները Ինչպես էին Երևանում դիտում սադո-մազոյի սիրահարների մասին կինոհիթը:

14

Սեփական փորձ Եկան տուն Վեց պատմություն՝ XXI դարում Սփյուռքը Երևանի հետ փոխած հայրենադարձների մասին:

20

Միջավայր Արարատով տեսարան Ինչպես սփյուռքահայ գործարարը զրոյից կառուցեց Երևանում նոր ավան, որը սիրեցին ինչպես հայրենադարձները, այնպես էլ հայաստանցիները:

22

26

Բեմ Առաջին կարգի և հայկական Սերժ Թանգյանի, Սեբու Սիմոնյանի և այլ սփյուռքահայ արտիստների երևանյան ելույթների կազմակերպչական յուրահատկությունների և հաջողության մասին:

30

Նախագիծ ՀԲԸՄ նոր կենտրոնատեղի Շուտով իր դռները կբացի Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միության նոր կենտրոնատեղին:

ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆ

10

12

Խոշոր պլան Այստեղ ես ես եմ «Վերադարձ Հայաստան Հիմնադրամի» ղեկավարը՝ հայրենադարձության կարևորության և խնդիրների մասին: Կարծիք Հայրենադարձություն. համառոտ ձեռնարկ Զեռնարկ ապագա հայրենադարձների համար:

Շապիկ՝ Վիլյամ Կարապետյան

Միջավայր Ջանո ասենք, ջան լսենք Պատմություն Հալեպի ամենահայտնի հայկական սրճարաններից մեկի Երևան տեղափոխվելու և հաջողությամբ գործելու մասին:

Գլխավոր խմբագիր՝ Արտավազդ Եղիազարյան Արտ-տնօրեն՝ Նոնա Իսաջանյան Թողարկող խմբագիր՝ Արտակ Սարգսյան Գրական խմբագիր՝ Արքմենիկ Նիկողոսյան Սրբագրիչ՝ Գայանե Անանյան Ֆոտոմշակում՝ Արմեն Հայրապետյան Էջադրում՝ Արտակ Սարգսյան

32

Պատմություն Վերադարձ դեպի սիմվոլիկ հայրենիք Ինչպես 1940-ականներին հազարաոր սփյուռքահայեր նոր տուն գտան Խորհրդային Հայաստանում:

44

38

Այնտեղ Բա մերը չլինե՞ր Սփյուռքահայերի հիմնած 7 օբյեկտ, որոնք, ափսոս, Երևանում չեն:

ՔԱՂԱՔ

Իմ Երևան Հինգ հարկանի Երևան «Արձագանքի» համահիմնադիր Եղիշե Պետրոսյանը Անկախ մայլայի, «Դվինում» երգելու և այլնի մասին:

Համարի վրա աշխատել են՝ Լենա Գևորգյան, Անի Սմբատի, Արեգ Դավթյան, Կարեն Անտաշյան, Բիայնա Մահարի, Արմեն Մուրադյան, Էմմա Հարությունյան Լուսանկարներ՝ Բիայնա Մահարի, Սուրեն Մանվելյան, Մարիամ Լորեցյան, Գրիգոր Եփրեմյան, Արամ Կիրակոսյան, Թամար Սարգսյան, Ասատուր Եսայանց, Վարդան Ղազարյան, Deem Communications, PAN Photo Պատկերազարդումներ՝ Մուկուչ Չանչանյան

«Երևան Փրոդաքշնս» ՓԲԸ Տնօրեն՝ Էդուարդ Այանյան

Հայաստանի Հանրապետություն, 0002, Երևան, Արամի 80 Հեռ.՝ +374 (10) 50 10 81 Էլ. փոստ՝ info@e-productions.am URL՝ www.imyerevan.com Գովազդի բաժին՝ Հեռ.՝ +374 (10) 50 10 82 Էլ. փոստ՝ sales@e-productions.am

Տառատեսակ Arek Armenian by Rosetta

2 3

Մարտ 2015

48

Արդյունաբերություն Թելից կախված Շարունակում ենք ուսումնասիրել Երևանի լքված գործարանները, այս անգամ այցելել ենք նուրբ բրդյա գործվածքների կոմբինատ:

52

Կադրերի բաժին Նուբարաշեն, 1930-ականներ Մի ֆոտոդրվագ Երևանի պատմությունից:

ՔԱՂԱՔԱՑԻՆԵՐ

42

Հայացք Սեր առաջին շենքից Հունգարացի ճարտարապետության լուսանկարիչ Կատարինա Ռոթերսի և Երևանի հարաբերությունների պատմությունը:

© 2011-2015 «ԵՐԵՎԱՆ» Գովազդային նյութերի բովանդակության համար խմբագրությունը պատասխանատվություն չի կրում: Ամսագրի նյութերը վերատպվում են միայն «Երևան Փրոդաքշնս» ՓԲԸ-ի գրավոր համաձայնությամբ: «ԵՐԵՎԱՆ» ամսագրին հղում կատարելը պարտադիր է: Համարը տպագրության է հանձնվել՝ 19.02.2015

Տպագրված է «Անտենոր» տպարանում, 0010, Երևան, Վարդանանց փողոց 16-48

Տպաքանակ՝ 6000 օրինակ Ամսագիրը ղեկավարվում է «Զանգվածային լրատվության մասին» և «Գովազդի մասին» ՀՀ գործող օրենսդրությամբ: «Երևան Փրոդաքշնս» ՓԲԸ-ն սույն գրությամբ հերքում է նախկին համարում (համարներում) տպագրված գրառումն առ այն, որ «Էտնոպրես» ՓԲԸ-ն հանդիսանում է այս ամսագրի հիմնադիրը:

facebook.com/ YerevanCityMagazine

«ԵՐԵՎԱՆ» տպագիր ամսագրի հիմնադիր է հանդիսանում «Երևան Փրոդաքշնս» ՓԲԸ-ն:

instagram.com/ YerevanCityMagazine

2011-2015 թթ. ընթացքում «ԵՐԵՎԱՆ» ամսագրում բոլոր տպագրված նյութերը պատկանում են «Երևան Փրոդաքշնս» ՓԲԸ-ին:

ՔԱՂԱՔԱՄԵՋ Խառը

Զրից Կարագի տեղ վաճառվող տուֆի, դուխով ղեկավարների, կորսված հողերը վերադարձնելու գաղտնիքի և այլնի մասին՝ երևանցի տաքսիստները:

***

Սովետի ժամանակ բաքվեցիք գալիս Երևանից կարագ էին առնում: Ութսունականներին Կայարանում ավանտյուրիստ գյադեք կային՝ մի հատ տուֆ էին վերցնում, վրից մի շերտ կարագ էին քսում ու տենց ծախում էին:

***

Հայտնի իրական դեպք ա, որ Բրեժնևը Դեմիրճյանին կանչում ա Մոսկվա ինչ-որ հարցով, Դեմիրճյանը մտնում ա կաբինետ՝ Ալիևն էլ ա ընդեղ նստած լինում: Չեմ հիշում արդեն ինչ են խոսում, էս Ալիևը ինչ-որ բան ա դուս տալիս, Դեմիրճյանը սրան սիլում դուրս ա գալիս: Իրական բան եմ ասում՝ Բրեժնևի աչքի առաջ էդ լակոտին չռփում գնում ա: Բա չէ հիմիկվա ղեկավարը, Պուտինը կանչում ա մոտը, փոխանակ բան խոսան, երկրի հարց լուծեն՝ նստած սամբո են նայում:

***

Պուշկին-Փարպեցիի կողմերն էինք ապրում ժամանակին, մի օր եկան, ասեցին՝ քանդում ենք ձեր տները, ձեզ էլ նորն ենք տալիս՝ Ավանում: Կենտրոնը լավ էր, իհարկե, բայց հին, մաշված տներ էին, ոչ ջուր ունեինք նորմալ, զուգարանն էլ՝ դրսում: Մեծ հաճույքով համաձայնվեցինք: Հետո, ճիշտ ա, զգացինք, որ Ավանն էլ ինչ-որ շատ հեռու ա աշխարհից, տեղափոխվեցինք Կոմիտաս: Բայց Կենտրոնի քուչեքը կարոտում եմ մինչև հիմա:

Նոր նստավայրեր

Ինչ անել

The Loft, Մոսկովյան 3

«Դիպուկահարը»

Brioche Boulangerie, Մոսկովյան 31

«Արտավազդ-Շիդար»

«Լոֆթը», ինչպես նշվում է ֆեյսբուքյան էջում, «բազմաֆունկցիոնալ՝ ինքնազարգացման ու ժամանցի կենտրոն», որտեղ վճարում են միայն անցկացրած ժամանակի համար (մեկ ժամի համար 600 կամ 1020 դրամ), փոխարենը ստանում խոհանոցից, խաղասենյակից, յոգայի սրահից ու այլ գրավիչ հարմարություններից անվճար օգտվելու հնարավորություն: Շատ կարևոր առանձնահատկություն. նստավայրն աշխատում է շուրջօրյա: Ավելի մանրամասն՝ 7 էջին:

Իրականում «Բրիոշը» ոչ թե նոր նստավայր է, այլ արդեն մի 11 տարի գործող «Կրուասան» հացթուխարանի ու խանութի վերաբրենդավորված տարբերակը: Ամենակարևոր տարբերությունը սրճարանի վերածվելն էր: Հիմա հացթուխարանի արտադրանքը (երկու տասնյակ հացից ու հրուշակեղենից բաղկացած տեսականի) կարելի է համտեսել ոչ միայն տանը, այլև քաղաքի կենտրոնում և զգալ, ինչպես Ֆրանսիայում (ՍայաթՆովայի «Կրուասանը» նույնպես շարունակում է գործել):

4 5

***

Մի հատ կին էր նստել էն օրը, զգացի մի տեսակ շփոթված ա, անհանգիստ ա, հարցրեցի՝ հո բան չի՞ եղել: Ասեց՝ երազումս հրեշտակ էր եկել ու բացատրել ա, թե ինչա պետք անել՝ Արևմտյան Հայաստանի հողերը հետ բերելու համար: Գիտե՞ս աչքերը ոնց էին փայլում: Ասեցի՝ ու ո՞նց ենք վերադարձնելու: Ասեց, որ հրեշտակը ասել ա՝ մարդու չասես, կգնաս ինքդ սաղ կանես: Հիմա չգիտեմ՝ ուրախանամ, որ հողերը հետ են բերելո՞ւ, թե՞ տխրեմ, որ էդ խեղճ կնկան կտցրել ա:

Մարտ 2015

***

Հիմա այ էս տղեն, որ որոշել ա, որ հենց էստակադայի դեմով պիտի փողոցը անցնի, որ չորսը շարք մեքենա հարուրի տակ գնում են, իր մարմնի ո՞ր մասով ա մտածում: Գոնե իրա կյանքը բանի տեղ դնի, այ մարդ:

Մարտի 5-ից «Մոսկվա» և Cinema Star կինոթատրոններում Երբ ֆիլմը հասնի Երևան, մենք արդեն կիմանանք՝ ստացե՞լ է այն Օսկարների փունջ (օրինակ՝ լավագույն դերասանի և լավագույն ֆիլմի համար), թե ոչ: Բայց անկախ ամեն ինչից, չծերացող Քլինթ Իսթվուդի նկարահանած պատերազմական դրաման այս տարվա առայժմ ամենաշատ խոսակցություններ ու վեճեր հարուցած ֆիլմն է: Ամերիկայում, օրինակ, շատերը մեղադրում են Իսթվուդին նրանում, որ նա արդարացնում է Իրաքի պատերազմը: Իսկ հանդիսատեսն արդեն վճարել է շուրջ 300 միլիոն դոլար կինոթատրոններում «Դիպուկահարը» դիտելու համար:

Մարտի 12-ին Համազգային պետական թատրոնում Գուրգեն Խանջյանի պիեսի բեմադրության պրեմիերան տեղի է ունեցել դեռ անցյալ տարվա դեկտեմբերին, իսկ հիմա Համազգայինի բեմին այն կարող են դիտել նրանք, ովքեր բաց են թողել առաջին ցուցադրությունները: «Արտավազդ-Շիդարը», որի գլխավոր հերոսը Արտաշես արքայի որդին է, ով սիրո պակասից երկրի կառավարումը սովորականից այլ կերպ է տանում, 2013 թվականին լավագույնն էր ճանաչվել ամենամյա «Լևոն Շանթ» թատերական մրցանակաբաշխության ժամանակ: Ներկայացման բեմադրիչն ու նկարիչը Արմեն Մեհրաբյանն է, Արտավազդի դերում՝ Արման Նավասարդյանը:

Ինչ անել

Ժամանց

Վալերի Գերգիև և Հայաստանի ֆիլհարմոնիկ նվագախումբ

Մարտի 28-ին, Ալ.Սպենդիարյանի անվ. օպերայի և բալետի ազգային ակադեմիական թատրոն «Երևանյան հեռանկարներ» միջազգային երաժշտական 16-րդ փառատոնի սկիզբը կազդարարվի մարտի 28-ին կայանալիք մեծ համերգով. ելույթ կունենա աշխարհահռչակ դիրիժոր Վալերի Գերգիևը՝ Հայաստանի ֆիլհարմոնիկ նվագախմբի հետ: Գերգիևը վերջին անգամ Երևանում է եղել 2011-ին, Մարիինյան թատրոնի սիմֆոնիկ նվագախմբի հետ:

Ռիշար Կլայդերման

Մարտի 12-13-ին Ալ.Սպենդիարյանի անվ. օպերայի և բալետի ազգային ակադեմիական թատրոնում Եթե ապրել եք 1990-ականներին, ապա հաստատ տանը ունեցել եք ֆրանսիացի դաշնակահար Ռիշար Կլայդերմանի ձայնագրությունները: Կլայդերմանն իր կարյերայի ընթացքում ձայնագրել է ավելի քան 1300 կոմպոզիցիա և վաճառել 150 միլիոնից ավելի ձայնասկավառակ: Եվ հիմա նա գալու է Երևան՝ մեկի փոխարեն երկու համերգ տալու նպատակով: Տոմսերի արժեքը՝ 5000-ից 40000 դրամ:

Նոր գիրք

Ումբերտո Էկո «Վարդի անունը», «Անտարես», 2014

Ումբերտո Էկոյի մեծ բեսթսելերը՝ «Վարդի անունը» (1980) միջնադարյան աշխարհն իր բոլոր շերտերով ընդգրկող հանրագիտարանի արժեք ունի և դրա հետ մեկտեղ պոստմոդեռնիստական գրականության կոթողներից մեկի համարում: Վերջերս Էկոն անդրադարձավ իր անդրանիկ վեպին՝ հրատարակելով երկի վերամշակված տարբերակը: Նոր «Վարդի անունը», որտեղ հեղինակը բազմաթիվ խմբագրական ու լեզվական շտկումներ է արել, լույս տեսավ 2013-ին, և ֆրանսերենից հետո հայերենը երկրորդ լեզուն է, որով թարգմանվել է: Թարգմանությունը, մեկնություններն ու ծանոթագրությունները կատարել է Զավեն Բոյաջյանը:

Արտավազդ Եղիազարյան «Քաղաքը լուսնի տակ», «Անտարես», 2014 «ԵՐԵՎԱՆ» ամսագրի գլխավոր խմբագիր Արտավազդ Եղիազարյանը նաև պատմվածքներ է գրում: Դրանց առանձնահատկությունն է՝ արտաքուստ թեթև ու անչար հումորը՝ համադրված սուր դիտողականության ու պատումի անսեթևեթ ոճի հետ: Զվարթախոհությունն ու ինքնահեգնանքը չեն խանգարում, սակայն, բարձրացնել նաև հասարակականքաղաքական կարևոր հարցադրումներ: Այս ժողովածուի մեջ ընդգրկված է յոթ պատմվածք և մեկ վիպակ: Շապիկն ու պատկերազարդումներն էլ կատարել է «ԵՐԵՎԱՆի» բազմաթիվ շապիկների հեղինակ Սարգիս Անտոնյանը:

Կարո Վարդանյան «Հատուցման տասներեք ղողանջ», Գրականության և արվեստի թանգարանի հրատարակչություն, 2014 Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանի տնօրեն Կարո Վարդանյանը անդրադարձել է նորագույն ժամանակների հայ առաջին վրիժառու Գուրգեն Յանիկյանի բռնարարքին, որի հետևանքով ձևավորվեց Հայաստանի Ազատագրության Հայ Գաղտնի Բանակը՝ Ասալան: Ընդ որում, պատմությունը ներկայացված է գեղարվեստական ստեղծագործության տեսքով: Բացի դրանից, առանձին տեքստ է նվիրված Անդրանիկ Օզանյանին, որի դիմանկարը ստեղծվել է փաստագրական հարուստ նյութերի հիման վրա:

Էօնի թեյի ակումբը

Բոլորովին վերջերս Էօն հակասրճարանը նշեց իր մեկամյակը: Էօնը չի կանգնում տեղում և շարունակում է փորձարկումներ անել ձևաչափերի հետ: Անցյալ տարվա նոյեմբերից հակասրճարանում գործում է նաև թեյի ակումբ: Էօնի թեյի ակումբը Երևանի սրտում գտնվող արևելյան մի անկյուն է, որը միավորում է իսկական թեյի սիրահարներին և բոլոր նրանց, ում հետաքրքրում են առողջ ապրելակերպը, ֆիզիկական և հոգևոր զարգացումը: Թեյերը այստեղ կարելի է ոչ միայն տեղում փորձել, այլև ձեռք բերել հավաքածուի համար: Մուտքը մեկ անձի համար 1500 դրամ է (գինը գործում է օրվա թեյերի համար, թեյացանկի այլ թեյերի և միջոցառումների համար գործում են այլ գներ): Գինը ներառում է 1 թեյնիկ ձեր կողմից ընտրված թեյ, չրեր և քաղցրավենիք: Էօնի թեյի ակումբում անցկացվում են բազմատեսակ միջոցառումներ: Դրանցից մեկը Te/Cha-ն է՝ ավանդական չինական թեյի արարողությունը, որի ընթացքում կարելի է լսել ակումբի թեյի վարպետների խորհրդավոր պատմությունները: Ժամանակ առ ժամանակ կազմակերպվում են հանդիպումներ հետաքրքիր մարդկանց հետ, զրույցներ հոգևորի և ապրելակերպի շուրջ, թեմատիկ կինոդիտումներ, ինչպես նաև թեյախմության ավանդական արարողությունների վարպետության դասեր: Ակումբը գործում է երեքշաբթիից ուրբաթ՝ 18:00-ից 23:00-ը, իսկ շաբաթ և կիրակի օրերին՝ 15:00-ից 21:00-ը:

ՔԱՂԱՔԱՄԵՋ Իրադարձություն

Համացանցի վերազինումը՝ «Յուքոմի» և «Կալիքսի» ուժերով Փետրվարի 17-ին «Արմենիա Մարիոթ» հյուրանոցում հայկական և համաշխարհային բարձր տեխնոլոգիաների շուկայի երկու առաջատարներ՝ «Յուքոմ» և ամերիկյան «Կալիքս» ընկերությունները ներկայացրեցին իրենց համագործակցության արդյունքները և ինովացիոն տեխնոլոգիաների հետագա ներդրման ծրագրերը Հայաստանում՝ «Յուքոմի» միջոցով:

«Կալիքս» (Calix) օպտիկամանրաթելային կապի խոշորագույն կազմակերպություններից մեկի՝ Calix Innovation Awards ամենամյա մրցանակաբաշխությունը տեղի է ունենում Լաս Վեգասում: Անցյալ տարի այդ մրցանակաբաշխությանը մասնակցեցին հայտնի ՏՏ կազմակերպություններ մոտ 100 երկրներից: Հաղթող ճանաչվեց հայաստանյան «Յուքոմ» ընկերությունը, ստանալով Innovation Award մրցանակը։ Լաս Վեգասում ներկայացվեց հոլովակ «Յուքոմի» մասին և Հայաստանում ՏՏ ոլորտի ընդհանուր զարգացածության վերաբերյալ։ Հայաստանյան շուկան մեծ հետաքրքրություն առաջացրեց շատ երկրների և առաջին հերթին՝ մրցանակ հանձնողի մոտ։ «Կալիքսի» հետ համագործակցության շրջանակներում մենք լայնամասշտաբ վերազինումներ ենք նախատեսում, — տեղեկացրեց լրագրողներին «Յուքոմի» ընկերության տնօրեն Հայկ Եսայանը։ — Օրինակ, եթե անցյալում մենք լուծում էինք մեր բաժանորդների խնդիրները առավելագույնը երեք օրվա ընթացքում, ապա այսօր այդ ժամկետը կրճատվել է մինչև 18 ժամ»։ Կարևորելով տեխնիկական վերազինումը, «Յուքոմի» տնօրենի խոսքերով այս պահին կատարվում են նոր սերնդի wi-fi սարքավորումների թեստավորում, որոնք շուտով կհանձնվեն օգտատերերին: Նոր սարքավորումները կբարձրացնեն անլար ինտերնետի ծածկույթի

արագությունը մինչև մի քանի հարյուր մեգաբիթ վայրկյանում. «Մենք ունենք սարքավորումներ, որոնք կարող են մեզ ծառայել հինգ և տասը տարի, սակայն մենք միշտ փորձում ենք ավելի հեռուն նայել, ներդնել նորարարական տեխնոլոգիաներ և ամբողջովին համապատասխանել միջազգային լավագույն օրինակներին», — ասաց Հայկ Եսայանը։ «Կալիքս» ընկերության գլխավոր փոխնախագահ, միջազգային վաճառքի պատասխանատու Էնդի Լոքարտը համագործակցությունը «Յուքոմի» հետ շատ է կարևորում. «Գիտակցելով Հայաստանի մեծ պոտենցիալը տեղեկատվական տեխնոլոգիաների բնագավառում, մենք հպարտ ենք, որ համագործակցում ենք այնպիսի առաջադեմ ընկերության հետ, ինչպիսին է «Յուքոմը»։ Շուտով համագործակցության արդյունքները շոշափելի կլինեն բոլոր բաժանորդների համար»: Հայկ Եսայանը ավելացնում է. «Այն խնդիրները, որոնք այսօր հաճախ են հանդիպում, շուտով կմնան անցյալում»: «Կալիքսը» ամերիկյան ընկերություն է, որը հանդիսանում է նորարարության բնագավառում համաշխարհային առաջատար: Ընկերության միջոցով աշխարհի ծառայություն մատուցողները հնարավորություն են ունենում փոխակերպել իրենց ցանցերը և իրենց բաժանորդների համար դառնալ լայնաշերտ մատակարարներ: Օրինակ՝ 20 ամենախոշոր ամերիկյան կազմակերպություններից 19-ը հանդիսանում են «Կալիքսի» գործընկերներ:

Արմեն Մուրադյան/գովազդային PAN Photo/Հրանտ Խաչատրյան

6 7

Մարտ 2015

Ինքնազարգացիր «Լոֆթում» «Լոֆթը» սրճարանի, զվարճանքի, առողջ ապրելակերպի, հատուկ իրադարձություններ և քննարկումներ անցկացնելու հարթակի համատեղություն է: Այստեղ կարելի է և հանգստանալ, և ինքնակրթվել, և զվարճանալ, և ակտիվ կենսակերպ վարել։ «Լոֆթում» ցանկացած ոք հաստատ կգտնի մի հետաքրքիր զբաղմունք: «Լոֆթը» ինքնազարգացման բազմաֆունկցիոնալ կենտրոն է՝ նախատեսված նրանց համար, ովքեր ցանկություն և հետաքրքրություն ունեն սովորելու, մարզվելու, փոխանակվելու իրենց փորձով, հանգստանալու, ինչպես նաև մասնակցելու բավականին հետաքրքիր թեմատիկ իրադարձությունների: Անունն առաջացել է համապատասխան Loft design-ով արված նախագծերից, որոնք թույլ են տալիս մեկ ընդհանուր տարածքը դարձնել բազմաֆունկցիոնալ, հետաքրքիր և ճկուն։ Այդպիսին է նաև «Լոֆթ» ինքնազարգացման կենտրոնը, որը ցանկացած պահի հետաքրքիր գաղափարի համար կարող է ձևափոխել տարածությունը. սա թույլ է տալիս միևնույն ժամանակ կազմակերպել, օրինակ, ֆիլմի դիտում, յոգայի դասընթաց, ցուցահանդեսի բացում և կամ նախապատրաստվել յուրահատուկ ընթրիքի։ *** «Լոֆթի» ամբողջական տարածքը բաժանված է մի քանի գոտիների։ Բեմական մասում տեղի է ունենում գրեթե ամեն ինչ. համերգներ, ինտելեկտուալ խաղեր, գրքերի շնորհանդեսներ: Բեմական մասում հատուկ երաժշտասերների համար տեղադրված է դաշնամուր, կիթառ, էլեկտրոնային, հարվածային գործիքներ. ամեն ինչ նորաստեղծ խմբերի և երաժշտությամբ հետաքրքրվողների համար։ Անմիջապես դեմ-դիմացը մեծ սրահն է, որտեղ ուղղակի կարելի է հանգիստ ժամանակ անցկացնել, զրուցել ընկերների հետ, վայելել անվճար թեյ և քաղցրավենիք, նույնիսկ ձեզ հետ բերված մթերքով պատրաստել որևէ ուտեստ. դրա համար նախատեսված է տեխնիկապես հագեցած, ընդարձակ խոհանոց։ Քննարկումների և կինոդիտումների գոտին օգտագործվում է ֆիլմերի դիտման, սեմինարների և քննարկումների նպատակով։ Սրահը ևս համալրված է վիդեո և աուդիո տեխնիկական նորագույն միջոցներով։ Առողջ ապրելակերպի և դրան նպաստող յոգայի դասընթացները, թեյախմության արարողությունները անցկացվում են առողջ ապրելակերպի գոտում, որը անվանում են նաև «Սպիտակ սենյակ»։ Ընդհանուր տարածքի մի մասը կազմելով՝ այն միևնույն ժամանակ խաղաղ վայր է, որտեղ կարելի է հանգստացնել նյարդերը կամ պարզապես հանգստանալ աշխատանքից հետո։ Ամենասիրված սենյակներից մեկը՝ խաղասենյակն է: Այստեղ կարելի է պինգ-պոնգ «գցել» ընկերների հետ, գնդակ գլորել սեղանի ֆուտբոլով կամ նույնիսկ Sony Playstation «տժժալ»: Ռետրոյի սիրահարների համար դրա կողքին դրված է 90-ականներից մեզ հասած Nintendo-ն (ամենակարևորը՝ աշխատում է): Իսկ ավելի ինտելեկտուալ խաղերի

«Լոֆթում» կարելի է սրճել, ճաշել, խաղալ, նվագել, յոգայով զբաղվել ու էլի՝ ինչ ասես

սիրահարներին սպասում են տասնյակ սեղանի խաղեր. «Մոնոպոլիա», «Ունո», «Մաֆիա», շախմատ և այլն: «Լոֆթի» ստեղծագործական աշխատանքների ղեկավար Անուշ Քոչարյանի խոսքով՝ կենտրոնի գլխավոր առանձնահատկություններից մեկը ինտերյերն է, միջավայրը, որը նպաստում է ստեղծարարական մտքերի առաջացմանը և իրագործմանը. «Մեզ մոտ գալիս են ուսանողներ քննություններին պատրաստվելու կամ տնային հանձնարարությունները կատարելու համար և միևնույն ժամանակ քննարկումների սենյակում նոր լույս տեսած գրքի շուրջ բանավեճ է ծավալվում, խաղասենյակում ընկերներով զվարճանում են, իսկ խոհանոցում մեկը պատրաստում է իր սիրելի տապական: «Լոֆթը» շատ ճկուն միջավայր է, պատերը (ներսային ապակիները) կարող

Հասցե՝ Մոսկովյան 3, Նախկին Հր. Աճառյանի համալսարանի շենք, 0 հարկ Հեռ.՝ +374 (41) 408864, (43) 408864, կայք՝ www.loft.am, էլ. փոստ՝ info@loft.am Ցերեկային տարիֆ՝ 08:00-18։00, 02։00-08։00՝ 1 ժամ՝ 600 դրամ/րոպեն՝ 6 դրամ Երեկոյան տարիֆ՝ 18:00-02։00՝ 1 ժամ՝ 1020 դրամ/րոպեն՝ 17 դրամ

են րոպեների ընթացքում հանվել՝ վերածելով տարածքը մի մեծ սրահի, որտեղ, օրինակ, կարելի է համերգներ կամ մեծ միջոցառումներ կազմակերպել»: Իսկ գրքասերների համար «Լոֆթն» ունի գրադարան, որը բացի դասական գրական նմուշներից ամեն ամիս համալրվում է նոր գրքերով։ «Լոֆթի» բոլոր մանրուքներն ու առանձնահատկությունները նկարագրելու համար շատ ժամանակ է հարկավոր: Սակայն ամենաճիշտը կլինի գնալ և սեփական աչքերով տեսնել այն: Շուտով դա հնարավոր կլինի նաև ոչ միայն Երևանում, այլև այլ քաղաքներում. «Լոֆթ» ինքնազարգացման կենտրոններ կբացվեն Գյումրիում, Վանաձորում, Ստեփանակերտում: «Լոֆթը» բաց է ցանկացած համագործակցության, համատեղ աշխատանքի և ստեղծագործ գաղափարներ իրականացնելու համար։

Արմեն Մուրադյան/գովազդային Գրիգոր Եփրեմյան

ՔԱՂԱՔԱՄԵՋ Ժամանց

Սաքուլիկի 50 երանգները

Փետրվարին Երևանում չեղավ մեկը, որ չարտահայտվի (պաշտպանելով կամ դիտողներին ամոթանք տալով) «Մոխրագույնի 50 երանգները» էրոտիկ բլոքբասթերի մասին: Բանաստեղծ Կարեն Անտաշյանը մեր խնդրանքով չալարեց, երկու ժամով մի կողմ դրեց գրականությունն ու աշխատանքը և գնաց ֆիլմը դիտելու:

Մ

արտական առաջադրանք ստանալով «Երևան» ամսագրից, այն է՝ լինել աղմկահարույց «Մոխրագույնի 50 երանգները» պոռնո-ֆանֆիկի հիման վրա նկարահանված ֆիլմի հայաստանյան պրեմիերային, հետախուզել այդ ակնհայտորեն ոչ հայեցի բովանդակությունը սպառելու եկած հանդիսատեսի պատմաաշխարհաքաղաքական, ժողովրդագրական և բարոյահոգեբանական նկարագիրն ու մերկացնել այն հանրության առաջ, նախ ինքս ինձ համար փորձեցի պարզել հանցակազմի մանրամասները, ինչի՞ մասին է խոսքը: Այո, պիտի խոստովանեմ հետամնացիս քաղաքակրթության կենտրոններում ընթացող կարևոր իրադարձություններից անտեղյակությունը՝ «պիդդիսյատ ածծենկըվ սեռըվը» արտահայտությունն առաջին անգամ էի լսում, և այն այդ պահին ականջիս հնչում էր լատինաամերիկյան մոգական ռեալիզմի լավագույն ավանդույթների վեհությամբ: Ավաղ: Իբրև նախապատրաստական աշխատանք՝ այն, ինչ հաջողացրի կարդալ ու դիտել բազմերանգ մոխրոտի մասին՝ բնորոշվում էր հիմնականում ամենա-ամենա-ամենա և վաճառքներվաճառքներ-վաճառքներ արտահայտությունների միջակայքում՝ ուղեկցվելով թվերի, թվերի, թվերի կրակահերթով: Այնպիսի զգացողություն էր, որ մինչ ես վերջին տարիներին բանից անտեղյակ զբաղված էի ամուսնանալու, տուն-տեղ սարքելու, երեխաներ մեծացնելու բավական ծեծված գործերով, քաղաքակիրթ աշխարհիս հալալ կեսը (ավելի ճիշտ՝ բիթի կեսը) տվայտվելիս է եղել 27-ամյա միլիարդատեր Գրեյի և բանասիրական ֆակուլտետի կույս ուսանողուհի Անասթեյշայի ԿԳՍՄ (կապկպում, գերակայություն, սադո-մազո) ֆորմատում ծավալվող բարդ հարաբերություններով: Տվայտվելն էն խոսքը չի. վեպի արդեն երրորդ հա-

8 9

Մարտ 2015

սա քյառթու (հայեցի) հասարակութան մեջ իրենց հավեսի համար պոռնոյի ցերեկային դիտման եկած աչիկոների իսկական ազատագրական ժեստ է տորի միլիոնավոր վաճառքներ, ռեկորդային վաճառքներ էլեկտրոնային ֆորմատով, ֆան-ակումբներ աշխարհով մեկ, միլիարդավոր գրառումներ սոցցանցերում, ամենաբարձր մակարդակով մշակութաբանական և էքզիստենցիալ քննարկումեր կողմ և դեմ բանակների գլուխջարդոցիով, վեպի ազդեցության տակ արված հանցագործությունների մի ողջ քրոնիկոն ու, ի վերջո, նաև համանուն ֆիլմի էկրանավորում: Դե պատկերացրեք, որ այս աղմուկը գա-հասնի հայոց լեռնաշխարհ, մեզ կտրի ինքնության մեր հազարամյա պայքարից, մեր պետականաշինությունից (լրիվ ԿԳՍՄ ոճի բառ), մեր հայեցիությունը խաթարի, դե պատկերացրեք սրա աղմուկի չափը: Ու, ասենք, սա ձեզ համար «սնիկերս» ուտել կամ «կոլա» խմել չի, սա «գանգնամ սթայլ» պարել, «այս բաքեթ չելենջ» և այլ գլոբալիզացված կապիկություններ անել չի, սա բարձր գեղագիտության հավակնություններ չունեցող ակնհայտ և անթաքույց պոռնո է, որը մենք, ճիշտ է, էդքան սիրում ենք ազգովի, բայց դե թաքուն... կրկնում եմ՝ ԹԱ՛-ՔՈ՛ՒՆ:

Ինձ անկեղծորեն սկսեց տանջել այս գործի հաջողության գաղտնիքը հասկանալու ցանկությունը: Ինձ՝ հայկական երրորդ հանրապետության ոչ այնքան լավ ժամանակներում գրական շուկայի զարգացման գաղափարների երբեմնի լուսավորչիս, գրողպարտիզան-շուկայագետիս, սկսեց հետապնդել որակական քանակ կազմելու չափ մեծաթիվ այս մարդկանց սպառողական վարքը հասկանալու խնդիրը: Ինչո՞ւ, ինչո՞ւմն է գաղտնիքը՝ Է.Լ. Ջեյմսը տանի:

***

Պրեմիերային տոմս ձեռք բերել չհաջողվեց: Ֆիլմի դիտմանը կարողացա գնալ մի-երկու օր անց: Ցերեկային շարքային սեանսին շտապելիս ուշացա և գրեթե վերջին-նախավերջին տոմսերից մեկն առնելով՝ մտա արդեն մութ դահլիճ: Հանուն վեհ-գիտական ճշմարտության և հասկանալու զուտ մարդկային հետաքրքրասիրության, հանդուրժելով արտհաուզյան գեղագիտությամբ լկստվացրած ճաշակիս հայհոյախառն ընդվզումները, անգամ չնկատելու տալով ադիբուդու խրթխրթոցից ավելի կեղեքիչ հնչող անչափահաս աղջկական հահա-հիհիներն ու քչփչոցները, ախուվախերն ու հառաչանքները մերկ տեսարանների ժամանակ՝ սույն էռոթյուրիմացությունը դիտեցի մինչև վերջ՝ ընթացքում անգամ փորձելով թուլանալ և վայելել: Սակայն ձանձրույթն ու անիմաստ ծախսերը չարիքներից փոքրագույնը դարձան, երբ ֆիլմի ավարտից հետո սրահը լուսավորվեց ու դահլիճում աշխուժորեն խլվլացող աչիկոների բազմության մեջ ընդամենը 2,5% կազմող տղամարդկանց հալալ 2%-ը ես էի, մանկապղծության հոդվածով դատապարտվելու ենթակա մեկը: Առաջին միտքը որ ծագեց գլխումս՝ արդյոք տոմսարկղում անձնագրերով ստուգո՞ւմ են գնորդների տարիքը, որովհետև ֆիլմը «18+» մակնշում ուներ, երկրորդ միտքը՝ թռնեմ այստեղից, քանի դեռ ինձ հայացքով կասկածամտորեն քննող աղջնակներից մեկը չի մոտեցել և ասել՝ «ա՜յ աչքաշոռ ծերուկ, դո՛ւ ինչ ես անում այստեղ»: Ինձ նույնիսկ մի պահ թվաց, թե երեխեքը դասարանով կամ կուրսով փախել–եկել են կինո: Հա ի՞նչ, մենք էդպես արել ենք, բայց մեր սեքսուալ ինքնահաստատման այդ տվայտանքները հնդկական կինոյի սիրային տեսարաններից էն կողմ անցնելու հանդգնություն չեն ունեցել, իսկ այնտեղ հղիանում էին իրար մետր-մետրուկեսից շորերով սիրելով, ընթացքում չմոռանալով պարել:

***

Հակասական եզրակացություններ ունեցա: Մի կողմից՝ ֆեմինիզմի ճգնաժամն ազդարարող ֆիլմը, ուր անփորձունակ աղջիկը ռոմանտիկորեն իր տղամարդուն գոհացնելու համար համաձայնվում է նրա կողմից պայմանագրային ճշգրտությամբ սահմանվող սեռական բռնությունների ենթարկվել, իսկ մյուս կողմից՝ քյառթու (հայեցի) հասարակության մեջ իրենց հավեսի համար պոռնոյի ցերեկային դիտման եկած աչիկոների այս ազատագրական ժեստը: Մոռանալով մարքեթինգային հետազոտության իմ խնդրի մասին, այս իրոք անիմաստ ֆիլմով տարվելու դեռահաս աղջիկների և 30-ն անց կանանց մոտիվացիան հասկանալու և մեկնաբանելու իմ առաջադրանքի մասին՝ հայացքս ուրիշ ուղղությամբ թեքեցի: Ես միշտ համոզված պնդել եմ, որ ազատականացումը, այդ թվում նաև մե՛ր հասարակության, տեղի է ունենում/ալու կանանց միջոցով՝ ազատողը, արձակողը, բացողը կինն է: Իսկ ազատագրական պայքարի իմ հերոս կինն իրոք այստեղ անելիք շատ ունի: Պատկերացրեք ժամանակակից հայաստանցի տղամարդու միջին վիճակագրական կերպարը՝ 27 փաստացի, բայց 44 հոգեբանական տարիքի, քաչալ, ծույլ նստակեցությունից փորի պարարտ ճարպաշերտով, հյուսիսային համալսարանի պատմաիրավաբանական ֆակուլտետի միջազգային առևտուր բաժինն ավարտած մեկը, ով ծառայել է Բալահովիտում, փողով ընտրել է հանրապետականին, աշխատում է անշարժ գույքի գործակալությունում, ծխախոտի վրա ծախսում է ավելի շատ, քան ընտանիքի օրական հացի բյուջեն է, հանգստանում է Քոբուլեթում, ամուսնացած է, ունի մեկ տղա կամ աղջիկ, երազում է Ֆրանսիա արտագաղթելու մասին, հասանելի մարմնավաճառների հետ ունեցած շփման իր համեստ փորձի շրջանակներում մանկության ընկերների մոտ պարբերաբար գլուխ է գովում ճոխացրած, ահա նրա մոխրագույն ինքնության 50 երանգները: Այս կոնտեքստում ես սիրեցի իմ 97.5% ժաննադարկներին ու սիրեցի իրենց բաժին հասած մոխրագույնից ուրիշ մի բան երազելու նրանց հանդգնությունը:

Կարեն Անտաշյան

ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆ Խոշոր պլան

Այստեղ ես ես եմ «Վերադարձ Հայաստան Հիմնադրամը»՝ Repat Armenia Foundation-ը, հիմնվել է 2012 թվականին: Կազմակերպության հիմնական առաքելությունն է օգնել սփյուռքահայերին տեղափոխվել և հաստատվել Հայաստանում: Իր գոյության ընթացքում հիմնադրամն օգնել է ինտեգրվել և գործ գտնել կամ գործ սկսել արդեն շուրջ 250 հայրենադարձի: Զրուցել ենք կազմակերպության տնօրեն Վարդան Մարաշլյանի հետ: Կա՞ն տվյալներ Սփյուռքից Հայաստան տեղափոխվողների քանակի վերաբերյալ: — Ճշգրիտ թիվը պարզելը շատ դժվար է, մենք ունենք միայն ոչ ուղղակի տվյալներ, օրինակ՝ կա մի հետաքրքիր ինդիկատոր, որը ցույց է տալիս Հայաստան այցելող և Հայաստանից մեկնող անձանց քանակի տարբերությունը, և այլ երկրների քաղաքացիների դեպքում այդ թիվը այս տարի դրական է, կազմում է մոտ 10 000 մարդ: Այսինքն՝ այդ մարդիկ եկել են Հայաստան և այլևս հետ չեն գնացել: Իհարկե, զգալի մասը սիրիահայերն են: Եթե այդ գործոնն էլ հաշվի առնենք, ապա ստացվում է, որ կամավոր հայրենադարձությունը կազմում է մոտավոր 1000 ընտանիք տարեկան: Իսկ դրանցից քանիսի՞ն է աջակցում Repat Armenia-ն: — Մեզ դիմում են տարեկան մոտավորապես 500 հոգի: Մի մասը արդեն ֆիզիկապես Հայաստանում է գտնվում դիմելու պահին, մի մասն էլ դիմում է դրսից: Երկու տարվա ընթացքում հիմնադրամին դիմել է 1000 մարդ, մենք օգնել ենք աշխատանք գտնել 200-ից ավելի մարդու, և մոտավորապես 40-50 բիզնեսմենների աջակցել ենք գործ սկսելու հարցում: Ինչ տրամադրվածությամբ են ավելի հաճախ գալիս, միանգամից բիզնես սկսելո՞ւ, թե՞ ավելի շատ աշխատանք փնտրելու: — Նույնիսկ եթե գալիս են գործ դնելու, մենք միշտ խորհուրդ ենք տալիս մինչև մի բան սկսելը փորձել որոշ ժամանակ աշխատել, շուկան ավելի լավ հասկանալու համար: Բացի դրանից, շատերը արդեն իսկ գալիս են Հայաստանում բիզնես անելու նկատմամբ մտավախությամբ: Այդպիսի մարդկանց մենք փորձում ենք կապել այնպիսի հայրենադարձ մասնագետների հետ, որոնք այստեղ նման բան փորձել են անել, որպեսզի նրանք կարողանան կիսվել փորձով, հասկանան պոտենցիալ ռիսկերն ու հնարավորությունները: Հետո այդ մարդկանց ուղարկում ենք հաշվապահական, իրավաբանական, խորհրդատվական կազմակերպությունների մոտ, որոնք նախնական խորհրդատվությունը տրամադրում են անվճար, բացատրում են օպտիմալ հարկային ռեժիմը կոնկրետ բիզնեսի տեսակի համար, տեղեկացնում հարմար բիզնես դասընթացների և վարկային ծրագրերի մասին և այլն: Ասեմ նաև, որ աջակցությունը միայն տնտեսական նախագծերին չենք հատկացնում, ունենք, օրինակ՝ լեզվի կենտրոններ, Անգլիայից եկած մի կին բացել է փոքրիկների համար զարգացման դասընթացներ անգլերեն լեզվով, շուտով կբացվի լեզվի կենտրոն Դիլիջանում և շատշատ այլ նման օրինակներ ունենք: Եթե ընդհանուր պատկերի մասին խոսեմ, ապա միայն

10 11

Մարտ 2015

5-10%-ն է, որ գալիս է բիզնես հիմնելու համար, մնացածը գալիս են աշխատանք փնտրելու: Իսկ տարիքն ու աշխարհագրությո՞ւնը: — Մոտ 45% կազմում են սիրիահայերը: Իհարկե, մեր հիմնական առաքելությունն է աջակցել կամավոր և գիտակցաբար վերադարձած հայրենադարձների, բայց սիրիահայերին նույնպես փորձում ենք հնարավորինս օգնել, քանի որ զգալի մասը արդեն այստեղ է, և այդ հնարավորությունը չօգտագործելը ափսոս կլինի: Մոտ 15% կազմում են Ամերիկայից դիմողները, 12%՝ Ռուսաստանից, 10%՝ Լիբանանից, 5%՝ Պարսկաստանից, 2%՝ Կանադայից, ևս 2%՝ Ուկրաինայից: Հետաքրքիր է, որ այսպես կոչված դասական Սփյուռքի ներկայացուցիչները, որոնք ծնվել ու մեծացել են, ասենք՝ Կանադայում կամ Ամերիկայում, որոնք երբևէ Հայաստանում չեն ապրել, և ինչ-որ կերպ հայտնվել են այստեղ և որոշել են մնալ, նույնիսկ հայերենին երբեմն շատ լավ չտիրապետելով, զարմանալիորեն շատ ավելի արագ են իրենց տեղը գտնում Հայաստանում, քան Պարսկաստանից կամ Ռուսաստանից եկող հայրենադարձները: Շատ անգամ դա պայմանավորված է նրանով, որ այդ մարդիկ ավելի նորմալ են ընկալում դժվարությունները, ավելի համարձակ են, շատ ավելի ժամանակ են տրամադրում այստեղ նոր շրջապատ և ընկերներ ձեռք բերելուն:

Ինչ վերաբերում է տարիքային խմբերին, ապա մեզ դիմողների հիմնական մասը երիտասարդներ են, որոնք նոր են ավարտել բուհերը կամ ունեն որոշակի աշխատանքային փորձ, այսինքն՝ մոտ 20-35 տարեկան են, երբեմն փոքր երեխաներ ունեցող ընտանիքները, ավելի հազվադեպ՝ մեծ տարիքի սփյուռքհայերն են որոշում կյանքը շարունակել Հայաստանում: Որքա՞ն են շանսերը, որ հայրենադարձը հեռանկարում գոհ կմնա իր տեղափոխությունից և շուտով չի ցանկանա նորից լքել Հայաստանը: — Այստեղ մի քանի լուրջ խնդիր կա, որոնք կարող են դառնալ հետ մեկնելու պատճառ: Նախ պետք է հասկանալ՝ մարդիկ ինչ պատկերացումներով և սպասումներով են եկել Հայաստան, ինչքանով են նրանք մոտիկ եղել իրականությանը: Այստեղից էլ բխում է մեր գործունեությունը, որը պայմանականորեն կարելի է բաժանել երեք մասի: Առաջինը՝ ճիշտ ներկայացնել հայրենադարձության հնարավորությունը և գաղափարը Սփյուռքում, քանի որ այսօր Սփյուռքում ցավոք շատ սև և սպիտակ պատկեր է, կամ ավելի շուտ վարդագույն և սև: Կա՛մ շատ դրական, զուտ էմոցիոնալ, կա՛մ ահավոր բացասական, առանց խորանալու ոչնչի մեջ: Երկրորդ մասը ինտեգրման հետ կապված խնդիրներն են: Այստեղ մենք արդեն անհատապես սկսում ենք աշխատել ամեն մեկի հետ: Օրինակ՝ բացատրում

ենք անձնական իրերը ինչպես կարելի է տեղափոխել Հայաստան, ինչ արտոնություններ կան, ինչպես է պետք դրանցից օգտվել, իրենց կարգավիճակի մասին Հայաստանում: Կենցաղային հարցերով մեր փորձառու հայրենադարձների ցանցով ենք փորձում օգնել, ասենք՝ կրթության, առողջապահության և այլ հարցերով: Նաև փորձում ենք կապել նույն քաղաքից եկած կամ նույն մասնագիտությունը ունեցող հայրենադարձների: Վերջին, երրորդ մասը հայրենադարձությանը նպաստող միջավայրի ձևավորմանն ուղղված քայլերն են: Մենք փորձում ենք այնպես անել, որպեսզի ստեղծենք այնպիսի պայմաններ, որ Հայաստանը ավելի հետաքրքիր և մատչելի լինի հայրենադարձության համար: Ասացիք, որ միմյանց եք կապում նույն քաղաքներից եկածներին: Չե՞ք վախենում, որ դա ինտեգրման փոխարեն կարող է նպաստել գետտոների ստեղծմանը: — Փորձը ցույց է տալիս, որ երբ մարդը երբեք չի ապրել Հայաստանում, նրա առաջին շփման շրջանակը լինում են մարդիկ, որոնք նման ճանապարհ արդեն անցել են: Իհարկե, ավելի երկարաժամկետ կտրվածքով մեր նպատակն այն է, որ բոլորս հայաստանցի դառնանք: Խնդիրն այն է, որ շատ անգամ մարդիկ առաջին անգամ լինելով Հայաստանում, չճանաչելով երկիրը և մարդկանց, ստանում են հոգեբանական տրավմա և անմիջապես փակվում են իրենց աշխարհում: Դա հատկապես վերաբերում է Մերձավոր Արևելքից հայրենադարձներին, քանի որ այնտեղ հայկական գաղութի գաղափարը շատ ուժեղ է: Ի դեպ, վերջերս հարցում ենք կատարել շուրջ 200 հայրենադարձների մեջ ինտեգրման խնդիրների վերաբերյալ: Մոտ 70%-ի մոտ տեղացի ընկերները ավելի մեծ մաս են կազմում, քան հայրենադարձները, և մեծ մասը լուրջ ինտեգրման խնդիր չի տեսնում: Սիրիայի պատերազմի պատճառով այստեղ վերադարձած հայերի դեպքում է՞լ է այդպես: — Նրանց հարցը մի փոքր այլ է: Նախ և առաջ, սիրիահայերից շատ-շատերը հայրենադարձ չեն, նրանք տեղափոխվել են հանգամանքների բերումով, անվտանգության խնդիրներից ելնելով, առանց նախապատրաստական փուլի, հոգեբանական լուրջ դժվարություններով և ֆինանսական խնդիրներով: Փախստական չեն, բայց հայրենադարձ էլ չեն, այսինքն՝ կամավոր և գիտակցաբար չեն տեղափոխվել Հայաստան, դրա համար, իրենց, ինչպես նաև հիմա Ուկրաինայից եկող հայությանը բնորոշ են որոշ հատկություններ և խնդիրներ, որոնք բնորոշ չեն հայրենադարձներին: Նրանք գալիս են՝ այնտեղ թողնելով ունեցվածքը, բարեկամներին, նույնիսկ իրենց երբեմն մեղավոր են զգում, որ այստեղ են, անվտանգ, իսկ իրենց ընկերներն ու բարեկամները այնտեղ մշտական վտանգի տակ: Այսինքն՝ մարդիկ ֆիզիկապես այստեղ են, բայց հոգեպես այստեղ չեն: Նման մարդուն շատ դժվար է օգնել աշխատանք գտնել կամ սեփական գործը սկսել, նա դեռ չի պատկերացնում իր վաղվա օրը որտեղ է: Այնպես որ այս դեպքում ամեն ինչ կախված է իրենից, կուզենա ինտեգրվել, թե ոչ:

երբ մարդը երբեք չի ապրել Հայաստանում, տեղափոխվելիս նրա առաջին շփման շրջանակը լինում են մարդիկ, որոնք նման ճանապարհ արդեն անցել են Ինչպիսին է հանրության գնահատականը: Բոլո՞րն են կիսում ձեր գաղափարները: —Երբ այս գործը նոր էինք սկսել, շատ-շատերը՝ թե՛ պետական համակարգում, թե՛ հայաստանյան հասարակությունում, թե՛ Սփյուռքում, խիստ թերահավատորեն էին տրամադրված: Համարում էին, որ ոչ մի նախադրյալ կամ օբյեկտիվ պատճառ հայրենադարձության համար չկա, մարդիկ երկրից գնում են, ինչո՞ւ մյուսները պիտի գան: Բայց այսօր մենք արդեն կարողացել ենք ձևավորել տարբեր տեսակի կապեր և այստեղ, և դրսում և ապացուցել, որ մեր գաղափարները աշխատում են: Ընդհանրապես, ըստ հայրենադարձության հանդեպ վերաբերմունքի՝ մարդկանց կարելի է բաժանել չորս խմբի: Առաջինները կասեն, որ հայրենադարձությունը լավ գաղափար է, բայց իրատեսական չէ, որովհետև լուրջ խնդիրներ ունենք Հայաստանում, և իրենց կարծիքով ոչ ոք չի ցանկանա վերադառնալ: Բայց ներքուստ նրանք կողջունեն, եթե ինչ-որ մեկը որոշի այդ քայլին դիմել: Երկրորդ կատեգորիայի մարդիկ դիտարկում են հայրենադարձությունը որպես այն մարդկանց վերադարձ, ովքեր չեն կարողացել կայանալ դրսում: Նրանք համարում են, որ ցանկացած վերադարձող հետը բերում է ոչ թե հնարավորություններ, այլ պրոբլեմներ: Երրորդ կատեգորիան՝ մարդիկ են, ովքեր սովոր են ինչ-որ հանգիստ, ձևավորված կյանքի և չեն հանդուրժում հայրենադարձների ակտիվ տարր դառնալը երկրի կյանքում: Իրենց ձեռք է տալիս այդ հանգիստ լճացած վիճակը: Եվ իհարկե, կա չորրորդ խումբը՝ մարդիկ, որոնք հավատում են, որ հայրենադարձությունը հնարավոր է, շատ են ուրախանում, երբ տեսնում են, որ ինչ-որ մեկը վերադառնում է, հետաքրքիր նախագծեր է իրականացնում, փորձում է կայանալ Հայաստանում, և դարձնել Հայաստանը այն երկիրը, որի մասին բոլորս երազում ենք: Ձեր կարծիքով՝ որո՞նք են հիմնական պատճառները, որոնց համար Սփյուռքի հայերը պետք է վերադառնան Հայաստան: — Սկզբի համար այն, որ հասկանալով բոլոր դժվարություններն ու բարդությունները, կարող ես մասնակցել քո երկրի՝ պրոֆեսիոնալ և հասարակական ասպարեզներում կայացման գործընթացին: Հետո, Երևանում բառացիորեն ավելի շատ ժամանակ կա ապրելու համար: Մեծ քաղաքներում կյանքը շատ արագ է, երեք-չորս ժամ մեքենայի ղեկին ես անցկացնում, երեխաներով զբաղվելու ժամանակ գրեթե չի մնում: Երրորդը՝ ֆիզիկական անվտանգությունը: Այստեղ ես երեխայիս հանգիստ կթողնեմ հարևանիս հետ գնա խանութ գա, ինչը Մոսկվայում, օրինակ, երբևէ թույլ չէի տա:

Ծանոթներիցս մեկի կինն ու երեխան տեղափոխվել էին Ռուսաստանից Հայաստան, ու բալիկը առաջին անգամ բակ էր իջել ու տեսել էր առանց ծնողների ներկայության բակում խաղացող երեխաներին և ասել էր՝ «Մամ նայի, այս բալիկները կորել են»: Մոտ 1-2 շաբաթ տևեց, մինչև նա հասկացավ, որ այստեղ ուրիշ է ամեն ինչ: Եվ վերջապես այստեղ չկան ձուլման հետ կապված վտանգներ: Քո երեխան տիրապետում է մայրենի լեզվին, կրթություն է ստանում այդ լեզվով, ապրում է բնական հայկական միջավայրում: Ի՞նչ է հենց ձեզ համար փոխվել Հայաստան տեղափոխվելուց հետո: — Երբ փոքր էի ու ամռանը գալիս էինք Հայաստան, ինքնաթիռը նստելուն պես ոնց էի ուրախությունից վազում, որ արագ տեսնեմ տատիկպապիկին, որոնք մեզ դիմավորում էին: «Զվարթնոցի» վերելակից իջնելու պահը, երբ ման էի գալիս, որ գտնեմ իրենց ամբոխի մեջ, ուղղակի երջանկություն էր: Իսկ մեկնելը՝ մի ահավոր վիճակ: Տնից դուրս գալուց անպայման մի 4-5 բաժակ ջուր էի խմում, դե պատկերացնում եք Մոսկվայի ծորակի ջուրը ինչ է, նոր գնում էինք օդանավակայան: Ու առաջին մի քանի օրը Մոսկվայում, երբ իջնում էիր մետրո, տեսնում մարդկանց լարված դեմքերը, շատ լուրջ դիսկոմֆորտ էր առաջացնում: Իհարկե, մի շաբաթից համակերպվում էի, բայց ամեն անգամ, երբ ինքնաթիռը պետք է պոկվեր, միշտ ցավ էի ապրում: Ու այդպես ամեն անգամ: Իսկ հիմա այդ ցավը չկա, արդեն ես այստեղ եմ, հանգիստ գնում եմ, իմանալով, որ հետ եմ գալու: Չնայած, մինչև հիմա սփյուռքահային բնորոշ որոշ սովորություններ ունեմ: Օրինակ, քայլում եմ Երևանում, մեկը «Վարդա՜ն» է կանչում, միանգամից պտտվում եմ, չեմ պատկերացնում, որ ինձնից բացի ուրիշ Վարդանի կարող են կանչել: Կամ մեկ-մեկ երբ անցորդները հայերեն են խոսում, զարմանում եմ, մտածում եմ՝ «Վա՜հ, հայ են»: Խոստովանեք, երբևէ չի՞ եղել, որ փոշմանել եք տեղափոխվելու համար: — Կարծում եմ, յուրաքանչյուր մարդու մոտ, որը տեղափոխվել է Հայաստան, լինում են պահեր, երբ ասում ես՝ թողնեմ գնամ... Բայց իրականությունն այն է, որ դրսում նույնքան դժվարություններ կան, բայց չգիտես ինչու, դրսում մենք շատ ավելի հեշտ ենք համակերպվում, քան Հայաստանում: Երևի այստեղ ավելի սրտին մոտիկ ենք ընդունում, քանի որ մերն է, բայց այն դժվարությունները, որոնք ես ունեմ այստեղ, ինձ ավելի հոգեհարազատ են: Եվ դու առավել ևս հպարտանում ես, երբ կարողանում ես դժվարությունները հաղթահարել քո հողի վրա, ոչ թե այլուր: Այստեղ ես ապրում եմ իմ լիարժեք կյանքով: Այստեղ ես ես եմ:

Բիայնա Մահարի

ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆ Կարծիք

Հայրենադարձություն. համառոտ ձեռնարկ Ի՞նչ նոր մարտահրավերներ էին սպասում այն երիտասարդներին, որոնք կատարել են իրենց կյանքի կարևորագույն քայլերից մեկը. որոշել տեղափոխվել Հայաստան և իրենց ապագան կառուցել այստեղ: Մենք խնդրեցինք մի քանի երիտասարդ հայրենադարձների կազմել փոքրիկ ձեռնարկ բոլոր նրանց համար, ովքեր նոր են պատրաստվում Հայաստան մեկնել:

Ադրինե Գրիգորյան, փաստագրական ֆիլմերի ռեժիսոր

Տեղափոխվել է Հայաստան ԱՄՆ-ից 2008 թ. Ես կարող եմ տալ 15 խորհուրդ, որոնց մասին ես չգիտեի, երբ մեկնում էի Հայաստան. 1) Մոռացեք ամեն ինչ և պատրաստ եղեք գոյատևել մի նոր համակարգում, 2) Այդ համակարգը կարող է դուր գալ կամ չգալ ձեզ, սակայն պետք է հասկանալ, որ դուք չունեք ոչ մի հսկողություն այդ համակարգի նկատմամբ՝ ուղղակի պետք է դառնալ այդ հոսքի մի մասնիկը, 3) Հանդուրժող եղեք նրանց նկատմամբ, ովքեր ասում են, որ վատ եք հայերեն խոսում, 4) Զբոսնեք ամենուրեք, 5) Օգտագործեք ամեն մի հնարա-

12 13

Մարտ 2015

վորություն կենդանի երաժշտություն ունկնդրելու; 6) Գնեք բանջարեղեն և մրգեր մոտակա շուկայից, այլ ոչ սուպերմարկետներից, 7) Կերակրեք ձեր բակի շներին, կատուներին, 8) Անպայման փորձեք գոմեշի մածունը, հիանալի բան է, 9) Օգտվեք միայն հաշվիչով տաքսիներից և մի բողոքեք, երբ տաքսիստները փորձեն ավելի փող կորզել ձեզանից՝ ամբողջ աշխարհում է այդպես, 10) Երևանը ամենաապահով քաղաքներից է: Դու կարող ես ցանկացած ժամի տուն գնալ միայնակ: Չնայած, ես փորձում եմ երբեք միայնակ չգնալ տուն ուշ գիշերին, երբ փողոցները դատարկ են,

11) Fuxwell մակնիշի դանակ ձեռք բերեք: Այն կփոխի ձեր կյանքը, 12) Այցելեք երեկոյան կինոդիտումներ «The Club»-ում ամեն երեքշաբթի ժամը 20:00-ին, 13) Եթե բուժզննում է հարկավոր, կարող եք դիմել խորհրդով ձեր ընկերոջը կամ որևէ սփյուռքահայերի խմբերի Facebook-ում, 14) Միշտ պահեք ձեզ մոտ 600 դրամին համարժեք մանրադրամ, 15) Այցելեք Աբովյան 12 հասցեում գտնվող «Դալան» արտ-սրճարանը: Այսքանը անվճար խորհուրդների շարքից: Մնացած կյանքի դասերը սովորեք տեղում, ինքնուրույն: Եվ հիշեք՝ իրական զվարճանքը բացահայտումների մեջ է:

Օգտվեք միայն հաշվիչով տաքսիներից եվ մի բողոքեք, երբ տաքսիստները փորձեն մի փոքր ավելի փող կորզել ձեզանից՝ ամբողջ աշխարհում է այդպես Կարինե Վանն, լրագրող, խմբագիր

Տեղափոխվել է Հայաստան ԱՄՆ-ից 2014 թ. Եթե դու որոշել ես տեղափոխվել Հայաստան, պետք է հասկանաս, որ այս որոշումը քոնն է, այլ ոչ ուրիշինը: Լինելու են մարդիկ, որոնք ձեռքը դրած ձեր ուսին, ամեն կերպ հորդորելու են ձեզ, ասելու են «Հայրենիքիդ շատ ես պետք»: Եթե իմ որոշումը կախված լիներ այդ մարդկանց խոսքերից, ես պետք է լքեի Հայաստանը առաջին իսկ օրը, երբ հանդիպեցի ոչ այդքան դրական տրամադրված մարդկանց՝ նրանց, ովքեր կարծում էին, որ ես ապուշ եմ, որ թողեցի Միացյալ Նահանգները և տեղափոխվեցի Հայաստան: Չպետք է նաև լսել այն մարդկանց, որոնք վստահ են, որ Հայաստանում չկա աշխատանք, առավել ևս քո համար: Պետք չէ լսել թե՛ դրական տրամադրված մարդկանց, թե՛ բացասական: Սա քո որոշումն է, դու ինքդ պետք է պատասխան տաս դրա համար և չմեղադրես ոչ մեկին:

Վրեժ Հարությունյան, լանդշաֆտային ճարտարապետ

Տեղափոխվել է Հայաստան ԱՄՆ-ից 2012 թ. Ամենամեծ հիասթափությունը, որը կարող ես ապրել այստեղ՝ մարդկանց վախն է լինել ինքնատիպ, և հավատի բացակայությունը իրենց ուժերի և ավելի լավ ապագայի վերաբերյալ: Պետք է պատրաստ լինել նրան, որ շատ քչերն են իրենց գործին վերաբերվելու լրջորեն: Հալեպցի հոթ-դոգ պատրաստողների եմ ճանաչում, որոնք իրենց հոգին են ներդնում գործի մեջ, իսկ ավելի մեծ ու ճանաչված ռեստորաններում այդպիսի մոտեցման շատ քիչ եմ հանդիպել: Միայն փող են ուզում վաստակել: Բոլոր նրանց, ովքեր ուզում են Հայաստան գալ, ես խորհուրդ կտամ պատրաստ լինել իրենց իրավունքերը պաշտպանելու և նույնիսկ կոնֆրոնտացիայի մեջ մտնելու: Նաև պետք է մի լավ հետազոտություն կատարել, հասկանալ, ինչպես ես գոյատևելու, ինչով ես զբաղվելու, արդյոք այստեղ քո կարիքը զգացվո՞ւմ է: Պետք է պատրաստ լինել դառնալու փոքրիկ կամ մեծ մասնիկ մի փոքր աշխարհի, որտեղ ամեն ինչ մեծ է թվում: Եվ երբեք պետք չէ վերածել քո որոշումը հերոսական մի քայլի: Հասկացիր, որ այս երկիրը առանց քեզ էլ վատ չի գոյատևում, չնայած ոչ էլ կասեի, որ շատ լավ է գոյատևում: Հիշիր, որ այստեղ դու պետք է անես այն, ինչը քո մոտ ամենալավն է ստացվում, և ամեն ինչ լավ կլինի:

Մարիա Ագիսյան, մշակութաբան

Տեղափոխվել է Հայաստան Ուկրաինայից 2014 թ. Եթե փնտրում ես էքշն ու զվարճալի խելագարություններ, Երևանը դժվար թե բավարարի քո ցանկությունները: Սակայն Հայաստանը հիանալի ապաստան է բոլոր նրանց համար, ովքեր հոգնել են քլաբվելուց և փնտրում են հանգիստ մի վայր, որտեղ կարող են վերանայել իրենց փորձը, հանգիստ շունչ քաշել և կյանքի նոր ուղիներ նախաձեռնել: Ոչ, կյանքը այստեղ կանգ չի առել, այն ուղղակի տարբերվում է: Շատ բաներ այստեղ իսկապես դեռ հնուց են մնացել, սակայն պետք չէ Հայաստանը ընկալել որպես հնագիտական թանգարան կամ գեղեցիկ արգելոց: Իսկ ինչ վերաբերում է մշակույթին և արվեստին, ամեն ինչ ավելի հետաքրքիր է դառնում: Մնալ Երևանում շատ սխալ է, պետք է անպայման գնալ սարեր, իսկ եթե ստացվի՝ ինչ-որ ժամանակ այնտեղ մնալ: Նույնիսկ ճանապարհը սարերի միջով հիանալի է: Այստեղ պետք է հիշել, որ մարդիկ չափից շատ մտերմիկ են, մտահոգ են քո անձնական հաջողություններով կամ խնդիրներով: Այստեղ սահմանները մարդկանց միջև ավելի սուղ են: Ինտրավերտներին խորհուրդ կտամ ուղղակի հաշվի նստել այս փաստի հետ:

Ղազար Աբրահամյան, Street Workout Armenia-ի համահիմնադիր

Տեղափոխվել է Հայաստան Ռուսաստանից 2014 թ. Երբեք պետք չէ լսել տեղացի տաքսիստներին և բարեկամներին, որոնք անպայման համոզելու են, որ այստեղ ամեն ինչ վատ է: Լուրերին էլ շատ պետք չէ հետևել: Պատրաստ եղիր «ստեղ ապրելու տեղ չի» արտահայտությանը: Նաև պատրաստ եղիր, որ քեզ նայելու են որպես խանգարված մեկի, ով իր տեղը չի գտել այս աշխարհում, դրա համար է եկել Հայաստան: Իրականում այստեղ շատ դրական բաներ կան: Միայն այն փաստը, որ դու գտնվում ես քո հայրենիքում, շրջապատված «մերոնքական» մարդկանցով, կարող է հավելյալ էներգիա փոխանցել քեզ: Չգիտեմ, ինձ մոտ այդպես է: Բայց մի կարևոր բան կա. պետք չի նաև մտածել, որ այստեղ չկան լուրջ մասնագետներ, և քո կարիքը շատ է զգացվում: Դա մի մեծ պատրանք է: Իրականում այստեղ ցանկացած մասնագիտությունում մեծ մրցակցություն է նկատվում: Պատրաստ եղիր մրցակցությանը և ճիշտ գնահատիր քո ուժերը:

Արմեն Մուրադյան Մուկուչ Չանչանյան

ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆ Սեփական փորձ

Եկան տուն Մի կողմից Հայաստանում կանգ չի առնում արտագաղթի ալիքը, մյուս կողմից՝ առկա է նաև ներգաղթ: Բազմաթիվ սփյուռքահայեր որոշում են իրենց կյանքը շարունակել Հայաստանում: Փորձեցինք մի քանի հայրենադարձից պարզել, թե ինչո՞ւ են նրանք հիմա ապրում Երևանում և ինչ դժվարություններ են եղել տեղափոխման ընթացքում:

Թամար Նաճարեան

Առաջին անգամ Հայաստան էի եկել 11 տարեկանում, ընտանիքիս հետ: Դեռ երեխա էի, և այստեղ իսկական դրախտ էր, ինձ և եղբորս թողնում էին մենակ փողոցում խաղալ: Մենք էլ համոզում էինք բոլորին, որ անձնագրերը դեն նետեն և Հայաստանում մնանք, բայց, ցավոք, պետք է վերադառնայինք Կանադա: Հիշում եմ՝ մի անգամ գնացել էինք Այգեհատ գյուղ, այնտեղ բարեկամներիցս մեկի հետ ման էինք գալիս գյուղով, և նա բացարձակ առանց կաշկանդվելու ինձ տանում էր հարևանների այգիներ, ուրիշների տարածքներ: Այնքան էի վախեցել, կյանքում նման բան չէի արել: Ինձ թվում էր՝ կզայրանան, բայց արի ու տես, որ ում հանդիպում էինք, հրավիրում էր իր տուն թեյ խմելու, մեկը նույնիսկ դդում նվիրեց ինձ... Այնքան էր այդ ամենը տարբերվում Կանադայից, որտեղ նույնիսկ քո բակում երեխային դուրս չես թողնում, վախենալով, որ կգողանան: 21 տարեկան էի, երբ դիմեցի «Դեպի Հայք» ծրագրին և եկա, եկա ու սիրահարվեցի: Միշտ էլ սիրել եմ Հայաստանը, բայց մինչև Birthright-ի ծրագրով գալը, մտքովս չէր անցնում այստեղ տեղափոխվել: «Դեպի Հայքի» հետ պտտվեցի ամբողջ Հայաստանով, Գյումրիին սիրահարվեցի, Ստեփանակերտում եղա, Պռոշյանում, այնքան հաճելի տպավորություններ ստացա: Մարդիկ շատ ջերմ են այստեղ, նույնիսկ դոմիկում ապրող ծեր կինը քեզ կհրավիրի իր մոտ, և իր 20 հազար թոշակից մի մասը կծախսի քաղցր բաներ գնելու վրա, որպեսզի կարողանա քեզ հյուրասիրել: Ես այդպիսի բան երբեք չէի տեսել: Բացի դրանից այստեղ շատ-շատ նոր բաներ անելու հնարավորություններ կան, Կանադայում ամեն ինչ արդեն արված է, ոչ մի լուրջ նորարարություն անել չես կարող: Եթե ուզում ես կյանքում մի բան անել, որը ինչ-որ բան կփոխի, պետք է այստեղ գաս:

14 15

Մարտ 2015

Երբ ծրագիրը ավարտվեց, ես արդեն համոզված էի, որ ուզում եմ այստեղ մնալ: Միակ խնդիրն այն էր, որ համալսարանս դեռ չէի ավարտել Կանադայում: Այնպես որ՝ հետ գնացի այդ հարցը լուծելու և վերադառնալու: Մայրս ապշած էր, հայրս էլ իրեն հանգստացնում էր, ասում էր՝ «Թող իրեն, ուզումա գնա, թող գնա»: Չէր հավատում, որ իրոք կգնամ, մտածում էր նույնիսկ, եթե գնամ, հաստատ մի քանի ամսից հետ կգամ: Վերջում արդեն, երբ գալիս էի, մայրս համոզվել էր, որ ճիշտ բան եմ անում, արդեն ինքն էր ուզում, որ գամ, որ բոլորս տեղափոխվենք այստեղ, հիմա էլ այդ օրվան է սպասում անհամբեր, իսկ հայրս ընդհակառակը, արդեն վերջում աչքերը լցնելով ասում էր՝ «Մի րոպե, աղջիկս իրոք գնո՞ւմ ա, բայց ո՞րտեղ ա գնում»: Առաջին հերթին գալուց հետո պետք է աշխատանք գտնեի: Առաջին ամիսները խառն էր մի քիչ, մոտս եղած փողերը ծախսեցի, իսկ հետո վերջապես աշխատանք գտա, USAID-ի ծրագրերից մեկում: Աշխատանք գտնելուց հետո մյուս հարցը տուն գնելն էր: Բայց տեղյակ չէի այստեղի կանոններին, ինչ թղթեր պետք է պատրաստեմ և այլն, վախենում էի, որ կխաբեն: Աշխատանքի տեղը օգնություն խնդրեցի և ինձ ուղարկեցին իրավաբանական բաժին: Մտնելուց առաջ կատակով ասեցի՝ «Ով ինձ օգնի՝ մինչև կյանքիս վերջ կսիրեմ նրան», ու այդպես էլ եղավ: Շուտով նշանվեցինք, իսկ ամռանը ամուսնանալու ենք: Հայապահպանման առումով Հայաստանից լավ տեղ, իհարկե, չկա: Սփյուռքում մաքսիմում էլի մեկ-երկու սերունդ, իսկ հետո... Այստեղ նույնիսկ խառը ամուսնությունների դեպքում, մեկ ա, երեխան հայ է մեծանում, արտասահմանում դա գրեթե անհնարին է: Հայաստանում հայ մնալը հեշտ է: Այստեղ ես կարող եմ պայքարել ոչ թե որ երեխաներս հայ մեծանան, այլ, որ լավ մարդ մեծանան:

ոչ մի անգամ կաշառք չեմ տվել: Դա չի նշանակում, որ կաշառք չկա, ուղղակի ես սպասում էի, որ կաշառք տալը կամ դրա դեմ պայքարելը իմ առօրյայի մաս կդառնա, բայց այդպես չեղավ

Սերուժ Աբրահամյան

Ծնվել եմ Բեյրութում, բայց երբ չորս տարեկան էի, ընտանիքիս հետ տեղափոխվեցի ԱՄՆ: Չէի ասի, որ երբ մեծանում էի՝ շատ հայ կար շուրջս: Ապրում էի Լոս Անջելեսում, բայց այնտեղ այնպես չէ, ինչպես այստեղ են պատկերացնում, բոլորը հայ չեն: Օրինակ՝ իմ քաղաքում բացարձակ հայ չկար: Միակ բանը, որ մեջս միշտ պահում էր իմ հայ լինելը, դա իմ ընտանիքն էր: Տանը հայերենից բացի ուրիշ լեզվով խոսելն ուղղակի արգելված էր: Առաջին անգամ Հայաստան եկա 2003-ին, որպես կամավոր: Ծնողներս շատ ուրախ էին, որ ցանկություն ունեի Հայաստան գալու, նրանց համար դա նշան էր, որ ժառանգությունս, ազգությունս իմ համար կարևոր են: Դրանից հետո մինչև 2011 թվական ևս մի քանի անգամ եղա Հայաստանում, մասնակցեցի տարբեր ծրագրերի, ծանոթացա շատ լավ մարդկանց հետ: Մի օր մտածեցի, որ ամեն անգամ Հայաստան եմ եկել ամռանը, և Հայաստանի Նոր տարին չեմ տեսել: Որոշեցի սխալս ուղղել: 2011-ի դեկտեմբերին եկա, և էլ հետ չգնացի: Այ էստեղ արդեն ծնողներս այդքան էլ ուրախ չէին: Նրանք երբեք Հայաստանում չէին եղել: Այնուամենայնիվ, քաջալերում էին, բայց զգուշությամբ: Իսկ հիմա իրենք էլ են մտածում տեղափոխվել այստեղ: Սփյուռքում շատ ես լսում Հայաստանում կաշառքի մասին, դրա համար եկել էի ամեն տեղ կաշառքներ տեսնելու սպասումով: Բացի դրանից ասում են, որ ոչ ոքի չի կարելի վստահել, որ ցանկացած մարդ, ում տեսնում ես, փոր-

ձում է ինչ-որ տեղ խաբել: Եվ իսկապես, երբ որպես զբոսաշրջիկ ես գալիս, մոտավորապես այդպես էլ լինում է՝ Վերնիսաժում, տաքսիում: Բայց արի ու տես, որ մինչև հիմա ես ոչ մի անգամ կաշառք չեմ տվել, չնայած և ոստիկանության հետ եմ գործ ունեցել, և հիվանդանոցների, և ՕՎԻՐ-ի: Դա, իհարկե, չի նշանակում, որ կաշառք չկա, ուղղակի ես սպասում էի, որ կաշառք տալը կամ կաշառքի դեմ պայքարելը իմ ամենօրյա կյանքի մաս կդառնա, բայց այդպես չեղավ: Սպասում էի, որ կասեն ինձ՝ Սփյուռքից եմ, ուրեմն իսկական հայ չեմ, բայց այդպիսի բան էլ չեղավ: Չեմ փոշմանել, որ եկել եմ, նույնիսկ եթե կողք դնեմ հայ լինելս: Չեմ կարող ասել, թե ցանկացած մարդու համար լավ կլինի տեղափոխվելը, բայց ես կարողանում եմ այստեղ անել այն, ինչ սիրում եմ. բրեյք դանս եմ դասավանդում Թումոյի երեխաներին, իմ մասնագիտությամբ եմ աշխատում, որպես փիառի մասնագետ «Ընդդեմ իրավական կամայականության» հասարակական կազմակերպությունում: Գործի գնում եմ ուրախությամբ, շատ հետաքրքիր բաներ եմ անում, հոդվածներ եմ գրում և այլն: Իհարկե, այս նույն բաները կարող էի Ամերիկայում անել, բայց նույն արժեքը չէր ունենա: Այստեղ զգում ես, որ երկրիդ օգուտ ես բերում: Եթե դու հայ ես ու քո ժողովուրդը կարևոր է քո համար, ինչ-որ ձևով պիտի կապված լինես երկրիդ հետ: Ինձ այդ կապը հաստատելը բերեց նրան, որ հիմա այստեղ եմ ապրում:

ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆ Սեփական փորձ

Եթե բոլոր հայկական համայնքներից մարդկանց գոնե որոշ մասը տեղափոխվի Հայաստան, նրանք իրենց հետ կբերեն իրենց տեսանկյունը, լեզուները, գիտելիքները, իրենց սովորությունները

Արամազդ Գալայճեան

Ծնվել ու մեծացել եմ Նյու Յորքում, այնտեղ էլ սովորել եմ: Մոտ մեկ ու կես տարի ապրում էի ուրիշ նահանգում, սարերում, դիզայնի գործս էի անում, իմ բույսերն էի աճեցնում: Դրանից հետո Նյու Յորք վերադարձա, ուզում էի GRE-ի քննություն հանձնել մագիստրատուրա ընդունվելու համար: Հորաքրոջս պատմեցի այդ մասին, նա էլ ասաց, որ ինտերն ունի, որը նույնպես այդ քննությանն է պատրաստվում: Այդպես ծանոթացա ապագա կնոջս՝ Անիի հետ: Չնայած, որ արդեն մի մասնագիտություն ունեի՝ դիզայն, Անին քաջալերեց, որ վավերագրական կինոյի հանդեպ հետաքրքրվածությունս էլ զարգացնեմ, ու մի բանի հասցնեմ: Էդպես սկսեցի գնալ հատուկ դասընթացների: Երբ Անիի հետ ծանոթացանք, նա Հայաստանից նոր էր եկել, և ինչպես ցանկացած Սփյուռքից եկած հայ, շատ մեծ տպավորություններով էր լցված: Ամենասկզբից արդեն պատկերացնում էինք, որ Հայաստան ենք տեղափոխվելու, որ մեր այգին ունենք, մեջը հավեր, խաղող, ով որ գործով է զբաղվելու, ով է հողը մշակելու... Ուղղակի ուզում էինք ամեն մեկս մեր մասնագիտություններում մի քիչ հմտանալ, որպեսզի արդեն պատրաստ մասնագետների կարգավիճակով վերադառնայինք հայրենիք: Շուտով Անին կրթաթոշակ ստացավ, և մենք տեղափոխվեցինք Եթովպիա: Սկսեցի ուսումնասիրել այնտեղի հայկական համայնքը, և որոշեցի վավերագրական կինո նկարահանել համայնքի անցյալի և այսօրվա կյանքի մասին: Դրամահավաք կազմակերպեցի, բավական գումար հավաքեցի մտքերս իրականացնելու համար և սկսեցի կինոյիս վրա աշխատել: 2012 թվականի օգոստոսին Անին կրկին կրթաթոշակ ստացավ, և առիթ ունեցանք Հայաստան գալու: Այդպես հայտնվեցի այստեղ: Մի որոշ ժամանակ Թումոյում կամավոր էի

16 17

Մարտ 2015

աշխատում, սովորեցնում էի երեխաներին, հետո նորից գնացի Եթովպիա կինոնկարս շարունակելու և 2013-ի նոյեմբերին նորից եկա Հայաստան: Դեկտեմբերին արդեն շատ լուրջ դեպրեսիայի մեջ մտնելու ճանապարհին էի, շատ ցուրտ ձմեռ էր՝ եթե հիշում եք: Գործ գտա ինչ-որ դիզայնի հետ կապված, և դա օգնեց, որ դիզայներական ժանգոտած ձեռքերս աշխատեցնեմ, ու մի ամիս հետո ծանոթացա Բենոյի հետ: Գիտեք, շատ հազվադեպ է պատահում՝ հանդիպես այնպիսի մեկին, փոխադարձ հավանեք միմյանց աշխատաոճը, գաղափարները, լավատես լինելը, կենտրոնանալը ոչ թե առկա պրոբլեմների, այլ հնարավորությունների վրա: Եվ այդպիսի պահը բաց թողել չէր կարելի: Այդպես հիմնեցինք «Ճառագայթ» ստուդիան: Առհասարակ ցանկացած մարդ Հայաստան տեղափոխվելիս իր հետ արժեք է բերում: Նույնիսկ եթե աշխատանք էլ չանի մինչև իր վերջին օրը, պարզապես իր համար ապրի, այնուամենայնիվ՝ արժեք է: Հայաստանը իր ապագան ձևափոխելու համար միայն մի բանի կարիք ունի՝ մարդկանց քանակ: Եթե բոլոր երկրներից, որտեղ հայկական համայնքներ ունենք, մարդկանց գոնե որոշ մասը տեղափոխվի Հայաստան, նրանք իրենց հետ կբերեն իրենց տեսանկյունը, լեզուները, գիտելիքները, իրենց սովորությունները: Դա Հայաստանի համար շատ կարևոր է: Բանն այն է, որ չնայած մարդիկ այստեղ այնքան պահանջ ունեն այլ մշակույթների հետ շփման, բայց երբեմն չեն ուզում արտասահման գնալ կամ չեն կարող: Ու այդ դեպքում հայրենադարձությունը մշակութային փոխանակման լավ տարբերակ կարող է հանդիսանալ: Էլ չեմ ասում, որ իմ կարծիքով ընդհանրապես բոլոր հայկական համայնքները պետք է փակվեն աշխարհով մեկ, և բոլորը պետք է վերադառնան Հայաստան:

Բենո Միշոյան

Ծնվել եմ Հալեպում, կրթություն եմ ստացել Դուբայում, աշխատել եմ Դամասկոսում ու Հալեպում, իսկ վերջին շրջանում՝ Բեյրութում: Հայաստան տեղափոխվել եմ հենց Բեյրութից: Առաջին անգամ այստեղ եկա 2003-ին, ճամբար: Հետո ևս մեկ անգամ այցելեցի 2005-ին, իսկ 2009-ին արդեն եկա քաղաքացիություն ստանալու: Հայաստանը նոր էր ընդունել երկքաղաքացիության մասին օրենքը, և մենք երեք ընկերներով որոշեցինք, որ պետք է քաղաքացի դառնանք: Քաղաքացիությունս ստացա և գնացի Բեյրութ աշխատելու: Բայց որոշ ժամանակ անց զգացի, որ երկար չեմ կարող այնտեղ մնալ: Զգացի, որ ժամանակն է գտնել տեղ, որտեղ կյանքս կսկսեմ և կհաստատվեմ: Իհարկե, առաջինը մտքիս Հայաստանը եկավ: Որոշեցի, որ սկզբից կփորձեմ Birthright-ի «Դեպի Հայք» ծրագրով գալ, քանի որ ընկերներ, ծանոթներ չունեի Հայաստանում բացարձակ: 2013 թվականի դեկտեմբերի 14-ին եկա: Պլանավորել էի չորս ամսով գալ և մնալ, եթե այդ ժամանակահատվածում կարողանամ ինչ-որ անելիք գտնել, բայց գալուցս ընդամենը մեկ ամիս անց հանդիպեցի այժմյան գործընկերոջս՝ Արամազդին, իսկ ևս մեկ ամիս անց արդեն միասին մտածում էինք մեր դիզայնի գործակալությունը հիմնելու մասին:

Մարտին ունեցանք «Ճառագայթ» դիզայներական ստուդիան, որում և աշխատում ենք հիմա միասին: Ծնողներս ողջունեցին որոշումս, հիմա էլ արդեն իրենք են պլանավորում տեղափոխվել այստեղ: Միգուցե բախտավոր եմ, կամ ուղղակի մտածելակերպիցս է, բայց ոչ մի մեծ դժվարության չեմ հանդիպել դեռ: Չգիտեմ ինչի՝ այստեղ բոլորը դժգոհում են, ամենից շատ՝ տաքսիի վարորդները, բայց գիտեք ինչն է հետաքրքիր, Սիրիայի տաքսիի վարորդները լրիվ նույն բանն են ասում, լիբանանյանները՝ նույնպես, այնպես որ՝ ես այդ բողոքներին արդեն վարժված էի եկել: Շատ բաներ կան այստեղ, որոնցից տեղացիները բողոքում են, բայց եթե նույն բաներին նայես ուրիշ տեսանկյունից կամ ուրիշ երկրների օրինակով, կտեսնես, որ որոշ բաներում այնտեղ շատ ավելի վատ է: Օրինակ՝ բոլորը բողոքում են, որ այստեղ կանաչը քիչ է: Իհարկե, համաձայն եմ, որ լավ կլիներ, եթե ավելի շատ լիներ, բայց երբ գալիս ես Հալեպից, որտեղ բացարձակ ծառ չկա՝ այստեղ բավականին կանաչ է թվում: Ամեն ինչ համեմատական է, և իրատես ու լավատես լինելով՝ հանգիստ կարելի է ապրել այստեղ այնպես, ինչպես ցանկացած այլ երկրում:

ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆ Սեփական փորձ

Սիրարփի Գրիգորյան

8 տարեկան էի, երբ տեղափոխվեցինք Ռուսաստան 1998 թվականին։ Մայրս մեջս սերմանել էր հայրենասիրությունը։ Հայաստանը շատ էի սիրում, անընդհատ ուզում էի գալ, բայց չէր ստացվում։ 16 տարի Հայաստանում չեմ ապրել։ Երբ ուսումս ավարտեցի, սկսեցի ինտերնետով փնտրել գալու տարբերակներ և գտա Birth Right-ի ծրագիրը։ Մի տարի մտածում էի այդ ուղղությամբ, հետո ծնողներիս պատմեցի, որ ուզում եմ գնալ։ Շատ դժվարությամբ, բայց վերջիվերջո համաձայնեցին։ Սկզբից գալիս էի, որ հայրենիքս տեսնեմ, կարոտս առնեմ։ Եկել էի ապրիլին, մի ամսով, հետո որոշեցի ևս մի ամսով հետաձգել վերադարձս, իսկ հետո որոշեցի մնալ։ Մայրիկս լավ ընդունեց մնալու որոշումս, քանի որ նա էլ էր ուզում վերադառնալ։ Ընտանիքիս մնացած անդամները՝ հայրիկս և քույրիկս, այդքան էլ կողմ չէին։ Քույրս էլ փորձեց այստեղ տեղափոխվել, բայց նրա դուրը չեկավ, և նա հետ գնաց, բայց ես չեմ զարմանում, մենք շատ տարբեր ենք։

18 19

Մարտ 2015

Ինձ բոլորը ասում էին, որ այստեղ ամեն ինչ շատ վատ է։ Ասում էին՝ ինչու՞ ես այդտեղ գնում, դա մեծ գյուղ է։ Իրականում դա այդպես չէ, այստեղ շատ գեղեցիկ է, բացարձակապես գյուղ չէ։ Մի խոսքով, ծանոթներից ովքեր իմանում էին, որ ուզում եմ Հայաստան տեղափոխվել, ինձ հետ էին համոզում, բացի մայրիկիցս։ Ասում էին, որ երկար չեմ էլ դիմանա, քանի որ երկու օրից ավելի այստեղ անելու բան չկա։ Իրականում միակ խնդիրն այստեղ այն է, որ աշխատանք չկա։ Հենց հիմա ես աշխատանք եմ փնտրում, բայց չեմ կարողանում գտնել։ Բայց չնայած, որ Ռուսաստանում շատ լավ աշխատանք ունեի և հիմա էլ համոզում են վերադառնամ նորից այդտեղ, չեմ փոշմանում, որ եկել եմ։ Ապրելակերպս գրեթե չի փոխվել՝ ինչպես ապրում էի Ռուսաստանում, այնպես էլ այստեղ եմ ապրում, պարզապես այստեղ ինձ ավելի հեշտ է և հաճելի։ Կարծում եմ՝ սա անձնական վերաբերմունքի հարց է։

անկեղծ ասած, տեղափոխվելիս Ես առանձնապես ոչ մի սպասելիք չունեի։ Նախատեսում էի պարզապես լավ ժամանակ անցկացնել։ բայց Իհարկե, ոչ այսքան լավ եվ այսքան երկար

Դաննիել Ռումեան

Ես 1/4-ով հայ եմ, 1/4-ով իսպանացի և կիսով՝ անգլիացի: Ծնվել և մեծացել եմ Իսպանիայում, համալսարան եմ գնացել Անգլիայում: Ուզում էի ճանապարհորդել ու մտածեցի, որ, օրինակ, Հնդկաստան կամ Չինաստան կամ այլ երկիր, որի հետ ոչ մի կապ չունեմ, գնալու փոխարեն կարող եմ գալ Հայաստան և տեսնել իմ ծագման այս մասը: 2012 թվականն էր, 4 ամսով պետք է գայի, Birthright Armenia ծրագրով, հետո որոշեցի 6 ամիս մնալ, հետո 8... 10 ամիս Շուշիում ապրեցի ու մտածեցի, որ կարող եմ ավելի երկար մնալ: Գիտեք, Իսպանիայում ես «էն անգլիացի տղան» էի, Անգլիայում «էն իսպանացի տղան», Հայաստանը միակ տեղն է, որտեղ երբ ասում եմ իմ ծագման մասին, ասում են՝ «ա՜, հայ ես, փաստորեն»: Պապիկս էր հայ, նա ծնվել էր Ռուսաստանում, իր հայրը ծնվել էր Արևմտյան Հայաստանում, իսկ իմ հայրը՝ Պարսկաստանում: Հույս ունեմ, որ իմ երեխաները վերջապես Հայաստանում կծնվեն: Ես ընդհանրապես շատ չեմ պլանավորում: Հիմա այստեղ եմ, և ամեն ինչ լավ է: Ով գիտի, կարող է մյուս տարի հոգնեմ և տեղափոխվեմ: Ես մեծացել եմ Հայաստանի մասին գրեթե ոչինչ չիմանալով։ Իհարկե, գիտեի Ցեղասպանության մասին, տանը հա-

յերեն էինք խոսում։ Բայց ես, իրոք, չգիտեի՝ ինչ սպասեի։ Լսել էի կաշառակերության մասին, բայց մյուս տարբերակը Իսպանիան էր, որտեղ ես աշխատանք չունեի, որտեղ ամեն ինչ դժվար էր, որտեղ նույն կաշառակերությունն էլ կա, պարզապես թաքնված է։ Այստեղ ամեն ինչ բաց է, և բոլորը գիտեն դրա մասին։ Այո, ես տեսնում եմ բոլոր այն վատ բաները, որոնք Հայաստանի մասին ասում են։ Իհարկե, կարող է ավելի լավ լինել, բայց դա ինձ վրա չի անդրադառնում։ Այն, ինչ կարող եմ անել՝ ինչ-որ բան փոխելն է։ Ես այն մարդը չեմ, որը կբողոքի։ Ես առանձնապես ոչ մի սպասելիք չունեի։ Նախատեսում էի պարզապես լավ ժամանակ անցկացնել։ Իհարկե, ոչ այսքան լավ և այսքան երկար։ Կա երեք հանգամանք, որոնց համար ես խորհուրդ կտայի Հայաստան տեղափոխվել աշխարհի բոլոր հայերին։ Առաջինը՝ մարդիկ են, այնուհետև՝ բնությունն ու աշխարհագրությունը և, իհարկե, հնարավորությունները։ Արևմուտքում ամեն ինչ արդեն արված է, այն անցել է իր ճանապարհով, արել է իր սեփական սխալները, իսկ Հայաստանը դեռ հետևում է, ոչ թե վատ իմաստով, այլ Արևմուտքի սխալները չկրկնելու հնարավորություններով։

Բիայնա Մահարի

ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆ Միջավայր

Արարատով տեսարան

1990-ականների վերջին Երևանում սկսվեց կառուցվել Վահագնի թաղամասը՝ ամերիկահայ գործարար Վահագն Հովնանյանի հեռատես նախագիծը: Այսօր թաղամասում ապրում է շուրջ երեք հարյուր ընտանիք: Այն մասին, թե ինչպես իրականություն դարձավ այս նախագիծը, ինչ ապագա էր նրան սպասվում և ինչու պետք է սփյուռքհայերն ավելի ակտիվ ներդրումներ կատարեն Հայաստանում, խոսեցինք Hovnanian International ընկերության ղեկավար Նինա Հովնանյանի հետ, ով նաև թաղամասի առաջին բնակիչն է եղել:

Նինա Հովնանյան

20 21

Մարտ 2015

Որքան էլ ժամանակ է անցել, բայց մինչև հիմա անհավատալի է, որ Վահագնին կառուցվել և գործում է: Ինչպե՞ս էր այս նախագիծը ծնվում: — Հայրս ժամանակ առ ժամանակ այցելում էր Հայաստան դեռ 1960-ականներից: Քանի որ շինարար էր, նրան շատ վիրավորում էր ժամանակի շինարարությունը՝ բոլոր այդ քառակուսի, անդեմ «խրուշչովկաները» և դրանց նմանները: Հենց որ երկիրն անկախացավ, նա հանդիպեց երկրի ղեկավարությանը՝ համայնք կառուցելու առաջարկով: Բայց այն ժամանակ նրան ասացին, որ դեռ շուտ է: Պահը հասունացավ 90-ականների վերջին: Հորս գլխավոր պայմաններից էր կառուցել ամեն ինչ զրոյից՝ սեփական ուժերով, լրիվ նոր հողի վրա, նոր նախագծով, նոր ճանապարհներով և այլն: Նա ցանկանում էր, որ ամեն ինչ լինի ամերիկյան ստանդարտներով:

Իսկ ինչու հենց այս տարածքն ընտրվեց: — Իրականում հողի ընտրությունը երկար տևեց: Բանն այն է, որ հենց մի տարածք հավանում էր, նրան տարբեր պատճառաբանություններով թույլ չէին տալիս վերցնել այն, ասելով՝ «սա Հայաստանի սիրտն է», «Սա Երևանի թոքն է» և այլն և այլն: Հետո, իհարկե, այդ բոլոր տարածքները ուրիշները օգտագործեցին: Հայրս այս տեղը գտավ, երբ գնում էր Գյումրի: Որքան էլ դժվար է հիմա պատկերացնել, այս վայրը հսկայական աղբանոց էր, բայց Արարատ լեռան աննկարագրելի տեսարան ուներ: Հենց այդ ժամանակ հայրս որոշեց, որ այստեղ է լինելու թաղամասը: Հաշվել ենք՝ տեղն ազատելու համար 19 հազար բեռնատար աղբ դուրս բերվեց և դա տևեց շուրջ երեք տարի: Նրա երազանքն էր ունենալ կատարյալ աշխատող համայնք, որտեղ բոլորը ամեն ինչից գոհ կլինեին: Նրան ասում էին՝ «դա երա՜զ է»: Եվ նա

Ինչու են մարդիկ ապրում Վահագնիում «Երեխաներիս և ինձ համար պայմանները գերազանց են՝ ապահով, կանաչապատ տարածք, մաքուր օդ, քաղաքակիրթ միջավայր: Վահագնի թաղամասն ինձ համար թանկ է նաև այն պատճառով, որ տարիներ առաջ այստեղ եմ ծանոթացել ամուսնուս հետ»: Գոհար Հարությունյան, «Միսս Հայաստան 98», «Միսս ԱՊՀ 99» «Այստեղ հնարավորություն ունեմ մոտ լինել բնությանը: Երբ կողքիդ հիասքանչ մի լիճ է, որը հանգստացնում ու խաղաղեցնում է, երբ բնակատեղիդ շրջապատված չէ բարձր պարիսպներով, որոնք սահմանափակում են ազատության զգացումը, չես կարող երջանիկ չլինել ու չսիրել քո տունը»: Արման Մարգարյան «Մարգասոֆթ» ընկերության գլխավոր տնօրեն «Վահագնիում ապրում են մարդիկ, ովքեր քեզ հետ միասին վայելում են այս բնակավայրի ողջ գեղեցկությունը, հանգստավետությունը, հարմարավետությունը, շրջակա տեսարանը: Մենք միասին ապրում ենք այնտեղ, որտեղ ամեն ինչ մեր երազածի պես է»: Հրանտ Թոխատյան, դերասան և հեռուստահաղորդավար «Վահագնիում մարդիկ՝ հարևանները, աշխատակազմը կիրթ են, միմյանց նկատմամբ հոգատար, տիրում է քաղաքակիրթ ու առողջ մթնոլորտ: Սա այն դրախտավայրն է, ուր ամեն առավոտ մի գավաթ սուրճով վայելում եմ իմ Արարատի պատկերը»: Անի Ասչյան, «Անի» բուտիկի հիմնադիր և տնօրեն «Ինձ համար գրավիչ, իմ նախասիրություններին ներդաշնակ կենսապայմաններում բնակվելուց բացի Վահագնին գնահատում են նաև որպես մասնագետ՝ որպես նկարիչ: Թաղամասն ինձ դուր է գալիս նաև որպես կառույց, ինքնատիպ մի մտահղացում, ամբողջական կոնցեպտ»: Սվետլանա Հակոբյան, նկարիչ

հասավ այդ երազանքին: Իսկ ես առաջին բնակիչն էի Վահագնիի: Ի դեպ, հետաքրքիր զուգադիպություն եղավ՝ առաջին երեխաները, որ ծնվեցին այստեղ իմ զույգ դուստրերն էին, երկրորդ ընտանիքը, որ տեղափոխվեց Վահագնի, նույնպես զույգ ունեցավ, իսկ երրորդը՝ եռյա՜կ: Հիմա մտածում ենք, որ թաղամասի ջուրն է յուրահատուկ: Վահագնին աչքի է ընկնում ոչ միայն իր արտաքինով, այլև գաղափարախոսությամբ ու ապրելակերպով…

— Այո, և ամենամեծ տարբերությունը այն է, որ մենք չունենք ցանկապատեր, մարդիկ չեն թաքնվում մեկը մյուսից, որովհետև մենք ուզում ենք, որ ընդհանուր, բաց համայնք լինի, որ երեխաները կարողանան վազվզել որտեղ ցանկանան, որ մարդիկ իրար հետ շփվեն ու մեկուսացված չլինեն իրարից: Դրա համար են նաև մեր բազմաթիվ միջոցառումները, որոնց թվում էին Ձմեռային փառատոնը, Հելոուինը, Զատկի տոնը և շատ այլ ուրիշ տոնախմբություններ: Մարդկանց միասին ժամանց անցկացնելու համար կարևոր դեր են խաղում նաև մեր գոլֆի հրապարակը, ջրավազանը և մեծ ռեստորանը: Գումարեք սրան ապագայում կառուցվելիք հիվանդանոցը, արդեն իսկ գործող մանկապարտեզը, կառուցվող դպրոցը և ահա, ձեր առջև մի առանձին փոքրիկ քաղաք է, որից կարելի է նույնիսկ դուրս չգալ: Ովքե՞ր են Վահագնի թաղամասի բնակիչները: — Այսօր արդեն 300 ընտանիք: Գիտեք, ի սկզբանե մենք ենթադրում էինք, որ Վահագնին իդեա-

լական վայր կլինի տարեց սփյուռքհայերի համար, ովքեր շատ են ուզում գալ Հայաստան, բայց նաև չեն ուզում կտրվել իրենց հարմար համայնքային կյանքից: Բայց հենց սկզբից էլ շատ ավելի ակտիվ էին թաղամաս տեղափոխվում հայաստանցիները, որոնց համար սա բոլորովին նոր, հաճելի փորձ էր: Հիմա բնակիչների մոտ 40% են միայն կազմում հայրենադարձները: Ինչպե՞ս են կառուցվում թաղամասի տները: — Ի սկզբանե մենք նախատեսում էինք ինքներս կառուցել բոլոր տները, բայց հետո հասկացանք, որ մարդկանց նաև հաճելի է գնել հողատարածքը, իսկ տունը կառուցել ըստ իրենց ցանկության: Բայց որպեսզի նրանք կենտրոնան հենց բուն շինարարության վրա, մնացած բոլորը հարցերը՝ տաղտկալի թղթաբանությունից մինչև ստորգետնյա կոմունալ հարմարությունների կառուցումը, հոգում ենք մենք: Ի դեպ, նշեմ մի կարևոր հանգամանք: Արդեն իսկ ուժի մեջ է մտել շատերի համար սպասված «Եկամտային հարկի մասին» օրենքում լրացում կատարելու մասին օրենքի նախագիծը, որով նախատեսվում է եկամտային հարկի վերադարձ՝ հիպոթեքային վարկի սպասարկման համար վճարվող տոկոսների գումարների չափով և որը տարածվում է ոչ միայն նորակառույց շենքերում բնակարան ձեռք բերելու, այլև անհատական բնակելի տուն կառուցելու համար տրամադրված հիպոթեքային վարկերի վրա: Պետք է ասեմ, որ հորս ջանքերով էր նաև, որ օրենքը տարածվեց անհատական բնակելի տուն կառուցելու համար նա-

խատեսված հիպոթեքային վարկերի վրա: Այս հանգամանքը շատ կարևոր է բոլոր այն երիտասարդ ընտանիքների համար, ովքեր կցանկանան ապրել մեզ մոտ: Վահագնիի նման նախագծերը ցույց են տալիս, թե ինչ կարևոր է Սփյուռքի ներգրավվածությունը Հայաստանի կյանքի մեջ: Ձեր կարծիքով ինչո՞ւ սփյուռքահայերը պետք է գան Հայաստան և գործունեություն ծավալեն այնպես, ինչպես դա արեց ձեր հայրը, և շարունակում եք դուք: — Որովհետև Հայաստանում ապրելը բոլոր հայերի երազանքն է եղել տասնամյակներ, դարեր շարունակ: Եվ հիմա կա հնարավորություն կառուցելու ճիշտ, գրագետ, պայծառ Հայաստան: Պետք է գան, ներդրում կատարեն, չվախենան բարդ աշխատանքից և ստանան մի երկիր, որով կարելի է հպարտանալ: Եթե նրանք նույնիսկ չեն փորձում դա անել ուրեմն բողոքելու իրավունք էլ չունեն: Մյուս կողմից, պետք է պատրաստ լինել բոլոր խնդիրներին: Գիտեք, առաջին բանը, որ արեց հայրս գործը սկսելուց առաջ՝ իրավաբաններ վարձելն էր: Ցավոք, շատերը գալիս են վարդագույն ակնոց հագած, չպատկերացնելով իրականությունը: Նրան հաջողվեց կառուցել իր երազանքի համայնքը, քանի որ նա միշտ մեկ քայլ առաջ էր մտածում, կանխատեսում էր, թե ինչպես կզարգանա շուկան, ինչպիսին կլինի պահանջարկը: Եվ իհարկե, այս ամենը չէր իրականանա եթե չլիներ նրա մեծ սերը հայրենիքի հանդեպ: Արդյունքում՝ հայրս աղբանոցի տեղում իր երազանքը կարողացավ կառուցել:

Արեգ Դավթյան

ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆ Միջավայր

Ջանո ասենք՝ ջան լսենք Հայրենադարձներից շատերն են Երևանում իրենց գործը դնում, շատերի գործը՝ ռեստորանային ոլորտից է: Այս առումով հատկապես ակտիվ են Մերձավոր Արևելքից տեղափոխվածները՝ այսօր քաղաքում արևելյան խոհանոց առաջարկող զանազան նստավայրեր կարելի է գտնել: Դրանցից մեկը «Ջանոն» է՝ Հալեպում տասնյակ տարիներ առաջ բացված և մեծ համբավ ձեռք բերած սրճարանը պատերազմի ժամանակ իր տիրոջ հետ տեղափոխվեց Երևան: Մեր թղթակիցը շփվեց տնօրեն Հարութ Ղազարյանի հետ և լսեց «Ջանոյի» զարմանալի հալեպաերևանյան պատմությունը:

Կ

այարան տանող ճանապարհին ֆրի ուտելու շատ համով տեղ կա՝ մեր տան դիմաց գտնվող սրճարանում է: Իհարկե, ոչ միայն ֆրի, այլև տարբեր արևելյան ու հայկական ուտեստներ: Բայց ամենահամովը, թերևս, այս տեղի անվանումն է՝ «Ջանո»: Սա պարզապես սրճարան չէ՝ ճաշարան, արագ սննդի վայր, ինչպես նաև խանութ: Ներս մտնելիս միանգամից կնկատեք պատին կախված արխիվային լուսանկարները, որոնց վրա կարծես թե նույն սրճարանն է, բայց… լրիվ այլ քաղաքում: «Ջանոյի» տնօրենը սիրիահայ Հարութ Ղազարյանն է, ով բոլորի հետ հավասար աշխատում է, իսկ գնումներ կատարելիս հենց նա է ստանում գումարը: Պետք է գար այն օրը, երբ ես բացի համեղ ֆրի ուտելուց նաև հարցուփորձ անեի Հարութին պատից կախված լուսանկարների, սրճարանի հիմնադրման ու նրանց ընտանիքի պատմության մասին:

Ուրֆա-Հալեպ ճանապարհին

Հայոց Միջագետքի մայրաքաղաք Ուրֆայի կողքը գտնվող Կարմուճ գյուղում ընդամենը հարյուր հայ ընտանիք կար: 1850-ական թվականներին այստեղ էր ապրում Փեթրեց Ղազարե անունով մի մարդ: Փեթր անունը թուրքերենից թարգմանվում էր որպես գյուղից գյուղ պտտվող վաճառական: 1888 թվականին Փեթրեցը որդի ունեցավ ու անվանեց նրան Արուշ, ով, արդյունքում, երկու անգամ թուրքական բանակում ծառայեց, որտեղից զինվորներին տարբեր արաբական քաղաքներ էին ուղարկում: 1918 թվականին, հերթական ծառայության ընթացքում, Արուշը հասավ Հալեպ ու շատ հավանելով քաղաքը, որոշեց գյուղից այնտեղ տեղափոխվել: Բայց շուտով պարզվեց, որ Արուշի կինը չի սպասել ծառայող ամուսնուն, երեխայի՝ Ներսեսի հետ հեռացել է: Մոտ երկու տարի կնոջն ու երեխային փնտրելուց հետո, Արուշն, այնուամենայնիվ, Հալեպ տեղափոխվեց ու հաստատվեց քաղա-

22 23

Մարտ 2015

քի ամենահայաշատ շրջանում՝ Նոր գյուղում: Արուշը շուտով նոր ընտանիք կազմեց ու չորս երեխա ունեցավ, որոնցից մեկը Հարութի հայրն էր՝ Հակոբը: 12 տարեկանից Հակոբը սկսեց աշխատել՝ մոտակա գյուղերից խաղող էր բերում ու տան հարևանությամբ գտնվող խանութի մոտ վաճառում: «Հայրս տեսնում էր, որ ընկերները ֆուտբոլ են խաղում, վազում էր տուն ու մորը կանչում, որ մի քանի րոպե իր փոխարեն վաճառի խաղողը՝ պատճառաբանելով, որ կարևոր գործ ունի: Մի քանի րոպե խաղում էր ու վերադառնում իր աշխատանքին», — արխիվային լուսանկարների ալբոմը դարակից հանելով՝ պատմում է Հարութը: 1940-ականներին Հարութի հայրը սկսեց վարձակալել հենց այն նույն խանութը, որի առջև տարիներ շարունակ խաղող էր վաճառում: Խանութը շուտ հայտնի դարձավ, քանի որ այնտեղ մատչելի գնով արագ սնունդ էր մատուցվում:

Ականջավարժանք

«Մեզ մոտ այդպես էր ընդունված, անունից հետո «Ջան» էր գրվում անձնագրում: Պապայիս դիմելիս էլ բոլորով նրան Ջանո էինք անվանում: Երբ 1946 թվականին հայրս բացեց սեփական խանութը, առանց երկմտելու «Ջանո» անվանեց», — բացատրում է Հարութը: «Ջանոն» ավանդական սրճարան չէր, մարդիկ այնտեղ «ոտքի վրա» արագ սնունդ էին ուտում կամ գինի խմում: Բացի այդ, այստեղ վաճառվում էին ալկոհոլային խմիչքներ, սնունդ: 1948 թվականին Ջանոն որոշեց, որ իր սրճարանում հայկական երգերի ձայնասկավառակներ կվաճառի: Բանն այն է, որ 20-ականներից սկսած Հալեպ գաղթած հայերը հայերեն լավ չէին խոսում, գյուղեր կային, որ ամբողջովին թուրքախոս էին: Բայց 1940-ական թվականներին դպրոցներում նոր սերունդը սկսեց հայերեն սովորել: «Հայրս հասկացավ, որ մարդիկ հայերենի կարիք ունեն, ռադիո բոլորը չէ , որ ունեին», — պատմում է Հարութը: Խանութի չորս անկյունում Հարութի

Խանութի չորս անկյունում Հարութի հայրը բարձրախոսներ տեղադրեց, որ բոլոր այցելուները լսեն հայերենով հնչող երաժշտությունն ու «ականջները վարժեն» հայրը բարձրախոսներ տեղադրեց, որ բոլոր այցելուները լսեն հայերենով հնչող երաժշտությունն ու «ականջները վարժեն»: Բացի այդ, Ջանոն առաջինն էր, որ Հայաստանից դուրս հրատարակեց Սայաթ-Նովայի՝ հայերեն լեզվով երգարանը: «Հայրս մտածեց, թե էլ որտե՞ղ կարող է դինամիկներ տեղադրել, որ հայոց լեզուն մշտապես հնչի մարդկանց ականջներում: Արդյունքում, պայմանավորվեց հայկական թաղամասի բոլոր սափրիչների հետ, ու շուտով ամեն տեղից հայկական երաժշտություն էր հնչում», — Հարութը մեզ ցույց է տալիս երգարանների շապիկները: Հետագա 20 տարիների ընթացքում Ջանոն հավաքագրեց ու տպագրեց ժամանակակից երգերի սկավառակներն ու 13 ամբողջական երգարան: «Ջանոյի» հարևանությամբ չորս հայկական դպրոց ու երկու եկեղեցի կար: Սա առաջին սրճարանխանութներից էր, որ 70-ականների վերջում երկու հեռախոս ուներ: Դրանք անվճար էին բոլորի համար, բայց ամենաակտիվ օգտվողները երեխաներն էին, որոնք զանգահարում էին ծնողներին, որ զգուշացնեն, որ կուշանան կամ հակառակը, շուտ են ավարտել դասերը: 1970-ականներին Սիրիայում սկսած պատերազմական գործողությունների ընթացքում երկրում բավական ծանր վիճակ էր: Բացի այդ, կրոնական պատճառներով այլևս վտանգավոր դարձավ խմիչք վաճառել ամենուր, «Ջանոն», բնականաբար, բացառություն չեղավ: Բանը հասել էր նրան, որ արմատական իսլամիստները ռումբ էին տեղադրել Ջանոյի ընկերներից մեկի խանութում ու պայթեցրել այն: Ջանոն էլ նամակ էր ստացել՝ «Հաջորդը դու ես»: Ընտանիքը ստիպված որոշեց լքել երկիրը որոշ ժամանակով, մինչև վիճակը կհանդարտվեր: Բարեբախտաբար, այն ժամանակ լարված իրադրությունը շուտ ավարտվեց, երկու-երեք տարի անց Հակոբը շարունակեց աշխատեցնել իր «Ջանոն» Հալեպում: «Մի քանի տարի հանգիստ ապրեցինք, բայց 1986 թվականին հայրս հիվանդացավ, մեկ տարի անց՝ մահացավ», — հիշում է Հարութը:

↑ Զանոյի սրճարանը Հալեպի ամենաաշխույժ վայրերից մեկն էր

↓ Հարութը՝ երևանյան «Զանոյում»

ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆ Միջավայր

Հոր գործի շարունակողը

Երևանյան «Ջանոյում» հանգիստ ու տնական մթնոլորտ է: Համեղ ուտեստներ, նարգիլե, արխիվային լուսանկարներ ու անվերջ հիշողություններ: Հարութը շարունակում է պատմել անցյալի մասին, այն մասին, թե ինչպես հալեպյան «Ջանոն» Երևան տեղափոխվեց: Դպրոցական արձակուրդների ընթացքում նա օգնում էր հորը խանութում, իսկ 1981 թվականին, դպրոցն ավարտելուց հետո, միանգամից հասկացավ՝ խանութում աշխատելն ու հոր գործը շարունակելն իր կոչումն է՝ «Շատերն ինձ ասում էին, որ խանութում աշխատելը արհեստ չէ, որ գոնե ոսկերչություն սովորեմ: Բայց ամեն մեկն իր ճանապարհն ունի, ես սիրեցի այս մեկը: Հորս հետ չորս տարի աշխատեցի: Հասցրեցի նրանից շատ բան սովորել: Նա շատ չէր ժպտում, բավականին լուրջ էր ու հավասարակշռված: Բայց կատակի պահին առաջինն ինքն էր անեկդոտներ պատմում»:

Բոլորն ասում էին, որ գործս ձախողվելու է, որովհետեվ կենտրոնում չէ: Բայց ես գիտեի, տեղը հիասքանչ է՝ կանգառը կողքը, հարեվանությունը՝ հանգիստ Հարութը շարունակում է հիշել ու պատմել անցած օրերը՝ վստահեցնելով՝ «Ջանոն» ավելին էր, քան պարզապես խանութ-սրճարան. «Մի անգամ մի երեխա եկավ մեզ մոտ: Ձեռքը մեծ գումար կար: Բոլոր ընկերների համար ինչ-որ բան գնեց, հյուրասիրեց: Ինձ համար տարօրինակ թվաց այս ամենը: Գնալուց հարցրեցի, թե ում որդին է ու հայրը որտեղ է աշխատում: Զանգահարեցի հորն ու պատմեցի, որ հետևի երեխային: Հայրը շատ շնորհակալ էր մեզ: Ուզում եմ ասեմ, մենք գումարի համար չէ, որ աշխատում էինք: «Ջանոն» ավելին էր, քան պարզապես խանութ-սրճարան»:

«Ջանոն» Երևանում

1987 թվականից սկսած Հարութն ամեն տարի ընտանիքի հետ Երևան էր գալիս: Բայց այստեղ տեղափոխվելու որևէ մտադրություն չկար: «2003 թվականին, երբ ԱՄՆ-ն հարձակվեց Իրաքի վրա, իրաքահայերի մի մեծ զանգված Հալեպ գաղթեց: Շատերը հավաքվում էին մեզ մոտ, պատմում էին իրենց պատմությունները, նրանց կյանքն այնտեղ շատ նման էր մեր կենցաղին: Ու մի վայրկյանում նրանց մոտ ամեն ինչ փոխվեց: Ես հասկացա՝ բոլոր ձվերը չի կարելի մեկ կարասում պահել», — հիշում է Հարութը: Հենց այդ շրջանում նա բնակարան գնեց Երևանում: 2012 թվականին

պատերազմը Հալեպում արդեն սկսվել էր, և Հարութի կինն ու երեխաները եկան Երևան: «Վերջին մեկ տարին անտանելի էր, երեկոյան ժամերին փողոցները դատարկ էին, խանութի առջև անվտանգության աշխատակիցներն էին, չէ՞ որ մեզ մոտ ալկոհոլային խմիչքներ էին վաճառվում: Ընտանիքիս ուղարկեցի Երևան ու հետո էլ ես եկա», — հիշում է Հարութը: Մի քանի ամիս Երևանում մնալուց հետո Հարութը կրկին վերադառնում է Հալեպ ու համոզվում, որ ապրելն այնտեղ այլևս անհնար է: Երևանում ընտանիքին նոր կյանք էր սպասվում, մի քանի ամիս անց սկսվեցին նաև աշխատանքի որոնումները: 2012 թվականի սկզբին Հարութը մասնակցեց սիրիահայերի համար նախատեսված սեմինարի, որտեղ նրանց տարբեր աշխատանքների հնարավորություններ առաջարկեցին: «Հենց այնտեղ ծանոթացա 93 տարեկան պարոն Վարդգեսի ու նրա 89–ամյա տիկնոջ՝ Ալիսի հետ: Շատ հաճելի մարդիկ էին, Ֆլորիդայում էին ապրում: Մի քիչ զրուցեցինք, նրանք գրեցին իմ տվյալները: Մոտ չորս օր նրանցից լուր չունեի, հետո զանգահարեցին ու ասեցին, որ այս՝ Տիգրան Մեծի վրա գտնվող տարածքը ինձ են հանձնում», Հարութը մեծ սիրով ու հարգանքով է խոսում պարոն Վարդգեսի ու տիկին Ալիսի մասին, պատմում է նրանց բարեգործական աշխատանքների ու

մեծահոգության մասին: Զույգը Հարութին մեկ տարով անվճար տրամադրեց տարածքն այն պայմանով, որ վերանորոգման կամ այլ ծառայությունների համար իրենցից հավելյալ գումար չպահանջի: Մի շարք վերանորոգումներից հետո վերջապես բացվեց խանութ-սրճարանը, որ, իհարկե, ստացավ «Ջանո» անվանումը: «Մեկ տարի աշխատելուց հետո ամո Վարդգեսը որոշեց, որ մեկ տարի էլ կարող եմ անվճար աշխատեցնել սրճարանը», — պատմում է Հարութն ու հավելում՝ «Բոլորն ասում էին, որ գործս ձախողվելու է, որովհետև տեղը կենտրոնական չէ: Բայց ես գիտեի, տեղը հիասքանչ է՝ հեռավորությունը կենտրոնից մեկ ու կես կիլոմետր է, ավտոբուսի կանգառը կողքը, հարևանությունը հանգիստ»: Վարդգեսն այսօր արդեն չկա, իսկ Ալիսը շարունակում է այցելել Հարութին, Երևանում եղած ժամանակ: Երևանյան «Ջանոյում» ֆիրմային ուտեստները հավի մսով են: Հետաքրքիրն այն է, որ 1955 թվականին Հալեպում հավ ձեռք բերելու և խանութում վաճառելու առաջին պաշտոնական արտոնագիրը Հարութի հայրը՝ Հակոբը ձեռք բերեց: Արդեն վեց ամիս է Կոմիտասում գործում է «Ջանոյի» մասնաճյուղը, որտեղ տնօրենը Հարութի կինն է: Նրանց որդին՝ պապիկի անունը կրող Հակոբը, արդեն գալիս է հայրիկի մոտ ու օգնում նրան սրճարանում:

Լենա Գևորգյան Մարիամ Լորեցյան

24 25

Մարտ 2015

ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆ Բեմ

Առաջին կարգի և հայկական

Վերջին տարիներին ամենատարբեր ժանրի սփյուռքահայ երաժիշտները ավելի ու ավելի հաճախ են ելույթ ունենում Երևանում: Այս համերգներից շատերը հնարավոր են դարձել Deem Communications ընկերության ջանքերի շնորհիվ: Հիմնադիր Րաֆֆի Նիզիբլյանը պատմում է System of a Down-ի մի քանի չկայացած համերգների, Սերժ Թանգյանի առաջին ելույթի, բացօթյա համերգի ձայնի խնդիրների պատճառների, EMI-ի մասշտաբի լեյբլի հետ աշխատելու և սփյուռքահայ երգիծաբանի հումորը տեղացի հանդիսատեսին հասանելի դարձնելու մասին: Ճչացողները առանց Սիսթեմի

2007 թվականին Երևանում կազմակերպեցինք Screamers վավերագրական ֆիլմի ցուցադրությունը: Կառլա Կարապետյանի ժապավենը բավական աղմուկ էր հանել: Իսկապես լավ, ուժեղ գործ էր, բացի այդ մեծ ուշադրության կենտրոնում էր, քանի որ սաունդթրեքը System of a Down-ի երգերից էր կազմված, իսկ հերոսներից մեկը Սերժ Թանգյանի պապիկն էր: Դա, փաստորեն, մեր առաջին առնչությունն էր SOAD-ի հետ: Հիշում եմ, ամբողջ քաղաքը սպասում էր, որ նրանք էլ կգան Երևան ֆիլմը ներկայացնելու համար, բայց այդ ժամանակ չստացվեց: Այդուհանդերձ, ֆիլմի ցուցադրությունները շատ լավ անցան:

↓ Screamers-ի ռեժիսոր Կառլա Կարապետյանը՝ Սերժ Թանգյանի պաստառի կողքին

Deem Communications

Արդարացված ռիսկ

26 27

Մարտ 2015

Գի Մանուկյանի երկու համերգների կազմակերպումը մեր առաջին փորձն էր միջազգային խոշոր լեյբլի հետ՝ Գին այդ ժամանակ արդեն EMI-ի արտիստներից էր: Մի քիչ ռիսկային նախագիծ էր, իհարկե, որովհետև նրան այստեղ դեռ այդքան էլ լավ չգիտեին: Բայց գնացինք այդ ռիսկին, և ամեն ինչ լավ ավարտվեց: Ճիշտ է, դժվարություններ կային նաև

տեխնիկական ռայդերի հետ. Հայաստանում այդ տարիներին դեռ ամեն ինչ գտնելը բավական բարդ էր: Բարեբախտաբար, ինքն էլ, EMI-ն էլ մեզ ընդառաջեցին, որոշ կետեր հանվեցին, մյուսները փոխարինվեցին և արդյունքը վատ չստացվեց՝ երկու լեփլեցուն համերգ (1200 հոգանոց դահլիճում), լավ արձագանք, Գիի համար էլ՝ նոր լսարան:

← Սերժ Թանգյանն ու Րաֆֆի Նիզիբլյանը՝ Թումոյի բացման համերգից առաջ

Թամար Սարգսյան

Սերժի առաջին սոլո համերգից հետո նորից սկսեցին խոսել, որ վատ չէր լինի System-ը ամբողջ կազմով գար: Դրա փոխարեն Թանգյանի եվս մի համերգ կազմակերպեցինք, այս անգամ Թումոյի բացմանը Սփյուռքահայ հումոր

Եթե անծանոթ երաժշտին թեկուզ մեկ համերգով հանդիսատեսի հետ ծանոթացնելը այդքան էլ դժվար չէ, ապա բոլորովին այլ է վիճակը, երբ խոսքը երգիծաբանի մասին է, որի ամբողջ ելույթի իմաստը խոսքն է: Երբ կազմակերպում էինք Վահե Բերբերյանի առաջին ելույթը Երևանում, մտավախություն կար, որ այստեղ նրան չեն հասկանա՝ և՛ արևմտահայերենը կարող էր պատնեշ լինել, և՛ կոնտեքստը, քանի որ Վահեի համարներում կարևոր դեր է խաղում սփյուռքի առօրյան, Ամերիկան, Հայաստանը՝ Սփյուռքի աչքերով և այլն: Ու եթե լավ չես տիրապետում կոնտեքստին, կարող է բարդ լինել: Ամեն դեպքում, սպասվածից լավ ընդունվեց, ելույթը նաև երաժշտությամբ խառնեցինք: Այնքան, որ մի քանի տարի անց նորից եկավ: 2014 թվականի ելույթը, սակայն մի փոքր այլ երանգ ուներ. ներգաղթած սիրիահայերի տոկոսը բավական մեծ էր դահլիճում, որովհետև Բերբերյանը նրանց համար հարազատ արտիստ է: Մի փոքր պարադոքսալ պատկեր ստեղծվեց. սփյուռքահայ արտիստը գալիս է Երևան, բայց դահլիճի շուրջ յոթանասուն տոկոսը նույնպես սփյուռքահայ է: Իսկ այն երեսունն էլ այն մարդիկ էին, ովքեր շփվում են սփյուռքահայերի հետ, կամ նույնիսկ ապրել են դրսում:

Deem Communications

Սերժը առանց Սիսթեմի

↑ Սերժ Թանգյանը և հայ երաժիշտները՝ Թումոյի բացման բացօթյա համերգին

Բայց, իհարկե, շատ ավելի մեծ փորձություն էր Սերժ Թանգյանի առաջին համերգը Մարզահամերգային համալիրում: Նորից ռայդերի հետ փնտրտուքներ, դահլիճի հետ կապված հարցեր, գումարած դրան՝ Սերժը ցանկություն էր հայտնել, որ բեմի վրա իր հետ լինի հայ երաժիշտներից բաղկացած սիմֆոնիկ նվագախումբ: Ես մտավախություններ ունեի, բայց և՛ Սերժը գոհ մնաց, և՛ երաժիշտները, կարծես թե, երջանիկ էին այդ համագործակցությունից: Դե, բնականաբար, նաև հանդիսատեսը, որը նախատեսվածից շատ էր՝ տասնյակ մարդիկ սողոսկել էին առանց տոմսերի: Այն ժամանակ դեռ անփորձ էինք, չգիտեինք, որ Համալիրը բազմաթիվ դռներ ունի, որոնց մասին գիտեն բազմաթիվ աշխատողները, և չգիտենք մենք: Հետագա միջոցառումներին ար-

դեն գլխի ընկանք, որ կարևոր է վերահսկել բուն դահլիճի դռները, շենքում ինչքան մարդ ուզում է թող լցվի: Սերժի բուն ելույթից առաջ, ի դեպ, Համալիրի բեմից նվագեց Viza խումբը, որի կազմում էլ կան մի քանի սփյուռքահայ երաժիշտներ: Նրանց համար էլ սա առաջին այցելությունն էր Հայաստան, հետո դեռ առանձին մի քանի շատ հաջող համերգ տվեցին երևանյան ակումբներում: Սերժի առաջին սոլո համերգից հետո նորից սկսեցին խոսել, որ վատ չէր լինի System-ը ամբողջ կազմով գար: Դրա փոխարեն Թանգյանի ևս մի համերգ կազմակերպեցինք, այս անգամ Թումոյի բացմանը: Երբ քննարկում էինք Թումոյի ղեկավարության հետ, թե որ արտիստի ներկայությունը տպավորիչ կլինի բացման արարողության համար, միանգամից առաջարկեցին Սերժին, որի հետ արդեն լավ հարաբերություններ ունեինք: Նա համաձայնվեց: Որոշեցինք բացօթյա միջոցառում կազմակերպել: Ճիշտ է, այս անգամ մենք ավելի շատ մենեջմենթով էինք զբաղված, իսկ բուն միջոցառման կազմակերպման համար Թումոն դրսից մի մեծ թիմ էր հրավիրել: Որպեսզի պարզ լինի, թե ինչ դեմքեր էին, միայն ասեմ, որ իրենց համար նման մասշտաբի իվենթները, որ մեզ մոտ տարին մի անգամ են տեղի ունենում, սովորական ամենօրյա աշխատանքն են: Այնպես որ, երբ ասում են՝ «այ, էս հայերը նորից նորմալ ձեն չկարողացան դնեն», հայտարարում եմ՝ ամենալուրջ դրսի մասնագետներն էին զբաղվում դրանով: Պարզապես հաշվի չէին առել այն, որ Թումոն ձորի բերանին է, և ձայնը իրոք նորմալ չէր: Անցյալ տարի նորից փորձեցինք SOAD-ն ամբողջական կազմով բերել: Շատ լուրջ էինք տրամադրված, քանի որ նորից միացել էին ու շրջագայում էին աշխարհով՝ իսկական առիթ էր: Նախնական համաձայնությունն ունեինք, նույնիսկ օրն էինք նշանակել, բայց ամբողջ խնդիրը վայրն էր: Որոշել էինք համերգը կազմակերպել Հանրապետական մարզադաշտում՝ Սիսթեմի համար ավելի փոքր տեղը սխալ կլիներ: Բայց մեզ թույլ չտվեցին, ասացին, որ խոտը կվնասենք: Մինչ էս կողմ, մինչև էն կողմ՝ պահը կորցրեցինք, խմբի պլանները փոխվեցին, ու այդ պլանների մեջ Հայաստանը էլ չկար: Այս տարի, Ցեղասպանության 100-ամյակի շրջանակներում,

→ Ամերիկահայ երգիծաբան Վահե Բերբերյանը

Ասատուր Եսայանց

ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆ Բեմ

SOAD–ը վերջապես արդեն կգա Հայաստան (մենք չենք կազմակերպիչները), հուսամ՝ լավ կանցնի Հրապարակի բացօթյա համերգը:

→ Capital Cities-ի Սեբու Սիմոնյանի մի քանի երևանյան համերգներից մեկը

Ազգագրական ռոք

PAN Photo / Սեդրակ Մկրտչյան

Այլին Խաչատուրյանը բեյրութահայերից է, շատ հետաքրքիր ռոք երաժշտություն է պատրաստում՝ հայկական ազգային երգերի հիման վրա: Ինչպես ժամանակին Գի Մանուկյանը, Այլինն էլ այստեղ գալիս էր առանձնապես հայտնի չլինելով: Այնպես որ՝ ակումբային ձևաչափով կազմակերպեցինք համերգը՝ Bourbon Street-ում: Շատ, շատ լավ անցավ, այնքան, որ 2015-ին նոր ալբոմ է դուրս գալու, որի կապակցությամբ Այլինը միանշանակ նորից կգա Հայաստան: Այս անգամ ավելի վստահ, քանի որ անցյալ անգամվանից հետո արդեն իրեն սպասող լսարան ունի:

↓ Այլին Խաչատուրյան՝ Bourbon Street ակումբում, 2012 թվական

Վարդան Ղազարյան

Սեբուն ապացուցեց, որ մեծ տաղանդի երաժիշտ է՝ մի օր դիջեյություն արեց, մի օր, այսպես ասենք, լուրջ համերգ տվեց՝ ինքն իրեն դաշնամուրով նվագակցելով

28 29

Մարտ 2015

↑ Թանգյանի հետ Երևանում ելույթ ունեցավ նաև ինտերնացիոնալ կազմ ունեցող Viza ռոք խումբը

PAN Photo / Վարո Ռաֆայելյան

Բազմադեմ Սեբուն

2014-ին ամենահետաքրքիր մեր աստղը, իհարկե, Capital Cities-ի Սեբու Սիմոնյանն էր: Սեբուի համար այս այցը շատ կարևոր է, որովհետև նախորդ անգամ նա Հայաստան եկել էր 6-7 տարի առաջ, ավելի երիտասարդ տարիքում: Հիմա արդեն ընտանիքի հետ էր՝ կնոջ ու փոքր երեխայի, ու արդեն ոչ թե որպես տուրիստ, այլ հայտնի երաժիշտ: Չնայած հայտնին էլ հարաբերական է. այո, Capital Cities-ի Safe and Sound-ը արդեն համաշխարհային սուպերհիթ էր, բայց Երևանում շատերը երգը գիտեին, խմբին՝ ոչ, կամ խումբը գիտեին, բայց չէին էլ կասկածում, որ անդամներից մեկը հայ Սեբուն է: Իսկ եթե գիտեին էլ, ապա կարծում էին, որ միայն այդ ոճի մեջ՝ պարային, ուրախ փոփ, կարող է ելույթ ունենալ: Բայց մի քանի օրում Սեբուն բոլորին ապացուցեց, որ իսկապես շատ լայն հնարավորությունների ու մեծ տաղանդի երաժիշտ է՝ մի օր դիջեյություն արեց, մի օր, այսպես ասենք, լուրջ համերգ տվեց՝ գրեթե ողջ ընթացքում ինքը դաշնամուրով նվագակցելով: Ճիշտն ասած, համերգների շարքը ուզում էինք ավարտել մի մեծ բացօթյա միջոցառումով, բայց հենց այդ օրերին սահմանի անհանգիստ ժամանակն էր, երբ տղաներ էին զոհվում, մտածեցինք, որ ճիշտ չի լինի այդ ժամանակ քեֆ-ուրախություն անել:

Առաջին կարգի երաժշտություն

Մեզ համար կարևորը ոչ թե արտիստի պարզապես սփյուռքահայ լինելն է, այլ իսկապես առաջին կարգի, այսօր, հենց հիմա ակտուալ լինելը: Եվ ամենապարզ չափանիշը՝ երաժիշտը կամ խումբը պարզապես պետք է դուր գան նաև DEEM-ին, որ մենք հաճույքով կազմակերպենք ամեն ինչ: Աշխատում ենք ողջ թիմով ու համակողմանի՝ նախագծի ղեկավա-

րը, արտիստների հետ հարաբերությունների պատասխանատուն, PR-ի և գովազդի մասնագետները, միջոցառումների կազմակերպման խումբը, դիզայներները, պրակտիկանտները, վարորդը, տնտեսուհին, տնօրենը՝ բոլորը, ու մեծ ոգևորությամբ: Վերջին տարիներին իսկապես ավելի են աշխուժացել սփյուռքի ու Հայաստանի հարաբերություններն այս ոլորտում, բայց չեմ կարծում, որ այն ժամանակ չկային լավ արտիստներ դրսում, պարզապես երկիրը փակ էր, կամ փակ չէր, բայց միևնույն է՝ տեղեկություն առանձնապես չկար: Հիմա, ինֆորմացիոն դարում, սահման չկա, կարելի է ուսումնասիրել, գտնել, ծանոթանալ: Նույնն էլ արտիստների համար: Թեև պետք է խոստովանեմ, որ շատերը լավ չեն պատկերացնում, թե ինչ երկիր է Հայաստանը: Առաջին ռեակցիան՝ երևի աղքատ երկիր է, որտեղ շատ հնարավորություններ չկան: Այստեղ, գուցե, ինչ-որ դեր է խաղում նաև իմ սփյուռքահայ լինելը, կարող է դրա շնորհիվ ինձ ավելի են վստահում, երբ ասում եմ, որ սովորական երկիր է, որտեղ կարող ես նոր հանդիսատես ձեռք բերել: Ու մինչև հիմա չի եղել դեպք, որ մեր կազմակերպած համերգներից հետո մարդիկ դժգոհ գնան: Այնպես որ՝ պիտի շարունակենք, մեծ պլաններ կան: Մոտ ապագայում սպասում ենք Element Band-ին՝ հրաշալի խումբ է, որտեղ կատարում են հայկական երգեր շատ հետաքրքիր ակուստիկ հնչյունավորմամբ, անպայման պիտի փորձենք Zulal տրիոն բերենք՝ աղջիկները նոր ալբոմ են ձայնագրելու, իսկ այստեղ ուզում են երկար մնալ, որպեսզի նաև պտտվեն Հայաստանով, հին, քիչ հայտնի ազգային երգեր գտնեն, վերամշակեն: Մի խոսքով, երաժշտական բեմական կապերը Սփյուռքի ու Հայաստանի միջև դեռ շատ զարգանալու տեղ ունեն: DEEM-ն էլ միշտ պատրաստ օգնում է այդ գործին:

Արտավազդ Եղիազարյան

ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆ Նախագիծ

ՀԲԸՄ նոր կենտրոնատեղի Մարտի 28-ին Երևանում մեկնարկելու է Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միության (ՀԲԸՄ) 88-րդ ընդհանուր ժողովը: Հենց այդ ժամանակ էլ հանրությանն առաջին անգամ կներկայացվի Միության նոր կենտրոնատեղիի շենքը, որը հեղինակները բնութագրում են որպես անցյալի ու ապագայի ճարտարապետություն՝ մեկ վայրում:

Վ

երջին տարիներին Երևանում շինարարության ծավալների կտրուկ աճի հետ մեկտեղ չեն դադարում մայրաքաղաքի պատմաճարտարապետական տեսքի, քաղաքաշինական նորմերի ու ճաշակի, կառուցվող նորի հետ մեկտեղ հնի պահպանման անհրաժեշտության մասին խոսակցությունները: Մտահոգիչ է նաև կանաչ տարածքների վերացման ու շրջակա միջավայրի հանդեպ անխնա վերաբերմունքի հարցը: Եվ ահա, երբ 2011 թվականին Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միությունը (ՀԲԸՄ) որոշեց Երևանում կառուցել իր նոր կենտրոնատեղին, շեշտը դրվեց հենց այն փաստի վրա, որ նոր կառուցվող շենքը պետք է կտրուկ տարբերվի վերջին շրջանում կառուցվող մյուս շինություններից և իր հետ պետք է բերի նոր շունչ ու մշակույթ՝ դառնալով օրինակ այս բնագավառում:

↑ էրիվանի Քաղաքային դումայի շենքը

30 31

Մարտ 2015

Միությունը որոշեց, որ շենքը լինելու է նոր ու արդիական, համապատասխանելու է միջազգային բոլոր նորմերին և օգտագործելու է նորագույն շինարարական տեխնոլոգիաներ, ինչպես նաև դառնալու է վառ օրինակ, թե ինչպես կարելի է համատեղել արդիականը պատմականի հետ: Այս նպատակին հասնելու համար ՀԲԸ Միությունը որոշեց անդրադառնալ Երևանի հնագույն պատմամշակութային կառույցներից մեկին, որը ժամանակին ապամոնտաժվել էր կառավարության որոշմամբ: Նոր շենքի արտաքին տեսքի համար օգտագործվում են 1906 թվականի Տաճարային հրապարակում (այժմ՝ Շահումյան) կառուցված և հետագայում ապամոնտաժված Էրիվանի Քաղաքային դումայի շենքի քարերը: Այն քանդվել է 2000 թվականին, սակայն շենքի քարերը համարակալվել և պահպանվել էին հարմար առիթով օգտագործվելու ակնկալիքով: Այսօր Մելիք-Ադամյան 2/2 հասցեում ընթանում են Միության Երևանի նոր կենտրոնատեղիի շինարարական աշխատանքները: 5 հարկանի շինությունը, 6800 քմ ընդհանուր մակերեսով, կառուցվում է 1300 քմ հողատարածքի վրա՝ հայկական ճարտարապետության ժամանակակից մեթոդներով ու արևմտյան շինարարական տեխնոլոգիաներով՝ ներառյալ հակավիբրացիոն շերտի տեղադրումը շենքի հիմքում՝ մետրոյի ձայնն ու ցնցումները մեկուսացնելու նպատակով: Ջերմամեկուսիչ արտաքինը և արդյունավետ էներգախնայող համակարգը կօգնեն ստեղծել միջավայրակայուն շինություն: Իսկ բակային հատվածում տեղադրված արևային մարտկոցները ոչ միայն արդիական տեսք են հաղորդում շենքին, այլև շենքը դասում են եվրոպական չափանիշներով առաջատար տեղ գրավող ինքնաբավ կառույցների շարքին: Ապակեպատ արտաքինը հնարավորություն է տալիս արևի լույսի առավելագույն ներթափանցում շենքի ներքին տարածք: Կենտրոնի ներքին լուծումներից առանձնանում է հսկայական կիսաթափանցիկ պատը, որի վրա պատկերված կլինի ՀԲԸՄ-ի ավելի քան մեկդարյա պատմությունը: Շենքի ներսույթը հիմնականում արված է արդի մինիմալիստական ոճով, որտեղ հիմնական առանցքը մարդն է ու նրա հարմարավետ ու ազատ գործելու իրավունքը: Ինժեներական 3 համակարգերը ղեկավարվում են կառավարման համակարգով, որը հնարավորություն է տալիս իրականացնել արդյունավետ շահագործում և ապահովել հարմարավետ միջավայր:

→ Քաղաքային դումայի շենքի քարերը կօգտագործվեն նաև կենտրոնատեղիի ներսույթի ձևավորման մեջ

Ներսում ՀԲԸՄ-ն ներկայացնում է ապագայի իր տեսլականը, որն արտահայտվում է ինչպես շենքի արտաքին, այնպես էլ ներքին տարածքներում և ինժեներական լուծումներում: Նոր կենտրոնում կգործի ՀԲԸՄ Հայաստանի գրասենյակը և այն հնարավորություն կտա ընդլայնել Միության Հայաստանում իրականացվող կրթական, մշակութային և երիտասարդական ծրագրերը՝ դառնալով մշակութային միջոցառումների կենտրոն: Ծրագրեր են մշակվում այս շենքում կենտրոնացնելու նաև ՀԲԸՄ-ի հարուստ պատմության ողջ արխիվն ու գրականությունը: Հագեցած ժամանակակից սարքավորումներով, գրասենյակային բոլոր հարմարություններով, դահլիճներով, ցուցասրահներով, ճաշարանով և երկհարկանի ստորգետնյա ավտոկանգառով՝ այս շինությունը հավակնում է դառնալ Հայաստանի առաջնակարգ գրասենյակային շինություններից մեկը:

ՀԲԸՄ նոր շենքի գլխավոր հայեցակարգային ճարտարապետն է ՀԲԸՄ Կենտրոնական վարչական ժողովի անդամ Արիս Ադամյանը, արտաքին ճարտարապետական համահեղինակը՝ «Նարեկ Սարգսյան» ճարտարապետական արվեստանոցը, ներքին ճարտարապետական համահեղինակը՝ «Ստորակետ» ճարտարապետական արվեստանոցը, շինարարը՝ «Հորիզոն-95» ընկերությունը: Շինարարական աշխատանքները համակարգում է ՀԲԸՄ շինարարական ծրագրերի ղեկավար Մերուժան Մինասյանը: Կենտրոնատեղին կառուցվում է ՀԲԸՄ Հոգաբարձուների խորհրդի անդամ Նազար Նազարյանի և նրա տիկնոջ՝ Արտեմիս Նազարյանի առատաձեռն նվիրատվությամբ: Շինարարական աշխատանքները ղեկավարում է ՀԲԸՄ Կենտրոնական վարչական ժողովի անդամ, ՀԲԸՄ Հայաստանի և Մերձավոր Արևելքի պատասխանատու Վազգեն Յակուբյանը:

Մերուժան Մինասյան, Վարդան Ծուլիկյան

ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆ Պատմություն

Վերադարձ դեպի սիմվոլիկ հայրենիք Սփյուռքահայերի հայրենադարձությունը հայ ժողովրդի պատմության մեջ եզակի, իսկ համաշխարհային պատմության հազվադեպ իրադարձություններից էր, որի հետ երևի միակ հնարավոր համեմատությունը հրեաների ներգաղթն էր Իսրայել: Հայրենադարձությունը փոխեց ինչպես հազարավոր սփյուռքահայերի կյանքը, այնպես էլ Երևանի դեմքը. Խորհրդային Հայաստանի մայրաքաղաքը ստացավ մշակութային ներարկումներ աշխարհի տարբեր ծայրերից եկած ու իրենց հետ զանազան ավանդույթներ, գիտելիքներ ու սովորություններ բերած հայերի շնորհիվ: Սակայն գործընթացը հեշտ չէր, հատկապես եկողների համար:

32 33

Մարտ 2015

↓ Թագվորյանների ընտանիքը Բուլղարիայից, Երևան, 1948թ.

Սփյուռքահայեցի անեկդոտներ Ներգաղթի տարբեր դրվագների, Հայաստանում նրանց ընդունելության, «տեղացիների» ու խորհրդահայ իրականության հետ տհաճ, երբեմն զվարճալի ավարտով հանդիպումների մասին ներգաղթյալները պահպանել են բազմաթիվ հուշեր և նույնիսկ անեկդոտների մի ամբողջ ենթաժանր:

Չնայած «հայրենադարձություն» եզրի օգտագործմանը, շատ վերապահություններ կային, թե իրականում որն էր այդ ներգաղթյալների իրական հայրենիքը Սիմվոլիկ հայրենիք

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից շատ չանցած՝ 1946-ին, սկսվեց հայ ժողովրդի պատմության ամենամեծ հայրենադարձության ալիքը: Երկու տարվա ընթացքում այն Խորհրդային Հայաստան բերեց շուրջ 100 000 սփյուռքահայի՝ Մերձավոր Արևելքից, Բալկաններից, Ֆրանսիայից, ԱՄՆ-ից և այլ երկրներից: Հազարավոր ոգևորված սփյուռքահայերի ներգաղթին նպաստում էր ոչ միայն Երկրորդ աշխարհամարտում Խորհրդային Միության հաղթանակի շնորհիվ այդ երկրի հեղինակության աննախադեպ աճը, որը մոռացնել էր տալիս նրանում տիրող ամբողջատիրական համակարգը, այլև Արևմտյան Հայասատանի կամ գոնե Կարսի մարզի վերահաս միացումը Խորհրդային Հայաստանին: Այն ավարտվեց նույնքան անսպասելի, որքան սկսվել էր: Ըստ անեկդոտիկ տվյալների, որոնց իսկությունը չենք կարող պնդել, 1948-ին Ստալինը «խորհուրդ տվեց» Մալենկովին մտածել, չկա՞ն արդյոք հայրենադարձ հայերի շարքերում դիվերսանտներ: Հաջորդ իսկ օրը Մալենկովը զեկուցեց Ստալինին, թե, իբր, հայրենադարձ հայերը, Բաթումում իջնելով «Պոբեդա» շոգենավից, ռումբ են տեղադրել նավի վրա:

Այդ պատրվակով հայերի հայրենադարձությունը դադարեցվեց և վերսկսվեց միայն Ստալինի մահից հետո: Իրականում, ո՛չ Սփյուռքում և ո՛չ էլ Խորհրդային Հայաստանում հայության այս երկու հատվածները, կտրված լինելով իրարից, բաժանված երկաթե վարագույրով, չէին ճանաչում իրար և գրեթե անիրազեկ էին դրսում ու ներսում տեղի ունեցող փոփոխություններին, հետևաբար և պատրաստ չէին այս հանդիպմանը: Չնայած «հայրենադարձություն» եզրի օգտագործմանը, շատ վերապահություններ կային, թե իրականում որն էր այդ ներգաղթյալների իրական հայրենիքը: Շատերը ծնվել էին Արևմտյան Հայաստանում, Կիլիկիայում կամ Օսմանյան կայսրության այլ հայաշատ վայրերում, Իրանում, ոմանք էլ՝ իրենց ծնողներին ընդունած վայրերում, յուրացնելով տեղի վարք ու բարքի տարրեր, բոլորովին խորթ Խորհրդային Հայաստանին: Այսպիսով, Խորհրդային Հայաստանը նրանցից շատերի համար սիմվոլիկ հայրենիք էր, վայր, ուր մեկնելու խանդավառությունը չէր զուգակցվում տեղի իրականության գիտակցմամբ: Շատերի համար Խորհրդային Հայաս-

տանի կենցաղում, առօրյա մշակույթում առկա կովկասյան, ռուսական, մահմեդական տարրերի առկայությունը երկար ժամանակ մնում էր անմարսելի, մղելով նրանց կուտակվել հայրենադարձների «գետտոներում», ուր հաճախ կային ներքին համախմբումներ՝ ըստ իրենց նախկին բնակության վայրի: Այսպես, օրինակ՝ «հունաստանցիները», «ֆրանսիացիները», «բուլղարացիները», որոնք բացառապես քաղաքային բնակիչներ էին եղել սփյուռքում և զգալի մասով ինտեգրվել էին իրենց ընդունող երկրի հասարակությանը, առավել «վերևից» էին նայում Մերձավոր Արևելքի, մասնավորապես Սիրիայի և Իրաքի գյուղերից կամ գավառական քաղաքներից եկածներին, ինչպես կնայեին միջին եվրոպացիները մերձավորարևելցիներին: Հայրենադարձներից մոտ 7 հազարը Ֆրանսիայից էին: Զարմանալի չէ, որ նրանք կազմել էին յուրօրինակ «ընտրախավ» վերադարձածների շարքում: Հետագայում նրանք եղան առաջիններից, ովքեր հիասթափվելով խորհրդային իրականությունից, խնդրեցին իրենց երբեմնի երկրի՝ Ֆրանսիայի աջակցությունը այնտեղ վերադառնալու համար:

ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆ Պատմություն

Սովետախաբություն

Խորհրդային Հայաստանի իրականության հետ առաջին իսկ հանդիպումը շատերի վրա էր թողնում սառը ցնցուղի տպավորություն: Հացի հերթերը, աղքատությունը, մարդկանց թշվառ հագուկապը, քրեական միջավայրը, անհանդուրժողականությունն ու գավառականությունը՝ համեմված խորհրդային քարոզչության տարրերով, ծանր տպավորություն էին թողնում շատերի վրա: Հայրենիքի հետ առաջին հանդիպումը շատ հայրենադարձների մոտ է տպավորվել ու ֆիքսվել՝ խանդավառության ու արագ հիասթափության խառնուրդի տեսքով: Ամենից լավ դա կարելի է տեսնել դարաշրջանի տարածված մի կատակի մեջ: Ըստ սյուժեի՝ հայրենադարձը նոր է գալիս Հայաստան, իջնում է գնացքից՝ ճամպրուկներով, հուզված մի կողմ է դնում բեռը, կռանում, համբուրում է հողը: Գլուխը դնում է հողին, մնում առժամանակ: Ապա վեր է կենում, փորձում է ճամպրուկները վերցնել ու հայտնաբերում է, որ արդեն տարել են: Հայրենադարձներից շատերը հիասթափվում էին իրենց նկատմամբ կասկածոտ, հաճախ խտրական վերաբերմունքից: Նրանցից ոմանք, մանավանդ ավագ սերնդի պատկանող Մերձավոր Արևելքի գյուղական շրջաններից եկող-

ները, կարող էին ընդհանրապես հայերեն չխոսել, էլ չենք ասում ռուսերենի մասին, որը բոլորի համար անծանոթ լեզու էր: Ճիշտ է, նրանց համար խորհրդային իշխանությունները կազմակերպել էին լեզուների (արևելահայերեն և ռուսերեն) և կուսակցական դասընթացներ, սակայն դրանք, մասնավորապես գաղափարախոսական ուղղվածություն ունեցողները, նկատի ունենալով նաև դրանց խրթին լեզուն, հիմնականում անօգուտ եղան: Ներգաղթյալների ճնշող մեծամասնության համար փակ էին կուսակցության դռները (բացառությամբ, իհարկե, սփյուռքում կոմունիստական կուսակցության անդամների), նրանց համար անգամ զինվորական ծառայությունը պարտադիր չէր, քանի որ համարվում էին «կասկածելի տարր»: Ներգաղթածին չէին վստահում բարձր պաշտոն, ղեկավար դիրք, պատասխանատու աշխատանք: Անգամ ներգաղթած կոմունիստներից մեկը ասում էր. «Մեր գիտցած կոմունիստը բոլորովին տարբեր է, ասոնց ըսած-ըրածը իրարու հետ չէ բռներ»: Խորհրդային իրականությունը ցայտուն է արտահայտում մեկ այլ անեկդոտ. հայրենադարձը Հայաստան գալուց մի քանի ամիս անց նամակ է գրում մոտ ընկերոջը, նկարագրելով իրավիճակը և տեղյակ լինելով

Հայրենիքի հետ առաջին հանդիպումը շատ հայրենադարձների մոտ է տպավորվել՝ խանդավառության ու արագ հիասթափության խառնուրդի տեսքով → Հայրենադարձ ուսանողուհին, Երևան, 1950թ.

գրաքննությունից, փորձում է շրջանցել այն: «Հայաստան ամեն ինչ ալ կա, խանութները լեցուն ապրանք կա, մենք բոլորս հոս շատ աղեկ կ’ապրինք, ամեն օր սև ձկնկիթ կ’ուտենք, շատ դրամ կ’աշխատինք», ու նման բաներ է գրում հայրենադարձը, իսկ վերջում ավելացնում է՝ «ես ասանկ կը գրեմ, դուն անանկ հասկցիր»: Մի քանի օր անց հայրենադարձին կանչում են անվտանգության մարմինները և բացատրություն պահանջում վերջում գրածի համար: «Է, ի՞նչ կ’ուզեք: Ասքան ձեզի համար գրած եմ, մեկ տող ալ ինծի համար չե՞մ կրնար գրել», — զարմանում է հայրենադարձը:

Օտար անունները

Հայրենադարձին հարցնում են՝ «հոնի օղի սիրու՞մ ես»: Նա պատասխանում է՝ «հոնին ամեն ինչը կը սիրեմ կոր»:

34 35

Մարտ 2015

Բարդությունները սկսվում էին առաջին իսկ օրից: Ընդ որում, ադապտացումը դժվար էր ոչ միայն մեծահասակների, այլև երեխաների համար, որոնք իրենց երկրներում հիմնականում զերծ են եղել գաղափարախոսական «մշակումներից»: Սփյուռքում ծնված և այնտեղ մասամբ կրթություն ստացած ծանոթներիցս մեկը պատմում էր երևանյան դպրոցում իր առաջին դասի մասին: Թելադրություն էր, որում, իհարկե, կար նաև «ժողովուրդների հայր» Ստալինի անունը: Աշակերտը, բնականաբար գրում է դասական ուղղագրությամբ, ինչպես սովորել է իր հայալեզու դպրոցում, որի համաձայն Ստալին անունը գրվում է Սթալին: Հայոց լեզվի դասատուն, դիտմամբ թե պատահմամբ, զանց առնելով, որ աշակերտը բնականաբար անծանոթ է խորհրդային հայերենի ուղղագրությանը, «մեկ» է նշանակում հիմնավորելով՝ դու մեծն

Հայրենադարձը պատահաբար գիշերով ընկնում է փոսը, կոտրում ձեռքը: Նրան հիվանդանոց այցելության է գալիս մեկ այլ հայրենադարձ: Առաջինը բողոքում է՝ «կարգին երկիրներու մեջ փոս փորեն նե, վրան կարմիր դրոշակ մը կը տնկեն, որ մարդիկ տեսնան, մեջը չ’իյնան (չընկնեն — խմբ.), ոտ-գլուխը չկոտրեն»: Մյուսն ի պատասխան ասում է՝ «Է, ախպար, հոս եկած ատենը, սահմանին վրա մեծ կարմիր դրոշակ մը կար, չի տեսա՞ր»:

← Առաջին հայրենադարձներին դիմավորում են Երևանի երկաթուղային կայարանում, 1948թ.

առաջնորդ Ստալինի անունն անգամ չգիտես ճիշտ գրել, ինչին ի պատասխան տղան տալիս է անկեղծ, բայց «քաղաքականապես վտանգավոր» պատասխան՝ «մեզ սովորեցրել են օտար անունները թ-ով, փ-ով և ք-ով գրել»:

Կապիտալիզմը՝ առանձին վերցրած մեկ խորհրդային օջախեն ներս

Ներգաղթած արհեստավորները, հատկապես դերձակներն ու կոշկակարները, տներում գաղտնի մասնավոր պատվերներ էին ընդունում՝ շատ թե քիչ տանելի գոյություն ապահովելու նպատակով, միշտ թաքցնելով իրենց գործունեությունը այնժամանակյա «հարկայինից»՝ շրջխորհուրդների ֆինբաժիններից: Այդպիսի գործունեություն ծավալում էր, օրինակ, մեր բարեկամներից մեկը՝ վարպես Հակոբը, որը կոշկակար էր բուլղարական Պլովդիվից: 1946-ին տեղափոխվելով Հայաստան, նա շուտ կռահեց, որ իրավիճակը Խորհրդային Միությունում իր պատկերացրածից շատ տարբեր է: Հետագայում նա տարակուսանքով պատմում էր, թե ինչպես դեռ նրանց տեղափոխող նավի վրա խորհրդային ներկայացուցիչները հորդորում էին իրենց ունեցած հացը ծովը նետել, քանի որ իրենց «առատ հաց էին տալու»: Շատերն այդպես էլ վարվել էին, բայց ոչ Հակոբը: Հայաստանում նրան բնակության վայր են ընտրում Ախուրյան ավանը («Այդ ախո՜ռը», ինչպես նա էր ասում), բայց Հակոբը սեփական նախաձեռնությամբ և սեփական գումարով տեղափոխվեց Երևան: Այնտեղ էլ քիչ անց նորից սկսեց կիսագաղտնի

↑ Եգիպտահայ հայրենադարձների ժամանումը Բաթում, 1964թ.

↑ Հայրենադարձ Հրանտ Հովսեփյանը՝ ընտանիքի հետ, Իջևան, 1963թ.

ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆ Պատմություն զբաղվել իր արհեստով: Գրանցվելով կոշիկի ֆաբրիկայում իբրև բանվոր և իր կարածը ֆաբրիկային ըստ էության ձրի տալով՝ վարպետը կարողանում է որոշ չափով ապահովել իր փոքր «բիզնեսը»: Հատկանշական է, որ նրա հաճախորդներն էին բարձր կուսակցական պաշտոնյաները, մինիստրներ և այլ պետական պաշտոնյաներ, իսկ «թաղայինը» իր կամ իր ընտանիքի անդամներից մեկի համար կոշիկ կարելու «պատվերով» հաճախ էր այցելու «բուլղարացի» վարպետ Հակոբի տուն:

Լացին պարտեզ

Հայրենադարձների՝ խորհրդային իրականությանը ինտեգրվելու առաջին վայրերից էին Երևանում գործող սև շուկաները, ուր նրանք վաճառում էին իրենց հետ բերած իրերից (հագուստ, կոշիկ և այլն)՝ ընտանիքի սնունդը հոգալու համար: Դրանք նաև հանդիպման վայր էին, որտեղ հայրենադարձները կարող էին տեսակցել, նորություններ ու լուրեր փոխա-

նակել և իրենց ցավերից խոսել: Նմանօրինակ մի վայր էր նաև Երևանում Ներգաղթ կոմիտեի շենքի դիմացի այգին (ներկայումս Շահումյանի արձանի հարևանությամբ), որը հայրենդարձներն անվանում էին ոչ այլ ինչ, քան «լացին պարտեզ»:

Բռնաճնշումներ

Երկրորդ աշխարհամարտի ավարտից քիչ անց աշխարհը երկաթե վարագույրով կրկին բաժանվեց հակամարտ մասերի, որը գնալով ամրանում էր և շուտով սփյուռքահայերի ներհոսքը դադարեց, իսկ ԽՍՀՄ-ում ծայր առան նոր բռնաճնշումներ: Հայաստանում 1949-ի հունիսյան մեկ գիշերվա ընթացքում ավելի քան 13 000 հոգի՝ հիմնականում հայրենադարձներ, ձերբակալվեցին և աքսորվեցին Սիբիր ու այլ հեռավոր, ոչ շատ հաճելի վայրեր: Բռնաճնշումների մասնավոր թիրախը ներգաղթյալներն էին, ինչը հիմնավորելու համար լուրեր էին տարածվում, թեր-

Սփյուռքահային անընդհատ նեղում են հարցերով թե «այնտեղ» ինչ կար: — Ձի կա՞ր ձեզ մոտ: — Այո, կար: — Կով կա՞ր: — Է, այո: — Ոչխար կա՞ր: — Այո: — Իսկ էշ, էշ կա՞ր: Մի քիչ մտածելով հայրենադարձն ասում է.

— Չէ, ամենը հոս եկան:

→ Երևանյան հանրախանութի աշխատակից, հայրենադարձ Խոսրով Շմավոնյանը, 1950թ.

↑ Նշան և Սերաֆիմա Հովհաննիսյանները Կիպրոսից, Կիրովական 1963թ.

36 37

Մարտ 2015

→ Հայրենադարձ Երվանդ Փոստանջյանի տունը Երևանում, 1950թ.

թերում նյութեր էին տպագրվում «ախպարների կազմակերպած սաբոտաժների», Երևանի խմելու ջրի թունավորման և այլ «չարագործությունների» մասին: Նրանց ազատում էին աշխատանքից առանց որևէ հիմնավորման կամ ազատելու սպառնալիքի տակ ստիպում վկայություն տալ այս կամ այն ներգաղթածի հակասովետական գործունեության մասին: Նրանք մեղադրվում էին արտասահմանի ազգականների հետ ունեցած կապերում, ինչը որակավորվում էր լրտեսական գործունեություն: Այս ամենը աստիճանաբար ձևավորեց երկրից հեռանալու տրամադրություններ, և շշուկով արտասանվում էր՝ «երթալը կփրկե»: Հայրենադարձ ականատեսներից մեկի վկայությամբ՝ գիշերվա ուշ ժամին իրենց տան դուռը թակում են ինչ-որ անծանոթներ, որոնք եկել են սև ավտոմեքենայով, ամենայն հավանականությամբ՝ խորհրդային անվտանգության ծառայությունից: Խեղճ բնակիչները լեղաճաք բացում են դուռը՝ ակնկալելով, որ շուտով կհանգրվանեն

Լեոնիդ Բրեժնևը հանկարծակի իրեն շատ վատ է զգում, պետք է լինում անահապաղ վիրահատական միջամտություն: Արյան դոնորի անհրաժեշտություն է առաջանում, Բրեժնևի թիկնապահները մի կերպ ճարում են մի հայրենադարձի, ում արյունը համապատասխանում է երկրի ղեկավարի արյանը: Վիրահատությունը ավարտվել է, հիվանդանոցում են պոլիտբյուրոն, սպասում են, երբ նա ուշքի կգա: Վերջապես Բրեժնևը աչքերը բացում է, պոլիտբյուրոյի անդամները իրար են անցնում, հետաքրքրվում են, թե ինչպես է իրեն զգում շեֆը: Սա պատասխանում է՝ «աղեկ եմ, բայց պիտի երթամ»:

← Տրոլեյբուսի վարորդ, բեյրութցի հայրենադարձ Հովհաննես Զուլֆարյանը, Երևան, 1950թ.

ինչ-որ Սիբիրյան աքսորավայրում: Իրականում նրանք հասցեն էին շփոթել: Գնում են: Բայց պարզ է, որ այդ ճակատագրին է արժանացել մեկ այլ ներգաղթյալ ընտանիք: Մեկ այլ դեպքում՝ սփյուռքահայ ուսուցչին աքսորել են նրա համար, որ նա, նկատելով աղբի մեջ ուտելիք փնտրող կիսասոված մանուկների, գլուխն օրորել է ու ասել՝ «մի՞թե այս սերունդն է մեր ապագան»: Նման իրադարձությունները ծնունդ են տալիս նաև դառը հումորի: Այսպես, մի անեկդոտում Ամերիկա մեկնող մի հայրենադարձի հարցնում են, թե ինչու է գնում, արդյոք այնտեղ բարեկամ-ազգակա՞ն ունի, վերջինս պատասխանում է՝ «49-ին Սիբիրիա ղրկեցիր նե, հոն ազգական-բարեկա՞մ ունեի»:

Ա-լա ֆրանկի

Սփյուռքում մեծացած, ինչ-որ դիրքի հասած մարդիկ, բնականաբար, բավարարված չէին տեղի իրականությամբ, ուր երբեմն փողոցի «խուլիգանները» կարող էին հասարակական տրանսպորտում վնասել մեկի արտասահմանյան շքեղ կոստյումը՝ ավելի շուտ նախան-

1949-ի հունիսյան մեկ գիշերվա ընթացքում ավելի քան 13 հազար հոգի՝ հիմնականում հայրենադարձներ, ձերբակալվեցին եվ աքսորվեցին Սիբիր ձից, քան որևէ շահադիտությամբ: Նման դժգոհներից էր հորս ընկերը՝ ֆրանսահայ Ժոզեֆը՝ հայտնի սրախոս և բազմաթիվ իրապատում զվարճալի իրադարձությունների ընտրանիով, ով 1960-ականներին վերադարձավ Ֆրանսիա: Հիշում եմ՝ Ֆրանսիայում ծնված և հասունության հասած Ժոզեֆի տանը ֆրանսիական կենցաղ էր տիրում՝ կեսօրին, երեկոյան նույն ժամին, զանգով բոլորը հավաքվում էին առաջին հարկում գտնվող ճաշասենյակում: Մի անգամ տուն են կանչում փայտահատների՝ իրենց ձմեռվա փայտը կոտրելու: Ժոզեֆի մայրը առաջարկում է բանվորներին փոքրինչ հանգստանալ ու սուրճ է պատրաստում: Բանվորներից մեկը, բոլորովին անտեղյակ սուրճի ինչ լինելուց, արագ վերցնում է տաք հեղուկով գավաթն ու «կենացդ մայրիկ ջան» ասելով, փորձում է խմել դրա պարունակությունը մեկ ումպով: Թե ինչ է դրան հետևում՝ կարելի է պատկերացնել: Մեկ այլ դրվագում, նույն Ժոզեֆը, հավանաբար 50-ականներին, երբ ձիթապտուղ կարելի էր գտնել Երևանի խանութներում, իսկ գնորդների թիվը ամենայն հավանականությամբ շատ քիչ էր, նման մի «օյին» է խաղում ձիթապտղից անտեղյակ տեղացու գլխին: Երբ խանութում վերջինը հետաքրքրվում է, թե ինչ է դա և ինչպես են այն ուտում, Ժոզեֆը նրան է առաջարկում իր ուտելիքի «բաղադրատոմսը»՝ խաշած, ապա տապակած և սոխառածով ու համեմունքներով: Միամիտ քաղաքացին ի վերջո գնում է ձիթապտուղը իբրև ուտելիք:

Վարագույրից այն կողմ

Այդուհանդերձ, հայրենադարձության արդյունքում Հայաստանը ձեռք բերեց բարձր որակավորում ունեցող հմուտ մասնագետներ բազմաթիվ ոլորտներում: Առողջապահության բնագավառը ձեռք բերեց նեղ մասնագիտաց-

ման բժիշկներ, օտար լեզուների մասնագետներ, որոնց կարիքը կար դպրոցներում և բուհերում: Հայաստան ներգաղթած մշակույթի գործիչների շնորհիվ նկատելիորեն աշխուժացավ հանրապետության մշակութային կյանքը: Արման Մանարյանի «Տժվժիկ» ֆիլմը կարելի է համարել «ախպարական»՝ նախ քանի որ ողջ ֆիլմը արևմտահայերեն է և նրանում համարյա բացառապես հայրենադարձներ են: Հիշում եմ՝ փոքր ժամանակ, թե ինչպես տարիքով հայրենադարձները դիտում էին այդ ֆիլմը և նրա ինչոր աննշան էպիզոդում տեսնելով որևէ ծանոթի, թողած ֆիլմը, քննարկում այդ ծանոթի կյանքը: Հայրենադարձների գալը Հայաստան առիթ եղավ տեղի բնակչության համար մի փոքր բարձրացնել երկաթե վարագույրը, ծանոթանալով իրականությանը նրանից այն կողմ: Այդ առումով, կարելի է ասել, որ խորհրդային իշխանությունների վախը՝ հայրենադարձների «գաղափարախոսական անհուսության» առումով, որոշակիորեն արդարացված էր:

Բոլոր հայերի մայրաքաղաք

Հայրենադարձությունը, իր բոլոր հիասթափություններով և անհանդուրժողականության պոռթկումներով հանդերձ, դրական մեծ լիցք հաղորդեց հետպատերազմյան խորհրդային հայ հասարակությանը: Նախկին սփյուռքահայերը, սկզբնական դժվարություններից ու հետդարձի որոշ գործընթացներից հետո, ինտեգրվեցին խորհրդային հայ հասարակությանը: Նրանց որոշ ներկայացուցիչները ամուր տեղեր գրավեցին հայաստանյան ընտրախավում: 1960-ականների երևանյան քաղաքային մշակույթի բուռն զարգացումն ու վերելքը շատ բանով են կապված հայրենադարձների ներկայության հետ: Երևանը, որը հռչակված էր «բոլոր հայերի մայրաքաղաք», վերջապես սկսեց համապատասխանել այդ տիտղոսին:

Տիգրան Զաքարյան

ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆ Այնտեղ

Բա մերը չլինե՞ր Սփյուռքը միշտ շատ ակտիվ է եղել Հայաստանի, մասնավորապես Երևանի կյանքում, այդուհանդերձ, տասնամյակների և դարերի ընթացքում հայերը ինչեր ասես, որ չեն ստեղծել այն քաղաքներում, ուր հանգրվանել են տարբեր պատճառներով հայրենիքը լքելուց հետո: Մենք փորձել ենք պատկերացնել, թե սփյուռքահայերի՝ Հայաստանից դուրս ստեղծված որ օբյեկտները լավ կնայվեին Երևանում:

Gagosian Gallery Ինչ է իրենից ներկայացնում 20-րդ դարի երկրորդ կեսի ամենաազդեցիկ արտ-դիլերներից մեկի՝ հայազգի Լարի Գագոսյանի անվան ցուցասրահներից առաջինը բացվել է 1979 թվականին Լոս Անջելեսում: Հետո բրենդը գրավեց Նյու Յորքը, որտեղ կա երեք Gagosian Gallery, այնուհետև ցուցասրահներ բացվեցին Լոնդոնում, Հռոմում, Աթենքում, Փարիզում, Ժնևում և Հոնկոնգում: Գագոսյանի հեղինակները ժամանակակից արվեստի կարևորագույն դեմքերն են, որոնցից շատերի հաջողությունը կապված է նաև իր գործունեության հետ: Հատուկ տեղ է հատկացված նաև աբստրակտ էքսպրեսիոնիզմին և փոփ-արտին (ցուցասրահներում կարելի է հանդիպել օրինակ՝ Էնդի Ուորհոլի և Ջեքսոն Փոլլոքի գործերը): Ինչով լավ կլիներ Երևանին Նրանով, որ ժամանակակից արվեստի թանգարանը լավ է, իսկ երկուսը՝ շատ ավելի լավ: Բացի դրանից, Gagosian-ը աշխարհահռչակ բրենդ է ինքնին, և դրա առկայությունը Երևանում քաղաքին միայն ավելի ճանաչում կբերեր: Ցավոք, արվեստը նաև բիզնես է, իսկ Հայաստանում ժամանակակից արվեստով հետաքրքրվող հնարավոր գնորդները շատ չեն: Բայց մենք, միևնույն է, ունենք Գաֆէսճեանի հավաքածուն:

38 39

Մարտ 2015

Գալուստ Գյուլբենկյանի թանգարան, Լիսաբոն Ինչ է իրենից ներկայացնում Եվրոպայի կարևորագույն արվեստի գործերի թանգարաններից մեկը բացվել է 1969 թվականին և ամբողջությամբ բաղկացած է հայազգի գործարար և բարերար Գալուստ Գյուլբենկյանի անձնական հավաքածուից: 6000 նմուշներից այցելուներին ցուցադրվում է մոտ հազարը: Քանի որ Գյուլբենկյանը հավաքում էր արվեստի գործերը «Միայն լավագույնը» սկզբունքով, թանգարանում այսօր կարելի է տեսնել Ռուբենս, Ռեմբրանդտ, Ռենուար, Դեգա, Վան Դայկ, Մանե, Թըրներ և այլ մեծ անուններ: Գործերից 51 հատը նա ձեռք էր բերել 1920-30-ականներին ռուսական Էրմիտաժի մեծ վաճառքից. հայ գործարարն առաջինն էր հերթում, քանի որ դրանից առաջ օգնել էր բոլշևիկյան կառավարությանը Արևմուտքում ձեռնտու պայմաններով վաճառել ադրբեջանական նավթը: Հատուկ տեղ է հավաքածուում հատկացված նաև հայկական արվեստին: Հավաքածուն թանգարանի վերածվեց, սակայն, միայն միլիարդատիրոջ մահից հետո՝ մի քանի տարի պահանջվեց հսկա հարստությունը համակարգելու, տեսքի բերելու և հանրությանը ներկայացնելու համար: Ինչով լավ կլիներ Երևանին Լիսաբոնում գտնվող թանգարանի հավաքածուն, առանց չափազանցության, աշխարհի կարևորագույններից է: Պատկերացրեք՝ ինչ հրաշալի կլիներ, եթե բացի Գաֆէսճեանի ժամանակակից արվեստի հավաքածուից Երևանում գտնվեին նաև Գալուստ Գյուլբենկյանի գլուխգործոցները:

The Imaginarium Studios, Լոնդոն Ինչ է իրենից ներկայացնում 2012-ին ստեղծված ստուդիան մասնագիտացած է motion capture՝ «շարժման որս» տեխնոլոգիայի վրա, երբ դերասանի վրա կպցնում են ընկալող-հաղորդող սարքեր, նա կատարում է իր շարժումները, իսկ էկրանի վրա հայտնվում ֆանտաստիկ հերոսի կամ կենդանու կերպարանքով: Ի՞նչ կապ ունի այս ամենը հայկական սփյուռքի հետ: Ստուդիայի համահիմնադիրը այս տեխնոլոգիայի առաջամարտիկ, բրիտանացի դերասան (հայկական արմատներով) Էնդի Սերքիսն է: Motion capture-ի միջոցով նա կյանք է տվել «Մատանիների տիրակալի» Գոլլումին, 2005 թվականի «Քինգ Քոնգին», «Կապիկների մոլորակի» Կեսարին և բազմաթիվ համակարգչային կերպարների: Զարմանալի չէ, որ տեխնոլոգիայի մեծ գիտակը հիմա ինքն է առաջարկում իր ծառայությունները կինոյի, հեռուստատեսության և խաղային ինդուստրիայի ներկայացուցիչներին: Առաջին փորձերից մեկը, մասնավորապես, «Աստեղային պատերազմների» VII մասի աշխատանքներն են: Ինչով լավ կլիներ Երևանին Սկսենք նրանից, որ շատ լավ կլիներ, եթե մեր քաղաքում աշխատեր Հոլիվուդում վերջին տարիներին ամենաաչքի ընկած «կիսահամակարգչային» հերոսներին մարմնավորած դերասանը: Իսկ եթե ստուդիայում նկարահանվեր հերթական բլոքբասթերի moction capture-ի հատվածը, Երևան կժամանեին բազմաթիվ այլ աստղեր. պատկերացրեք՝ «Աստեղային պատերազմների» մի մասը նկարահանված Երևանում: Եվ վերջապես, The Imaginarium Studios-ում, առանց արտագաղթելու, կաշխատեին համակարգչային գրաֆիկայի տեղացի մասնագետները (ու գուցե նույնիսկ սփյուռքից հայրենադարձվեին հատուկ դրա համար):

ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆ Այնտեղ

Raffles Hotel, Սինգապուր Ինչ է իրենից ներկայացնում Սինգապուրը ինքնին զարմանալի պետություն է, բայց էլ ավելի զարմանալի է փոքրաթիվ հայերի թողած հետքը դրա պատմության մեջ: Ամենամեծ ներդրումներից մեկը, թերևս, պարսկահայ Մարտին, Տիգրան, Ավետ և Արշակ Սարգիսների՝ 1899 թվականին բացված «լյուքս» դասի Raffles հյուրանոցն է՝ կոչված ժամանակակից Սինգապուրի հիմնադիր Սթեմֆորդ Ռաֆլզի անունով: 1987-ին կառավարությունը հյուրանոցին շնորհեց Ազգային հուշարձանի կոչում: 2010-ին հյուրանոցը 275 միլիոն դոլարով գնեց քաթարական մի ընկերություն: 103 համարներից մեկում գիշերելը այսօր Raffles-ում սկսվում է 770 դոլարից: Ինչով լավ կլիներ Երևանին Չհաշված հարուստ պատմությունը (մինչև վերջերս հյուրանոցում նույնիսկ սեփական թանգարանն է գործել), շենքը պարզապես շատ գեղեցիկ է: Բացի դրանից, չի կարելի ասել, թե բարձրորակ հյուրանոցների թիվը Երևանում այնքան շատ է, որ այս մեկը ավելորդ կլիներ:

Villa Empain, Բրյուսել Ինչ է իրենից ներկայացնում 1930-ականներին կառուցվել է որպես բարոն Էմպենի առանձնատուն (ար-դեկո ոճի մեջ), բայց հետո նվիրաբերվել է բելգիական իշխանություններին՝ այն որպես թանգարան օգտագործելու համար: Երկրորդ համաշխարհայինի ժամանակ օգտագործվել է գերմանական բանակի կողմից, հետո դարձել է Խորհրդային Միության դեսպանատուն, այնուհետև՝ հեռուստաընկերության գրասենյակ, իսկ 1990-ականներից դատարկվել: 2000-ականներից շենքը ընդգրվել է պետության կողմից պաշտպանվող կառույցների ցուցակի մեջ, իսկ 2008 թվականին գործի է անցել Պողոսյան հիմնադրամը: Villa Empain-ը հիմնովին վերականգվել է և վերածվել մշակութային կենտրոնի: 2010 թվականից սկսած այստեղ անցկացվում են ցուցահանդեսներ, համերգներ և արվեստագիտական կոնֆերանսներ: Ինչով լավ կլիներ Երևանին Պողոսյան հիմնադրամը, իհարկե, արդեն իսկ մեծ ավանդ ունի Երևանի ներկայիս դեմքի բարելավման գործում՝ առանց Սիրահարների այգու (նույն ինքը՝ Պողոսյան պարտեզներ) այսօր դժվար է պատկերացնել ժամանցը մայրաքաղաքում: Բայց պատկերացրեք՝ ինչ հրաշալի կլիներ, եթե Էմպենի առանձնատան սկզբունքով վերականգնվեր ու մշակութային կենտրոնի վերածվեր Երևանի հին շենքերից որևէ մեկը, օրինակ՝ քաղաքային դումայի շենքը կամ էլ Պուշկինի 25-ում գտնվող թամանյանական շենքը: Հա՛մ շենքը կփրկվեր, հա՛մ էլի մի մշակութային կենտրոն կունենայինք (որոնք հիմա այնպես չէ, որ վխտում են քաղաքում):

40 41

Մարտ 2015

Daniel Mosser սրճարան, Վիեննա Ինչ է իրենից ներկայացնում Եթե շատ հակիրճ՝ Եվրոպայի առաջին դասական սրճարանն է: Բացվել է 1685 թվականի հունվարի 17-ին Վիեննայում և սկիզբ դրել նախ Ավստրիայի մայրաքաղաքի այցեքարտ դարձած կաֆեհաուզներին, ապա նաև սրճարանային մշակույթին ամբողջ Եվրոպայում: Հիմնադիրը Յոհաննես Դեոդաթն է, այլ կերպ ասած՝ Հովհաննես Աստվածատուրը: Վերջինս լրտեսություն է արել ի օգուտ Ավստրիայի, երբ Վիեննան պաշարում էին թուրքական զորքերը, ինչի համար էլ պատերազմի ավարտից հետո քաղաքում սուրճ վաճառելու արտոնագիր է ստացել: Եվ այդ արտոնագրից մեր հայրենակիցը լավ էլ օգտվել է: Սրճարանը գործում է մինչ օրս այն նույն հասցեում, որում բացվել էր 330 տարի առաջ և չնայած, որ կրում է դրա բացման ժամանակ Վիեննայի քաղաքապետի անունը, ներսում կա հատուկ ցուցանակ, որտեղ պատմվում է Դեոդաթի պատմությունը: Ինչով լավ կլիներ Երևանին Միայն «Եվրոպայի առաջին սրճարան» ցուցանակը (և պատշաճ մարկետինգը, անշուշտ) բավական կլիներ Երևանի զբոսաշրջային ներուժը զգալիորեն բարելավելու: Ու քանի որ սրճարանային մշակույթը Երևանին էլ բնավ խորթ չէ, Daniel Mosser-ը թերևս համահունչ կնայվեր այստեղ ու հաստատ զբոսաշրջիկների ու էքսպատների սիրելի վայրերից մեկը կլիներ: Ու երևի բոլորովին այլ կերպ կկոչվեր:

Ara Kafe, Ստամբուլ Ինչ է իրենից ներկայացնում Ստամբուլում գտնվող այս նստավայրը ոչ թե պարզապես լավ, եվրոպական սրճարան է՝ հաճելի ինտերյերով, գեղեցիկ բակով ու պատերից կախված հրաշալի սևս-պիտակ լուսանկարներով, այլ հռչակավոր լուսանկարիչ, «Ստամբուլի աչք» Արա Գյուլերի սեփականությունը: Եվ որն ավելի կարևոր է, սրճարանի վերևի հարկում է գտնվում հայազգի լուսանկարչի արվեստանոցը՝ հսկայական արխիվով, որում մի քանի տասնյակ հազար ժապավեններ կան: Այդ պատճառով է, որ շատերը գնում են սրճարան գոնե կես աչքով Գյուլերին տեսնելու կամ նույնիսկ մի քանի բառ փոխանակելու համար: Ինչով լավ կլիներ Երևանին Նախ, լավ սրճարանը երբեք չի խանգարի: Բայց իհարկե, ավելի կարևոր է, որ Գյուլերին ճանաչում են ամբողջ աշխարհում, և նրա սեփական սրճարանն ու արվեստանոցը կդառնային Երևանի ամենահայտնի վայրերից մեկը: Ի վերջո, սրճարան-արվեստանոցի հիման վրա կարելի էր հետագայում Գյուլերի հարուստ թանգարան հիմնել:

Արեգ Դավթյան

ՔԱՂԱՔԱՑԻՆԵՐ Իմ Երևան

Հինգ հարկանի Երևան Երաժիշտ, «Արձագանք» խմբի ու ստուդիայի համահիմնադիր Եղիշե Պետրոսյանը պատմում է այսօր գոյություն չունեցող Անկախ մայլայի, «Դվին» հյուրանոցում Մհեր Մկրտչյանի հետ երգելու, Հանրապետության հրապարակին խանգարող բարձրահարկերի և այլնի մասին:

42 43

Մարտ 2015

Այն տարածքը, որտեղ անցել է մանկությունս, կոչվում էր Անկախ մայլա: Այն գտնվում էր Կայարանի ու Հրուշակեղենի ֆաբրիկայի միջև ընկած հատվածում: Հիմա այնտեղ լքված գործարաններ են: Բանվորի արձանի դիմաց գտնվող Օրջոնիկիձեի անվան թիվ 111 դպրոցն եմ գնացել: Արձանն էլ չկա, դպրոցն էլ չի գործում: Չգիտեմ՝ ինչու էր այս տարածքը Անկախ կոչվում, ենթադրում եմ՝ նրանից է, որ սա անկառավարելի թաղ էր, ու ամեն տեսակի մարդիկ կային: Մեծ հեղինակություն էին վայելում վարորդները, պատկերացնո՞ւմ եք: Մեր հարևանությամբ մի երաժիշտ էր ապրում՝ Արմենը, նրա անունը թնդում էր ամբողջ թաղում, որովհետև Ռոզի Արմենի հետ թմբուկ էր նվագել: Մեր տանը «Գրյունդիկ» մագնիտոֆոն կար: Առաջին ձայնագրությունը, որ լսել եմ կասետով՝ բելգիահայ երգիչ Մարկ Արյանի կատարումներն էին: Նա առաջիններից էր, որ այժմյան Հանրապետական ստադիոնում համերգ ունեցավ: Ես շատ փոքր էի, բայց ներկա էի այդ համերգին ու շատ լավ հիշում եմ: Երաժշտական ընտանիքում եմ մեծացել: Մայրս հրաշալի երգում էր, փոքր եղբորս էլ ստիպում էին, որ ակորդեոն նվագել սովորի: Սփյուռքահայ պրոֆեսորի մոտ սկսեց պարապմունքների հաճախել: Իսկ մորս հորեղբոր ամբողջ ընտանիքը դհոլչիներ էին: Դհոլչի Էֆոյին գիտե՞ք՝ նրանց սերնդից է: Մանկապարտեզում ինձ անընդհատ երգացնում էին: Ես էլ կատարում էի «40 տարիս լրացավ» երգը: Մի պահ գիտակցեցի, որ դա ինձ սազական երգ չէ, բայց երևի թե զվարճալի էր բոլորի համար: Մի անգամ էլ չդիմացա ու ապտակեցի դաստիարակչուհուս ականջին, որ ստիպում էր ինձ այդ երգը երգել: Լուրջ վնասվածք ստացավ, ինձ էլ պատժեցին, բայց արդյունքում նոր ռեպերտուար կազմեցի: Ֆուտբոլ էի խաղում, մի անգամ էլ վնասվածք ստացա, ինձ հիվանդանոց տարան: Հենց այնտեղ առաջին անգամ հանդիպեցի կիթառ նվագող մի տղայի: Հունաստանից էր եկել այստեղ ու Ռեյ Չարլզի երգերից մեկն էր նվագում: Աշխարհն ինձ համար շուռ եկավ: Այդ պահից սկսեցի երազել կիթառ ունենալու ու նվագելու մասին: Հենց տուն վերադարձա՝ բարձրացրեցի կիթառ ունենալու հարցը: Վեցերորդ դասարանում կիթառ ունեցա: Բայց ամեն ինչ այդքան հեշտ չեղավ: Երաժշտական գործիքների խանութում երկու տեսակի կիթառ կար՝ 7,50 և 9,50 ռուբլի արժեր: Աչքս 9,50-ի վրա էր: Մայրս վերջապես ինձ տվեց երկար սպասված 7.50-ը: Մորաքրոջս տղան էլ ասաց, որ մի ռուբլի ունի հավաքած, ու կարող ենք դրանով «բիզնես անել»: «Հայրենիք» կինոթատրոնում «Հրաշալի յոթնյակ» ֆիլմն էին ցուցադրում, տոմսի համար հերթեր էր: Մենք որոշեցինք, որ մեկ ռուբլով չորս հատ 25 կոպեկանոց տոմս կգնենք ու կվերավաճառենք 50-ով: Ամբողջ օրը այդ գործի վրա էինք, 9,50 հավաքվեց, ու գնեցի երազանքիս կիթառը: Պոլիտեխնիկական ինստիտուտի կիբեռնետիկայի ֆակուլտետում եմ սովորել: Չնայած այդ ուղին չեմ շարունակել, բայց վստահ եմ՝ մաթեմատիկական մտածողություն ունեցող մարդը որևիցե ասպարեզում չի թերանում: Կրթությունս մինչև այսօր էլ օգնում է ինձ: Իններորդ դասարանում արդեն խումբ հիմնեցինք, որ կոչվում էր «Պրիոր», իսկ հետո «Արձագանք» դարձավ: Հետագայում փոխվեց միայն հարվածային գործիքներ նվագողը, մնացած կազմը անփոփոխ էր: Բայց դպրոցական տարիներին նվագում էինք Ջիմի Հենդրիքս, «Բիթլզ» ու այլն: 80-ականներին «Արձագանքով» մեծ հաջողություն ունեցանք Ռուսաստանում: Բացառապես հայերենով էինք երգում: 1985 թվականին մեզ առաջարկեցին մնալ Մոսկվայում ու երգել ռուսերենով: Մենք չհամաձայնվեցինք ու վերադարձանք Հայաստան: Առաջարկը կենտրոնա-

կան հեռուստատեսությունից էինք ստացել, արդյունքում՝ մեր ելույթը «Песня года-85» համերգից կտրեցին ու չցուցադրեցին: «Դվին» հյուրանոցում էինք նվագում: Մհեր Մկրտչյանը, ոնց էլ լիներ, տարվա ընթացքում հինգ-վեց անգամ գալիս էր այնտեղ: Քեֆը լավ՝ մոտենում էր ու ասում՝ «Տղերք ջան, մի հատ երգեմ էլի»: Իսկ մեզ համար ուրախություն էր: Ու կատարում էր «Մեջս կյանք չմնաց» երգը: Անընդհատ համոզում էի, որ ձայնագրեմ նրան ստուդիայում: Այդպես էլ չստացվեց: Երևանի ամենագրավիչն ինձ համար Կարապի լիճն է: Այնտեղ հին ուռենի կար, որն ինձ համար հին ու իմ մանկության Երևանի խորհրդանիշն էր: Վերջին շրջանում մի երգ գրեցի՝ «Սա իմ քաղաքն է, ես չեմ թողնի ոչ մեկին», կրկներգը հենց մանկությանս Երևանը հիշելով եմ գրել: Քաղաքն իր քարերով ոչինչ է, կարևորը՝ ոգին է, մարդիկ: Սակայն ես այդ քարերն էլ եմ սիրում, հատկապես հորդ անձրևից հետո, երբ դուրս է գալիս արևը: Շատ բան է փոխվել Երևանում: Քաղաքի կենտրոնը «գեղի մեյդանի» է վերածվել, իսկ այն ժամանակ քաղաքով զբոսնելիս Հովհաննես Շիրազին, Հրաչյա Ներսիսյանին էինք տեսնում: Բոլորը բոլորին գիտեին, ամեն ինչն իր տեղում էր: Օպերա գնալուց մարդիկ ամենասիրուն հագուստն էին կրում, այսօր ամեն ինչ այլ է, փոփոխությունը բնական է, սակայն հարց է, թե ի՞նչ փոփոխություն: Վերջերս զբոսնում էի, որոշեցի անցնել մեր մտավորականների սիրելի սրճարանների մոտով՝ «Սկվազնյակը», «Արաքսը» չկան, «Պոպլավոկը» էլ էն չի, միայն «Կազիրյոկն» է համեմատաբար պահպանել իր մթնոլորտը: Դուրս չի գալիս, որ մեր Հրապարակը խեղճացել է: Երբ կանգնում ես Հրապարակի ամենակենտրոնում՝ տեսնում ես, թե կողքից մոնստր շենքերը թևերն ինչպես են բացել ու ճնշում: Իսկ մեր ժամանակ Հրապարակն այնքան վեհ էր՝ կարծես աշխարհի կենտրոնում լինեիր: Մեծ շենքերը շատ բան փչացրեցին, սիրում էի «հինգ հարկանի» Երևանը: Նորագյուղը կարելի էր «դաունթաունի» վերածել, եթե շատ էին ցանկանում, թող նույնիսկ 50 հարկանի շենքեր կառուցեին: Դա կլիներ մեր բիզնես կենտրոնը, իսկ քաղաքում օդ կմնար: Երևանի կենտրոնն այսօր կարծես մի մեծ սրճարան լինի, դուրս ես գալիս տնից ու վերածվում ես հաճախորդի: Իհարկե, այսօր լավ բաներ էլ կան: Օրինակ՝ չնայած Հյուսիսային պողոտան մեռյալ մթնոլորտ ունի, բայց շենքերն առանձին-առանձին, գեղեցիկ են: Ի դեպ, մեր քաղաքացիները շատ են գեղեցկացել, լավ երիտասարդություն ունենք, հրաշալի կլինի, եթե նրանք կապվեն Երևանի հետ: Իսկ դրա համար սրտացավ ազգային մտածելակերպով կառավարություն է պետք, որ պայմաններ ստեղծի, որպեսզի նոր սերունդը կարողանա ռեալիզացնել իր ուժերը, ինքնադրսևորվել իր հայրենիքում: Երևանում ապրող ամեն բնակիչ երևանցի չի դառնա: Երևանցին կոչում չէ, այլ պարտավորություն, որակ: Եթե ինչ-որ մեկը Երևանում է ծնվել, դա դեռ չի նշանակում, որ քաղաքն իրեն պարտավոր է: Հին երևանցիները կնամեծար էին: Մեր մեծերը պատմում են, որ աղջկա հետևից ռեպլիկ բաց թողնելը արգելված էր: Գուցե աղջիկների մեղքն էլ կա, որ ավելի մատչելի են դարձել ու այսօր փողոցում հաճախ նման դրվագների ականատեսն ենք լինում: Փողոցում միշտ սաստում եմ ռեպլիկ թողող երիտասարդներին: Կարծում եմ՝ ավագ սերնդի առաքելությունն է՝ դաստիարակել նոր սերնդին ու փոխանցել արժեքները: Կյանքիս ամենառոմանտիկ, ամենալուսավոր, ամենաբերրի ժամանակն այստեղ՝ այս քաղաքում եմ անցկացրել: Ուր էլ գնամ՝ 16-րդ օրը սկսում եմ կարոտախտով տառապել ու վերադառնում եմ: Երևանը մի կարևոր առանձնահատկություն ունի՝ ով գալիս է այստեղ, սիրահարվում է իրեն:

Լենա Գևորգյան Սուրեն Մանվելյան

ՔԱՂԱՔԱՑԻՆԵՐ Հայացք

Սեր առաջին շենքից 2014 թվականի աշնանը Թումո ստեղծարար տեխնոլոգիաների կենտրոնում ճարտարապետական լուսանկարչության դասընթաց անցկացնելու հրավերով Երևանում էր վիզուալ արտիստ Կատարինա Ռոթերսը: Սա նրա առաջին այցը չէր Երևան. քաղաքի հետ նրա առաջին հանդիպումը դեռևս 15 տարի առաջ էր տեղի ունեցել և սկիզբ դրել մի ամբողջ լուսանկարչական շարքի՝ «Երևանյան բետոն» խորագրով: «ԵՐԵՎԱՆին» արվեստագետը պատմեց, թե ինչ յուրահատկություններ, առավելություններ ու թերություններ է տեսնում երբեմնի շատ վարդագույն քաղաքում:

44 45

Մարտ 2015

Ե

րբ առաջին անգամ եկա Հայաստան դասընթացների 1997-ին, առաջին բանը, որ նկատեցի, յուրահատուկ ճարտարապետությունն էր: Խոսքը հատկապես սովետական մոդեռնիզմի մասին է, որը թեև շատ ծանոթ էր, բայց բոլորովին այլ մատուցմամբ տեսա այստեղ: Ծանոթ էր, որովհետև ես Գերմանիայի և Հունգարիայի միջև եմ մեծացել, ավելի ճիշտ՝ բնակվել եմ Գերմանիայում, իսկ ամռան արձակուրդներին գնում էի Հունգարիա՝ ընտանիքիս մոտ: Ես շատ եմ ճամփորդում, բայց ավելի հաճախ Արևմտյան Եվրոպայում, իսկ Հունգարիան միակ երկիրն էր Արևելյան Եվրոպայից, որտեղ ես տեսնում էի խորհրդային տարիների սոցիալ-մշակութային քաղաքականության դրսևորումները: Բուդապեշտում էլ նույնպիսի մետրո կտեսնեք, ինչպես այստեղ, նույն բնակելի թաղամասերը՝ պանելային շենքերով, նույն մոդեռնիստական միտումները ճարտարապետության մեջ: Բայց Երևանն ինձ համար արտակարգ բացահայտում եղավ:

← Լուսանկարիչ Կատարինա Ռոթերսը

Ոչ ձանձրալի ճարտարապետություն

Ամեն ինչ սկսվեց արդեն «Զվարթնոց» օդանավակայանում. փոքրիկ դետալների ու զարդանախշերի ապշեցուցիչ քանակությունը, շենքի ներսում իմ զգացողությունները՝ ես շատ էի ոգևորվել և հենց այդ պահից արդեն միտք ունեցա երկրորդ անգամ գալու հնար գտնել: Երևանում ինձ հատկապես հետաքրքրում էին սովետական տարիներին կառուցված միանման շենքերի բնակելի թաղամասերը, այնպես որ՝ շատ էի գնում արվարձաններ: Ես ուղղակի հիացած էի և հիմա էլ հիանում եմ, թե ինչպես են ժամանակին ճարտարապետության մեջ այդքան ներդաշնակ կիրառություն գտել պարզ ձևերն ու զարդանախշերը: 1999-ին երբ վերադարձա, արդեն սկսեցի լուսանկարել, և դա իմ առաջին ճարտարապետական լուսանկարչության նախագիծն էր: Ես նկարում էի ամեն ինչ և ամեն տեղ, ինձ համար շարունակ բացահայտումներ էի անում. Հունգարիայում ես երբեք չէի կարող պատշգամբների, պատուհանների ու այլ դետալների այսպիսի բազմազանություն տեսնել: Հունգարիայում ճարտարապետությունը, կարելի է ասել, ձանձրույթի աստիճանի միապաղաղ է, իսկ Երևանում ցանկացած մեկը, ով բնակարան է ձեռք բերում, սկսում է այն ձևափոխել այնպես, ինչպես ուզում է, նույնիսկ զավեշտալի է:

ինձ հատկապես հետաքրքրում էին սովետական տարիներին կառուցված միանման շենքերի բնակելի թաղամասերը, այնպես որ՝ շատ էի գնում արվարձաններ Հիմնավորում

Երևանում ես շատ բաներ կարող եմ լուսանկարել, բայց որպես արվեստագետ ունեմ խնդիր հիմնավորելու, թե ինչու եմ ընտրել այս կամ այն շենքերն ու դետալները: Այսինքն՝ պետք է ուսումնասիրեմ այն, ինչ պատրաստվում եմ լուսանկարել, որպեսզի իմանամ, թե ինչի վրա դնեմ շեշտը: Հունգարիայի դեպքում, երբ «Խորանարդներ» նախագիծն էի անում, ես գիտեի նախապատմությունը, գիտեի, թե ինչու եմ լուսանկարում այս գյուղական տներն ու ինչ եմ փորձում ասել: Երևանի և, առհասարակ, Հայաստանի դեպքում դեռևս չեմ կարող խորապես ուսումնասիրել խնդիրը, որովհետև չգիտեմ լեզուն: Ստիպված դիմում եմ մշակութաբան Ռուբեն Արևշատյանի, ճարտարապետ Սարհատ Պետրոսյանի և այլ մասնագետների օգնությանը, ովքեր նույնպես հետաքրքրված են և ուսումնասիրում են սովետական մոդեռնիզմի յուրահատկությունները Հայաստանում: Ես կարող եմ նկարել բնակելի շենքերը, կարող եմ դետալների շարք անել, բայց ինձ հիմք է պետք, ինձ պետք է դիտակետ, որից ես կկարողանամ մատուցել այդ ամենը: Եթե

ՔԱՂԱՔԱՑԻՆԵՐ Հայացք

↓ «Զվարթնոցի» մանրակերտը՝ «Զվարթնոցում»

↑ Տիկնիկային թատրոնի հետևում գտնվող բազմաբնակարանի ճակատը

46 47

Մարտ 2015

Ուղղակի ապշում եմ, երբ տեսնում եմ, թե ինչպես են վարվել «Ռոսիա» կինոթատրոնի շենքի հետ, Ամենուրեք կոմերցիա է՝ խանութներ, զեղչեր, առեվտուր դիտարկենք իմ ստեղծագործությունը՝ որպես նկարիչ, իմ աշխատանքները, որքան էլ գլոբալ թեմաների անդրադառնան կամ լայն զանգվածների համար ընկալելի լինեն, դրանք իմ անձնական աշխատանքներն են և իմ անձնական ապրումների ու զգացողությունների արդյունքն են: Լուսանկարչության և հատկապես ճարտարապետական լուսանկարչության պարագայում ես այլևս չունեմ այդ արտոնությունը և ուրեմն պետք է շատ զգույշ լինեմ:

Տարօրինակ, տարօրինակ մայրաքաղաք

Տասնյոթ տարվա ընթացքում Երևանն աննկարագրելի շատ է փոխվել: Մի կարևոր բան կա, որ նկատել եմ քաղաքի հանդեպ բնակչության վերաբերմունքի առումով՝ արժեքի ու հարգանքի բացակայությունը: Ուղղակի ապշում եմ, երբ տեսնում եմ, թե ինչպես են վարվել «Ռոսիա» կինոթատրոնի շենքի հետ, դա շատ տարօրինակ է: Ամենուրեք կոմերցիա է՝ խանութներ, զեղչեր, առևտուր, շուկա: Ճիշտ է, մեզ մոտ էլ կա առևտուր, բայց մեզ մոտ կա պլազա կամ մոլ՝ մի հսկայական շենք, և բոլոր խանութները դրանց ներսում են: Գլխավոր պողոտայում՝ փոստի շենքի դիմաց մի շատրվան կա, որն արդեն երկար ժամանակ չի գործում: Բայց ախր արտակարգ կառույց է, չեմ հասկանում՝ ինչո՞ւ չեն գործարկում ու դեռ տարածքն էլ ավտոկայանի պես մի բանի են վերածել: Հավասարակշռություն չկա, համաչափություն չկա: Ինչի՞ համար են այդքան բարձր շենքեր կառուցում, չէ՞ որ դրանք քաղաքի միջավայրի հետ ոչ մի կապ չունեն: Բա Հյու-

↑ «Ռոսիա» կինոթատրոնի շենքը

սիսային պողոտան. երբ քայլում ես, 50 մետրը մեկ թվում է, թե հիմա դիմացի շենքի սուր անկյունները քեզ սրախողխող կանեն: Իսկ երեկոյան կամ գիշերը տպավորություն է, թե այդտեղ ոչ ոք չի բնակվում, կարծես ինչ-որ ֆիլմի համար դեկորացիաներ են պատրաստել, որոնք վաղը հավաքելու են: Մյուս կողմից ՝ բոլոր քաղաքներում էլ կա բնակչության բաժանումը վերնախավի և գյուղական զանգվածի, որը վերաբնակվել է քաղաքում և արժեքներ չի ճանաչում՝ կարծելով, որ լավն ու ճիշտը նորն է, այլ ոչ թե նաև պահպանված հինը: Նրանք չեն հասկանում և երբեք էլ չեն հասկանա, թե ինչ իմաստ ունի պահպանել 150-ամյա կառույցը, երբ կարելի է փոխարենը նորը կառուցել: 15 տարի առաջ ես ներդաշնակություն էի տեսնում Երևանում, հիմա չեմ գտնում: Վիզուալ, էսթետիկ տեսանկյունից քաղաքն ինձ համար անհասկանալի վիճակում է, չեմ կարողանում ընկալել, թե ինչ են անում քաղաքի հետ: Բայց որպեսզի միայն վատ բաներից չխոսեմ, ասեմ, որ 15 տարի առաջ կարող է օրական 1 ժամ ջուր ունենայինք ու ստիպված պետք է վազեի տուն՝ գործերս հասցնելու, իսկ հիմա ամեն տեղ և միշտ ջուր կա, դա հրաշալի է: Մեկ էլ վերջին շրջանից մի նախագիծ կա, որ քիչ, թե շատ հավանում եմ: Կոմիտասի պողոտային զուգահեռ փողոցում կառուցված զույգ շենքերի մասին է խոսքը, դրանց նաև «Համբուրվող շենքեր» են ասում: Իհարկե, մասշտաբի առումով էլի քաղաքի հետ շատ առնչություն չունեն, բայց մնացածի ֆոնին, թերևս, չարյաց փոքրագույնն են:

Անի Սմբատի Կատարինա Ռոթերս

ՔԱՂԱՔ Արդյունաբերություն

Թելից կախված Շարունակում ենք ուսումնասիրել Երևանի նախկինում խոշոր, իսկ այժմ՝ ամբողջությամբ կամ մասամբ լքված գործարանները: Այս անգամ այցելել ենք Երևանի նուրբ բրդյա գործվածքների կոմբինատ:

Խ

որհրդային Հայաստանի՝ գործվածքի, թելի, կտորի արտադրությանը ծառայող գործարանների ու կոմբինատների քանակն անցնում էր մեկ տասնյակից: Երևանի նուրբ բրդյա գործվածքների կոմբինատը այս մեծ և անխախտ աշխատող մեխանիզմի մեկ հանգույցն էր: Վերջինիս նշանակությունը և ծավալները պատկերացնելու համար բավական է «Վստրեչի» կամրջից հայացք գցել Գարեգին Նժդեհ 56 հասցեում գտնվող հսկայական՝ 6,1 հա տարածք զբաղեցնող, այսօր դատարկ, իսկ նախկինում՝ հսկայական արտադրանք տրամադրող կոմբինատի չափերին: Կոմբինատը հիմնադրվել է 1951-ին։ 1958-ին միացել է Երևանի մահուդի ֆաբրիկային, 1963-ին՝ նորից անջատվել։ Կոմբինատն ուներ մանվածքային, գործվածքային և ներկման-վերամշակման արտադրություններ: Արտադրանքի 95%-ն իրացվում է Խորհրդային Միության մյուս հանրապետություններում։

48 49

Մարտ 2015

Գործարանը ունեցել է երեք արտադրական բաժանում ՝ մանարան արտադրություն (ստացել են թել), գործվածքային արտադրություն (գործվածք) և ներկման վերջնամշակման արտադրություն (գունավոր կտոր): Կոմբինատն օրական 32-35 հազար մետր, իսկ տարեկան մեկ միլիոն մետր գործվածք և հինգ տոննա տրիկոտաժե թել էր արտադրում: Ստացված կտորն էլ հետո վերածվում էր հիմնականում կանանց կիսաբրդյա զգեստների, շրջազգեստների և տղամարդու կոստյումների:

Կարգապահություն

Կոմբինատի պատուհանների լույսերը միշտ վառվում էին, գործարանն աշխատում էր 24 ժամ, աշխատողները երեք հերթափոխով էին գալիս՝ 07:00-15:30, 15:30-23:30, 23:30-07:00: Աշխատակիցների չդադարող աղմուկ, հաստոցների ձայներ (որը, ի դեպ, կոմբինատի աշխատողները շնորհակալությամբ կոչում էին «Աղմուկի ներդաշնակություն»), գործարանի առջևում

իրար հետևից կանգնած մեքենաներ, որոնց վրա պատասխանատվություն էր դրված արտադրանքը միանգամից հասցնել սպառողին: Լինում էր այնպես, որ ծավալները շատ մեծ էին և անգամ 24 ժամն էլ չէր բավականացնում: Բայց «չհասցնել» չկար, ուստի իմ զրուցակից, կոմբինատի բազմամյա աշխատակից, իսկ այժմ փաստացի լքված գործարանի տնօրեն Սվետա Սարգսյանը երբեմն ստիպված դիմում էր այլ միջոցների.

— Երբ արտադրության պետ էի, մի օր պլանը չէինք հասցրել, ինչ ձևով էլ լիներ պետք է ավարտեինք: Գնացել եմ, ջուլհակուհիներին խնդրել բերել եմ գիշերային սմենին: Ասում եմ՝ Նուշիկ, արի աշխատի, ասում է՝ չէ, չեմ աշխատելու, հոգնած եմ: Բայց ես գիտեի, որ ժամադրված էր ու տղայի հետ պետք է դուրս գար: Կոմբինատում դուռը փակեցի վրան, ստիպված գործը արեց: Բայց ամբողջ գիշեր լուսամուտից տղայի հետ խոսում էր, համատեղեց օգտակարն ու հաճելին:

← Երևանի նուրբ բրդյա գործվածքների կոմբինատի մուտքն այսօր

Ինչպես ժամանակի շատ խոշոր հիմնարկներ, թելի կոմբինատն էլ ուներ իր «կորպորատիվ» թերթը՝ «Կերպասագործը», որը հպարտությամբ պատմում էր գործարանի կյանքի մասին: Կոմբինատի աշխատակիցների համար նախատեսված թերթը իրենց հարազատ հիմնարկության կյանքը լուսաբանելուց զատ, լրագրողներն ապահովում էին զուսպ խորհրդային հումոր, ներկայացնում բաղադրատոմսեր տնային տնտեսուհիների համար, շնորհավորանքներ և բարեգութ նորություններ մեծ հանրապետությունից:

Կոմբինատի աշխատակիցների համար կառուցված ութ հարկանի հանրակացարանի շուրջ միշտ տեղի էին ունենում սիրային թաքուն հանդիպումներ

Ազգերի բարեկամություն

Գործարանը հանրապետության բոլոր երկրներից աշխատակիցներ ուներ: Շատերի պես Գալինա Պետրուխովային և մանկատան իր

↓ Կոմբինատի աշխատակիցների 70 տոկոսը կանայք էին

ընկերուհիներից ոմանց ուղարկել են Հայաստան թեթև արդյունաբերության զարգացմանը նպաստելու համար: Պատմում են, որ կոմբինատում Գալինայի պես ջուլհակուհի չկար, ինչը հաստատում են իր՝ «Աշխատանքային Կարմիր խաչի» և Պատվո II և III կարգի շքանշանները: Այլ երկրներից եկած բոլոր աշխատակիցներին տրամադրվում էին լավագույն պայմանները, իսկ տեղացիները սիրով էին ընդունում ամեն նոր աշխատակցի, ընկերանում և օգնում: «Կերպասագործ» թերթի էջերին երկու ժպտադեմ կանանց նկարի կողքին բերված մեջբերումը գալիս է հաստատելու այս փաստը. «Հին գործընկերուհիներ՝ Ազուն Կարապետյանն ու Ալեքսանդրա Կուլիկովան գտել են աշխատանքից ազատ մի պահ ու զրուցում են… դարձյալ աշխատանքի մասին: Նրանցից յուրաքանչյուրը մեր կոմբինատի հնաբնիկներից է, սակայն երբեք չեն զլանում դիմել միմյանց, եթե ինչ-որ բան կասկածի տեղիք է տալիս կամ անհասկանալի է»: Սակայն միշտ չէր ամեն ինչ այսքան խաղաղ. Ռուսաստանից, Մոլդովայից, Բելառուսից եկած աղջիկները չէին կարող չշարժել հայ տղամարդկանց հետաքրքրությունը: Անգամ հանրակացարանի պահակը և ցանկապատները սիրահարված տղաներին չէին խանգարում: Կոմբինատի աշխատակիցների համար կառուցված ութ հարկ զբաղեցնող հանրակացարանի շուրջ մշտապես տեղի էին ունենում սիրային թաքուն հանդիպումներ:

ՔԱՂԱՔ Արդյունաբերություն Կոմբինատն օրական 32-35 հազար մետր գործվածք էր արտադրում

Ինչպես վստահեցնում է տնօրենը, գործարանը դեռ կարելի է վերականգնել և շահագործել

50 51

Մարտ 2015

կոմբինատն այսօր ունի 1200 բաժնետեր, որոնց մի մասը նախկին աշխատակիցներն են: Իսկ աշխատողների թիվը երկուսն է՝ տնօրենն ու պահակը

Բարեխիղճ աշխատանք

Խորհրդային տարիներին աշխատող գործարանները երբեք չէին մտածում սպառման մասին, նրանք միայն պետք է բարեխիղճ և ժամանակին, ԳՕՍՏ-ին համապատասխան ավարտին հասցնեին իրենց աշխատանքը: Բոլորը ձգված իրենց տեղերում աշխատում էին, իսկ գործընթացը վերահսկում էին միայն մասնագետները: Կոմբինատում աշխատող ջուլհակուհիները պետք է շատ խելացի և կիրթ լինեին: Աշխատանքի համար ուշադրություն և խելք էր պահանջվում. մի փոքր շեղում և արհմիութենական կոմիտեն միջամտում էր: Այստեղ պետք է նշել, որ լարված աշխատանքի դիմաց յուրաքանչյուրը ստանում էր իր արժանի պարգևատրությունը: Ըստ տվյալների՝ լավագույն ջուլհակուհիները կարող էին ստանալ 350-400 ռուբլի աշխատավարձ, իսկ ղեկավարները՝ 180 ռուբլի: Արտասահմանից եկած տուրիստներին արտադրամասով շրջելուց հետո ուղեկցում էին բանվորների տները, ցույց տալու համար աշխատողների կյանքի բարձր մակարդակը: Կոմբինատը իր աշխատակիցների համար բնակարաններ էր կառուցում, հանգստի ուղարկում արտասահման, պարբերաբար գործուղում հանրապետության այլ երկրներ: Աշխատակիցների մեծ մասը՝ շուրջ 70%-ը, կանայք էին, այնպես որ ղեկավարությունը հոգում էր նրանց և՛ հանգստի, և՛ գեղեցկության հարցերը: Կոմբինատի տարածքում գործում էին հիգիենայի, հանգստի սենյակներ, ճաշարաններ, որտեղ ամեն հինգշաբթի պարտադիր ձուկ էին մատուցում:

Փորձեր վերջից առաջ

Անկախացումից հետո Երևանի նուրբ բրդյա գործվածքների կոմբինատը շատերի պես զրկվեց հումքից և անհամեմատ դանդաղեցրեց աշխատանքը: Տեքստիլի արտադրության մի շարք գործարանների հետ միասին կոմբի-

↑ Գործարանի տնօրեն Սվետա Սարգսյանը

նատը սկսեց աշխատել հայկական բանակի կարիքների համար՝ կտոր պատրաստելով առաջին հայկական զինվորական հագուստի՝ «աֆգանկայի» համար: Այժմ գետնին հավասարված Լենինականի մանվածքային ֆաբրիկայից գնում էին թելը, պատրաստում կտորը և ուղարկում Սպիտակի կարի ֆաբրիկա: Բոլոր կանոններով կարված համազգեստը փորձարկում էին եղանակային պայմաններում, որպեսզի դիմացկուն լինի և երկար ծառայի: Որոշ ժամանակ կոմբինատի աշխատանքը, սակայն, կրկին կանգնեցվեց: Ներկրվող առավել մատչելի, սակայն կասկածելի որակի կտորների կողքին, հայկական կտորները չեն դիմանում մրցակցությանը: Հետագայում ՀՀ ղեկավարությանը բազմիցս գրված նամակներում կոմբինատի տնօրինությունը հայտնել է իր պատրաստակամությունը շարունակել արտադրությունը, սակայն, ապարդյուն. ոչ մի պատասխան չի հետևել, իսկ արտահագուստային գործվածք արտադրելու փոքր փորձերից հետո, կոմբինատը վերջնականապես փակվել է: Հաստոցների մեծ մասը այսօր էլ գտնվում է կոմբինատի տարածքում: Ինչպես վստահեցնում է տիկին Սարգսյանը, դրանք սարքին վիճակում են և կարող են շահագործվել, միայն ներդրումներ և աշխատանք է պետք: Այժմ գործարանի տարածքի մի մասը տրվում է վարձով: Այն ունի 1200 բաժնետեր, որոնց մի մասը նախկին աշխատակիցներն են: Իսկ աշխատողների թիվը երկուսն է՝ տնօրենն ու պահակը: — Այդպես էլ փակվեց գնաց հսկայական արտադրությունը և վեց հեկտար տարածքը մնաց ամայի: Հիմա ես եմ միայն այստեղ՝ դատարկ գործարանի տնօրեն, — ցավով ամփոփում է Սվետա Սարգսյանը:

Էմմա Հարությունյան Արամ Կիրակոսյան

Քաղաք Կադրերի բաժին

Նուբարաշեն, 1930-ականներ

↖ Նուբարաշենի գրադարանը

↑ Թաղամասի կառուցմանը նվիրված բարեգործական երեկոյի ազդագիրը՝ ձևավորված Գարզուի կողմից

Հայրենադարձության առաջին մեծ ալիքը տեղի էր ունեցել դեռ 1930-ականներին: Գործընթացը ղեկավարում էր Հայ Բարեգործական Ընդհանուր Միությունը, որի հիմնադիր, բարերար Պողոս Նուբարի անունով էլ կոչվեց Երևանի նորաստեղծ թաղամասը՝ Նուբարաշենը: Նուբարն անձամբ 100 հազար դոլարի նվիրատվություն էր կատարել: Հայրենադարձներին օգնելու նպատակով ՀԲԸՄ-ն հանգանակություններ էր կազմակերպում Եվրոպայի և ԱՄՆ տարբեր քաղաքներում: Պահպանվել է փարիզյան մի այդպիսի միջոցառման ազդագիրը, որի հեղինակը նկարիչ Գարզուն է: Նուբարաշենում հաստատվեցին առաջին ներգաղթածները Հունաստանից, Բուլղարիայից, Ֆրանսիայից, Լիբանանից ու Սիրիայից: Թաղամասի հատակագիծը նախագծել էր Ալեքսանդր Թամանյանը, որը նաև անձամբ հետևում էր շինարարական աշխատանքներին: Սակայն ստալինյան բռնաճնշումների սկսվելու հետ միաժամանակ բարդացավ նաև ՀԲԸՄ գործունեությունը Խորհրդային Հայաստանում, և հայրենադարձությունը կանգ առավ, իսկ 1938-ին թաղամասը վերանվանվեց Սովետաշենի:

«Դար մը պատմութիւն Հայ Բարեգործական Ընդհանուր Միութեան» գրքից

52

Մարտ 2015