Arboretum WIRTY - spacer po ogrodzie by Lech J. Zdrojewski

ARBORETUM WIRTY - KOLEKCJE ROŚLIN Teksty - Krzysztof Frydel, Włodzimierz Wałaszewski Fotografie - Krzysztof Frydel, Lech J. Zdrojewski Projekt - Lech J. Zdrojewski Redakcja - Krzysztof Frydel, Lech J. Zdrojewski Skład - Katarzyna Stosik, Wanda Krzywicka Informatyk i multimedia - Łukasz Hinz

Wydanie elektroniczne Zrealizowano na zlecenie Nadleśnictwa Kaliska

Dawno mgła zapomnienia pokryła czas, gdy po raz pierwszy, gdzieś pod koniec XVI wieku, królewski leśniczy stanął w tym miejscu. Później różnie toczyły się losy tego małego skrawka lasu. Przemijały zdarzenia i ludzie. Potop szwedzki pozostawił zgliszcza na Wyspie Starościńskiej, zwanej tak od siedziby Starosty Borzechowskiego. Warownię odbudowano, ale czasy jej świetności już nie powróciły. Czy to brak dobrego gospodarza, czy wiry historii? Jednak w lesie obok, w którym kiedyś stał zadumany królewski leśniczy, zaczynały się dziać dziwne rzeczy. Był wiek XIX, gdy wśród leśnych olbrzymów wycięto polanę, pnie wykarczowano i na tak przygotowanym miejscu zasadzono młode drzewka. Dziwne i obce, nie takie jak wszystkie w sąsiadującym lesie, owocowe. Rozwiewają się powoli mgły osłaniające dawne dzieje tego miejsca. Coraz wyraźniej wyłania się obraz początków Arboretum z zapisków leśników, starych map, przechowywanych w pamięci pokoleń faktów z życia tego niewielkiego fragmentu pomorskich lasów. Fakty te po wielokrotnym przekazie stają się powoli legendą, taką jak ta, opowiadana nad grobem Victora Oswina Puttricha (syna jednego z wielu nadleśniczych, Adama Puttricha). Adam Puttrich rozpoczął nasadzenia gatunków obcych europejskim i polskim lasom, tworząc zręby dzisiejszej kolekcji. Z tego okresu pozostała i istnieje do dziś najstarsza w Wirtach aleja, w cieniu której można przejść i podziwiać stare jodły, cisy i odroślowy, wielopniowy żywotnik nazywany „kotem o siedmiu ogonach”. Nadleśniczy ten założył nie tylko najstarszą w Arboretum aleję, ale wspólnie z Profesorem Adamem Schwappachem, zauroczonym wielkością i szybkością przyrastania drzew amerykańskich, rozpoczął zakładanie powierzchni doświadczalnych. Było ich początkowo około trzydziestu, ale większość gatunków rozczarowała inicjatorów tego przedsięwzięcia. Z wyraźnych już i nieprzesłoniętych zasłoną dziejowej mgły opisów widać, że tak jak dla człowieka, tak i dla drzew najlepiej jest w swojej ojczyźnie. Aż po pierwszą wojnę światową prowadzone były obserwacje na założonych powierzchniach. W okresie organizacji Leśnictwa Polskiego, po odzyskaniu niepodległości, miejscowi nadleśniczowie opiekowali się Nadleśnictwem Wirty i tą jego niewielką cząstką - zaczątkiem Arboretum - aż do kolejnego światowego konfliktu. W tym czasie rzadko opisywano dalsze losy powierzchni doświadczalnych, które założono w XIX wieku z wielkim trudem i nakładem środków finansowych. Nie zaginęła jednak wśród leśników pamięć o tych, którzy je założyli. Grób Victora Oswina Puttricha (syna nadleśniczego, który te powierzchnie założył) jest ciągle pielęgnowany i odnawiany przez kolejne pokolenia opiekunów Wirt. Nie zachowała się wiedza na temat losów założyciela powierzchni doświadczalnych po jego odejściu z Wirt na emeryturę. Podobno wyjechał na Śląsk i tam jest pochowany na jednym z ewangelickich cmentarzy. Kiedy minął kolejny światowy konflikt, nazwany przez historię drugą wojną światową, Lasy Państwowe rozpoczęły działalność i dostarczanie drewna do odbudowy kraju po minionych latach okupacji i zniszczeń. W Wirtach znów ruszyła wyłuszczarnia przygotowująca nasiona do zalesiania zrębów i gruntów nieprzydatnych dla rolnictwa, najbardziej ubogich. W latach pięćdziesiątych Nadleśniczy K. Szulisławski wprowadza w szkółce wzdłuż głównej ścieżki nasadzenie szpalerowe złożone z różnych gatunków drzew, pochodzących głównie z Ameryki Północnej i Azji. Wśród nich sadzi też odmiany ozdobne, jak jodła górska zwana korkową, czy jałowiec chiński. Wtedy też, poza terenem Arboretum, przy istniejącej dzisiaj ścieżce dydaktycznej, Instytut Badawczy Leśnictwa rozpoczyna badania, zakładając wzorem nadleśniczego A. Puttricha i prof. A. Schwappacha powierzchnie doświadczalne z żywotnikami i daglezją. Ten fakt jest kontynuacją doświadczalnictwa leśnego rozpoczętego w Wirtach już w II połowie XIX wieku. W samym Arboretum nie inwestuje się w infrastrukturę, która powoli ulega dekapitalizacji i powolnemu rozpadowi. Stan ten trwa do drugiej połowy lat osiemdziesiątych XX wieku, kiedy to zostaje wybudowany, nowy budynek socjalny i biuro dla kierownika gospodarstwa szkółkarskiego. W budynku tym znalazła się także wyłuszczarnia, przechowalnia nasion o kontrolowanych warunkach przechowywania i pomieszczenia socjalne. Późniejsza, zrealizowana już w latach dziewięćdzie-siątych XX wieku modernizacja dodała do wymienionych pomieszczenie Stacji Kontroli Nasion, co dało Wirtom status centrum nasienno-selekcyjnego dla Nadleśnictwa Kaliska i Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Gdańsku. Dzisiaj Arboretum Wirty jest przede wszystkim miejscem odpoczynku dla osób przyjeżdżających, nawet z bardzo oddalonych miejscowości tylko po to, żeby tu być, żeby zobaczyć jakąś rzadką, kwitnącą tutaj albo owocującą roślinę. Ważnym celem działalności jest propagowanie wiedzy o przyrodzie, lesie i doświadczalnictwie leśnym, o historii lasów i leśnictwa na Pomorzu. Od 1997 roku Arboretum Wirty jest członkiem Rady Ogrodów Botanicznych w Polsce, a od 2005 roku International Agenda for Botanic Garden in Conservation. Od dnia 28 grudnia 2005 roku Arboretum Wirty posiada, nadany decyzją Ministra Środowiska, status ogrodu botanicznego.

rok 1850: ♦ pierwsza informacja o szkółce drzew i krzewów owocowych w miejscu dzisiejszej części parkowej Arboretum Wirty. rok 1867: ♦ Adam Puttrich zostaje nadleśniczym w Nadleśnictwie Wirty „Oberförsterei Wirthy”. rok 1875: ♦ pierwsze nasadzenia egzotów - z tego okresu pochodzą prawdopodobnie pierwsze szpalerowe nasadzenia jodeł, świerków, żywotników i cyprysików przy najstarszej w Arboretum Wirty alei prowadzącej od wiaty turystycznej do lasu. lata 1887 - 1897: ♦ Nadleśniczy Adam Puttrich nawiązuje kontakt z profesorem Adamem Schwappachem i pod jego kierunkiem rozpoczyna zakładanie w drzewostanach przyległych do szkółki drzew i krzewów owocowych pierwszych powierzchni doświadczalnych. Najstarsze z nich to: powierzchnia dębu czerwonego (Quercus rubra) i dębu bezszypułkowy (Quercus petraea). lata 1890 - 1900: ♦ Pomiary przyrostowe i obserwacje drzew na założonych w poprzednim dziesięcioleciu powierzchniach doświadczalnych: Pinus rigida, Pseudotsuga menziesii i Thuja plicata. rok 1900: ♦ Wydano Forstbotanisches Merkbuch „Leśny notatnik botaniczny - Wykaz zawiera interesujące i chronione samosiewne krzewy i drzewa oraz ciekawe obiekty nieożywione w Królestwie Pruskim, część I Prowincja Prusy zachodnie z 22 ilustracjami. Wydany staraniem Ministra Rolnictwa, dóbr skarbowych i lasów w Berlinie przez braci Borntraeger w 1900 roku.” W tej książce opisano występujące w lasach Nadleśnictwa Wirty ciekawe i chronione drzewa i krzewy. lata 1904 - 1907: ♦ Obserwacje i pomiary przyrostów drzew na powierzchniach doświadczalnych założonych w latach 1880-1900 na terenie dzisiejszego Arboretum i w innych miejscach Nadleśnictwa Wirty. rok 1911: ♦ Pomiary naukowe i obserwacje drzew na powierzchniach doświadczalnych założonych w latach 1887 - 1897 przez prof. Adama Schwappacha i nadleśniczego Adama Puttricha.

rok 1911: ♦ Doroczny zjazd dendrologiczny niemieckich dendrologów - „Królewski las Wirthy pod kierownictwem pana nadleśniczego Martera. Przede wszystkim są to wspaniałe sosnowe drzewostany z prostymi jak świece, wysokimi pniami, z podrostem, także pięknymi jałowcami o różnych formach, również czerwonymi bukami - i drzewostanami dębowymi, przeważnie złożonymi ze wspaniałych dębów bezszypułkowych, (Quercus sessiliflora). Potężne jarzęby brekinie, (Sorbus torminalis), przy tym chyba jedne z najstarszych drzewa w Niemczech, o wysokości 29 m, i 1,84 m pierśnicy, mające 120 lat, budzą nasze szczególne zainteresowanie. Niezbyt często jest spotykane to jakże dekoracyjne, dające owoce i wartościowe drewno użytkowe. Drzewo to znowu jest coraz częściej hodowane i rozprzestrzeniane. To drzewo teraz zamiera i wydaje się naturalnym, że słabo obradza, jednak nasiona powinny były być zbierane i uprawiane w szkółkach. Z prawdziwą radością w trakcie kontroli obserwuje się doskonałe sadzonki.” (L. Beißner 1911) lata 1914 - 1918: ♦ I wojna światowa w Arboretum i Nadleśnictwie Wirty niewiele się dzieje, poza pozyskaniem drewna i odnawianiem zrębów. Pod koniec wojny niemiecka administracja leśna przygotowuje się do przekazania zarządu nad lasami polskim leśnikom. lata 1920 - 1922: ♦ Przejęcie Nadleśnictwa Wirty przez nadleśniczego Wegnerowskiego i przygotowanie do wykonania pierwszego, Polskiego Planu Urządzania Lasu. rok 1925: ♦ Plan Urządzania Lasu dla Nadleśnictwa Wirty. Plan wykonał Inspektorat Urządzania Lasów Państwowych w Poznaniu. Funkcjonuje wyłuszczarnia w Wirtach i szkółki w miejscu dzisiejszej części parkowej Arboretum Wirty. rok 1928: ♦ Pomiary na powierzchniach doświadczalnych dębu czerwonego i publikacja nadleśniczego Maciejowskiego, Egzoty naszych lasów. Pomiary na tej powierzchni wykonano także w roku 1953, 1984 i 1999. lata 1939 - 1945: ♦ II Wojna Światowa i okupacja tych terenów. Arboretum Wirty jest zarządzane

przez niemieckiego nadleśniczego. Nie ma informacji o prowadzeniu w tym okresie badań, pomiarów i obserwacji naukowych na powierzchniach doświadczalnych. rok 1948: ♦ Nasadzenie szpalerowe w szkółce nazywane dzisiaj ścieżką Szulisławskiego, od nazwiska ówczesnego nadleśniczego Nadleśnictwa Wirty. lata 1952 - 1955: ♦ Założenie alpinarium przy stawie w Arboretum przez nadleśniczego Józefa Pozorskiego. rok 1957: ♦ Inwentaryzacja przeprowadzona przez Włodzimierza Senetę po wyjątkowo surowej zimie (szczególnie mroźne były luty i marzec 1956 roku). Wyniki inwentaryzacji zostały opublikowane w artykule Arboretum w Wirtach (Rocznik Denerologiczny vol. XVII z 1963 roku). rok 1973: ♦ Reorganizacja w Lasach Państwowych, która skutkuje likwidacją Nadleśnictwa Wirty i włączeniu go do nowopowstałego Nadleśnictwa Kaliska. lata 1974 - 1975: ♦ Zakładanie nowych powierzchni doświadczalnych jedlicy zielonej (daglezji) przez Instytut Badawczy Leśnictwa. rok 1984: ♦ Nawiązanie kontaktu i rozpoczęcie współpracy Arboretum Wirty z Instytutem Dendrologii Polskiej Akademii Nauk w Kórniku. lata 1985 - 1990: ♦ Zakładanie powierzchni doświadczal-nych w ramach współpracy naukowej z Instytutem Dendrologii PAN Kórnik. Wysadzono: Pseudotsuga menziesii, Larix gmelinii, Pinus ponderosa, Abies procera, Pinus strobus, Abies grandis, Tsuga canadensis, Pinus Jeffrei, Picea rubens, Pinus rigida i Picea mariana. rok 1986: ♦ Początek obsługi ruchu turystycznego na terenie Arboretum Wirty. Wybudowano i oddano do użytku wiatę turystyczną. rok 1987: ♦ Zmiana nazwy leśnictwa Wirty na Gospodarstwo szkółkarskie i Arboretum Wirty określa przyszłą rolę tego miejsca w strukturach Lasów Państwowych (jest to pierwsze w LP miejsce, które zaczyna pełnić rolę Leśnego Kompleksu Promocyjnego).

rok 1990: ♦ Krajowa Konferencja Hodowlano-Ochroniarska na terenie OZLP Gdańsk, której uczestnicy odwiedzają Arboretum Wirty.

rok 2005: ♦ Arboretum Wirty decyzją Ministra Środowiska na wniosek Nadleśnictwa Kaliska uzyskuje status Ogrodu Botanicznego.

rok 1990: ♦ Arboretum Wirty zostaje przyjęte do Rady Ogrodów Botanicznych w Polsce. Zakończono budowę szklarni i odbudowę kantoru sprzedaży.

rok 2006: ♦ Nawiązanie kontaktu i rozpoczęcie współpracy Arboretum Wirty z Akademią Rolniczą w Szczecinie, Wydziałem Kształtowania Środowiska i Rolnictwa, Katedrą Dendrologii i Kształtowania Terenów Zieleni.

rok 2000: ♦ 75 Zjazd Sekcji Dendrologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego odbywa się w Arboretum Wirty. rok 2004: ♦ Krajowa Narada Dyrektorów RDLP, której uczestnicy odwiedzają Arboretum Wirty sadząc pamiątkowe dęby, a Dyrektor Generalny Lasów Państwowych dr inż. Janusz Dawidziuk odsłania pamiątkowy kamień. rok 2005: ♦ Krajowy Duszpasterz Leśników ksiądz Biskup Edward Janiak na pamiątkę pobytu w Arboretum Wirty sadzi dąb szypułkowy wyhodowany z nasion poświęconych przez Papieża Jana Pawła II.

rok 2006: ♦ Oddanie do użytku pawilonu edukacyjnego, wybudowanego w miejscu rozebranej, starej wiaty turystycznej. rok 2007: ♦ Budowa nowego budynku portierni przy głównym wejściu do Arboretum. Naprawa i utwardzenie ścieżek w części parkowej Arboretum. Odbudowa ogrodzenia na długości 2340 metrów. rok 2008: ♦ Odsłonięcie pamiątkowego kamienia poświęconego pamięci prof. dr hab. Władysława Bugały w części leśnej arboretum i poświecenie figury

św. Franciszka, umieszczonej w dziupli starej lipy, a wyrzeźbionej przez Bernarda Ossowskiego, rzeźbiarza z Wirt. rok 2009: ♦ Wizyta Pana Prezydenta Lecha Wałęsy, który podczas pobytu w Arboretum Wirty posadził pamiątkowe drzewo, dąb szypułkowy (Quercus robur). rok 2011: ♦ IV Międzynarodowa Konferencja Ogrodów Botanicznych regionu Morza Bałtyckiego. rok 2012: ♦ II Walne Zgromadzenie Członków Rady Ogrodów Botanicznych i Arboretów w Polsce Wirty - Orle 27-29 czerwca i Konferencja “Ogrody botaniczne w realizacji celów globalnej strategii ochrony roślin GSPC 2020″. ♦ Uruchomienie strony internetowej Arboretum Wirty, www.wirty.pl ♦ Modernizacja ścieżek w Arboretum Wirty o długości około 2200 metrów i dostosowanie ich do korzystania przez osoby niepełnosprawne i poruszające się na wózkach inwalidzkich.

NADLEŚNICZOWIE SPRAWUJĄCY OPIEKĘ NAD OKOLICZNYMI LASAMI I ARBORETUM WIRTY ----------------------------von Weiskhmann (1853 - 30 czerwca 1867) Adam Puttrich (1 lipca 1867 - 30 czerwca 1901) Weilandt Hermann (1 lipca 1901 - 30 kwietnia 1906) był ogrodnikiem Marter (1 maja 1906 - 1920) Wagnerowski (1920 - 1922) Maciejowski (1924 - 1931) Lejczyk (1931 - 1934) Józef Karney (1934 - 1938) Borowski (1938 - 1939) do wybuchu II wojny światowej Feshke (wrzesień 1939 - marzec 1945) Borowski (kwiecień 1945 - 15 sierpień 1945) Kazimierz Szulisławski (16 sierpień 1945 - październik 1950) w 1948 r. założył nową aleję Józef Pozorski (październik 1950 - 31 grudzień 1972) ostatni nadleśniczy Nadleśnictwa Wirty Tadeusz Ziółkowski (1 styczeń 1973 - 31 grudzień 1981) po reorganizacji Lasów Państwowych Nadleśnictwo Wirty włączono do nowoutworzonego z dniem 1 stycznia 1973 roku Nadleśnictwa Kaliska. Jan Brzeziński (1 styczeń 1982 - 31 grudzień 1985) Krzysztof Frydel (od 1 lutego 1986)

ARBORETUM WIRTY