DESAI N,I NTERAKSI , DAN PERI LAKU DALAM RUANG PUBLI K
I DENTI FI KASI KARAKTERI STI K ARSI TEKTUR C. P.W OLFFSCHOEMAKER PADAFASAD BANGUNAN LANDMARK BRAGA,BANDUNG DESAI N EKLI KTI K SEBAGAI PERSI NGGUNGAN BUDAYA TRADI SI ONALDAN MODERN: KALICODE
OL E H: DI ONAROS E ANNE , Z AHRANURULAZ MI I , P a dama t ak ul i a hKr ikAr s i t e k t ur
S umbe r : I c hs a na r i ni , 2019
1
i n d e r ap e n d e n g a r a nme n a n g k a pg e l o mb a n gs u a r a , me l a i n k a ns e c a r ah o l i sk , b a g a i ma n ah u b u n g a na n t a r a k u a l i t a sr u a n gy a n gd i t a mp i l k a no l e hd e s a i ni n t e r i o rd a n p e r i l a k ud e n g a nk e c e n d e r u n g a ny a n ga d ad i d a l a mn y a . T a ma nBa l a i K o t aBa n d u n gme r u p a k a ns a l a hs a t u K a wa s a nr u a n gt e r b u k ap u b l i kd i K o t aBa n d u n gy a n g c u k u pd i g e ma r i ma s y a r a k a t . K a wa s a nT a ma nBa l a i K o t a Ba d u n gt e r d i r i d a r i b e b e r a p at a ma n , y a i t uT a ma n Me r p a, T a ma nBa d a k , d a nT a ma nDe wi S a rk a . T e r l e t a kd i k a wa s a ny a n gs t r a t e g i s , T a ma nBa l a i K o t a Ba n d u n gd i a p i tg aj a l a nb e s a r . J a l a nMe r d e k ad i s e b e l a hT i mu r , J a l a nWa s t u k e n c a n ad i s e b e l a hBa r a td a n J a l a nP e r i n sK e me r d e k a a nd i s e b e l a hS e l a t a n .
Be r d a s a r k a nC a r mo n ae t . a l ( 2 0 0 3 ) , Ru a n gp u b l i kd a p a t d i b a g i me n u r u tp e , y a i t u : 1.Rua ngpubl i ke k s t e r na l . Rua ngpubl i kj e ni si ni bi a s a ny abe r be nt ukr ua ngl ua ry a ng da pa tdi a k s e sol e hs e muaor a ng( publ i k )s e pe rt a ma n k ot a , a l una l un, j a l urpe j a l a nk a k i , da nl a i ns e ba g a i ny a . 2.Rua ngpubl i ki nt e r na l . Rua ngpubl i kj e ni si ni be r upaf a s i l i t a sumumy a ngdi k e l ol a pe me r i nt a hda nda pa tdi a k s e sol e hwa r g as e c a r abe ba s t a npaa daba t a s a nt e r t e nt u, s e pe rk a nt orpos , k a nt or pol i s i , r uma hs a k i tda npus a tpe l a y a na nwa r g al a i nny a . 3.Rua ngpubl i k“ qua s i ” , e k s t e r na l da ni nt e r na l . Rua ngpubl i kj e ni si ni be r upaf a s i l i t a sumumy a ngbi a s a ny a di k e l ol aol e hs e k t orpr i v a tda na daba t a s a na t a ua t ur a n y a ngha r usdi pa t uhi wa r g a , s e pe r ma l l , di s k ok , r e s t or a n da nl a i ns e ba g a i ny a . Be r d a s a r k a nf u n g s i n y a , r u a n gp u b l i kd a p a td i b a g i me n j a d i b e b e r a p aj e n i s( C a r mo n a , e ta l : 2 0 0 8 , p . 6 2 ) , a n t a r al a i n:
S umbe r : I c hs a na r i ni , 2019
1.P os iv es pa c e . Rua ngi ni be r upar ua ngpubl i ky a ng da pa tdi ma nf a a t k a nunt ukk e g i a t a nk e g i a t a ny a ngs i f a t ny a pos ifda nbi a s a ny adi k e l ol aol e hpe me r i nt a h. Be nt ukda r i r ua ngi ni a nt a r al a i nr ua nga l a mi / s e mi a l a mi , r ua ngpubl i k da nr ua ngt e r buk apubl i k . 2.Ne g av es pa c e . Rua ngi ni be r upar ua ngpubl i ky a ng da kda pa tdi ma nf a a t k a nba g i k e g i a t a npubl i ks e c a r a op ma l k a r e name mi l i k i f ung s i y a ng da ks e s ua i de ng a n k e ny a ma na nda nk e a ma na na kv i t a ss os i a l s e r t a k ondi s i ny ay a ng da kdi k e l ol ade ng a nba i k . Be nt ukda r i r ua ngi ni a nt a r al a i nr ua ngpe r g e r a k a n, r ua ngs e r v i sda n r ua ng r ua ngy a ngding g a l k a nk a r e nak ur a ngba i k ny a pr os e spe r e nc a na a n. 3.Ambi g uouss pa c e . Rua ngi ni a da l a hr ua ngy a ng di pe r g una k a nunt uka kv i t a spe r a l i ha nda r i k e g i a t a n ut a mawa r g ay a ngbi a s a ny abe r be nt uks e pe rr ua ng be r s a nt a i di pe r t ok oa n, c a f é , r uma hpe r i ba da t a n, r ua ng r e k r e a s i , da nl a i ns e ba g a i ny a . 4.Pr i v a t es pa c e . Rua ngi ni be r upar ua ngy a ngdi mi l i k i s e c a r apr i v a tol e hwa r g ay a ngbi a s a ny abe r be nt ukr ua ng t e r buk apr i v a t , ha l a ma nr uma hda nr ua ngdi da l a m ba ng una n Me n u r u ts i f a t n y aHa k i m, 1 9 8 7 , me mb a g i r u a n gu mu m me n j a d i : 1.Rua ngpubl i kt e r t ut up 2.Rua ngpubl i kt e r buk a : t e r l e t a kdi l ua rba ng una n, mulf ung s i . 2
Ma n u s i ame mp e r s e p s i k a nr u a n gd a kb e r d i r i s e n d i r i me l a i n k a nj u g ad e n g a nl i n g k u n g a n n y a . J i k ad a l a ms u a t u r u a n ga d ama n u s i al a i nma k ama s i n g ma s i n gme r e k a a k a nme mb u a tj a r a kt e r t e n t uy a n gb e s a r n y at e r g a n t u n g k u a l i t a sh u b u n g a na n t a ro r a n gt e r s e b u t( S a r wo n o , 1 9 9 5 ) . Hu b u n g a ne mo s i o n a l me r u p a k a nk o n s e pt e n t a n gr u a n g p e r s o n a l y a n gme mp e n g a r u h in g k a tp r i v a s i s e s e o r a n g y a n gme mb e n t u kr u a n gp e r s o n a l me r e k a ma s i n g ma s i n g . K o n s e pi n i me me n u h i 2f u n g s i d a s a r d a r i r u a n gp e r s o n a l , y a i t u : p r o t e k s i ( p r i v a s i ) d a n k o mu n i k a s i ( s o s i a l ) .
a .T e r i t or i y a ngbe r k a i t a nde ng a nobj e k obj e k , t e mpa t t e mpa t , wi l a y a hg e og r a fisy a nguk ur a nl ua s ny a da kt e r t e nt u( k e c i l a t a ube s a r )da nme mpuny a i be nt uk b.T e r i t or i me ny a ng k utma s a l a hk e pe mi l i k a n/ k e nda l i t e r ha da ppe ng g una a ns ua t ut e mpa t / obj e k . c . P e mi l i kt e r i t or i a k a nme mbe r i k a ni de nt a sdi r i ny a de ng a nme ng g una k a ns i mbi ol s i mbol a t a upun be nda be ndas e ba g a i t a nda . d.T e r i t or i da pa tdi k ua s a i , me mi l i k i a t a udi k e nda l i k a nol e h s e or a ngi nduv i dua t a upnk e l ompok k e l ompok e .T e r i t or i be r hubung a nde ng a nk e pua s a nt e r ha da p k e but uha n/ dor ong a na t a ss t a t us . T e r i t or i da pa tdi ba g i da l a m g ama c a m, me nur uts i f a tda nwa k t u pe ng g una a nny a( Al t ma n, 1997) , y a i t u: a .T e r i t or i Ut a ma , di pa k a i da ndi mi l i k i s e c a r at e t a pol e h pe r or a ng a na t a u k e l ompok b.T e r i t or i Ke dua , be r s i f a tt e mpor a l da n da padi k ua s i ai ndi v i du a t a uk e l ompok t e r t e nt u. 3
S umbe r : I c hs a na r i ni , 2019
o n ak e d e k a t a nt e r g a n t u n gd a r i h u b u n g a na n t a rp r i b a d i Z d a na kv i t a sy a n gd i l a k u k a n . Be n t u kh a l s e p e ri n i d i s e b u tp r o k s i mi ky a n gt e r b a g i d a l a m4 n g k a t a n k u a l i t a s , d i a n t a r a n y a : j a r a ki n m( 0 . 5 m) , j a r a k p r i b a d i ( 0 . 5 m1 m) , j a r a ks o s i a l ( 1 m3 m) , j a r a kp u b l i k ( Ha l i m, 2 0 0 5 ) . Ma n u s i ah i d u pd a l a mwa k t uma u p u nr u a n gd i ma n a a n t a r ak e d u a n y as a l i n gb e r i n t e r a k s i d a nme mp e n g a r u h i . Ba h k a nd a l a mk o n d i s i t r a d i s i o n a l , r u a n g , wa k t u , ma k n a , d a nk o mu n i k a s i s a l i n gk e t e r k a i t a n . Hu b u n g a ni n i d a p a t b e r u p ah u b u n g a nd i me n s i o n a l ( a n t r o p o me t r i ) s e r t a h u b u n g a np s i k o l o g i d a ne mo s i o n a l ( p r o k s i mi k ) ( Ha k i m& Ut o mo , 2 0 0 3 ) . a u r e n s( 2 0 0 7 ) me n g u n g k a p k a nb a h wad e s a i nb e h a v i o r s en gy a n gb a i ka d a l a hy a n gs e s u a i a t a up a sd e n g a n s t r u k t u rp e r i l a k up e n g g u n a n y a . Ha l i n i me mb u a ts e b u a h d e s a i na r s i t e k t u rd a p a td i a d a p t a s i k a n , fl e k s i b e l a t a u t e r b u k a( o p e n e n d e d ) . T e r d a p a tg ap ed a s a rp o l a r ua ngy a ngdi r e k ome nda s i k a nunt uk me nunj a ngfle k s i bi l i t a ss ua t ur ua ngunt uk ma c a mma c a ms e ngy a i t ur ua ng be r ba t a st e t a p, r ua ngbe r ba t a ss e mi t e t a p, da nr ua ngi nf or ma l . Da l a mme mbi c a r a k a ni nt e r a k s i ma nus i a de ng a nl i g k ung a nny a , t e r da pa tduac a r a pa nda ngy a ngda pa tdi g una k a ns e ba g a i a c ua n: 1. E nv i r onme nt a l pos s i bi l i s m Da l a mha l i ni ma nus i ame mi l i k i k e c e nde r ung a nme mi l i hk e s e mpa t a ny a ng t e r s e di a . 2.E nv i r onme nt a l pr oba bi l i s m Da l a mbe be r a pak ondi s i k ek adi be r i k a n be be r a papi l i ha ny a ngl e bi h me mung k i nk a n.
1. E nv i r onme nt a l pos s i bi l i s m Da l a mha l i ni ma nus i ame mi l i k i k e c e nde r ung a nme mi l i h k e s e mpa t a ny a ngt e r s e di a . 2.E nv i r onme nt a l pr oba bi l i s m Da l a mbe be r a pak ondi s i k ek adi be r i k a nbe be r a pa pi l i ha ny a ngl e bi hme mung k i nk a n.
S umbe r : I Ka a m, 2014
4
De s a i nd a nk a r a k t e r i sks ea pt a ma ny a n g b e r b e d a b e d ame mb e r i k a np e n g a r u ht e r h a d a ps i a p a s a j ap e n g u n j u n gd a nb a g a i ma n ap e n g u n j u n g b e r i n t e r a k s i d a l a mr u a n gk o t at e r s e b u t . a d aT a ma nMe r p a, j a l u rs i r k u l a s i y a n gs e mp i t P me n g a k i b a t k a ni n t e r a k s i t e r j a d i d a l a mz o n ai n md a n p e r s o n a l p e n g u n j u n g( p e mb a g i a nz o n ame n u r u tHa l i m) . Ol e hk a r e n ai t u , b i a s a n y ap e n g u n j u n gme n i k ma r u a n g i n i b e r s a mat e ma na t a uk e l u a r g a . I n t e r a k s i s o s i a l d e n g a n o r a n gb a r ud i mu n g k i n k a nt e r j a d i s e c a r ami n i m. P a d a r u a n gp e r s i mp a n g a n , k ek ab e b e r a p ak e l o mp o k p e n g u n j u n gb e r t e mud e n g a nk e l o mp o kp e n g u n j u n g l a i n n y ame r e k aa k a nme mb e r i r e s p o ny a n gb e r t u j u a n d a ks a l i n gme n g g a n g g ua kv i t a sma s i n g ma s i n g , s e p e r me mi r i n g k a nb a d a n , a t a ume mi l i hb e r b e l o k p a d aj a l u ry a n gd a kb e r t a b r a k a nd e n g a nj a l u r k e l o mp o kl a i n n y a . Di p l a z ai n i d i l e t a k k a np a t u n gL . O. V . Ey a n gs e r i n g k a l i d i g u n a k a ns e b a g a i a r e ab e r f o t o . I n t e r a k s i s o s i a l y a n g t e r j a d i j u g ab e r ma c a mma c a m. P a d ap i n g g i rp l a z a d i l e t a k k a nt e mp a td u d u ks e h i n g g at e r j a d i p e mb e n t u k a n r u a n go l e hk e l o mp o k k e l o mp o k . P a d ar u a n gi n i t e r j a d i b e b e r a p ama c a mz o n a s i k e d e k a t a nma n u s i a . Y a i t uz o n a k e d e k a t a ni n m, z o n ak e d e k a t a np e r s o n a l , d a nz o n a k e d e k a t a ns o s i a l . Z o n ak e d e k a t a ns o s i a l t e r b e n t u k a n t a r as ea pk e l o mp o ks a t ud e n g a nk e l o mp o kl a i n n y a . Z o n ak e d e k a t a np e r s o n a l a d ap a d ar u a n gk e l o mp o k . S e d a n g k a nz o n ai n ma d a l a hi n t e r a k s i b e b e r a p a i n d i v i d ud e n g a ni n d i v i d ul a i n n y ad a l a ms u a t uk e l o mp o k . T a ma nd e wi s a rk ad i d e s a i ns e b a g a i a r e at a ma n i n t e r a kf . P a d ab a g i a na r e ab e r ma i na n a kd a np a d a b a g i a nt a ma ny a n gt e r d a p a tk e n d a n g k a n d a n gh e wa n , a kv i t a sy a n gt e r j a d i d i s i n i l e b i hme r u p a k a ni n t e r a k s i p e r s o n a l d a ni n t e r a k s i s o s i a l . Ha l i n i d i s e b a b k a nj a r a k a n t a rwa h a n ay a n gme n y e b a b k a nt e r j a s i n y az o n a a kv i t a s a kv i t a st e r s e b u t . K e l o mp o ky a n gb e r a d ap a d a b a g i a nt a ma ni n i b i a s a n y ab e r u p ak e l u a r g a . S e l a i na d a n y ak e c e n d e r u n g a nz o n ai n t e r a k s i p a d a b a g i a nt a ma nt e r t e n t u , t e r d a p a tp u l ap e n g e l o mp o k a n k e c e n d e r u n g a na kv i t a sy a n gt e r j a d i . Akv i t a sy a n g t e r j a d i d i p e n g a r u h i o l e hd e s a i ny a n ga d a . S e p e rp a d a b a g i a nt a ma nd e k a tJ a l a nMe r d e k a , d e s a i nt a ma n b e r u p ac u r v e c u r v ey a n gme n c i p t a k a nr u a n gi n t e r a k s i p o s if . P a d ab e b e r a p ar u a n gp o s if i n i t e r j a d i a kv i t a s y a n gs a mao l e hk e l o mp o ky a nb e r b e d a . P a d ak a s u si n i , r u a n g r u a n gt e r s e b u td i g u n a k a nu n t u kb e r l ahme n a r i .
5
( 1) . F a s ea nt a r a16021800: y a i t uf a s ek ek aBe l a ndade ng a nVOCme ng g a l a k k a nha nde l sk a pi t a l i s me . Ar s i t e k t urKol oni a l Be l a ndas e l a mape r i odei ni c e nde r ungk e hi l a ng a nor i e nt a s i ny apa daba ng una nt r a di s i ona l di Be l a nda . ( 2) . F a s ea nt a r a18001902: f a s ei ni di s e l i ng i ol e h pe nj a j a ha nI ng g r i s , pa dama s ai ni Be l a ndame nc i pt a k a nda nme l a k s a na k a nc ul t uur s t e l s e l . Ga y aa r s i t e k t ur ny adi s e butT heE mpi r eS t y l e , a t a uT heDuc t h Col oni a l Vi l l a : Ga y aa r s i t e k t urne ok l a s i kE r opay a ng di t e r j e ma hk a ns e c a r abe ba s . ( 3) . F a s ea nt a r a19021920: pa dama s ai ni de s a i na r s i t e k t ur ny as e ma k i nme ny e s ua i k a nde ng a ni k l i m t r opi sba s a h. P a dama t ak ul i a hAr s i t e k t urKol oni a l
( 4) . F a s es e t e l a h19201940: Ge r a k a npe mba ha r ua n da l a ma r s i t e k t urba i kding k a tna s i ona l ma upuni nt e r na s i ona l .
S umbe r : I c hs a na r i ni , 2019
S umbe r : I c hs a na r i ni , 2018
6
( 1) . 19181920Me ng g una k a nma t e r i a l be t ony a ng s a ng a tf ung s i ona l da nmode r ns e r t ak e nt a l de ng a n g a y aE r opa . ( 2) . 19211924P e na mba ha nor na me nl ok a l . S c hoe ma k e rbe r ďŹ k i rba hwak ons t r uk s i g a y aba r a tha r us di l e s t a r i k a n, s e me nt a r ak e a r i f a nl ok a l ha ny adi j a di k a nde k or a s i s a j a . ( 3) . 19251940De k or a s i l ok a l hi l a ngda nbe nt uk ba ng una nny adi domi na s i e l e me nhor i z ont a l da n v e rk a l da nl a y e r e ddomey a ngdi pi nj a mda r i s t upa s t upaI ndi a
S umbe r : I c hs a na r i ni , 2019
7
S umbe r: pa r i s v a nj a v a . we b. i d, a k s e s14Me i 2018
S umbe r: j ot r a v e l g ui de . c om, a k s e s14Me i 2018
S umbe r : I c hs a na r i ni , 2018
8
S umbe r : I c hs a na r i ni , 2018
S umbe r : I c hs a na r i ni , 2018
S umbe r : I c hs a na r i ni , 2018
9
S umbe r : I c hs a na r i ni , 2018
10
Ma s y a r a k a tt r a di s i ona l da na l a mme mi l i k i k a i t a n y a nge r a t . Al a m, s e ba g a i s a t ua s pe kpe n ngda l a m k e hi dupa nma s y a r a k a t , s e r i ng k a l i be r pe r a ns e ba g a i pe ne nt una s i b, s umbe rpe me nuha nk e but uha n s e ha r i ha r i hi ng g as e ba g a i ba g i a nda r i k e hi dupa n s a k r a l me r e k a , s e pe r, s e ba g a i obj e kk e pe r c a y a a n ma upuns e ba g a i pe r a nt a r aa nt a r ama s y a r a k a tda n r ohr ohl e l uhur . Ha l i ni me nj a di k a nma s y a r a k a t t r a di s i ona l , mus t a hi l , hi dupt e r pi s a hde ng a n a l a mny a . P e r be da a na nt a r ama s y a r a k a tt r a di s i ona l s a t uda n l a i nny ame nc i pt a k a npr odukbuda y ay a ngbe r a g a m: k e k ha s a nda l a mpol ama s aba ng una n, or g a ni s a s i r ua ng , pe ng g una a nc or a kda ns i mbol . ( s t udi k a s us ) . Ke k a y a a nbuda y ay a ngs a r a tma k nada n me ng a ndungi de nt a sma s y a r a k a ti ni k e mudi a n but uhdi l e s t a r i k a n. T e r ma s ukda l a mbi da ng a r s i t e k t ur . Da l a mpe r k e mba ng a ne r amode r n, t e r j a di pe r k e mba ng a nt e k nol og i da ni l mupe ng e t a hua ny a ng me ng g e s e ri de ol og i da npol api k i rma s y a r a k a t t r a di s i ona l . P e r g e s e r a ni ni t ur ut‘ me ng g e s e r ’ pol a hi dupma s y a r a k a t . S a y a ng ny a , ha l i ni be r pe ng a r uh pa dahi l a ng ny ani l a i ma s y a r a k a tt r a di s i ona l pa dae r a mode r n. Da l a mbi da ngbuda y a , da pa tdi c ont ohk a n de ng a npe r k e mba ng a nbak , mul a i t e r g e s e r ny a k e r a j i na nbakt ul i sol e hbakc a p, a t a uda l a m bi da nga r s i t e k t ur , pe ng g una a nma t e r i a l l ok a l I ndone s i a( k a y uda nba mboo)me nj a di ma t e r i a l ba j a . P e r k e mba ng a nt e k nol og i buk a nha l y a ng da kbol e h di t e r i maol e hma s y a r a k a tt r a di s i ona l . P e r k e mba ng a n z a ma na da l a hs ua t uk e pa sa n. T i da kmung k i n me ng a mbi l s i k a p da kpe dul i . Ak a nt e t a pi , me ng i k u pe r k e mba ng a nbuk a nbe r a r ha r usme ni ng g a l k a n ni l a i ni l a i da s a ry a ngt e l a hk i t ami l i k i . De ng a nbe g i t u i nk ul t ur na s i , buda y at r a di s i ona l de ng a nbuda y a mode r n, a da l a hha l y a ngpa t utdi duk ung . Da l a mpr a kkbe r a r s i t e k t ur , ba ny a kdi t e muk a n pe l e bur a nbuda y at r a di s i ona l da nmode r n. S e pe r, r uma hde ng a na r s i t e k t urt r a di s i ona l de ng a nt e k ni k k ons t r uk s i mode r n, a t a ur e s or tde ng a nma t e r i a l ba mbooda nt e k i kk ons t r uk s i mur ba ut . S e l a i ni t u, da l a mduni aa r s i t e k t ur , di k e na l a r s i t e k t urv e r na k ul a r . Ar s i t e k t uri ni da pa tdi k a t a k a ns e ba g a i be nt uk e k l e kkda r i ni l a i t r a di s i ona l da nmode r n. P a dama t ak ul i a hBuda y aDe s a i nI nt e r i or
11
s umbe r : me mba c a r ua ng . c om
Ar s i t e k t urv e r na k ul a ra da l a hg a y aa r s i t e k t ury a ng di r a nc a ngbe r da s a r k a nk e but uha n, k e t e r s e di a a n ma t e r i a l , da nt r a di s i l ok a l . Ar s i t e k t urv e r na k ul a r s e ndi r i t e r be nt ukda r i buda y ay a ngbe r k e mba ng
da l a mpr os e sy a ngl a mas e hi ng g ame mi l i k i s i k a p me ng a k a r . Da l a me r amode r n, a r s i t e k t uri ni ma s i h be r t a ha nda ni k utme ng a l a mi pe r k e mba ng a n. S a l a hs a t ua r s i t e kv e r na k ul a rI ndone s i ay a ng t e r k e na l a da l a hY . B. Ma ng unwi j a y a . Be l i a us e r i ng k a l i di j ul uk i s e ba g a i ba pa ka r s i t e k t urmode r nI ndone s i a . P e ng ha r g a a ny a ngpe r na hdi t e r i ma ny aa nt a r al a i n P e ng ha r g a a nAg aKha n, pe ng ha r g a a nbe r g e ng s i da l a mbi da nga r s i t e k t ur , unt ukr a nc a ng a n pe r muk i ma ndi t e pi Ka l i Code , Y og y a k a r t a , da nT he Rut ha ndRa l phE r s k i neF e l l ows hi ppa dat a hun1995, s e ba g a i buk da r i de di k a s i ny at e r ha da p‘ wongc i l i k ’ . Da l a mpe r a nc a ng a nny a , RomoMa ng unme l e bur3 da s a rVi t r uv i us : Ul i t a s , F i r mi t a s , v e nus i t a sme nj a di 2i n: Gunada nCi t r a . Gunamng a c upa dama nf a a t y a ngdi pe r ol e h. Apay a ngdi r a s a k a nda r i r ua ng a nny a ? Ny a ma nk a h?Me mbe r i pe ng a l a ma nr ua ngk a h? S e da ng k a nc i t r ame ng a r a hpa da‘ i ma g e ’ s ua t u g a mba r a ny a ngme ng a r a hpa dape ng ha y a t a n s e s e or a ng . Ve r na k ul a r i s me , me nur utY . B. Ma ng unwi j a y aa da l a ha r s i t e k t url ok a l nus a nt a r a me r upa k a npe nc e r mi na na r s i t e k t ury a ng me ng g a bung k a ng unada nc i t r a . Ka r y aa r s i t e k t urY . B. Ma ng unwi j a y ay a ng da ka s i ng a da l a hP e r k a mpung a nKa l i Code . P e r k a mpung a ndi t e pi Ka l i Code , Y og y a k a r t ai ni me r upa k a nr a nc a ng a n RomoMa ng unme r a i hAg aKha nAwa r d. P a da mul a ny ape muk i ma ni ni a da l a hpe muk i ma nk umuh di pi ng g i r a nKa l i Codede ng a nj uml a h3040k e pa l a k e l ua r g a . Ke ba ny a k a npe muk i mny ame r upa k a n pe k e r j ak a s a rda ni nf or ma l di l i ng k ung a ns e k i t a r k a wa s a n. P a dat a hun1983pe me r i nt a hbe r ma k s ud me ng g us urpe muk i ma ni ni , na muna t a spe r mohona n k e t uaRT , Wi l l i Pr a s e t y a , da nRomoMa ng un, r e nc a na t e r s e butdi t a ng g uhk a n. S e ba g a i g a n ny a di s e l e ng g a r a k a ns ua t upr oy e kr e v i t a l i s a s i de ng a n me l i ba t k a n2k or a nl ok a l unt ukme nduk ung pe nda na a n. P e r e nc a na a nda npe mba ng una na r e ai ni di mul a i pa dat a hun1983da ndi k e r j a k a ns e l a mak ur a ngl e bi h 2t a hun. Da l a mpr os e spe ng e r j a a nma s y a r a k a t di l i ba t k a ns e c a r aa kf , ba i kpa dapr os e sdi s k us i ma upunpe mba ng una n. Ka r e nai t u, P e r k a mpung a n Ka l i Codeme r upa k a nc ont ohs t a nda ra r s i t e k t ur pa rs i pa s i r a k y a t .
( da l a ma r s i t e k t urdi e na l s e ba g a i a r s i t e k t urpa rs i pa s i r a k y a t ) . P a dapr a kk ny a , a r s i t e k t urpa rs i pa s i r a k y a t me nc i pt a k a nr ua ng ng g a l y a ngdi r a nc a ngde ng a n a ndi l pe ng huni ny as e j a kda l a mt a ha ppe r umus a n k ons e p, s e hi ng g ame ng ha s i l k a ns e ns eofbe l ong i ng . Me ni nj a uKa l i Code( wuj uda rf a k )s e ba g a i pr oduk de s a i n( a r s i t e k t ur ) , Ka l i Codeme mi l i k i ni l a i e k l e kk a nt a r abuda y at r a di s i ona l da nmode r n. ha l i ni da pa t di l i ha tda r i pr os e spe r a nc a ng a nda ne k s e k us i de s a i n. -Uns urt r a di s i ona l pa daP e r k a mpung a nKa l i Code a da l a h, 1.P e r a nc a ng a nny ay a ngme nik be r a t k a n k e pa dag ot ong r oy ong , s e hi ng g at e r c pt a s e ns eofbe l ong i ng . 2.De s a i n: me nc e r mi nk a nk e buda y a a nj a wa , t e r l i ha tt e r ut a mapa daa t a pr uma hk a l i c ode . 3.Ma t e r i a l k ons t r uk s i : k a y uda nba mbu urmode r npa daP e r k a mpung a nKa l i Code -Uns a da l a h, 1.Ma t e r i a l k ons t r uk s i : s e ng 2.T e k nol og i k ons t r uk s i : pe r a k i t a nme ng g una k a npa k uda nk ons t r uk s i umumpa daba ng una nmode r n( pa daa r s i t e k t urt r a di s i ona l k ons t r uk s i k a y uda nba mbume ng g una k a n pa s a k )
S i k a pe k l e kkpa dade s a i nP e r k a mpung a nKa l i Code s e ndi r i t e r l i ha tda r i pr i ns i pv e r na k ul a rda nk a r a k t e r de s a i na r s i t e k ny a , k e mba l i k eda l a m( l ok a l i t a s ) , t a pi me r a nc a ngbe r da s a r k a npr i ns i pda nc a r ahi dup v i s i one r , mode r n, s e hi ng g ame ny e l e s a i k a nma s a l a h y a ngt e r usbe r k e mba ng . S e l a i ni t us e ba g a i c ont oh a r s i t e k t urpa rs i pa s i r a k y a t , Ka l i Codeme ng ha di r k a n pe r s i ng g ung a nbuda y ama s y a r a k a tt r a di s i ona l da n mode r n.
s i t e k t urr a k y a t , v e r na k ul a r , da nt r a di s i ona l di k e na l Ar de ng a npe ng e r j a a nny ade ng a ns e ma ng a tg ot ong r oy ong . S e i r i ngbe r j a l a nny awa k t upr a kki ni mul a i me l unt urda nk e mudi a npa dada s a wa r s ai ni k e mba l i di t e r j e ma hk a ns e ba g a i s ua t umode l k ol a bor a s i y a ng ba r uda ndi k e na l s e ba g a i de s a i npa rs i pa s i 12
Buk i tMok ome r upa k a nk a wa s a nwi s a t ay a ngt e r l e t a k di Ka mpungBun sBong k or , Ci me ny a n, Ba ndung , J a waBa r a t . T e r l e t a kdi a t a sk e ng g i a n1. 500me t e rdi a t a spe r muk a a nl a ut , Buk i tMok ome mi l i k i ha wa s e j ukbe r s e l i mutk a butde ng a npa nor a maa l a my a ng i nda h. S e l a i nbe r a dadi k a wa s a nhut a npi nusda n di pa g a r i de r e t a nbuk i t , Buk i tMok ome ny ug uhk a n pe ma nda ng a nk ot aba ndungda r i a t a sbuk i t .
DI PUBL I KAS I KANP ADAI MAGEE DI S I 11
13
L ok a s i da pa tdi c a pa i de ng a nme ng g una k a nbe r ba g a i ma c a mt r a ns por t a s i , na munha r usdi pe r hak a n ba hwabe be r a paa k s e sj a l a nbe r upat a nj a k a nda n s e di k i ts ul i tme ne muk a nt r a ns por t a s i umum. Buk i t Mok oj ug ame ny e di a k a nbe be r a paf a s i l i t a s pe nunj a ngs e pe rt e mpa tpa r k i r , t oi l e t , wa r ung ma k a n, f r e ec ha r g i nga r e a ,da nCa mpi ngg r ound. Buk i tmok os e ndi r i t e r l e t a kbe r de k a a nde ng a n be be r a pat e mpa twi s a t al a i nny as e pe rc a r i ng i nl u da npa t a ha nl e mba ng .
T i d a ka d as a l a h n y ame n g u n j u n g i Bu k i tMo k ok a p a ns a j a , wa l a u p u nwa k t uy a n gp a l i n gd i g e ma r i a d a l a hs o r ed a n ma l a mh a r i . P a d ap a g i h a r i Bu k i tMo k ome n y u g u h k a n p e ma n d a n g a nK o t aBa n d u n gb e r s e l i mu tk a b u t . Be r j a l a n j a l a nd i h u t a np i n u sd a nme n i k ma s i n a r ma t a h a r i d i a n t a r ad e r e t a np e p o h o n a nd a nk a b u tp i s b u k a n l a hi d ey a n gb u r u k . P a d as o r eh a r i , d a r i Bu k i t k od a p a tme n i k ma s u n s e t . S e t e l a hma t a h a r i Mo t e n g g e l a m, p e ma n d a n g a nb e r g a nd e n g a nk i l a u a n c i t y l i g h tK o t aBa n d u n g . Ap a b i l al a n g i tc e r a h , h a mp a r a n l a n g i tma l a mb e r t a b u rb i n t a n gb i s ad i n i k ma d a r i a r e a c a mp i n gg r o u n d . P a d aa wa l n y aBu k i tMo k ome r u p a k a nk a wa s a nh u t a n p i n u ss a d a p a nd a nb a r us e c a r ar e s mi d i b u k as e b a g a i k a wa s a nwi s a t aP u n c a kBu k i tBi n t a n gu n t u ku mu m t e p a t n y a2 3S e p t e mb e r2 0 1 4 , d a nb e r a d ad i b a wa h k e n d a l i P e r u mP e r h u t a n i d i v i s i r e g i o n a l p r o v i n s i J a wa Ba r a td a nj u g aBa n t e n . Di d e k a tk a wa s a nt e r s e b u ta d a s u a t uwa r u n gk e c i l b e r n a maWa r u n gDa we u n gy a n g a rn y ame l a mu n . Me n u r u tBa p a kDu d u n g , wa r g ad e s a s e k i t a rs e k a l i g u ss a l a hs a t up i o n e e ry a n gme n g g a g a s
k a wa s a nwi s a t aPunc a kBuk i tBi nt a ng , “ P a damul a ny a ma s y a r a k a ts uk ada t a ngk ewa r ungda e ung . Bi a s a ny a unt ukme l a mun. Wa k t ui t udi s i ni ma s i hhut a npi nus . Ke mudi a nbe be r a pape ng unj ungmul a i s e r i ngme ma s uk i hut a n. Na h, unt ukme ng hi nda r i k e j a di a ny a ng da k di i ng i nk a n, s a y ame ny a r a nk a nunt ukpe mbuk a a n wi l a y a hwi s a t ak e c i l k e c i l a n. Y as e k a r a ng , Al ha mdul i l l a h. ” Me ng e na i k e t e r k a i t a nBuk i tMok oda nk a mpungdi s e k i t a r ny a , P a kDudungj ug ame nj e l a s k a n, “J a diBuk i t Mok odi k e l ol aol e h3pi ha k : P e r hut a ni , L MDH( L e mba g a Ma s y a r a k a tDe s aHut a n) , da nma s y a r a k a ts e k i t a r . Ka mi be k e r j as a made ng a n3RW: RW 8, 14, da n15. ”Awa l ny a pe mbuk a a nBuk i tMok os e ba g a i k a wa s a nwi s a t a me nda pa t k a npr oda nk ont r ada r i ma s y a r a k a ts e k i t a r , a k a nt e t a pi s e t e l a hbuk i tmok or e s mi me nj a di k a wa s a n wi s a t a , da mpa kpos ifda pa tdi r a s a k a nol ewa r g a s e k i t a r , t e r ut a mada l a ms e g i e k onomi . “ S e ha r i pe ng uj ungbuk i tmok or a t a r a t a100or a ng , ne ng . Y a k a l a uma l a mmi ng g ubi s as a mpa i 1000or a ng . Al ha mdul i l l a hk e unt ung a nny adi ba g i be r s a ma pi ha k pi ha kbe r we na ng . ”
14
Kot ar a ma hhuni , L i v a bl eCi t y , me nj a di s ua t ui sl a h y a ngme ng g a mba r k a nl i ng k ung a nda ns ua s a nak ot a y a ngny a ma ns e ba g a i t e mpa t ng g a l da n be r a kv i t a s .S ua t uk ot ay a ngde ng a na di l me mbe r i k a na k s e sk e pa das ea ppe ng huni ny ada l a m me me nuhi k e but uha nhi dupny a . Ba i kda r i a s pe k fis i k , f a s i l i t a s , pr a s a r a na , t a t ar ua ngk ot a , da n s e ba g a i ny a , ma upuna s pe knonfis i ks e pe r hubung a ns os i a l , e k onomi , da nl a i nny a . S ua t uk omuni t a sL i v a bl eCi t ydi S a nF r a ns i s c o, me ng a na l i s i st e r da pa te mpa ta s pe kda r i k ot ar a ma h huni : k e be r l a nj ut a nda nk e t a ha na n, k e s e ha t a nda n k e ba ha g i a a n, e k ui t a s , da nde mok r a s i da nk omuni t a s . As pe ke k ui t a sme mba ha sa da ny ak e but uha n pe ng e mba ng a nda npe mba ng una nk ot ay a ng me ny e r t a k a nk e s e t a r a a nba g i pe ng huni ny a . Ha l i ni me ny e di a k a nr ua ngk e but uha nt e r ha da pi nk l us i v i t a s da l a mbe r ba g a i e l e me nk ot a , t e r ma s ukpe ny e di a a n f a s i l i t a spubl i kda ni nf r a s t r uk t ur . Da l a mKBBI , i nk l us i f( i n· k l u· s i f )be r a rt e r ma s uka t a u t e r hi t ung . S e c a r ai sl a h, i nk l us i fme r uj ukpa das i f a t me ng e mba ng k a nl i ng k ung a ns e c a r at e r buk a , t a npa me ma nda ngl a t a rbe l a k a ng , s e hi ng g as ea pi ndi v i du, s e ba g a i ba g i a nda r i wa r g ak ot a , da pa tt e r us be r k e mba ngda nme nunj uk k a ne k s i s t e ns i ny a . Da l a m pe mbe nt uk a nk ot ai nk l us i f , t e r da pa tg aa s pe k i nk l us i v i t a s : s pa s i a l , s os i a l , da ne k onomi . P a daa s pe ks pa s i a l , k ot ai nk l us i fme ny e di a k a n k e but uha npe r uma ha n, a i r , da ns a ni t a s i y a ng t e r j a ng k a u. S e l a i ni t u, f a s i l i t a spubl i kda n i nf r a s t r uk t ury a ngme ma da i j ug aha r ust e r s e di a de ng a na k s e sy a ngmuda h. S ea pf a s i l i t a sda n i nf r a s t r uk t urt e r s e butha r usda pa tdi g una k a nol e h s e g a l ak a l a ng a nt a npame ma nda ngj e ni sk e l a mi n, fis i k , da nus i a . Da l a mme wuj udk a ni nk l us i v i t a s , ha l y a ngpa l i ng muda hdi l i ha t( t a ng i bl e )a da l a ha k s e sma s y a r a k a t t e r ha da pk e but uha nny a . Kons e pa k s e si ni c uk up k ompl e k sme l i pu l i mak r i t e r i a : k e t e r s e di a a n, a k s e s i bi l i t a s , a k omoda s i , k e t e r j a ng k a ua n, da n pe ne r i ma a n. Ba g a i ma nas ua t ul a y a na nt e l a ht e r s e di a da ns i a pdi g una k a n?Apal a y a na nt e r s e butc uk up muda hda nme mung k i nk a nunt ukdi g una k a nda n di da pa t k a n?Apal a y a na ny a ngt e r s e di ame ma ng y a ngdi but uhk a nma s y a r a k a t ?S i a pas a j ay a ng s a ng g upme ng g una k a nl a y a na nt e r s e but ? DI PUBL I KAS I KANP ADAI MAGEE DI S I 12
15
J i k ak ot ai nk l us i fda pa tdi a rk a ns e ba g a i k e a da a n k ot ay a ngme nc a pa i e k ui t a ss ea pk e but uha n pe ng huni nny a , ba g a i ma nade ng a nBa ndung ?
Apa k a hr ua ng r ua ngk ot a ny at e l a hme nj a di t e mpa t y a ngny a ma nda na ma n?Apa k a hi nf r a s t r uk t urda n f a s i l i t a spubl i kc uk upmuda hdi j a ng k a u?Apa k a h s ea pl a pi s a nk ot at e l a ht e r pe nuhi k e but uha nny a ? a daa c a r aBa ndungI nk l us i fT r i p, Ga ungBa ndung P me ng a j a kt e ma nt e ma nde ng a na bi l i t a sbe r be da unt ukbe r j a l a nj a l a ndi T a ma nBa l a i Kot ada nT a ma n I nk l us i . T e ma nt e ma nde ng a na bi l i t a sbe r be daa nt a r a l a i na da l a ht e ma nda k s ada nt e ma nne t r a . P e r t a ma , k a mi me ny us ur i T a ma nBa l a i Kot a , k e mudi a nT a ma n I nk l us i .
J a di ba g a i ma nade ng a nk ot ai ni ?Ba g a i ma na k e s e t a r a a nk e s e mpa t a nunt uks e muaor a ng me me nuhi a k s e sk e pa dak e but uha nny as e c a r a ma ndi r i ?Mung k i n, k ot ar a ma hhuni ma s i hme nj a di c i t a c i t a . S e mog a , ma s i ha dawa k t uunt uk me mbe r i k a nj a wa ba n.
S e pi nt a s da ka day a ngs a l a hda r i T a ma nBa l a i Kot a , s a mpa i be r t e mude ng a nr a mpr a mp. Be be r a pak a l i k a mi me r a s a k a nk e c ur a ma ny a ngbe r l e bi ha n, s e hi ng g at e ma nt e ma nde ng a nwhe e l c ha i r me ng a l a mi k e s ul i t a nunt ukme l a l ui ny as e ndi r i . Ka mi punme l a nj ut k a npe r j a l a na nk eT a ma nI nk l us i . e r t a mak a l i k a mi me ma s uk i T a ma n, k a mi me l e wa P be be r a par a mp, da nbe be r a pas a a tk a mi me ng a l a mi k e s ul i t a ny a ngs a mas e pe r di T a ma nBa l a i Kot a . S e l a i ni t u, be be r a pama s a l a hl a i nny amunc ul . Ada k a l a ny awhe e l c ha i rs ul i tbe r j a l a na k i ba tma t e r i a l l a nt a i , a da k a l a ny awhe e l c ha i rs ul i tme l a k uk a n ma ne uv e r , da nl a i ns e ba g a i ny a . Di s e l abe r j a l a nj a l a nk a mi me l a k uk a nbe be r a pa pe r c a k a a n. “ Ba g a i ma naP a k , T a ma ni ni ? ” “ s ul i tj a l a nny a . ” “ k a mi pe r na hk es i ni , t a pi s ul i ts a mpa i k es i ni ” ( me r e f e rpa daa k s e sk eT a ma nI nk l us i ) “ k ur s i r odaa da l a hba g i a nt ubuhk a mi . Ka l a u da k pe l a npe l a nr a s a ny as a k i t . ” Bi c a r ai nk l us i v i t a s , pa dapr a kk ny ame ma ngs a ng a t l ua s . Adak a l a ny ame r e k abe r c e r i t a ,
“ Ka mida kbut uhdi pe r l a k uk a n k hus us , buk a nk ek ak a mi me ng a nt r i , k a mi di pe r s i l a hk a n me nda hul ui . ” “ k a mi buk a n da kbi s a , k a mi i ng i nme l a k uk a nny a s e ndi r i . ” s a y ape r na hbe r j a l a nj a l a ndi l ua r , s a y ame r a s a “ me nj a di ma nus i a . S a y abi s abe r j a l a nj a l a nda n me l a k uk a nha l ha l s e ndi r i . ” 16
CAT AT AN2017 2018
17
18
19
2017 Adabi r ul a ng i t , y a ngs ua t uk ek ame ng ha mbur k a nj i ng g ahi ng g aj a r i j a r i k a k i bumi . Y a ngk e mudi a npe r l a ha nme ng e na k a nj uba h nt ape k a t . Be r ma ni kk e r l i p. Da n be r g a nt ung k a nr i ndur i ndu. Dul us a y api k i rs e nj aa da l a hc i nt a . S e nj aa da l a hmus t a hi l . T a pi s e nj aa da l a ha s ada n c i t a c i t a . Ba g i s a y a , pa g i da nma l a ma da l a hk e k a s i h. De k a tt a pi j a uh. Be r da mpi ng a nt a pi t e r pi s a h. S a y api k i r , s ubuhda ns e nj aa da l a hpr os e s i , f e nome na , pe r i sway a ngba i kunt uk ma l a mda npa g i a g ung k a n. Buk a nk a hdi s a name r e k ame l e bur ?Be r t e mu, be r pe l uk a n, be r c umbus e j e na k s e be l umbe r pi s a hk e mudi a n. Dr a mas . a pi s a y aa da l a hs a y a . S e l a l ume r a s ak ur a ng . Punda l a mi ma j i na s i y a ngs ung g uhny a T a da l a hmi l i ks a y a . Y a ngs a y al a hi r k a nda ns a y at umbuhk a n. S ua t uk ek as a y abe r ni a tme nc a r i s e r pi ha ny a nge nt a hhi l a ng , e nt a hbe l um di t e muk a nda r i pl oty a ngs a y at ul i s k a nda l a mbe na k . Wa k t ui t us a y a me mpe r t a ny a k a na pa k a hpa g i ma l a mda ns e nj as a l i ngme ng e na l . 2017 Ha r i i t us a y abe r he n. Me nj a di bung ama t a ha r i y a ngs e l a l ume na t a pk ea r a hs ur y a . S e nj a k ume nj a wa bc e r i t as e nj ami l i k k ude ng a nc e r i t as e nj ay a ngi ay a k i ni . T uha n?Apabol e hs a y abe r ha r a pme nj a di j i ng g ada r i s e nj a ?
20