Elżbieta Chromiec O partycypacji w kontekście ESK Temat demokracji partycypacyjnej1, tak jak i samo pojęcie partycypacji publicznej zwanej także obywatelską2 stanowi w ostatnich latach gorący przedmiot zainteresowania ludzi nauki 3, publicystów, a zdarza się, że inicjuje oddolne inicjatywy mieszkańców, ludzi idei, zrzeszających się w ramach ruchów społecznych lub tradycyjnych organizacji pozarządowych. Jak twierdzi jednak prof. A. GizaPoleszczuk z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Wrocławskiego, 4 w Polsce dostrzega się raczej nieobecność „społeczeństwa” w sprawach publicznych, rzadko stanowi ono aktywny i twórczy podmiot, jest raczej odbiorcą działań władz. Historia zamierającego entuzjazmu społeczeństwa w związku z EURO 2012 jest tego dobrym przykładem: finał rozgrywali sami decydenci obsesyjnie zaangażowani w budowę infrastruktury, a nie obiecane programy rewitalizacji, edukacji kulturalnej, wolontariatu czy żywą współpracę z Ukrainą. Na niepokojąco niskie (w niektórych kategoriach najniższe w badaniach European Social Survey) wartości wskaźników kapitału społecznego w Polsce zwracają uwagę J. Czapiński i T. Panek. W podobnym duchu interpretuje się wyniki badań CBOS z 2011 roku. 5 Nieco inną linię rozwojową wykazują wydarzenia związane z udziałem kilku polskich miast w eliminacjach unijnego konkursu o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 2016. Zaangażowanie mieszkańców Poznania, Bydgoszczy, Łodzi czy Lublina skutkowało nie tylko dobrą współpracą lokalną, ale zaowocowało też - bezprecedensowymi w skali kraju - I i II Kongresem Ruchów Miejskich, jak również dostrzegalną inicjatywnością nowych grup nowocześnie rozumiejących uczestnictwo w kulturze w dobie usieciowienia, współodpowiedzialności, czy partycypacji właśnie - rozumianej w kategoriach good governance czy multilevel governance. Typowe miasto co prawda tworzy zazwyczaj relacje i więzi bezosobowe i instrumentalne, a formy partycypacji (informowanie, konsultowanie, referendum, wnioskowanie, przedstawicielstwo itd.) napotykają w środowisku zamieszkania na opór zbiurokratyzowanej administracji, to jednak prawo do miasta (do jego zasobów, do zmian, współdecydowania) wypowiadane jest w Polsce coraz radykalniej. Dostrzegalne w dokumencie aplikacyjnym Wrocławia – zwycięzcy Konkursu ESK 2016 – akcentowanie udziału mieszkańców w kształtowaniu i przygotowaniu programu obchodów współgra z głównym celem inicjatorów z Brukseli. Możliwości celebrowania kultury i historii wybranych miast Europy ma towarzyszyć zaangażowanie społeczne mieszkańców, czasem odkrywających swoje miasto, budujących otwarte, kreatywne relacje z innymi: mieszkańcami, gośćmi, zaproszonymi artystami. 1
M. Marczewska-Rybko (red.)(2010), Stan i perspektywy demokracji bezpośredniej w Polsce, Wyd. UMCS, Lublin 2
A. Olech (red.)(2012), Dyktat czy uczestnictwo? Diagnoza partycypacji publicznej w Polsce, ISP, Warszawa
3
Cenna inicjatywa Collegium Civitas w ramach projektu „Decydujmy razem”…
4
A. Giza-Poleszczuk (2012), UEFA EURO 2012 Polska – Ukraina. Obsesja infrastruktury i nieobecność „społeczeństwa”, „Kultura Współczesna” 2011, s. 94-107 5
J. Czapiński, T. Panek (2012), Diagnoza społeczna 2011. Warunki i jakość życia Polaków. Raport, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa, s. 284-288; CBOS 2011: Aktywność społeczna Polaków – poziom zaangażowania i motywacji;
Autentyczny współudział w wydarzeniach tej rangi, czy to w charakterze autora projektu, wolontariusza, współorganizatora czy uczestnika eventu, a być może też przedsiębiorcy w ramach koprodukcji, to doświadczenie o dużym kulturotwórczym, społecznym, a nawet politycznym znaczeniu. Ale tak rozumiana partycypacja wymaga namysłu organizatorów, decydentów, wymaga też przygotowań. I ten ostatni punkt musi stać się przedmiotem rozważnych działań, aby nie zniszczyć potencjału uruchomionego w okresie aplikacyjnym. Trudno jeszcze dokładnie określić, w jakim kierunku oscyluje zaproponowany przez Biuro ESK 2016 model tzw. laboratoriów. Koncepcja nie była szczególnie nagłaśniana i dyskutowana; wrocławianie dowiedzieli się o niej z wypowiedzi Dyrektora Biura Krzysztofa Czyżewskiego podczas styczniowej konferencji prasowej w planowanym na siedzibę Biura byłym barze „Barbara”. Tymczasem liczba laboratoriów wydaje się zamknieta a termin składania wniosków o dofinansowanie minął w ostatnich dniach. Brakowało jedynie szerszej debaty, aby zaangażować mieszkańców we współtworzenie tego modelu, jego rozumienie i akceptację. Rzecz dotyczy także koncepcji tzw. deep culture. Zastanawiający wydaje się także brak zainteresowania i zaangażowania wrocławskich uczelni w przygotowanie programu pilotażu przygotowań i realizacji programu ESK, w badanie opinii publicznej, a także interesującego poznawczo modelu badań jakościowych. W mieście, w którym funkcjonuje ok. 30 wyższych uczelni, fakt ten wydaje się niebywały! Dobrą platformą porównawczą dla Wrocławia – już na tym etapie - wydają się cenne raporty, wnioski, relacje prezentowane na stronach internetowych ESK Liverpool 2008 (www.liv08.uk) , jak również na wciąż „żywych” stronach www. obu liverpoolskich uniwersytetów (www.impact08.net), zagospodarowanych przez grupę badaczy przebiegu i efektów ESK Liverpool 2008, kierowaną przez prof. Beatriz Garcia. Grupa wciąż opracowuje i prezentuje wyniki sondaży prowadzonych długoterminowo wśród mieszkańców6, wolontariuszy7, gości8, w środowiskach artystów i organizatorów kultury9, biznesu i organizatorów turystyki 10. Koncentrowano się na pięciu tematach badawczych, przy czym „Uczestnictwo w kulturze i partycypacja” rozpoczynało listę, z uwagi na istotność założeń aplikacyjnych tamtej edycji ESK, akcentującej walkę z wykluczeniem z kultury! 11 Bez trudu dostrzec można podobny akcent w dokumencie aplikacyjnym Wrocławia: programy rewitalizacji i partycypacji mieszkańców w stanowieniu i realizacji programu ESK 2016 nie tylko stanowią jego mocną część, ale wręcz zadecydowały o zwycięstwie w konkursie!!! Wpływ ESK 2008 rozważano i badano w aspekcie e k o n o m i c z n y m (inwestycje, rynek pracy), ś r o d o w i s k o w y m (infrastruktura, sfera publiczna), s p o ł e c z n y m (uczestnictwo, współpraca) i k u l t u r o w y m (wizerunek, tożsamość). 12 A wyniki wszystkich badań zawartych w raportach można sprowadzić do trzech głównych wniosków: 1. obchody ESK 2008 stanowiły własną odpowiedź miasta na kryzys ekonomiczny i są postrzegane jako sukces, 2. ESK wydobył i podkreślił wartość programów 6
http://www.liv.ac.uk/impacts08/Publications/Neighbourhood_Impacts.pdf,
7
http://www.liv.ac.uk/impacts08/Publications/VolunteeringForCulture.pdf ,
8
http://www.liv.ac.uk/impacts08/Publications/Economic_Impact_of_Visits.pdf,
9
http://www.liv.ac.uk/impacts08/Publications/Liverpool%27s_Arts_Sector.pdf ,
10
http://www.liv.ac.uk/impacts08/Publications/Tourism_and_the_business_of_culture.pdf,
11
http://www.liv.ac.uk/impacts08/Papers/Creating_an_Impact_-_web.pdf,
np. rewitalizacji rozwijanych od lat 90. 3. wielki potencjał przedsięwzięcia (ale i ryzyko) wiązało się z urealnieniem nowych struktur np. LSP (Local Strategic Partnership), które funkcjonują nieprzerwanie. Podstawowe dane liczbowe (prezentowane przez zespół prof. Garcii) mogą się wydawać imponujące: ok. 10 mln gości (wzrost o 34%), dochody rzędu 753,8 mln funtów, 85% mieszkańców stwierdza korzystną zmianę oraz zwielokrotnienie wizerunku miasta, 99% ankietowanych chwaliło atmosferę w Liverpoolu, zaś 97% czuło się tam dobrze przyjętymi. Wieloletnie badania wykazały także, że każdego roku liczba osób uczestniczących w wydarzeniach artystycznych, bądź odwiedzających instytucje kultury w mieście rosła o 10%.13 Przyznać jednak trzeba, że metodologia(e) zespołu prof. Garcii dość niechętnie wykracza(ją) poza model badań ankietowych, nawet w tak znaczącym zakresie jak rozważane tu zagadnienie partycypacji. Koncepcja Raportu sumującego doświadczenia mieszkańców czterech dzielnic Liverpoolu (patrz: przypis 6), o odmiennych tradycjach uczestnictwa w kulturze, nie wykroczyła poza liczbową analizę udziału w proponowanym programie ESK 2008. Bardziej interesujące wydają się natomiast wnioski z Raportu sumującego doświadczenia liverpoolskich wolontariuszy wspierających organizację programu (patrz: przypis 7) oraz Raportu z aktywności środowisk artystycznych (patrz: przypis 9), choć można było zdecydowanie wzbogacić ten obraz przez zapis badań jakościowych w środowisku lokalnym. Natomiast niemałą rolę inspirującą dla Biura IMPART 2016 oraz władz miasta Wrocławia mogą mieć Raporty dotyczące zadań i roli mediów 14 oraz aktywizacji lokalnego biznesu15 Trudno będzie uruchomić szerokie zainteresowanie i zaangażowanie mieszkańców Wrocławia oraz ich uczestnictwo w wydarzeniach ESK 2016 bez strategii rozsądnej współpracy z p r a s ą i m e d i a m i l o k a l n y mi a – w perspektywie zapewne – także s p o ł e c z n y m i, bez budowania rytmicznie działającej oraz inspirującej p l a t f o r my i n f o r m a c y j n e j , generowania l o k a l n e g o e n t u z j a z m u wobec wspólnej sprawy, jaką może być praca nad jakością życia we Wrocławiu. W końcu bowiem nie tylko lokalni artyści, kuratorzy i animatorzy życia kulturalnego, instytucje i organizacje kulturalne oraz edukacyjne współtworzyć będą klimat ESK2016 w mieście. Myśleć musimy o zaangażowaniu lokalnego biznesu, i tego związanego z miastem i regionem, i tego reprezentowanego przez ok.100 filii reprezentujących duże zagraniczne firmy funkcjonujące we Wrocławiu. ESK 2016 będzie wielkim sprawdzianem, na ile identyfikujemy się z miastem, ile potrafimy z siebie dać, na ile struktury potrafią się otworzyć na kreatywne postawy mieszkańców. Będzie to wielka przegrana, jeśli niezależne badania towarzyszące ESK wykażą, że wizerunek Wrocławia jako nowoczesnej europejskiej metropolii to jedynie zgrabny twór speców od reklamy i marketingu, a nie efekt zaangażowania i (współ)działania lokalnych wspólnot, organizacji, instytucji oraz firm.
12
http://www.liv.ac.uk/impacts08/Papers/NWCO %282008%29Reviewing_the_Contribution_of_Culture_in_Regenerat.pdf, 13
http://www.guardian.co.uk/travel/2010/mar/11/liverpool-profited-from-being-culture-capital,
14
http://www.liv.ac.uk/impacts08/Publications/Media_Impact_Assessment_Part2.pdf,
15
http://www.liv.ac.uk/impacts08/Publications/Doing_Business_in_the_ECoC_part_I.pdf ,