Osiromasen uran na Balkanot by Zambak

МЕТОДОТ НА АНАЛИЗА И НЕГОВОТО СПРОВЕДУВАЊЕ ВО УПОТРЕБАТА НА ОСИРОМАШЕН УРАН ВО ТЕКОТ НА НАТО БОМБАРДИРАЊАТА НА БАЛКАНОТ

Автор Фарук Хасиќ

Скопје, 20 Мај 2015 година

СОДРЖИНА Краток извадок / Abstract.......................................................................................

Вовед......................................................................................................................

1. ПОСЕБНИ (ЛОГИЧКИ) НАУЧНИ МЕТОДИ......................................................

1.1. Поим, значење и видови на посебни (логички) методи.........................

1.2. Методот анализа како посебен (логички) научен метод........................

2. СПРОВЕДУВАЊЕ НА МЕТОДОТ АНАЛИЗА ВО УПОТРЕБАТА НА ОСИРОМАШЕН УРАН ВО ТЕКОТ НА НАТО БОМБАРДИРАЊАTA НА БАЛКАНОТ.............................................................................................................

2.1. Осиромашен уран (основни поими и податоци)....................................

2.2. Карактеристики на муницијата чии проектили се изработени од осиромашен уран.....................................................................................

2.3. Ефекти од дејствување со муниција чии проектили се изработени од осиромашен уран............................................................

2.4. Последици врз луѓето и животната околина настанати поради употреба на муниција со осиромашен уран...........................................

2.5. Мерки за безбедност и заштита при престој во реони контаминирани со осиромашен уран......................................................

Заклучок.................................................................................................................

Користена литература...........................................................................................

Краток извадок Во фокусот на трудот се претставени и објаснети посебни (логички) научни методи со посебен осврт на методот анализа. При изработка на овој труд користен е методот анализа како посебен научен метод. Неговата примена во процесот на изработка на оваа тема се покажа како исклучително значајна и практично применлива со што уште еднаш е докажана неопходноста на неговата примена во истражувањата кои се однесуваат на воените науки, вооружената борба и борбените дејства. Овој документ со користење на метод на анализа ги објаснува основните поими кои се однесуваат на осиромашен уран, начинот на неговото производство и ја објаснува неговата употребата како материјал за изработка на јадра на проектили за различни калибри на муниција за разни видови на оружја и орудија. Со користење на метод на анализа објаснети се ефектите од дејството со проектили од осиромашен уран, како и последиците врз животите на луѓето и на животната средина. На крајот од трудот дадени се релевантни податоци за вкупната количина на осиромашен уран кој е испукан со проектили од различен калибар од страна на НАТО за време на бомбардирањата на Балканот и во завршницата на трудот наведени се одредени мерки за безбедност и заштита кои треба да ги почитуваат лицата кои престојуваат на локации на кои е дејствувано со муниција со осиромашен уран. Целата работа се заснова на широк спектар на библиографски единици кои ја обработуваат оваа област. Клучни зборови: осиромашен уран, муниција, проектил, заштита.

ANALYSIS METHOD AND ITS IMPLEMENTATION OF THE USE OF DEPLETED URANIUM DURING THE NATO BOMBING OF THE BALKANS

Abstract This document is focused on explaining special (logical) scientific methods including a special review of the analysis method. During the making of this document, the analysis method is used as a special scientific method. Its implementation in the process of the making of this subject, demonstrated to be extraordinarily important and practical, which again proves the necessity of its implementation in research concerning military science, armed combat and combat activities. This document explains the basic concepts that concern depleted uranium, its production and explains its usage as a material for the production of projectile cores for different calibers of ammunition for diverse weapons. The effects of depleted uranium based projectiles, and also the possible concequences on the lives of people and the environment have been explained using the analysis method. Relevant information for the overall amount of depleted uranium shot out with projectiles of a different caliber by the NATO forces during the time of its bombing over the Balkans, is being presented at the end of this document. Certain safety measures that are to be respected by the population that inhabits the locations where the depleted uranium ammunitions have been used, are also included at the end of this document. This entire work is based on a wide spectrum of bibliographic units that research this field.

Key Words: depleted uranium, ammunition, projectile, protection.

ВОВЕД Користењето на осиромашен уран во процесот на производство на проектили за муниција со различен калибар е актуелна тема на денешницата. Врзано за оваа тема потребно е да се дадат одговори на прашањата кои се однесуваат не само на производството и начинот на употреба на осиромашен уран, туку и за ефектите од неговата употреба и последиците врз животите на луѓето и на животната средина. За да се разбере проблематиката врзана за осиромашен уран неопходно е користење на посебни (логички) научни методи, а особено методот на анализа. Во првиот дел на овој труд објаснети се посебни (логички) научни методи со осврт на методот анализа. Во вториот дел се обработени прашањата кои се однесуваат на осиромашен уран со практична употреба на методот анализа. Методот анализа е користен во текот на истражувањата на карактеристиките на муницијата со проектили од осиромашен уран, во процесот на објаснување на ефектите од дејство на проектили со осиромашен уран и при анализа на последици врз луѓето и животната околина настанати поради употреба на муниција со осиромашен уран.

1. ПОСЕБНИ (ЛОГИЧКИ) НАУЧНИ МЕТОДИ 1.1. Поим, значење и видови на посебни (логички) методи Постојат низа дефиниции на поимот „метод“. Се смета дека методот е систем на начела кој управува со процесот на осознавање, со теоретската дејност, со практичната дејност, односно со дејноста на трансформација на стварноста, односно светот1. Методите и научната граѓа се во дијалектички однос на меѓусебна зависност. Одредени факти ја условуваат примената на одредени методи, и обратно, примена на одредени методи и даваат на самата граѓа одредена фактичка вредност. Поради тоа се вели дека „методот го создава научниот труд“2. Кога зборуваме за посебните (логичките) методи, тие се посебна група на

научни

методи

кои

претставуваат

натамошна

конкретизација

на

дијалектичкиот и на општиот научен метод. Тие се применуваат во различни области на општествената дејност за решавање на теориски и практични проблеми3. Овие научни методи ја сочинуваат основната методолошка рамка за развој како на општествените така и на природните науки. Од тие причини тие се неопходни за оперативната работа и во истражувањето на различни проблеми во областа на воените науки, особено во воената вештина и конкретно во вооружената борба. Бидејќи се втемелени на правилата на логичкото мислење, често се нарекуваат методи на научно мислење или логички методи. Од друга страна се нарекуваат и посебни поради тоа што ниту една од нив сама не е доволна за целосно истражување, сознавање или решавање на кој било проблем. Во истражувањето на општествените науки, природните науки, воените науки и особено во истражувањето на појавите во вооружената борба, се применуваат следните посебни научни методи4:  анализа, 1

.Ţugaj, M. (1979, oktobar 1). Metode analize i sinteze. „Fakultet organizacije i informatike“ – Varaždin, Hrvatska, zbornik radova, stručni rad UDK 3:16:658.5, 113. 2 Исто, 115. 3 .Стојчев, В. (2004). Методологија на воените науки. Воена академија „Генерал Михаило Апостолски“ – Скопје, 159. 4 Исто.

 синтеза,  индукција,  дедукција,  конкретизација и  генерализација. Овие методи многу ретко се појавуваат одделно, односно најчесто се применуваат во парови:  аналитичко – синтетички метод,  индуктивно – дедуктивен метод,  конкретизација – генерализација. Покрај овие методи, понекогаш се јавуваат и методите апстракција и класификација. Според други автори5, посебни (логички) методи се:  индукција,  дедукција,  анализа и  синтеза. Од наведеното може да се заклучи дека сите автори ги препознаваат основните видови на посебни (логички) методи како: анализа, синтеза, индукција

дедукција,

но

од

друга

страна

заради

сложеноста

на

истражувачкиот процес ниеден метод не може да се користи одделно односно без соодветна комбинација со друг метод или повеќе методи заедно. 1.2. Методот анализа како посебен (логички) научен метод Под поимот „анализа“ во потесна смисла се подразбира процес на рашчленување на мисловни творби на нивни елементи. Постојат повеќе дефиниции на поимот „анализа“. Овие дефиниции настанале со цел попрецизно да се дефинира оваа метода. Како примери за дефинирање на поимот „анализа“ ги наведуваме следните:

Ţugaj, M. (1979, oktobar 1). Metode analize i sinteze. „Fakultet organizacije i informatike“ – Varaždin, Hrvatska, zbornik radova, stručni rad UDK 3:16:658.5, 117.

 Аналитичка

метода

постапка

со

која

по

пат

на

расчленување,

разложување, разделување итн. дејноста на субјектот постепено се развива од некоја комплексна целина, како појдовна точка на истражување, кон изнаоѓање и утврдување на елементите, содржината, чинителите на дадениот субјект и односот на тие чинители во него6;  Анализа е мисловна постапка од посебно кон општо7;  Анализа е процес на преобразба на претпоставки во поими8;  Анализа е процес на редукција на нееднаквоста на сè поголема еднаквост9;  Анализа е процес на расчленување на некоја целина на нејзините елементи (делови)10;  Анализа е мисловно теоретско расчленување на секое сложено сознание на нејзините чинители или на составни делови, моменти или аспекти11.  Анализата подразбира расчленување на целото на делови12 Анализа е основен и почетен посебен метод во стекнувањето на научните сознанија13. При сознавањето на општествената и на природната реалност мисловниот процес подразбира примена на анализата. Меѓутоа, не е доволно појавата (предметот на сознанието) да се расчлени на прости чинители. Анализата подразбира да се откријат врските и односите меѓу чинителите, постанокот, развојот, причините, последиците и двигателните сили што предизвикуваат или што доведуваат до одредени движења. Тоа значи дека ако предметот на сознанијата е посложен, дотолку и научната анализа треба да биде потемелна, продлабочена и потполна.

Исто, 119. .Дефиниција на поимот „анализа“ од Хегел. Георг Вилхелм Фридрих Хегел (Georg Wilhelm Friedrich Hegel, 27.08.1770-14.11.1831), германски филозоф роден во Штутгарт, во војводството Виртемберг, денешна југозападна СР Германија. Неговото најзначајно и најпознато дело е „Феноменологија на духот“ (1807). 8 .Дефиниција на поимот „анализа“ од Кант. Имануел Кант (Immanuel Kant, 22.04.172412.02.1804), германски филозоф од Прусија и претставува еден од највлијателните европски мислители и последниот голем филозоф на просветителството. Неговите најзначајни дела се „Критика на чистиот ум“ (Kritik der Reinen Vernunft), „Критика на практичниот ум“ и „Критика на моќта на судењето“. 9 Математичка дефиниција на поимот „анализа“, 10 .Ţugaj, M. (1979, oktobar 1). Metode analize i sinteze. „Fakultet organizacije i informatike“ – Varaždin, Hrvatska, zbornik radova: stručni rad UDK 3:16:658.5, 25 и 77-78. 11 Исто, 23 и 70. 12 Šešić, B. (1974). Osnovi metodologije društvenih nauka. Naučna knjiga, Beograd, Srbija: knjiga, 70. 13 .Стојчев, В. (2004). Методологија на воените науки. Воена академија „Генерал Михаило Апостолски“ – Скопје, 162. 7

Примена на анализата како интердисциплинарен метод има особено значење во пристапот кон проблемот, во одредувањето на предметот на истражувањето, во анализата на податоците, а како метод анализата најмногу се користи за осознавање на сосема одредени, различни предмети на истражувањето. Постојат повеќе поделби на анализата, но за воените науки и за истражувањата на вооружената борба најпрактична е поделбата според два критериуми14:  Критериум на предметот и целта на истражувањето и  Критериум на логичко-методолошката природа на предметот на истражувањето. Според предметот и целта на истражувањето, анализата се дели на: генетичка, структурална, функционална, причинска, компаративна и анализа на содржината. Според логичко–методолошката природа на предметот на истражување, анализата се дели на: формално-логичка анализа и дијалектичка анализа. Формално-логичка анализа подразбира праволиниско расчленување на предметот т.е. на борбените дејства на прости делови, како што се: жива сила, материјални средства итн., при што се губат врските и односите помеѓу деловите. Дијалектичката анализа има за цел да го открие сложениот сплет својства кои целината и деловите на една појава го имаат, за потоа да го утврди постанокот, развојот, врските, односот и другите својства на појавата. Врз основа на напред изнесеното може да се заклучи дека анализата како посебен научен метод има неопходна примена во истражувањата на воените науки, а особено во истражувањата на вооружената борба и борбените дејства. Тоа се должи на фактот дека вооружената борба како свесна човекова дејност е исклучително сложена и истата не би можела да се истражува, планира, организира и води без користење на анализата како посебен научен метод.

Исто, 163.

2. СПРОВЕДУВАЊЕ НА МЕТОДОТ АНАЛИЗА ВО УПОТРЕБАТА НА ОСИРОМАШЕН УРАН ВО ТЕКОТ НА НАТО БОМБАРДИРАЊАТА НА БАЛКАНОТ 2.1. Осиромашен уран (основни поими и податоци) Во литосферата на 1 тон земја просечно има од 0,5 до 5 грама природен уран, а ретко се случува да го има во концентрации и до 10 ppm 15. На локациите каде што го има повеќе од 0,1%16 економски е исплатливо отворање на рудник за експлоатација на уран, бидејќи тој е основно гориво на нуклеарната енергетика во светот. Концентратот на оваа руда најчесто е во облик на UF6 (уран хекса флуорид), кој после ископување се носи во постројки за сепарација на изотопи. Природниот уран има три изотопи:

234

235

U и

238

U. Уделот на овие

изотопи во природниот уран е следниот17: -

0,006% - 234U,

0,72% - 235U и

99,274% - 238U.

За нуклеарната енергетика значаен е само

235

U, но бидејќи неговата

концентрација во рудата е мала, мора да се изврши негова екстракција. Екстракцијата на

235

U е сложена индустриска постапка и со ваков тип на

технологија располагаат одреден број на држави во светот18. Процесот на екстракција се врши сè додека содржината на

235

U во

третираната руда не падне под 0,2%19. Тоа што ќе остане од оваа руда се нарекува осиромашен уран (во натамошниот текст: ОсУ). ОсУ во суштина е „осиромашен“ во однос на концентрацијата на

235

бидејќи пред екстракцијата го имаше 0,72%, а после екстракцијата 0,2%, но од друга страна после екстракцијата истиот е „збогатен“ со 15

-6

238

U бидејќи неговата

ppm: parts-per million. 1 ppm = 1/1000000 = 0.000001 = 1×10 . Во овој случај 10 ppm = 10 грама 6 на 1 тон земја (1t = 1.000 kg = 1.000.000 g = 10 g). 16 0,1% na 1000 kg = 1 kg. 17 Види Табели 1 и 2. 18 .Постројки за збогатување на уран имаат: Аргентина, Бразил, Кина, Франција, Германија, Индија, Иран, Јапонија, Холандија, Северна Кореја, Пакистан, Русија, Обединето Кралство и САД. Белгија, Иран, Италија и Шпанија учествуваат во инвестирање на збогатување на уран во Франција. Порано вакви постројки имале Либија и Јужноафриканска Република (извор: http://www-pub.iaea.org). 19 235 Објаснување: Во 1 kg руда има 0,72% U, односно 7,2 грама. Целта на екстракцијата е да се 235 235 извадат најмалку 5,2 грама (0,52%) U, а во рудата да останат 2 грама (0,2%) U.

концентрација од 99,274% е зголемена на 99,794%. Слична ситуација е и со истрошеното нуклеарно гориво во реакторите кои работат на база на уран. Сите три изотопи на уран се радиоактивни (234U,

235

238

U), а исто така и

нивните продукти. Меѓутоа сите продукти на радиоактивниот распад не се предмет на интерес. Во моментот кога ОсУ треба да се користи, претходно од смесата на сите изотопи се врши издвојување само на изотопите на уран (234U,

235

238

U).

Ова издвојување на изотопите на уран се врши со одредени хемиски и металуршки постапки. При оваа постапка се добива ОсУ кој нема радиоактивна рамнотежа на потомците при распад на уран. Причина за тоа е прекинот кој настанал кај првиот потомок кој има период на полураспад поголем од 20 години20. Табела 1. Податоци за приодни и вештачки изотопи на уран. Изотоп

Застапеност во природата

Време на полурспад

Начин на распад

вештачки вештачки 0,006% 0,72% вештачки 99,274%

68,9 год. 1,592×104 год. 2,455×104 год. 7,038×108 год. 2,342×107 год. 4,468×109 год.

α (алфа) α (алфа) α (алфа) α (алфа) α (алфа) α (алфа)

232

U U 234 U 235 U 236 U 238 U 233

Енергија пo распад (во MeV) 5,414 4,909 4,859 4,679 4,572 4,270

Производ на распад 228

Th Th 230 Th 231 Th 232 Th 234 Th 229

Во случај на изотопот 238U значајни се следните радионуклиди21: , 4710 years days ,17 min , 4610 years ,5410 years U 4  234Th 24 ,1 234Pa 1 234U 2  230Th 7  

238

Над стрелките е наведен период на полураспад, а последниот значаен изотоп во низата е 234U кој влегува во почетниот состав на осиромашен уран. После

234

U, во низата на полурсапад е

230

Th (ториум) кој има период на

полураспад од 75.400 години, затоа тој и следните изотопи не се значајни. Низата на изотопот 235U има само два значајни члена: , 0410 years 25,52h , 2810 years U 7  231Th  231Pa 3  

235

.Orlić, M., Fortuna, D. & Dimitrijević, D. (1999). Izviđanje rejona sa osiromašenim uranijumom. Stručni skup, Kruševac, Srbija, zbornik radova. 21 Исто. 20

Следниот потомок на оваа низа е

231

Pa (проактиниум) со период на

полураспад од 32.800 години, затоа тој и следните изотопи не се значајни22. Tабела 2. Податоци за радиоизотопи23 на ОсУ Средна енергија пo распад (во MeV)    (алфа) (бета) (гама)

Тип на распад

Изотоп 238

U уран-238 234 Th ториум-234 231 Pa проактиниум-231 234 Pa проактиниум-234 234 U уран-234 235 U уран-235 231 Th ториум-231



4,26

0,01

0,001



0,059

0,009



0,82

0,013



0,422

1,75



4,84

0,013

0,002



4,47

0,048

0,154

0,163

0,026



Табела 3. Активност на одделни радиоизотопи во ОсУ. Изотоп

Застапеност во вкупната маса (во %)

238

U уран-238 235 U уран-235 234 U уран-234 231 Th ториум-231 234 Th ториум-234 234 Pa проактиниум-234

22 23

Активност (во Bq/mg)

≈ 99,79

12,27

≈ 0,2

0,16

≈ 0,01

2,29

многу ниска

12,27

многу ниска

12,27

многу ниска

0,16

ВКУПНО

39,42

Исто. поимите радиоизотопи и радионуклиди се синоними.

Активноста на чист

238

U (уран-238) изнесува 12,3 Bq/mg, a на ОсУ е три

пати поголема и изнесува 39,42 Bq/mg24. Причина за зголемената активност е 238

што во ОсУ покрај

U (уран-238) и

234) кој е првиот потомок на

235

U (уран-235) се наоѓаат

238

U (уран-238) и

234

Th (ториум-

231

Th (ториум-231) кој е првиот

потомок на 235U (уран-235)25. ОсУ е нискорадиоактивен нуспродукт кој настанува и како резултат на никлеарниот циклус на горење во нуклеарните реактори кои како нуклеарно гориво користат

235

U (уран-235). После согорувањето во нуклеарниот реактор

истиот треба да биде депониран во наменски складишта26. Денес некои земји во светот располагаат со таканаречени брзи нуклеарни реактори (бридери). Со овие реактори се врши трансформирање на 238

U (уран-238)27 и како краен продукт се добива

239

Pu (плутониум-239) кој

претставува нуклеарно гориво на иднината но истовремено може да се користи и како нуклеарен експлозив.

238 239 239 239   U n U    Np  Pu 92 92 93 94 Енергијата на алфа честичките која ја емитуваат изотопите присутни во ОсУ изнесува само 10% од енергијата на алфа честичките во природен уран. Благодарение на присуството на

234

Pa (проактиниум-234), ОсУ емитува

енергија на бета зрачење за 40% повеќе во однос на природен уран. Што се однесува до енергијата на гама зрачењето таа изнесува само 1,5%28. ОсУ има одредена примена во мирнодопски услови. Најзначајна му е примената во заштитата од зрачењето, а тоа се должи на неговата голема густина (19,07 g/cm3) и големиот реден број (92). На пример: за гама квант енергија над 0,1 MeV, ист ефект на заштита се добива со ОсУ и тоа со двојно помала дебелина во однос на штит изработен од олово.

Види Табела 3. Ristić, D., Benderac, R., Vejnović, Z., Orlić, M. & Pavlović, S. (1997). Municija korišćena od strane NATO snaga u Bosni izrađena od osiromašenog uranijuma. INN, Vinča, Srbija, Bilten br.4, 205-212. 26 Исто. 27 Np - е хемиски знак за нептуниум. Нептуниум е вештачки елемент, односно истиот го нема во природата. Откриен е во САД во 1940 година. 28 Ова како податок е значајно за радиолошка детекција, бидејќи за да се открие присуството на ОсУ потребни се детектори со кои може да се мери алфа и бета зрачење. 25

ОсУ се користи како материјал за изработка на кобилици на јахтите, контратегови на авионите, во грнчарството и како катализатор во хемиските процеси. За жал ОсУ се користи и во воени цели и тоа при изработка на различни видови на муниција од различен калибар, при конструкција на ракетни проектили (крстаречки ракети) и проектили од понова генерација. Количините на ОсУ во светот се големи. Само САД има повеќе од еден милон тони ОсУ. 2.2. Карактеристики на муницијата чии проектили се изработени од осиромашен уран Муницијата чии проектили се изработени од ОсУ е наменета за неутрализација и уништување на противнички борбени возила и засолништа. Таа се изработува во разни калибри, а нејзината главна карактеристика е јадрото на проектилот кое во суштина е легура со доминантно присуство на ОсУ29. Табела 4. Податоци за познати калибри на муниција чии проектили се изработени од ОсУ30. Калибар на муницијата (во mm) 20 25 25 30 105 105 105 105 120 120 120 155

Тип на муниција МК149 M919 PGU-20 PGU-14/B API M735A1 M774 M833 XM900E1 M827 M829E1 и M829E2 M829A1 и M829A2 M86PDM & ADAM (субмуниција)

Маса на ОсУ во проектилот (во грами) 70 85 148 298 2.200 3.364 3,668 10.000 3.100 4.000 4.900 0,1

Види Табела 4. Ristić, D., Benderac, R., Vejnović, Z., Orlić, M. & Pavlović, S. (1996, Oct 7-9). Аmunition produced from depleted uranium. Yugoslav Nuclear Societe Conference - Yunsc96, Belgrade, Serbia, Proceedings, 557-561. 30

Покрај овие калибри постои тенденција да се развие муниција за пешадиско вооружување со калибар 7,62mm со зрно (проектил) изработено од ОсУ, со цел да се зголеми огнента моќ на пешадијата во борба со лесно оклопени возила. Муницијата со калибар од 25mm до 30mm со проектили од ОсУ се користи за автоматските топови на оклопни борбени возила на Армијата на САД („Bradley“, „LAV“ и други). Целта на производство на оваа муниција е на оклопните борбени возила да им се зголеми огнена моќ и способност за преживување на боиште при водење на противоклопна борба. Максимален домет на проектилот со калибар 25mm изнесува 17.600m, но заради усогласување со останатите типови на муниција ефективно се користи на далечини од 2.500m do 8.000m31. Муниција со калибар од 30mm со проектил од ОсУ се користи и за автоматските топови поставени на авионите и хелкоптерите на Армијата на САД (автоматски топ „M230“ поставен на хеликоптер „AH-64 Apache“ користи муниција со калибар од 30mmХ113 со проектил од ОсУ). Карактеристично за оваа муниција е што нејзиниот проектил може да пробие челик со дебелина од 69mm на оддалеченост од 500m, а на далечина од 1000m може да пробие челик со дебелина од 38mm32.

Слика 1. Изглед на тенкот М47 пред и после дејствуање со муниција со калибар од 30 mm со проектил од ОсУ. Муниција со калибар од 105 mm и 120 mm со проектил од ОсУ се артилериски зрна наменети за тенковските топови на Армијата на САД (тенкови 31

.Orlić, M., Fortuna, D. & Dimitrijević, D. (1999). Izviđanje rejona sa osiromašenim uranijumom. Stručni skup, Kruševac, Srbija, zbornik radova. 32 Види Слика 1.

од серијата „M60“ и „M1“ имаат топ со калибар 105mm, а тенкови од серијата „M1A1 Abrams“ и „M1A2 Abrams“ имаат топ со калибар 120mm), а целта на производство на оваа муниција е да се зголеми огнената способност на тенковите за водење на противоклопна борба. За хаубици со калибар од 155mm на Армијата на САД развиен е систем на субмуниција со ознака „M86 PDM“ и „ADAM“. Секој од овие мали проектили содржи 0,1 грам ОсУ33. Касетната муниција за калибар 155mm за артилериските орудиа на Армијата на САД во својот контејнер содржи одреден број на проектили од мал калибар или противпешадиски и противтенковски мини. Малата количина на ОсУ (по 0,1 грам) која се наоѓа во оваа субмуниција служи за стабилизација на патеката на летот на субмуницијата после отворањето на контејнерот. За да се постигне поголема прецизност, во крстаречките ракети на Армијата на САД се користи ОсУ (околу 20 kg) како противтег кој обезбедува стабилизација на проектилот во текот на летот до целта. Покрај муницијата со проектил од ОсУ наменета за оружје и орудија од американско производство, истата се користи и од страна на другите земји и тоа34:  муниција со калибар 25mm и 30mm за топовите „Bushmaster II“ и „OerlikonBuhrle“ на оклопниот транспортер „Warrior“ и муниција од типот „CHARM 3“ за тенк „Challenger 2“ на Обединетото Кралство;  муниција со калибар од 120mm НАТО за тенк „Leclerc“ на Франција;  муниција со НАТО калибар од 105mm за тенк „Leopard-1“ и муниција со калибар од 120mm од серијата „M829“ за тенк „Leopard-2“ на СР Германија;  муниција со калибар од 125mm за тенковите „Т-72“ и „Т-80“ на Руската федерација;  муниција со калибар од 125mm за тенкот „Т-72“ на Полска и Чешката Република;  муниција со калибар од 105mm за тенк „Type 59“ и муниција со калибар од 125mm за тенковите „Type 85“ и „Type 90“ на НР Кина. 33

.Orlić, M., Fortuna, D. & Dimitrijević, D. (1999). Izviđanje rejona sa osiromašenim uranijumom. Stručni skup, Kruševac, Srbija, zbornik radova. 34 .Ristić, D., Benderac, R., Vejnović, Z., Orlić, M. & Pavlović, S. (1996, Oct 7-9). Аmunition produced from depleted uranium. Yugoslav Nuclear Societe Conference - Yunsc96, Belgrade, Serbia, Proceedings, 557-561.

2.3. Ефекти од дејствување со муниција чии проектили се изработени од осиромашен уран Покрај чисто механичко (пробојно) и пирогено дејство, проектили од ОсУ поради радиоактивноста на уранот и неговите потомци, имаат и радиолошко дејство на луѓето и негативно влијание врз животната средина. Сите овие дејства се случуваат поради јадрото на ОсУ, а за проценка на ова дејство важно е да се анализира што се случува со јадрото на проектилот во моментот на удар во цврста површина како што е на пример телото на тенкот. На местото каде е погоден тенкот се појавуваат:  големи парчиња од јадрото (со маса од 10 и повеќе грама);  мали парчиња од јадрото (со маса од неколку грама);  крупни аеросоли (со пречник поголем од 10 m);  аеросоли настанати како резултат на согорување на дел од јадрото (со пречник околу 2,5 m). Првите три вида на честички се состојат од метален уран (со додатоци од ретки метали како што се титан и молибден), тие се релативно тешки и како такви паѓаат во непосредна околина (до 10m). Овие честички можат интензивно да реагираат со течностите во околината35. Во случај на погодок во метата под прав агол, на местото на удар ќе се создаде температура од околу 1200C. Металниот уран гори на температура од 700C. Дел од неговото јадро при горење ќе создаде смеса на гасови од уран(IV)оксид, уран(VI)оксид и оксидот U3O8. Постојат различни податоци во литература во врска со делот од јадрото на ОсУ кој во овој случај ќе изгори. Тие податоци се движат од 5% до 70%. После горење на дел од јадрото на ОсУ, настанува нагло ладење и доаѓа до процесот на формирање на аеросоли. Овој процес има два подпроцеса, а тоа се: кондензација и коагулација. Кореспондентните сили кои настануваат како резултат на овие подпроцеси имаат површински и волуменски карактер36. При овие процеси на ладење се создаваат аеросоли кои во најголем број се честички со пречник под 2,5 m, а многу мал дел од нив се крупни аеросоли со пречник поголем од 10 m. Процесот на ладење е таков да предизвикува 35

Camins, I. & Shinn, J.H. (1988). Analysys of berillium and depleted uranium: an owerview of detection methods in aerosols and soils . UCID-21400, LLNL. 36 Исто.

создадените аеросоли да добијат таканаречена „керамичка форма“ и поради тоа се нарекуваат „керамички аеросоли“. Тие се карактеризираат со мала растворливост во водата и во телесните течности од што зависи и механизмот на нивното делување врз живиот свет. За муниција со калибар од 30 mm, при секој погодок во цврста мета во најтежок случај во аеросоли можат да преминат околу 200 грама уран-238. Во зависност од метеоролошките услови, најситните аеросоли можат да се пренесат на одалеченост и од неколку десетини километри, при што истите се разредени (ниска концентрација) поради нивното паѓање на земја во текот на движењето. Крупните аеросоли се таложат во непосредна близина на местото каде е дејствувано со проектил од ОсУ (до 100m)37. Според податоците од стручната литература периодот на таложење на аеросолите трае до две недели, а најголемото количество на аеросоли се таложи во период од три до четири часа после дејството со проектил од ОсУ. Во периодот на таложење на аеросолите можна е инхалација или ингестија на истите во организмот. Кога аеросолите ќе се внесат во организмот, уранот може да предизвика хемотоксичност и радиотоксичност. Доколку уранот се наоѓа во растворлива форма (метален уран или UF 6) доминантна би била хемотоксичноста, меѓутоа бидејќи во овој случај се работи за слабо растворливи аеросоли најверојатно е дека доминантен ефект ќе има радиотоксичноста. 2.4. Последици врз луѓето и животната околина настанати поради употреба на муниција со осиромашен уран Муниција со калибар од 30 mm со проектил од ОсУ интензивно е користена од страна на НАТО во војните во Персискиот залив и на Балканот. Покрај овој калибар на муниција користени се и други калибри. Најмногу податоци за количини на испукана муниција со ОсУ има за војните во Персискиот залив. Во овие војни испукани се повеќе од 940.000 проектили со калибар од 30 mm и околу 14.000 артилериски проектили со калибар 105mm и 120mm38. Според податоците од Табела 4 и податоците за 37

Исто. .International Atomic Energy Agency – IAEA. (1996). International basic safety standards for protection against ionizing radiation and for safety of radiation sources. IAEA, Vienna, Austria. 38

количината на испуканите проектили со ОсУ може да се изврши пресметка и ќе се добие податок од околу 320 тони ОсУ39. За време на НАТО бомбардирањата40 на територијата на Босна и Херцеговина дејствувано е со муниција со калибар од 30 mm со проектил од ОсУ. Точни податоци за бројот на испукани проектили од ОсУ за Босна и Херцеговина нема, но се проценува дека се работи за бројка од неколку илјади до неколу десетици илјади. Според овие податоци и податоците од Табела 4, вкупната количина на ОсУ од испуканите проектили на територијата на Босна и Херцеговина изнесува од 1t до 9t ОсУ41. За време на НАТО бомбардирањата42 на територијата на Србија, Црна Гора и Косово дејствувано е со муниција со калибар од 30mm со проектил од ОсУ. Врз основа на податоците на НАТО доставени до Обединетите нации испукани се вкупно 31.000 проектили со ОсУ со калибар од 30mm. Според овие податоци и податоците од Табела 4, вкупната количина на ОсУ од испуканите проектили на територијата на Србија, Црна Гора и Косово изнесува 9,3 t ОсУ. Употребата на проектили со ОсУ, поради радиоактивно дејство на ОсУ, може да предизвика надворешно и внатрешно озрачување. Надворешното зрачење е значајно во случаеви кога целото јадро или неговиот дел се најде во близина луѓето. Контактна јачина на доза на зрачење изнесува околу 20mGy/h. На растојание од 50cm од јадрото може да се измери јачина на доза на зрачење од 5μGy/h, што значи дека е потребно да се биде во негова близина од 5,000h дo 2,0000h за да се добие ефективна доза од 1 mSv (гранична доза за население при надворешно озрачување)43. Доколку ова јадро на ОсУ се најде во непосреден контакт со кожата, пресметките покажуваат дека заради присуството на алфа и бета зрачење од површината на јадрото на ОсУ, можат

Во врска со вкупната количина на ОсУ употребена во војните во Персискиот залив, во стручната литература се спомнуваат различни податоци кои се движат од 300t до 800t. 40 Ristić, D., Benderac, R., Vejnović, Z., Orlić, M. & Pavlović, S. (1997). Municija korišćena od strane NATO snaga u Bosni izrađena od osiromašenog uranijuma. INN, Vinča, Srbija, Bilten br.4, 205-212. 41 Orlić, M., Baroš, M., Ţurlić, B., Zagorac, R., Mitrović, M. & Ristić, D. (1997, juni 4-6). Radiološka kontaminacija ţivotne sredine u ratnim uslovima. Ekološke posledice rata i njihovo razrešenje u životnoj sredini, Teslić, Bosna i Hercegovina, zbornik radova. 42 Orlić, M. & Miljević N. (1999, oktobar). Posledice NATO bombardovanja vezane za osiromašeni uran. Dani zavoda 99, Beograd, Srbija, zbornik radova, 263-271. 43 Internacional Commission on Radiological Protection – ICRP. (1990). Recommendations of the International Commision on Radiological Protection. Pergamon Press, ICRP publication 60 & Sluţbeni list SRJ, broj 46/96; 45/97; 32/98 i 9/99.

да настанат промени на кожата за околу 80h44. Овакви случаеви се многу ретки и лесно можат да се избегнат со примена на едноставни мерки за заштита. Основна опасност претставува инхалација на аеросоли во непосредната околина на погодениот објект со проектил од ОсУ. Во овој случај, најголемата количина на ОсУ, во својот организам ќе ја внесат лицата кои се нашле во непосредна близина на погодениот објект со проектил од ОсУ. Инхалираните аеросоли имаат растворлива и нерастворлива компонента. Растворливата компонента предизвикува акутни последици заради хемотоксичноста на уранот, а нерстворливата компнента има влијание само на радиотоксичноста. Последиците од радиотоксичноста се многу помали од последиците од хемотоксичноста и можат да доведат само до благо зголемување на ризикот од добивање на канцер45. Во реон на дејство со ОсУ можно е да се случи инхалација на аеросолите и долго време после дејство со ОсУ, особено при санирање на последиците. Причина за тоа е ресуспензија на аеросоли предизвикана од ветерот или од движење на луѓе и возила. Еквивалентните дози во ваков случај се многу мали и тешко можат да надминат вредност од 0,1μSv. Доколку проектил со ОсУ погоди во мека подлога (односно во земјиште), мал процент на ОсУ ќе премине во фаза на нерастворливи аеросоли. Металниот уран ќе се најде во земјиштето до далабочина од околу 1m и во тој случај е можна негова интеракција со вода од подземни и површински текови. Оваа можност од загадување на животната средина мора да биде проучена за секоја локација одделно46. Надворешното озрачување на луѓето, кои би се движеле по земјиште контаминирано со ОсУ е на рамниште на природниот фон, зголемено за околу 20%47.

Доколку

процениме

дека

во

земјиштето

имаме

максимална

концентрација на уран од 70mg по kg земјиште и ако површината на земјиштето 44

Orlić, M. & Fortuna, D. (1998). Radioaktivna kontaminacija ţivotne sredine u ratnim uslovima. Školski Centar ABHO, Kruševac, Srbija, Bilten br.8, 45-55. 45 Orlić, M., Fortuna, D. & Dimitrijević, D. (1999, oktobar). Uticaj osiromašenog urana na ljude i ţivotnu sredinu kao posledica NATO bombardovanja. Stručni skup, Kruševac, Srbija, zbornik radova. 46 Orlić, M., Miljević N. & Vuksanović, LJ. (1999, septembar 13-17). Zagađenje ţivotne sredine osiromašenim uranom u našoj zemlji. Prvo kliničko savetovanje iz patologije i terapije životinja, Budva, Crna Gora, zbornik radova, 136-140. 47 Orlić, M., Baroš, M., Ţurlić, B., Zagorac, R., Mitrović, M. & Ristić, D. (1997, juni 4-6). Radiološka kontaminacija ţivotne sredine u ratnim uslovima. Ekološke posledice rata i njihovo razrešenje u životnoj sredini, Teslić, Bosna i Hercegovina, zbornik radova.

изнесува 1.000m2, пресметките покажуваат дека јачина на доза на зрачење која потекнува од ОсУ на височина од 1m над површината на земјиштето е мала и изнесува 20nGy/h што е околу пет пати помало од природниот фон. Табела 5. Зависност на јачина на доза на зрачење од растојанието од центарот на јадрото на ОсУ48 100 ЏЏ

Јачина на доза на зрачење изразена во μGy/h

90 ЏЏ 80 ЏЏ 70 ЏЏ 60 ЏЏ 50 ЏЏ 40 ЏЏ 30 ЏЏ 20 ЏЏ 10 ЏЏ 0

100

110

Растојание од центарот на јадрото на ОсУ изразено во cm

.Исто. 21

2.5. Мерки за безбедност и заштита при престој во реони контаминирани со осиромашен ураниум Заради заштита на животите и здравјето на луѓето кои се ангажирани на територии каде е дејствувано со проектили од ОсУ потребно е да се преземат одредени мерки за безбедност и заштита49:  На локациите каде се наоѓаат уништени оклопни борбени и неборбени возила, артилериски системи, орудија и сл. по кои најверојатно е дејствувано со муниција врз база на ОсУ, да се избегнува подолг престој, а кога задржувањето на овие локации е неопходно, персоналот да не се приближува до средствата на растојанија помали од 1 m, покрај тоа најстрого се забранува земање на некакви остатоци од употребена муниција од овие локации;  Во услови кога има голема прашина настаната поради ветар или движење на м/в и луѓе, да се преземаат основни мерки за заштита на дисните патишта, устата и грлото (покривање со марама и сл.);  Да не се конзумира вода и храна која е од локално производство без претходно радиометриско испитување на истата;  Да се врши дозиметриска контрола и да се води соодветна дозиметриска евиденција со цел превентивно да се следи нивото на озраченост на луѓето50;  После извршување на задачата се препорачува туширање, перење на користената облека и чистење на опремата.

.Orlić, M., Fortuna, D. & Dimitrijević, D. (1999). Izviđanje rejona sa osiromašenim uranijumom. Stručni skup, Kruševac, Srbija, zbornik radova. 50 Исто.

ЗАКЛУЧОК Овој труд претставува обид да се даде одговор на некои основни прашања кои се однесуваат на осиромашен уран, неговата употреба во процесот на производство на проектили за различни видови на муниција, употребата на проектили со осиромашен уран и последици по луѓето и животната средина. Целта беше да се истражат одреден број на званични и достапни информации кои се однесуваат на оваа проблематика, да се изврши нивна обработка и со користење на методот анализа да се изработи труд кој ќе ги разјасни основните прашања врзани за осиромашен уран. Мое мислење е дека оваа проблематика треба понатаму да се истражува со цел изнаоѓање на решенија за големите количини на осиромашен уран во светот. Истражувањата не би требало да бидат насочени кон развојот на проектили со осиромашен уран за различни видови на муниција туку кон неговата примена во мирнодопски цели.

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА

Ristić, D., Benderac, R., Vejnović, Z., Orlić, M. & Pavlović, S. (1996, Oct 7-9). Аmunition produced from depleted uranium. Yugoslav Nuclear Societe Conference - Yunsc96, Belgrade, Serbia, Proceedings, 557-561.

Orlić, M., Baroš, M., Ţurlić, B., Zagorac, R., Mitrović, M. & Ristić, D. (1997, juni 4-6). Radiološka kontaminacija ţivotne sredine u ratnim uslovima. Ekološke posledice rata i njihovo razrešenje u životnoj sredini, Teslić, Bosna i Hercegovina, zbornik radova.

Ristić, D., Benderac, R., Vejnović, Z., Orlić, M. & Pavlović, S. (1997). Municija korišćena od strane NATO snaga u Bosni izrađena od osiromašenog uranijuma. INN, Vinča, Srbija, Bilten br.4, 205-212.

Orlić, M., Baroš, M., Ţurlić, B., Zagorac, R., Mitrović, M. & Ristić, D. (1998). Radiološka kontaminacija ţivotne sredine u ratnim uslovima. Ekologica, br.4.

Orlić, M. & Fortuna, D. (1998). Radioaktivna kontaminacija ţivotne sredine u ratnim uslovima. Školski Centar ABHO, Kruševac, Srbija, Bilten br.8, 45-55.

Camins, I. & Shinn, J.H. (1988). Analysys of berillium and depleted uranium: an owerview of detection methods in aerosols and soils . UCID-21400, LLNL.

International Atomic Energy Agency – IAEA. (1996). International basic safety standards for protection against ionizing radiation and for safety of radiation sources. IAEA, Vienna, Austria.

Orlić, M., Miljević N. & Vuksanović, LJ. (1999, septembar 13-17). Zagađenje ţivotne sredine osiromašenim uranom u našoj zemlji. Prvo kliničko savetovanje iz patologije i terapije životinja, Budva, Crna Gora, zbornik radova, 136-140.

Orlić, M. & Miljević N. (1999, oktobar). Posledice NATO bombardovanja vezane za osiromašeni uran. Dani zavoda 99, Beograd, Srbija, zbornik radova, 263-271.

10. Orlić, M., Fortuna, D. & Dimitrijević, D. (1999, oktobar). Uticaj osiromašenog urana na ljude i ţivotnu sredinu kao posledica NATO bombardovanja. Stručni skup, Kruševac, Srbija, zbornik radova. 11. Orlić, M., Fortuna, D. & Dimitrijević, D. (1999). Izviđanje rejona sa osiromašenim uranijumom. Stručni skup, Kruševac, Srbija, zbornik radova. 12. Sluţbeni list SRJ, broj 46/96; 45/97; 32/98 i 9/99.

13. Internacional Commission on Radiological Protection – ICRP. (1990). Recommendations of the International Commision on Radiological Protection. Pergamon Press, ICRP publication 60. 14. International Atomic Energy Agency – IAEA. (1994). International Basic Safety Standards for Protection against Ionizing Radiation and the Safety of Radiation Sources. Safety series N0 115-I, Interim Edition. 15. Ratković, B., Petrović, P. i drugi autori. (1981). Vojni leksikon. Vojni izdavački zavod, Beograd, Srbija. 16. Šamić, M. (2003). Kako nastaje naučno djelo. Deveto izdanje, IP „Svjetlost“ – Sarajevo, Bosna i Hercegovina: knjiga. 17. Стојчев, В. (2004). Методологија на воените науки. Воена академија „Генерал Михаило Апостолски“ – Скопје: книга. 18. Ţugaj, M. (1979, oktobar 1). Metode analize i sinteze. „Fakultet organizacije i informatike“ – Varaždin, Hrvatska, zbornik radova: stručni rad UDK 3:16:658.5, 113-139. 19. Šešić, B. (1974). Osnovi metodologije društvenih nauka. Naučna knjiga, Beograd, Srbija: knjiga, 70. 20. http://www.vokabular.org 21. http://www.translate.google.com 22. http://www.fas.org 23. http://www-pub.iaea.org