Prawa czlowieka, obywatela, dziecka, ucznia

EDUKACJA OBYWATELSKA ZESZYT 5

Prawa człowieka, obywatela, dziecka, ucznia pod red. Janusza Korzeniowskiego

Redakcja Janusz Korzeniowski

Korekta Agnieszka Gruszczyńska Sławomir Iwasiów Katarzyna Kryszczuk-Mańkowska Piotr Lachowicz

Projekt i skład Piotr Lachowicz Agnieszka Gruszczyńska

Ilustracje Ryszard Baloń (okładka) Katarzyna Nyczke Copyright © 2012 by Zachodniopomorskie Centrum Doskonalenia Nauczycieli

ISBN 978-83-89-882-52-3

Wydawca Zachodniopomorskie Centrum Doskonalenia Nauczycieli ul. Gen. J. Sowińskiego 68 70-236 Szczecin

Spis treści I. PRAWA CZŁOWIEKA W PODSTAWIE PROGRAMOWEJ PRZEDMIOTU WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE 1. Treści nauczania w szkole podstawowej 2. Treści nauczania w gimnazjum 3. Treści nauczania w szkole ponadgimnazjalnej

4 5 5 5

II. ISTOTA PRAW CZŁOWIEKA 1. Pojęcie praw człowieka 2. Cechy praw człowieka 3. Funkcje praw człowieka 4. Generacje praw człowieka 5. Gwarancje przestrzegania praw człowieka

8 9 9 9 10 10

III. SYSTEMY OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA 1. Światowy system ochrony praw człowieka

1.1 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka – streszczenie

1.2 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych – streszczenie

1.3 Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych – streszczenie 2. Europejski system ochrony praw człowieka

2.1 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności – streszczenie

2.2 Ochrona praw człowieka w systemie Rady Europy;

skarga indywidualna do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu

2.3 Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej – streszczenie 3. Ochrona praw człowieka w Rzeczypospolitej Polskiej

3.1 Konstytucyjne wolności i prawa człowieka i obywatela – streszczenie

3.2 Wykładnia wybranych konstytucyjnych praw człowieka

3.3 Ograniczenia konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela

3.4 Ochrona konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela

11 12 12 13 14 15 15

IV. PRAWA DZIECKA 1. Konwencja o Prawach Dziecka – streszczenie 2. Konwencja o Prawach Dziecka – wersja dla dzieci

44 45 46

V. PRAWA UCZNIA 1. Prawa polskiego ucznia w prawie oświatowym – streszczenie

55 56

VI. WYBRANE ORGANIZACJE I INSTYTUCJE DZIAŁAJĄCE NA RZECZ PRAW CZŁOWIEKA

59

VII. JAK UCZYĆ O PRAWACH CZŁOWIEKA – PRZYKŁADY ZADAŃ

64

VIII. WYKAZ TEKSTÓW

94

16 18 21 21 23 39 39

Rozdział I Prawa człowieka w podstawie programowej przedmiotu wiedza o społeczeństwie

Rozdział I: Prawa człowieka w podstawie programowej przedmiotu wiedza o społeczeństwie

1. Treści nauczania w szkole podstawowej Treści nauczania z zakresu praw człowieka – wymagania szczegółowe; 1. Refleksja nad sobą i otoczeniem społecznym. Uczeń: 5) charakteryzuje społeczność szkolną z uwzględnieniem swoich praw i obowiązków; 4. Państwo. Uczeń: 1) wyjaśnia, w czym wyraża się demokratyczny charakter państwa polskiego, używając pojęć: wolne wybory, wolność słowa, wolne media, konstytucja; 3) podaje przykłady praw i obowiązków obywateli Rzeczypospolitej Polskiej; 4) omawia wybrane prawa dziecka i podaje, gdzie można się zwrócić, gdy są one łamane.

2. Treści nauczania w gimnazjum Treści nauczania z zakresu praw człowieka – wymagania szczegółowe; 10. Państwo i władza demokratyczna. Uczeń: 2) wskazuje różnice w sytuacji obywatela w ustroju demokratycznym, autorytarnym i totalitarnym; 3) wyjaśnia zasady: większości, pluralizmu i poszanowania praw mniejszości w państwie demokratycznym; 6) wyjaśnia, czym są prawa człowieka i uzasadnia ich znaczenie we współczesnej demokracji; 11. Rzeczpospolita Polska jako demokracja konstytucyjna. Uczeń: 3) korzystając z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej omawia podstawowe prawa i wolności w niej zawarte; 21. Polska w Unii Europejskiej. Uczeń: 1) przedstawia prawa i obowiązki wynikające z posiadania obywatelstwa Unii Europejskiej; 23. Problemy współczesnego świata. Uczeń: 2) uzasadnia potrzebę pomocy humanitarnej i angażuje się (w miarę swoich możliwości) w działania instytucji (także pozarządowych), które ją prowadzą;

3. Treści nauczania w szkole ponadgimnazjalnej Treści nauczania z zakresu praw człowieka – wymagania szczegółowe; ZAKRES PODSTAWOWY 4. Edukacja i praca w Polsce i Unii Europejskiej. Uczeń: 1) wymienia prawa i obowiązki ucznia; wyszukuje gwarantujące je przepisy prawa oświatowego (np. w ustawie, statucie szkoły) oraz

5

Rozdział I: Prawa człowieka w podstawie programowej przedmiotu wiedza o społeczeństwie

przepisy zawarte w innych aktach prawnych (np. w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej); 2) rozpoznaje przypadki naruszania praw ucznia i w razie potrzeby podejmuje odpowiednie kroki w celu ich ochrony;

5. Prawa człowieka. Uczeń: 1) przedstawia krótko historię praw człowieka i ich generacje, wymienia najważniejsze dokumenty z tym związane; 2) wymienia podstawowe prawa i wolności człowieka; wyjaśnia, co oznacza, że są one powszechne, przyrodzone i niezbywalne; 3) podaje najważniejsze postanowienia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Konwencji o Prawach Dziecka; 4) znajduje w środkach masowego przekazu (w tym w Internecie) informacje o przypadkach łamania praw człowieka na świecie; 5) bierze udział w debacie klasowej, szkolnej lub internetowej na temat wolności słowa lub innych praw i wolności; 6) wyjaśnia, na czym polegają: prawo do prywatności, w tym do ochrony danych osobowych i prawa obywatela w kontaktach z mediami.

6. Ochrona praw i wolności. Uczeń: 1) przedstawia główne środki ochrony praw i wolności w Polsce; 2) opisuje sposób działania Rzecznika Praw Obywatelskich i Rzecznika Praw Dziecka; pisze prostą skargę do jednego z nich (według wzoru); 3) uzasadnia znaczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu; 4) przedstawia na przykładach działania podejmowane przez ludzi i organizacje pozarządowe broniące praw człowieka; w miarę swo ich możliwości włącza się w wybrane działania (np. podpisuje apel, prowadzi zbiórkę darów); 5) rozpoznaje przejawy rasizmu, szowinizmu, antysemityzmu i ksenofobii; uzasadnia potrzebę przeciwstawiania się im oraz przedstawia możliwości zaangażowania się w wybrane działania na rzecz równości i tolerancji; 6) znajduje informacje o naruszaniu praw człowieka w wybranej dziedzinie (np. prawa kobiet, prawa dziecka, wolność wyznania, prawo do edukacji, prawa humanitarne) i projektuje działania, które mogą temu zaradzić.

ZAKRES ROZSZERZONY 36. Prawa człowieka. Uczeń: 1) przedstawia ideę oraz historyczny rodowód praw człowieka; 2) przedstawia argumenty na rzecz uniwersalności praw człowieka i analizuje zastrzeżenia formułowane przez jej przeciwników; 3) rozróżnia prawa i wolności osobiste, polityczne oraz ekonomiczne, społeczne i kulturalne; wskazuje, do której generacji należą poszczególne prawa; 4) rozważa, odwołując się do historycznych i współczesnych przykładów, dlaczego dochodzi do łamania praw człowieka na wielką skalę przez reżimy autorytarne.

37. Ochrona praw człowieka w Polsce. Uczeń: 1) przedstawia prawa i wolności zagwarantowane w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, wymienia środki i mechanizmy ich ochrony w Polsce; 2) rozważa dylematy związane z prawami socjalnymi i sposobem ich realizacji przez państwo; 3) odnosi przedstawiane w mediach przypadki naruszenia praw lub wolności w Polsce do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej; 4) analizuje stan przestrzegania praw mniejszości narodowych, etnicznych i religijnych;

6

Rozdział I: Prawa człowieka w podstawie programowej przedmiotu wiedza o społeczeństwie

5) przygotowuje opracowanie na temat naruszania i ochrony praw człowieka w wybranej dziedzinie.

38. Światowy i europejski system ochrony praw człowieka. Uczeń: 1) opisuje system ochrony praw człowieka funkcjonujący na mocy Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka Narodów Zjednoczonych; 2) ocenia znaczenie Międzynarodowego Trybunału Karnego w Hadze dla systemu ochrony praw człowieka na świecie; 3) charakteryzuje systemy ochrony praw człowieka w ramach Rady Europy oraz Unii Europejskiej; 4) wyjaśnia, jak działa i jakie sprawy rozpatruje Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu; 5) analizuje z punktu widzenia międzynarodowych standardów praw człowieka przypadki naruszania praw i wolności w różnych państwach; 6) pisze według wzoru skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu lub Komitetu Praw Człowieka w Genewie; 7) opisuje i ocenia działania wybranych organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną praw człowieka.

7

Rozdział II Istota praw człowieka

Rozdział II: Istota praw człowieka

1. Pojęcie praw człowieka Prawa człowieka – zespół podstawowych, niezbywalnych i uniwersalnych praw przysługujących człowiekowi bez względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy, pochodzenie narodowe lub społeczne, majątek, urodzenie, stan zdrowia i in.; nieodłącznie związane z naturą człowieka.

2. Cechy praw człowieka Prawa człowieka są: • UNIWERSALNE Prawa człowieka przynależą wszystkim ludziom na całym świecie, bez względu na rasę, religię, poglądy polityczne, narodowość, pochodzenie kulturalne i społeczne.

• WERTYKALNIE (PIONOWO) DZIAŁAJĄCE Prawa człowieka dotyczą tylko relacji między jednostką a władzą publiczną (państwową i samorządową), a nie pomiędzy poszczególnymi ludźmi. Naruszyć prawa człowieka może zatem tylko władza.

• INDYWIDUALNE Prawa człowieka są to prawa indywidualne, a nie grupowe. Prawa człowieka chronią jednostkę – przysługują poszczególnym ludziom, a nie narodom czy grupom społecznym.

• OGRANICZONE Prawa człowieka są lub mogą być ograniczone w sytuacji, gdy inne ważniejsze dobro jest zagrożone. Takie przypadki muszą być jednak konkretnie przewidziane w ustawach. Istnieją jednak prawa absolutne, których nie można ograniczyć w żadnym wypadku: • wolność od tortur i innego nieludzkiego albo poniżającego traktowania lub karania, • wolność od niewolnictwa lub poddaństwa, • zakaz karania bez podstawy prawnej, • zakaz ponownego sądzenia lub karania za ten sam czyn.

• PRZYRODZONE Prawa człowieka nabywa się z chwilą urodzenia i posiada się je do śmierci. Przyrodzony charakter podstawowych praw jednostki wyklucza ich tworzenie przez władzę. Według koncepcji praw człowieka nie są to prawa nadawane ludziom przez państwo, lecz istniejące niezależnie od woli władzy i prawa państwowego. Prawo państwowe może co najwyżej potwierdzać czy uznawać ich istnienie i zapewniać system ich ochrony. Dlatego też mówi się czasem, że prawa człowieka to prawa moralne lub naturalne.

• NIENARUSZALNE Państwo, ani nikt inny, nie może pozbawić człowieka jego praw.

• NIEZBYWALNE Człowiek nie może się swoich praw zrzec.

3. Funkcje praw człowieka Prawa człowieka: • tworzą warunki dla rozwoju i samorealizacji każdej jednostki, • chronią podstawowe interesy jednostki i uniemożliwiają ingerencje, które naruszyłyby dobra szczególnie dla niej cenne, • poddają pod ochronę prawną określone wartości o największym znaczeniu dla jednostki i społeczeństwa, • zapewniają integrację społeczeństwa wokół wartości dla niego najcenniejszych, • zapewniają określony ład społeczny i kształtują życie społeczne, • determinują mechanizmy sprawowania władzy w państwie.

9

Rozdział II: Istota praw człowieka

4. Generacje praw człowieka I generacja – prawa osobiste i polityczne • prawo do życia, • wolność osobista, • wolność od niewoli i poddaństwa, • wolność od tortur i innego nieludzkiego albo poniżającego traktowania, • wolność wypowiedzi, • wolność sumienia i wyznania, • prawo do poszanowania życia prywatnego, • prawo do własności, • prawo do obywatelstwa, • prawo do sądu, • prawo do wolnych wyborów, • wolność zrzeszania się, • prawo petycji do władz publicznych.

II generacja – prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne • prawo do pracy, • prawo do nauki, • prawo do ochrony zdrowia, • prawo do zabezpieczenia społecznego, • prawo do urlopu i wypoczynku, • prawo do korzystania z dóbr kultury.

III generacja – prawa kolektywne, solidarnościowe • prawo do życia w pokoju, • prawo do rozwoju, • prawo do zdrowego środowiska naturalnego, • prawo dostępu do informacji, • prawo do wspólnego dziedzictwa ludzkości, • prawo do pomocy humanitarnej.

5. Gwarancje przestrzegania praw człowieka Główna odpowiedzialność za realizację praw człowieka spoczywa na państwie oraz społeczności międzynarodowej. Gwarancje przestrzegania praw człowieka można podzielić na: • ustrojowe – obejmują najważniejsze zasady konstytucyjne, • prawno instytucjonalne – dotyczą reguł obowiązujących w procesie normatywnego kształtowania praw i wolności, systemu ich kontroli, norm i instytucji gwarantujących dochodzenie tych praw w postępowaniu administracyjnym i sądowym, • społeczne i moralne – tkwiące w kulturze politycznej społeczeństwa, przejawiającej się w sferze świadomości, wrażliwości oraz aktywności obywateli, systemie wartości uznawanych za słuszne, • materialne – związane są z dobrami materialnymi umożliwiającymi jednostce korzystanie z przysługujących jej praw.

Dodatkowo ochronę praw człowieka wspiera działalność krajowych i międzynarodowych organizacji pozarządowych.

10

Rozdział III Systemy ochrony praw człowieka

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

1. Światowy system ochrony praw człowieka

1.1. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka – streszczenie Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych przyjęta i proklamowana w dniu 10 grudnia 1948 r.

Prawa i wolności: • równość wszystkich pod względem ich godności i praw (art. 1) • wolność od dyskryminacji (art. 2) Każdemu człowiekowi przysługują prawa i wolności, bez względu na różnice rasy, koloru skóry, płci, języka, religii, poglądów politycznych lub innych przekonań, narodowości, pochodzenia społecznego, majątku, urodzenia lub jakiekolwiek inne różnice.

• prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 3) • zakaz niewolnictwa (art. 4) • zakaz tortur, okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania (art. 5) • prawo do osobowości prawnej (art. 6) • równość wobec prawa, prawo do ochrony prawnej (art. 7) • prawo do sądu (art. 8) • zakaz arbitralnego, zatrzymania, aresztowania lub wygnania z kraju (art. 9) • prawo do rzetelnego i publicznego procesu sądowego (art. 10) • prawo do domniemania niewinności (art. 11) • wolność od ingerencji w życie prywatne, rodzinne, domowe i korespondencję (art. 12) • prawo do swobodnego poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania (art. 13) • prawo do ubiegania się o azyl w razie prześladowania (art. 14) • prawo do posiadania obywatelstwa i prawo do jego zmiany (art. 15) • prawo do zawarcia związku małżeńskiego i założenia rodziny (art. 16) • prawo do posiadania własności (art.17) • wolność myśli, sumienia i wyznania (art. 18) • wolność wyrażania opinii i prawo dostępu do informacji (art. 19) • prawo do pokojowych zgromadzeń i stowarzyszania się (art. 20) • prawo do uczestnictwa w rządzeniu krajem i prawo do wolnych wyborów (art. 21) • prawo do zabezpieczenia społecznego (art. 22) • prawo do pracy, swobodnego wyboru zatrudnienia, do ochrony przed bezrobociem (art. 23) • prawo do tworzenia związków zawodowych (art. 23)

12

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

• • • • •

prawo do urlopu i wypoczynku (art. 24) prawo do odpowiednich warunków życia, ochrony zdrowia i opieki społecznej (art. 25) prawo do nauki (art. 26) prawo do swobodnego uczestnictwa w życiu kulturalnym i ochrony praw autorskich (art. 27) w korzystaniu ze swych praw i wolności każdy człowiek podlega jedynie takim ograniczeniom, które są ustalone przez prawo, wyłącznie w celu zapewnienia odpowiedniego uznania i poszanowania praw i wolności innych oraz w celu uczynienia zadość słusznym wymogom moralności, porządku publicznego i powszechnego dobrobytu w demokratycznym społeczeństwie (art. 29)

1.2. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych – streszczenie Pakt został przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych 16 grudnia 1966 r.

Prawa i wolności: • prawo do życia (art. 6) • zakaz tortur, okrutnego lub poniżającego traktowania albo karania (art. 7) • wolność od niewolnictwa i poddaństwa (art. 8) • prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 9) • wolność od samowolnego zatrzymania lub aresztowania (art. 9) • prawo osób pozbawionych wolności do traktowania w sposób humanitarny i z poszanowaniem przyrodzonej godności człowieka (art. 10) • zakaz pozbawienia wolności z powodu niemożności wykonania zobowiązania umownego (art. 11) • prawo do swobodnego poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania (art. 12) • prawo cudzoziemca do ochrony (art. 13) • prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezawisły sąd (art. 14) • prawo do domniemania niewinności (art. 14) • prawo do uznania podmiotowości prawnej (art. 16) • prawo do poszanowania życia rodzinnego, prywatnego, domowego i korespondencji (art. 17) • prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania (art. 18) • prawo do posiadania własnych poglądów i do swobody wypowiedzi (art. 19) • prawo do pokojowego gromadzenia się (art. 21) • prawo do swobodnego zrzeszania się (art. 22) • prawo do zawarcia małżeństwa i ochrony rodziny (art. 23) • ochrona praw dziecka (art. 24) • prawo do uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicznymi, do korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego oraz dostępu do służby cywilnej (art. 25) • równe prawo kobiet i mężczyzn do korzystania z praw obywatelskich i politycznych (art. 3) • równość wobec prawa i prawo do jednakowej ochrony prawnej (art. 26) • zakaz dyskryminacji (art. 26) • prawa osób należących do mniejszości etnicznych, religijnych lub językowych do własnego życia kulturalnego, praktykowania własnej religii i posługiwania się własnym językiem (art. 27)

13

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

1.3. Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych – streszczenie Pakt został przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych 16 grudnia 1966 r.

Prawa człowieka: • prawo narodów do samostanowienia, w tym prawo do określenia swojego statusu politycznego oraz swobodnego dążenia do rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego (art. 1) • prawo do korzystania z tych samych praw bez jakiejkolwiek dyskryminacji (art. 2) • prawo do pracy, w tym prawo do utrzymania się dzięki pracy wybranej lub przyjętej bez przymusu (art. 6) • prawo do sprawiedliwych warunków pracy: godziwego wynagrodzenia, takiej samej płacy za taką samą pracę; warunków pracy zgodnych z przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy, równych szans awansu zawodowego, odpoczynku i czasu wolnego (art. 7) • prawo do tworzenia i przystępowania do związków zawodowych oraz do strajku (art. 8) • prawo do zabezpieczenia socjalnego, w tym do ubezpieczenia społecznego (art. 9) • ochrona rodziny i macierzyństwa (art. 10) • prawo do odpowiedniego poziomu życia (art. 11) • prawo do ochrony zdrowia fizycznego i psychicznego (art. 12) • prawo do nauki (art. 13) • prawo do udziału w życiu kulturalnym, korzystania z osiągnięć postępu naukowego (art. 15) • prawo do korzystania z ochrony interesów moralnych i majątkowych wynikających z wszelkiej twórczości, której osoba jest autorem (art. 16)

14

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

2. Europejski system ochrony praw człowieka;

2.1. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności – streszczenie Konwencja jest umową międzynarodową zawartą przez państwa członkowskie Rady Europy 4 listopada 1950 r.

Prawa i wolności: • zapewnienie każdemu człowiekowi podlegającemu jurysdykcji danego państwa (obywatele i cudzoziemcy), praw i wolności zapisanych w Konwencji (art. 1) • prawo do życia (art. 2) • zniesienie kary śmierci (art. 1 Protokołu nr 6) • wolność od tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania (art. 3) • wolność od niewolnictwa lub poddaństwa (art. 4) • wolność od pracy przymusowej lub obowiązkowej (art. 4) • prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 5) • prawo do rzetelnego i publicznego rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd (art. 6) • prawo do domniemania niewinności (art. 7) • zakaz karania bez podstawy prawnej (art. 7) • prawo do odszkodowania za niesłuszne skazanie (art. 3 Protokołu nr 7) • zakaz ponownego sądzenia lub karania za to samo przestępstwo (art. 4 Protokołu nr 7) • prawo do skutecznego środka odwoławczego (art. 13) • prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, mieszkania i korespondencji (art. 8) • wolność myśli, sumienia i wyznania (art.9) • wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei (art. 10) • wolność pokojowego gromadzenia się i zrzeszania (art. 11) • prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny (art. 12) • równość praw i obowiązków małżonków (art. 5 Protokołu nr 7) • prawo do pokojowego korzystania z własności (art. 1 Protokołu nr 1) • prawo do nauki (art. 2 Protokołu nr 1) • prawo rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania zgodnie z ich własnymi przekonaniami religijnymi i filozoficznymi (art. 2 Protokołu nr 1) • prawo do wolnych wyborów (art. 3 Protokołu nr 3) • zakaz pozbawiania wolności z powodu niemożności wykonania zobowiązania umownego (art.1 Protokołu nr 4)

15

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

• • • • • • •

wolność poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania (art. 2 Protokołu nr 4) zakaz wydalania własnych obywateli (art. 3 Protokołu nr 4) prawo obywatela powrotu do swojego państwa (art. 3 Protokołu nr 4) zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców (art. 4 Protokołu nr 4) gwarancje proceduralne chroniące cudzoziemców przed zagrożeniem wydalenia z danego państwa (art. 1 Protokołu nr 7) korzystanie z praw i wolności wymienionych w Konwencji powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów, jak: płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn (art. 14)

2.2. Ochrona praw człowieka w systemie Rady Europy; skarga indywidualna do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu Konwencja ustanawia Europejski Trybunał Praw Człowieka, którego zadaniem jest rozpatrywanie skarg poszczególnych osób oraz spraw międzypaństwowych.

Warunki dopuszczalności skargi oraz sposób jej składania do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności jest jednym z międzynarodowych instrumentów, który ma skutecznie służyć ochronie praw i wolności obywateli przed nadużyciami ze strony władzy państwowej. Posługuje się ona dwoma środkami: 1. skargą państwa na podstawie art.33, 2. skargą indywidualną na podstawie art.34.

Międzynarodowym organem właściwym do rozpoznawania wszystkich spraw dotyczących interpretacji i stosowania Konwencji oraz jej Protokołów dodatkowych jest Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu. Skargę indywidualną do Trybunału może wnieść każda osoba fizyczna lub prawna, znajdująca się pod jurysdykcją państwa – strony Konwencji. Oznacza to, że nie trzeba być obywatelem jednego z państw członkowskich Rady Europy. Skarga do Trybunału przysługuje natomiast tylko w takiej sytuacji, gdy Konwencja została naruszona przez jedno z państw, w których obowiązuje. Wskazane jest, aby przed podjęciem decyzji o wystąpieniu ze skargą zapoznać się dokładnie z treścią Konwencji i Protokołów dodatkowych, co pozwoli przynajmniej wstępnie ocenić, czy skarga ma jakieś szanse powodzenia. Dopuszczenie do merytorycznego rozstrzygnięcia skargi indywidualnej zależy od spełnienia wielu warunków: 1. Musi ona dotyczyć wyłącznie naruszenia praw gwarantowanych w Konwencji i jej Protokołach dodatkowych.

2. Przedmiotem skargi mogą być tylko działania i zaniechania władzy publicznej. Skarga może być więc złożona wyłącznie przeciwko państwu lub kilku państwom, które są stroną Konwencji – nie można kierować do Trybunału skarg przeciwko osobom fizycznym czy też organizacjom prywatnym.

3. W stosunku do Polski dopuszcza się jedynie skargi dotyczące czynów, decyzji i faktów, które nastąpiły po 30 kwietnia 1993 r. Skarga nie może więc obejmować zdarzeń wcześniejszych.

4. Ze skargą można wystąpić po wykorzystaniu wszystkich dostępnych w kraju środków odwoławczych, przewidzianych prawem dla sprawy, której skarga dotyczy.

5. Skargę należy wnieść nie później niż przed upływem sześciu miesięcy od dnia wydania ostatecznej decyzji przez sąd krajowy lub inny organ rozstrzygający dany rodzaj sprawy.

6. Ze skargą może wystąpić każdy, kto uważa że został osobiście i bezpośrednio dotknięty naruszeniem praw określonych

16

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

w Konwencji i jej Protokołach. Skargi złożone w interesie osoby trzeciej nie są przyjmowane do rozpoznania.

7. Skarga nie może być wniesiona w sposób anonimowy.

8. Skarga nie może być identyczna co do meritum ze sprawą rozpatrzoną już wcześniej przez Trybunał.

9. Nie można skorzystać ze skargi indywidualnej, jeżeli sprawa została już przedłożona innej międzynarodowej procedurze kontrolnej (np. Komitetowi Praw Człowieka ONZ) i nie zawiera nowych, istotnych informacji.

10. Skarga nie może być w sposób oczywisty nieuzasadniona lub stanowić nadużycie prawa do skargi.

11. W dniu 1 czerwca 2010 r. wszedł w życie Protokół nr 14 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, który wprowadza dodatkową przesłankę dopuszczalności skargi. Jest nią doznanie przez skarżącego „znaczącego uszczerbku, chyba że poszanowanie praw człowieka w rozumieniu Konwencji i jej Protokołów wymaga rozpatrzenia przedmiotu skargi oraz pod warunkiem, że żadna sprawa, która nie została należycie rozpatrzona przez sąd krajowy, nie może być odrzucona na tej podstawie” (art. 12 ww. Protokołu). Skargę należy kierować bezpośrednio do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, na adres jego kancelarii w Strasburgu: The Registrar European Court of Human Rights COUNCIL OF EUROPE F- 67075 STRASBOURG CEDEX France/Francja Do czasu podjęcia decyzji o dopuszczalności skargi, wnoszący skargę może posługiwać się swoim własnym językiem lub językiem innego państwa – strony Konwencji, które uznało kompetencje organów Konwencji do rozpatrywania skarg indywidualnych. W związku z powyższym skarga wniesiona przeciwko państwu polskiemu może być zredagowana w języku polskim. Jednak w dalszym toku postępowania korespondencja będzie przekazywana skarżącemu w którymś z dwóch oficjalnych języków Trybunału tj. angielskim lub francuskim.

Skarga musi być złożona na piśmie i opatrzona podpisem skarżącego lub jego pełnomocnika. Dopuszczalne jest również złożenie skargi przy użyciu faksu bądź poczty elektronicznej (e-mail), wówczas dodatkowo należy wysłać na wyżej podany adres pisemne potwierdzenie złożenia skargi.

Złożenie skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka nie jest obciążone przymusem adwokacko-radcowskim. Oznacza to, iż skargę może złożyć we własnym imieniu skarżący. W interesie skarżącego leży, aby skarga została napisana przez prawnika, którego pomoc jest z reguły niezbędna w kolejnych etapach postępowania.

Skarga złożona do Trybunału powinna zawierać: 1. dane personalne skarżącego oraz nazwę państwa przeciwko któremu jest skierowana; 2. dane adwokata lub innej osoby reprezentującej skarżącego (jeżeli został ustanowiony) oraz formularz pełnomocnictwa; 3. przedmiot skargi (zwięzłe i jasne przedstawienie stanu faktycznego, pamiętając przy tym o opisywaniu wydarzeń w takiej kolejności, w jakiej one nastąpiły z podaniem dokładnych dat); 4. wskazanie prawa lub praw zawartych w lub Protokołach dodatkowych, których naruszenie zarzuca wnoszący skargę oraz przedstawienie argumentów na poparcie tych zarzutów; 5. informację o spełnieniu warunków dopuszczalności skargi (a zwłaszcza wykorzystania krajowych środków prawnych oraz zachowania terminu sześciu miesięcy od podjęcia ostatecznej decyzji w sprawie);

17

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

6.

7.

8.

9.

oświadczenie dotyczące tego, czego domaga się skarżący (należy krótko przedstawić, co wnoszący skargę zamierza osiągnąć, wskazać ewentualne zadośćuczynienie, którego chce zażądać); informację, czy zarzuty sformułowane w skardze były kiedykolwiek przedłożone innym organom międzynarodowym w celu dochodzenia lub rozstrzygnięcia; listę oficjalnych decyzji, które zapadły w sprawie (z podaniem sądów lub innych organów rozstrzygających sprawę, rodzajem oraz datą każdego orzeczenia), a także krótką informację o treści każdej z nich; wskazanie jednego z dwóch oficjalnych języków Rady Europy – angielskiego lub francuskiego – w którym skarżący chciałby otrzymać decyzję lub orzeczenie.

Do skargi należy dołączyć kopie wszystkich decyzji i wyroków, które zapadły w sprawie oraz innych dokumentów, które mogą być przydatne w charakterze dowodów. Skarżący zostanie powiadomiony przez Trybunał w razie stwierdzenia oczywistych przeszkód, niepozwalających na przyjęcie skargi do rozpoznania.

Sprawa jest rozpoznana przez Trybunał bez pobierania opłat sądowych. Nie jest wskazane osobiste stawiennictwo skarżącego w Trybunale, ponieważ postępowanie we wstępnej fazie ma charakter pisemny. Kancelaria Trybunału na bieżąco informuje skarżącego o przebiegu postępowania w sprawie.

UWAGA: Trybunał nie jest sądem odwoławczym od decyzji organów krajowych, i nie może unieważniać lub zmieniać wydanych przez nie orzeczeń.

2.3. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej – streszczenie Tekst Karty został przyjęty na szczycie Unii w Nicei, w dniu 7 grudnia 2000 r. Świadoma swego duchowo-religijnego i moralnego dziedzictwa, Unia stworzona jest na niepodzielnych i uniwersalnych wartościach: godności człowieka, wolności, równości i solidarności. Opiera się na zasadzie demokracji i praworządności.

Przez stworzenie obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości oraz ustanowienie instytucji obywatelstwa Unii, Unia stawia jednostkę w centrum swego działania.

PREAMBUŁA (fragmenty) Godność: • nienaruszalność, poszanowanie i ochrona godności człowieka (art. 1) • prawo do życia (art. 2) • zakaz skazywania na karę śmierci i jej wykonywania (art. 2) • prawo do poszanowania integralności fizycznej i psychicznej osoby ludzkiej (art. 3) • zakaz tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (art. 4) • zakaz niewolnictwa i poddaństwa (art. 5) • zakaz pracy przymusowej lub obowiązkowej (art. 5) • zakaz handlu ludźmi (art. 5).

18

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

Wolności: • prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 6) • prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, domu i komunikowania się (art. 7) • prawo do ochrony danych osobowych (art. 8) • prawo do zawarcia małżeństwa i do założenia rodziny (art. 9) • wolność myśli, sumienia i wyznania (art. 10) • prawo do wolności wypowiedzi oraz otrzymywania i przekazywania informacji (art. 11) • prawo do swobodnego, pokojowego zgromadzania się i stowarzyszania się (art. 12) • wolność sztuki i badań naukowych (art. 13) • prawo do nauki (art. 14) • prawo rodziców do zapewnienia wychowania i nauczania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami religijnymi, filozoficznymi i pedagogicznymi (art. 14) • prawo do zatrudnienia i wykonywania zawodu swobodnie wybranego (art. 15) • obywatel Unii ma swobodę poszukiwania zatrudnienia, wykonywania pracy, działalności przedsiębiorczej oraz świadczenia usług w każdym państwie członkowskim (art.15) • wolność prowadzenia działalności gospodarczej (art. 16) • prawo do posiadania, używania, dysponowania i przekazania swego mienia nabytego zgodnie z prawem (art. 17) • prawna ochrona własności intelektualnej (art. 17) • prawo do azylu (art. 18) • zakaz zbiorowego wydalania (art. 19) • zakaz ekstradycji do państwa, w którym może być poddany karze śmierci, torturom lub innemu nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu (art. 19) Równość: • równość wobec prawa (art. 20) • zakaz dyskryminacji z takich powodów jak: płeć, rasa, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religia lub przekonanie, poglądy polityczne lub inne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek lub orientacja seksualna (art. 21) • poszanowanie zróżnicowania kulturowego, religijnego i językowego (art. 22) • równość mężczyzn i kobiet (art. 23) • prawo dziecka do ochrony, opieki i wyrażania poglądów (art. 24) • prawa osoby w podeszłym wieku do godnego i niezależnego życia oraz uczestnictwa w życiu społecznym i kulturalnym (art. 25) • prawo osób niepełnosprawnych do korzystania ze środków mających zapewnić im niezależność, integrację społeczną i zawodową oraz udział w życiu społeczności (art. 26) Solidarność: • prawo pracowników do informacji i konsultacji w ramach przedsiębiorstwa (art. 27) • prawo do rokowań i działań zbiorowych (art. 28) • prawo dostępu do bezpłatnego pośrednictwa pracy (art. 29) • prawo do ochrony przed nieuzasadnionym zwolnieniem z pracy (art. 30) • prawo pracownika do warunków pracy szanujących jego zdrowie, bezpieczeństwo i godność (art. 31)

19

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

• • • • • • •

zakaz pracy dzieci i ochrona młodocianych w miejscu pracy (art. 32) prawo rodziny do korzystania z ochrony prawnej, ekonomicznej i społecznej (art. 33) prawo do zabezpieczenia społecznego i pomocy społecznej (art34) prawo do ochrony zdrowia (art. 35) zapewnienie dostępu do usług świadczonych w ogólnym interesie gospodarczym (art. 36) zapewnienie wysokiego poziomu ochrony środowiska (art. 37) zapewnienie wysokiego poziomu ochrony konsumentów (art. 38)

Prawa obywateli: • prawo obywatela Unii do głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego (art. 39) • prawo obywatela Unii do głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych (art. 40) • prawo każdego do załatwienia jego spraw przez instytucje i organy Unii bezstronnie, rzetelnie i w rozsądnym terminie (art. 41) • prawo dostępu do dokumentów Unii (art. 42) • prawo obywatela Unii zwracania się do Rzecznika Praw Obywatelskich Unii (art. 43) • prawo obywatela Unii do składania petycji w Parlamencie Europejskim (art. 44) • prawo obywatela Unii do swobodnego poruszania się i zamieszkania na terytorium państw członkowskich (art. 45) • prawo obywatela Unii do ochrony dyplomatycznej i konsularnej (art. 46).

Wymiar sprawiedliwości: • prawo do skutecznego środka prawnego i do rzetelnego procesu sądowego (art. 47) • domniemanie niewinności i prawo do obrony (art. 48) • zasady legalności oraz proporcjonalności czynów zagrożonych karą i kar (art. 49) • zakaz ponownego sądzenia i karania w postępowaniu karnym za ten sam czyn (art. 50) • każde ograniczenie korzystania ze wszystkich wymienionych praw musi być przewidziane w formie ustawy i tylko wtedy, kiedy jest konieczne dla realizacji celów Unii lub ochrony praw i wolności innych osób (art. 52)

20

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

3. Ochrona praw człowieka w Rzeczypospolitej Polskiej

3.1. Konstytucyjne wolności i prawa człowieka i obywatela – streszczenie Zasady ogólne • Nienaruszalność, poszanowanie i ochrona godności człowieka (art. 30) • Prawo do wolności (art. 31) • Równość wobec prawa (art. 32) • Zakaz dyskryminacji (art. 32) • Równość praw kobiet i mężczyzn (art. 33) • Prawna ochrona mniejszości narodowych (art. 35) Wolności i prawa osobiste • Prawo do życia (art. 38) • Zakaz przeprowadzania na człowieku eksperymentów naukowych (art. 39) • Zakaz tortur, okrutnego nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania (art. 40) • Nietykalność osobista i wolność osobista (art. 41) • Prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania karnego (art. 42) • Zakaz działania prawa wstecz (art. 42) • Zasada domniemanej niewinności (art. 42) • Prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (art. 45) • Prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym (art. 47) • Prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami (art. 48) • Wolność i ochrona tajemnicy komunikowania się (art. 49) • Nienaruszalność mieszkania (art. 50) • Ochrona danych osobowych (art. 51) • Wolność poruszania się po terytorium państwa oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu (art. 52) • Wolność opuszczenia terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (art. 52) • Zakaz wydalenia obywatela z kraju (art. 52) • Prawo powrotu obywatela do kraju (art. 52)

21

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

• Wolność sumienia i religii (art. 53) • Wolność wyrażania poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji (art. 54) Wolności i prawa polityczne • Wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich (art. 57) • Wolność zrzeszania się w partiach politycznych, związkach zawodowych, organizacjach pracodawców, stowarzyszeniach, fundacjach i innych dobrowolnych organizacjach (art. 11, 12, 58, 59) • Prawo dostępu obywateli do służby publicznej (art. 60) • Prawo obywatela do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej i dotyczących osób pełniących funkcje publiczne (art. 61) • Prawo obywatela do wybierania Prezydenta RP, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego (art. 62) • Prawo obywatela do udziału w referendum (art. 62) • Prawo składania petycji, skarg i wniosków w interesie publicznym, własnym lub osoby trzeciej za jej zgodą (art. 63) Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne • Prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo do dziedziczenia (art. 64) • Wolność działalności gospodarczej (art. 65) • Wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy (art. 65) • Obowiązek państwa zwalczania bezrobocia (art. 65) • Prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (art. 66) • Prawo pracownika do wypoczynku (art. 66) • Prawo obywatela do zabezpieczenia społecznego (art. 67) • Prawo do ochrony zdrowia (art. 68) • Prawo osób niepełnosprawnych do pomocy władz publicznych (art. 69) • Prawo do nauki (art. 70) • Prawo do autonomii szkół wyższych (art. 70) • Obowiązek państwa pomocy rodzinie i ochrony macierzyństwa (art. 71) • Obowiązek państwa ochrony praw dziecka (art. 72) • Wolność twórczości artystycznej (art. 73) • Wolność badań naukowych (art. 73) • Wolność nauczania (art. 73) • Wolność korzystania z dóbr kultury (art. 73) • Prawo do ochrony środowiska (art. 74) • Obowiązek państwa zaspokajania potrzeb mieszkaniowych obywateli (art. 75) • Obowiązek państwa ochrony konsumentów, użytkowników, najemców (art. 76)

22

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

3.2. Wykładnia wybranych konstytucyjnych praw człowieka ZASADY OGÓLNE • Nienaruszalność, poszanowanie i ochrona godności człowieka (art. 30) W myśl art. 30 Konstytucji godność człowieka jest przyrodzona i niezbywalna. Te cechy godności są związana z faktem bycia człowiekiem; przysługuje on każdemu, w jednakowym stopniu, niezależnie od narodowości, obywatelstwa, płci lub wyznania.

Godność jest źródłem wszystkich wolności i praw człowieka i obywatela. Już wstęp do Konstytucji RP stanowi, że jej stosowaniu powinna towarzyszyć dbałość o zachowanie przyrodzonej godności człowieka. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, skoro godność jest źródłem wolności i praw, to determinuje tym samym sposób ich rozumienia i urzeczywistniania przez państwo. Działania władz publicznych powinny, w ocenie Trybunału Konstytucyjnego, z jednej strony, uwzględniać istnienie sfery autonomii człowieka – w ramach której człowiek może się swobodnie realizować społecznie, z drugiej zaś, działania te nie mogą prowadzić do „tworzenia sytuacji prawnych lub faktycznych odbierających jednostce poczucie godności”.

Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, respekt dla godności człowieka wyraża się w: • istnieniu „pewnego minimum materialnego”, które ma zapewnić człowiekowi samodzielne funkcjonowanie w społeczeństwie, • stworzeniu przez władze publiczne każdemu człowiekowi szans na rozwój osobowości w otaczającym go środowisku kulturowym i cywilizacyjnym.

• Prawo do wolności (art. 31) Wolność człowieka jest pojmowana jako: • zakaz zmuszania do czynienia tego, czego prawo nie nakazuje, • wymóg wobec każdego do szanowania wolności i praw innych, • gwarancja poddania wolności człowieka ochronie prawnej.

Wolność oznacza swobodę czynienia wszystkiego, co nie jest przez prawo zakazane. Człowiek nie musi więc wykazywać podstawy prawnej swoich działań. Przeciwnie, to właśnie do ograniczenia swobody jego działań jest konieczne wskazanie przepisu prawa, który ustanawia odpowiedni zakaz.

Ograniczenia w zakresie korzystania z praw i wolności mogą być wprowadzane ustawowo tylko wówczas, gdy są konieczne w demokratycznym państwie w celu: • zapewnienia jego bezpieczeństwa (stąd ograniczenia te są dopuszczalne w pewnych granicach, w przypadku wprowadzenia stanów nadzwyczajnych), • porządku publicznego, • ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, • ochrony wolności praw innych osób.

Generalną zasadą w tej dziedzinie, wyraźnie przez Konstytucję podkreśloną, jest to, iż wymienione ograniczenia nie mogą naruszać istoty wolności i praw.

• Równość wobec prawa (art. 32) Konstytucyjna zasada równości zawiera trzy następujące aspekty: • zasadę równości wobec prawa, • zasadę równego traktowania wszystkich przez władze publiczne,

23

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

• zakaz dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.

Dyskryminacja pozytywna lub uprzywilejowanie wyrównawcze to taki stan, kiedy prawo stwarza pewne preferencje dla grup o słabszej pozycji społecznej (np. dla kobiet) w celu wyrównania istniejących nierówności.

• Prawna ochrona mniejszości narodowych (art. 35) Zgodnie z zasadą demokratycznego państwa prawnego Konstytucja zabezpiecza nie tylko prawa większości, w naszym przypadku osób narodowości polskiej. Troska państwa i jego opieka rozciąga się także na osoby posiadające obywatelstwo polskie, ale należące do mniejszości narodowych i etnicznych.

Rzeczpospolita zapewnia obywatelom należącym do tych mniejszości wolność zachowania i rozwoju własnego języka, obyczajów i tradycji, a także rozwoju rodzimej kultury.

WOLNOŚCI I PRAWA OSOBISTE • Prawo do życia (art. 38) Prawo do życia jest fundamentalnym prawem każdego człowieka i zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii dóbr chronionych w całym systemie obowiązującego prawa. Państwo przez odpowiednie rozwiązania ustrojowe i normatywne ma obowiązek zapewnić każdemu prawną ochronę życia, natomiast nie może z oczywistych względów gwarantować samego życia. Życie ludzkie musi pozostawać pod ochroną konstytucyjną w każdym stadium jego rozwoju, a więc od chwili poczęcia aż do śmierci.

Artykuł 38 Konstytucji interpretować można także jako ustanawiający zakaz stosowania kary śmierci i dokonywania eutanazji.

Przerywanie ciąży w Polsce jest dopuszczalne, ale tylko w określonych ustawowo przypadkach, gdy: • ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej, • badanie prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego uszkodzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu, • zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego.

• Zakaz przeprowadzania na człowieku eksperymentów naukowych (art. 39) Konstytucja nie ogranicza ani nie zakazuje prowadzenia doświadczeń czy eksperymentów naukowych, ale działania te służące rozwojowi nauki nie mogą być przeprowadzane wbrew woli człowieka, bez dobrowolnej zgody osoby poddanej eksperymentowi. Zwrot „dobrowolnie wyrażona zgoda” należy rozumieć jako zgodę danej osoby wyrażoną w sytuacji pełnej i rzetelnej wiedzy o charakterze eksperymentu, grożących w związku z jego przeprowadzeniem niebezpieczeństwach oraz w warunkach całkowitej swobody podejmowania decyzji.

Od eksperymentu medycznego należy odróżnić zabieg medyczny o charakterze eksperymentalnym, ukierunkowany na ratowanie życia lub zdrowia chorego. Niekiedy należy podjąć ryzyko przeprowadzenia zabiegu (operacji czy zastosowania leku), który nie był dotychczas stosowany. Jeśli w świetle wiedzy naukowej daje on realne szanse na osiągnięcie zamierzonego skutku terapeutycznego, to dokonanie takiego eksperymentu jest dopuszczalne bez zgody wyrażonej osobiście przez pacjenta. Zgodę taką natomiast należy zwykle uzyskać od prawnych przedstawicieli lub opiekunów.

• Zakaz tortur, okrutnego nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania (art. 40) Tortury to każde działanie, którym umyślnie zadaje się ból będący formą cierpienia fizycznego bądź psychicznego, w celu uzyskania od osoby poddanej takiemu działaniu lub od osoby trzeciej informacji. Tortury stosowane są często w celu zastraszenia lub wywarcia nacisku na daną osobę. Tego typu kary mogą również wynikać z wszelkich form dyskryminacji. Złamanie zakazu stosowania kar cielesnych i tortur obwarowane jest sankcją karną.

24

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

Zakaz ten ma charakter absolutny, co oznacza, że takie działania nie są dopuszczalne nawet w sytuacjach nadzwyczajnych, takich jak wojna czy inny stan niebezpieczeństwa publicznego zagrażający narodowi.

• Nietykalność osobista i wolność osobista (art. 41) Zapisy konstytucyjne w tym zakresie obejmują w szczególności: • zakaz pozbawiania lub ograniczania wolności poza przypadkami przewidzianymi w ustawie, na zasadach tam określonych, • prawo do złożenia odwołania do sądu w celu ustalenia legalności pozbawienia wolności, • prawo do powiadomienia najbliższych o pozbawieniu wolności, • prawo do poinformowania o przyczynach zatrzymania, • nakazy przekazania zatrzymanego w ciągu 48 godzin do dyspozycji sądu i zwolnienia zatrzymanego, jeśli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie o tymczasowym aresztowaniu, • nakaz humanitarnego traktowania każdego pozbawionego wolności, • prawo do odszkodowania za bezprawne pozbawienie wolności.

• Prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania karnego (art. 42) Podejrzany ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania sądowego. Chodzi tu zarówno o obronę materialną, czyli własną, jak i o obronę formalną – z pomocą obrońcy z wyboru bądź z urzędu.

• Zakaz działania prawa wstecz (art. 42) Reguła tzw. legalizmu przestępstw i kar wyraża zasadę, że w polskim prawie karnym przestępstwem jest czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Z zasady tej wynika zasada niedziałania prawa karnego wstecz.

• Zasada domniemanej niewinności (art. 42) Zgodnie z obowiązującą Konstytucją za niewinnego uważa się każdego zatrzymanego, dopóki wina jego nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.

• Prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy, bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd (art. 45) Prawo do sądu jest bardzo istotnym prawem jednostki, która może dochodzić swych praw przed „właściwym, niezależnym, bezstronnym i niezawisłym sądem”. Konstytucja zgodnie z doktryną demokratycznego państwa prawnego stanowi, że jedynie sąd może być organem, który ostatecznie rozstrzyga o wolnościach, prawach i obowiązkach jednostki.

Zakres podmiotowy konstytucyjnego prawa do sądu obejmuje obywateli polskich, jak również obywateli innych państw oraz bezpaństwowców.

Zakres przedmiotowy prawa do sądu uwzględnia prawa o charakterze karnym, cywilnym i administracyjnym, rozpatrywane przez różnego rodzaju sądy, według ich właściwości, którą określa ustawa. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że na treść prawa do sądu składają się: • prawo dostępu do sądu, tj. prawo do uruchomienia procedury przed sądem, • prawo do ukształtowania odpowiedniej procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności, • prawo do wyroku sądowego, tj. prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia danej sprawy przez sąd.

Prawo człowieka do sądu wiąże się z wprowadzoną w art. 78 Konstytucji zasadą dwuinstancyjności, tj. możliwością zaskarżenia przez

25

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

każdą ze stron orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji.

Uzupełnienie tego przepisu stanowi art. 77 Konstytucji zakazujący zamykania drogi sądowej do dochodzenia naruszonych praw i wolności.

Zgodnie z art. 45 Konstytucji postępowanie przed sądem jest jawne, a wyłączenie jawności rozprawy ma tylko wyjątkowy charakter i może nastąpić z uwagi na następujące przyczyny: • względy moralności, • bezpieczeństwo państwa, • porządek publiczny, • ochronę życia prywatnego stron, • inny ważny interes prywatny.

Jawność oznacza otwartość rozprawy dla osób uczestniczących w niej osobiście, oraz dla innych, postronnych obserwatorów.

Ogłoszenie wyroku zawsze musi nastąpić publicznie.

• Prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym (art. 47) Dobra osobiste to dobra niemajątkowe przysługujące każdemu człowiekowi, związane z jego indywidualnym istnieniem. Kodeks cywilny w art. 23 wymienia przykładowe dobra osobiste, np. zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. Przyjmuje się także, że dobrami osobistymi są np. prawo do prywatności, prawo do pochowania osoby bliskiej i do pielęgnowania jej pamięci, poczucie przynależności do płci. Katalog dóbr osobistych jest wciąż rozbudowywany przez naukę i orzecznictwo sądowe.

Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, dobra osobiste człowieka pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Osoba, której dobra osobiste zostały naruszone, może żądać usunięcia skutków tego naruszenia, w szczególności poprzez złożenie oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie przez sprawcę tego naruszenia. Ponadto, na zasadach przewidzianych w kodeksie, poszkodowanemu przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne lub o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny, a jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych.

• Prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami (art. 48) Rodzice mają władzę rodzicielską nad dzieckiem. Oznacza to przede wszystkim obowiązek i prawo do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka. W tym celu mogą i powinni działać jako przedstawiciele ustawowi dziecka. Obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotowywać je należycie do pracy dla dobra społeczeństwa, odpowiednio do jego uzdolnień. Rodzice mają prawo do wychowania i edukacji dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami moralnymi i religijnymi, ale z uwzględnieniem stopnia dojrzałości dziecka, wolności jego sumienia i wyznania, przekonań oraz z poszanowaniem jego godności i praw.

Rodzice i dzieci są obowiązani do wzajemnego szacunku i wspierania się. Pomiędzy rodzicami a dziećmi istnieje obowiązek dostarczania środków utrzymania i wychowania (obowiązek alimentacyjny). Rodzice mają prawo wymagać od dziecka posłuszeństwa. Mogą także oczekiwać od dziecka mieszkającego z nimi pomocy w gospodarstwie domowym oraz – w razie, gdy dziecko ma dochody z własnej pracy – przyczyniania się do pokrywania kosztów utrzymania rodziny. Rodzice mają prawo do kontaktów z dzieckiem, niezależnie od władzy rodzicielskiej. Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.

26

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

• Wolność i ochrona tajemnicy komunikowania się (art. 49) Prawo to pojmowane jest bardzo szeroko, ponieważ dotyczy różnych form komunikacji między ludźmi i odnosi się do tajemnicy korespondencji, tajemnicy rozmów telefonicznych, a także innych form przekazu.

• Nienaruszalność mieszkania (art. 50) Treść artykułu dotyczy zakazu nienaruszalności mieszkania ze strony organów państwowych czy ich funkcjonariuszy, ale jednocześnie oznacza, że nikt nie może wchodzić do mieszkania i przebywać w nim bez zgody użytkownika.

• Ochrona danych osobowych (art. 51) Za dane osobowe uważa się wszelkie informacje dotyczące zidentyfikowanej lub możliwej do zidentyfikowania osoby fizycznej.

Osobą możliwą do zidentyfikowania jest osoba, której tożsamość można określić bezpośrednio lub pośrednio, w szczególności przez powołanie się na numer identyfikacyjny albo jeden lub kilka specyficznych czynników określających jej cechy fizyczne, fizjologiczne, umysłowe, ekonomiczne, kulturowe lub społeczne. Każdy ma prawo do ochrony dotyczących go danych osobowych.

Przetwarzanie danych osobowych to wszystkie operacje wykonywane na danych osobowych, takie jak: zbieranie, utrwalanie, przechowywanie, opracowywanie, zmienianie, udostępnianie i usuwanie, a zwłaszcza te, które wykonuje się w systemach informatycznych.

Przetwarzanie danych jest co do zasady dopuszczalne tylko wtedy, gdy osoba, której dane dotyczą, wyrazi na to zgodę, chyba że: chodzi o usunięcie dotyczących jej danych; jest to niezbędne do zrealizowania uprawnienia lub spełnienia obowiązku wynikającego z przepisu prawa; jest to konieczne do realizacji umowy, gdy osoba, której dane dotyczą, jest jej stroną lub gdy jest to niezbędne do podjęcia działań przed zawarciem umowy na żądanie osoby, której dane dotyczą; jest niezbędne do wykonania określonych prawem zadań realizowanych dla dobra publicznego; jest to niezbędne dla wypełnienia prawnie usprawiedliwionych celów, realizowanych przez administratorów danych albo odbiorców danych, a przetwarzanie nie narusza praw i wolności osoby, której dane dotyczą. W przypadku zbierania danych osobowych od osoby, której one dotyczą, administrator danych jest obowiązany poinformować tę osobę o: adresie swojej siedziby i pełnej nazwie, a w przypadku, gdy administratorem danych jest osoba fizyczna o miejscu swojego zamieszkania oraz imieniu i nazwisku; celu zbierania danych, a w szczególności o znanych mu w czasie udzielania informacji lub przewidywanych odbiorcach lub kategoriach odbiorców danych; prawie dostępu do treści swoich danych oraz ich poprawiania; dobrowolności albo obowiązku podania danych, a jeżeli taki obowiązek istnieje, o jego podstawie prawnej. Ponadto, co do zasady jest zakazane przetwarzanie danych ujawniających pochodzenie rasowe lub etniczne, poglądy polityczne, przekonania religijne lub filozoficzne, przynależność wyznaniową, partyjną lub związkową, jak również danych o stanie zdrowia, kodzie genetycznym, nałogach lub życiu seksualnym oraz danych dotyczących skazań, orzeczeń o ukaraniu i mandatów karnych, a także innych orzeczeń wydanych w postępowaniu sądowym lub administracyjnym.

Pojęcie „ochrona danych osobowych” oznacza ogólnie te regulacje prawne i przewidziane w nich rozwiązania organizacyjno-prawne oraz środki prawne, służące realizacji przysługującego osobom fizycznym prawa do prywatności. Organem państwa właściwym w sprawach dotyczących ochrony danych osobowych jest Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych. Podlega on ustawie, a jego decyzje podlegają kontroli sądowej sprawowanej przez sądy administracyjne. W przypadku naruszenia przepisów o ochronie danych osobowych Generalny Inspektor z urzędu lub na wniosek osoby zainteresowanej, w drodze decyzji administracyjnej, nakazuje przywrócenie stanu zgodnego z prawem, a w szczególności: usunięcie uchybień; uzupełnienie, uaktualnienie, sprostowanie, udostępnienie lub nieudostępnianie danych osobowych; zastosowanie dodatkowych środków zabezpieczających zgromadzone dane osobowe; wstrzymanie przekazywania danych osobowych do państwa trzeciego; zabezpieczenie danych lub przekazanie ich innym podmiotom; usunięcie

27

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

danych osobowych.

• Wolność poruszania się po terytorium państwa oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu (art. 52) Swoboda poruszania się po terytorium Polski przysługuje każdemu człowiekowi i dotyczy prawa do wyboru miejsca zamieszkania i pobytu, jak również swobodnego opuszczenia przez jednostkę terytorium państwa polskiego.

Istnieje konstytucyjny zakaz wydalenia z kraju obywatela polskiego, jak też zabraniania mu powrotu do kraju, czyli zakaz stosowania tzw. banicji.

• Wolność sumienia i religii (art. 53) Wolność sumienia i religii, gwarantowana każdemu, obejmuje: • wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru, • wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie, • wolność posiadania świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących, • prawo osób do korzystania z pomocy religijnej, • prawo do nauczania religii kościoła lub związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej w szkołach, z zachowaniem wolności sumienia i religii innych osób, • zakaz zmuszania do uczestniczenia lub nieuczestniczenia w praktykach religijnych, • prawo rodziców do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami, • zakaz zobowiązywania przez organy władzy publicznej do ujawniania światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania.

Każdy ma prawo do uzewnętrzniania wyznawanej przez siebie religii. Prawo to może być ograniczone jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób. Z przepisów Kodeksu karnego wynika, iż przestępstwami są niektóre czyny naruszające wolność sumienia i religii, jak np. ograniczanie człowieka w jego prawach ze względu na wyznanie lub przekonania (art. 194), przeszkadzanie w wykonywaniu kultu religijnego (art. 195), obrażanie uczuć religijnych innych osób (art. 196).

Kościoły i związki wyznaniowe są równouprawnione (art. 25 ust. 1 Konstytucji). Korzystając z zasady wolności sumienia i wyznania (religii), wierni żadnego z wyznań nie mogą być uprzywilejowani w stosunku do osób niepodzielających danej wiary.

• Wolność wyrażania poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji (art. 54) Treść artykułu dotyczy wszystkich podmiotów działających przy użyciu słowa mówionego i pisanego, obrazu, dźwięku, także przy wykorzystaniu wszelkich ich nośników – druku, filmu, zapisu elektronicznego, Internetu itp.

Twórcy Konstytucji uznali, że: • wolność słowa służy przede wszystkim ludzkiej ekspresji, ponieważ za jej pośrednictwem człowiek uzewnętrznia przeżycia duchowe i wyraża swoje poglądy; wolność ta oznacza swobodę głoszenia własnych lub cudzych poglądów, możliwość zapoznawania się z tymi poglądami, a także możliwość korzystania ze środków masowego przekazu, • wolność pozyskiwania informacji polega na zbieraniu danych z dowolnych sfer życia publicznego i prywatnego, • wolność rozpowszechniania informacji polega natomiast na udostępnianiu zebranych danych osobom trzecim – fizycznym lub prawnym oraz ich upowszechnianiu, czyli podawaniu do wiadomości publicznej poprzez środki społecznego przekazu.

Regulacja konstytucyjna wprowadza przy tej okazji całkowity zakaz cenzury prewencyjnej oraz koncesjonowania prasy.

Najważniejsze przepisy gwarantujące wolność słowa i druku zawierają: • Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe,

28

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

• Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji.

WOLNOŚCI I PRAWA POLITYCZNE • Wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich (art. 57) Wolność zgromadzeń ustanowiona jest wyraźnie w art. 57 Konstytucji, który stanowi, iż każdemu zapewnia się wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich. Ograniczenia tej wolności może jednak określać ustawa. Ustawą regulującą podstawowe kwestie dotyczące wolności zgromadzeń jest ustawa z dnia 5 lipca 1990 r. – Prawo o zgromadzeniach. Zgromadzeniem jest zgrupowanie co najmniej 15 osób w celu wspólnych obrad lub w celu wspólnego wyrażenia stanowiska.

Wolność zgromadzania się podlega ograniczeniom, przewidzianym przez ustawy, niezbędnym do ochrony bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego oraz ochrony zdrowia lub moralności publicznej albo praw i wolności innych osób, a także ochrony Pomników Zagłady. Uczestnikom zgromadzeń nie wolno posiadać przy sobie broni, materiałów wybuchowych ani innych niebezpiecznych narzędzi.

Prawo organizowania zgromadzeń przysługuje osobom mającym pełną zdolność do czynności prawnych, osobom prawnym, innym organizacjom lub grupie osób. O zamiarze zorganizowania zgromadzenia podmiot, planując jego zwołanie, zawiadamia organ gminy w taki sposób, aby wiadomość o tym fakcie dotarła do niego nie później niż na 3 dni, a najwcześniej na 30 dni przed datą zgromadzenia.

Organ gminy zakazuje zgromadzenia publicznego, jeżeli jego cel lub odbycie sprzeciwiają się niniejszej ustawie lub naruszają przepisy ustaw karnych lub gdy odbycie planowanego zgromadzenia może zagrażać życiu lub zdrowiu ludzi albo mieniu w znacznych rozmiarach. Od decyzji zakazującej odbycia zgromadzenia przysługuje odwołanie do wojewody.

W przypadku organizowania zgromadzenia na terenie wyższej uczelni wymagana jest zgoda rektora.

Przepisów ustawy – Prawo o zgromadzeniach nie stosuje się do zgromadzeń organizowanych przez organy władzy państwowej lub organy samorządu terytorialnego oraz odbywanych w ramach działalności kościołów i innych związków wyznaniowych.

• Wolność zrzeszania się (art. 58) Dążenie do realizacji różnorodnych celów społeczeństwa obywatelskiego czy programów społecznych, politycznych, oświatowych, kulturalnych i innych wymaga wykorzystania w szerokim zakresie zorganizowanych struktur. Każde społeczeństwo cechuje ogromne zróżnicowanie form organizacji życia, czego wyrazem są liczne organizacje, działające w różnych jego sferach. W celu umożliwienia społeczeństwu organizowania się i prowadzenia różnorodnej działalności, Konstytucja deklaruje w art. 58 wolność zrzeszania się. Wolność ta stanowi ważny element wolności politycznych. Fundacje, stowarzyszenia i partie polityczne są zaś wyrazem realizowania tej wolności.

Wolność zrzeszania się w stowarzyszeniach czy partiach politycznych, a także powoływanie do życia fundacji stanowi przejaw dążeń ludzkich do wspólnego realizowania określonych celów czy też działania na rzecz określonej sprawy bądź idei.

Wolność zrzeszania się gwarantuje swobodę tworzenia zrzeszeń, wolność przystępowania do zrzeszeń już istniejących oraz wolność do występowania z nich. Konstytucja nie czyni z wolności zrzeszania wartości absolutnej. Ograniczenia w tym zakresie zostały wpisane w art. 58 ust. 2 Konstytucji, zgodnie z którym zakazane są zrzeszenia, których cel lub działalność pozostaje w sprzeczności z Konstytucją lub ustawą (ustawami). Organizacje te mają więc powstawać w oparciu o prawo i na jego podstawie prowadzić działalność w ramach, jakie ustanawiają Konstytucja i ustawy.

Zrzeszenia podlegają rejestracji. Jeśli cel zrzeszenia nie jest zgodny z prawem, organ prowadzący rejestrację odmawia jego zarejestrowania. Te same przyczyny mogą powodować wydanie zakazu działania zrzeszenia. O odmowie rejestracji lub o zakazie działalności orzeka właściwy sąd. Rodzaje zrzeszeń, tryb ich rejestrowania, a także formy nadzoru nad działalnością zrzeszeń określają ustawy.

29

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

Fundacje Fundacje mogą być ustanowione dla realizacji celów społecznie lub gospodarczo użytecznych, w szczególności takich jak: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska oraz opieka nad zabytkami. Fundację mogą założyć osoby fizyczne niezależnie od ich obywatelstwa i miejsca zamieszkania bądź osoby prawne mające siedziby w Polsce lub za granicą. Jeżeli fundatorem jest osoba fizyczna, to powinna ona posiadać pełną zdolność do czynności prawnych. Akt fundacyjny powinien zostać dokonany osobiście. Wykluczona jest możliwość dokonania tej czynności za pośrednictwem przedstawiciela. Akt fundacyjny może zostać dokonany również przez krajową bądź zagraniczną osobę prawną. Do wyrażenia woli w imieniu osoby prawnej powołane są osoby fizyczne, będące organem danej osoby prawnej lub wchodzące w jego skład.

Oświadczenie fundatora o ustanowieniu fundacji powinno być złożone w formie aktu notarialnego, chyba że ustanowienie fundacji następuje w testamencie. W oświadczeniu tym fundator powinien wskazać cel fundacji oraz składniki majątkowe przeznaczone na jego realizację. Ponadto fundator ustala statut fundacji, który powinien określać jej nazwę, siedzibę, majątek, cele, zasady, formy i zakres działalności fundacji, skład i organizację zarządu oraz obowiązki i uprawnienia tego organu jak też jego członków. Fundator może odstąpić od osobistego ustalenia statutu i upoważnić do jego ustalenia inną osobę fizyczną lub osobę prawną. Siedziba fundacji powinna znajdować się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Fundacja podlega obowiązkowemu wpisowi do Krajowego Rejestru Sądowego i z chwilą wpisania jej do Rejestru uzyskuje osobowość prawną.

Stowarzyszenia Stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem o celach niezarobkowych, umożliwiającym obywatelom równe, bez względu na przekonania, prawo do czynnego uczestniczenia w życiu publicznym i wyrażania zróżnicowanych poglądów oraz realizacji indywidualnych zainteresowań. Prawo tworzenia stowarzyszeń mają obywatele polscy oraz cudzoziemcy mający miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (cudzoziemcy niemający miejsca zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej mogą wstępować do stowarzyszeń, których statuty przewidują taką możliwość). Możliwość tworzenia stowarzyszeń mają obywatele posiadający pełną zdolność do czynności prawnych i niepozbawieni praw publicznych. Małoletni w wieku od 16 do 18 lat, którzy mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych, mogą należeć do stowarzyszeń i korzystać z czynnego i biernego prawa wyborczego, z tym że w składzie zarządu stowarzyszenia większość wtedy muszą stanowić osoby o pełnej zdolności do czynności prawnych. Małoletni poniżej 16 lat mogą należeć do stowarzyszeń tylko za zgodą przedstawicieli ustawowych, bez prawa udziału w głosowaniu na walnych zebraniach członków oraz bez korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego do władz stowarzyszenia. Jeżeli jednostka organizacyjna stowarzyszenia zrzesza tylko małoletnich, mogą oni wybierać i być wybierani do władz tej jednostki. Ustawa – Prawo o stowarzyszeniach przewiduje tworzenie dwóch rodzajów zrzeszeń: stowarzyszeń posiadających osobowość prawną, zwanych niekiedy rejestrowymi, oraz stowarzyszeń zwykłych, które nie posiadają osobowości prawnej.

Stowarzyszenie rejestrowe może założyć co najmniej 15 osób, które w tym celu uchwalają statut stowarzyszenia i wybierają komitet założycielski. Statut takiego stowarzyszenia określać powinien w szczególności: nazwę stowarzyszenia (odróżniającą je od innych stowarzyszeń, organizacji i instytucji), teren działania, siedzibę stowarzyszenia, cele i sposoby ich realizacji, sposób nabywania i utraty członkostwa, władze stowarzyszenia, tryb dokonywania ich wyboru, sposób reprezentowania stowarzyszenia oraz zaciągania zobowiązań majątkowych. Stowarzyszenie podlega obowiązkowemu wpisowi do Krajowego Rejestru Sądowego, chyba że przepis ustawy stanowi inaczej. Z chwilą wpisania do Krajowego Rejestru Sądowego stowarzyszenie uzyskuje osobowość prawną i może rozpocząć swoją działalność.

Uproszczoną formą stowarzyszenia jest natomiast stowarzyszenie zwykłe. Tego rodzaju zrzeszenie mogą założyć co najmniej 3

30

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

osoby, które w tym celu uchwalają regulamin działalności. Regulamin działalności powinien określać w szczególności nazwę, cel, teren i środki działania, siedzibę oraz przedstawiciela reprezentującego stowarzyszenie. Założyciele stowarzyszenia zwykłego są obowiązani o tym fakcie poinformować na piśmie właściwy ze względu na przyszłą siedzibę organ nadzorujący. Jeżeli w ciągu 30 dni od dnia uzyskania informacji o założeniu stowarzyszenia zwykłego nie zakazano jego działalności, może ono ją rozpocząć.

Partie polityczne Partia polityczna jest dobrowolną organizacją, występującą pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej.

Stosownie do treści art. 13 Konstytucji zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa. Istnienie oraz działalność partii politycznych jest z pewnością warunkiem funkcjonowania demokratycznego państwa. Jednak wpływ doświadczeń historii, związanych m.in. z możliwością posiadania monopolu na sprawowanie władzy przez tylko jedną partię, wprowadził – na gruncie Konstytucji – zakaz istnienia partii politycznych, których cel byłby niezgodny z funkcjonowaniem demokratycznego państwa. Trybunał Konstytucyjny może więc orzec niezgodność z Konstytucją celów lub działań partii, która głosi nietolerancję, brak poszanowania praw człowieka, propaguje rasizm, użycie przemocy lub narusza obowiązujące prawo.

Członkami partii politycznej mogą być obywatele polscy, którzy ukończyli 18 lat. Zakaz przynależności do partii politycznych określają przepisy Konstytucji i szeregu innych ustaw. Partię polityczną zgłasza się do ewidencji partii politycznych, prowadzonej przez Sąd Okręgowy w Warszawie. Zgłoszenie to powinno zawierać nazwę, skrót nazwy i określenie adresu siedziby partii politycznej oraz imiona, nazwiska i adresy osób wchodzących w skład organów uprawnionych w statucie do reprezentowania partii na zewnątrz oraz do zaciągania zobowiązań majątkowych. Do zgłoszenia można również załączyć wzorzec symbolu graficznego partii.

Do zgłoszenia kierowanego do Sądu Okręgowego należy załączyć ponadto: statut partii politycznej oraz wykaz zawierający imiona, nazwiska, adresy zamieszkania, numery ewidencyjne PESEL i własnoręczne podpisy popierających zgłoszenie, co najmniej 1000 obywateli polskich, którzy ukończyli 18 lat i mają pełną zdolność do czynności prawnych. Sąd Okręgowy dokonuje wpisu partii politycznej do ewidencji niezwłocznie, jeżeli zgłoszenie jest zgodne z przepisami obowiązującego prawa. Partia polityczna może korzystać z pełni praw po uzyskaniu wpisu do ewidencji partii politycznych, z tym momentem nabywa też osobowość prawną. Prawomocne postanowienie o wpisie partii do ewidencji partii politycznych ogłasza się nieodpłatnie w ,,Monitorze Sądowym i Gospodarczym” oraz przekazuje Państwowej Komisji Wyborczej.

• Prawo obywatela do wybierania Prezydenta RP, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego (art. 62) W świetle art. 62 Konstytucji prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania Prezydenta, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego ma obywatel polski, który najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat. Jest to granica wieku, od której uważa się człowieka za przygotowanego do podejmowania ważnych decyzji w sposób świadomy i odpowiedzialny. Jest to granica tzw. czynnego prawa wyborczego, czyli prawa wybierania.

Konstytucja przewiduje jednak pewne wyłączenia. Mianowicie prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania nie przysługuje osobom, które prawomocnym orzeczeniem sądowym są ubezwłasnowolnione lub pozbawione praw publicznych albo wyborczych.

Krąg osób posiadających bierne prawo wyborcze (prawo wybieralności) jest ukształtowany różnie w zależności od rodzaju wyborów.

Tym, co różnicuje prawo kandydowania w różnego rodzaju wyborach, jest granica wieku. Tylko w wyborach do rad gminy wynosi ona

31

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

18 lat, tyle samo co w odniesieniu do czynnego prawa wyborczego. W wyborach do Sejmu wynosi ona lat 21. Natomiast w wyborach do Senatu granica ta wynosi lat 30. W wyborach prezydenckich granicę wieku ustalono natomiast na 35 lat.

Szczegółowe zasady, tryb zgłaszania kandydatów, przeprowadzania wyborów oraz warunki ważności wyborów określają poszczególne ordynacje wyborcze.

Jedną z najważniejszych gwarancji czynnego prawa wyborczego jest instytucja rejestrów i spisów wyborców. Każda gmina prowadzi stały rejestr wyborców, obejmujący wszystkie, stale zamieszkałe na terenie gminy osoby, którym przysługuje prawo wybierania. Rejestr ten jest wykorzystywany przy wszystkich wyborach i referendach, a jego aktualizacja następuje na bieżąco, niezależnie od terminów kolejnych wyborów. Można być ujętym tylko w jednym rejestrze wyborców. Rejestr jest udostępniany do wglądu w urzędzie gminy. Każdy może wnieść do urzędu gminy reklamację na nieprawidłowości w rejestrze wyborców (a więc przede wszystkim na pominięcie jakiejś osoby). Decyzję w sprawie reklamacji podejmuje wójt (burmistrz, prezydent miasta), a od decyzji nieuwzględniającej reklamacji lub powodującej skreślenie z rejestru przysługuje odwołanie do sądu rejonowego, którego rozstrzygnięcie jest ostateczne.

Dla każdych wyborów (referendów) sporządzany jest – na podstawie rejestru – spis wyborców, obejmujący osoby uprawnione do głosowania w poszczególnych obwodach głosowania. Spis ten jest wyłożony do wglądu w urzędzie gminy, a na nieprawidłowości spisu można wnosić reklamacje, które są rozpatrywane w takim samym trybie, jak reklamacje dotyczące rejestru wyborców. Spis wyborców obejmuje tylko osoby stale zamieszkujące na terenie danego obwodu. Możliwe jest dopisanie do spisu na wniosek wyborcy przebywającego czasowo na obszarze gminy bądź wyborcy nigdzie niezamieszkałego, a przebywającego na terenie gminy. Uzupełnienie spisu wyborców możliwe jest też w dniu głosowania w przypadku wyborcy omyłkowo pominiętego bądź który wykaże się zaświadczeniem o prawie do głosowania. Dokonuje tego wówczas obwodowa komisja wyborcza. Prawo wyborcze przewiduje także instytucję zaświadczenia o prawie do głosowania, które wyborca może pobrać we właściwym dla miejsca zameldowania urzędzie gminy. Wyborca może wówczas głosować poza miejscem stałego zamieszkania. Głosować można tylko osobiście i tylko jeden raz w danym głosowaniu.

• Prawo obywatela do udziału w referendum (art. 62) Referendum definiuje się jako formę demokracji bezpośredniej, polegającą na wypowiadaniu się wyborców, w drodze głosowania, na tematy dotyczące spraw całego państwa lub jego określonej części. Na tej podstawie można wskazać dwie podstawowe kategorie problemów, o których wypowiadają się obywatele: sprawy ogólnopaństwowe oraz sprawy lokalne (samorządowe).

Zgodnie z art. 125 Konstytucji, referendum ogólnokrajowe można przeprowadzić tylko i wyłącznie w sprawach „o szczególnym znaczeniu dla państwa”. Trudno precyzyjnie wskazać, jakie kwestie będą się mieścić w zakresie powyższego pojęcia. Ostateczna ocena została pozostawiona podmiotom zarządzającym referendum (Sejmowi oraz Prezydentowi RP działającemu za zgodą Senatu). Poddawany pod głosowanie problem musi dotyczyć interesów państwa jako całości, nie może być ograniczony do pewnych środowisk, grup czy terytoriów. Ponadto nie może to być kwestia błaha, o drugorzędnym znaczeniu. Konstytucja reguluje odrębnie dwa szczególne rodzaje spraw, które mogą być konsultowane z obywatelami drogą referendum ogólnokrajowego. Zgodnie z art. 90 ust. 3, w referendum takim może zostać wyrażona zgoda na ratyfikację umowy międzynarodowej, na podstawie której następuje przekazanie organizacji międzynarodowej albo organowi międzynarodowemu kompetencji organów władzy państwowej w niektórych sprawach. W tym właśnie trybie w dniach 7 i 8 czerwca 2003 r. obywatele upoważnili Prezydenta RP do ratyfikacji Traktatu dotyczącego przystąpienia Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej. W formie referendum ogólnokrajowego obywatele mają także możliwość wyrazić swoją wolę co do zmian w Konstytucji, które dotyczą zasad ogólnych ustroju państwa polskiego, praw i wolności człowieka i obywatela oraz samego trybu zmiany ustawy zasadniczej. Stanowi o tym art. 235 ust. 6 Konstytucji. Referendum to zarządza Marszałek Sejmu.

Sprawy nieodnoszące się do interesów państwa jako całości, za to dotyczące wyłącznie kwestii lokalnych (regionalnych), mogą być konsultowane z mieszkańcami jednostek samorządu terytorialnego w drodze referendum lokalnego. Od roku 2000 jest możliwe

32

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

zorganizowanie tego typu konsultacji zarówno na poziomie gmin, jak i powiatów oraz województw. Sprawy, będące przedmiotem referendum, mogą mieć zróżnicowany charakter. Możliwe jest nawet odwołanie poprzez referendum organów jednostek samorządu terytorialnego pochodzących z wyborów bezpośrednich (tj. rad gmin i powiatów, sejmików województw, wójtów, burmistrzów bądź prezydentów miast). W gminach zdarzają się przypadki, że mieszkańcy w tej formie wyrażają swoją zgodę na samoopodatkowanie.

Możliwość złożenia wniosku o zarządzenie referendum ma w istocie służyć realizacji dwóch podstawowych zasad ustrojowych państwa polskiego: zasady suwerenności narodu oraz zasady społeczeństwa obywatelskiego. Pozwala ona obywatelom na zainicjowanie takich zmian prawnych, które z różnych powodów nie stanowią przedmiotu prac organów władzy państwowej. Prawo złożenia wniosku o zarządzenie referendum daje możliwość domagania się przedłożenia danej kwestii do konsultacji narodu, a w konsekwencji umożliwia temu ostatniemu bezpośrednie wyrażenie swojego stanowiska w sprawie. Prawo złożenia wniosku o referendum stanowi środek prezentowania poglądów oraz ochrony interesów grup obywateli, którzy korzystają z tych mechanizmów.

WOLNOŚCI I PRAWA EKONOMICZNE, SOCJALNE I KULTURALNE • Prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo do dziedziczenia (art. 64) Konstytucja w art. 20 wskazuje, że podstawowym elementem społecznej gospodarki rynkowej w naszym kraju jest między innymi własność prywatna.

Pojęcie własności można scharakteryzować jako: • prawo podmiotowe uniwersalne, głównie dlatego, iż może przysługiwać każdej osobie, tak fizycznej, jak i prawnej, ale także podmiotom krajowym, zagranicznym, podmiotom prawa publicznego, prywatnego, • prawo bezterminowe, gdyż zasadniczo własność trwa tak długo, jak długo istnieje rzecz będąca przedmiotem własności, • prawo bezwzględne, co przejawia się głównie tym, iż właściciel ma prawo korzystać z rzeczy z wyłączeniem innych osób, • prawo, z którego wynika nie tylko możliwość posiadania rzeczy, ale i prawo do korzystania z niej, używania, pobierania pożytków, dochodów, rozporządzania, obciążania czy też unicestwienia, • prawo, które zobowiązuje osoby trzecie do powstrzymywania się od działań, które mogłyby spowodować ograniczenia w korzystaniu z rzeczy przez jego właściciela, inaczej mówiąc osoby trzecie są zobowiązane do biernego postrzegania cudzej własności.

Art. 64 Konstytucji wskazuje, iż każdy ma prawo także do innych praw majątkowych. Pod tym pojęciem kryją się prawa majątkowe, które jednak nie mają już charakteru absolutnego, jak własność; są to między innymi ograniczone prawa rzeczowe, do których z pewnością możemy zaliczyć: użytkowanie, służebność, zastaw, hipotekę, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu.

Konstytucja dopuszcza, iż rzeczy, które są przedmiotem własności, mogą być nabywane lub zbywane nie tylko w drodze czynności prawnych między żyjącymi, ale także po śmierci właściciela. Tym samym prawo dziedziczenia to prawo do rozporządzania własnością i innymi prawami majątkowymi na wypadek śmierci. O tym, komu będzie przysługiwać własność czy inne prawa majątkowe po śmierci spadkodawcy, ma prawo zadecydować tylko sam spadkodawca.

• Wolność działalności gospodarczej (art. 65) Działalność gospodarcza w Polsce może być prowadzona w kilku formach. Osoba fizyczna, która nie chce zakładać spółki, może zarejestrować tzw. jednoosobową działalność gospodarczą. Tacy przedsiębiorcy mogą z kolei zawrzeć ze sobą umowę spółki cywilnej. Oprócz tego polskie prawo przewiduje możliwość prowadzenia działalności gospodarczej w formie spółki osobowej (spółka jawna, partnerska, komandytowa lub komandytowo-akcyjna) albo spółki kapitałowej (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością lub akcyjna).

Od dnia 31 marca 2009 roku obowiązują nowe zasady rozpoczynania działalności gospodarczej przez osoby fizyczne, określone mianem tzw. jednego okienka. Aby zarejestrować działalność gospodarczą, osoba fizyczna składa zintegrowany wniosek o wpis do ewidencji

33

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

działalności gospodarczej w urzędzie gminy. Wzór wniosku dostępny jest we właściwych urzędach gminy oraz został zamieszczony na stronie internetowej Ministerstwa Gospodarki. Formularz może zostać złożony w formie papierowej lub elektronicznej. Złożenie wniosku i wydanie zaświadczenia o wpisie nie podlegają żadnym opłatom. Urząd gminy dokonuje wpisu i wystawia z urzędu zaświadczenie o wpisie, a następnie dane z wniosku oraz kopię zaświadczenia o wpisie przesyła niezwłocznie do naczelnika urzędu skarbowego, urzędu statystycznego, jednostki terenowej ZUS albo Centrali KRUS. Wprowadzone tzw. jedno okienko oznacza, iż nie ma potrzeby udawania się osobiście do wskazanych powyżej instytucji.

Podstawowe obowiązki wiążą się z czynnościami wynikającymi zarówno z przepisów podatkowych, jaki i ubezpieczeniowych – np. wystawianie faktur VAT, obowiązek zgłaszania pracowników do ubezpieczenia i wiele innych. Niekiedy podejmowana i wykonywana działalność gospodarcza wiązać się będzie z obowiązkiem uzyskania koncesji lub posiadania przez przedsiębiorcę określonych uprawnień zawodowych. Przedsiębiorca ma obowiązek posługiwać się w zakresie obrotu prawnego i gospodarczego nie tylko nazwą firmy, ale również numerem NIP. Co do zasady przedsiębiorca może prowadzić wszelkie rozliczenia finansowe tylko poprzez konto bankowe.

• Wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy (art. 65) Wszyscy obywatele i inne osoby legalnie przebywające na terenie Rzeczypospolitej Polskiej po spełnieniu warunków wymaganych do nawiązania stosunku pracy przez przepisy kodeksu pracy mają prawo do zatrudnienia w wybranej przez siebie pracy.

Przez wolność pracy należy rozumieć także możliwość niepodejmowania pracy lub brak obowiązku podejmowania pracy w swoim wyuczonym zawodzie. Obowiązek pracy może być wprowadzony, ale tylko w wyjątkowych okolicznościach i tylko na podstawie ustawy.

Z treści artykułu Konstytucji nie można wywieść jakichkolwiek roszczeń o zapewnienie zatrudnienia. Konstytucja nakłada jednak na władze publiczne określone obowiązki w interesie zatrudnionych. Obowiązek podstawowy sprowadza się do prowadzenia polityki ekonomicznej i socjalnej zmierzającej do pełnego, produktywnego zatrudnienia zasobów ludzkich. Władze mają to osiągnąć w drodze realizowania programów zwalczania bezrobocia poprzez jego ograniczanie i wspieranie poradnictwa oraz szkolenia zawodowego, a także poprzez organizowanie robót publicznych i prac interwencyjnych. Zasada wolności pracy w polskim ustawodawstwie pracy uregulowana została w Kodeksie pracy z dnia 26 czerwca 1974 r. Państwo jest zobowiązane do określenia w drodze ustawy minimalnej wysokości wynagrodzenia, które będzie należne każdemu pracownikowi za wykonywaną pracę niezależnie od metod obliczania wynagrodzenia i rodzaju wykonywanej pracy. Zakazane jest stałe zatrudnianie dzieci do lat 16.

• Obowiązek państwa zwalczania bezrobocia (art. 65) Konstytucja nakłada na państwo obowiązek prowadzenia polityki zmierzającej do pełnego produktywnego zatrudnienia przez realizowanie programów zwalczania bezrobocia, w tym organizowanie i wspieranie poradnictwa i szkolenia zawodowego oraz robót publicznych i prac interwencyjnych.

• Prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (art. 66) Zasada zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy została określona w kodeksie pracy jako obowiązek pracodawcy o charakterze powszechnym i bezwzględnym. Ponadto na pracodawcy spoczywa także obowiązek egzekwowania od pracowników przestrzegania nie tylko przepisów bhp, ale i przepisów przeciwpożarowych.

Zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy odnosi się także do osób wykonujących pracę na podstawie umów cywilnoprawnych, uczniów czy też studentów odbywających w danym zakładzie pracy praktyki zawodowe.

34

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

• Prawo pracownika do wypoczynku (art. 66) Na prawo do wypoczynku składa się: • prawo do corocznego, nieprzerwanego, płatnego urlopu wypoczynkowego, • prawo do codziennego i cotygodniowego wypoczynku, zapewniającego stałą ochronę i regenerację sił pracownika.

Powyższe prawa realizowane są przez ustalenie głównie w kodeksie pracy norm bezwzględnie obowiązujących, które określają między innymi: • dobowy wymiar czasu pracy (który nie powinien przekroczyć 8 godzin na dobę), • tygodniowy wymiar czasu pracy (który nie powinien przekroczyć 40 godzin w tygodniu), • zasadę pięciodniowego tygodnia pracy, • minimalny nieprzerwany odpoczynek dobowy i tygodniowy, • liczbę dni wolnych od pracy oraz wymiar urlopu wypoczynkowego, • limit pracy w godzinach nadliczbowych.

• Prawo obywatela do zabezpieczenia społecznego (art. 67) W skład zabezpieczenia społecznego wchodzą trzy instytucje prawne: • ubezpieczenie społeczne, • zaopatrzenie społeczne, • pomoc społeczna.

Treścią prawa do zabezpieczenia społecznego jest zagwarantowanie wszystkim obywatelom Rzeczypospolitej Polskiej prawa do świadczeń na wypadek: • niezdolności do pracy ze względu na chorobę, inwalidztwo, • osiągnięcia wieku emerytalnego, • pozostawania bez pracy nie z własnej woli.

Prawo ubezpieczeń społecznych opiera się na Ustawie z dnia 17 grudnia 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Ubezpieczenia społeczne w Polsce realizowane są przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych oraz Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego.

Podstawowym aktem prawnym regulującym uprawnienia i obowiązki bezrobotnych jest Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.

• Prawo do ochrony zdrowia (art. 68) Przepis ten formułuje ogólną zasadę, z której wynika obowiązek władz publicznych zapewnienia wszystkim ochrony zdrowia.

Natomiast ust. 2 art. 68 kreuje sytuacje uprzywilejowania obywateli polskich, którym przyznaje równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Adresatem ust. 2 jest więc jedynie obywatel polski, który niezależnie od wysokości składek płaconych na ubezpieczenie zdrowotne ma prawo do świadczeń w tej samej ilości i jakości jak pozostali obywatele.

Z powyższym prawem wiąże się ściśle obowiązek państwa do stworzenia i utrzymania publicznej służby zdrowia.

Zadania w zakresie ochrony zdrowia realizowane są nie tylko przez administrację państwową, ale i samorządową. Zarówno samorząd gminy, powiatowy, jak i wojewódzki w zakresie swoich zadań mają do wykonania zadania związane z promocją i ochroną zdrowia.

Obecnie powyższą materię reguluje ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych.

Art. 68 formułuje także pewne zasady polityki państwa, takie jak: • zapewnienie szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym

35

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

wieku, • zwalczanie chorób epidemiologicznych i zapobieganie negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska, • popieranie rozwoju kultury fizycznej, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży.

• Prawo osób niepełnosprawnych do pomocy władz publicznych (art. 69) Władza publiczna jest zobowiązana do: • udzielenia pomocy w zabezpieczeniu egzystencji; obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie inwalidztwa, • udzielenia pomocy w przysposobieniu do pracy, przez między innymi stosowanie wielu ulg (także podatkowych) i zachęt dla pracodawców przyjmujących do pracy osoby niepełnosprawne, • udzielenia pomocy w komunikacji społecznej; eliminowanie wszelkimi możliwymi sposobami między innymi barier architektonicznych, które utrudniają lub uniemożliwiają przemieszczanie się osób niepełnosprawnych.

• Prawo do nauki (art. 70) Władze publiczne są zobowiązane do zorganizowania, prowadzenia i utrzymania systemu szkół publicznych i kontrolowania szkół prywatnych.

Zgodnie z ustawą o systemie oświaty, szkoły i placówki oświatowe powinny zapewnić uczniom m.in.: • dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów, a także możliwość korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej; • możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci i młodzież niepełnosprawną oraz niedostosowaną społecznie, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami; • opiekę nad uczniami niepełnosprawnymi przez umożliwianie realizowania zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych; • opiekę nad uczniami szczególnie uzdolnionymi poprzez umożliwianie realizowania indywidualnych programów nauczania oraz ukończenia szkoły każdego typu w skróconym czasie; • utrzymywanie bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki w szkołach i placówkach; • opiekę uczniom pozostającym w trudnej sytuacji materialnej i życiowej; • dostosowywanie kierunków i treści kształcenia do wymogów rynku pracy; • kształtowanie u uczniów postaw przedsiębiorczości sprzyjających aktywnemu uczestnictwu w życiu gospodarczym; • przygotowywanie uczniów do wyboru zawodu i kierunku kształcenia; • warunki do rozwoju zainteresowań i uzdolnień uczniów przez organizowanie zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych oraz kształtowanie aktywności społecznej i umiejętności spędzania czasu wolnego.

Szkoły i placówki publiczne mają obowiązek umożliwić uczniom podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności naukę języka oraz własnej historii i kultury.

Uczniowie mają prawo do działania w funkcjonujących na terenie szkoły organizacjach i stowarzyszeniach. Na terenie szkoły nie mogą jednak działać partie i organizacje polityczne. Zgodę na działania na terenie szkoły organizacji i stowarzyszeń wydaje dyrektor szkoły po uprzednim uzgodnieniu warunków takiej działalności oraz po uzyskaniu pozytywnej opinii rady szkoły i rady rodziców.

Ustawa o systemie oświaty zobowiązuje rodziców do zapewnienia uczniom warunków umożliwiających przygotowanie się do zajęć szkolnych. Zgodnie z ustawą o systemie oświaty uczeń ma prawo do bezpłatnej nauki w szkołach publicznych. Także tzw. opłata na radę rodziców jest całkowicie dobrowolna.

36

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

Obowiązek szkolny W myśl obowiązujących przepisów nauka jest obowiązkowa do ukończenia 18 roku życia. Prawo do nauki – rozumiane jako możliwość zdobywania wiedzy – uznano za na tyle istotne, że nadano mu równocześnie postać powszechnego obowiązku, kierowanego zarówno do osób uprawnionych (dzieci i młodzież), jak również do ich rodziców i prawnych opiekunów.

Obowiązek szkolny polega przede wszystkim na uczęszczaniu na zajęcia w szkole określonego typu (szkoły podstawowe i gimnazjalne). Obowiązek szkolny dziecka rozpoczyna się z początkiem roku szkolnego w tym roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 7 lat (po zmianie przepisów odpowiednio 6 lat), oraz trwa do ukończenia gimnazjum, nie dłużej jednak niż do ukończenia 18 roku życia.

W przypadkach uzasadnionych ważnymi przyczynami rozpoczęcie spełniania przez dziecko obowiązku szkolnego może być odroczone, nie dłużej jednak niż o jeden rok.

• Prawo do autonomii szkół wyższych (art. 70) Zasada autonomii szkół wyższych odnosi się zarówno do uczelni publicznych, jak i niepublicznych. Na autonomię szkół wyższych składa się: • prawo do określania treści i formy nauczania, • prawo do ustalania tematyki, metod i zakresu badań naukowych, • prawo do samodzielnego i niezależnego ustanawiania swoich władz, • prawo do stanowienia swojego wewnętrznego prawa w tym określania własnego ustroju (prawo stanowione przez uczelnie wyższe musi być zgodne z prawem powszechnie obowiązującym).

Zasada autonomii szkół wyższych pozostaje w ścisłej korelacji z art. 73 Konstytucji, który ustanawia wolność badań naukowych, ich ogłaszania oraz wolność nauczania.

• Obowiązek państwa pomocy rodzinie i ochrony macierzyństwa (art. 71) Rodzina stanowi naturalne i niezastąpione środowisko narodzin i rozwoju człowieka. Tradycyjnie rozumiany model rodziny, którą tworzą małżonkowie oraz dzieci, objęty jest konstytucyjną ochroną, opieką otoczone są również macierzyństwo i rodzicielstwo. Na władzach spoczywa obowiązek prowadzenia polityki, mającej na celu dobro każdej rodziny. Na szczególną opiekę powinny liczyć rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji, w tym rodziny niepełne i wielodzietne.

Zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonej, która w okresie ubezpieczenia chorobowego lub w okresie urlopu wychowawczego: urodziła dziecko; przyjęła dziecko w wieku do 7 roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, w wieku do 10 roku życia na wychowanie i wystąpiła do sądu opiekuńczego w sprawie jego przysposobienia; przyjęła dziecko w wieku do 7 roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, w wieku do 10 roku życia na wychowanie w ramach rodziny zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej niespokrewnionej z dzieckiem. Zasiłek macierzyński przysługuje również w razie urodzenia dziecka po ustaniu ubezpieczenia chorobowego (zatrudnienia), jeżeli ubezpieczenie to ustało w okresie ciąży wskutek ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy albo z naruszeniem przepisów prawa, jeżeli zostało to stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu. W przypadku, gdy zatrudnienie ustało w okresie ciąży z powodu ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, a pracownicy nie zapewniono innego zatrudnienia, przysługuje jej do dnia porodu zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego. Zasiłek macierzyński przysługuje także pracownicy zatrudnionej na podstawie umowy o pracę na czas określony, na czas wykonania określonej pracy albo na okres próbny przekraczający 1 miesiąc, z którą umowa o pracę została przedłużona do dnia porodu. Prawo do zasiłku macierzyńskiego przysługuje także ubezpieczonemu, który przyjmuje dziecko na wychowanie,

37

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

na takich samych zasadach, które dotyczą ubezpieczonej. Również w razie śmierci ubezpieczonej lub porzucenia przez nią dziecka zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonemu – ojcu dziecka lub innemu ubezpieczonemu członkowi najbliższej rodziny – jeżeli przerwą zatrudnienie lub inną działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Matka dziecka, po wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego za okres co najmniej 14 tygodni po porodzie, może zrezygnować z dalszego pobierania zasiłku i wcześniej wrócić do pracy. W takim przypadku pozostałą część okresu pobierania zasiłku macierzyńskiego wykorzystuje ubezpieczony ojciec dziecka.

W przypadku, gdy dziecko wymaga opieki szpitalnej, ubezpieczona może, po wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego przez okres co najmniej 8 tygodni po porodzie, przerwać okres pobierania zasiłku macierzyńskiego, a pozostałą jego część wykorzystać w terminie późniejszym, po wypisaniu dziecka ze szpitala. Od 1 stycznia 2009 r. w przypadku, gdy ubezpieczona wymaga opieki szpitalnej, po wykorzystaniu przez nią zasiłku macierzyńskiego w wymiarze 8 tygodni po porodzie, może przerwać pobieranie zasiłku macierzyńskiego, natomiast ubezpieczony – ojciec dziecka ma prawo do części zasiłku macierzyńskiego odpowiadającej okresowi pobytu ubezpieczonej w szpitalu. Łączny wymiar zasiłku macierzyńskiego wykorzystanego przez ubezpieczoną matkę dziecka i ubezpieczonego ojca dziecka nie może jednak przekraczać wymiaru urlopu macierzyńskiego określonego przepisami Kodeksu pracy.

Zasiłek opiekuńczy przysługuje ubezpieczonemu, który jest zwolniony od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki nad: • zdrowym dzieckiem w wieku do lat 8 w przypadku: • nieprzewidzianego zamknięcia żłobka, przedszkola lub szkoły, do których uczęszcza dziecko, • porodu lub choroby małżonka stale opiekującego się dzieckiem, jeżeli poród lub choroba uniemożliwia temu małżonkowi sprawowanie opieki, • pobytu małżonka stale opiekującego się dzieckiem w stacjonarnym zakładzie opieki zdrowotnej; • chorym dzieckiem w wieku do lat 14, jeżeli pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym z ubezpieczonym w okresie sprawowania opieki; • innym chorym członkiem rodziny (za innego członka rodziny uważa się małżonka, rodziców, teściów, dziadków, wnuki, rodzeństwo oraz dzieci w wieku ponad 14 lat).

Prawo do zasiłku przysługuje na równi matce i ojcu dziecka, a zasiłek wypłaca się tylko jednemu z rodziców – temu, który wystąpi z wnioskiem o jego wypłatę za dany okres.

• Wolność twórczości artystycznej (art. 73) Na wolność twórczości artystycznej składają się: • swoboda tworzenia dzieł wszelkiego rodzaju, • swoboda podejmowania i prowadzenia działalności artystycznej, • swoboda wyboru miejsca i formy prowadzenia działalności artystycznej, • swoboda określenia przedmiotu, zakresu, tematyki twórczości, • swoboda ogłaszania, upubliczniania i rozpowszechniania dzieła.

• Wolność badań naukowych (art. 73) Na wolność badań naukowych składają się: • swoboda wyboru przedmiotu i zakresu badań,

38

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

• • • • • • •

swoboda rozpoczęcia i prowadzenia badań, swoboda określania metod działalności i metody badawczej, swoboda współpracy z wieloma partnerami, swoboda dostępu do informacji, swoboda ogłaszania wyników badań, swoboda rozpowszechniania uzyskanych wyników, swoboda wyboru rodzaju prezentacji i metody udostępnienia wyników badań.

• Wolność nauczania (art. 73) Na wolność nauczania składają się: • swoboda określenia przedmiotu i metody nauczania, • swoboda poszukiwania, otrzymywania, pozyskiwania i rozpowszechniania informacji, • swoboda wyboru formy przekazu i nauczania.

• Wolność korzystania z dóbr kultury (art. 73) Wolność ta realizuje zasadę ustrojową określoną w art. 6 Konstytucji RP, która mówi, że: „Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju”.

Wolność ta ma na celu zapewnienie swobodnego dostępu i zapoznania się z tym, co zostało stworzone przez innych; zezwala na dostęp do dóbr, które mają istotne znaczenie dla społeczeństwa, jego rozwoju, historii itp.

3.3. Ograniczenia konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela [...] Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. [...]

Art. 31.3 Konstytucji RP

• Rodzaje ograniczeń • Z powodu obywatelstwa – wszędzie tam, gdzie w Konstytucji użyto słowa obywatel, dane prawo tylko jemu przysługuje.

• Ograniczenia praw politycznych dotyczą też osób ubezwłasnowolnionych i osób pozbawionych praw publicznych albo wyborczych prawomocnym orzeczeniem sądowym.

• Z powodu wieku – dotyczy to przede wszystkim biernego prawa wyborczego.

• Z powodu wprowadzenia stanu wojennego, wyjątkowego oraz w czasie klęski żywiołowej.

3.4. Ochrona konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela Konstytucja RP gwarantuje następujące środki ochrony wolności i praw.

• Prawo do wynagrodzenia za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej.

39

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

Odpowiedzialność odszkodowawcza organu władzy publicznej Konstytucja w art. 77 kreuje prawo podmiotowe jednostki do odszkodowania w wypadku niezgodnego z prawem działania organu władzy publicznej i określa przesłanki niezbędne do egzekwowania tej odpowiedzialności. Przepis ten spełnia funkcję gwarancyjną tj. działa on w przypadku niezgodnego z prawem postępowania organu władzy publicznej, a także jest instrumentem wymuszającym respektowanie zasady legalizmu w działaniach wszelkich organów władzy publicznej (czyli środkiem wymuszenia na organach władzy zachowań zgodnych z prawem).

Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej władzy z art. 77 należy rozumieć następująco: • szkoda – obejmuje wyrządzenie uszczerbku zarówno materialnego (mierzonego konkretną kwotą), jak i niematerialnego (np. straty moralne, utrata spodziewanych korzyści). Jest ona rozumiana w sposób przyjęty na gruncie prawa cywilnego; • organ władzy publicznej – to zarówno organy (instytucje, struktury organizacyjne) władzy ustawodawczej, wykonawczej, sądow niczej, jak i samorządowej. W pojęciu władzy publicznej mieszczą się także inne instytucje niż państwowe i samorządowe, jeśli wykonują funkcje władzy publicznej w wyniku powierzenia lub przekazania im tych funkcji przez organ władzy państwowej lub samorządowej.

• działanie organu władzy publicznej – obejmuje wszelkie działania mieszczące się w kompetencjach danego organu: może przy brać formę działania lub zaniechania (np. zaniechania prawodawczego), wydawania decyzji administracyjnych, uchwał, zarządzeń.

Niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej musi być stwierdzone przez sąd. Jego wyrok w tym zakresie jest podstawą ubiegania się o odszkodowanie.

• Prawo do dochodzenia swych roszczeń przed sądami.

Prawo do sądu Prawo do sądu polega na: • uprawnieniu każdego do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd, • zakazie zamykania drogi sądowej, • odpowiednim ukształtowaniu procedury sadowej, tak aby umożliwiała rzeczywiste dochodzenie swoich praw, • uzyskaniu wyroku sadowego wraz z procedurą rzeczywistego wykonania zapadłego wyroku.

• Prawo do zaskarżenia orzeczenia lub decyzji wydanych w pierwszej instancji.

• Prawo do wniesienia skargi konstytucyjnej do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności przepisu z Konstytucją, na podstawie którego wydano ostateczne orzeczenie.

Wniesienie skargi konstytucyjnej Skarga jest środkiem prawnym, który służy jednostce w celu ochrony jej konstytucyjnych wolności i praw. Umożliwia ona bezpośrednie wystąpienie do Trybunału Konstytucyjnego o udzielenie ochrony przed naruszeniem jednego z konstytucyjnych praw przez organ władzy publicznej.

Skarga konstytucyjna przysługuje: • jeśli nastąpiło naruszenie konstytucyjnych praw skarżącego, tj. wolności, praw lub obowiązków określonych w Konstytucji, w wyniku orzeczenia sadu lub organu administracji publicznej (orzeczenie to musi mieć jednak charakter orzeczenia

40

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

ostatecznego); • jeśli przedmiotem skargi jest ustawa lub inny akt normatywny, na podstawie którego sąd lub organ administracji orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo o obowiązkach określonych w Konstytucji. Przedmiotem skargi nie może być więc prawomocny wyrok, ostateczna decyzja administracyjna lub inne ostateczne rozstrzygnięcie tego lub innego organu, lecz podstawa normatywna, na jakiej dane orzeczenie zostało wydane, jednak pod warunkiem, że przepisy tego aktu naruszają przepisy Konstytucji o wolnościach, prawach lub obowiązkach; • gdy skarżący wykorzystał wszystkie przysługujące mu w toku instancji sądowej lub administracyjnej środki zaskarżenia wyroku, decyzji lub innego rozstrzygnięcia wydanego na podstawie kwestionowanego aktu normatywnego; • jeśli zainteresowany skargą legitymuje się niekorzystnym dla siebie rozstrzygnięciem sądowym lub administracyjnym wydanym w jego sprawie.

Wymogi formalne dotyczące skargi: • skarga musi być napisana wyłącznie przez adwokata lub radcę prawnego, • skargę należy złożyć do Trybunału Konstytucyjnego w ciągu 3 miesięcy od dnia doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia, • skarga jest wolna od opłat sądowych.

• Prawo do wystąpienia do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej.

Podstawowym zadaniem Rzecznika jest stanie na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji i innych przepisach prawa. Zgodnie z art. 80 Konstytucji każdy ma prawo wystąpienia, na zasadach określonych w ustawie, do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej. Oznacza to, że o pomoc do Rzecznika może zwrócić się każdy obywatel polski, cudzoziemiec, osoba prawna, a nawet jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, a także organizacja obywateli i organ samorządu. Z wnioskiem o pomoc można się zwrócić zarówno we własnej sprawie, jak i na rzecz innych osób. W razie stwierdzenia takiego naruszenia Rzecznik podejmuje stosowne działania.

Warunkiem wystąpienia do Rzecznika jest wystąpienie naruszenia wolności i praw określonych w akcie normatywnym. Konkretne źródło tychże wolności i praw jest nieistotne. Byle tylko można było wykazać akt normatywny (taki jak Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe itd.), który przyznał określone wolności lub prawa podmiotowe. Wszystkie one, bez wyjątku, mieszczą się w zakresie zainteresowania Rzecznika. Nieistotne jest również, w jakiej formie organy władzy publicznej naruszyły prawa i wolności człowieka i obywatela. Mogą to być zarówno działania bądź zaniechania organów władzy, jak i formy działalności władczej – stanowienie, stosowanie prawa czy bezprawne działania faktyczne.

Wniosek do Rzecznika jest wolny od opłat. Jego wniesienie nie wymaga zachowania szczególnej formy. Oznacza to, że wniosek może mieć formę pisemną, ustną lub elektroniczną i nie musi być składany na żadnym formularzu. Można zgłosić naruszenie praw i wolności, pojawiając się osobiście w Biurze Rzecznika w Warszawie, jak również w biurach terenowych we Wrocławiu, w Gdańsku oraz Katowicach.

Można także złożyć wniosek listownie, telefonicznie, za pomocą faksu, poczty elektronicznej oraz specjalnie przygotowanego formularza elektronicznego dostępnego na stronie internetowej Rzecznika Praw Obywatelskich (www.rpo.gov.pl). Forma wniesienia wniosku zależy

41

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

od wyboru obywatela, a wszystkie zgłoszone sprawy traktowane są na takich samych zasadach.

Dla ułatwienia pracy Rzecznika, a także przyśpieszenia rozpatrzenia sprawy, we wniosku należy podać imię, nazwisko i adres, pod który należy kierować korespondencję, dokładnie wskazać, czego dotyczy sprawa oraz podać w sposób zwięzły i jasny argumenty wykazujące naruszenie wolności lub prawa. Do każdego pisma należy dołączyć niezbędne dokumenty (kopie lub odpisy), które skarżący posiada.

Formy działania Rzecznika Praw Obywatelskich Rzecznik podejmuje czynności przewidziane w ustawie, jeżeli poweźmie wiadomość wskazującą na naruszenie praw i wolności obywatela.

Podjęcie czynności przez Rzecznika następuje: • na wniosek obywateli lub ich organizacji, • na wniosek organów samorządów, • z własnej inicjatywy.

Rzecznik po zapoznaniu się z wnioskiem może: • podjąć sprawę, • poprzestać na wskazaniu wnioskodawcy przysługujących mu środków działania, • przekazać sprawę według właściwości, • nie podjąć sprawy, zawiadamiając o tym wnioskodawcę i osobę, której sprawa dotyczy.

Podejmując sprawę, Rzecznik może: • samodzielnie prowadzić postępowanie wyjaśniające, • zwrócić się o zbadanie sprawy lub jej części do właściwych organów, w szczególności do organów nadzoru, prokuratury, kontroli państwowej, zawodowej lub społecznej, • zwrócić się do Sejmu o zlecenie Najwyższej Izbie Kontroli przeprowadzenia kontroli dla zbadania określonej sprawy lub jej części.

Jeżeli Rzecznik postanowi samodzielnie przeprowadzić postępowanie wyjaśniające, to przysługuje mu prawo: • badania każdej sprawy na miejscu, • żądania składania wyjaśnień, • żądania przedstawienia akt każdej sprawy prowadzonej nie tylko przez organy administracji rządowej i samorządowej, ale także przez organy organizacji społecznych i zawodowych oraz organy jednostek organizacyjnych posiadających osobowość prawną, • żądania przedłożenia informacji o stanie sprawy prowadzonej przez sądy, a także prokuraturę i inne organy ścigania, • zlecania sporządzania ekspertyz i opinii.

Po zbadaniu sprawy Rzecznik może: • wyjaśnić wnioskodawcy, że nie stwierdził naruszenia praw i wolności obywatela, • skierować wystąpienie do organu, organizacji lub instytucji, w których działalności stwierdził naruszenie praw i wolności obywatela, • zwrócić się do organu nadrzędnego nad owym organem, organizacją lub instytucją z wnioskiem o zastosowanie środków przewidzianych w przepisach prawa, • żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu na

42

Rozdział III: Systemy ochrony praw człowieka

•

• •

•

prawach przysługujących prokuratorowi, żądać wszczęcia postępowania przygotowawczego przez uprawnionego oskarżyciela w sprawach o przestępstwo ścigane z urzędu, wnosić kasacje w postępowaniu cywilnym i w postępowaniu karnym, zwrócić się o wszczęcie postępowania administracyjnego, wnosić skargę do sądu administracyjnego, uczestniczyć w tym postępowaniu na prawach przysługujących prokuratorowi, a także wnosić rewizje nadzwyczajne od orzeczeń Naczelnego Sądu Administracyjnego, wziąć udział w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym dotyczącym skargi konstytucyjnej.

Rzecznik Praw Obywatelskich ma obowiązek corocznego przedstawiania Sejmowi i Senatowi informacji o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela.

Dane kontaktowe: Rzecznik Praw Obywatelskich Aleja Solidarności 77 00-090 Warszawa tel. (+ 48) 22 551 77 00 fax (+ 48) 22 827 64 53 www.rpo.gov.pl

43

Rozdział IV Prawa dziecka

Rozdział IV: Prawa dziecka

1. Konwencja o Prawach Dziecka – streszczenie Konwencja została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r.

PREAMBUŁA Państwa-Strony niniejszej konwencji, uważając, że zgodnie z zasadami zawartymi w Karcie Narodów Zjednoczonych uznanie wrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków rodziny ludzkiej, jest podstawą wolności, sprawiedliwości oraz pokoju na świecie, mając na uwadze, że ludy Narodów Zjednoczonych potwierdziły w Karcie swą wiarę w podstawowe prawa człowieka oraz w godność i wartość jednostki ludzkiej i postanowiły sprzyjać postępowi społecznemu oraz osiąganiu lepszego poziomu życia w warunkach większej wolności, uznając, że Narody Zjednoczone w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz w Międzynarodowych Paktach Praw Człowieka zgodziły się i proklamowały, iż każdy człowiek uprawniony jest do korzystania z zawartych w nich praw i wolności, bez względu na jakiekolwiek różnice wynikające z przynależności rasowej, koloru skóry, płci, języka, religii, poglądów politycznych lub innych, narodowego lub społecznego pochodzenia, cenzusu majątkowego, urodzenia oraz jakichkolwiek innych, przypominając, że w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka Narody Zjednoczone proklamowały, iż dzieci mają prawo do szczególnej troski i pomocy, wyrażając przekonanie, że rodzina jako podstawowa komórka społeczeństwa oraz naturalne środowisko rozwoju i dobra wszystkich jej członków, a w szczególności dzieci, powinna być otoczona niezbędną ochroną oraz wsparciem, aby mogła w pełnym zakresie wypełniać swoje obowiązki w społeczeństwie, uznając, że dziecko dla pełnego i harmonijnego rozwoju swojej osobowości powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym, w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia, uważając, że dziecko powinno być w pełni przygotowane do życia w społeczeństwie jako indywidualnie ukształtowana jednostka, wychowana w duchu ideałów zawartych w Karcie Narodów Zjednoczonych, a w szczególności w duchu pokoju, godności, tolerancji, wolności, równości i solidarności, […] uznając, że we wszystkich krajach świata są dzieci żyjące w wyjątkowo trudnych warunkach i że wymagają one szczególnej troski, biorąc w należyty sposób pod uwagę znaczenie tradycji i wartości kulturowych każdego narodu dla ochrony i harmonijnego rozwoju dziecka, uznając wagę międzynarodowej współpracy dla poprawy warunków życia dzieci w każdym kraju, szczególnie w krajach rozwijających się, uzgodniły, co następuje: • Dzieckiem jest każda istota ludzka w wieku poniżej osiemnastu lat (art. 1) • Prawa gwarantowane w niniejszej Konwencji są zapewniane bez jakiejkolwiek dyskryminacji (art. 2) • We wszystkich działaniach dotyczących dzieci, sprawę nadrzędną stanowi najlepszy interes dziecka (art. 3) • Państwa szanują odpowiedzialność, prawa i obowiązki rodziców lub członków dalszej rodziny (art. 5) • Dziecko ma niezbywalne prawo do życia (art. 6) • Dziecko ma prawo do otrzymania imienia, uzyskania obywatelstwa oraz prawo do poznania swoich rodziców i pozostawania pod ich opieką (art. 7) • Dziecko ma prawo do zachowania swojej tożsamości (art. 8) • Dziecko ma prawo, by nie oddzielano go od rodziców chyba, że leży to w najlepszym interesie dziecka (art. 9) • Dziecko ma prawo do wyrażania własnych poglądów we wszystkich sprawach, które je dotyczą (art. 12) • Dziecko ma prawo do swobodnej wypowiedzi; w tym prawo do szukania, otrzymywania i przekazywania wszelkiego rodzaju informacji oraz idei (art. 13) • Dziecko ma prawo do swobody myśli, sumienia i wyznania (art. 14) • Dziecko ma prawo do swobodnego zrzeszania się oraz pokojowych zgromadzeń (art. 15) • Żadne dziecko nie podlega arbitralnej lub bezprawnej ingerencji w sferę jego życia prywatnego, rodzinnego lub domowego czy w korespondencję; należy chronić dziecko przed bezprawnymi zamachami na jego honor i reputację (art. 16) • Dziecko ma prawo dostępu do informacji oraz materiałów pochodzących z różnorodnych źródeł krajowych

45

Rozdział IV: Prawa dziecka

• •

• • •

• • •

•

• • •

•

i międzynarodowych (art. 17) Rodzice ponoszą główną odpowiedzialność za wychowanie i rozwój dziecka (art. 18) Dziecko ma prawo do ochrony przed jakimikolwiek formami przemocy fizycznej bądź psychicznej, krzywdy, zaniedbania, złego traktowania lub wyzysku (art. 19) Dziecko ma prawo do jak najwyższego osiągalnego poziomu ochrony zdrowia (art. 24) Dziecko ma prawo do korzystania z systemu zabezpieczeń społecznych (art. 26) Dziecko ma prawo do takiego poziomu życia, który umożliwi mu rozwój fizyczny, psychiczny, duchowy, moralny i społeczny (art. 27) Dziecko ma prawo do nauki (art. 28) Dziecko ma prawo do korzystania z własnej kultury (art. 30) Dziecko ma prawo do wypoczynku i czasu wolnego, do uczestniczenia w zabawach oraz w życiu kulturalnym i artystycznym (art. 31) Dziecko ma prawo do ochrony przed wyzyskiem gospodarczym oraz przed wykonywaniem pracy, która jest niebezpieczna dla jego życia i rozwoju (art. 32) Należy chronić dzieci przed nielegalnym używaniem narkotyków (art. 33) Należy chronić dzieci przed wszelkimi formami wykorzystywania seksualnego (art. 34) Państwa podejmują wszelkie możliwe kroki mające na celu ochronę i opiekę nad dziećmi dotkniętymi konfliktem zbrojnym (art. 38) Każde dziecko oskarżone o popełnienie przestępstwa lub zbrodni powinno być uznane za niewinne do momentu udowodnienia mu winy, ma prawo do pomocy prawnej w czasie reprezentowania jego sprawy, do niestosowania wobec niego przymusu składania zeznań lub przyznania się do winy; prawo do całkowitego poszanowania jego prywatności, bycia traktowanym w sposób odpowiedni do jego wieku, okoliczności i właściwy dla jego dobra (art. 40)

2.Konwencja o Prawach Dziecka – wersja dla dzieci KOMU PRZYSŁUGUJĄ PRAWA DZIECKA • Definicja dziecka Wszystkie prawa zawarte w tej Konwencji przysługują Ci, dopóki jesteś dzieckiem, czyli do ukończenia 18 roku życia.

• Zakaz dyskryminacji Prawa, o których jest mowa w tej Konwencji, mają wszystkie dzieci, bez wyjątku, a więc również Ty, bez względu na to, kim jesteś, gdzie mieszkasz, czym zajmują się Twoi rodzice, jakim mówisz językiem, jaką wyznajesz religię, jakiej jesteś płci, czy jesteś w pełni sprawny, czy też nie, czy jesteś bogaty, czy biedny. Wszystkie dzieci są równe wobec prawa i nikogo nie można dyskryminować.

KTO ODPOWIADA ZA OCHRONĘ TWOICH PRAW • Najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka Wszystkie instytucje i urzędy zajmujące się sprawami dzieci powinny w swoich działaniach i decyzjach kierować się Twoim dobrem, i dobrem innych dzieci.

• Realizacja praw uznanych w konwencji Państwo ma obowiązek przestrzegania Twoich praw zapisanych w konwencji.

46

Rozdział IV: Prawa dziecka

PRAWO DO ŻYCIA I TOŻSAMOŚCI • Prawo do życia i rozwoju Masz prawo do życia. Państwo powinno zapewnić Ci odpowiednie warunki do życia i rozwoju.

• Rejestracja urodzin, nazwisko, obywatelstwo i rodzice Po Twoich narodzinach, powinien zostać sporządzony akt urodzenia. Od momentu narodzin, masz prawo do imienia i obywatelstwa.

Masz prawo, jeżeli jest to tylko możliwe, poznać swoich rodziców i być przez nich wychowywany.

• Zachowanie tożsamości Państwo powinno szanować Twoje prawo do tożsamości, czyli między innymi: imienia, nazwiska, obywatelstwa i powiązań rodzinnych.

PRAWO DO WYCHOWANIA W RODZINIE • Nadzór rodzicielski i rozwój umiejętności dziecka Twoi rodzice lub opiekunowie powinni jak najlepiej wspierać Twój rozwój i uczyć Cię, jak korzystać z przysługujących Ci praw. Państwo ma obowiązek uszanować prawo Twoich rodziców i opiekunów do kierowania Twoim rozwojem.

• Oddzielenie od rodziców Masz prawo mieszkać ze swoimi rodzicami, chyba że nie jest to dla Ciebie dobre (np. jesteś krzywdzony). Jeśli Twoi rodzice mieszkają osobno, masz prawo utrzymywać kontakt z obojgiem z nich, o ile tylko któreś z nich nie będzie Ciebie krzywdzić.

• Połączenie rodzin Jeśli Ty i Twoi rodzice zostaliście rozdzieleni i mieszkacie w różnych krajach, macie prawo utrzymywać ze sobą kontakt i odwiedzać się, a także zamieszkać w jednym kraju, by rodzina mogła się na nowo połączyć.

• Wspólna odpowiedzialność rodziców Oboje rodzice są odpowiedzialni za Twoje wychowanie i właściwy rozwój. Zawsze powinni się kierować Twoim dobrem. Państwo powinno ich w tym wspierać oraz pomagać im, np. zapewniając powstanie odpowiedniej liczby przedszkoli, szkół, przychodni itp.

• Zwalczanie nielegalnego transferu dzieci Państwo ma obowiązek chronić Cię przed nielegalnym uprowadzeniem za granicę bez zgody rodziców.

• Opieka zastępcza Jeśli rodzice nie mogą się Tobą opiekować, państwo musi Ci zapewnić specjalną ochronę, pomoc i opiekę zastępczą. Ci, którzy się Tobą zaopiekują, powinni szanować Twoją kulturę religię i język, którym mówisz.

PRAWO DO WYRAŻANIA WŁASNYCH POGLĄDÓW • Poszanowanie poglądów dziecka Masz prawo wypowiadać swoje zdanie w sprawach, które Ciebie dotyczą, a dorośli powinni go wysłuchać i wziąć je pod uwagę.

• Wolność myśli, sumienia i wyznania Masz prawo do myślenia i wierzenia, w co tylko chcesz, możesz też swobodnie praktykować swoją wiarę, ale wszystko to rób tak, by nikomu nie ograniczyć korzystania z przysługujących mu praw. Twoi rodzice powinni kierować Tobą w tych sprawach.

• Wolność zrzeszania się i zgromadzeń Masz prawo spotykać się z innymi dziećmi i należeć do różnych grup i organizacji, o ile nie ogranicza to praw innych osób.

48

Rozdział IV: Prawa dziecka

PRAWO DO INFORMACJI • Prawo do swobodnej wypowiedzi Masz prawo do swobody wypowiedzi w każdej formie – ustnej, pisemnej, rysunkowej itp. oraz prawo do słuchania radia, oglądania telewizji, korzystania z Internetu.

• Dostęp do informacji i mediów Masz prawo do uzyskiwania pożytecznych informacji z różnorodnych źródeł. Gazety, książki, radio, telewizja, Internet powinny dostarczać Ci takich informacji, które są zrozumiałe i nie wyrządzają Ci krzywdy.

PRAWO DO PRYWATNOŚCI • Prywatność, honor i reputacja Masz prawo do życia prywatnego i nikt nie powinien naruszać Twego dobrego imienia, wkraczać do Twego domu, czytać Twoich listów lub poczty elektronicznej, czy w jakikolwiek sposób niepokoić Twojej rodziny.

PRAWO DO ODPOCZYNKU • Czas wolny, zabawa i życie kulturalne Masz prawo do wypoczynku, czasu wolnego, uczestnictwa w zabawach i zajęciach rekreacyjnych oraz włączania się w działania kulturalne.

DOBRO DZIECKA JAKO CEL NAJWYŻSZY • Adopcja W przypadku adopcji najważniejsze jest Twoje dobro. Te same prawa i zasady, odnoszące się do traktowania Ciebie, powinny obowiązywać zarówno w kraju, w którym się urodziłeś, jak i w innym kraju, w którym miałbyś zamieszkać po adopcji.

• Dzieci uchodźcze Jeśli znalazłbyś się w jakimś kraju jako uchodźca (byłeś zmuszony wyjechać ze swojej ojczyzny, bo tam groziło Ci niebezpieczeństwo), masz prawo do ochrony i pomocy. Należą Ci się takie same prawa, jak dzieciom, które urodziły się w kraju, do którego przybyłeś.

• Dzieci z niepełnosprawnością Jeśli jesteś dzieckiem z jakąkolwiek niepełnosprawnością, powinieneś mieć zapewniony dostęp do specjalistycznej opieki medycznej, do edukacji, przygotowania zawodowego i rekreacji. Powinieneś mieć zapewnione życie w warunkach gwarantujących godność oraz umożliwiających Ci osiągnięcie niezależności w swoich działaniach i aktywne uczestnictwo w życiu społeczeństwa.

• Okresowy przegląd leczenia J eśli nie znajdujesz się pod opieką rodziców, tylko mieszkasz na stałe lub czasowo poza swoim rodzinnym domem, np. w placówce opiekuńczej, masz prawo do tego, aby sprawdzano, jakie masz tam warunki, jak jesteś leczony, a także, czy sytuacja, z powodu której tam się znalazłeś, nie uległa zmianie.

PRAWO DO OPIEKI ZDROWOTNEJ I GODZIWYCH WARUNKÓW SOCJALNYCH • Opieka zdrowotna Państwo powinno zapewnić Ci dostęp do jak najlepszej opieki zdrowotnej i udogodnień w zakresie leczenia chorób i rehabilitacji zdrowotnej. Masz też prawo do czystej wody, dobrego jedzenia, czystego środowiska i oświaty zdrowotnej.

50

Rozdział IV: Prawa dziecka

• Korzystanie z systemu zabezpieczenia społecznego Masz prawo do otrzymywania pomocy i wsparcia od państwa, jeśli Ty i Twoja rodzina jesteście ubodzy lub znajdujecie się w trudnej sytuacji życiowej.

• Odpowiedni poziom życia Masz prawo do życia w warunkach zapewniających Ci właściwy rozwój fizyczny, psychiczny i społeczny. Główną odpowiedzialność za to ponoszą Twoi rodzice. Państwo powinno wspierać rodziny, których nie stać na zapewnienie dzieciom odpowiedniego poziomu życia.

PRAWO DO EDUKACJI • Prawo do nauki Masz prawo się uczyć. Wszelkie, stosowane w szkole, środki służące dyscyplinowaniu uczniów nie mogą naruszać czyjejkolwiek godności. Nauczanie podstawowe powinno być obowiązkowe i bezpłatne dla wszystkich dzieci.

• Cele edukacji Edukacja powinna sprzyjać rozwojowi Twojej osobowości, twoich zdolności i umiejętności. Powinna także rozwijać szacunek dla praw człowieka, rodziców, oraz kultury i kraju, z którego pochodzisz. Poprzez odpowiednią edukację powinieneś uczyć się także tolerancji, życia w pokoju oraz ochrony środowiska.

• Dziecko należące do mniejszości Masz prawo znać i praktykować swoja tradycję, religię i język, którym posługuje się Twoja rodzina, nawet jeśli większość ludzi w Twoim kraju ich nie podziela.

OCHRONA PRZED PRZEMOCĄ • Ochrona dziecka przed wszelkimi formami przemocy, krzywdy lub zaniedbania Masz prawo do ochrony przed przemocą fizyczną, psychiczną i zaniedbaniem ze strony Twoich rodziców, lub kogokolwiek, kto się tobą zajmuje. Nikt nie ma prawa Cię bić, prześladować i wykorzystywać w celach seksualnych.

• Praca dzieci Masz prawo do ochrony przed wykonywaniem pracy, która jest niebezpieczna, szkodliwa dla Twojego zdrowia, rozwoju lub przeszkadza Ci w nauce. Jeśli pracujesz, masz prawo do odpowiednich warunków pracy (bezpieczeństwa i higieny) oraz sprawiedliwej zapłaty.

• Ochrona przed używaniem środków narkotycznych Nikt nie ma prawa angażować Cię w produkcję narkotyków i handel nimi ani zmuszać czy namawiać do ich zażywania. Policja, nauczyciele i inne służby mają zadanie chronić Cię przed dostępem do narkotyków.

• Ochrona przed wykorzystywaniem seksualnym Masz prawo do ochrony przed wszystkimi formami wykorzystywania seksualnego. Nikt nie ma prawa dotykać Cię w sposób, którego sobie nie życzysz, i nakłaniać lub zmuszać Cię do kontaktów seksualnych.

• Ochrona przed uprowadzeniem, sprzedażą bądź handlem Państwo powinno ochronić Ciebie przed porwaniem, sprzedażą i wywiezieniem do innego kraju w celu wyzysku.

• Ochrona przed innymi formami wyzysku Masz prawo do ochrony przed wszystkimi innymi formami wyzysku, mogącymi zaszkodzić Twojemu rozwojowi i naruszającymi Twoje dobro.

• Prawo do rehabilitacji Jeżeli jesteś ofiarą wojny, torturowania, wyzysku czy zaniedbania masz prawo do szczególnej pomocy i opieki. Państwo powinno zadbać, abyś mógł odzyskać zdrowie fizyczne i psychiczne w warunkach poszanowania Twoich praw i Twojej godności.

52

Rozdział IV: Prawa dziecka

OCHRONA PRZED KONFLIKTEM ZBROJNYM • Ochrona przed konfliktem zbrojnym Jeśli nie masz piętnastu lat (lub osiemnastu w większości państw europejskich), nikt nie może wcielić Cię do armii lub zmusić do jakiegokolwiek bezpośredniego uczestnictwa w działaniach wojennych. Dzieciom przebywającym w rejonie konfliktu zbrojnego przysługuje szczególna ochrona.

OCHRONA W PROCESIE KARNYM • Ochrona przed torturowaniem bądź okrutnym, nieludzkim czy poniżającym traktowaniem Jeżeli złamałeś prawo, nikt nie może traktować Cię z okrucieństwem, nie powinieneś przebywać w więzieniu z dorosłymi i masz prawo utrzymywać kontakt ze swoją rodziną oraz prawo do pomocy prawnej lub innej np. psychologa. Masz prawo zgłaszać sytuacje, w których jesteś źle traktowany.

• Młodociani przestępcy Jeśli oskarżono Cię o złamanie prawa, masz prawo do takiego traktowania, które uszanuje Twoją godność. Przysługuje Ci pomoc prawna, jeśli już trafisz przed sąd, to można skazać Cię tylko za bardzo poważne przestępstwa.

PRAWO DO ZNAJOMOŚCI SWOICH PRAW I POWOŁYWANIA SIĘ NA NIE • Poszanowanie wyższych standardów praw człowieka Jeśli prawo Twojego kraju zapewnia lepsza ochronę i realizację Twoich praw niż artykuły tej Konwencji, to prawo Twojego kraju powinno obowiązywać w pierwszej kolejności.

• Szerzenie wiedzy o konwencji Masz prawo znać swoje prawa! Państwo powinno zadbać, aby prawa zawarte w tej Konwencji były znane zarówno wśród dzieci, jak i dorosłych.

54

Rozdział V Prawa ucznia

Rozdział V: Prawa ucznia

1. Prawa polskiego ucznia w prawie oświatowym – streszczenie KSZTAŁCENIE Uczeń ma prawo do: • bezpłatnej nauki w szkołach publicznych, • powszechnego dostępu do szkół, których ukończenie umożliwia dalsze kształcenie, • równych warunków kształcenia, • bycia zapoznanym z programem nauczania, z jego treścią, celami i stawianymi wymaganiami, • dostosowania treści, metod i organizacji nauczania do jego możliwości, • ubiegania się o zezwolenie na indywidualny program lub tok nauki, • takiej organizacji zajęć dydaktycznych, która umożliwia godzenie zajęć sportowych z nauką (uczniowie uzdolnieni sportowo), • udziału w zajęciach dydaktyczno-wyrównawczych w przypadku trudności w nauce, • specjalnych form pracy dydaktycznej, • pobierania nauki we wszystkich typach szkół, zgodnie z jego indywidualnymi potrzebami i predyspozycjami (uczniowie niepełnosprawni lub niedostosowani społecznie), • zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych (uczniowie niepełnosprawni), • ubiegania się – na wniosek rodziców – o przyjęcie do szkoły podstawowej lub gimnazjum, znajdujących się poza rejonem zamieszkania, w przypadku, gdy szkoła dysponuje wolnymi miejscami, • spełniania obowiązku szkolnego poza szkołą (za zgodą i na warunkach określonych przez dyrektora szkoły, w obwodzie której uczeń mieszka), • zapewnienia mu przez rodziców warunków umożliwiających przygotowanie się do zajęć szkolnych, • odroczenia spełniania obowiązku szkolnego (nie więcej niż o jeden rok), • samodzielnego usprawiedliwiania swojej nieobecności na zajęciach lekcyjnych (uczniowie pełnoletni).

OCENIANIE Uczeń ma prawo do: • zapoznania się na początku każdego roku z wymaganiami edukacyjnymi niezbędnymi do uzyskania poszczególnych ocen klasyfikacyjnych, wynikającymi z realizowanego przez nauczyciela programu nauczania, oraz ze sposobami sprawdzania osiągnięć edukacyjnych, • bycia poinformowanym na początku każdego roku szkolnego przez wychowawcę klasy o warunkach, sposobach i kryteriach oceny zachowania, • jawnej i umotywowanej oceny postępów w nauce i zachowaniu, • tego, aby ocena była jawna zarówno dla niego, jak i jego rodziców (opiekunów prawnych), • udostępnienia zarówno jemu, jak i jego rodzicom lub prawnym opiekunom sprawdzonych i ocenionych pisemnych prac kontrolnych oraz innej dokumentacji dotyczącej oceniania, • uzyskania od nauczyciela ustalającego ocenę jej uzasadnienia (konieczny jest wniosek),

56

Rozdział V: Prawa ucznia

• bycia poinformowanym przed rocznym, klasyfikacyjnym zebraniem plenarnym rady pedagogicznej o przewidywanych ocenach klasyfikacyjnych z zajęć edukacyjnych i zachowania, • obecności rodziców lub prawnych opiekunów (w charakterze obserwatorów) w trakcie zdawania egzaminu klasyfikacyjnego, • oceny z zachowania, po uprzednim zasięgnięciu przez wychowawcę opinii nauczycieli, uczniów danej klasy oraz ocenianego ucznia.

Ocena z zachowania nie wpływa na oceny klasyfikacyjne z zajęć edukacyjnych. Ocena ta uwzględnia w szczególności: • wywiązywanie się z obowiązków ucznia, • postępowanie zgodne z dobrem społeczności szkolnej, • dbałość o honor i tradycję szkoły, • dbałość o piękno mowy ojczystej, • dbałość o bezpieczeństwo i zdrowie własne oraz innych osób, • godne, kulturalne zachowanie się w szkole i poza nią, • okazywanie szacunku innym osobom.

EDUKACJA POZALEKCYJNA Uczeń ma prawo do: • udziału w zajęciach pozalekcyjnych, umożliwiających rozwijanie własnych zainteresowań i uzdolnień, • bycia poinformowanym przez dyrektora szkoły o organizacji, terminach przeprowadzania i warunkach udziału w konkursach, olimpiadach i turniejach, • uczestniczenia w działalności kulturalnej, oświatowej, sportowej oraz rozrywkowej zgodnie z własnymi potrzebami i możliwościami organizacyjnymi szkoły, • działania na terenie szkoły w stowarzyszeniach i organizacjach (poza partiami i organizacjami politycznymi), • podtrzymywania tożsamości narodowej, etnicznej, językowej, religijnej, • redagowania gazety szkolnej, • wyboru nauczyciela pełniącego rolę opiekuna samorządu szkolnego, • czynnego i biernego prawa wyborczego w przypadku wyborów do rady szkoły (nie dotyczy uczniów szkół podstawowych i niektórych gimnazjów), • czynnego i biernego prawa wyborczego w przypadku wyborów do organów samorządu uczniowskiego.

POMOC PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNA Uczeń ma prawo do: • korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej udzielanej i organizowanej przez szkołę, polegającej na rozpoznawaniu i zaspokajaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych oraz edukacyjnych, a także na rozpoznawaniu indywidualnych możliwości psychofizycznych, wynikających w szczególności: • z niepełnosprawności, • z niedostosowania społecznego, • z zagrożenia niedostosowaniem społecznym, • ze szczególnych uzdolnień,

57

Rozdział V: Prawa ucznia

• ze specyficznych trudności w uczeniu się, • z zaburzeń komunikacji językowej, • z choroby przewlekłej, • z sytuacji kryzysowych lub traumatycznych, • z niepowodzeń edukacyjnych, • z zaniedbań środowiskowych związanych z sytuacją bytową, sposobem spędzania wolnego czasu, kontaktami środowiskowymi, • z trudności adaptacyjnych związanych z różnicami kulturowymi lub ze zmianą środowiska edukacyjnego, w tym związanych z wcześniejszym kształceniem za granicą, • pomocy ze strony poradni psychologiczno-pedagogicznych, • uzyskania opinii poradni w sprawie dostosowania wymagań edukacyjnych do jego indywidualnych potrzeb, • pomocy psychologiczno-pedagogicznej świadczonej w szkole w postaci m.in.: • klas terapeutycznych, • zajęć rozwijających uzdolnienia, • zajęć dydaktyczno-wyrównawczych, • zajęć specjalistycznych: korekcyjno-kompensacyjnych, logopedycznych, socjoterapeutycznych oraz innych zajęć o charakterze terapeutycznym, • zajęć związanych z wyborem kierunku kształcenia i zawodu oraz planowaniem kształcenia i kariery zawodowej (w przypadku uczniów gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych), • porad i konsultacji.

Korzystanie z pomocy psychologiczno-pedagogicznej jest dobrowolne i nieodpłatne.

BEZPIECZEŃSTWO I HIGIENA WARUNKÓW NAUKI Uczeń ma prawo do: • tego, aby tygodniowy rozkład zajęć dydaktyczno-wychowawczych był ustalany z uwzględnieniem równomiernego obciążenia zajęciami w poszczególnych dniach tygodnia, różnicowania zajęć w każdym dniu, niełączenia w kilkugodzinne jednostki lekcyjne zajęć z tego samego przedmiotu, • bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania oraz opieki w czasie pobytu w szkole, jak również podczas zajęć obowiązkowych i nieobowiązkowych organizowanych przez szkołę poza jej terenem, • zapewnienia mu bezpłatnego transportu i opieki lub zwrotu kosztów przejazdu w sytuacji, gdy odległość z domu do szkoły jest większa niż 3 kilometry (w przypadku uczniów klas I−IV szkoły podstawowej) lub 4 kilometry (w przypadku uczniów klas V i VI oraz gimnazjalistów), • bezpłatnego transportu i opieki przysługujących uczniom niepełnosprawnym w czasie przewozu do najbliższej szkoły podstawowej, gimnazjum lub ośrodka albo zwrot kosztów przejazdu ucznia i opiekuna środkami komunikacji publicznej, jeżeli dowożenie zapewniają rodzice.

58

Rozdział VI Wybrane organizacje i instytucje działające na rzecz praw człowieka

Rozdział VI: Wybrane organizacje i instytucje działające na rzecz praw człowieka

Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich www.brpo.gov.pl

Biuro Rzecznika Praw Dziecka www.brpd.gov.pl

Amnesty International Polska www.amnesty.org.pl

Helsińska Fundacja Praw Człowieka www.hfhrpol.waw.pl

60

Rozdział VI: Wybrane organizacje i instytucje działające na rzecz praw człowieka

Polska Akcja Humanitarna www.pah.org.pl

Caritas Polska www.caritas.pl

Fundacja im. Stefana Batorego www.batory.org.pl

Polska Fundacja im. Roberta Schumana www.schuman.org.pl

61

Rozdział VI: Wybrane organizacje i instytucje działające na rzecz praw człowieka

Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej www.frdl.org.pl

Polski Czerwony Krzyż www.pck.pl

Centra Wolontariatu www.wolontariat.org.pl

Instytut Pamięci Narodowej www.ipn.gov.pl

62

Rozdział VI: Wybrane organizacje i instytucje działające na rzecz praw człowieka

Ośrodek Rozwoju Edukacji www.ore.edu.pl

Zachodniopomorskie Centrum Doskonalenia Nauczycieli www.zcdn.edu.pl

Centrum Edukacji Obywatelskiej www.ceo.org.pl

Fundacja Młodzieżowej Przedsiębiorczości www.junior.org.pl

63

Rozdział VII Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Autorzy zadań • • • • • •

Magdalena Łysakowska, nauczycielka historii i wiedzy o społeczeństwie w Gimnazjum nr 18 w Szczecinie (zadanie 4, 5) Monika Marszałek, nauczycielka historii i wiedzy o społeczeństwie w VII Liceum Ogólnokształcącym w Szczecinie (zadanie 1) Mariola Pilarz, nauczycielka historii i wiedzy o społeczeństwie w VIII Liceum Ogólnokształcącym w Szczecinie (zadanie 2, 3) Agata Popielarz, nauczycielka historii i wiedzy o społeczeństwie w Gimnazjum w Resku (zadanie 6, 10) Joanna Tyczkowska, nauczycielka historii i wiedzy o społeczeństwie w Zespole Szkół Łączności w Szczecinie (zadanie 7) Jerzy Sowa, nauczyciel historii i wiedzy o społeczeństwie w Zespole Szkół w Gryficach (zadanie 8, 9)

Autorami zadań są uczestnicy Forum Nauczycieli Edukacji Obywatelskiej, działającym przy Zachodniopomorskim Centrum Doskonalenia Nauczycieli.

GIMNAZJUM Zadanie 1 Realizacja uczniowskiego projektu edukacyjnego Oblicza współczesnego humanitaryzmu Cele projektu Cel ogólny: kształtowanie postaw humanitarnych.

Cele operacyjne uczeń: • wyjaśnia, czym jest pomoc humanitarna, • wskazuje formy i zakres pomocy humanitarnej, • wskazuje motywy, jakimi kierują się wolontariusze angażujący się w pomoc humanitarną, • wyjaśnia, jakimi zasadami kierują się osoby niosące pomoc humanitarną, • wymienia organizacje (polskie i międzynarodowe) zajmujące się pomocą humanitarną, • przedstawia zakres działalności wybranych organizacji niosących pomoc humanitarną (np.: Amnesty International, Caritas, Polska Akcja Humanitarna, Polski Czerwony Krzyż, UNICEF), • nawiązuje współpracę z wybraną organizacją humanitarną, • podejmuje działania na rzecz kształtowania postaw humanitarnych w swoim otoczeniu (np.: w klasie, szkole, środowisku lokalnym).

Czas wykonania projektu: miesiąc (np. od 1−30 listopada).

65

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Plan działań:

Zadania uczniów 1. Skąd się biorą kryzysy?

Przedstawienie najważniejszych przyczyn kryzysów humanitarnych na świecie.

2. Kto potrzebuje naszej pomocy?

Przygotowanie informacji o obszarach i regionach świata, państwach, zbiorowościach, grupach społecznych potrzebujących pomocy humanitarnej.

3. Jaka pomoc jest potrzebna?

Określenie rodzajów niezbędnej pomocy humanitarnej w wybranych rejonach świata.

4. Co to jest pomoc humanitarna?

Wyjaśnienie pojęcia „pomoc humanitarna”.

Zebranie informacji na temat istoty pomocy humanitarnej, jej form i zakresu.

Przedstawienie i zinterpretowanie zasad niesienia pomocy humanitarnej (Reguły Dobrego Świadczenia Pomocy Humanitarnej).

5. Poznajemy organizacje humanitarne Zebranie informacji na temat polskich i międzynarodowych organizacji humanitarnych.

Przedstawienie wybranych akcji charakteryzujących działalność poszczególnych organizacji humanitarnych, np.: PAH – akcja Pajacyk, PCK – Wakacyjny Dar Krwi, Caritas – Skrzydła, UNICEF – Na ratunek dzieciom w Kongo, AI – Stop przemocy wobec kobiet.

Formy realizacji • Poszukiwanie i opracowanie informacji na podstawie dostępnej literatury, prasy, Internetu.

• Poszukiwanie i opracowanie informacji na podstawie literatury, prasy, Internetu.

• Przygotowanie mapy świata: Kryzysy humanitarne współczesnego świata (zaznaczenie miejsc kryzysów humanitarnych, ich przejawów oraz form zaspokajania potrzeb oczekujących pomocy).

• Poszukiwanie i opracowanie informacji na podstawie literatury, prasy, Internetu.

• Poszukiwanie i opracowanie informacji − w określeniu zasad/reguł pomocna będzie strona: www.polskapomoc.gov.pl.

• Przygotowanie plakatu przedstawiającego formy pomocy humanitarnej.

• Przygotowanie materiałów o organizacjach humanitarnych (np.: adresy internetowe, logo, cele, akcje, programy, raporty z działalności).

• Przedstawienie zebranych informacji w formie konferencji prasowej dla uczniów.

• Umieszczenie opracowanych materiałów na stronie internetowej szkoły.

66

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

6. Działamy lokalnie Zorganizowanie konkursu plastycznego (fotograficznego) o przesłaniu humanitarnym.

7. Działamy globalnie* Przygotowanie Dni Pomocy Humanitarnej (w ramach Tygodnia Edukacji Globalnej).

• Opracowanie regulaminu konkursu.

• Przygotowanie plakatów informujących o konkursie; zebranie prac konkursowych i wyłonienie zwycięzców.

• Zaprezentowanie prac konkursowych w auli szkolnej.

• Przygotowanie programu Dni Pomocy Humanitarnej.

• Przeprowadzenie zbiórki żywności trwałej (np.: ryż, makaron, cukier, olej).

• Nawiązanie współpracy z organizacją humanitarną.

• Przekazanie żywności wybranej organizacji humanitarnej.

*Przykładowe działania humanitarne podejmowane przez uczniów: • udział w akcjach organizacji humanitarnych w ramach wolontariatu (np. akcja Caritasu Skrzydła − program długoterminowej pomocy skierowany do dzieci, które z powodu złej sytuacji materialnej w rodzinie wymagają wsparcia w formie dożywiania w szkole, zakupu wyprawek z artykułami szkolnymi, dofinansowania do wycieczek szkolnych), • wysyłanie sms-ów na wybrany numer, uruchomiony w ramach pomocy humanitarnej (np.: UNICEF – Na ratunek dzieciom w Kongo, Caritas – Pomagajmy razem), • zakup przedmiotów w internetowych sklepach organizacji humanitarnych (np.: Sklepik Przyjaciół PAH, sklepik UNICEF, sklepik AI), • zbiórka pieniędzy na siatki przeciwko malarii, za które młodzież w zamian otrzymuje siatki ekologiczne na zakupy (Akcja PCK Stop malarii – Siatka za siatkę), • zbiórka pieniędzy przeznaczonych na budowę szkół, zakup szczepionek ratujących życie dzieci czy porcji żywnościowych (akcje UNICEF – Szkoły dla Afryki, Na ratunek dzieciom w Kongo), • wspieranie budowy studni w Sudanie Południowym poprzez kupowanie wody Cisowianka (Akcja PAH – Kampania wodna), • udział w kampanii, której celem jest pozyskanie środków na zapewnienie jak największej liczbie dzieci, młodzieży i dorosłych w Afganistanie dostępu do edukacji, poprzez zakup ołówka w sklepie internetowym PAH (akcja Edukacja), • zbiórka żywności, odzieży, koców, śpiworów, • zorganizowanie koncertu, wystawy prac plastycznych, fotograficznych.

67

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Zadanie 2 Realizacja uczniowskiego projektu edukacyjnego Obywatel a władza w systemie demokratycznym, totalitarnym i autorytarnym Cele projektu Cel ogólny: porównanie statusu obywateli w państwach demokratycznych, autorytarnych i totalitarnych.

Cele operacyjne: uczeń: • wyjaśnia pojęcia: demokracja, totalitaryzm, autorytaryzm, • określa podstawowe cechy reżimów: demokratycznego, totalitarnego i autorytarnego, • porównuje zakres praw i wolności obywatela w różnych systemach, • podaje historyczne i współczesne przykłady państw demokratycznych, totalitarnych i autorytarnych, ze wskazaniem ich na mapie politycznej świata, • wykazuje duże znaczenie praw i wolności człowieka i obywatela.

Czas wykonania projektu: 1 miesiąc.

Plan działań:

Zadania uczniów

Formy realizacji

1. Grupa I Zebranie informacji dotyczących zakresu praw i wolności obywatela w systemie demokratycznym.

Przygotowanie się do dyskusji/debaty z „przedstawicielami” systemu totalitarnego i autorytarnego w następujących sferach (zał. nr 1): osobistej, politycznej, ekonomicznej, socjalnej, kulturalnej lub (zał. nr 2): suwerenność władzy, model wyborów politycznych, wolność słowa, wolność wyznania, wolność zrzeszania się, status opozycji, system edukacji, polityka zagraniczna, funkcjonowanie gospodarki (formy własności, podmioty gospodarcze, rynek pracy).

• Dokonanie selekcji i analizy treści podstawowych aktów prawnych określających zakres praw i wolności obywatela w danym systemie: konstytucje, ustawy, dekrety, statuty, itp.

• Opracowanie informacji na podstawie podręczników, słowników, encyklopedii, vademecum, materiałów literackich i publicystycznych, filmów dokumentalnych, itp.

• Odszukanie form i przykładów urzeczywistniania przyjętych w aktach prawnych założeń dotyczących zakresu praw i wolności obywateli w różnych systemach (na podstawie źródeł wskazanych wyżej).

• Przygotowanie dla słuchaczy kart pracy do wypełnienia podczas debaty (zał. nr 1 i 2).

68

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

2. Grupa II Zebranie informacji dotyczących zakresu praw i wolności obywatela w systemie totalitarnym.

Przygotowanie się do dyskusji/debaty z „przedstawicielami” syste- • Jak wyżej mu demokratycznego i autorytarnego w sferach zamieszczonych w zał. nr 1 lub nr 2.

3. Grupa III Zebranie informacji dotyczących zakresu praw i wolności obywatela w systemie autorytarnym.

• Jak wyżej Przygotowanie się do dyskusji/debaty z „przedstawicielami” systemu demokratycznego i totalitarnego w sferach zamieszczonych w zał. nr 1 lub nr 2.

Forma prezentacji: konferencja/debata.

Zał. nr 1

Sfera

Uprawnienia a ograniczenia obywatela Państwa demokratyczne

Państwa totalitarne

Państwa autorytarne

osobista polityczna ekonomiczna socjalna kulturalna

69

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Zał. nr 2

Sfera

Uprawnienia a ograniczenia obywatela Państwa demokratyczne

Państwa totalitarne

Państwa autorytarne

suwerenność władzy wybory polityczne wolność słowa wolność wyznania wolność zrzeszania status opozycji system edukacji polityka zagraniczna model gospodarki

LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE/TECHNIKUM Zadanie 3 Zapoznaj się z tekstem źródłowym wyjaśniającym istotę praw człowieka i wykonaj polecenia.

Prawa człowieka to podstawowe standardy przysługujące każdemu człowiekowi z tytułu człowieczeństwa, z samego faktu bycia człowiekiem. Prawa człowieka są takie same dla wszystkich ludzi bez względu na rasę, płeć, wyznanie, pochodzenie etniczne, przekonania polityczne lub inne, pochodzenie społeczne, pochodzenie narodowe, orientację seksualną. Prawa człowieka są fundamentem demokracji, społeczeństwa obywatelskiego, wolności, sprawiedliwości oraz pokoju.

Podstawy praw człowieka odnaleźć można w większości systemów religijnych i filozoficznych. Źródłem praw człowieka jest godność osobowa człowieka. Rozwój praw człowieka na całym świecie jest głęboko zakorzeniony w walce o wolność i równość. Bez praw człowieka oraz świadomości tych praw, ludzie nie mogą żyć w poszanowaniu godności.

Prawa człowieka to: • Prawa indywidualne – ich podmiotem nie są grupy ludzi, ale pojedynczy człowiek. Wyjątkowo mówi się o ochronie poszczególnych praw grup społecznych, np.: prawa mniejszości narodowych czy prawa uchodźców. Gdy mówimy o prawach człowieka, to myślimy o prawach poszczególnych osób, jednostek należących do tych grup.

70

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

• Prawa niezbywalne – żadna władza nie może ich nam odebrać, tak jak żadna osoba nie może zrzec się swoich praw czy zrezygnować z nich, np.: wolność od niewolnictwa oznacza, że sam nie mogę oddać się w niewolę, takie działanie nie powoduje żadnych skutków, jest po prostu bez znaczenia. Ludzie posiadają prawa człowieka, nawet jeśli nie uznaje tego prawo ich kraju czy wówczas, kiedy są one naruszane.

• Prawa przyrodzone – istnieją niezależnie od woli władzy czy przepisów prawa, państwo ich nie nadaje, a jedynie tworzy system ich ochrony; przysługują one każdej osobie z racji urodzenia, faktu bycia człowiekiem.

• Prawa powszechne - są takie same dla każdego człowieka na całym świecie. Dziś, wiele rządów, szczególnie w krajach o ustrojach autorytarnych czy totalitarnych, podważa powszechność praw człowieka. Niezależnie jednak od wyznawanych wartości, religii czy kultury, każdy ma prawo do życia, bezpieczeństwa, czy wolności osobistej.

• Prawa podstawowe – posiadanie tych praw daje człowiekowi możliwość rozwoju i korzystania z wszelkich innych praw; jest to podstawowy standard, którego przestrzeganie powinno być gwarantowane i chronione przez państwo.

• Prawa naturalne – człowiek posiada je z racji godności osobowej, człowieczeństwa, a nie z powodu czyjejś decyzji czy nadania.

Prawa człowieka to prawa, które obowiązują i występują tylko i wyłącznie w relacjach jednostki z władzą, dlatego mówi się o pionowym (wertykalnym) charakterze tych praw. Władzą może być państwo i jego organy, może być szkoła, czy uczelnia. Szczególną relacją jest relacja rodzic – dziecko. W tym wypadku istnieje władza rodzicielska. Dzisiaj jednak coraz częściej mówiąc o prawach człowieka, podkreśla się także znaczenie relacji władza – jednostka w odniesieniu do wielkich światowych przedsiębiorstw czy korporacji.

W codziennym języku używa się sformułowania „prawa człowieka” do określania sytuacji międzyludzkich, np. między uczniami w klasie. Nie jest to jednak prawidłowe, ponieważ w takiej sytuacji możemy raczej mówić o pewnych postawach, np. tolerancji, czy uczuciach, takich jak: złość, gniew, sympatia.

Prawa człowieka dzielimy na: • Prawa (prawa pozytywne) – oznaczające obowiązek podjęcia przez władzę działania na rzecz jednostki (np. prawo do sprawiedliwego sądu – zobowiązuje państwo do tworzenia systemu sądów, kształcenia sędziów czy zapewnieniu dostępu do sądu dla wszystkich osób). Jednostka ma prawo żądać przysługujących jej praw, a państwo musi zagwarantować ich realizację.

• Wolności (prawa negatywne) – oznaczające obowiązek powstrzymywania się władzy od działań w określonych obszarach naszego życia (np. wolność od tortur – zakazuje jakiejkolwiek władzy używania tortur wobec jednostki).

Prawa człowieka mogą być ograniczane, ale tylko w bardzo ściśle określonych sytuacjach, definiowanych zwykle w dokumentach międzynarodowych lub konstytucjach poszczególnych państw (np.: ze względu na ochronę przez państwo określonych wartości, albo ze względu na zagrożenia, takie jak wojna czy bezpieczeństwo publiczne).

Istnieją jednak prawa, które są prawami absolutnymi (nie można ich ograniczyć w żadnym przypadku). Jest to wolność od tortur i wolność od niewolnictwa. Ograniczenia są dopuszczalne, ale ich zakres i forma są bardzo dokładnie badane przez powołane do tego międzynarodowe i krajowe trybunały i sądy. Jednak sama możliwość ograniczenia praw człowieka nie likwiduje w żadnym wypadku ich istoty. Trzeba pamiętać, że korzystanie z praw człowieka jest ograniczone przez godność człowieka, która jest fundamentalną wartością, na której są one oparte. Świadomość posiadania przez jednostkę praw człowieka nie powinna jednak oznaczać całkowitej swobody działania człowieka. Źródło: www.amnesty.org.pl

71

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Polecenia 1. Wyjaśnij, czym różni się godność osobowa od godności osobistej.

2. Wyjaśnij różnicę między prawami a wolnościami człowieka.

3. Wymień i wyjaśnij cechy praw człowieka.

4. Podaj przykład uzasadnionego ograniczenia wybranego prawa człowieka.

5. Wyjaśnij na gruncie podstaw prawa tezę zawartą w ostatnim zdaniu tekstu.

Zadanie 4 Katalog konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela w Rzeczypospolitej Polskiej uzupełnij o brakujące słowa.

Zasady ogólne • Nienaruszalność, poszanowanie i ochrona ……………człowieka (art. 30) • ………… do wolności (art. 31) • ……………… wobec prawa (art. 32) • ……………… dyskryminacji (art. 32) • Równość ………… kobiet i mężczyzn (art. 33) • Prawna ochrona ………………. narodowych (art. 35) Wolności i prawa osobiste • …………… do życia (art. 38) • ………………… przeprowadzania na człowieku eksperymentów naukowych (art. 39) • Zakaz ……………, okrutnego nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania (art. 40) • Nietykalność osobista i …………….…osobista (art. 41) • Prawo do …………… we wszystkich stadiach postępowania karnego (art. 42) • ……………………działania prawa wstecz (art. 42) • Zasada domniemanej ……………………. (art. 42) • Prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i ……………………. sąd (art. 45) • Prawo do ………………… prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym (art. 47) • Prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z ……………… przekonaniami (art. 48) • Wolność i ochrona ……………………. komunikowania się (art. 49) • Nienaruszalność mieszkania (art. 50) • Ochrona danych ………………… (art. 51) • …………… poruszania się po terytorium ………………. oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu (art. 52) • Wolność opuszczenia terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (art. 52) • …………………… wydalenia obywatela z kraju (art. 52) • Prawo powrotu obywatela do kraju (art. 52) • …………… sumienia i religii (art. 53) • Wolność wyrażania …….……… oraz pozyskiwania i rozpowszechniania ……………………… (art. 54)

72

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Wolności i prawa polityczne • Wolność organizowania ………………… zgromadzeń i uczestniczenia w nich (art. 57) • Wolność zrzeszania się w ……………… politycznych, związkach zawodowych, organizacjach pracodawców, ……………………, fundacjach i innych dobrowolnych organizacjach (art. 11, 12, 58, 59) • Prawo dostępu ………………do służby publicznej (art. 60) • …………………… obywatela do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej i dotyczących osób pełniących funkcje publiczne (art. 61) • Prawo ……………. do wybierania Prezydenta RP, ……………, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu ………………. (art. 62) • ……………… obywatela do udziału w referendum (art. 62) • Prawo składania petycji, ……………… i wniosków (art. 63) Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne • Prawo do …………………, innych praw majątkowych oraz prawo do dziedziczenia (art. 64) • Wolność działalności gospodarczej (art. 65) • Wolność wyboru i wykonywania …………………… oraz wyboru miejsca pracy (art. 65) • ……………………… państwa zwalczania bezrobocia (art. 65) • Prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków ……………………… (art. 66) • Prawo ………………… do wypoczynku (art. 66) • ………………. obywatela do zabezpieczenia społecznego (art. 67) • Prawo do …………………… zdrowia (art. 68) • Prawo osób niepełnosprawnych do pomocy ………………. publicznych (art. 69) • ……………. do nauki (art. 70) • Prawo do …………………… szkół wyższych (art. 70) • Obowiązek państwa pomocy ………………… i ochrony macierzyństwa (art. 71) • Obowiązek państwa ………………… praw dziecka (art. 72) • Wolność …………………… artystycznej (art. 73) • ……………… badań naukowych (art. 73) • Wolność nauczania (art. 73) • Wolność …………………… z dóbr kultury (art. 73) • Prawo do ………………… środowiska (art. 74) • Obowiązek …………………… zaspokajania potrzeb mieszkaniowych obywateli (art. 75) • Obowiązek państwa …………………. konsumentów, użytkowników, najemców (art. 76)

73

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Zadanie 5 Napisz, jakie konstytucyjne prawa i wolności człowieka i obywatela zostały naruszone?

• Zakazano sprzedaży własnego domu. …………………………………………………………………………………………………………

• Więźniów bito i pozbawiono jedzenia. …………………………………………………………………………………………………………

• Nie zarejestrowano partii o ideologii socjaldemokratycznej. …………………………………………………………………………………………………………

• Zmuszono więźniów do wypróbowania nowego lekarstwa. …………………………………………………………………………………………………………

• Zakazano wyjazdu za granicę politykom z opozycji. …………………………………………………………………………………………………………

• Pełnoletni, ale biedni obywatele mają zakaz uczestniczenia w wyborach. …………………………………………………………………………………………………………

• Obywatel otrzymał nakaz pracy w kopalni. …………………………………………………………………………………………………………

• Obywatel otrzymał otwarty list. …………………………………………………………………………………………………………

• Obywatel, który został inwalidą, nie otrzymuje środków do życia. …………………………………………………………………………………………………………

• Prasa, radio i telewizja są kontrolowane przez władze. …………………………………………………………………………………………………………

• Policja strzela do manifestujących działaczy związkowych. …………………………………………………………………………………………………………

• Obywatel przebywa w więzieniu bez wyroku sądu. …………………………………………………………………………………………………………

• Władza nic nie robi, aby zwalczać bezrobocie. …………………………………………………………………………………………………………

• Rząd zakazał prowadzenia badań naukowych niezgodnych z doktryną Kościoła. …………………………………………………………………………………………………………

• Rząd określił limit studentów na Uniwersytecie Szczecińskim. …………………………………………………………………………………………………………

• Zakazano publicznego krytykowania władzy. …………………………………………………………………………………………………………

• PKP nie udzieliły w tym roku maszynistom urlopu. …………………………………………………………………………………………………………

• Wybory do organów władzy samorządu terytorialnego nie odbyły się w konstytucyjnym terminie. …………………………………………………………………………………………………………

74

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Zadanie 6 Zapoznaj się z treścią Konwencji o Prawach Dziecka (wersją dla dzieci) i wykonaj polecenia.

Art. 1. Definicja dziecka Dopóki nie masz osiemnastu lat, jesteś dzieckiem i przysługują ci wszystkie prawa spisane w tej konwencji.

Art. 2. Zakaz dyskryminacji Nikt nie może ciebie dyskryminować z żadnego powodu, czy to rasy, koloru skóry, płci, języka, religii, poglądów politycznych, statusu majątkowego lub społecznego, niepełnosprawności, urodzenia, czy też jakiejkolwiek innej cechy, która mogłaby charakteryzować ciebie i twoich rodziców lub opiekunów.

Art. 3. Najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka Wszystkie działania i decyzje, które mogą dotyczyć dzieci, powinny być podejmowane z myślą o dobru twoim i innych dzieci.

Art. 4. Realizacja praw uznanych w niniejszej konwencji Państwo powinno zadbać o to, by prawa zapisane w niniejszej konwencji przysługiwały tobie i innym dzieciom.

Art. 5. Nadzór rodzicielski i rozwój umiejętności dziecka Na twoich rodzicach spoczywa główna odpowiedzialność za kierowanie tobą tak, abyś w miarę swego dorastania uczyła/uczył się, jak najlepiej korzystać ze swych praw. Państwo powinno przestrzegać tego prawa.

Art. 6. Prawo do życia i rozwoju Masz prawo żyć i dobrze się rozwijać. Państwo powinno zapewnić wszystko, co jest potrzebne tobie do przeżycia i zdrowego rozwoju.

Art. 7. Rejestracja urodzin, nazwisko, obywatelstwo i rodzice Masz prawo do tego, by twoje urodziny zostały zarejestrowane, do posiadania imienia, obywatelstwa i wiedzy, kim są twoi rodzice, którzy powinni o ciebie dbać.

Art. 8. Zachowania tożsamości Państwa powinny szanować przysługujące tobie prawo do imienia, obywatelstwa i powiązań rodzinnych.

Art. 9. Oddzielenie od rodziców Nikt nie powinien cię oddzielać od rodziców, chyba że mogłoby to okazać się dla ciebie korzystne (np. jeśli któreś z rodziców źle ciebie traktuje lub zaniedbuje cię). Jeżeli twoi rodzice są rozwiedzeni lub pozostają w separacji, masz prawo pozostawać w kontakcie z obojgiem z nich, o ile tylko któreś z nich nie będzie ciebie krzywdzić.

Art. 10. Połączenie rodzin Jeśli twoi rodzice mieszkają w różnych krajach, masz prawo poruszać się między tymi państwami tak, by być w kontakcie tak z mamą, jak i z tatą, lub by rodzina mogła się na nowo połączyć.

Art. 11. Zwalczanie nielegalnego transferu dzieci Państwa powinny podejmować wszelkie starania, mające na celu niedopuszczenie, by ktoś wywiózł ciebie z kraju w sposób nielegalny.

75

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Art. 12. Poszanowanie poglądów dziecka Kiedy dorośli podejmują decyzje, które ciebie dotyczą, masz prawo do swobodnej wypowiedzi na temat tego, co twoim zdaniem powinno mieć miejsce, a twoje zdanie powinno być wzięte pod uwagę.

Art. 13. Prawo do swobodnej wypowiedzi Masz prawo szukać, dostawać i wymieniać się informacjami we wszystkich formach (np. pisząc, oglądając telewizję, słuchając radia i korzystając z Internetu) przynajmniej dopóty, dopóki informacje te nie krzywdzą ciebie albo innych osób.

Art. 14. Wolność myśli, sumienia i wyznania Masz prawo do myślenia i wierzenia w co tylko chcesz, możesz też swobodnie praktykować swoją wiarę, ale wszystko to rób tak, by nikomu nie ograniczać korzystania z przysługujących mu praw. Twoi rodzice powinni kierować tobą w tych sprawach.

Art. 15. Wolność zrzeszania się i zgromadzeń Masz prawo spotykać się z innymi dziećmi i dołączać do ich grup lub organizacji, o ile tylko nie ograniczasz tym przysługujących komuś praw.

Art. 16. Prywatność, honor i reputacja Masz prawo do życia prywatnego i nikt nie powinien naruszać twego dobrego imienia, wkraczać do twego domu, czytać twoich listów lub poczty elektronicznej, czy w jakikolwiek sposób niepokoić twojej rodziny, bez dobrego po temu powodu.

Art. 17. Dostęp do informacji i mediów Masz prawo do rzetelnych informacji pochodzących z różnych źródeł, w tym książek, gazet, czasopism, telewizji, radia i Internetu.

Informacje te powinny być dla ciebie zrozumiałe i przynosić pożytek.

Art. 18. Wspólna odpowiedzialność rodziców Oboje rodzice ponoszą współodpowiedzialność za twoje wychowanie, przy czym zawsze powinni mieć na względzie to, co jest dla ciebie najlepsze. Państwo powinno zapewnić twoim rodzicom pomoc, zwłaszcza jeśli oboje pracują.

Art.19. Ochrona dziecka przed wszelkimi formami przemocy, krzywdy lub zaniedbania Państwo powinno zagwarantować tobie odpowiednią opiekę i ochronę przed przemocą, krzywdą lub zaniedbaniem ze strony twoich rodziców, lub kogokolwiek, kto się tobą zajmuje.

Art. 20. Opieka zastępcza Jeśli twoi rodzice lub twoja rodzina nie mogą zadbać o ciebie, powinien ich wyręczyć w tym ktoś inny, kto uszanuje twoją wiarę, tradycje i język, którym mówisz.

Art. 21. Adopcja Jeśli zdarzy się tak, że ktoś ciebie adoptuje, osoba ta musi przede wszystkim dbać o twoje dobro i nie ma tu znaczenia, czy ktoś cię zaadoptował w twojej ojczyźnie, czy w kraju, gdzie akurat jesteś.

Art. 22. Dzieci uchodźcze Jeśli nie jesteś teraz w swojej ojczyźnie, bo tam groziło ci niebezpieczeństwo, to gdziekolwiek jesteś, masz prawo do ochrony i pomocy.

Masz wszystkie prawa, które przysługują dzieciom urodzonym w kraju, w którym teraz mieszkasz.

77

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Art. 23. Dzieci z niepełnosprawnością Jeśli jesteś w jakikolwiek sposób niepełnosprawna/niepełnosprawny, przysługuje ci szczególna opieka i pomoc. Także w szkole powinni zadbać o to, by nic nie ograniczało twoich możliwości. Masz prawo do niezależności w swoich działaniach i aktywnego uczestnictwa w życiu społeczeństwa.

Art. 24. Opieka zdrowotna Masz prawo do dobrej jakości opieki medycznej (np. lekarstw, szpitala, doktorów), jak też do czystej wody, dobrego jedzenia, czystego środowiska i oświaty zdrowotnej. Kraje bogatsze powinny pomagać biedniejszym, by te mogły zapewnić korzystanie z tego prawa swoim obywatelom.

Art. 25. Okresowy przegląd leczenia Jeśli jesteś w ośrodku opiekuńczym, bądź też mieszkasz z kimś innym niż twoi rodzice, twoje zdrowie powinno być kontrolowane regularnie, by było jasne, czy masz zapewnioną opiekę z należytą dbałością.

Art. 26. Korzystanie z systemu zabezpieczenia społecznego Społeczeństwo, w którym żyjesz, powinno zapewnić ci bezpieczeństwo socjalne i życie w odpowiednich warunkach (np. dostęp do edukacji, życia kulturalnego, służby zdrowia i opieki społecznej). Państwo natomiast powinno zapewnić dodatkowe środki pieniężne dla dzieci i rodzin w potrzebie.

Art. 27. Odpowiedni poziom życia Masz prawo żyć w takich warunkach, które pozwolą ci rozwijać się fizycznie, psychicznie, duchowo, moralnie i społecznie. Państwo powinno pomagać tym rodzinom, które nie mogą tego zapewnić.

Art. 28. Prawo do nauki Masz prawo się uczyć. Wszelkie, stosowane w szkole, środki służące dyscyplinowaniu uczniów nie mogą naruszać czyjejkolwiek godności.

Bogatsze kraje powinny pomagać biedniejszym, by te mogły zapewnić korzystanie z tego prawa swoim obywatelom.

Art. 29. Cele edukacji Edukacja powinna jak najpełniej rozwijać twoją osobowość, umiejętności oraz zdolności umysłowe i fizyczne. Ma przygotować ciebie do życia, wyrabiać w tobie poszanowanie dla rodziców, jak też kultury i narodu, w którym wzrastasz, oraz szacunek do innych osób i ich kultury. Masz prawo wiedzieć, jakie są twoje prawa.

Art. 30. Dziecko należące do mniejszości lub pochodzenia rdzennego Masz prawo znać i praktykować swoją tradycję, religię i język, którym posługuje się twoja rodzina, nawet jeśli większość ludzi w twoim kraju ich nie podziela.

Art. 31. Czas wolny, zabawa i życie kulturalne Masz prawo do wypoczynku, zabawy i włączania się w działania kulturalne i rekreacyjne.

Art. 32. Praca dzieci Państwo ma chronić ciebie przed wykonywaniem pracy, która może zagrażać twojemu zdrowiu, rozwojowi, wykształceniu. Nikt nie ma prawa cię wykorzystywać.

78

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Art. 33. Ochrona przed używaniem środków narkotycznych Państwo powinno ochronić ciebie przed używaniem, produkowaniem lub rozpowszechnieniem niebezpiecznych substancji.

Art. 34. Ochrona przed wykorzystywaniem seksualnym Państwo powinno ochronić ciebie przed wszelkimi formami wykorzystywania seksualnego.

Art. 35. Ochrona przed uprowadzeniem, sprzedażą bądź handlem Państwo powinno ochronić ciebie przed porwaniem, sprzedażą i wywiezieniem do innego kraju w celu wyzysku.

Art. 36. Ochrona przed innymi formami wyzysku Masz prawo do ochrony przed wszelkimi działaniami, które mogą zaszkodzić twojemu rozwojowi lub dobru.

Art. 37. Ochrona przed torturowaniem bądź okrutnym, nieludzkim czy poniżającym traktowaniem Jeśli złamiesz prawo, nikt nie może traktować ciebie z okrucieństwem, umieścić w jednej celi z dorosłymi, czy też odmawiać ci prawa do kontaktu z rodziną.

Art. 38. Ochrona przed konfliktem zbrojnym Jeśli nie masz piętnastu lat (lub osiemnastu w większości państw europejskich), nikt nie może wcielić cię do armii lub zmusić do jakiegokolwiek bezpośredniego uczestnictwa w działaniach wojennych. Dzieciom przebywającym w rejonie konfliktu zbrojnego przysługuje szczególna ochrona.

Art. 39. Prawo do rehabilitacji Jeśli jesteś ofiarą zaniedbania, wyzysku, wykorzystania albo torturowania, lub też siedzisz w więzieniu, masz prawo do szczególnej pomocy w odzyskaniu zdrowia fizycznego i psychicznego, jak również pomocy, by na nowo stać się pełnoprawnym członkiem społeczeństwa.

Art. 40. Młodociani przestępcy Jeśli oskarżono ciebie o złamanie prawa, masz prawo do takiego traktowania, które uszanuje twoją godność. Przysługuje ci pomoc prawna, a jeśli już trafisz przed sąd, to można skazać ciebie tylko za bardzo poważne przestępstwa.

Art. 41. Poszanowanie wyższych standardów praw człowieka Jeśli prawa twojego kraju bardziej sprzyjają dzieciom, niż postanowienia tej Konwencji, to wówczas one właśnie mają zastosowanie.

Art. 42. Szerzenie wiedzy o konwencji Państwo powinno zadbać o to, by wszyscy rodzice, dzieci i instytucje zapoznały się z postanowieniami tej konwencji.

Art. 43-54. Zobowiązania państw Te postanowienia niniejszej konwencji tłumaczą, jak dorośli i władze państwowe powinni ze sobą współpracować na rzecz zapewnienia dzieciom wszystkich należnych im praw. Źródło: KOMPASIK. Edukacja na rzecz praw człowieka w pracy z dziećmi, Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, Warszawa 2009., s. 300–302

79

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Polecenia 1. Wyjaśnij, dlaczego dziecko powinno podlegać szczególnej ochronie.

2. Przedstaw historyczne i współczesne formy, przykłady oraz skutki dyskryminacji.

3. Wyjaśnij, jakie prawa, obowiązki i powinności spoczywają na rodzicach w procesie urzeczywistniania praw dziecka.

4. Wyszukaj w mediach informacje o naruszaniu praw dziecka w Polsce.

5. Poinformuj, do kogo dzieci mogą się zwrócić z prośbą o pomoc, jeśli są przekonane o naruszeniu ich praw?

6. Przygotuj plakat ilustrujący problem łamania praw dziecka we współczesnym świecie.

Zadanie 7 Zapoznaj się z fragmentami Rozporządzenia MEN w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych i wykonaj polecenia. […] § 4 1. Nauczyciele na początku każdego roku szkolnego informują uczniów oraz ich rodziców (prawnych opiekunów) o: 1) wymaganiach edukacyjnych niezbędnych do uzyskania poszczególnych śródrocznych i rocznych (semestralnych) ocen

klasyfikacyjnych z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych, wynikających z realizowanego przez siebie

programu nauczania; 2) sposobach sprawdzania osiągnięć edukacyjnych uczniów; 3) warunkach i trybie uzyskania wyższej niż przewidywana rocznej (semestralnej) oceny klasyfikacyjnej z obowiązkowych

i dodatkowych zajęć edukacyjnych.

2. Wychowawca klasy na początku każdego roku szkolnego informuje uczniów oraz ich rodziców (prawnych opiekunów) o: 1) warunkach i sposobie oraz kryteriach oceniania zachowania; 2) warunkach i trybie uzyskania wyższej niż przewidywana rocznej oceny klasyfikacyjnej zachowania; 3) skutkach ustalenia uczniowi nagannej rocznej oceny klasyfikacyjnej zachowania.

1.

2.

3.

§5 Oceny są jawne dla ucznia i jego rodziców (prawnych opiekunów).

Na wniosek ucznia lub jego rodziców (prawnych opiekunów) nauczyciel uzasadnia ustaloną ocenę w sposób określony w statucie szkoły.

Na wniosek ucznia lub jego rodziców (prawnych opiekunów) sprawdzone i ocenione pisemne prace kontrolne oraz inna dokumentacja dotycząca oceniania ucznia są udostępniane do wglądu uczniowi lub jego rodzicom (prawnym opiekunom).

[…] § 12 1. Śródroczne i roczne (semestralne) oceny klasyfikacyjne z obowiązkowych zajęć edukacyjnych ustalają nauczyciele prowadzący poszczególne obowiązkowe zajęcia edukacyjne, a śródroczną i roczną ocenę klasyfikacyjną zachowania − wychowawca klasy po zasięgnięciu opinii nauczycieli, uczniów danej klasy oraz ocenianego ucznia. § 13 1. Oceny bieżące i śródroczne oceny klasyfikacyjne z zajęć edukacyjnych ustala się według skali określonej w statucie szkoły.

2. Roczne (semestralne) oceny klasyfikacyjne z zajęć edukacyjnych, począwszy od klasy IV szkoły podstawowej, ustala się w stopniach według następującej skali:

80

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

3.

1) stopień celujący − 6; 2) stopień bardzo dobry − 5; 3) stopień dobry − 4; 4) stopień dostateczny − 3; 5) stopień dopuszczający − 2; 6) stopień niedostateczny − 1.

Oceny klasyfikacyjne z zajęć edukacyjnych nie mają wpływu na ocenę klasyfikacyjną zachowania.

1.

2.

3.

[…] § 17 Uczeń może nie być klasyfikowany z jednego, kilku albo wszystkich zajęć edukacyjnych, jeżeli brak jest podstaw do ustalenia śródrocznej lub rocznej (semestralnej) oceny klasyfikacyjnej z powodu nieobecności ucznia na zajęciach edukacyjnych przekraczającej połowę czasu przeznaczonego na te zajęcia w szkolnym planie nauczania.

Uczeń nieklasyfikowany z powodu usprawiedliwionej nieobecności może zdawać egzamin klasyfikacyjny.

Na wniosek ucznia nieklasyfikowanego z powodu nieusprawiedliwionej nieobecności lub na wniosek jego rodziców (prawnych opiekunów) rada pedagogiczna może wyrazić zgodę na egzamin klasyfikacyjny.

1.

2.

[…] § 19 Uczeń lub jego rodzice (prawni opiekunowie) mogą zgłosić zastrzeżenia do dyrektora szkoły, jeżeli uznają, że roczna (semestralna) ocena klasyfikacyjna z zajęć edukacyjnych lub roczna ocena klasyfikacyjna zachowania została ustalona niezgodnie z przepisami prawa dotyczącymi trybu ustalania tej oceny. Zastrzeżenia mogą być zgłoszone w terminie 7 dni od dnia zakończenia zajęć dydaktyczno-wychowawczych.

W przypadku stwierdzenia, że roczna (semestralna) ocena klasyfikacyjna z zajęć edukacyjnych lub roczna ocena klasyfikacyjna zachowania została ustalona niezgodnie z przepisami prawa dotyczącymi trybu ustalania tej oceny, dyrektor szkoły powołuje komisję, która: 1) w przypadku rocznej (semestralnej) oceny klasyfikacyjnej z zajęć edukacyjnych − przeprowadza sprawdzian wiadomości i umiejętności ucznia w formie pisemnej i ustnej, oraz ustala roczną (semestralną) ocenę klasyfikacyjną z danych zajęć edukacyjnych; 2) w przypadku rocznej oceny klasyfikacyjnej zachowania − ustala roczną ocenę klasyfikacyjną zachowania w drodze głosowania zwykłą większością głosów; w przypadku równej liczby głosów decyduje głos przewodniczącego komisji.

8.

9.

[…] § 21 1) Począwszy od klasy IV szkoły podstawowej, uczeń, który w wyniku klasyfikacji rocznej (semestralnej) uzyskał ocenę niedostateczną z jednych albo dwóch obowiązkowych zajęć edukacyjnych, może zdawać egzamin poprawkowy z tych zajęć.

2) Egzamin poprawkowy składa się z części pisemnej oraz części ustnej, z wyjątkiem egzaminu z plastyki, muzyki, informatyki, technologii informacyjnej, techniki oraz wychowania fizycznego, z których egzamin ma przede wszystkim formę zadań praktycznych. (…)

Uczeń, który z przyczyn usprawiedliwionych nie przystąpił do egzaminu poprawkowego w wyznaczonym terminie, może przystąpić do niego w dodatkowym terminie, wyznaczonym przez dyrektora szkoły, nie później niż do końca września, a w szkole, w której zajęcia dydaktyczno-wychowawcze kończą się w styczniu − nie później niż do końca marca.

Uczeń, który nie zdał egzaminu poprawkowego, nie otrzymuje promocji do klasy programowo wyższej (na semestr programowo wyższy) i powtarza klasę (semestr).

81

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Polecenia 1. Rozstrzygnij, czy działania opisane w punktach A–L są zgodne z przepisami powyższego rozporządzenia.

Do tabeli wpisz „TAK” lub „NIE” oraz podaj numer paragrafu i ustępu rozporządzenia, który reguluje określone sytuacje.

Opis sytuacji A.

Wychowawca pod koniec roku szkolnego poprosił samorząd klasowy o wystawienie propozycji ocen zachowania swoich kolegów z klasy.

B.

Nauczyciel chemii przedstawił uczniom swoje wymagania na poszczególne oceny w połowie października.

C.

Najlepszy uczeń w klasie, za średnią ocen 4,76, otrzymał oceną wzorową z zachowania.

D.

Nauczyciel matematyki wystawił uczniowi na koniec roku ocenę 4+, uzasadniając, że na bardzo dobry jeszcze za mało umie.

E.

Nauczyciel poinformował uczniów, że nie pokaże uczniom sprawdzonej kartkówki, ponieważ zastępuje ona odpowiedź ustną i nie ma obowiązku okazania jej.

F.

Rada pedagogiczna nie wyraziła zgody na egzamin klasyfikacyjny ucznia, który notorycznie wagarował.

G.

Dyrektor szkoły przypomniał 1 września o zapisie w statucie szkoły mówiącym, że nie można poprawić proponowanej rocznej oceny klasyfikacyjnej.

H.

Dzień po rozdaniu świadectw rodzice ucznia zawiadomili dyrektora szkoły, że nie zostali poinformowani o grożącej ich synowi ocenie niedostatecznej.

Dyrektor odpowiedział, że nauczyciele zaczęli już urlopy i nie ma możliwości stwierdzenia, czy zostało złamane prawo.

I.

Wychowawca klasy trzeciej poinformował na pierwszej w roku szkolnym lekcji wychowawczej, że kolejna, trzecia roczna ocena naganna zachowania spowoduje powtarzanie klasy.

J.

Uczeń nie zgłosił się na egzamin poprawkowy z powodu choroby. Dyrektor wyznaczył mu inny termin egzaminu.

K.

Nauczyciel historii na początku roku szkolnego uprzedził, że wiedzę uczniów będzie sprawdzał poprzez odpowiedzi ustne, kartkówki i sprawdziany.

L.

Z powodu choroby uczeń opuścił w semestrze 50% lekcji matematyki i nie został sklasyfikowany z tego przedmiotu.

Zadanie 8

TAK/NIE

Numer paragrafu i ustępu

82

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Przeczytaj tekst i wykonaj polecenia.

RAPORT KOMISARZA PRAW CZŁOWIEKA, PANA ALVARO GIL-ROBLESA, Z WIZYTY W POLSCE 18−22 LISTOPADA 2002 R. dla Komitetu Ministrów i Zgromadzenia Parlamentarnego WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI, POLICJA I WOJSKO Wymiar sprawiedliwości Nadmiernie długie postępowanie sądowe w sposób znaczący podważa zasadę rządów prawa. Odmowa bezzwłocznego wdrażania prawa może dodatkowo prowadzić do negatywnych konsekwencji w odniesieniu do różnych typów spraw, włącznie z niektórymi poruszonymi w tym raporcie. Długie postępowanie w sprawach z zakresu przemocy w rodzinie może przykładowo prowadzić do tego, że ofiary przemocy w oczekiwaniu na proces będą zmuszone do mieszkania ze swoimi prześladowcami. Dzieci oczekujące na decyzję o przeniesieniu ich w inne miejsce przetrzymywane są w izbach dziecka dłużej niż planowano. Osoby aresztowane, oczekując na postępowanie sądowe, mogą być pozbawione wolności przez zbyt długi okres, co stoi w sprzeczności z fundamentalnym prawym do wolności. Przewlekłość postępowania negatywnie wpływa również na sprawy z zakresu prawa pracy i praw socjalnych, sprawy o niewypłacanie wynagrodzeń, zasadność zwolnień z pracy, odbieranie świadczeń socjalnych oraz sprawy o eksmisję, także systematycznie faworyzowane są osoby dobrze zarabiające i dobrze sytuowane wobec osób słabszych, którym odmawia się niezbędnej ochrony sądowej. W skrócie − powolna sprawiedliwość jest często równoznaczna z brakiem sprawiedliwości.

Polski wymiar sprawiedliwości cierpi z powodu znacznych zaległości, szczególnie w okręgu warszawskim. Zgodnie z informacją dostarczoną przez rząd, średni czas postępowania w sądzie pierwszej instancji w sprawach karnych wynosi w sądzie rejonowym dla Warszawy-Śródmieścia aż 28,6 miesiąca, w sytuacji, gdy w innych częściach kraju średni czas postępowania przed sądami rejonowymi wynosi około 5,4 miesiąca oraz 6 miesięcy przed sądami okręgowymi. W sprawach cywilnych średni czas dla sądów rejonowych wynosi 5,4 miesiąca i 6,8 miesiąca przed sądami okręgowymi. Jednakże w Warszawie wiele spraw w postępowaniach cywilnych trwa ponad 5 lat.

Polski rząd w pełni docenia powagę tego problemu. Przeprowadziłem długą rozmowę na ten temat z Wiceministrem Sprawiedliwości Panem Sylweriuszem Królakiem. Problemy związane z długotrwałymi postępowaniami są najczęściej przypisywane niewystarczającym środkom finansowym, ale również złemu zarządzaniu, skostniałej strukturze wymiaru sprawiedliwości oraz niewystarczającej liczbie sędziów i prokuratorów.

Problem ten jest również widoczny w polskich sprawach przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, gdzie większość wyroków stwierdzających naruszenie przez Polskę Konwencji dotyczy prawa do rzetelnego procesu sądowego i zakończenia spraw w rozsądnym terminie (sprawy dotyczące długości postępowania) (artykuł 6). Znaczna liczba spraw dotyczy również prawa do wolności i bezpieczeństwa, a w szczególności nadmiernej długości tymczasowych aresztowań (artykuł 5). W odpowiedzi na wielokrotnie orzekane przez Europejski Trybunał Praw Człowieka naruszanie Konwencji, rząd przedsięwziął pewne działania zmierzające do poprawy sytuacji poprzez zmianę struktury sądowej, która ma na celu usprawnienie i przyśpieszenie postępowania sądowego. Działania te obejmują: • uproszczenie postępowania sądowego poprzez zmianę właściwych kodeksów, takich jak kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, kodeks postępowania karnego oraz kodeks postępowania cywilnego; • zmiany strukturalne w sądach powszechnych poprzez wprowadzenie sądów grodzkich zajmujących się drobnymi sprawami cywilnymi i karnymi oraz dostosowanie terytorialne jurysdykcji sądów; • zwiększenie kadry sędziowskiej; • zwiększenie środków budżetowych;

83

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

•

• • •

wzmocnienie nadzoru administracyjnego nad sądami poprzez regularne inspekcje sądów powszechnych, między innymi w celu kontroli procesu planowania sesji sądowych; zmiany w sądowym postępowaniu wykonawczym; tworzenie osobnych wydziałów administracyjnych wewnątrz sądów w celu odciążenia sędziów od zadań administracyjnych; skomputeryzowanie wymiaru sprawiedliwości.

Na zakończenie należy podkreślić, że długie postępowanie prowadzi do niepewności prawnej, tym samym zaprzeczając podstawowej zasadzie rządów prawa. W świetle tych problemów oraz czasu, jaki minął od kiedy problemy te zostały zidentyfikowane przez Trybunał, władze polskie powinny bezzwłocznie ustosunkować się do kwestii niskiej skuteczności działań wymiaru sprawiedliwości w sposób zaangażowany i konkretny.

System penitencjarny W ostatnich kilku latach systematycznie wzrasta liczba więźniów. Od roku 2000 liczba ta przekroczyła pojemność zakładów karnych.

Rozmawiałem o tej sprawie z przedstawicielami Ministerstwa Sprawiedliwości, którzy poinformowali mnie, że pewna poprawa miała miejsce w odniesieniu do finansowania oraz ustawodawstwa dotyczącego służby więziennej. Opracowano program mający na celu zwiększenie liczby miejsc w zakładach karnych oraz aresztach śledczych. Skupia się on przede wszystkim na przebudowie i rozbudowie już istniejących zakładów. Zachodzi nagła potrzeba zwiększenia liczby zakładów karnych, ale ich wybudowanie zajmie kilka lat. Pojawienie się przestępczości zorganizowanej wywołało zjawisko domagania się surowszych kar za poważniejsze przestępstwa. Chciałbym jednak podkreślić, jak ważne jest, aby nie wpływało to na generalne podejście do karania. Należałoby raczej częściej korzystać z kar alternatywnych wobec pozbawienia wolności, w szczególności w stosunku do ludzi młodych oraz sprawców drobnych przestępstw. Kary alternatywne mogą być środkiem zmniejszenia przepełnienia zakładów karnych oraz ograniczenia powrotu na drogę przestępstwa poprzez pozytywną reintegrację ze społeczeństwem.

Odwiedziłem zakład karny Warszawa-Białołęka, w którym obecnie przebywa około 1700 więźniów, chociaż jego oficjalna pojemność wynosi 1200. W większości standardowych cel było sześć łóżek, podczas gdy Komitet Przeciwdziałania Torturom (CPT) zalecił by w każdej celi były maksimum cztery łóżka. W tym zakładzie karnym podjęto pewne środki mające na celu wdrożenie zaleceń CPT wyrażonych w raportach o Polsce z roku 2000 i 1996, w szczególności w odniesieniu do remontowania zakładów karnych i rozwoju programu zajęć dla więźniów. Realizowane są plany mające na celu wdrożenie pozostałych zaleceń w najbliższej przyszłości.

Kilku osadzonych skarżyło mi się na niedostateczny dostęp do adwokatów. Poinformowali mnie, że adwokaci przyjeżdżają w razie potrzeby, lecz większości więźniów nie stać na ich usługi. Więźniowie twierdzili, że adwokaci z urzędu rzadko odwiedzali swoich klientów.

Jest to poważna sprawa. Co więcej, podobne problemy zostały mi zgłoszone w izbie dziecka, którą odwiedziłem w Katowicach. Chociaż podczas spotkań z przedstawicielami rad adwokackich sugerowano mi, że tego rodzaju uchybienia nie były systematyczne, zachęcałbym rady adwokackie i rady radców prawnych oraz Ministerstwo Sprawiedliwości by zbadały tę kwestię bardziej szczegółowo oraz by w zależności od wyników podjęły odpowiednie działania. Doświadczenia Rady Europy w tej kwestii mogą okazać się pomocne.

Policja Zgłaszano mi przypadki złego traktowania, a nawet śmierci osób zatrzymanych przez policję. Wydaje się, że osoby najczęściej spotykające się z obojętnością, czy też złym traktowaniem ze strony policji, to prostytutki, Romowie oraz ofiary handlu ludźmi. Istnieją pewne podejrzenia, że przemoc policji często jest niezgłaszana ponieważ ofiary są informowane, że same zostaną oskarżone. Istnieje obawa, że przypadki przemocy policji nie zawsze są bezstronnie badane i rzadko docierają do sądów. W tym kontekście zaobserwowałem z satysfakcją, że projekt „Wzmacnianie polityki niedyskryminacji”, finansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach programu Phare, wdrażany w latach 2003−2004, zawiera element szkolenia przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości i policji.

84

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Rzecznik Praw Obywatelskich Pan Andrzej Zoll, jak i Wiceminister Spraw Wewnętrznych i Administracji Pan Zenon Kosiniak-Kamysz zaprzeczyli istnieniu systematycznej przemocy policji, pomimo tego, że byli świadomi występowania odosobnionych przypadków. Z uwagi na częstotliwość tego rodzaju zarzutów istnieje jednak konieczność, by Rząd sprawił, aby tego rodzaju przypadki były szybko i właściwie badane. (…)

UWAGI KOŃCOWE I ZALECENIA Dowodem na stabilność polskiej demokracji jest zaangażowanie kolejnych rządów w przestrzeganie praw człowieka i rządów prawa.

Władze wykazują szeroką i autentyczną wolę zwalczania wielu problemów podnoszonych w tym raporcie. Aby wspomóc władze w pokonywaniu tych problemów oraz zgodnie z artykułem 8 Rezolucji (99) 50, Komisarz przedstawia następujące zalecenia: • wdrożyć, zgodnie z harmonogramem, reformy zmierzające do skrócenia długości postępowań sądowych i zapewnić odpowiednie finansowanie tego zadania; zbadać możliwości wprowadzenia na poziomie krajowym postępowania zmierzającego do rozwiązywania sporów dotyczących długości postępowania oraz wykorzystywać postępowanie ugodowe przewidziane przez Europejską Konwencję Praw Człowieka w odniesieniu do spraw już wniesionych do Trybunału; • zintensyfikować wysiłki zmierzające do zlikwidowania przypadków przemocy policji poprzez: szkolenia, skuteczne śledztwa i postępowanie prokuratorskie w tego rodzaju przypadkach; rozwój programów szkolenia mających na celu uwrażliwienie policjantów na problemy związane z handlem ludźmi i przemocą w rodzinie; • dalej rozwijać system kar alternatywnych i zapewnić wystarczające finansowanie budowy zakładów karnych, w celu zapobiegania problemom przepełnienia w zakładach karnych; • zbadać, we współpracy z radami adwokackimi i radami radców prawnych, częstotliwość kontaktów między adwokatami z urzędu a ich klientami i przedsięwziąć odpowiednie działania w odniesieniu do stwierdzonych niedociągnięć.

Polecenia 1. Wymień pięć problemów polskiego wymiaru sprawiedliwości przedstawionych w raporcie Komisarza Praw Człowieka i sposoby ich rozwiązania.

2. Wymień dwa mankamenty polskiego systemu penitencjarnego i sposoby ich naprawy przedstawione w raporcie.

3. Przeanalizuj, jak jest wdrażany system kar alternatywnych i przedstaw swoją opinię w tej sprawie.

4. Wyszukaj w mediach informacje o naruszaniu praw dziecka w Polsce.

5. Na jakie negatywne zjawiska w policji zwrócił uwagę Komisarz Praw Człowieka. Oceń zasadność jego uwag.

85

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Zadanie 9 Zapoznaj się z pytaniami i odpowiedziami dotyczącymi funkcjonowania Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu i wykonaj polecenia.

PYTANIA I ODPOWIEDZI CO TO JEST EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA? Europejski Trybunał Praw Człowieka jest międzynarodowym sądem, którego siedziba znajduje się w Strasburgu. Składa się z sędziów w liczbie równej liczbie państw członkowskich Rady Europy, które ratyfikowały Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności – obecnie jest ich czterdzieści siedem. Sędziowie Trybunału działają we własnym imieniu i nie reprezentują żadnego państwa.

Przy rozpatrywaniu skarg Trybunał wspomagany jest przez Kancelarię składającą się głównie z prawników (zwanych też sekretarzami prawnymi) pochodzących ze wszystkich państw członkowskich Rady Europy. Sekretarze działają we własnym imieniu, niezależnie od kraju ich pochodzenia. Nie reprezentują osób składających skargi ani państw będących stronami Konwencji.

CZYM ZAJMUJE SIĘ EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA? Trybunał odpowiada za przestrzeganie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Jego zadaniem jest zapewnienie, by państwa członkowskie przestrzegały praw i gwarancji ustanowionych przez Konwencję. Czyni to, rozpatrując sprawy (tzw. skargi), składane przez osoby indywidualne, a czasem przez państwa będące stronami Konwencji. Jeżeli Trybunał uzna, że państwo członkowskie naruszyło jedno lub kilka wspomnianych praw lub gwarancji, wydaje wyrok. Wyroki Trybunału są wiążące dla pozwanych państw, które zobowiązane są je wykonać.

KIEDY MOGĘ WNIEŚĆ SKARGĘ DO EUROPEJSKIEGO TRYBUNAŁU PRAW CZŁOWIEKA? Możesz wnieść skargę do Trybunału, jeżeli uznasz, że osobiście i bezpośrednio zostałeś ofiarą naruszenia praw i gwarancji zawartych w Konwencji lub jej protokołach. Naruszenie to musi być popełnione przez jedno z państw, które zobowiązało się przestrzegać praw zawartych w Konwencji.

JAKIE WARUNKI MUSZĘ SPEŁNIĆ, BY MÓC ZŁOŻYĆ SKARGĘ?

Jakie warunki dotyczą mnie osobiście?

• Nie musisz być obywatelem jednego z państw członkowskich Rady Europy. Natomiast naruszenie Konwencji, na które się skarżysz, musi być popełnione przez państwo, które ratyfikowało Konwencję, w ramach obowiązującej je „jurysdykcji”, co zwykle oznacza – na jego terytorium.

• Możesz być osobą prywatną lub osobą prawną, tj. posiadającą status np. przedsiębiorstwa lub stowarzyszenia.

• Musisz być osobiście i bezpośrednio ofiarą naruszenia Konwencji, które zarzucasz. Nie możesz złożyć ogólnej skargi na przepis lub działanie, na przykład dlatego, że wydają się niesprawiedliwe; nie możesz też złożyć skargi w imieniu innych osób (chyba że osoby te są jasno określone i jesteś ich oficjalnym pełnomocnikiem).

Czy w pierwszej kolejności należy zastosować jakąś procedurę w sądach krajowych?

• Tak. Musisz wykorzystać wszystkie dostępne w danym państwie środki odwoławcze, które mogłyby poprawić sytuację, na którą się skarżysz (zwykle oznacza to złożenie skargi we właściwym sądzie w kraju, następnie wniesienie apelacji – o ile jest możliwa w danym przypadku, a nawet dalszej apelacji do sądu najwyższej instancji, takiego jak Sąd Najwyższy lub Trybunał Konstytucyjny – o ile istnieje taka możliwość).

86

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

•

•

Samo wykorzystanie tych środków prawnych nie wystarcza. Odwołując się od decyzji sądów krajowych, musisz rzeczywiście sformułować zarzuty naruszenia praw gwarantowanych przez Konwencję.

Na wniesienie skargi do Trybunału masz tylko sześć miesięcy od daty ostatecznej decyzji na poziomie krajowym (ogólnie mówiąc – od wyroku sądu najwyższej instancji). Po upływie tego okresu Twoja skarga nie może być przyjęta przez Trybunał.

Przeciw komu mogę złożyć skargę?

• Przeciwko jednemu lub kilku państwom zobowiązanym do przestrzegania Konwencji, które to państwa, Twoim zdaniem, naruszyły prawa zawarte w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (poprzez jedno lub więcej działań lub zaniechanie bezpośrednio Ciebie dotyczące).

• Zaskarżone działania lub środki musiały być podjęte przez organy władzy publicznej w odnośnym państwie/państwach (na przykład przez sąd lub administrację).

• Trybunał nie rozpatruje skarg przeciwko osobom fizycznym lub organizacjom prywatnym, takim jak prywatne przedsiębiorstwa.

Czego może dotyczyć skarga?

• Skarga musi dotyczyć jednego z praw zawartych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Zarzucane naruszenia mogą dotyczyć szerokiego spektrum spraw, takich jak: tortury i złe traktowanie więźniów, zasadność pozbawienia wolności, uchybienia w postępowaniu cywilnym lub karnym, dyskryminacja w korzystaniu z praw zawartych w Konwencji, ograniczenia praw rodzicielskich, brak poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, brak poszanowania mieszkania oraz korespondencji, ograniczenia w wyrażaniu opinii lub przekazywaniu i otrzymywaniu informacji, wolność uczestniczenia w zgromadzeniach lub demonstracjach, wydalenie i ekstradycja, konfiskata mienia oraz wywłaszczenie.

• Nie możesz złożyć skargi na naruszenie praw gwarantowanych przez inny dokument prawny niż Europejska Konwencja Praw Człowieka, jak np. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka lub Karta Praw Podstawowych. (…)

CO MOGĘ UZYSKAĆ PRZEZ WNIESIENIE SKARGI? Jeżeli Trybunał uzna, że doszło do naruszenia Konwencji, może przyznać Ci „słuszne zadośćuczynienie” – kwotę pieniężną, jako odszkodowanie za określone straty (…).

Prosimy zauważyć, że: • Trybunał nie jest upoważniony do unieważnienia decyzji władz krajowych lub uchylenia krajowych przepisów prawnych.

• Trybunał nie odpowiada za wykonanie swych wyroków. W momencie wydania wyroku odpowiedzialność przechodzi na Komitet Ministrów Rady Europy, którego zadaniem jest nadzorowanie wykonania wyroków i zapewnienie, aby zasądzone odszkodowanie zostało wypłacone (…). Źródło: www.msz.gov.pl Polecenia 1. Wymień najważniejsze warunki dopuszczalności skargi do ETPCZ. 2. Wyszukaj orzeczenie ETPCZ w sprawie zadośćuczynienia dla obywatela RP i określ, jakie prawa człowieka i przez jakie instytucje lub organy zostały w tym przypadku naruszone.

3. Wykaż znaczenie ETPCZ dla rozwoju europejskiego systemu ochrony praw człowieka.

87

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Zadanie 10 Przeczytajcie w grupach fragmenty tekstów dotyczące działalności wybranych organizacji pozarządowych i wykonajcie polecenia.

Grupa I Human Rights Watch (HRW) – pozarządowa organizacja zajmująca się ochroną praw człowieka. Zajmuje się monitorowaniem przestrzegania praw człowieka w różnych rejonach świata. Skupia się przede wszystkim na obronie wolności słowa i przekonań, zwalczaniu cenzury, zapewnieniu oskarżonym prawa do uczciwego procesu i ewentualnego azylu, przeciwdziała zabójstwom politycznym, zapobiega torturom i arbitralnemu pozbawianiu wolności, ochronie praw kobiet (w tym prawa do aborcji) i praw dziecka, zwalczaniu przekazywania broni reżimom i partyzantom naruszającym prawa człowieka. HRW nie jest organizacją członkowską; skupia się na lobbingu i pracy z mediami. Źródło: www.wikipedia.pl Organizacja Human Rights Watch (HRW) bije na alarm w opublikowanym (16.04.09) raporcie Służba dla życia: represje państwowe i nieograniczony pobór wojskowy w Erytrei. Raport (…) porusza tematy dotyczące: łamania praw człowieka, sytuacji erytrejskich uchodźców, szeroko pojętej pozycji Erytrei na arenie międzynarodowej, jak również przedstawia rys historyczny kraju.

Raport bazuje na badaniach prowadzonych w okresie czasu od września 2008 do stycznia 2009 roku. W trosce o bezpieczeństwo swoich pracowników, HRW zrealizowała większość badań poza granicami Erytrei − opierając się na wywiadach przeprowadzonych z erytrejskimi uchodźcami, ubiegającymi się o azyl, m.in. w państwach, takich jak: Wielka Brytania, Włochy, Dżibuti czy Turcja. „Kraje, które przyjmują uchodźców z Erytrei powinny upewnić się, że zostanie im zapewniona odpowiednia pomoc (...) W żadnym wypadku nie powinno się odsyłać uchodźców do Erytrei, ponieważ jest niemal pewne, że czeka tam na nich więzienie i tortury tylko za to, że zdecydowali się opuścić kraj” − powiedział Georgette Gagnon, dyrektor afrykańskiego działu HRW. W dziedzinie łamania praw człowieka raport porusza m.in. kwestie ograniczeń w zakresie wolności słowa, wyznania, swobodnego przepływu osób i informacji. Traktuje także o nieuzasadnionych aresztowaniach, torturach, przymusowym poborze do wojska. Niestety, swoista lista zarzutów wobec rządu Erytrei jest dłuższa. HRW na łamach raportu apeluje także do Unii Europejskiej (UE), Stanów Zjednoczonych, ONZ i Unii Afrykańskiej, aby starały się koordynować sytuację w Erytrei w ten sposób, aby ich działania przyczyniały się do postępu w dziedzinie przestrzegania praw człowieka w tym kraju. Źródło: Gazeta Wyborcza

88

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Grupa II Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca – międzynarodowy ruch humanitarny, stworzony, aby chronić ludzkie zdrowie i życie, zapewniać szacunek dla istoty ludzkiej oraz by łagodzić i zapobiegać ludzkiemu cierpieniu, odrzucając jednocześnie dyskryminację opartą na pochodzeniu narodowościowym, rasowym, klasowym, przekonaniach religijnych, czy politycznych. Źródło: www.wikipedia.pl Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża (MKCK) zaniepokojony humanitarnymi konsekwencjami działań wojennych w Iraku, a szczególnie wpływem operacji wojskowych na sytuację ludności cywilnej, wzywa strony walczące do ścisłego przestrzegania zasad międzynarodowego prawa humanitarnego. Ich istotą jest ochrona życia i integralności cielesnej osób, które nie biorą udziału w działaniach wojennych. Gdziekolwiek pojawia się potrzeba niezależnego i bezstronnego działania, MKCK zgodnie ze swym mandatem oferuje wsparcie. Opiera się przy tym na obowiązku stron walczących ułatwiania MKCK dostępu do wszystkich osób wymagających ochrony i pomocy. MKCK przypomina wszystkim państwom – stronom konwencji genewskich o obowiązku przestrzegania międzynarodowego prawa humanitarnego, a także ciążącym na nich obowiązku kontroli jego przestrzegania. Głównym celem międzynarodowego prawa humanitarnego jest minimalizowanie skutków wojny w odniesieniu do osób, które nie biorą udziału w działaniach wojennych, ochrona ich życia i integralności cielesnej. Podstawową zasadą prawa humanitarnego jest wymóg traktowania we wszystkich okolicznościach osób niebiorących udziału w działaniach wojennych w sposób humanitarny. Ataki na ludność cywilną są zabronione, jak również ataki dokonywane bez rozróżnienia między celami wojskowymi a ludnością i obiektami cywilnymi. Strony walczące są zobowiązane do podjęcia wszelkich kroków w celu uniknięcia i minimalizowania ofiar wśród ludności cywilnej i jej dóbr. Znaki czerwonego krzyża i czerwonego półksiężyca muszą być szanowane przez wszystkie strony konfliktu. Zatrzymani kombatanci (uczestnicy działań zbrojnych) i cywile muszą być oszczędzani i chronieni − traktowani zgodnie z normami zawartymi w konwencjach genewskich. Humanitaryzm to fundamentalna zasada całego Międzynarodowego Ruchu Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca. MKCK i Ruch robią wszystko, co w ich mocy, by wartości humanitarne były respektowane w czasach konfliktów zbrojnych. Polski Czerwony Krzyż przyłącza się do apelu MKCK. Jako organizacja zajmująca się polepszeniem losu osób cierpiących, wzywa do przestrzegania norm prawa humanitarnego, stanowi to bowiem punkt wyjścia do ochrony i niesienia pomocy wszystkim ofiarom wojny. Pragnie zwrócić uwagę opinii publicznej na kwestie związane z przestrzeganiem norm międzynarodowego prawa humanitarnego i poszanowaniem, w czasie konfliktów zbrojnych, humanitarnych wartości. Źródło: http://wiadomosci.ngo.pl

89

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Grupa III Amnesty International jest organizacją pozarządową, która koncentruje się na dokładnym, szybkim, nieprzerwanym ujawnianiu przypadków naruszeń praw człowieka. Systematyczne i bezstronne badania umożliwiają odkrycie faktów w poszczególnych przypadkach naruszeń praw człowieka. Wyniki są publikowane, mobilizują opinię publiczną do wywierania nacisków na władze państwowe, aby zaprzestały naruszania praw człowieka. Członkowie AI prowadzą kampanie na rzecz osiągnięcia takich zmian, jak: uwolnienie więźniów sumienia, zmiana wyroku śmierci, zmiany prawa oraz podnoszenie świadomości o prawach człowieka. Źródło: Prawa człowieka. Edukacja. Działanie, CODN, Warszawa 2002.

Amnesty International jest ogólnoświatowym ruchem ludzi działających na rzecz praw człowieka. Członkowie organizacji dobrowolnie poświęcają swój czas i energię, solidaryzując się z ofiarami przypadków naruszeń praw człowieka. Podstawową formą działalności Amnesty International jest prowadzenie kampanii. Amnesty International bada, dokumentuje i publikuje raporty o przypadkach naruszeń praw człowieka, ale na tym jej praca się nie kończy. Członkowie Amnesty International podejmują praktyczne i skuteczne kroki w celu powstrzymania tych naruszeń! Amnesty International jest zorganizowana w taki sposób, aby umożliwić zwykłym ludziom wypowiedzenie się na rzecz osób zagrożonych naruszeniem praw człowieka. Podstawą działalności Amnesty International jest międzynarodowa solidarność. Członkowie organizacji pochodzą z wielu różnych kultur i mają różne poglądy, jednak jednoczy ich chęć działania na rzecz świata, w którym przestrzegane będą prawa każdego człowieka.

Działalność Amnesty International ma zasięg globalny. Organizacja jest zaangażowana w obronę praw człowieka na całym świecie.

Podejmuje działania w sprawie różnorakich przypadków naruszeń praw człowieka, dokonywanych przez wszystkie władze, bez względu na to, czy ofiary aktualnie znajdują się w centrum zainteresowania mediów, czy też ich cierpienia są ignorowane. Członkowie Amnesty International wierzą w skuteczną działalność na rzecz konkretnych osób. Badania, kampanie, wysiłki podejmowane są po to, by zmienić prawo czy politykę. Apelom i listom przyświeca idea polepszenia losu konkretnych kobiet, mężczyzn i dzieci. Nawet mając do czynienia z potwornymi zbrodniami na masową skalę, Amnesty International stara się przytaczać w swoich raportach przypadki indywidualnych ofiar i powoływać się na ich doświadczenia. Źródło: http://amnesty.org.pl

90

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Grupa IV Lekarze bez Granic – międzynarodowa organizacja pozarządowa utworzona przez grupę francuskich lekarzy. Organizacja powstała w wierze, że wszyscy ludzie mają prawo do opieki medycznej i że to prawo jest ważniejsze niż granice państwowe. Lekarze z MSF ryzykują życie, by udzielać pomocy medycznej ludziom w strefach walk, które przedstawiciele innych organizacji, takich jak Międzynarodowy Czerwony Krzyż, dawno już opuścili z obawy o własne bezpieczeństwo. MSF dostarcza opieki medycznej zarówno w przypadkach nagłych (działania zbrojne, epidemie), jak i w przypadku endemii takich jak malaria. www.wikipedia.pl Jedną z najbardziej znanych i skutecznie działających europejskich organizacji humanitarnych są „Lekarze Bez Granic” (MSF). Ta międzynarodowa organizacja pozarządowa utworzona została w 1971 r. przez grupę francuskich lekarzy. Nazwę swą zawdzięcza przekonaniu założycieli, że wszyscy ludzie mają prawo do opieki medycznej i że to prawo jest ważniejsze niż granice państwowe. Wśród wyróżnień, jakie otrzymali Lekarze Bez Granic, była Pokojowa Nagroda Nobla w 1999 r. Lekarze Bez Granic działają w ponad 80 państwach całego świata, w szczególności w krajach Trzeciego Świata oraz krajach ogarniętych wojną. MSF zapewnia pomoc lekarską w przypadkach nagłych, takich jak działania zbrojne, epidemie, klęski żywiołowe. Często lekarze ryzykują życiem, żeby zaopiekować się chorymi w strefach walk, które przedstawiciele innych organizacji opuścili ze względu na własne bezpieczeństwo, np. w Iraku. Lekarze Bez Granic często protestują na forum ONZ przeciw zbrodniom wojennym w imieniu ludności pozbawionej własnej reprezentacji, np.: Czeczenii, Kosowa.

Organizacja udziela również pomocy medycznej w przypadkach endemii − czyli stałego występowania określonej choroby zakaźnej lub niezakaźnej wśród ludności ograniczonego terenu. MSF walczy z gruźlicą, śpiączką, malarią, żółtą febrą, odrą, cholerą, zapaleniem opon mózgowych, AIDS. Ekipy MSF niosą także pomoc medyczną w obozach dla uchodźców, np.: w Sudanie, Czeczenii. Od niedawna MSF zajmuje się pomocą dla ludzi najbiedniejszych, niepełnosprawnych umysłowo i fizycznie, starych i bezdomnych w krajach byłego Związku Radzieckiego i Europy Wschodniej, m.in.: w Armenii, Rosji i Rumunii. Pracownicy organizacji oraz wolontariusze stawiają na skuteczność i stosują niekonwencjonalne sposoby niesienia pomocy, o ile zachodzi taka potrzeba. Przykładem może być przeprowadzona w ciągu ostatnich pięciu miesięcy akcja leczenia malarii w południowym Sudanie. Ekipy MSF miały problem z dotarciem samochodami do chorych w regionie zalanym całkowicie przez wyjątkowo obfite opady związane z porą deszczową. Stworzono więc „ruchome kliniki” złożone z dwóch osób − pielęgniarza i asystenta, którzy przemieszczali się na rowerach. Wyposażenie zespołu składało się ze sprzętu diagnostycznego oraz leków umożliwiających udzielenie pomocy 400 chorym w ciągu 4−5 dni. W sumie powstało 15 ekip, które w czasie swoich przejazdów przez osady niosły pomoc setkom ludzi. W ten sposób objęto leczeniem prawie 50 tys. osób. Źródło: Nowoczesne pismo wolontariuszy

91

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

Grupa V Caritas Polska jest instytucją charytatywną Konferencji Episkopatu Polski. Udziela pomocy doraźnej i długofalowej, materialnej i finansowej osobom bezrobotnym, bezdomnym, chorym, starszym, dzieciom z rodzin ubogich a także imigrantom i uchodźcom. Caritas udziela również pomocy humanitarnej ofiarom wojen, kataklizmów i nieszczęść naturalnych poza granicami Polski. Caritas utworzyła profesjonalne placówki opiekuńczo-wychowawcze, przygotowała i wdrożyła kilka programów ukierunkowanych zarówno na pomoc krajową (organizacja zimowego i letniego wypoczynku dla dzieci z ubogich rodzin, Wigilijne Dzieło Pomocy Dzieciom, Jałmużna Wielkopostna, Kromka Chleba, Program Skrzydła, Okno życia), jak i zagraniczną (Adopcja na odległość). Źródło: www.wikipedia.pl Caritas International to jedna z największych organizacji charytatywnych. Udziela pomocy doraźnej i długofalowej, materialnej i finansowej osobom bezrobotnym, bezdomnym, chorym, starszym, dzieciom z rodzin ubogich a także imigrantom i uchodźcom. Caritas udziela również pomocy humanitarnej ofiarom wojen, kataklizmów i nieszczęść naturalnych. Caritas Polska ściśle współpracuje z międzynarodowymi agendami organizacji. Bardzo aktywnie włącza się w pomoc w sytuacji tragedii. (…). Przekazała 50 tys. złotych dla rodzin ofiar i poszkodowanych w wypadku w Kopalni Wujek-Śląsk w Rudzie Śląskiej. Dyrektor Caritas Polska ksiądz prałat Marian Subocz wyraził solidarność z rodzinami ofiar i rannych. Zaapelował do ludzi dobrej woli o włączenie się w niesienie pomocy wszystkim poszkodowanym. „Trzeba ich wesprzeć materialnie i duchowo, aby nie czuli się samotni. Okażmy ludzką solidarność” − podkreśla duchowny. Źródło: Informacyjna Agencja Radiowa Caritas w Polsce od wielu lat jest partnerem Ministerstwa Polityki Społecznej w programie „Bezdomność”. Środki ministerialne oraz wpłaty darczyńców pozwalają na prowadzenie różnego rodzaju akcji pomocowych na rzecz bezdomnych. Przybierają one najczęściej formy organizacji placówek typu (schroniska, domy dla samotnych matek, noclegownie) oraz jadłodajnie, punkty pomocy medycznej, rzeczowej. Caritas Polska rozpoczęła realizację projektu Preintegracja azylantów oraz integracja cudzoziemców z pobytem tolerowanym i statusem uchodźcy.

Program Skrzydła z Carrefour to nie tylko codzienna pomoc dla 750 dzieci w 79 szkołach podstawowych w całym kraju. To również 120 inicjatyw lokalnych z udziałem tysięcy dzieci podejmowanych przez hipermarkety Carrefour i Caritas diecezjalne. Inicjatywy te obejmują: wycieczki, koncerty, odwiedziny w szpitalach dla dzieci, wyprawki szkolne, paczki świąteczne.

Od 2002 r. Caritas Polska organizuje kampanię społeczną „Kromka Chleba”, która jest odpowiedzią na pogłębiającą się pauperyzację społeczeństwa polskiego. Celem kampanii ma być zmiana świadomości społecznej i nastawienia w stosunku do osób bezdomnych, ubogich i marginalizowanych oraz pozyskanie produktów i środków finansowych na konkretną pomoc najbardziej potrzebującym. Dary rzeczowe i pieniądze pozyskane w wyniku kampanii są sukcesywnie przeznaczane na dożywianie dzieci (Caritas codziennie dożywia ponad 100 tys. dzieci), pomoc dla dzieci i kobiet dotkniętych przemocą w rodzinie, pomoc bezdomnym, polegającą na zwiększeniu liczby miejsc w noclegowniach i zapewnieniu wyżywienia, aktywizację osób bezrobotnych oraz dofinansowanie świetlic socjoterapeutycznych i zakup leków.

Od 1994 r. Caritas rokrocznie, w okresie Adwentu, rozprowadza świece, których obecność na wigilijnym stole stała się tradycją w wielu polskich domach. Dochód z Wigilijnego Dzieła Pomocy Dzieciom przekazywany jest na pomoc dzieciom cierpiącym z powodu ubóstwa, niedożywienia, choroby, przemocy, braku miłości czy bezrobocia rodziców.

Szacuje się, że z powodu braków środków materialnych ok. 65% polskich dzieci jest zmuszonych spędzać wakacje w domu. Z myślą o nich, od 1990 r., rokrocznie organizowana jest Wakacyjna Akcja Caritas. Na organizowane przez Caritas kolonie wyjeżdża co roku ponad

92

Rozdział VII: Jak uczyć o prawach człowieka (przykłady zadań)

100 tys. dzieci z rodzin najuboższych. Dla wielu z nich jest to jedyna szansa spędzenia wakacji poza miejscem zamieszkania i odreagowania trudnej sytuacji rodzinnej i społecznej. Źródło: www.caritas.pl Polecenia 1. Jakie są najważniejsze cele i zadania tej organizacji?

2. Określ, jakiego rodzaju jest to działalność (np. promocja praw człowieka, pomoc humanitarna, monitoring przejawów łamania praw człowieka).

3. Na podstawie tekstu przedstaw konkretne akcje i działania podjęte przez organizację oraz wykaż ich znaczenie dla beneficjentów.

93

Rozdział VIII Wykaz tekstów

Rozdział VII: Wykaz tekstów

• • • • • •

Wolności i prawa człowieka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, pod red. M. Chmaja Warszawa 2008.

Granat M., Prawo konstytucyjne w pytaniach i odpowiedziach, Warszawa 2007.

Brander P. i in., Kompas. Edukacja o prawach człowieka w pracy z młodzieżą, Warszawa 2005.

Kompasik. Edukacja na rzecz praw człowieka w pracy z dziećmi, pod red. N. Flowers, Warszawa 2009.

Prawa człowieka. Poradnik nauczyciela, pod red. K. Koszewskiej, Warszawa 2002.

Skrzydło W., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Komentarz, Zakamycze 1998.

• • • •

• • • • • • • • • • •

https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=1002893&Site=COE http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/B20035A1-8126-4A5F-AF49-2B10124ACB5F/0/POL_Questions_and_answers.pdf http://pl.wikipedia.org/wiki/Human_Rights_Watch http://pl.wikipedia.org/wiki/Mi%C4%99dzynarodowy_Ruch_Czerwonego_Krzy%C5%BCa_i_ Czerwonego_P%C3%B3%C5%82ksi%C4%99%C5%BCyca http://wiadomosci.ngo.pl/wiadomosci/40425.html http://amnesty.org.pl/?id=601 http://pl.wikipedia.org/wiki/Lekarze_bez_Granic http://www.pomagamy.pl/numery/13/lekarze_bez_granic.htm http://pl.wikipedia.org/wiki/Caritas_(organizacja) http://www.old.caritas.pl/news.php?id=4758&d=56 www.codziennikprawny.pl www.men.gov.pl www.brpd.gov.pl www.unicef.pl www.ms.gov.pl

95