Risk yönetimi ve değerlendirmesi by Yonetmen

Risk YĂśnetimi ve DeÄ&#x;erlendirmesi

Konu Başlıklarımız 1. Tehlike ve risk kavramları 2. Tehlike kaynakları ve oluşturdukları riskler 3. Risk yönetiminin bir parçası olarak risk değerlendirmesi 4. Risk değerlendirmesinin temel gerekçeleri 5. Risk değerlendirme ekibi ve çalışan katılımı 6. Risk değerlendirme teknikleri ve kıyaslamaları 7. İlgili mevzuat

1. Tehlike ve Risk Kavramları Tehlike: İnsanların yaralanması, hastalanması, malın veya malzemenin zarar görmesi, işyeri ortamının zarar görmesi veya bunların birlikte gerçekleşmesine sebep olabilecek potansiyel kaynak veya durum. Zarar oluşturma potansiyeli. Durum var, olay yok. Risk: Tehlikeli bir olayın meydana gelme olasılığı ile sonuçlarının bileşimi. (Risk = Olasılık x Etki). Riski tanımlayan yol tehlikeden geçer. Kaza: Ölüme, hastalıklara, yaralanmalara, maddi zararlara veya diğer kayıplara yol açan ve istenmeyen olay. Olay: İş ile ilgili oluşum, eylem. Kazaya neden olan veya kazaya sebep potansiyele sahip istenmeyen durum. Hastalığa, ölüme, yaralanmaya, zarara veya diğer kayıplara sebep olmadan gerçekleşen olaylar “hasarsız olay” olarak tanımlanır. Olaylar “hasarsız olay”ları da kapsar.

Daha basit söylersek… •

Tehlike: Zarar veya hasar oluşturabilecek potansiyel bir durum veya hareketi ifade eder; örneğin kimyasallar, elektrik, merdiven üzerinde çalışma, vs.

•

Risk: Tehlikelerden kaynaklanan yaralanma veya meslek hastalığı: olasılık (sıklık-seyreklik) ve şiddet (sağlığa gelen zararın büyüklüğü) olmak üzere iki boyutu var.

Örnek verelim Örnek 1: Bir tank içinde kaynak yapılması bir tehlikedir; kaynak yapanın yangına maruz kalması ya da kaynak gazlarından zehirlenmesi ise bu tehlikeden kaynaklanan birer risktir. Örnek 2: Ağır yüklerin elle taşınması bir tehlikedir; bunu yapan kişinin kas-iskelet sistemi hastalıklarına yakalanması bir risktir.

2. Tehlike ve Risk Kavramları

Tehlike Tanımlaması : Bir tehlikenin varlığını tanıma ve özelliklerini tarif etme prosesi. Risk analizi : Riskleri değerlendirirken tehlikenin neden olduğu olayın sonuçları ve olasılığı dikkate alınmalıdır. Bu sayede gelecekte olabilecek olaylar ve onların potansiyel sonuçları hakkında kararlar verebilir ve önlemler alabiliriz. Uygun bilgi kullanılarak olay hakkında çok kesin bir şekilde emin olmasak da, en iyi tahmini yapabiliriz. Risk Değerlendirmesi : Riskin büyüklüğünü tahmin etmek, risk analizi ve riske tahammül edilip edilemeyeceğine karar vermek için kullanılan prosesin tamamı. Katlanılabilir/Kabul edilebilir Risk : Kuruluşun, yasal zorunluluklara ve kendi İSG politikasına göre, tahammül edebileceği düzeye indirilmiş risk. Çalışma hayatında kabul edilebilir risk seviyesi ihtimali ‘Milyonda bir’dir.

Risk Değerlendirme: Bir iş yerinde mevcut tehlikelerin işçilere işyerine ve çevresine vereceği zararların ve bunlara karşı alınacak önlemlerin belirlenmesi amacı ile yapılması gereken çalışmalardır. Tehlikeyi tanımlama, risk değerlendirme süreçleri sanayi dallarına göre değişim gösterir. Tehlikeyi tanımlama, risk değerlendirme, reaktif değil proaktif yaklaşımlardır. Proaktif yaklaşım ülkemizde 2003’te kabul edildi. Avrupa’da proaktif yaklaşıma geçiş 89/391 sayılı ana çerçeve direktifi (EEC) ile olmuştur. Sağlığın Bozulması: Bir iş faaliyetinin ya da iş ile ilgili bir durumun yol açtığı belirlenebilir olumsuz bir fiziksel, ruhsal durum. Hasarsız Olay=Ramak Kalma Güvenlik: Riskin kabul edilebilirlik sınırlarında kalma yeteneğidir. Risklerden çevre, çalışanlar, toplum, üretim, itibar, mülk ve ortaklıklar, müşteriler doğrudan etkilenmektedir.

3. Tehlike Kaynakları ve Oluşturdukları Riskler Başlıca tehlike kaynakları:

•

Gürültü ve titreşim

•

Termal konfor şartları {sıcaklık, nem, havalandırma)

•

Aydınlatma

•

Radyasyon (iyonize ve noniyonize ışınlar)

•

Alçak veya yüksek basınç

•

Kimyasal etkenler (gazlar, tozlar vb.)

•

Parlayıcı, patlayıcı ve yanıcı maddeler

•

Biyolojik etkenler

•

Seyyar el aletleri

•

Elektrikli aletler

•

Sabit makine ve tezgâhlar

•

Hareketli erişim ekipmanları (merdivenler, platformlar)

•

Mekanik kaldırma araçları

•

Basınçlı kaplar

•

Elle taşıma işleri

•

Yüksekte çalışma

•

Kapalı ortamlarda çalışma

•

Ekranlı araçlarla çalışma

•

Motorlu araçlarla çalışma

•

Ürünler, emisyonlar ve atıklar

•

Uygun olmayan duruş ve çalışma şekilleri

•

Rutin çalışma

•

İş stresi

•

İşyeri yerleşim planı

•

Yalnız çalışma

•

İstenmeyen insan davranışları (dikkatsizlik, yorgunluk vb.)

3. Tehlike Kaynakları ve Oluşturdukları Riskler 3.1. Fiziksel Tehlikeler: Titreşim Gürültü Yetersiz havalandırma Aşırı Isı, nem ve hava hareketleri Yetersiz veya aşırı aydınlatma Radyasyona maruz kalma (X ışınları, doğal ve yapay radyoaktif maddeler) Kızılötesi ve mor ötesi ışınlar

3. Tehlike Kaynakları ve Oluşturdukları Riskler 3.2. Kimyasal Tehlikeler: Toksik gazlar, organik sıvıların buharları, ergimiş haldeki metal gazları Asitler, Bazlar nedeniyle yanma toksik tozlar, alerjik tozlar

3. Tehlike Kaynakları ve Oluşturdukları Riskler 3.3. Elektrikle Çalışma ile Meydana Gelen Tehlikeler: Topraklaması yapılmamış tezgahlar veya el aletleri, Topraklamanın belli periyodlarla kontrolünün yapılmaması, Elektrik ve aydınlatma tesisatının periyodik kontrolünün yaptırılmaması, Yıpranmış ve hatalı onarılmış el aletleri, Yetkisiz kişilerin müdahale etmek istemesi, Kırık yıpranmış el aletleri, Koruyucu baret, eldiven, çizme, ıstaka veya tabure gibi kişisel koruyucuların bulunmaması, Zeminin yalıtılmaması, Yüksek gerilim ile çalışmada gerekli kurallara uyulmaması 12

3. Tehlike Kaynakları ve Oluşturdukları Riskler 3.4. Mekanik Tehlikeler: Makina ve tezgahın ezen, delen, kesen ve dönen operasyonlarının, koruyucusunun bulunmaması, Preslerde çift el kumanda kullanılmaması, Preslerde ayak pedalı koruyucusu olmaması, Makina üzerinde anında durduracak stop butonun yada swich’in bulunmaması, Yetersiz ve uygun olmayan makina ve koruyucu teçhizat, Yetersiz uyarı sistemleri, Düzensiz ve dağınık işyeri ortamı, Makinaların, kaldırma aletlerinin, kazanların, kompresörlerin vb. gerekli bakım ve periyodik kontrollerinin yapılmaması. 13

• Pürüzlü, engebeli veya kaygan işyeri zemini • Hareketli araç ve makineler • Hareketli makine parçaları • Keskin veya yüzeyi çıkıntılı malzeme ve parçalar • Sıcak veya soğuk yüzeyli malzeme ve parçalar • Basınçlı kap veya hatlar • Kaldırma ve taşıma araçları • Sabit ve seyyar merdivenler • Asansörler • El aletleri • Yüksekte çalışma ve tırmanma noktalan • Uygun olmayan korkuluklar • Alçak ve dar geçitler • Hatalı istifleme • Malzeme düşmesi veya yuvarlanması 14

• Taşma, dökülme ve saçılmalar

3. Tehlike Kaynakları ve Oluşturdukları Riskler • • • • • • • • • 15

3.5. Tehlikeli Yöntem ve İşlemler: Makina veya tezgahlarda çalışırken koruyucu teçhizatın devre dışı bırakılması Baret, gözlük, siper, maske vb. kişisel koruyucuların kullanılmaması Aşırı yük kaldırma 3m’den yüksek malzeme istifleme Etiketlenmemiş veya yetersiz etiketlenmiş malzeme kullanımı Gereken uyarı, ikaz işaret ve yazılarının konmamış olması Malzeme Güvenlik Bilgi Formu (Material Safety Data Sheet - MSDS) olmayan kimyasalla çalışma İşe yeni başlayan işçiyi, çalıştığı işle ilgili ve İSG konularında eğitim vermeden çalıştırma Belli aralıklarla işçilere iş sağlığı ve güvenliği konularında eğitim verilmemesi

• • • • • • • • • • 16

Yeterli ikaz vermeden araçların çalıştırılması veya durdurulması Elektrik kesilmeden teçhizat üzerinde onarım yapılması Onarım esnasında şalter veya beklenmedik bir harekete karşı güç düğmesinin emniyete alınmamış olması Çalışır haldeki teçhizatın yağlanması, temizlenmesi, ayarlanması, Depo ve konteynerlerin tam olarak boşaltılıp temizlenmeden üzerinde onarım ve kaynak yapılması Yüksekten atlama Parlama, patlama ve yangın ihtimali olan yerlerde elektrik tesisatının exproof olmaması Parlama patlama tehlikesi olan yerlerde sigara içilmesi Yükleme ve boşaltma işlemlerinin uygun yöntemle yapılmaması Malzemelerin, makinaların ve teçhizatın uygun yerleştirilmemesi

3. Tehlike Kaynakları ve Oluşturdukları Riskler 3.6. İşyeri Ortamından Kaynaklanan Tehlikeler: İşyeri zemini Yetersiz Geçitler Yetersiz Çıkış yerleri Yetersiz iş alanı Düzensiz işyeri Merdivenlerde korkuluk olmaması Duşların ve tuvaletlerin çalışır durumda veya temiz olmaması

Tehlikelerin belirlenmesi aşamasında aşağıda belirtilenlerden yararlanılmalıdır: • • • • • • • • • • • • 18

Üretim bilgileri Proses akış şemaları Makine ve ekipman bilgileri Malzeme envanterleri (ham maddeler, ürünler ve alt ürünler, kimyasallar, atıklar vb.) İşyerinin İSG politikası İSG mevzuatı ve d iğe r şartlar Çalışanlardan elde edilen İSG bilgileri Sağlık taramalarının kayıtları Sağlık ve ilkyardım raporları Kaza ve ramak kala olaylarının kayıtları Toksikoloji ve diğer İSG verileri Bakım-onarım, arıza ve duruş kayıtları

• • • • • • • • • • • • • • 19

Fiziksel, kimyasal ve biyolojik etmenler Malzeme güvenlik bilgi formları Elektrik kullanımı Yangınla mücadele bilgileri Faaliyete özgü tipik tehlike ve riskler Benzer işletmelerde olmuş olan kaza ve olaylar En iyi uygulama örnekleri Uygunsuzluklar Denetim sonuçları Ön gözden geçirme sonuçları Gözden geçirme ve iyileştirme faaliyetleri İletişim belgeleri Literatür taraması Mühendislik sezgileri

Neden risk değerlendirmesi yapmalıyız? Mevzuat yönünden zorunludur. İşletmeye sağladığı yararları vardır. İşletmenin sağlık giderleri azalır. Tazminat giderleri azalır. Güvenli çalışma ortamında verimlilik artar. Üretimde kalite yükselir. İşletme güven ve prestij kazanır. Pazar payı yükselir. Ekonomik yönden güçlü hale gelir.

Risk Değerlendirme Ülkeye sağladığı yararları vardır . Çalışanlardan hastalanan ve iş göremez durumuna düşenlerin sayısı azalır İş kazaları ve meslek hastalıkları nedeniyle harcanan gayri safi milli hasılanın (GSMH) yaklaşık %4’ü kadar tasarruf sağlanır Sağlık ve rehabilitasyon harcamaları azalır Bir bütün olarak toplumun sağlık göstergeleri iyileşir Çalışma barışına katkı sağlar Risk değerlendirmesinin yenilenmesi ile ilgili Türk mevzuatında geçen azami süre 2 (çok tehlikeli), 4 (tehlikeli), ve 6 (az tehlikeli) yıldır. Yapılmış olan risk değerlendirmesi; tehlike sınıfına göre çok tehlikeli, tehlikeli ve az tehlikeli işyerlerinde sırasıyla en geç iki, dört ve altı yılda bir yenilenir. 21

Aşağıdakilerden hangisi iş sağlığı ve güvenliği açısından en uygun tehlike tanımıdır? a) Büyük zarara yol açabilecek durum b) Malın, malzemenin ya da işyeri ortamının zarar görmesine yol açabilecek durum, işlem c)İnsanların yaralanması veya sağlığının bozulmasına sebep olabilecek kaynak, durum veya işlem d)İnsanların yaralanması veya sağlığının bozulması ihtimali

Aşağıdakilerden hangisi iş sağlığı ve güvenliği açısından en uygun risk tanımıdır? a)

Zarara uğrama tehlikesi

Tehlikeli bir olayın meydana gelmesi olasılığı

Sağlık bozulmasının ciddiyet derecesi

Tehlikeli bir olayın olasılığı ile meydana geldiğinde oluşturacağı sağlık bozulmasının ciddiyet derecesinin birleşimi

Aşağıdakilerden hangisi iş sağlığı ve güvenliği açısından en uygun risk tanımıdır? a)

Zarara uğrama tehlikesi

Tehlikeli bir olayın meydana gelmesi olasılığı

Sağlık bozulmasının ciddiyet derecesi

Tehlikeli bir olayın olasılığı ile meydana geldiğinde oluşturacağı sağlık bozulmasının ciddiyet derecesinin birleşimi

İş sağlığı ve güvenliği risk değerlendirme faaliyetlerindeki kontrol tedbirlerinin uygulanmasında öncelik aşağıdakilerden hangisindedir? a)

Mühendislik önlemlerini uygulamak

Ergonomik yaklaşımlardan yararlanmak

Riskleri kaynağında yok etmeye çalışmak

Tehlikeli olanı, daha az tehlikeli olanla değiştirmek

İş sağlığı ve güvenliği risk değerlendirme faaliyetlerindeki kontrol tedbirlerinin uygulanmasında öncelik aşağıdakilerden hangisindedir? a)

Mühendislik önlemlerini uygulamak

Ergonomik yaklaşımlardan yararlanmak

Riskleri kaynağında yok etmeye çalışmak

Tehlikeli olanı, daha az tehlikeli olanla değiştirmek

Risk değerlendirmesinin aşağıdaki hangi soruya cevap vermesi beklenmez? a)

Yetkili makamlar önünde kusursuzluğun ispat edilmesi

Tehlikelerin potansiyel etki ve sonuçlarının meydana gelme ihtimali

Riskin kabul edilebilir durumunun devam ettirilebilmesi için kontrol ölçümlerinin yeterliliği

Tehlikelerin potansiyel etki ve sonuçlarının neler olduğu ve bunların kabul edilebilir olup olmadığının araştırılması

Risk değerlendirmesinin aşağıdaki hangi soruya cevap vermesi beklenmez? a)

Yetkili makamlar önünde kusursuzluğun ispat edilmesi

Tehlikelerin potansiyel etki ve sonuçlarının meydana gelme ihtimali

Riskin kabul edilebilir durumunun devam ettirilebilmesi için kontrol ölçümlerinin yeterliliği

Tehlikelerin potansiyel etki ve sonuçlarının neler olduğu ve bunların kabul edilebilir olup olmadığının araştırılması

3. Tehlike Kaynakları ve Oluşturdukları Riskler Tehlikeyi belirlemek için sorular 1-Çalışanlar hareketli parça veya hareketli makinaların tehlikesindeler mi?

2-Hareket eden makina, seyyar donanım/güç beslemeli araç (forklift gibi) tehlikesinde mi?

3. Tehlike Kaynakları ve Oluşturdukları Riskler Tehlikeyi belirlemek için sorular

3-Çalışanlar düşme/yüksekten düşme tehlikesinde mi?

4-Çalışanlar yüksekten malzeme düşmesi tehlikesindeler mi?

3. Tehlike Kaynakları ve Oluşturdukları Riskler Tehlikeyi belirlemek için sorular 5-Çalışanlar mekanik kaldırma işlemi veya donanımı tehlikesindeler mi?

6-Çalışanlar kayma, takılma tehlikesindeler mi?

3. Tehlike Kaynakları ve Oluşturdukları Riskler Tehlikeyi belirlemek için sorular 7-Çalışanlar kaygan veya bozuk zeminde yürüme tehlikesindeler mi?

8-Çalışanlar elektrik arkı/kaynağı/ şoku tehlikesindeler mi?

3. Tehlike Kaynakları ve Oluşturdukları Riskler Tehlikeyi belirlemek için sorular 9-Çalışanlar tehlikeli-zararlı malzeme/kimyasal taşıma veya kullanma tehlikesindeler mi?

10-Çalışanlar toz/gaz/buhar ve biyolojik ajanlarla etkilenme tehlikesindeler mi?

3. Tehlike Kaynakları ve Oluşturdukları Riskler Tehlikeyi belirlemek için sorular 11-Çalışanlar yangın/patlama tehlikesindeler mi?

12-Çalışanlar sıcak/soğuk teması tehlikesindeler mi?

13-Çalışanlar çevresel koşullar/ istenmeyen iklim koşulları tehlikesindeler mi?

3. Tehlike Kaynakları ve Oluşturdukları Riskler Tehlikeyi belirlemek için sorular

17-Çalışanlar el aleti kullanma tehlikesindeler mi? 18-Çalışanlar keskin cisimler kullanma tehikesindeler mi?

19-Çalışanlar tekrarlayan hareket tehlikesindeler mi?

3. Tehlike Kaynakları ve Oluşturdukları Riskler Tehlikeyi belirlemek için sorular

20-Çalışanlar manuel yük kaldırma tehlikesindeler mi? 21-Çalışanlar zayıf ergonomik tehlikesindeler mi? 22-Çalışanlar ergonomik gerginlik tehlikesindeler mi?

3. Tehlike Kaynakları ve Oluşturdukları Riskler Tehlikeyi belirlemek için sorular

23-Çalışanlar yetersiz eğitim tehlikesindeler mi?

24-Çalışanlar kapalı yer çalışması tehlikesindeler mi? 25-Çalışanlar maruz kaldığı başka tehlikeler var mı?

4. Risk Yönetiminin Bir Parçası Olarak Risk Değerlendirmesi İşyerinde risk değerlendirmesi yapmak mevzuat yönünde zorunlu olduğu gibi, işletmenin ve ülkenin geleceği açısından da oldukça önemlidir. İşyerlerinde meydana gelen iş kazaları ve meslek hastalıkları sonucunda büyük maddi kayıplar meydana gelmektedir. Halbuki, gerek iş kazaları gerekse meslek hastalıkları, nedenleri önceden belirlenerek alınacak tedbirlerle önlenebilecek vakalardır. Önceden belirleme de uygulanan işlemlerin toplamına risk değerlendirmesi veya risk yönetimi diyebiliriz.

4. Risk Yönetiminin Bir Parçası Olarak Risk Değerlendirmesi Risk Değerlendirme Yöntemi (Yenileme) Ne Zaman Uygulanmalıdır: Acil olay durumlarında hemen uygulamak gerekli, (yasal zorunluluk) Yeni bir makine veya ekipman alınması, Yeni tekniklerin geliştirilmesi, İş organizasyonunda veya iş akışında değişiklikler yapılması, Yeni hammadde ve/veya yarı mamul maddelerin üretim sürecine girmesi, Yeni bir mevzuatın yürürlüğe girmesi veya mevcut mevzuatta değişiklik yapılması, İş kazası veya meslek hastalığı meydana gelmesi, İş kazası veya meslek hastalığı ile sonuçlanmasa bile yangın, parlama veya patlama gibi işyerindeki iş sağlığı ve güvenliğini ciddi şekilde etkileyen olayların ortaya çıkması. Tesis adresi değişikliğinde

4. Risk Yönetiminin Bir Parçası Olarak Risk Değerlendirmesi

Risk Yönetim Proses Akış Şeması Risk yönetim prosesi kendi içerisinde aslında iki farklı temel aşamaya bölünebilir, birinci aşama problemlerin tanımlanmasıyla 41 uğraşırken ikinci aşama problemlerin çözümü ile ilgilenir.

4. Risk Yönetiminin Bir Parçası Olarak Risk Değerlendirmesi Risk Yönetim Prosesinin aşamaları A) Tehlike Tanımlama: Sistem veya organizasyon içerisindeki potansiyel zarar veya hasar yaratabilecek etkilerin objektif olarak analiz edilmesidir. Tehlikelerin belirlenmesi için tipik girdiler; İş Sağlığı ve İş Güvenliği’ne ilişkin hukuki ve diğer şartlar (mevzuat), Ön gözden geçirme sonuçları, Çalışanlar ve diğer ilgili taraflardan alınan bilgiler, Çalışanlardan elde edilen İSG bilgileri, işyerindeki gözden geçirme ve iyileştirme faaliyetleri (bu faaliyetler özelliği itibariyle reaktif yada proaktif olabilir), İSG politikası, 42

4. Risk Yönetiminin Bir Parçası Olarak Risk Değerlendirmesi Kaza ve olay kayıtları, Uygunsuzluklar, Denetim sonuçları, İletişim belgeleri, En iyi uygulamalar hakında bilgiler, Kuruluşa özgü tipik tehlike riskleri, benzer kuruluşlarda olmuş olan kaza ve olaylar, Elektrik kullanımı, Kuruluşun tesisleri, prosesleri ve faaliyetleri hakkında bilgiler, Saha planları, Radyasyon kaynakları, Yangın, Proses akış şemaları, 43

4. Risk Yönetiminin Bir Parçası Olarak Risk Değerlendirmesi Makina, ekipman v.b. bilgiler, Malzeme envanterleri (ham maddeler, kimyasallar, atıklar, ürünler ve alt ürünler), Toksikoloji ve diğer sağlık ve iş güvenliği verileri, Verilerin izlenmesi, Kimyasal ve biyolojik maddeler, Malzeme Güvenlik Bilgi Formları (MSDS), Yöntemler, görevler, İnceleme Raporları, Profesyonel destek, uzmanlık Tıbbi/ilk yardım raporları, Sağlık Riskleri taramasıdır. 44

4. Risk Yönetiminin Bir Parçası Olarak Risk Değerlendirmesi Yukarıda verilen tipik girdiler tehlikelerin belirlenmesi amacıyla değerlendirilir. Bu değerlendirme sonucunda yaralanma, kayma, düşme, ölüm, malzeme düşmesi, meslek hastalığı, makina-ekipman zararları, kimyasal maddelerle temaslar, yangın, patlama v.b. tehlikeler tanımlanır ve bu tanımlamalara göre işyerinin “Risk Haritaları” ve “Bilgi Bankaları” oluşturulur. 45

4. Risk Yönetiminin Bir Parçası Olarak Risk Değerlendirmesi B) Risklerin Analizi (Tahmin Etme): Tehlikelerin tanımlanmasından sonra, tehlikelerin doğasının, mekanizmasının ve dikkate değer tehlikelerin sonuçlarının anlaşılması için de çeşitli metodlara ihtiyaç vardır. Bu bilgiler ışığında çeşitli tehliklerle karşı karşıya kalabilecek çalışanların korunması sağlanabilir. Tehlike önceden tanımlandığında, risk, tehlikenin olma ihtimali ve etkilerinin şiddetidir. Olayların ortaya çıkma olasılığı ve ortaya çıktığında maruz kalınabilecek sonuçlar belirlenir.

4. Risk Yönetiminin Bir Parçası Olarak Risk Değerlendirmesi C) Risk Değerlendirme (Kabul Edilebilirlik Değerlendirmesi): Riski tahmin etmenin temelinde, risk değerlendirmesi, riskin kabul edilebilir düzeyde olup olmadığını belirleme yada ilave risk ölçümleri ile riski kabul edilebilir düzeye indirgemek maksadıyla uygulanır. Risk değerlendirmesi, çok fazla subjektif yargılara dayanır. Risk değerlendirmesi aşamasında, olayların ortaya çıkma olasılığı ve ortaya çıktığında maruz kalınabilecek sonuçlar belirlenir.

RİSK YÖNETİMİ Beş temel adım: İşyeri sağlık ve güvenlik risk yönetimi 5 temel adımdan oluşur. Bunlar; 1. Tehlikelerin tanınması 2. Tehlikelerden kaynaklanan risklerin değerlendirilmesi 3. Risklerin önlenmesi veya en düşük seviyeye düşürülmesi için gerekli kontrol tedbirlerine karar verilmesi 4. Kontrol tedbirlerinin tamamlanması 5. Alınan tedbirlerin etkinliğinin izlenmesi ve tekrar edilmesi

İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ YÖNETİMİ

Adım-1 Tehlikeleri Tanı

Evet

Tanımladığınız tehlikelerle ilgili herhangi bir mevzuat, standart, rehber veya madde güvenlik bilgileri var mı? Adım-5 İzle ve tekrar et

Hayır

Adım-2 Riskleri Değerlendir Adım-4 Kontrol tedbirlerini tamamla

Adım-3 Kontrol tedbirlerine karar ver

Bu konuda elinizde bulunan rehber,mevzuat uygulama kodu veya standardı takip et

1- Tehlikelerin Belirlenmesi Kuruluşlarda risk değerlendirme çalışmalarına başlanmadan şu veriler toplanıp değerlendirilmelidir. Kimyevi, fiziki ve biyolojik ajanlar listesi İş aktivitelerinin gözden geçirilmesi Ortam ölçüm raporlarının incelenmesi İş kazası ve hadise (olay) raporlarının incelenmesi Literatür taraması (standart vb.) İmalatçı verilerinin değerlendirilmesi Uzman görüşlerinden yararlanılması Teknik periyodik kontrol raporlarının incelenmesi İSİG Kurulu yıllık faaliyet raporlarının değerlendirilmesi, Benzeri diğer işyerlerinden elde edilen veriler (benchmarking)

1- Tehlikelerin Belirlenmesi -Devam Bu değerlendirmeler sonucu işyeri tehlikeleri belirlenerek listelenmelidir. Daha sonra işyeri oluşturulan takım tarafından, iş akış ya da yerleşim planı uyarınca incelenerek ön çalışmalardan elde edilen tehlike listesinin işyerine uygunluğu kontrol edilmelidir. Bu çalışmalar sırasında karşılaşılan yeni tehlikeler varsa listeye ilave edilmelidir.

2- Tehlikenin Değerlendirilmesi Belirlenen tehlike listesinde yer alan tehlikelerden kaynaklanan riskler tespit edilerek bu risklerin her biri ayrı ayrı değerlendirmeye tabi tutulmalıdır. Risk düzey tahmini,risk kabul edilebilirliği, eylem, risk derecelendirmesi, ..

Risk değerlendirmesi amacıyla geliştirilmiş onlarca yöntem vardır. Ayrıntılarına ileride bakacağız.

3- Riskin Derecelendirilmesi Bu basamakta belirlenen tehlikelerin Ĺ&#x;iddetine karar veriilir.

4- Kontrol Tedbirleri: Yönetmelikte Risk Kontrol Hiyerarşisi İşverenler aşağıdaki genel prensiplere uygun tedbirleri alacaktır: a)

Tehlikeleri ortadan kaldırmak,

Ortadan kaldırılamayan tehlikeleri değerlendirmelere tabi tutmak,

Tehlikeler ile kaynağında mücadele etmek,

İşleri kişilere uygun hale getirme, özellikle işyeri tasarımında, iş makinası, çalışma ve üretim yöntemi seçimlerinde, üretim temposunun sağlığa etkilerini düşünmek ve monotonluğunu azaltmak,

Teknik gelişmeleri adapte etmek,

4- Kontrol Tedbirleri: Yönetmelikte Risk Kontrol Hiyerarşisi f)

Tehlikelerin yerine tehlikesizleri veya daha az tehlikelileri ikame etmek,

Çalışma ortamına ilişkin bütün şartları, teknolojiyi, iş organizasyonunu, çalışma şartlarını ve sosyal ilişkileri bir arada değerlendirerek birbirini destekler mahiyette tedbirler politikası geliştirmek,

Toplu korunma önlemlerine kişisel korunma önlemlerinden daha çok öncelik vermek,

İşçilere uygun talimatları vermek.

4- Kontrol Tedbirlerinin Uygulanması Bu basamakta seçilen kontrol tedbirleri planlanıp sorumluları belirlenerek işyerinde uygulanarak tamamlanır. Bu basamak şu hususları içerir: Çalışma yöntemlerinin geliştirilmesi İletişim Eğitim ve öğretimin sağlanması Denetim Bakım

5- İzleme ve Tekrar Gözden Geçirme Bu son basamakta kararlaştırılan ve planlanan risk kontrol tedbirleri ile diğer bütün İSG etkinlikleri izlenmeli ve tekrar gözden geçirilmelidir

5- İzleme ve Tekrar Gözden Geçirme Bu basamakta sorular cevaplandırılmalıdır: Seçilen kontrol tedbirleri planlandığı gibi tamamlanmış mı? Seçilen kontrol tedbirleri yerinde tedbirler mi? Bu kontrol tedbirleri uygulanmış mı? Bu kontrol tedbirleri doğru bir şekilde uygulanmış mı? Seçilen yöntem çalışıyor mu? Yapılan değişiklikler amaçlarınıza uygun sonuçlanmış mı? Değerlendirilen risklere maruziyet ortadan kaldırılmış veya yeterince azaltılmış mı?

İŞLETMELER SAĞLIK ve GÜVENLİĞİ NİÇİN YÖNETMELİDİR?

YASAL NEDENLER Hukuki Kamu Gerekler Hukukunun Gerekleri

ETİK NEDENLER İşçilerin sağlık ve güvenliği işverenin sorumluluğudur.

FİNANSAL NEDENLER Üretim kaybı Hizmette Aksamalar

Tazminatlar

Aşağıda önce tehlike sonra risk yazılmıştır. Bu sıralamada aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a)

Kişinin düşmesi – yüksekte çalışma

Gürültülü ortam – işitme kaybına yol açması

Kapalı ortamda çalışma – zehirli gazlardan etkilenme

Elektrik enerjisi – izolesi bozuk iletkene dokunma ile elektrik çarpması

Aşağıda önce tehlike sonra risk yazılmıştır. Bu sıralamada aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a)

Kişinin düşmesi – yüksekte çalışma

Gürültülü ortam – işitme kaybına yol açması

Kapalı ortamda çalışma – zehirli gazlardan etkilenme

Elektrik enerjisi – izolesi bozuk iletkene dokunma ile elektrik çarpması

4. Risk Yönetiminin Bir Parçası Olarak Risk Değerlendirmesi D) Kontrol Önlemlerini Tespit Etme : Değerlendirilen risklerle ilgili alınacak önlemler tartışılır. Riskin ortaya çıkma ihtimalinin önlenmesi, azaltılması veya hasarın potansiyel şiddet derecesinin azaltılması yada tehlikenin transfer edilmesinin maliyet analizi yapılır. Kontrol önlemlerini tespit etme aşamasında “Riskleri Ortadan Kaldırma Planı” hazırlanır, bu plan kontrol önlemlerinin hiyerarşisi izlenerek yapılır; 1. Riskin Ortadan Kaldırılması (Elimine Etmek): Tesis içerisinde yüksek risk taşıyan materyalin, makinanın veya prosesin elimine edilmesidir. Örneğin; Teknolojisi eski olan ve çift el kumanda yada fotosel tertibatı yapılamayan presin kullanımdan kaldırılması. 62

4. Risk Yönetiminin Bir Parçası Olarak Risk Değerlendirmesi 2. Yerine Koyma (Substitusyon) : Eğer tehlike elimine edilemiyorsa, yüksek risk taşıyan materyal, makina veya proses daha az risk taşıyan ile değiştirilmelidir. Örneğin; proses içerisinde kullanılan toksik veya çabuk yanıcı bir çözücünün, toksik olmayan ve parlama noktası yüksek bir çözücü ile değiştirilmesi. 3. Kontrol ve İzolasyon : Eğer tehlike elimine edilemiyor yada ikame edilemiyorsa tehlike kaynağı materyal, makina, ekipman veya proses izole edilmelidir. Tehlike kaynağını izole etmek mümkün değil ise kontrolünün sağlanması için tehlikeli durumdan etkilenen insan sayısının azaltıması, etkilenme süresinin azaltılması, miktarının 63 azaltılması sağlanmalıdır.

4. Risk Yönetiminin Bir Parçası Olarak Risk Değerlendirmesi Örneğin; boyahanede kullanılan boyaların daha az tehlikeli (su bazlı gibi) boyalarla değiştirilmesi mümkün olmuyor ise kapalı sistem boya kabini kullanılarak tehlike izole edilebilir, Bir hastanede çalışan ve röntgen çeken bir sağlık elemanının çalışma saati azaltılabilir (günde beş saat), Mevzuata uygun yıllık izin (senede dört hafta) kullandırılır. 4. Mühendislik Kontrolü : Dizayn mühendisleri, elimine, ikame ve izole edilemeyen ve kontrolü sağlanamayan tehlikeyi gidermek için makinanın, tesisatın veya prosesin tasarımı üzerinde çalışır. Mühendislik kontrolü ayrıca korunma yolları, bariyerler, operasyon noktası koruyucuları, sıkışma - ezme noktaları, hareket eden parçaların korunması vb. koruyucu donanımların 64 hangisinin nerede nasıl kullanılabileceğine karar verir.

4. Risk Yönetiminin Bir Parçası Olarak Risk Değerlendirmesi 5. Yönetimle İlgili Kontroller : Yönetimle İlgili Kontroller ise güvenli iş akışı ve düzeni, güvenlik sistemleri, çalışma prosedürleri gibi yazıların yayımlanması yoluna başvurur. Bu amaçla; Riski ortadan kaldırma süreci belirlenir. Sorumlulukların ataması yapılır. İşçinin karakteristiği ve prosesteki işin gerekliliği hesaba katılır. Eğitim prosedürleri oluşturulur. Çalışma izin formları oluşturulur. İşçinin olaya ilgisini sağlama ve sürdürme prosedürü hazırlanır. İş akışı şeması üzerinde çalışılır. İşçileri bilgilendirme ve katılımlarını sağlamak üzere formlar oluşturulur. İşyeri düzeni ile ilgili çalışma yapılır. 65

4. Risk Yönetiminin Bir Parçası Olarak Risk Değerlendirmesi İdari olarak riski ortadan kaldırma yöntemleri olarak prosedürlerin hazırlanarak yayınlanması (resmen ilan etmek), yürütüm (uygulama) sağlanması ve güvenlik operasyonlarının yapılması gereklidir. Tehlike tanımlama aşamasında sağlık ve güvenlik açısından oluşturulan risk haritaları göz önüne alınarak, işletmede/ fabrikada işaretlemeler yapılmalıdır. Bu aşamada 23 Aralık 2003 tarih ve 25325 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Güvenlik ve Sağlık İşaretleri Yönetmeliği’ne uygun olarak işyerinde yangın işaretleri, işaretlemelerin yapılmış olması sınıflandırmaların yapılmış olması gereklidir.

4. Risk Yönetiminin Bir Parçası Olarak Risk Değerlendirmesi 6. Kişisel Korunma : Kişisel koruyucuların kullanılması en son seçim olması gerekir, çünkü insanların kişisel koruyucuyu kullanmaları hem rahatsızlık vericidir, hem de kullanılıp kullanılmadığının denetiminin yapılması zordur, ayrıca kişisel koruyucunun kullanımı riski ortadan kaldırmada daha az etkili bir seçimdir. Kişisel koruyucu kullanımı gerekli ise mutlak suretle koruyucu ekipmanın kullanım prosedürünün yayınlanması gereklidir.

Risk kontrol önlemlerinin hiyerarşik düzeni şu şekildedir: 1. Tehlikeleri ortadan kaldırılmak (eliminasyon) 2. Tehlikeli olanı tehlikesiz olanla ve/veya daha az tehlikeli olanla değiştirmek (ikame) 3. Mühendislik önlemlerini uygulamak (otomasyon, tecrit/izolasyon, uzaklaştırma, havalandırma, ergonomik yaklaşımlardan yararlanma) 4. İdari önlemler/işaretler/uyarılar (çalışma süreleri, işyeri düzeni, eğitim ve öğretim, planlı bakım-onarım, mental riskler, monotonluk, iletişim, denetim-disiplin) 68

5. Kişisel koruyucu donanımlar (temin, kullandırma)

4. Risk Yönetiminin Bir Parçası Olarak Risk Değerlendirmesi E) Kontrol Önlemlerini Yerine Getirme : Belirlenen kontrol önlemleri uygulamaya konur, ancak tanımlanan her gerekli risk azaltma ve kontrol önlemleri ile ilgili değişiklikler uygulamaya konulmadan önce denenmelidir. Kontrol önlemleri; öncelikle tehlikelerin bertaraf edilmesi ve riskin ortadan kaldırılması prensibini yansıtmalıdır, risk ortadan kaldırılamıyorsa azaltılma yoluna gidilir, riskin azaltılması için personel koruyucu teçhizatın kullanılması ise son çare olarak düşünülmelidir. Riskin ortaya çıkma ihtimalinin önlenmesi, azaltılması veya hasarın potansiyel şiddet derecesinin azaltılması sırası ile amaçlanır. Uygun kontrol ölçümleri bu aşamada devreye girer. Ölçümler uygulanırken uzun zaman alabilir çünkü değişim için gelen direnç nedeniyle sık sık eğitim, techizat satın alınması 69 veya tesisat da değişikliğe ihtiyaç duyulabilir.

4. Risk Yönetiminin Bir Parçası Olarak Risk Değerlendirmesi

F) İzleme ve Gözden Geçirme : Risk yönetiminin işlemi yukarıda belirtilen aşamalar çerçevesinde gerçekleşir. Ancak bazı tehlikeler gözden kaçırılabilir veya yeniden tanımlamaya ihtiyaç duyulabilir, yeni tehlikeler zaman içinde ortaya çıkabilir ve tüm işlemlerin tekrarlanması gerekebilir. Uygun kontrol ölçümleri uygulandıktan sonra, daha önceden tespit edilmiş tehlikelerin artan risk değerlerinin kabul edilebilirliklerini değerlendirmek için yeniden değer biçmeye ihtiyaç duyulabilir. Riskin belirlenmesi, risk değerlendirme ve kontrol önlemlerinin ardından; riski ortadan kaldırmaya/azaltmaya yönelik gerekli faaliyetin zamanında tanımlanmasının izlenmesi ve gözden geçirilmesinin de mutlaka yapılması gerekir. Alınan önlemler sonucunda risk kontrol proseslerinde de değişiklikler olabileceğinden geriye kalan risklerin yeni durumlarını belirlemek amacıyla risk değerlendirmesinin yapılması gekebilir, bu nedenlede tutulan tüm kayıtların analizlerinin yapılması gereklidir. 70

4. Risk Yönetiminin Bir Parçası Olarak Risk Değerlendirmesi G) İletişim ve Danışma: Sonuçlar, düzeltici/önleyici faaliyetlerin tanımlanması, konu ile ilgili gelişmeler, değişiklik yapılan veya yeni İş Sağlığı ve Güvenliği amaçlarının oluşturulması için girdi sağlanması amacıyla yönetime bilgi verilmeli, ayrıca bilgi toplama aşamasında alt işverenler de dahil olmak üzere tüm gruplarla iletişim ve danışma kurulmalıdır.

Bir şoförün kaza yapmadığı sürece algıladığı risk düzeyinin düşmesi aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir? a)

Kazanın korkutuculuk düzeyinin düşmesi

Kazanın anlaşılabilirlik düzeyinin düşmesi

Kazanın etkileyeceği kişi sayının az olacağı düşüncesi

Kaza olayları ve haberlerine maruziyet nedeniyle kanıksama

Bir şoförün kaza yapmadığı sürece algıladığı risk düzeyinin düşmesi aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir? a)

Kazanın korkutuculuk düzeyinin düşmesi

Kazanın anlaşılabilirlik düzeyinin düşmesi

Kazanın etkileyeceği kişi sayının az olacağı düşüncesi

Kaza olayları ve haberlerine maruziyet nedeniyle kanıksama

Aşağıdaki terimlerden hangisi bir kuruluşun, yasal zorunluluklara ve kendi İSG politikasına göre, tahammül edebileceği düzeye indirilmiş riski ifade eder? a) Hafif kazalı risk b) Kabul edilebilir risk c) Kıl payı kaza riski d) Tahmin edilebilir risk

Aşağıdakilerden hangisi iş sağlığı ve güvenliğinde tehlike tanımına uymaz?

a) Yüksekte çalışma b) Forklift çarpması sonucu yaralanma c) Kaynak işlemi d) Vinç operasyon alanında baretsiz dolaşma

Aşağıdakilerden hangisi iş sağlığı ve güvenliğinde tehlike tanımına uymaz?

a) Yüksekte çalışma b) Forklift çarpması sonucu yaralanma c) Kaynak işlemi d) Vinç operasyon alanında baretsiz dolaşma

Aşağıdakilerden hangisi risk yönetimi çerçevesinde yapılacak temel faaliyetlerden değildir? a) Risklerin tanımlanması b) Risklerin değerlendirilmesi c) Risk önleyici ve azaltıcı tedbirlerin uygulanması d) İş kazası istatistiklerinin üretilmesi

Emek-yoğun işlerde tehlike kaynaklarını belirleyebilmek için kişisel bazı özelliklere dikkat etmek gerekir. Aşağıdakilerden hangisi bu özelliklerdendir? a) Deneyim b) Mesleki Eğitim c) Bedensel yetersizlikler d) Hepsi

Risk yönetiminde sürekli iyileştirme neyi hedefler? a)

İşyerinde risklerin belli bir düzeyin altında olduğunun kanıtlanması

İşyerinde tüm risklerin belirlenerek kanun karşısında işletmeyi korumak

İşyerinde risklerin öncelikli olanlardan başlanarak sürekli azaltılması

İşyerinde tüm risklerin ortadan kaldırılması

Risk yönetiminde sürekli iyileştirme neyi hedefler? a)

İşyerinde risklerin belli bir düzeyin altında olduğunun kanıtlanması

İşyerinde tüm risklerin belirlenerek kanun karşısında işletmeyi korumak

c) İşyerinde risklerin öncelikli olanlardan başlanarak sürekli azaltılması d) İşyerinde tüm risklerin ortadan kaldırılması

Aşağıdakilerden hangisi iş kazalarında kişisel risk algılamasını etkileyen faktörler içinde en az etkili olanıdır? a) Riskin korkutuculuk düzeyi b) Riskin medyada ele alınma düzeyi c) Riskin anlaşılırlık düzeyi d) Riskten etkilenecek kişi sayısı

Risk iletişiminde iletişimi gerçekleştiren tarafları aşağıdakilerden hangisi en iyi ve kapsamlı şekilde ifade eder?

a) İşyeri yönetimi - çalışanlar b) Çalışanlar - çalışanlar c) İş güvenliği uzmanları - çalışanlar d) Mühendis ve ustalar - çalışanlar

Risk iletişiminde iletişimi gerçekleştiren tarafları aşağıdakilerden hangisi en iyi ve kapsamlı şekilde ifade eder?

a) İşyeri yönetimi - çalışanlar b) Çalışanlar - çalışanlar c) İş güvenliği uzmanları - çalışanlar d) Mühendis ve ustalar - çalışanlar

Sizce aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

a) Makine ve donanımların bakımsızlık ve eskiliğiyle orantılı şekilde bunlarla ilişkili risklerin düzeyi artar b) Bir işyerinde kullanılan zararlı kimyasal sayısı ile orantılı şekilde bunlarla ilişkili risklerin sayısı artar c) Tavlama gibi bir sıcak işle görevlendirilen bir işçinin tezgahın başında geçirdiği gün sayısı arttıkça terleme kaynaklı sağlık risklerinin düzeyi artar d) İşyeri ortamında çalışanların stres düzeyi ile orantılı şekilde risklerin sayısı ve düzeyi artar

Sizce aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

Tehlikeli işlerde risk değerlendirmesinin yenilenmesi ile ilgili Türk mevzuatında geçen azami süre nedir? a)

5 yıl

2 yıl

6 yıl

4 yıl

Tehlikeli işlerde risk değerlendirmesinin yenilenmesi ile ilgili Türk mevzuatında geçen azami süre nedir? a)

5 yıl

2 yıl

6 yıl

4 yıl

5. Risk Değerlendirmesinin Temel Gerekçeleri İşletmeler Sağlık ve Güvenliği Niçin yönetmelidir?

YASAL NEDENLER Kamu Hukukunun Gerekleri

ETİK NEDENLER

Hukuki İşçilerin sağlık ve Gerekler güvenliği işverenin sorumludur.

FİNANSAL NEDENLER Üretim kaybı Hizmette Tazminatlar Aksamalar

5. Risk Değerlendirmesinin Temel Gerekçeleri İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Yönetim Sistemlerinin Faydaları İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Yönetimi, İş Sağlığı ve Güvenliği konuları ile ilgili karar alıcak yöneticilere yapılandırılmış sistematik bir yaklaşım sağlar. Modern İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, risk yönetimi prensipleri üzerine inşaa edilir. Risk yönetimi, bir çok teknik değerlendirmeyi ve danışmanlık isteyen yöntemleri sürecin içine katarak, desteklenmiş, tutarlı ve savunmaya dayalı karar verebilme gücü sağlar. İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Yönetimi aktiviteleri, bir organizasyona, operasyonları ile ilgili tehlikeleri iyi kavrama, iç ve dış durumlardaki değişikliklere çok etkin cevap verebilme kabiliyeti sağlar. 93

5. Risk Değerlendirmesinin Temel Gerekçeleri İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Yönetimi; bir organizasyona direkt faydalar sağlamak için yol göstericidir; Hastalık ve sakatlıkları azaltarak, çalışanların ve toplumun iyileştirilmesini sağlar, Kaynakların etkin tahsisi ile katma değer ve para tasarrufu sağlar, Yönetimin hazır bilgi kalitesini iyileştirerek , karar verme kabiliyetini geliştirir, İş Sağlığı ve Güvenliği kanunları ile uyumu sağlar, Firmanın imajını ve ününü geliştirir,

5. Risk Değerlendirmesinin Temel Gerekçeleri Etkin bir İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Yönetimi programının muhtemel, geniş anlamlı ve uzun vadeli faydaları ise; Önemli risklere maruz kalma ile ilgili artan anlayış ve bilgi sonucu etkin stratejik planlama yapılması, Arzu edilmeyen İş Sağlığı ve Güvenliği sonuçlarının önceden görülebilmesi hüneri nedeniyle düşük işçi tazminatları, Pozitif İş Sağlığı ve Güvenliği sonuçları ve bunun tesisi için iyi hazırlık, Denetim sürecinin geliştirilmesi, İş Sağlığı ve İş Güvenliği programlarının uygunluğu, verimliliği ve etkinliği anlamında iyi sonuçlar elde edilmesi, Organizasyon içinde ve dışındaki gurublar arasında gelişmiş haberleşmedir. 95

6. Risk Değerlendirme Ekibi ve Çalışan Katılımı Risk değerlendirmesi kim ya da kimler tarafından yapılmalıdır? Risk Değerlendirmesi birey tarafından mı yapılmalıdır ? Risk Değerlendirmesi takım tarafından mı yapılmalıdır ?

6. Risk Değerlendirme Ekibi ve Çalışan Katılımı Birey yaklaşımının yararları: Çabuk netice alınmasını sağlar, Kişinin meslektaşları tarafından yönlendirilmesini engeller, Bireyin kendisini bir takımın parçası olarak hissetmesini sağlar, Maliyeti düşüktür.

6. Risk Değerlendirme Ekibi ve Çalışan Katılımı Birey yaklaşımının mahzurları: Teknik uzmanlık gerektirir, Yönetimin “İSG İş Güvenliği Departmanının İşidir” anlayışının değişmesi gereklidir, Birey yaklaşımının tek boyutlu olması yetersizlik getirebilir, Katılım sağlanamadığından insanlar tehlikelerin kendi bölümlerinde olmadığını düşünürler, Bireylerin farklı kavrama seviyeleri değerlendirmeyi etkileyebilir, Koruma faaliyetlerinin bireyleri etkilemesi değerlendirmeyi 98

etkileyebilir.

6. Risk Değerlendirme Ekibi ve Çalışan Katılımı Takım yaklaşımının yararları: Gerekli bilgi tüm çalışanlar tarafından sağlanabilir, Herkesi tatmin edecek sonuçlar elde edilebilir, Katılanlara aidiyet ve işbirliği ruhu kazandırır, Yöneticilerin katılımı, sonuçlara çalışanın da sahip çıkmasını sağlar.

6. Risk Değerlendirme Ekibi ve Çalışan Katılımı Takım yaklaşımının mahzurları: Takım çalışmalarından netice daha geç alınabilir, Takım içi etkileşim sonucu etkileyebilir, Çalışılması gereken zaman ve maliyet yüksek olur.

100

6. Risk Değerlendirme Ekibi ve Çalışan Katılımı İdeal Risk Değerlendirme Ekibinde Kimler Yer Almalıdır? Yönetim Sorumlusu İş Güvenliği Uzmanı İşyeri Hekimi Operasyonel Deneyimi Olan Teknik Eleman Çalışan Temsilcisi

101

Aşağıdakilerden hangisi risk analizi amacını en kapsamlı şekilde belirtmektedir? a-İş yerindeki tehlikelerin tanımlanması ve çalışanların sağlığı ve güvenliğini en üst seviyede tutmaktır b-İş yeri ortamlarının düzenlenmesini sağlamaktır c-İş yerinde uyulması gereken kuralları belirleyerek yapılmasını sağlamaktır d-İşe başlama ve molaların düzenlenmesini sağlamaktır

İş kazası meydana geldikten sonra aşağıdaki hukuk sistemlerinden hangileri uygulanmaktadır? a-Ceza Hukuku, Aile Hukuku, SGK Hukuku b-Aile Hukuku, İş Hukuku, Ceza Hukuku c-Ceza Hukuku, İş Hukuku, SGK Hukuku d-Aile Hukuku, İş Hukuku, Ceza Hukuku

Aşağıdakilerden hangisi iş kazası maliyet hesaplamasına görünen maliyetler arasında yer almaz? a-İşin durması b-Sigorta ödemeleri c-Mahkeme masrafları d-Kişide sonradan oluşacak sakatlık

İşletmelerin sağlık ve güvenliği yönetmelerinin nedenleri arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz? a-Yasal nedenler b-Etik nedenler c-Finansal nedenler d-Ruhsal nedenler

Aşağıdakilerden hangisi iş sağlığı ve güvenliği yaklaşımı arasında yer almaz? a-Önleme politikası b-İşbirliği yapılması c-Çalışanların katılımı d-Kazalara müdahale edilmemesi

Aşağıdakilerden hangisi risk analizinde proaktif izlemede yer alır? a-Gerçekleşecek olayları önceden belirleme ona göre önlem alma b-Tesis varlıklarının zarar görmesi c-Performans standartlarındaki noksanlıklar ihmaller d-Yaralanmalar ve hastalıklar

Aşağıdakilerden hangisi risk yönetimi temel esasları arasında bulunmamaktadır? a-Tehlikelerin tanımlanması b-Tehlikelere önlem alınmaması c-Tehlikelerden kaynaklanan risklerin değerlendirilmesi d-Kontrol tedbirlerinin tamamlanması

Risk nedir? a-Tehlike dolayısıyla ortaya çıkan hasar derecesi ve olayın oluşma olasılığının bileşkesidir b-Çalışan insanın kazanma gücünün hasar görmesi c-Kazaların maddi hasarlarının ortaya çıkarma olasılığıdır d-Yapılan işlerde çalışanın zarar görmeme İyileştirme olayıdır.

Risk faktörünün hesaplanması neye göre yapılır? a-Risk faktörlerinin toplanıp şiddetle çarpılmasıyla b-Şiddetin olasılığa bölünmesiyle c-Olasılık ve şiddetin toplanmasıyla d-Olasılık ve şiddetin çarpılmasıyla

Risk analizinde kararlaştırılan önlemlerin uygulanmasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz? a-Bir eylem planı yapılması ve bir takvim oluşturulması b-Eylem planının her bir safhasının görevlileri belirlenmeli c-Eylem planında zorlanılan durumla karşılaşıldığında askıya alınmalı d-Belirlenen eylem planının uygulamaya konulması

Tehlike - Risk bağlantısı ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a) Bir tehlikeden ancak bir risk ortaya çıkabilir. b) Bir tehlikeden birden fazla risk ortaya çıkabilir. c) Birden çok tehlikelerden bir risk çıkabilir. d) Bir riskin bir tek kontrol yöntemi vardır.

Kuruluşlarda Risk değerlendirme çalışmaları ne zaman yapılması gerekli değildir? a) İşe başlama aşamasında, b) İş kazası, meslek hastalığı, olay sonrasında, c) Bakım sonrası dönemde, d) Düzenli aralıklarla,

Aşağıdaki seçeneklerden hangisi Risk değerlendirme takım çalışmasında dikkat edilmesi gereken hususlardan biri değildir? a) Bütün takım üyelerinin katılımı sağlayacak teknikler kullanılmalıdır. b) Takım liderinin işletmeyi ve risk değerlendirme tekniklerini iyi bilmesi gereklidir. c) Takım üyeleri yeteneklerine göre belirlenmelidir. d) Takım üyeleri aynı meslekten olmalıdır.

Aşağıdakilerden hangisi risk değerlendirme sırasında gözden kaçan tehlike tiplerinden değildir? a) Ön belirti göstermeyenler, b) Sıklıkla karşılaşılan tehlikeler, c) Sürekliliği olmayan durum ve davranışlar, d) Uzman olmayanlarca fark edilemeyenler,

Proaktif Yaklaşım

Riskler gerçekleşmeden önlem al (inisiyatif al) Reaktif x Proaktif

Sistemik çözüm üret Risk farkındalığı Riskin kontrol altına alınması Riskin azaltılması Riskin mümkünse yok edilmesi

Proaktif izleme verilerine örnekler şunlardır: • Yönetimin iş sağlığı ve güvenliğine bağlılığına dair personel kanaat • İSG için yönetimden bir kişinin atanması • İSG uzman kadrosunun atanıp atanmadığı • İSG uzmanlarının ne ölçüde etkili olduğu • Bir güvenlik politikası yayınlanıp yayınlanmadığı • Güvenlik politikasının yeterince tanıtılıp tanıtılmadığı • İSG eğitim alanlarının sayısı • İSG eğitimlerinin etkinliği • Yapılan risk değerlendirmelerinin sayısı ve risk kontrollerine ne ölçüde uyulduğu • Yasal zorunluluklara ne ölçüde uyulduğu

131

• Üst düzey yöneticilerin İSG turlarının sayısı • İSG iyileştirmelerine yönelik personel önerilerinin sayısı • Risklere ve risk kontrollerine karşı çalışanların tutumu • Risklere ve risk kontrollerine karşı çalışanların algılama düzeyi • İSG denetimlerinin frekansı • İSG denetim tavsiyelerini yürütme zamanı • İSG Kurulu toplantılarının frekansı ve etkinliği • Çalışanlara yönelik İSG brifinglerinin frekansı ve etkinliği • İSG uzman raporları • Şikâyet veya tavsiyelere ilişkin yürütülecek çalışmanın zamanı • Sağlık izleme raporları • İşyeri maruziyet düzeyleri (gürültü, toz, buhar) • Kişisel maruziyet örnekleme raporları • Kişisel koruyucu kullanımı 132

Reaktif izleme verilerine örnekler şunlardır: • Güvenli olmayan davranışlar • Güvenli olmayan koşullar • Sadece hasara yol açan kazalar • Rapor edilebilir tehlikeli hadiseler • İş günü kaybına neden olmayan kazalar • İş günü kaybına yol açan kazalar • Rapor edilebilir büyük yaralanmalar • Hastalığa bağlı işgünü kaybı (iş hastalığı olan veya olmayan) • Kamu denetimi sonucu hazırlanan raporlar • Çevreden gelen şikâyetler 133

Risk Değerlendirme Yöntemleri Temelde İkiye Ayrılır Nicel (Kantitatif) Yöntemler: Riski hesaplarken sayısal yöntemlere başvurur daha objektif Nitel (Kalitatif) Yöntemler: Riski hesaplarken sözel yöntemlere başvurur daha sübjektif

Risk değerlendirme işlemleri bir defaya ve bir duruma mahsus değildir. İşe başlama ve ara verme aşamalarında, işyerinin olağanüstü durumlarında, temizlik ve bakım zamanlarında, işyerinde bir değişiklik olması durumunda, iş kazası, meslek hastalığı veya herhangi bir olay sonrasında ve düzenli aralıklarla yapılması gerekmektedir. 134

Nicel Risk Değerlendirmesi Metotları Matris (L Matris) Metodu Kinney Metodu Risk Puanlama Metodu Ridley Metodu

135

Nicel Yaklaşım

136

137

Nitel Risk Değerlendirmesi Metotları Nitel risk değerlendirmesi metotlarında, matematiksel risk değerlendirmesi yerine, sözel mantıkla risk değerlendirmesi yapılmaktadır

138

Nitel Yaklaşım

139

Nitel Risk Değerlendirmesi Metotları Ön Tehlike Analizi (PHA) - Tümevarım Kontrol Listelerini kullanarak Temel Risk Analizi (PRA using Checklists) - Tümevarım Temel Risk Analizi (PRA) - Tümevarım Tehlike ve İşletilebilirlik Analizi Yöntemi (HAZOP) - Tümevarım Hata Modu ve Etki Analizi Yöntemi (FMEA) - Tümevarım Hata Ağacı Analizi Yöntemi (FTA) - Tümdengelim Olay Ağacı Analizi Yöntemi (ETA) - Tümevarım Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları (HACCP) – Tümevarım İş Güvenlik Analizi (JSA) – Tümevarım Olursa Ne Olur? (What if?) – Tümevarım 140

7. Risk Değerlendirme Teknikleri ve Kıyaslamaları Kriterler

PHA

FMEA

HAZOP

FTA

ETA

L Tipi Matris

Gerekli Döküman İhtiyacı

Orta

Çok fazla

Çok Az

Tim Çalışması

Bir Analist ile Yapılabilir

Tim çalışması

Bir Analist ile Yapılabilir

Tim Liderinin Tecrübesi

Orta düzey deneyim

Çok fazla deneyim

Orta düzey deneyi

Kalitatif/ Kantitatif

Kalitatif

Kalitatif/ Kantitatif

Kalitatif

Özel Bir Branşa Yönelik

Her sektöre uyar

Elektrik/ Makina Hizmet

Kimya endüstrisi

Her sektöre uyar

Basit prosedürlü işler

Uygulama Başarı Oranı

Birincil risk değerlendirme yöntemidir.Tek başına yeterli değildir.

Analiz öncesinde, FTA yapılması başarı oranını artırır.

Oldukça zor bir yöntemdir, yüksek tecrübe ve takım üyelerinin yüksek performansını gerektirir.

Çok etkili bir Yöntemdir. Yüksek tecrübe ve takım üyelerinin yüksek performansını gerektirir.

Çok etkili bir yöntemdir. Yüksek tecrübe ve takım üyelerinin yüksek performansını gerektirir.

Tim liderinin tecrübesine göre başarı oranı değişir

141

Ön Tehlike Analizi (PHA) • • • • • • • •

Ön tehlike analizi (PHA), tesisin son tasarım aşamasında ya da daha detaylı çalışmalara model olarak kullanılabilecek olan hızla hazırlanabilen kalitatif bir risk değerlendirme metodolojisidir. Bu metotta olası sakıncalı olaylar önce tanımlanır, daha sonra ayrı ayrı çözümlenir. Her bir sakıncalı olay veya tehlike, mümkün olan düzelmeler ve önleyici ölçümler formüle edilir. Bu metodolojiden çıkan sonuç, hangi tür tehlikelerin sıklıkla ortaya çıktığını ve hangi analiz metotlarının uygulanmasının gerektiğini belirler. Tanımlanan tehlikeler, sıklık/sonuç diyagramının yardımı ile sıraya konur ve önlemler öncelik sırasına göre alınır. PHA, analistler tarafından erken tasarım aşamasında uygulanır, ancak tek başına yeterli bir analiz metodu değildir. Diğer metodolojilere başlangıç verisi olması aşamasında yararlıdır. Özellikle işyerinde tehlikeli maddeler bulunması ya da yüksek tehlike derecesi taşıyan proses veya sistem bulunduğu durumda birincil tehlike analizi aşamasında "Proses Endüstrileri İçin Güvenlik Ölçümleme Sisteminin Uygulanması" gerektiğine karar verilebilir.

Hata Türü ve Etkileri Analizi Metodu (FMEA) En yaygın kullanılan metotlardan biridir. Özellikle otomotiv sektöründe imalat sırasında ve sonrasında olası hataların tespit edilmesi amacıyla çok fazla kullanılan bir metottur. Genel manada Proplem çözme tekniklerinden biri olarak ta çok fazla kullanılmaktadır. Herhangi bir sistemin tamamı veya bölümleri ele alınıp, bunlardaki kısımlar, aletler, kompenentlerde ortaya çıkabilecek arızalardan hem bölümlerin hemde bütün sistemin nasıl etkilenebileceği ve ortaya çıkabilecek sonuçlar analiz edilir.

143

Hata türleri ve etkileri analizi (FMEA), risk analizi çalışmalarında tercih edilen bir metottur. Bunun nedeni sistemin nasıl çalıştığının analiz edilebilmesi, yüksek tecrübe gerektirmemesi ve tüm sektörlerde kullanılabilme özelliğindendir. Klasik risk analizden farklı olarak "saptanabilirlik – fark edilebilirlik" faktörünün eklenmesi önemli bir farkıdır. FMEA, sistemde oluşabilecek hataları ve riskleri önceden tahmin edip, meydana geldiklerinde nasıl bir etki oluşturacaklarını öngören ve bunlar için iyileştirme çalışmaları yapan bir tekniktir

FMEA, mekanik ve elektrik donanım sistemlerinin gözden geçirilmesine en uygun niteliksel yaklaşımlardan biridir. Her bir sistem bileşenindeki hatanın, sistemin toplam performansını nasıl etkilediğini saptar ve bu hataların giderilmesine dönük önlemleri geliştirir. Temel özellikleri şunlardır: · Bileşenlerin hata durumlarının değerlendirilmesine ve kapsamlı değerlendirmelere dayalı yüksek düzeyde yapılandırılmış sistematik bir yaklaşımdır. Sistem performans sorunlarına karşı uygun önlemler geliştirir. · Sistem düzeyinde veya bileşen düzeyinde risk değerlendirme tekniği olarak kullanılır. · Her tür iyi tanımlanmış sisteme uygulanabilir. · Sistem uzmanlarıyla yüz yüze görüşme veya alan çalışması biçiminde bireysel çalışmalarla yürütülebildiği gibi, farklı disiplinlerden oluşan bir ekip tarafından da yürütülebilir. · Potansiyel performans sorunlarının (hata durumları, nedenleri, sonuçları ve önlemleri) niteliksel tanımlarının yanı sıra, risk azaltıcı önlemleri de listeler. · Niceliksel hata sıklığı veya sonuç tahmini sağlayabilen bir tekniktir.

Hata türleri ve etkileri analizinde zararların etkileri ve sonuçlarının belirlenmesi, gerçekleşmesi olası durumların meydana getirdiği zararların işletme üzerindeki etkisinin belirlenmesidir. RÖS = P (olasılık) x S (şiddet) x D (fark edilebilirlik) RÖS: Risk öncelik sayısı P: Her bir zarar modunun oluşma olasılık değeri S: Zararın ne kadar önemli olduğunun değeri, şiddet, ciddiyet D: Zarar meydana getirecek durumun keşfedilmesinin zorluk derecelendirilmesi FMEA metodu yardımıyla olası zarar meydana getirecek durumlar önceden sezilerek önlemler geliştirilir ve böylece olası zararların artış olasılığı giderilir. Bu ölçülere göre analizler yapılır ve sonuçlar risk tablosuna kaydedilir. Sonuçta kritik sayılar ortaya çıkarılır ve kritik olayların meydana gelmeleri önlenmeye çalışılır. RÖS katsayısının en büyük değerinden başlanarak önlemlerin alınmasına başlanır, çünkü en büyük zararlar RÖS'nin en büyük değerlerine isabet etmektedir. FMEA metodu ile gerçekleştirilen bir çalışma çok yararlıdır, çünkü sistemin içindeki aksaklıkların neler olduğu ve sistemin çalışması hakkında bilgi sağlar. Analist, sistematik yaklaşımdan dolayı sistemin nasıl çalıştığını daha iyi anlama konusunda daha iyi bilgi sahibi olur.

FMEA analizi aşağıdaki aşamalardan oluşur: · İlgilenilen sisteminin veya eyleminin tanımlanması: Riskle ilgili hangi bilgiye gereksinim duyulduğu belirlenir ve açıkça tanımlanır. · Analizin konusu olan kazaların tanımlanması: Güvenlik sorunları, sistem hataları gibi analizin içerdiği sorunlar belirlenir. · Çalışmada kullanılacak FMEA türünün seçilmesi: Donanım yaklaşımı (aşağıdan yukarıya), işlevsel yaklaşım (yukarıdan aşağıya) veya ikisinin bileşimine karar verilir. · Sistemin veya eylemin analiz için parçalanması: Konu; konumlar, görevler veya alt sistemler gibi, seçilen FMEA tekniğine uygun parçalara ayrılır. · Sistem elemanları için potansiyel hata durumlarının tanımlanması: Sistemdeki her bileşenin asıl işlevini yapamayacağı temel durumlar tanımlanır. Ne tür hataların kazaya yol açabileceğini belirlenir. · Kazaya yol açabilecek potansiyel hata durumlarının değerlendirilmesi: Her bir potansiyel hata durumu için; · Olası etkilerin çapı · Oluşma yolları · Saptanma ve giderilme yolları · Sonuçta oluşabilecek kazadan korunma önlemleri değerlendirilir. · (Gerekiyorsa) Niteliksel bir değerlendirmenin yapılması: Potansiyel olarak önemli hataların analizini olasılık, önem ve risk .düzeyi bakımından genişletilir. · (Gerekiyorsa veya yararlıysa) Analizin başka bir çözünürlük düzeyine dönüştürülmesi: Yukarıdan aşağıya FMEA'lar için, analize daha alt düzeylerde (yani daha ayrıntılı) devam edilir. Aşağıdan yukarıya FMEA'larda, analize daha üst düzeyde (yani daha az ayrıntılı) devam edilir. · Sonuçların değerlendirmesi

FMEA ÇEŞİTLERİ 1) Sistem FMEA 2) Tasarım FMEA 3) Proses FMEA 4) Servis FMEA

148

1-Sistem FMEA AMACI; Sistem ve alt sistemleri analiz ederek, sistemin eksiklerinden doğan sistem fonksiyonları arasındaki potansiyel hata türlerini belirlemektir. HEDEFİ; Sistemin kalitesini, güvenirliğini ve korunabilirliğini artırmaktır. 2- Tasarım FMEA: AMACI: Bir makine veya ekipmanın tasarım aşamasında olası hatalarını ortadan kaldırmak ve daha tasarım aşamasında sistemin analiz edilerek üretime geçmeden hataların ortadan kaldırılmasını sağlamaktır. HEDEFİ: İmalatın ilk aşaması olan tasarım aşamasında ekipmanın kalitesini ve güvenilirliğini garanti etmektir.

149

3-Proses FMEA AMACI; Üretim veya montaj prosesindeki eksiklerden doğabilecek hata türlerini ortadan kaldırmak ve üretim ve montaj prosesini analiz etmektir. HEDEFİ; Prosesin kalitesini, güvenirliğini ve korunabilirliğini artırmaktır. 4-Servis FMEA AMACI; Organizasyondaki aksaklıkların analiz edilmesidir. HEDEFİ; Organizasyonun kalitesini, güvenirliğini ve korunabilirliğini artırmaktır.

150

FMEA METODUNUN UNSURLARI a.İhtimal: İ Hatanın zaman içinde gerçekleşme sıklığını gösteren değer, (1-10 arası) b.Şiddet: Ş Hatanın gerçekleşmesi durumunda sonuçların derecesini gösteren değer, (1-10 arası) c.Tespit edilebilirlik: T Hatanın istenmeyen sonuçlara sebep olmadan tesbit edilebilme derecesini gösteren değer, (1-10 arası)

151

152

153

154

Risk Öncelik Değeri (RÖD) R.Ö.D.= İ x D x T 0-1000 arasında bir değer alabilir. Risk Öncelik Değeri (RÖD)

155

ÖRNEK FMEA

156

Tehlike ve İşletilebilirlik Analizi Metodu (HAZOP) Kimya endüstrisi tarafından, bu sanayinin özel tehlike potansiyelleri dikkate alınarak geliştirilmiştir. Multi disipliner bir tim tarafından, kaza odaklarının saptanması, analizleri ve ortadan kaldırılmaları için uygulanır. Çalışmaya katılanlara, belirli yapıda sorular sorulup, bu olayların olması veya olmaması halinde ne gibi sonuçların ortaya çıkacağı sorulur.

157

HACCP; Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları (Hazard Analysis Critical Control Points) kavramının kısaltılmış halidir. HAZOP, kimya endüstrisi tarafından, bu sanayinin özel tehlike potansiyelleri dikkate alınarak geliştirilmiştir. Multi disipline bir ekip tarafından, kaza odaklarının saptanması, analizleri ve ortadan kaldırılmaları için uygulanır. Belirli anahtar ve kılavuz kelimeler kullanarak yapılan sistemli bir beyin fırtınası çalışmasıdır. Çalışmaya katılanlara, belli bir yapıda sorular sorulup, bu olayların olması veya olmaması halinde ne gibi sonuçların ortaya çıkacağı sorulur.

HACCP, gıda güvenliğinin sağlanmasına yönelik olarak uygulanan bir sistemdir.

158

HATA AĞACI ANALİZİ (FAULT TREE ANALYSIS - FTA) 1962 Yılında Bell Telefon Laboratuvarlarında Amerikan Hava Kuvvetleri için geliştirilmiştir. Bir tepe olayın gerçekleşmesi veya gerçekleşmemesi için alınması gereken önlemler ayrıntılı bir şekilde analiz edilir. Olmaması istenen tepe olay saptanıp, bu olaya neden olabilecek tüm faktörler analiz edilir. Hata ağacı analizinde tümden gelim mantığı kullanılır. Örnek: Yangının Ortaya Çıkması

159

• FTA, sistem hataları ile sistem ve sistem bileşenlerinin hatalarındaki özgül sakıncalı olaylar arasındaki bağlantıyı gösteren mantıksal diyagramlardan oluşmaktadır. • Sakıncalı olay, daha önceden tanımlanmış olay ile hataların nedensel ilişkileridir. • FTA, bir işletmede yapılan işler ile ilgili kritik hataların veya ana hataların sebeplerinin ve potansiyel karşıt önlemlerinin şematik gösterimidir. • Ayrıca, düzenleyici hareketleri veya problem azaltıcı hareketleri tanımlar. • Bu metodun amacı, hataların gidiş yollarını, fiziksel ve insan kaynaklı hata olaylarına sebep olacak yolları tanımlamaktır.

• FTA, belirli bir hata olayı üzerine odaklanan analizci bir tekniktir. • Daha sonra muhtemel alt olayları mantıksal bir diyagramla şematize eder. Grafik olarak insan yada malzeme kaynaklı hasarların muhtemel kombinasyonlarını oluşturur. İhtimallerin ortaya çıkarabileceği önceden tahmin edilebilen istenmeyen hata olayını (en üst olay) grafik olarak gösterir. • FTA, çok geniş kapsamlı olarak güvenlik ve risk analizinde kullanılır. • FTA kalitatif bir teknik olarak bir hatayı alt bileşenlerine ayırarak onu irdelediği için kullanışlıdır. Bu şekilde sistemi oluşturan her bir parçanın modifiye edilmesi, çıkarılması ya da elde edilmesine olanak sağlar. FTA; tanımlamada, tasarımda, modifikasyonda, operasyonda, destekli kullanımda ya da bir boşaltım sisteminde kullanılabilir.

Hata ağacı analizinde, ağacı oluşturmak bir bina inşaatı gibi bir sanat eseridir. Başarı, analizi yapan kişinin yeteneklerine bağlıdır. Bu nedenle, nasıl kurulacağı hakkında evrensel ve açık tanımlama yapmak zordur. Olasılık uygulamaları aşağıda açıklanan çoğunlukla 4 ana aşamayı içerir; sistem tanımı, hata ağacı inşası, nitel değerlendirme ve niceliksel değerlendirme. Hazırlık: Analizin yürütülmeden önce ön koşullarının belirlenmesi gereklidir. Hata ağacının inşaatı ayrıntılı analiz gerektirir ve geniş kapsamda varsayıma gerek duyulabilir. Bunlar, örneğin, çalışılan sistemin sınırlarına ve geçerli olacağı varsayılan operasyon durumlarına uygulanabilir. Aynı zamanda ne tür hatalar oluşabileceği ve analizden çıkarılması gerekenler hakkında varsayımlar yapılabilir.

Tepe olayın seçimi: İlk aşamada analiz edilecek istenmeyen olay seçilir, Eğer tepe olay kabaca belirlenmişse, muhtemelen birkaç farklı olaya bölünebilir. Daha sonra her durum için ayrı hata ağacı üretilebilir, Bilinen sebeplerin birleştirilmesi: Hata ağacı oluştururken, mevcut hatalı durumlar ve hata olayları hakkındaki bilgi birikiminden yararlanılmalıdır. Ortaya çıkabilecek hataların başlangıç tetkiki-analizin yürütülmesine olanak sağlar. Alternatif şekilde, sapmanın veya HAZOP analizi sonuçları kullanılabilir. Bu malzeme ağacın bir kısmının oluşturulmasında kullanılabilir. Bu basamaktan sonra, tepe olayın oluşmasında katkı yapabilecek hataların bir listesi elde edilmiş olur. Genel olarak, hata listesi tam değildir, fakat ağacın oluşturulmasındaki önemi hala büyüktür. Hata ağacının inşası: Hata ağacının inşası tepe olay ile başlar, İlk basamak tepe olayın birden çok bağımsız yolla oluşup oluşmayacağına göz önüne alınmasıdır. Bu durumda, sistem veya kapısı ile bölünmelidir. Analiz aşağı yönde hareket ederek ve daha fazla temel neden arama ile devam eder. Bunların bazıları ön listeden elde edilebilir. Gözden geçirme, ilave ve test: İnşa bir deneme yanılma sürecidir. İyi ve daha eksiksiz bir ağaca ilerleme aşama aşama olur. Ağacın tamam olarak kabul edileceğini kesin olarak bilmek zordur. Hataya neden verebilecek hiçbir önemli neden atlanmamalıdır. Ön listenin bütün noktaları kapsayıp kapsamadığını görmek için ilk kontrol yapılmalıdır. Sonuçların değerlendirilmesi: Tamamlanmış ağaç değerlendirilir ve kararlar verilir. Analizin amacına göre, bu aşama birkaç farklı basamak içerebilir.

Hata ağacı analizinin bazı avantajları şunlardır: · Karmaşık sistemlerde risklerin belirlenmesine yardım eder. · Genel bakış açısını kaybetmeden aynı anda tek hata üzerine odaklanmayı mümkün kılar. · Hataların nasıl ciddi sonuçlara neden olabileceği hakkında genel bakış açısı sağlar. · Analiz ile belirli yakınlığı olanlar ile sonuçları oldukça hızlı şekilde anlamak mümkündür. · Olasılık hesapları yapmak için bir fırsat sağlar.

OLAY AĞACI ANALİZİ (EVENT TREE ANALYSIS - ETA)

Her hangi bir tehlikeli olayın yaratabileceği çeşitli senaryolar analiz edilir. İdeal olarak, birden fazla proses ve koruma sistemlerinin olduğu tesislerde kullanılır. Kazaların sıklığı ve/veya olasılıkları sayısal olarak belirlenebilir. Örnek: Bir atölyede mevcut bulunan duman algılayıcı, springler sistemi ve yangın alarmı analiz edilecektir.

165

•

• • • •

•

Olay ağacı analizi (ETA), başlangıçta nükleer endüstride daha çok uygulama görmüş ve nükleer enerji santrallerinde işletilebilme analizi olarak kullanılmıştır. Daha sonra diğer sektörlerde de sıklıkla uygulanmaya başlanmıştır. ETA, başlangıçta seçilmiş olan olayın meydana gelmesinden sonra ortaya çıkabilecek sonuçların akışını diyagram ile gösteren bir yöntemdir. Hata ağacı analizinden farklı olarak bu metodoloji tüme varımla mantığı kullanır. Kaza öncesi ve kaza sonrası durumları gösterdiğinden sonuç analizinde kullanılan başlıca tekniktir. Diyagramın sol tarafı başlangıç olay ile bağlanır, sağ taraf fabrikadaki/işletmedeki hasar durumu ile bağlanır en üst ise sistemi tanımlar. Eğer sistem başarılı ise yol yukarı, başarısız ise aşağı doğru gider. Olay ağacı analizinde kullanılan mantık, hata ağacı analizinde kullanılan mantığın tersinedir. Bu metot; sürekli çalışan sistemlerde veya "standby" modunda olan sistemlerde kullanılabilir. Sisteme meydan okumaya karşı sistemin cevabının keşfi ve sistemin başarı/hata olasılık değerlendirmesinin yapılmasıdır.

167

Nicel Risk Değerlendirmesi Metotları Matris (L Matris) Metodu Kinney Metodu Risk Puanlama Ridley Metodu

168

MATRİS METODU: Kullanımı kolay ve uygulaması en yayın metotlardan birisidir. Bu metot diğer bir çok metodun temelini teşkil eder. Karma bir Risk Değerlendirme metodudur. Risk skoru

R: İ x D formülü ile elde edilir.

İ = İhtimal D= Sonucun derecesi veya şiddeti

169

Matris Yöntemi Risk düzeyi veya risk skoru

SONUÇ

ZARARIN AĞIRLIĞI

OLASILIK ÇOK Çok CİDDİ Hafif CİDDİ

OLASILIK

Hafif (1)5

(2) 4

Orta ORTA (3)3

HAFİF Ciddi (4)

ÇOK HAF. Çok Ciddi

Düşük

(5)

ÇOK Anlamsız Çok YÜKSEK YÜKSEK 1 Küçük 25 (1) 5

Düşük YÜKSEK 2

YÜKSEK 3

Düşük ORTA 4

Düşük DÜŞÜK 5

Küçük YÜKSEK (2)

Düşük YÜKSEK 2

Düşük YÜKSEK 4

Düşük ORTA 6

Orta ORTA 8

Orta DÜŞÜK 10

Orta ORTA (3)

Düşük YÜKSEK 3

Düşük ORTA 6

Orta ORTA 9

Orta DÜŞÜK 12

Orta DÜŞÜK 15

Yüksek KÜÇÜK (4)

Düşük ORTA 4

Orta

DÜŞÜK 12

Yüksek DÜŞÜK 16

Yüksek DÜŞÜK 20

Orta 8ORTA

ÇOK Çok KÜÇÜK Yüksek (5)1

Düşük DÜŞÜK 5

Orta DÜŞÜK 10

DÜŞÜK 15

Yüksek DÜŞÜK 20

Tolore DÜŞÜK Edilemez 25

20 15

20 16 12

12 9

Orta

10 8

6 4

3 2

170

TORNA TEZGAHINDA RİSK DEĞERLENDİRMESİ Sır a

FAALİYET/ TEHLİKE

Kimler MARUZ Kal.

İHTİML

ZARAR ŞİDDETi

RİSK DEĞ.

KORUMA DEĞERİ

SONUÇ

GÖZLÜK YOK- Operatör ÇAPAK KAÇMASI

YOK

YÜKSEK

ELLE MÜDAHALE / TEHL. HAREKET

OPERATÖR

YOK

DÜŞÜK

TALAŞ TEMİZLEME

OPERATÖR

YOK

ORTA

GÖRME BOZUKLUĞU

OPERATÖR

YOK

ORTA

220V.GERİLİM

OPR/DİĞER

YOK

ORTA

SİPER YOK

OPERATÖR

YOK

ORTA

ÖLÇÜM OTOMASYONU

OPERATÖR

YOK

ORTA

UZUN MALZEME

DİĞER ÇAL

YOK

DÜŞÜK

TALAŞ SIÇRAMASI

Herkes

YOK

DÜŞÜK

171

9. Risk Değerlendirme Uygulamaları RİSK DEĞERLENDİRME VE KONTROL FORMU Sıra

Faaliyet/ Tehlike

Risk Sonuç Skoru

Taml. Tarihi

Sorum lu

ÇAPAK KAÇMASI

GÖZLÜK YOK

Derhal

İhale

220V.GERİLİM

Trafo yapılacak

Bir ay

İhale

SİPER YOK

Siper yapılacak Operatör Eğt.

Altı ay

İmalat Eğt.

ÖLÇÜM OTOMASYONU

Elk.Ölçüm Cih. Alınacak

Üç ay

İhale

GÖRME BOZUKLUĞU

Tedavi/Uygun gözlük

Üç ay

İhale

TALAŞ TEMİZLEME

Maşa-Fırça alınacak

Bir ay

İhale

TALAŞ SIÇRAMASI

Paravana yapılacak

derhal

İmalat

UZUN MALZEME

Boru korkuluk yapılacak

Derhal

İmalat

ELLE MÜDAHALE / TEHL. HAREKET

Eğitim / Tezgah Bakımı172

Üç ay

Bakım Eğt.

FİNE- KİNNEY METODU Bu metot, Çimento Endüstrisi İşverenleri Sendikasına üye olan bütün çimento fabrikalarında uygulanmaktadır. Kullanımı kolay, yaygın olarak kullanılan bir metottur. İşyeri istatistiklerinin kullanımına imkan sağlar. Risk Değeri = İ x F x D olarak hesaplanır. İ = İhtimal, (0,2-10 arası bir değer) F = Frekans, (0,5-10 arası bir değer) D = Sonuçların Derecesi 173

174

175

176

Fine-kinney metodunda risk değeri şu şekilde hesaplanır; Risk değeri=Olayın meydana gelme ihtimali x Tehlike maruz kalma sıklığı x Zarar ya da hasarın şiddeti Fine-kinney metodunda risk değerine göre karar ve eylemler şu şekilde olmalıdır:

Risk skoru, 400’den büyük çıkarsa risk kabul edilemezdir ve hemen gerekli önlemler alınmalı veya tesis, bina ve çevrenin kapatılması düşünülmelidir. 177

178

Risk Puanlama Metodu Tüm tehlikeler, ilk göründükleri gibi ölümcül değildir. Riski gerçekçi bir şekilde değerlendirmek için, tehlikeler, öncelikle zararın şiddeti ve gerçek sonuçlarıyla karşılaştırılmalıdır. Hem şiddet, hem de ortaya çıkma sıklığı, ulusal ve uluslar arası istatistiksel verilerle değerlendirilebilir. Risk Puanlama Metodu Tablosunda, etkilenen kişi sayısı (çalışan sayısı), zararın şiddeti ve zararın ortaya çıkma olasılığı parametreleri yer alır. Risk skoru ise, aşağıdaki formülle hesaplanır: Risk = Kişi sayısı x zararın şiddeti x zararın ortaya çıkma olasılığı Risk skorunun 40-100 arasında olması yüksek önceliği, 18-36 arasında olması orta önceliği ve 1-16 arasında olması ise düşük önceliği ifade etmektedir. (Etkilenen kişi sayısı katsayıları 1, 2, 3, 4; zararın şiddeti katsayıları 1, 2, 3, 4, 5 ve zararın ortaya çıkma olasılığı da yine, 1, 2, 3, 4, 5 olarak verilmektedir.) 179

Ridley Metodu Bir diğer sayısal risk değerlendirme metotlarından olan ve John Ridley‘in kitabında yer verdiği bu modelde, riskin büyüklüğü, ortaya çıkma sıklığı ve şiddetinden yola çıkılarak risk sayısal olarak değerlendirilir ve risk skoru aşağıdaki formüle göre hesaplanır. Risk = Baz Alınan Dönemde Aynı Riskle Karşılaşma Sıklığı x (Maksimum Potansiyel Kayıp + Ortaya Çıkma Olasılığı)

180

Yapı, tehlikelerin tanımlanması, risklere değer biçilmesi ve güvenlik ölçüsü önerisi olarak dört aşamadan oluşan risk analizi, iş güvenliği analizidir. İş güvenliği analizi (JSA), kişi veya gruplar tarafından gerçekleştirilen iş görevleri üzerinde yoğunlaşır. Bir işletme veya fabrikada işler ve görevler iyi tanımlanmışsa bu metodoloji uygundur. JSA, bir iş görevinden kaynaklanan tehlikelerin doğasını direkt olarak irdeler. İş güvenliği analizi olarak adlandırılan analiz dört aşamadan oluşur: · Yapı: İş güvenliği analizinin ilk aşaması görev adımlarının veya alt görevlerin numaralandırılarak ayrıntılı olarak analiz edilmesi ve bu adımları bozacak durumların, yapının belirlenmesi temel anlayışını içerir. Bu adım normal olarak işte çalışan ve denenen kişileri de içermelidir. Bundan başka normal standart iş prosedürlerinin yanında seyrek olarak üstlenilen sıra dışı görevlerde hesaba katılır.

· Tehlikelerin tanımlanması: Sonraki aşamada ise alt görevler gözden geçirilir. Böylece alt görevleri bozabilecek tehlikelerin özellikleri daha kolay anlaşılabilir. Çeşitli sayıda sorular tehlikelerin tanımlanmasına yardımcı olmak amacıyla sorulabilir. · Hangi tip zarar gerçekleşebilir? · Zarar/tehlike için bir kontrol listesi hazırlanabilir mi? · Çalışma esnasında özel bir problem veya sapma meydana çıkabilir mi? · Görevi yapmak için diğer bir yol var mı? · Tehlikeli materyal, teçhizat, makine vb. içeriyor mu? · İş görevi zor mu? · Risklere değer biçilmesi: Tehlikelerin veya problemlerin her birinin tanımlamasından sonra şiddetin sonucuna göre, maruz kalabilecek kişi sayına ve meydana gelme olasılığına göre değer biçilir. · Güvenlik ölçüsü önerisi: Analizi için önerilen güvenlik ölçümünün büyük bir avantajı uygun kontrol ölçümünün oldukça kolay üretilebilmesidir. Bu aşamada yapılabilecek bir çaba da riskin azaltılması için o görevde tehlike/riske giden yol boyunca kâğıt üzerinde öneride bulunmaktır. Alışılagelmiş çalışma ve metotlara kullanışlı ise alternatif metotlar önerilir. 182

Neden-Sonuç analizi, nükleer enerji santrallerinin risk analizinde kullanılmak üzere Danimarka RISO Laboratuvarlarında yaratılmış olup, diğer endüstrilerin sistemlerinin güvenlik düzeyinin belirlenmesi için de adapte edilmiştir. Neden-Sonuç analizi, hata ağacı analizi ile olay ağacı analizinin bir harmanıdır. Bu metodoloji, neden analizi ile sonuç analizini birleştirir ve bu nedenle de hem tümden gelimle hem de tümevarımla bir analiz yöntemini kullanır. NedenSonuç analizinin amacı, olaylar arasındaki zinciri tanımlarken istenilmeyen sonuçların nelerden meydana geldiğini belirlemektir.

Neden-Sonuç diyagramındaki çeşitli olayların olasılığı ile çeşitli sonuçların olasılıkları hesaplanabilir. Böylece sistemin risk düzeyi belirlenmiş olur. Neden-Sonuç analizi "en kötü durum" sonucuna göre hataların belirlenmesi ile sınırlandırılmamıştır, daha az tutucudur ve imkan dahilinde daha gerçekçidir. Son olayın tahmin edilmesine ihtiyaç yoktur. Çoklu yanlışların ve hataların var olduğu sistemlerin değerlendirilmesine olanak sağlar. Olayların zaman sıralaması dikkatle gözden geçirilir. Uygun sistem işlemlerinin sonuçlarının olasılığı farklı sayılarla belirlenebilir, kayıpların derecelendirmesi yapılabilir. O nedenle, kısmi başarıların veya hataların dereceleri belirlenebilir. Neden-Sonuç analizinde kullanılan balık kılçığı diyagramı, belirli bir problemin veya durumun olası nedenlerini belirlemek ve ortaya çıkarmak için kullanılır.

Olursa ne olur analizi (What if Analyses), kapsamlı ve gevşek yapılandırılmış sorgulama kullanan bir beyin fırtınası yaklaşımıdır. Sorgulama sistem performans sorunları veya kazalarla sonuçlanabilecek potansiyel bozuklukları varsayar ve bu sorunlara karşı uygun önlemler sunar. • Sistematik, ama gevşek yapılandırılmış değerlendirme, konuyu kapsamlı olarak ele alan ve tavsiyelerde bulunan uzman bir ekibin görüşlerine dayanır. • Tipik olarak, farklı uzmanlıklarda farklı deneyimlere sahip ekiplerin bir grup oluşturarak çalışmasıyla yürütülür. • Her sistem ve eyleme uygulanabilir, • Yüksek düzeyde veya ayrıntılı bir risk değerlendirme tekniği olarak kullanılır. • Potansiyel sorunların niteliksel tanımlarını, sorular ve yanıtlar biçiminde üretir ve sorunlardan kaçınma yollarını listeler. • Değerlendirmenin kalitesi, belgelerin kalitesine, takım liderinin birikimine ve takımın deneyimine bağlıdır.

Öncelikle bir işletme içerisinde bir bölüm/parça veya bir olay seçilip, seçilen konu ile ilgili olarak 5 yıllık geçmiş kaza araştırması yapılan veya arşivlerin incelenmesi ile geçmiş kazaların meydana gelme nedenlerini belirlenmeye çalışılan ve tekrarlama şanslarının araştırıldığı uygulama yönteminin kullanıldığı risk değerlendirme metodu aşağıdakilerden hangisidir? Çok Değişkenli X Tipi Matris diyagramları çok boyutlu düşünce yoluyla problemli konuların açığa kavuşturulmasına katkı sağlar, Matris diyagramları bir probleme veya olaya iştirak eden veya problem ya da olay üzerinde etkisi olan faktörlerin, parametrelerin tanımlanmasını ve aralarındaki ilişkinin belirlenmesini sağlar. Matris diyagramının temel avantajı; her çift değişken arasındaki ilişkinin derecesini grafiksel olarak göstermesidir. Bu tip risk değerlendirmesi karmaşık prosesler veya akım şemaları içeren işlerin mevcut olduğu yerlere veya olaylara uygulanabilir. Tek başına bir analistin yapmasına uygun değildir. 5yıllık geçmiş kaza araştırmasına ihtiyaç vardır. Tecrübeli birtakım lideri önderliğinde disiplinli bir takım çalışması gerektirir. Daha önce meydana gelmiş bir kazanın veya buna bağlı bir olayın tekrarlanma olasılığı da değerlendirilir. Değerlendirme sonucunda riskin giderilmesi için alınacak önlemlerin maliyet analizi de yapılarak, riskin maliyeti ile riski transfer etme imkânı var ise iki maliyet karşılaştırılarak kıyaslanır. Öncelikle bir işletme içerisinde bir bölüm/parça veya bir olay seçilir, seçilen konu ile ilgili olarak 5 yıllık geçmiş kaza araştırması yapılır veya arşivler incelenir, geçmiş kazaları ortaya getiren nedenler belirlenmeye çalışılır ve tekrarlama şansları araştırılır.

L Tipi Matris; 5x5 matris diyagramını kullanarak özellikle neden-sonuç ilişkilerinin değerlendirilmesinde kullanılır. Bu metot basit olması dolayısıyla tek başına risk analizi yapmak zorunda olan analistler için idealdir. Ancak değişik prosesler içeren veya birbirinden çok farklı akım şemasına sahip işlerin hepsi için tek başına yeterli değildir ve analistin birikimine göre metodun başarı oranı değişir. Bu tür işletmelerde özellikle acil önlem alınması gerekli olan tehlikelerin tespitinin yapılabilmesi için kullanılmalıdır. Bu metot ile öncelikle bir olayın gerçekleşme ihtimali ile gerçekleşmesi halinde sonucunun derecelendirilmesi ve ölçümü yapılır. Risk değeri, olasılığın ve şiddetin bileşkesinden hesaplanır. Risk: Olasılık x Şiddet

Risk Değerlendirme Uygulamaları Risk düzeyi veya risk skoru

SONUÇ

ZARARIN AĞIRLIĞI

OLASILIK ÇOK Çok CİDDİ Hafif CİDDİ

OLASILIK

Hafif (1)5

(2) 4

Orta ORTA (3)3

HAFİF Ciddi (4)

ÇOK HAF. Çok Ciddi

Düşük

(5)

ÇOK Anlamsız Çok YÜKSEK YÜKSEK 1 Küçük 25 (1) 5

Düşük YÜKSEK 2

YÜKSEK 3

Düşük ORTA 4

Düşük DÜŞÜK 5

Küçük YÜKSEK (2)

Düşük YÜKSEK 2

Düşük YÜKSEK 4

Düşük ORTA 6

Orta ORTA 8

Orta DÜŞÜK 10

Orta ORTA (3)

Düşük YÜKSEK 3

Düşük ORTA 6

Orta ORTA 9

Orta DÜŞÜK 12

Orta DÜŞÜK 15

Yüksek KÜÇÜK (4)

Düşük ORTA 4

Orta

DÜŞÜK 12

Yüksek DÜŞÜK 16

Yüksek DÜŞÜK 20

Orta 8ORTA

ÇOK Çok KÜÇÜK Yüksek (5)1

Düşük DÜŞÜK 5

Orta DÜŞÜK 10

DÜŞÜK 15

Yüksek DÜŞÜK 20

Tolore DÜŞÜK Edilemez 25

20 15

20 16 12

12 9

Orta

10 8

6 4

3 2

5x5 risk değerlendirme metodunda zararın meydana gelme olasılığı kurgulanırken, uygulanmakta olan kontrol tedbirlerinin yeterliliği dikkate alınmalıdır. Bunun için yürürlükteki olan yasal zorunluluklar, standartlar ve malzeme güvenlik bilgi formları göz önünde bulundurulmalıdır. Daha sonra iş faaliyetleri bilgilerine ilave olarak aşağıdaki hususlar dikkate alınmalıdır: · Tehlikeye maruz kalan personel sayısı · TehIikeye maruziyetin süresi ve sıklığı · Elektrik ve su gibi hizmetlerin sağlanamaması · İşyeri ve iş ekipmanlarının güvenlik teçhizatlarının çalışmaması · Kişisel koruyucu donanımların sağladığı koruma ve kullanılma oranları · Çalışmayı yapabilecek bilgi, fiziksel kapasite veya ustalığa sahip olmayan, maruz kaldığı tehlike ve riskleri hafife alan, güvenli çalışma metotlarının pratikliğini ve yararını aldırmayan kişilerin güvensiz davranışları

8. Risk Analizleri ve Teknikleri İki temel risk analizi yöntemi mevcuttur. Bunlar, kantitatif (quantitative) ve kalitatif (qualitative) yöntemlerdir. Kantitatif risk analizi, riski hesaplarken sayısal yöntemlere başvurur. Kantitatif risk analizinde tehditin olma ihtimali, tehditin etkisi gibi değerlere sayısal değerler verilir ve bu değerler matematiksel ve mantıksal metotlar ile proses edilip risk değeri bulunur. Risk = Tehditin Olma İhtimali (likelihood) * Tehditin Etkisi (impact) formülü kalitatif risk analizinin temel formülüdür. Diğer temel risk analizi yöntemi ise kalitatif risk analizidir. Kalitatif risk analizi riski hesaplarken ve ifade ederken numerik değerler yerine yüksek, çok yüksek gibi tanımlayıcı değerler kullanır. 191

Temel Risk Değerlendirmesi Metodu Bu metodun temeli, potansiyel bir tehlikeyi kazaya dönüştürebilecek olaylar veya olaylar dizisinin belli bir sistematik içinde analiz edilmesine dayanmaktadır. Bu metotta, öncelikle olabilecek istenmeyen olaylar belirlenir Sonrasında grup çalışması gibi yöntemlerle tek tek analiz edilir. Her istenmeyen olay veya tehlike için mümkün gelişme veya önleyici tedbir geliştirilmeye çalışılır. Bu metotla elde edilen sonuçlar, hangi tehlikelere yönelik acil önlem alınması yönünde bir temel fikir oluşturabilir. 192

KONTROL LİSTELERİ - ÇEKLİST METODU Bir tesisin veya prosesin tüm donanımının ve aletlerinin tam olup olmadığını veya kusursuz işleyip işlemediğini saptar. İki adımda gerçekleştirilir. Check listelerindeki özel sorularla, analizi yapılan tesisin eksiklikleri saptanır. Bir önlemler kataloğu ile, yapılması gereken düzeltmeler önerilir. En verimli sonuçlar, uzun deneyimlere dayalı veya deneyimli uzmanlar tarafından hazırlanmış listelerden alınır. (örnek: uçaklarda pilotların kullandığı check listler gibi)

193

194