6 minute read
Współzależne zasoby
Elżbieta Rogalska
Jaki wpływ na dobre samopoczucie i wyniki w nauce ma wzmacnianie świadomości emocjonalnej?
Advertisement
Emocje odgrywają dużą rolę w modelowaniu szczęśliwego życia – z tym stwierdzeniem zgodziliby się specjaliści i specjalistki reprezentujący takie dziedziny wiedzy, jak socjologia, psychologia czy pedagogika. Nie ma też wątpliwości co do tego, że ważnym miejscem kształtowania emocji jest szkoła na każdym etapie edukacji, ponieważ wszyscy – uczęszczając do niej – na swój sposób ją „przeżywamy”. Każda osoba ucząca (się) buduje swoje relacje ze wspólnotą – ich jakość ma istotny wpływ między innymi na edukacyjny rozwój oraz dalsze życiowe wybory. Przyjrzyjmy się temu, co kształtuje świadomość emocjonalną ucznia/uczennicy, jak ją budować, dlaczego ważne jest poczucie własnej wartości oraz jak mózg dziecka może się uczyć empatii. Jednocześnie możemy próbować odpowiedzieć na pytanie: czy świadomość emocjonalna to kluczowa kompetencja XXI wieku?
88 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2021
Poczucie własnej wartości
Uczeń szkoły podstawowej spędza z nauczycielem do 5 godzin dziennie. Nauczyciel, jeśli umiejętnie rozpoznaje środowisko edukacyjne, w którym naucza, jest wielką wartością szkoły – jego postawa i wyznawane wartości przenikają do świadomości ucznia. W związku z tym nie można bagatelizować jakości relacji pomiędzy nauczycielem a uczniem.
Mirosław J. Szymański w 2016 roku postulował o pedagogiczne wspomaganie rozwoju tożsamości młodego człowieka, szczególnie w dobie zmiany, kryzysów i gwałtownego dynamizmu społecznego1. Pandemia COVID-19 ma niewątpliwy wpływ na rozwój emocjonalny dziecka, ucznia i nauczyciela. Człowiek jest integralną całością, na którą składa się wiele wymiarów – i niekoniecznie jest to suma jego działań, sposobu myślenia, osobowości, sytuacji społecznej. Bardziej jest to „różnojednia” w myśl filozofii Bronisława Ferdynanda Trentowskiego: zjednoczenie, które nie jest ani bezwzględną różnicą, ani bezwzględną jednością, nie jest to jeden organizm, ale żywa całość, która wzajemnie na siebie oddziałuje i ulega ciągłej zmianie2. Na poczucie własnej wartości człowieka wpływ mają różnorodne czynniki, między innymi: • zasoby materialne – pomagające przetrwać; • zasoby osobiste – kształtowane w procesie edukacji i w kontakcie z rodzicami, takie jak: kompetencje zawodowe, społeczne, zdolności przywódcze, samoocena, nadzieja, cechy osobowości; • zasoby stanu – warunek sięgania po wszystkie inne zasoby: zdrowie, zatrudnienie, posiadanie rodziny; • zasoby energii – czas, wiedza, pieniądze etc.3
Wymienione zasoby w sposób naturalny ulegają zmniejszeniu lub zwiększeniu. Jeżeli pozbywamy się pieniędzy, to umniejszamy zasoby materialne, ale jeżeli opłaciliśmy za nie na przykład kurs, to powiększamy zasoby osobiste. Właściwie wszystkie zasoby człowieka są od siebie współzależne.
Uczeń również posiada zasoby, które wpływają na jego poczucie własnej wartości. Takimi zasobami są na przykład oceny, społeczny status ucznia czy hulajnoga. Niezmienne zdają się być tylko zasoby stanu oraz osobiste – niezmienne w ciągu życia pod względem ich posiadania, ale zmienne pod względem zawartości. Uczeń również wydatkuje swoje zasoby i tym samym wymienia je na nowe. W ten sposób kształtuje poczucie własnej wartości. Przyjrzyjmy się, jak w szkole (już podstawowej, ale też dalszego szczebla) można kształtować poczucie wartości ucznia poprzez: samoświadomość emocjonalną czy uczenie się empatii aż do kształtowania świadomości emocjonalnej jako kompetencji kluczowej.
Samoświadomość emocjonalna dziecka może znacznie się przyczynić do optymalnego radzenia sobie w dynamicznie zmieniających się warunkach społecznych, ekonomicznych, gospodarczych, relacyjnych. Osoba potrafiąca regulować swoje emocje zwiększa prawdopodobieństwo własnego szczęśliwego życia z poszanowaniem innych osób.
Samoświadomość emocjonalna
Emocje są nieodłącznym elementem życia szkoły. Uczniowie i nauczyciele funkcjonują w otoczeniu społecznym, a to wiąże się z relacjami we wspól-
OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2021 89
nocie, która cechuje się określoną kulturą. Niemalże każda szkoła wygląda inaczej – nie tylko pod względem przestrzeni, ale też osobowości, rytuałów, organizacji etc. Termin „emocja” oznacza procesy wartościowania dowolnej, każdej napotkanej na swojej drodze stymulacji4. Jest więc to kategoria, która towarzyszy uczniowi i nauczycielowi każdego dnia.
Budowanie samoświadomości emocjonalnej ucznia wymaga poznania kilku kluczowych zagadnień. Na samoświadomość emocjonalną składają się: wiedza na temat swoich stanów emocjonalnych, adekwatna samoocena, samoregulacja. W procesie wzmacniania samoświadomości emocjonalnej uczniów przydatne mogą się okazać poniższe wskazówki: • ważne są zajęcia, podczas których nauczyciele wspólnie z uczniami nazywają uczucia; • poznane nazwy można zacząć stosować w konkretnych sytuacjach, które dzieją się w klasie; • należy pomagać dzieciom akceptować różne emocje, aby wiedziały, że w życiu będą przeżywały nie tylko te przyjemne; • nauczyciel może podać własny przykład adekwatnego reagowania, gdy jest w negatywnym stanie emocjonalnym; • warto sięgać po gry – współcześnie jest na rynku dostępnych wiele gier z zakresu regulacji emocji, budowania empatii, ale można też stworzyć je samemu5 .
Rosnąca dynamika życia społecznego wskazuje na potrzebę wzmacniania poczucia własnej wartości u dziecka. Bardzo ważne jest kształtowanie świadomości emocjonalnej ucznia, ponieważ to ona będzie przekładała się na umiejętność adaptacji do zmiennych warunków życia. Dobre porozumiewanie się z innymi ludźmi jest kluczowym zasobem do tworzenia rodziny czy znajdowania zatrudnienia.
Wymienione wcześniej zasoby człowieka, wraz z zaproponowanymi sposobami kształtowania samoświadomości emocjonalnej dziecka, mogą przyczynić się do optymalnego radzenia sobie w życiu dorosłym, w dynamicznie zmieniających się warunkach społecznych, ekonomicznych, gospodarczych, relacyjnych. Osoba potrafiąca regulować swoje emocje zwiększa prawdopodobieństwo własnego szczęśliwego życia z poszanowaniem innych osób.
Mózg dziecka może się uczyć empatii
Edukacja pełni ważną rolę w zmieniającej się rzeczywistości. Jej wielowymiarowość i złożoność oddaje „różnojedność” istoty człowieka. Jednocześnie cały czas stymuluje do poszukiwania odpowiedzi na pytanie: co robić, żeby dziecko w przyszłości odnosiło sukcesy i miało szczęśliwe życie? Co nauczyciel może zrobić, aby szkoła była miejscem dobrym do budowania świadomości emocjonalnej ucznia?
Istnieją kompetencje kluczowe, bazowe, podstawowe i dodatkowe6. Rola nauczyciela jest niezwykle złożona, dynamiczna, gdyż musi on reagować na konkretne sytuacje szkolne. Kompetencje dodatkowe są związane ze zmieniającym się światem; do nich właśnie należy umiejętność budowania świadomości emocjonalnej ucznia.
O ogromnej roli poczucia własnej indywidualności, niepowtarzalności i odmienności, która składa się na prawidłowy rozwój dziecka, pisze, między innymi, Agnieszka Cybal-Michalska7 . Element składowy kształtowania się tożsamości, o którym mowa, jest nierozerwalnie związany ze świadomością emocjonalną człowieka. Jak wskazuje literatura przedmiotu: mózg dziecka jest wyposażony w struktury neuronowe, które pozwalają mu na uczenie się empatii8. Dziecko może kształtować empatię poprzez: naśladowanie i obserwację; zwiększenie samoświadomości, szczególnie emocjonalnej; uczy się od dorosłych, którzy darzą go uwagą; poprzez komunikowanie się z innymi osobami i kształtowanie relacji międzyludzkich9. Warto tutaj zaznaczyć, że klu-
90 OPINIE, REFLEKSJE, DOŚWIADCZENIA REFLEKSJE 6/2021
czowym momentem uczenia się empatii jest stan głębokiej koncentracji i uwagi.
Szybkość i wielość zmian kulturowych oraz społecznych jest cechą charakterystyczną XXI wieku, która nie omija również szkoły. Oświata, jak i pozostałe obszary życia społecznego, podlega zmianom i innowacjom. Jednak można zauważyć główną myśl wszystkich reform: praca w szkole jest złożonym procesem, który wymaga od nauczyciela odpowiedniej komunikatywności, twórczej postawy i adekwatnego reagowania do sytuacji, ponieważ to on kształtuje przyszłe umiejętności i kompetencje ucznia.
Mądre zarządzanie emocjami jest nie tylko wymogiem, ale koniecznością, podstawową kompetencją, jaką powinien dysponować nauczyciel. Współczesna rzeczywistość szkolna oraz sytuacja pandemiczna na całym świecie wskazują, że budowanie świadomości emocjonalnej jest zadaniem nie tylko dla nauczyciela, ale też dla ucznia.
Wymienione propozycje kształtowania empatii, rozwijania wrażliwości emocjonalnej nie są jedynymi, jakie można spotkać w literaturze pedagogicznej i psychologicznej czy w praktyce edukacyjnej. Mam nadzieję, że udało mi się wykazać, jak ważnym zadaniem jest budowanie samoświadomości emocjonalnej ucznia, która mogłaby się stać kompetencją kluczową współczesnej szkoły.
Przypisy 1 M.J. Szymański, Kim jestem? Tożsamość jako zadanie w czasach gwałtownej zmiany społecznej, „Lubelski Rocznik Pedagogiczny” 2016, t. 35, z. 1. 2 W. Andrukowicz, Różnojednia, czyli (po)nowoczesna koncepcja dydaktyki komplementarnej Bronisława F. Trentowskiego, „Chowanna” 2009, Tom Jubileuszowy, s. 101. 3 I. Jazukiewicz, Potencjał odporności psychospołecznej z perspektywy zasobów człowieka. Implikacje pedagogiczne, „Roczniki
Pedagogiczne” 2021, t. 13 (49), nr 1, s. 9–24. 4 Emocja, hasło w: Słownik psychologiczny, www.pscyhologia.edu. pl, data dostępu: 28.07.2021. 5 A. Kozdroń, Wychowanie przez zabawę. Projekty i gry w kształtowaniu kluczowych kompetencji u dzieci i młodzieży, Warszawa 2015. 6 D. Pankowska, Kompetencje nauczycielskie – próba syntezy (projekt autorski), „Lubelski Rocznik Pedagogiczny” 2016, t. 35, z. 3, s. 194–196. 7 A. Cybal-Michalska, Tożsamość młodzieży w perspektywie globalnego świata. Studium socjopedagogiczne, Poznań 2006. 8 J. Ciarrochi, L. Hayes, Trudny czas dojrzewania. Jak pomóc nastolatkom radzić sobie z emocjami, osiągać cele i budować więzi, stosując terapię akceptacji i zaangażowania oraz psychologię pozytywną, przeł. S. Pikiel, Gdańsk 2019. 9 B. Lewandowska-Tomaszczyk, Nabywanie kompetencji emocjonalnej w kontakcie językowym, „Społeczeństwo Edukacja
Język” 2013, T. 1.
Elżbieta Rogalska
Doktorantka w Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Szczecińskiego. Członkini pracowni badań nad twórczością Joanny Kulmowej. Zainteresowania badawcze: wczesna edukacja, edukacja artystyczna, tanatopedagogika, metoda biograficzna oraz autoetnografia, biografie: Joanny Kulmowej, Janusza Korczaka, Jana Pawła II. Publikowała w czasopismach naukowych, takich jak: „Qualitative Inquiry”, „Studia Edukacyjne”, „Kultura – Społeczeństwo – Edukacja”, „Pedagogika Szkoły Wyższej”, „Nauczyciel i Szkoła”, „Kognitywistyka i Media w Edukacji”.
