Tym co odeszli na wieczną wartę by Publikacje wydane przez ZHP Hufiec Bydgoszcz Miasto

Tym, co odeszli na Wieczną Wartę. Harcerki i Harcerze Bydgoscy Przewodnik po Nekropoliach Bydgoskich Praca zbiorowa

„Ojczyzna to ziemia i groby. Narody tracąc pamięć tracą życie.”

Podstawa opracowania: Biogramy przygotowane przez Instruktorski Krąg Seniorek ZHP „Wędrowniczek po Zachodnim Stoku” im. Olgi i Andrzeja Małkowskich. „Zasłużeni dla Harcerstwa Bydgoskiego”- biografie harcerskie opracowane z okazji 30-lecia działalności Kręgu Seniorów „Dębowego Liścia” im. Aleksandra Kamińskiego Edward Baumgart „Wierni Zielonej Siódemce”, monografia KBS opracowana przez Koło Byłych Siódemkarzy Teodora Maciejewska–Janke „Harcerstwo Żeńskie w Bydgoszczy1918-1949” Mieczysław Hojan „Harcerki i harcerze w Bydgoszczy. Historia harcerstwa bydgoskiego w latach 1917-2007” Metryki tabliczek epitafijnych przygotowanych dla Mauzoleum Pamięci Harcerskiej – Wspólnota Skulska Informacje zawarte na stronach internetowych ZHP

Zespół redakcyjny: Autorzy tekstów: hm. Helena Karabasz, hm. Halina Krystowczyk, hm. Maryla Ćwiklińska, pwd. Krystyna Miszczuk phm. Małgorzata Grosman, hm. Piotr Nawrocki (Komisja Historyczna przy Hufcu ZHP Bydgoszcz-Miasto) Redaktor koordynujący: pwd. Krystyna Miszczuk Wszystkim, którzy w jakikolwiek sposób przyczynili się do uszczegółowienia danych w naszym albumie serdecznie dziękujemy. Wydanie I pod patronatem Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto Zrealizowano dzięki wsparciu finansowemu Miasta Bydgoszczy

cytat na okładce: Napis na tablicy przed wejściem na Stary Cmentarz Zasłużonych w Zakopanem.

Projekt graficzny: pwd. Krystyna Miszczuk Fotografie: Małgorzata Karabasz, pwd. Krystyna Miszczuk, hm. Piotr Nawrocki, Karol Budnik (zdjęcie na okładkę) Małgorzata Grosman i archiwum Komendy Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto Skład i druk: phm. Maciej Charczuk 2019 © Wszelkie prawa zastrzeżone

Jeśli zapomnę o nich, Ty Boże na niebie, Zapomnij o mnie Adam Mickiewicz “Dziady cz. III”

Drodzy Druhno, Druhu, szanowny Czytelniku, Oddajemy w Wasze ręce opracowanie będące zbiorem wspomnień o ludziach, których nie ma już wśród nas, ale o których nie wolno nam zapominać. Ludzie ci dla Związku Harcerstwa Polskiego, dla bydgoskiego harcerstwa, zrobili bardzo wiele. Ich postawa w każdym momencie życia była zgodna z Przyrzeczeniem Harcerskim i dziesięcioma punktami Prawa Harcerskiego. Służba Bogu, Ojczyźnie i bliźnim była w ich życiu najwyższym nakazem. Często w imię tych ideałów płacili cenę najwyższą – życie. Przedstawiony album jest opracowaniem zbiorowym, wykonanym przez Instruktorski Krąg Seniorek „Wędrowniczki po Zachodnim Stoku” im. Olgi i Andrzeja Małkowskich. Z okruchów pamięci i posługując się dokumentami, starałyśmy się stworzyć zapiski wiernie prezentujące naszych bohaterów. Album opowiada o harcerzach pochowanych na nekropoliach bydgoskich. Zawiera biogramy, informacje o miejscach pochówku, zdjęcia. Przedstawiamy też druhny i druhów, którzy dla społeczności bydgoskich harcerzy zasłużyli się wyjątkowo, pochowanych poza Bydgoszczą, a których pamięć utrwalają tablice pamiątkowe lub nazwy ulic. Przekazujemy ten album z nadzieją, że posłuży on utrwalaniu pamięci o wybitnych harcerzach wśród młodego pokolenia, które poniesie tę pamięć w następne lata.

Cześć Ich pamięci! Zespół redakcyjny

Każda epoka ma swe własne cele I zapomina o wczorajszych snach... Nieście więc wiedzy pochodnię na czele I nowy udział bierzcie w wieków dziele, Przyszłości podnoście gmach! Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy, Choć macie sami doskonalsze wznieść; Na nich się jeszcze święty ogień żarzy, I miłość ludzka stoi tam na straży, I wy winniście im cześć! Adam Asnyk „Do młodych”

hm. Jan Wierzejewski ur. 14 grudnia 1884 roku w Poznaniu zm. 14 października 1937 roku w Poznaniu Mieszkał w naszym mieście krótko, jednak jego pobyt był bardzo owocny, bo to on założył w Bydgoszczy pierwszą drużynę skautową. Wcześniej, w latach 1902-1905 był aktywnym członkiem nielegalnych kół samokształceniowych działających na terenie Poznania w środowisku młodzieży rzemieślniczej (zakładał m.in. Towarzystwo Samokształceniowe ,,Iskra”). W roku 1906 zamieszkał w Krakowie. Zajmował się działalnością oświatową wśród robotników. Był również słuchaczem Wolnej Wszechnicy Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zapewne tam zetknął się z profesorem Wincentym Lutosławskim – założycielem Stowarzyszenia Eleusis. Tam też, jako członek Eleusis o pseudonimie ,,Mleko”, poznał twórców polskiego harcerstwa – Olgę i Andrzeja Małkowskich. W 1907 roku razem z Łukaszem Kruczkowskim założył w Krakowie Czytelnię Robotniczą im. J. Kilińskiego, która działała w ramach Towarzystwa Czytelni Ludowych. Zachęcony przez Lutosławskiego, w 1910 roku wyjechał do Bochum w Westfalii. Założył tam drużynę skautową im. Z. Miłkowskiego i uczył się zawodu drukarza. Dwa lata później uzyskał dyplom mistrzowski w tym zawodzie. Powołany do armii pruskiej w czasie I wojny światowej, symulował chorobę, dzięki czemu został zwolniony z wojska po dwóch latach. W 1917 roku razem z żoną przeprowadził się do Bydgoszczy i zamieszkał przy ulicy Chwytowo 6. Pracował w drukarni ,,Dziennika Bydgoskiego”. Posiadał już wówczas stopień skautmistrza (nazwę zmieniono później na harcmistrz). Latem działający przy kościele św. Trójcy oddział Towarzystwa Terminatorów zaprosił go, aby wygłosił pogadankę na temat rodzącego się polskiego skautingu. Pogadanka musiała wywrzeć pozytywny oddźwięk, skoro ówczesny rektor tego kościoła, ksiądz Jan Filipiak, zorganizował 8 sierpnia 1917 roku spotkanie, w czasie którego powołano do życia Drużynę Skautową im. St. Staszica. Wierzejewski został jej organizatorem i pierwszym drużynowym. W tym samym miesiącu bydgoscy skauci pod jego wodzą zaprezentowali się oficjalnie w mundurach i rogatywkach w Toruniu z okazji poświęcenia sztandaru tamtejszej drużyny. W lutym 1918 roku pierwsza drużyna skautowa została przez władze pruskie rozwiązana i przeszła do konspiracji. Jej nieoficjalną harcówką stało się mieszkanie Wierzejewskich. Ponieważ Jan był równocześnie członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej w zaborze pruskim, szkolił skautów do przyszłej walki z Niemcami. Jako członek wywiadu brał czynny udział w powstaniu wielkopolskim. 30 marca 1919 roku uczestniczył w naradzie drużynowych z rejonu Wielkopolski, a 9 września tego samego roku na zjeździe w Mosinie wybrano go Naczelnikiem Harcerskich Drużyn Wielkopolskich. To oznaczało konieczność przeprowadzki do Poznania. Rodzina Wierzejewskich zamieszkała na Wildzie na początku 1920 roku. Jan rozpoczął pracę w ,,Dzienniku Prawda”. 22 lutego przestał pełnić funkcję, na jaką go powołano w Mosinie. Poza ZHP działał w Polskim Związku Grafików, z ramienia którego reprezentował nasz kraj na Międzynarodowej Wystawie Prasy w Kolonii w 1928 roku. W 1933 roku został członkiem Wydziału Kół Przyjaciół Harcerstwa Harcerek i Harcerzy w Chorągwi Wielkopolskiej ZHP. W latach 1934-36 kierował referatem ds. byłych harcerzy w tym wydziale. 11 lipca 1937 roku uczestniczył w Zlocie ZHP w Międzychodzie zorganizowanym z okazji ćwierćwiecza ruchu harcerskiego w Wielkopolsce. Został odznaczony m. in. Medalem Niepodległości, a pośmiertnie Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym.

Został pochowany na cmentarzu komunalnym nr 1 – Poznań Miłostowo. W Bydgoszczy jego działalność upamiętnia tablica na kamienicy przy ul. Chwytowo 6 i ulica na osiedlu Szybowników w Fordonie. Kwatera R-17-A-10

Cmentarz Bohaterów Bydgoszczy ul. gen. Stanisława Grzmota-Skotnickiego „A po tych wszystkich, którzy szli przed nami Z krzykiem: Ojczyzno – i z męką szaloną, A po tych wszystkich, co ginęli sami, Aby nas zbawić swoją krwią czerwoną, Za śmierć dla jutra, za ten lot słoneczny O Polsko! Odmów: „odpoczynek wieczny!....” Gdzie są ich groby Polsko? gdzie ich nie ma! Ty wiesz najlepiej – i Bóg wie na niebie! On się przyglądał sędziego oczyma, Gdy oni marli, z uśmiechem; za Ciebie, I swoją śmiercią opłacali żyzną Promyczek słońca dla ciebie – Ojczyzno! …” Artur Oppman „Pacierz za zmarłych”

pwd. Hanna Ustynowicz-Galuba ur. 2 maja 1916 roku w Charkowie rozstrzelana 6 października 1939 roku w Tryszczynie Należała do 2 ż. BDH, powstałej przy prywatnym gimnazjum przy ul. Paderewskiego 5 w Bydgoszczy. Po uzyskaniu stopnia drużynowej, objęła w 1932 roku kierownictwo tej drużyny, która zmieniła nazwę na drużynę im. MB Królowej Korony Polskiej. Prowadziła ją do 1936 roku. W pierwszych dniach II wojny światowej, wracając z ucieczki, przy wjeździe do Bydgoszczy została wraz z rodziną zatrzymana i uwięziona przez Niemców. Została rozstrzelana w lasach podbydgoskiego Tryszczyna i tam pochowana. Po ekshumacji w 1945 roku spoczęła na Cmentarzu Bohaterów Bydgoszczy. Seniorki ZHP w roku 2000 ufundowały tablice poświęcone harcerkom, które zginęły z rąk niemieckiego okupanta. Tablice te znajdują się w kościele garnizonowym w Bydgoszczy i na terenie kościoła Świętych Polskich Braci Męczenników. Prochy harcerek z tryszczyńskich dołów znajdują się również w Sanktuarium bł. W. Frelichowskiego w Toruniu i w Mauzoleum Pamięci Harcerstwa przy Sanktuarium MB Bolesnej w Skulsku.

hm. Maria Nylk-Zamiarowa ur. 8 sierpnia 1906 roku pod Człuchowem zginęła w Warszawie podczas Powstania Warszawskiego Działaczka harcerska, komendantka Hufca Harcerek Ośrodka Bydgoskiego. W 1924 roku założyła 4 ż. BDH, a później także pierwsze Koło Przyjaciół Harcerstwa w Bydgoszczy. Organizowała obozy szkoleniowe, aktywnie uczestniczyła w życiu społecznym miasta. W grudniu 1939 roku wyjechała wraz z rodziną do Warszawy, gdzie włączyła się w pracę konspiracyjną wraz z najstarszym synem Bogdanem. W jej domu przechowywano broń. W czasie Powstania Warszawskiego mieszkała przy ul. Działdowskiej. Wszyscy mieszkańcy tej ulicy i przyległej Puckiej, zginęli w nieznanych okolicznościach.

dh. Danuta Raczkowska ur. w 1919 roku w Poznaniu, aresztowana przez Niemców zaginęła bez wieści w pierwszych dniach II wojny światowej Do Bydgoszczy przyjechała wraz z rodzicami jako maleńkie dziecko w 1921 roku. Jej ojciec, architekt Bogdan Raczkowski, objął wtedy stanowisko radcy miejskiego, kierownika Urzędu Budownictwa Naziemnego. Zapisał się w historii Bydgoszczy jako członek Komitetu Rozbudowy Miasta i wieloletni zastępca przewodniczącego KRM, autor programu przestrzennego rozwoju miasta, planujący i nadzorujący inwestycje. Raczkowska została harcerką 4 ż. BDH przy Miejskim Gimnazjum Żeńskim w Bydgoszczy im. M. i Wł. Zamojskich. Po ukończeniu tej szkoły i zdaniu matury, studiowała prawo na Uniwersytecie w Poznaniu. W pierwszych dniach wojny wraz z rodzicami została aresztowana, jak wielu bydgoszczan, w ramach likwidacji inteligencji polskiej. Wszelki ślad po nich zaginął. Prawdopodobnie została zamordowana w Lesie Gdańskim.

dh. Krystyna Nogaj-Zengteler ur. w 1926 roku w Poznaniu, zginęła 12 marca 1945 roku w obozie jenieckim w Zeithain w Saksonii Jej rodzice przed I wojną światową należeli do pierwszych drużyn skautowych prowadzonych na terenie Poznania, wyrastała więc w duchu harcerskim. W 1937 roku po przyjeździe rodziny do Bydgoszczy, wstąpiła do 4 ż. BDH. Po wybuchu wojny wraz z rodzicami wyjechała do Warszawy, gdzie zaangażowała się w działalność konspiracyjną. Brała udział w akcjach organizowanych przez Armię Krajową. Uczestniczyła w Powstaniu Warszawskim jako sanitariuszka. Po kapitulacji wraz z innymi powstańcami została zabrana do obozu jenieckiego w Zeithain, gdzie w przededniu oswobodzenia zginęła od zabłąkanej kuli, która trafiła ją prosto w serce.

pwd. Kazimiera Radwańska ur. w 1902 roku w Sanoku, zginęła w obozie w Radogoszczy Była nauczycielką w szkole podstawowej im. H. Sienkiewicza w Bydgoszczy przy ul. Sowińskiego 5. Do ZHP wstąpiła w 1930 roku, gdy powstał zastęp nauczycielek, zorganizowany przez ówczesną hufcową hm. Agnieszkę Kossobudzką. Po złożeniu przyrzeczenia utworzyła i prowadziła drużynę harcerek. Brała czynny udział w pracy Komendy Hufca Harcerek. Uczestniczyła w kursach organizowanych w Szkole Instruktorskiej Harcerstwa Żeńskiego na Buczu koło Skoczowa. Po wybuchu II wojny światowej została wysiedlona do Generalnej Guberni, skąd przedostała się do Łodzi. Tam włączyła się w pracę konspiracyjną, w tajne nauczanie. W związku z tą pracą kontaktowała się z bydgoskimi nauczycielkami, przyjeżdżając jako łączniczka. W trakcie jednej z takich podróży została aresztowana i osadzona w obozie w Radogoszczy, gdzie zginęła.

Cmentarz Nowofarny ul. Artyleryjska

„ ….Ktoś tu był teraz niedawno, niedawno…. i znak swój wszędzie położył dokoła… Ktoś zbudził przeszłość promienną i sławną i zaraz dawne imiona zawoła….” Wanda Dobaczewska fragment wiersza „Tusculanum”

dh. Felicja Siuchnińska ur. 8 listopada 1903 roku w Bydgoszczy zm. 5 marca 1927 roku w Bydgoszczy Pierwsza drużynowa powstałej w 1919 roku 2 ż. BDH im. M. Konopnickiej, działającej przy prywatnym gimnazjum przy ul. Paderewskiego 5. Prowadziła ją do roku 1922. Była aktywną działaczką młodzieżową. Należała do Sodalicji Mariańskiej, prowadziła Czytelnię dla Kobiet. Ukształtował ją dom o silnych religijnych i patriotycznych korzeniach. Jej ojciec, Mieczysław Siuchniński, był znanym, bydgoskim kupcem, aktywnym działaczem różnych organizacji. Zmarła wskutek grypy, niedługo przed ślubem. Jej pogrzeb był swego rodzaju manifestacją, wsparciem dla zasłużonej dla miasta rodziny, dlatego kondukt żałobny przeszedł z kościoła farnego na cmentarz Nowofarny w asyście czterech księży.

Aleja C, m 151

dh Rajmund Pałubicki ur. 4 sierpnia 1930 roku w Bydgoszczy zginął od kul 1 maja 1945 roku Miał 15 lat, był harcerzem. Tydzień później miała skończyć się II wojna światowa. Na Stadionie Miejskim przy ul. Sportowej (obecnie stadion Polonii), w wyzwolonej kilka miesięcy wcześniej spod okupacji niemieckiej Bydgoszczy, władze cywilno-wojskowe zorganizowały uroczystości pierwszomajowe. Uczestniczyli w nich m.in. harcerze, w tym 12 Żeglarska Drużyna Harcerska, której był członkiem. Nigdy nie rozstrzygnięto ostatecznie, kto wtedy strzelał, bo śledztwo było krótkie i zostało szybko zamknięte. Rajmund Pałubicki, trafiony w szyję, zmarł w drodze do szpitala. Postrzelony został też dh Henryk Józefowicz, który zmarł kilka tygodni później. Ich śmierć upamiętnia tablica na stadionie Polonii. Rajmund Pałubicki jest upamiętniony również na cmentarzu Nowofarnym, spoczywa razem z bratem kompozytorem, autorem Hejnału Bydgoskiego. Bydgoszczanie upamiętnili jego tragiczną śmierć nazwą ulicy na osiedlu Bajka w dzielnicy Fordon.

Aleja CB/48D

hm. Marcin Matuszewski ur. 18 października 1897 roku w Bydgoszczy zm. 23 sierpnia 1950 roku w Bydgoszczy Przez wiele lat działał na rzecz harcerzy i młodzieży uprawiającej sport, był członkiem Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. W kwietniu 1926 roku, będąc w stopniu porucznika, został wybrany komendantem bydgoskiego hufca harcerzy. Funkcję tę pełnił przez 2 lata. Oficjalnie nie mógł jednak nim kierować, bo Ministerstwo Spraw Wojskowych, któremu podlegał jako zawodowy oficer, nie wydało mu zezwolenia na służbę poza armią. Zastępowali go więc Jan Kamiński, a potem Kazimierz Papiński. Matuszewski działał natomiast nieoficjalnie, pracując z harcerzami i inicjując aktywność sportową oraz turystyczną młodzieży. Władze wojskowe dopiero w 7 lat później przyzwoliły na jego oficjalną działalność w ZHP. W latach 1936-1939 był dzięki temu komendantem Ośrodka Harcerskiego miasta Bydgoszcz, jak i hufcowym hufca I drużyn pozaszkolnych, głównym animatorem publicznej działalności patriotycznej harcerzy oraz dyrektorem Urzędu Wychowania Fizycznego miasta Bydgoszczy. W marcu 1939 roku wydał rozkaz, w którym powołał Pogotowie Harcerzy, przygotowując bydgoskie harcerstwo do obrony ojczyzny. 25 sierpnia tego samego roku zwołał ostatnią przed wybuchem wojny alarmową zbiórkę drużyn Ośrodka. W wojsku dosłużył stopnia majora. W 1975 roku zorganizowano sesję naukową poświęconą działalności Matuszewskiego jako komendanta Ośrodka Drużyn Harcerskich na miasto i powiat Bydgoszcz w latach 1936-1939.

hm. Bernard Mroziński ur. 8 czerwca 1913 roku w Berlinie zm. 21 stycznia 1993 roku w Bydgoszczy W Bydgoszczy skończył szkołę powszechną oraz średnią. Tu uczył się też zawodu optyka. Do ZHP wstąpił w 1925 roku. W latach 1931-35 był związany ze środowiskiem 7 Bydgoskiej Drużyny Lądowej i Morskiej (pełnił w niej funkcję drużynowego). W 1935 roku opuścił Bydgoszcz, by w Gdyni odbyć służbę w Wojsku Polskim. Po przeszkoleniu w Szkole Podchorążych otrzymał stopień podporucznika. W czerwcu 1939 roku przeniesiony został na etat cywilny do Dowództwa Floty w Gdyni. Brał udział w kampanii wrześniowej w jednostkach obrony wybrzeża. Pod koniec grudnia 1939 lub na początku stycznia 1940 roku przedostał się do Bydgoszczy. Zatrudnił się w sklepie przy obecnej Gdańskiej 11. W maju Kwatera Główna Szarych Szeregów zleciła utworzenie swoich struktur w Okręgu Pomorskim. Zadanie to powierzono Mrozińskiemu, który zo-

stał zaprzysiężony na członka Związku Walki Zbrojnej oraz Szarych Szeregów. Został też komendantem hufca. Nawiązał kontakty z członkami czterech przedwojennych drużyn bydgoskich: 1, 7, 8 i 16 - żeglarskiej. W 1941 roku Szare Szeregi w Bydgoszczy posiadały już prężną strukturę, zajmującą się głównie wywiadem. Mroziński został aresztowany 6 maja 1942 roku i skazany na pobyt w obozie w Oświęcimiu. W oczekiwaniu na transport do obozu uciekł i zameldował o wszystkim Bydgoskiemu Inspektoratowi AK oraz swemu bezpośredniemu przełożonemu. Potem ukrywał się i stracił łączność z komórkami Szarych Szeregów, ale pracował dla AK. Po wojnie wrócił do optyki. W latach 1945-1947 działał w ZHP. W 1950 roku został aresztowany, pod pretekstem udziału w działaniach przeciw Armii Czerwonej. Zwolniono go po kilku miesiącach z braku dowodów. Poświęcił się pracy zawodowej i został członkiem Towarzystwa Miłośników Miasta Bydgoszczy. Pod koniec lat 50. wyjechał do Wielkiej Brytanii celem pogłębienia wiedzy zawodowej. Wrócił do Polski jako zawodowy optometrysta. Działał w Izbie Rzemieślniczej. Był jednym z założycieli Towarzystwa Miłośników Szwederowa. W uznaniu wiedzy zawodowej został powołany na stanowisko rzeczoznawcy od spraw optyki przy Ministerstwie Zdrowia. Utrzymywał kontakty zawodowe i naukowe z Instytutem Optometrii w Saint Louis w Stanach Zjednoczonych. Odznaczony m.in.: Krzyżem Armii Krajowej, Medalem za Wojnę Obronną 1939, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Na kamienicy przy ul. Gdańskiej 11, we wrześniu w roku 2015 umieszczono tablicę upamiętniającą jego postać. Został włączony w poczet Bohaterów Hufca ZHP Bydgoszcz–Miasto.

Aleja HG/125/1

dh. Zofia Widerkiewicz-Rogowska ur. 8 kwietnia 1922 roku w Bydgoszczy zm. 22 sierpnia 1999 roku w Bydgoszczy Swoją działalność w ZHP rozpoczęła w 4 ż. BDH. Odbyła kurs łączności przy jednostce wojskowej w Bydgoszczy, co umożliwiło jej włączenie się do Pogotowia Harcerek w 1939 roku. Podczas wojny uczestniczyła w pracy konspiracyjnej drużyny “Młody Las”, której drużynową była hm. Danuta Subkowska, ps. „Sosna”. Zofia Widerkiewicz przybrała ps. „Dąb”. Gdy w lutym 1945 roku wydany został rozkaz o rozwiązaniu konspiracyjnych drużyn harcerskich, wstąpiła do 4 Instruktorskiej Drużyny Harcerek im. M. i Wł. Zamojskich, utworzonej przez Danutę Subkowską.

„W cichym śnie, spocznij już – Bóg jest tuż”. Pole 9/281

hm. Zofia Mularzyk–Stefaniak ur. 16 marca 1917 roku w Laskowicach n/ Bugiem zm. 10 lutego 2001 roku w Bydgoszcz Harcerską przygodę rozpoczęła w 1929 roku. W 1933 roku pełniła funkcję drużynowej, a następnie wstąpiła do 4 ż. BDH. W czasie okupacji utrzymywała kontakt z harcerkami należącymi do konspiracyjnej drużyny harcerskiej. Po przejściu na emeryturę wstąpiła do Instruktorskiego Kręgu ZHP „Dębowego Liścia”. Przez wiele lat należała do Koła Seniorów Polskiego Towarzystwa Turystyczno–Krajoznawczego w Bydgoszczy, była przewodniczącą tego koła. Należała również do Towarzystwa Miłośników Miasta Bydgoszczy, aktywnie działała na rzecz miasta. Odznaczona m.in. Złotym Krzyżem Zasługi dla ZHP, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi i odznakami za zasługi: dla Rozwoju Województwa Bydgoskiego, dla Harcerstwa Bydgoskiego, dla Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto oraz Zasłużony Działacz Kultury i Zasłużony Działacz Turystyki.

Aleja QR/797b

hm. Jadwiga Wanda Nowicka ur. 31 maja 1913 roku w Wilnie zm. 17 marca 2003 roku w Bydgoszczy Po I wojnie światowej mieszkała z rodzicami w Janowie k/Pińska. Tam ukończyła szkołę podstawową i gimnazjum. W 1927 roku wstąpiła do 1 Pińskiej Drużyny Harcerek im. E. Plater (Chorągiew Poleska). Od 1931 do 1934 roku, czyli do momentu uzyskania świadectwa dojrzałości, pełniła funkcję drużynowej tej drużyny. Gdy podjęła studia na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym, włączyła się aktywnie w działalność ZHP w Wileńskim Hufcu Harcerek. Została przyjęta do 13 Wileńskiej Drużyny Harcerek – była to drużyna starszoharcerska „Makrele”. We wrześniu 1937 roku została komendantką Hufca Szkół Podstawowych w Wilnie. W 1939 roku uzyskała absolutorium, ale po zamknięciu uniwersytetu przez władze litewskie, nie otrzymała dyplomu. Od pierwszych dniach okupacji, gdy zamknięto polskie szkoły, w ramach tajnych kompletów uczyła geografii. W 1943 roku została mianowana podharcmistrzynią. Po wyzwoleniu Wilna z okupacji hitlerowskiej i włączeniu Wileńszczyzny do Socjalistycznej Republiki Litewskiej, wraz z matką w ramach repatriacji wyjechała w 1946 roku do Bydgoszczy. Rozpoczęła pracę pedagogiczną

w III Państwowym Liceum i Gimnazjum Żeńskim przy ul. St. Staszica 4. Zgłosiła się do Pomorskiej Chorągwi Harcerek, by kontynuować pracę z młodzieżą harcerską, została komendantką hufca. Gdy od 1 września 1949 roku decyzją władz państwa zlikwidowano drużyny harcerskie przy szkołach średnich i powstała nowa Organizacja Harcerska Polski Ludowej, zrezygnowała z funkcji komendantki Ośrodka Harcerskiego w Bydgoszczy. W roku 1950 złożyła egzamin dyplomowy na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu uzyskując stopień magistra filozofii z zakresu geografii. Za działalność dydaktyczną została odznaczona: Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski i Medalem Komisji Edukacji Narodowej. Otrzymała też wiele odznaczeń związanych z turystyką pieszą.

Pole 15/570

dh. Maria Buczkowska z d. Bihun-Biegoń ur. 19 października 1916 roku w Albigowej k/Łańcuta zm. 10 października 2003 roku w Bydgoszcz Mając 14 lat wstąpiła do 1 ż. BDH im. Królowej Jadwigi przy Miejskim Katolickim Gimnazjum Żeńskim w Bydgoszczy przy ul. St. Staszica. W 1933 roku została jej drużynową. W 1940 roku utworzyła harcerski zastęp konspiracyjny; harcerki z tego zastępu uczyły w ramach tajnych kompletów polskiego i historii. Przyjęła ps. „Maja”. Gdy zastęp w styczniu 1941 roku przekształcił się w drużynę „Tęczowe Dziewczęta”, została jej drużynową. W krótkim czasie z jej pomocą powstały dwie kolejne konspiracyjne drużyny: „Młody Las” i „Stokrotki”. W 1943 roku łącznik Głównej Kwatery ZHP Edward Zürn ps. Jacek przywiózł informację o mianowaniu jej komendantką trzech konspiracyjnych drużyn. W lipcu 1944 roku gestapo aresztowało ją pod zarzutem przynależności do nielegalnej organizacji harcerskiej. We wrześniu tego samego roku została przewieziona do obozu koncentracyjnego dla kobiet w Ravensbruck. Otrzymała numer obozowy 66422. W Ravensbruck spotkała inne harcerki, z którymi utworzyła harcerską drużynę konspiracyjną „Mury”. 1 kwietnia 1945 roku została przeniesiona do obozu we Flossenburgu, gdzie przebywała do oswobodzenia – do 3 maja 1945 roku.

Aleja GQ/729

dh. Ludwika Szymańska ur. w 1921 roku w Bydgoszcz zm. 28 stycznia 2010 roku w Bydgoszcz W 1945 roku wstąpiła do reaktywowanej 16 Bydgoskiej Drużyny Harcerek im. N. Żmichowskiej przy Miejskim Koedukacyjnym Gimnazjum Kupieckim im. S. Staszica w Bydgoszczy, obejmując funkcję zastępowej. Uczestniczyła w pierwszym obozie – zlocie Centralnej Akcji Szkoleniowej w Radziejowicach pod Warszawą, organizowanym przez Główną Kwaterę ZHP w sierpniu 1945 roku. Gdy doszło do likwidacji drużyn harcerskich w szkołach średnich: najpierw w 1949 roku, a potem w 1961 roku, odchodziła od harcerstwa instytucjonalnego. Angażowała się jednak w prywatne wydarzenia organizowane w harcerskim duchu, na przykład w kominki z okazji Dnia Myśli Braterskiej. Pracowała społecznie w Towarzystwie Miłośników Miasta Bydgoszczy, przez wiele lat była przewodniczącą sekcji ekonomicznej. Z Kręgiem Seniorek „Wędrowniczek po Zachodnim Stoku” im. O. i A. Małkowskich związana była od początku działalności tego kręgu, tzn. od Dnia Myśli Braterskiej – 22 lutego 1999 roku.

Pole 1/499

pwd. Marta Pawlicka ur. 6 lipca 1931 roku w Bydgoszczy zm. 4 września 2013 roku w Bydgoszczy Urodzona w rodzinie harcerskiej została wychowana w harcerskim duchu. Do ZHP wstąpiła w 1945 roku, Przyrzeczenie Harcerskie złożyła rok później. Przez wiele lat, mimo trudnych losów harcerstwa i odpowiedzialnej pracy zawodowej, nie przestała czuć się harcerką, więc swoją przygodę harcerską wznowiła w 1999 roku wstępując w szeregi nowopowstałego Kręgu Seniorek ZHP „Wędrowniczek po Zachodnim Stoku” im. O. i A. Małkowskich w Bydgoszczy.

Aleja LH/375

hm. Józef Witkowski ur. w 1936 roku w Niemczu zm. w grudniu 2013 roku w Bydgoszczy Ukończył Wyższą Szkołę Nauczycielską i pracował w SP 57 jako nauczyciel wychowania technicznego. W harcerstwie dosłużył się stopnia harcmistrza, został uhonorowany odznaką Zasłużony dla Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto. Od lat 60. drukował w prasie rysunki, karykatury, fraszki, satyry i aforyzmy. Współpracował z różnymi czasopismami, na przykład z „Karuzelą”, „Głosem Nauczycielskim” czy londyńskim „Dziennikiem Polskim”. Jego utwory znalazły się w takich opracowaniach, jak „Wielka encyklopedia Aforyzmów” czy „Aforyzmy polskie”. Brał udział w wielu wystawach, na przykład w II Ogólnopolskiej Wystawie Satyry (1977). Zdobył główną nagrodę w kategorii plastyki w konkursie „1000-letni Gdańsk w humorze i satyrze”.

pwd. Teresa Neumann ur. 25 września 1929 roku w Bydgoszczy zm.19 września 2014 roku w Bydgoszcz Harcerską przygodę rozpoczęła w 1936 roku w gromadzie zuchowej. Do 1 ż. BDH im. Królowej Jadwigi wstąpiła w 1945 roku. Przyrzeczenie Harcerskie złożyła w 1946 roku. W latach 1946, 1947 i 1948 brała udział w obozach harcerskich pod namiotem, w 1947 roku uczestniczyła w zlocie harcerskim w Toruniu z okazji 30-lecia istnienia ZHP na Pomorzu. Po upływie wielu lat ponownie stanęła w szeregach ZHP, ale już jako seniorka. W 1999 roku wstąpiła do kręgu „Wędrowniczek po Zachodnim Stoku”.

Aleja AP/486/1

hm. Eugenia Grażyna Kasprzak ur. 22 września 1922 roku w Bydgoszczy zm. 1 kwietnia 2017 roku w Bydgoszczy Ojciec powstaniec wielkopolski, matka uczestniczka strajków szkolnych1905 roku. Do ZHP wstąpiła w 1935 roku. Przyrzeczenie Harcerskie złożyła w1936 roku. Po rozpoczęciu wojny pomagała potrzebującym. W trakcie przenoszenia chleba dla uwięzionych w koszarach przy ul. Gdańskiej, została aresztowana i wywieziona na północ Niemiec na wyspę Rugię. Tam spotkała harcerki z Bydgoszczy. Wspólnie zorganizowały dla polskich dzieci naukę śpiewu i historii, a także pomoc dla jeńców w obozie w Woldenbergu. Przebywała tam do marca 1943 roku. Po powrocie do Bydgoszczy wstąpiła do konspiracyjnej drużyny „Tęczowe dziewczęta”, gdzie złożyła przysięgę szaroszeregową. Przybrała ps. „Szarotka”. Brała udział w wykonywaniu rozmaitych zadań – od sabotażu po opiekę nad dziećmi. Po wojnie ukończyła Studium Bibliotekarskie. Wróciła też do harcerstwa. Pełniła wiele funkcji, była m.in. komendantką Stanicy Harcerskiej w Zabartowie k/ Więcborka. Działała do 1949 roku. Ponownie do czynnej służby w ZHP wróciła w 1999 roku. wstępując w szeregi Kręgu Seniorek ZHP „Wędrowniczki po Zachodnim Stoku”. Zrzeszanie się w Kręgach Seniorów uważała za ważną działalność ZHP, dającą możliwość kontynuowania ideałów harcerskich i przyjaźni poczętej w młodości.

Aleja LH/375/3

Cmentarz Ewangelicko-Augsburski ul. Zaświat

Wspomnijmy tych wszystkich w harcerskich mundurach co ziemię żyźnili czerwienią, co z Wiarą, Nadzieją, Miłością na ustach historię tworzyli młodym pokoleniom….. Helena Dobaczewska-Skonieczka “Wspomnijmy”

hm. Eugeniusz Szulc

ur. 18 grudnia 1905 roku w Pułtusku zm. 11 kwietnia 1988 roku w Bydgoszcz W 1912 roku rozpoczął naukę w administrowanej przez zaborcę rosyjskiego szkole powszechnej. Edukację przerwało aresztowanie w 1914 roku jego ojca, podejrzanego o działalność niepodległościową i zesłanie całej rodziny w głąb Syberii, do Omska. Dalszą naukę kontynuował po rosyjsku, w szkole prywatnej. W bibliotece szkolnej około 1916 roku natknął się na książkę o skautingu i Baden Powellu. Gdy w 1922 roku rodzinie udało się powrócić do Polski, rozpoczął naukę w 3-letniej Szkole Handlowej. Do ZHP wstąpił w 1924 roku zostając harcerzem 7 BDH. Szybko zdobywał kolejne stopnie harcerskie i pokonywał kolejne szczeble awansu funkcyjnego. W listopadzie 1937 roku zaproponowano mu kierownicze stanowisko w poznańskim oddziale Komisji Dostaw Harcerskich. Brał udział w wojnie obronnej 1939 roku. Dowodząc plutonem po śmierci dowódcy walczył m.in. nad Bzurą. Przebił się do Warszawy, gdzie dostał rozkaz formowania oddziałów z żołnierzy pozbawionych dowództwa i przydziału. Niebawem został internowany przez wojska radzieckie, ale uciekł i wrócił do Bydgoszczy. Podjął działalność w konspiracji. Poszukiwany przez gestapo przedostał się do Warszawy i wznowił pracę konspiracyjną. Działał w Szarych Szeregach. Został łącznikiem o ps. „Jacek”. Zatrudniony na ważnym stanowisku w firmie prowadzącej działalność na terenie całej Generalnej Guberni miał możliwość bezpiecznego podróżowania, dlatego powierzano mu zadania kurierskie. Był w Krakowie, gdy wybuchło Powstanie Warszawskie. Nie udało mu się dotrzeć do walczących kolegów. Do Bydgoszczy powrócił na początku 1945 roku. Natychmiast wznowił działalność „Siódemki”. W latach 1945-1949 pełnił kierownicze funkcje w komendach hufca i chorągwi. Gdy władze państwowe ograniczyły harcerską działalność, powrócił do tajnej pracy, ale na fali odwilży, w listopadzie 1956 roku ponownie stanął do harcerskiej służby. W latach 1956-1959 był członkiem Naczelnej Rady Harcerskiej oraz komendantem szczepu 7 BDH. W latach 1967-1977 był zastępcą komendanta szczepu, a latach 1966-1984 przewodniczącym Komisji Rewizyjnej Hufca Bydgoszcz. Od 1925 do 1978 roku prowadził kronikę 7 BDH, spisując 10 tomów historii i dokonań drużyny. Był wielokrotnie nagradzany oznaczeniami harcerskimi i państwowymi: Medalem Zwycięstwa i Wolności (1946), Złotym Krzyżem Za Zasługi dla ZHP (1971, 1979), odznaką Przyjaciel Dziecka (1976), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1981) oraz wielu innymi odznaczeniami branżowymi i resortowymi.

Tadeusz Nowakowski ur. 8 listopada 1917 roku w Olsztynie zm. 11 marca 1996 roku w Bydgoszczy Rodzina Nowakowskich przeniosła się z Olsztyna do Bydgoszczy w 1920 roku. Jego ojciec, Stanisław, był dziennikarzem i działaczem narodowym. Ukończył Państwowe Gimnazjum im. marsz. E. RydzaŚmigłego, w którym pisywał do szkolnego pisemka „Ogniwo”. Pisał też do „Dziennika Bydgoskiego” i współpracował z Rozgłośnią Pomorską Polskiego Radia. Należał do 4 BDH im. J. Kilińskiego, tzw. „Błękitnej Czwórki”. Maturę zdał w 1936 roku. W 1938 roku rozpoczął studia na wydziale filologii polskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Gdy wybuchła wojna, zgłosił się jako ochotnik do udziału w kampanii wrześniowej. Po jej zakończeniu osiadł we Włocławku wraz z matką i rodzeństwem. W lutym 1941 roku został aresztowany przez gestapo za redagowanie polskiej gazetki. Karę śmierci zamieniono mu w 1942 roku na 30 lat obozu. Więziony był m.in. w Inowrocławiu, Budziszynie i Zwickau. Po wyzwoleniu obozu znalazł się w brytyjskiej strefie okupacyjnej. Mieszkał przez pewien czas w Londynie. Podjął współpracę z polskimi pismami i sekcją polską radia BBC, później z Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa, w związku z czym przeniósł się do Monachium. Występował pod ps. Tadeusz Olsztyński. Był autorem opowiadań i powieści, w tym „Szopy za jaśminem”, w której wspominał Bydgoszcz i przeżycia więzienne oraz „Obozu Wszystkich Świętych”. Jako radiowiec relacjonował pielgrzymki Jana Pawła II. Do Polski wrócił w 1995 roku, osiadł w Bydgoszczy. Zainicjował powstanie Światowego Związku Bydgoszczan; został jego pierwszym prezesem. Odznaczony został przez rząd RP na uchodźctwie Krzyżem Kawalerskim, Krzyżem Oficerskim i Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, a w 1993 przez prezydenta Lecha Wałęsę Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. Został honorowym obywatelem Bydgoszczy. Jego imię nosi skwer na bydgoskim Szwederowie.

phm. Janina Knitter ur. 19 grudnia 1928 roku w Bydgoszcz zm. 23 kwietnia 2019 roku w Bydgoszcz Z harcerstwem związana była od młodzieńczych lat, tj. od marca 1944 roku, kiedy działała w podziemiu AK jako łączniczka i gdzie w sierpniu 1944 roku złożyła Przyrzeczenie Harcerskie według przedwojennej roty, uzupełnione ślubowaniem Szarych Szeregów. W podziemnym harcerstwie uzyskała stopień ochotniczki i tropicielki. Po wojnie pełniła funkcję zastępowej w 8 drużynie im. E. Plater w Ostrowie Świętokrzyskim i drużynowej

w 1 drużynie w Częstocicach k/Ostrowa. Uczestniczyła w obozach i szkoleniach harcerskich do roku 1948, gdy zawiesiła czynny udział w życiu harcerskim. Na wieść o tworzącym się kręgu seniorek w roku 1999 roku, odpowiedziała natychmiast. Włączyła się w prace, które krąg sobie wytyczył, przygotowała m.in. opracowania:„Szlak kulturalny w centrum Bydgoszczy” i „Pomniki Bydgoszczy”. Złożyła w kręgu zobowiązanie instruktorskie. Pełniła funkcję zastępowej w kręgu.

hm. Mirosław Ziętak ur. 26 marca 1960 roku w Bydgoszcz zm. 12 września 2018 roku w Bydgoszcz Działalność harcerską rozpoczął w latach 70. ubiegłego wieku, będąc uczniem Zespołu Szkół Elektrycznych w Bydgoszczy. W 1979 roku został komendantem szczepu przy tej szkole. W „Elektryku” pełnił też funkcję przewodniczącego Rady Uczniowskiej. W latach 1981 i 1982 z drużyną harcerską „Żwiry” brał udział w Rajdach Świętokrzyskich, podczas których „Żwiry” zdobywały pierwsze miejsca. Zorganizował wiele obozów, kursów harcerskich i instruktorskich. Utworzył Bazę Harcerstwa Starszego w Brzozowie nad Zalewem Koronowskim, gdzie w kilku kręgach jednorazowo przebywało nawet 300 harcerzy. Założył 75 BDH, z którą zdobył miano Drużyny Sztandarowej. Pracował w Komendzie Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto, pełniąc obowiązki szefa Referatu Starszoharcerskiego, a następnie w Komendzie Chorągwi, gdzie był szefem Wydziału Harcerzy Starszych na całą chorągiew. Później pełnił funkcję komendanta Hufca Bydgoszcz-Rejon. Po latach przerwy w działalności harcerskiej organizował doroczne spotkania byłych harcerzy starszych, na których gromadziło się za każdym razem co najmniej kilkadziesiąt osób. Zmarł nagle, na serce. Jego rodzina, przyjaciele i dawni podopieczni spotkali się wkrótce potem 10 listopada 2018 roku, by zgodnie z wprowadzoną przez niego tradycją, wspominać harcerskie przygody.

Cmentarz parafii pw. św. Wincentego a’ Paulo al. kard. Stefana Wyszyńskiego

O cicha, mglista, o smutna jesieni! Już w duszę czar twój dziwny, senny spływa, przychodzą chmary zapomnianych cieni, tęsknota wiedzie je smutna i tkliwa, ileż miłości, och, ileż kochania umarła przeszłość z naszych serc pochłania, z naszych serc biednych, z naszych serc bezdeni... Zamykam oczy... Blade ciche cienie suną się w liści posępnym szeleście jak obłok światło: niesie je wspomnienie... O dni umarłe! o dni! gdzież jesteście?... Co pozostało po was?... Ach! daleko, daleko kędyś toczycie się rzeką szarą i mętną w głąb puszcz i w milczenie... Kazimierz Przerwa Tetmajer „W jesieni”

Kazimierz Panek ur. 15 lutego 1873 roku w Oświęcimiu zm.13 listopada 1935 roku w Bydgoszczy Studiował medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, następnie uzyskał stopień doktora medycyny. Niedługo później rozpoczął studia weterynaryjne we Lwowie i jednocześnie pracował tam w uniwersyteckiej Katedrze Higieny. Należał do Towarzystwa Gimnastycznego Sokół. W 1906 roku zdobył dyplom lekarza weterynarii i został mianowany profesorem nadzwyczajnym, a w 1913 roku – profesorem zwyczajnym fizjologii. We Lwowie zetknął się ze skautingiem i organizował skautowe kursy instruktorskie w Skolem i we Lwowie. W latach 1914-1918 pełnił funkcję naczelnego komendanta skautowego we Lwowie. W 1914 roku zorganizował pierwszy ogólnopolski zjazd higienistów. Podczas I wojny światowej był szefem sekcji epidemiologicznej austriackiej armii. Zorganizował kilkanaście szpitali chorób zakaźnych i kierował centralnym laboratorium bakteriologiczno-epidemiologicznym Czerwonego Krzyża w Wiedniu. W 1918 roku zwołał w Krakowie międzydzielnicowy zjazd skautowy, prowadzący do zjednoczenia organizacji skautowych działających w różnych zaborach w Związek Harcerstwa Polskiego, do czego doszło kilka miesięcy później w Lublinie. W latach 1918-1920 był rektorem lwowskiej Akademii Medycyny Weterynaryjnej. Przez kilka lat redagował „Przegląd Higieniczny”, a następnie „Przegląd Weterynaryjny”. Do Bydgoszczy sprowadził się w roku 1920. Został kierownikiem Instytutu Naukowo-Rolnego, gdzie zorganizował m.in. Wydział Higieny Zwierząt i Pracownię Tępienia Gruźlicy. Prowadził pionierskie badania nad mechanizmem powstawania i rozwoju chorób zakaźnych. Dalej działał w harcerstwie i Sokole. Od czasów krakowskich był miłośnikiem Tatr, narciarzem i taternikiem, w naszym mieście również działał na niwie sportowej; m.in. był założycielem i zastępcą przewodniczącego Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. Udzielał się w organizacjach katolickich i ruchu narodowym, w 1925 roku został szefem bydgoskich struktur Związku Ludowo-Narodowego. Zmarł nagle, na serce.

Pole 2

hm. Zdzisław Zagłoba-Zygler ur. 1 kwietnia 1908 roku w Warszawie zm. 18 października 1971 roku w Rzeszowie Dzieciństwo i wczesną młodość spędził w Warszawie. Jego pierwszą drużyną była Warszawska Drużyna Harcerska im. Zawiszy Czarnego, do której został przyjęty 1919 roku. Od 1921 roku mieszkał w Poznaniu, od października 1922 roku był członkiem Poznańskiej Drużyny Harcerskiej im. J. Zamojskiego - „Czarnej 13”. W tamtejszym Gimnazjum Matematyczno–Przyrodniczym im. Bergera zdał maturę. Przez blisko rok na przełomie lat 1927-1928 działał w Komendzie „Czarnej 13” we Lwowie, został wybrany na Chorążego Hufca Lwowskiego. Studiował na Wydziale Inżynierii Politechniki Warszawskiej działając w „Czarnej 13” im. J. Sułkowskiego (pełnił w niej funkcję przybocznego) i od 1928 do 1936 roku w Akademickiej Drużynie Starszych Harcerzy. W latach 1934-

1936 był członkiem Wydziału Zagranicznego Głównej Komendy Harcerskiej ZHP. Od 1936 roku do wybuchu II wojny światowej był hufcowym Hufca Falenica w Międzylesiu k/Warszawy. Wśród jego zagranicznych wypraw sprzed 1939 roku należy wymienić udział w 1929 roku w Światowym Zjeździe Skautów w Anglii. Uczestniczył też w Międzynarodowym Zjeździe Skautów Wodnych w 1932 roku. W Bydgoszczy zamieszkał w kwietniu 1945 roku. Podjął pracę w Ubezpieczalni Społecznej w charakterze referenta orzecznictwa, zaczął działać społecznie, przede wszystkim kontynuował pracę w harcerstwie. Od maja do września 1945 roku pełnił funkcję drużynowego 11 Bydgoskiej Drużyny Harcerskiej im. J. Sułkowskiego. W latach 1947-1948 był Komendantem Ośrodka ZHP w Bydgoszczy i drużynowym Bydgoskiej Drużyny Spółdzielczej ZHP im. M. Rapackiego. Jego harcerska działalność została przerwana przez likwidację ZHP oraz związane z tym osadzenie w więzieniu od września 1948 do lipca 1949 roku. Do pracy w harcerstwie powrócił w okresie przemian w październiku 1956 roku. Wystąpił z apelem do działaczy harcerskich o reaktywowanie ZHP jako związku wyższej użyteczności publicznej. Od września 1956 do lutego 1957 roku był instruktorem w Hufcu Bielawki i drużynowym w 5 BDH im. Zawiszy Czarnego. W 1957 roku aktywność Zagłoby na polu harcerstwa wygasła, skoncentrował się na ruchu turystyczno-krajoznawczym. W 1966 roku Komisja Turystyki Pieszej ZG PTTK przyznała mu tytuł Honorowego Przodownika Turystyki Pieszej, otrzymał także Złotą Honorową Odznakę PTTK. Był głównym organizatorem zlotów w Tleniu w Borach Tucholskich. Jego działalność w tym miejscu upamiętniono znakowanym szlakiem pieszym PTTK „Ścieżka Zagłoby” z Tlenia przez Starą Rzekę do Osia. Zmarł w Rzeszowie i tam został pochowany, jednak w kwietniu 2003 roku jego ciało ekshumowano i przewieziono do Bydgoszczy.

Pole 13

hm. Wincenty Gordon ur. 31 marca 1900 roku w Bydgoszczy zm. 2 stycznia 1982 roku w Bydgoszczy W latach 1906–1913 uczęszczał do Szkoły Ludowej (obecnie SP 27 przy ul. Sielskiej 2). W sierpniu 1917 roku wstąpił do 1 Drużyny Skautów im. St. Staszica w Bydgoszczy, zorganizowanej i założonej przez Jana Wierzejewskiego. Szybko stał się jednym z najaktywniejszych skautów bydgoskich, pomagał Wierzejewskiemu organizować nowe drużyny. Po przyłączeniu Bydgoszczy do Polski, został w marcu 1920 roku komendantem Rad Drużynowych. Od września 1920 roku z jego inicjatywy utworzono w Bydgoszczy trzy grupy ZHP: drużyny pozaszkolne, drużyny gimnazjalne i drużyny szkół powszechnych. Przez cały okres międzywojenny należał do najaktywniejszych działaczy harcerskich w Bydgoszczy, był też członkiem 4 BDH im. J. Kilińskiego, tzw. „Błękitnej Czwórki”. W 1925 roku otrzymał stopień harcmistrza, w 1920 roku i w 1930 roku pełnił funkcję komendanta Hufca. Zmobilizowany w obliczu wojny, walczył we wrześniu 1939 roku jako kapral I Dywizji Piechoty Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Wyszków”. W październiku 1939 roku powrócił do Bydgoszczy, został skierowany do pracy w Warsztatach Kolejowych (dzisiejsza PESA). Zorganizował tam konspiracyjne trójki antyhitlerowskiej

akcji sabotażowej. W czerwcu 1940 roku został zaprzysiężony w ZWZ – AK i w Szarych Szeregach. Po zakończeniu działań wojennych, rozpoczął pracę w harcerstwie szkoląc drużynowych z Bydgoskiego Ośrodka Harcerskiego. W 1949 roku jego działalność harcerska została przerwana przez likwidację ZHP. W powstałej w jego miejsce Organizacji Harcerskiej Polski Ludowej, nie mającej nic wspólnego z ideologią ZHP, nie chciał pracować. Do działalności harcerskiej powrócił w okresie przemian, w październiku 1956 roku, po reaktywowaniu ZHP. Po przejściu na emeryturę w 1966 roku badał dzieje Bydgoszczy. Owocem tych badań były cykle artykułów, które ukazywały się w „Dzienniku Wieczornym” i w „Kalendarzu Bydgoskim”. Zaangażowany był również w działalność Towarzystwa Miłośników Miasta Bydgoszczy, które w 1980 roku nadało mu godność członka honorowego. W 1976 roku w plebiscycie TMMB i redakcji „Dziennika Wieczornego” uznany został za najpopularniejszego bydgoszczanina. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej nadało mu odznakę honorową „Bydgoszcz – Zasłużonemu Obywatelowi”. Jedna z bydgoskich ulic na osiedlu Przylesie w Fordonie nosi jego imię. Od 2017 roku po Bydgoszczy jeździ tramwaj nazwany jego imieniem.

Pole 16

phm. Stefania Jakubowska-Łassa ur. 23 maja 1917 roku w Bydgoszczy zm. 2 lutego1992 roku w Bydgoszcz Jako 12-letnia dziewczynka, we wrześniu 1929 roku, wstąpiła do 4 ż. BDH im. M. i Wł. Zamojskich. Przyrzeczenie Harcerskie złożyła w grudniu 1931 roku. Ukończyła kurs łączności zorganizowany dla ZHP przez jednostkę wojskową w Bydgoszczy, co ułatwiło jej włączenie się w 1939 roku do Pogotowia Harcerek. W grudniu 1941 roku wstąpiła do konspiracyjnej drużyny harcerek „Młody Las”. W jej mieszkaniu odbywały się lekcje tajnego nauczania prowadzone przez dwie nauczycielki – harcerki. Po wyzwoleniu w 1945 roku włączyła się aktywnie w działalność Hufca i Komendy Chorągwi ZHP, pełniła funkcję drużynowej 2 ż. BDH im. MB Królowej Korony Polskiej, hufcowej I Hufca Harcerek, prowadziła też Zastęp Drużynowych I Hufca. W 1949 roku, gdy zlikwidowano drużyny harcerskie, nie widziała możliwości działania w organizacji powstałej w miejsce ZHP.

Pole 25, nr grobu 7349/92

Cmentarz Najświętszego Serca Pana Jezusa ul. Ludwikowo

Listopadowe wspomnienia dotykają kolejnych kartek oni tu są, odeszli tylko trochę dalej i przysłuchują się. Ich myśli, ich słowa przenikają do nas jak liście spadają wiersze z drzewa życia poetyckiego parku. Helena Dobaczewska-Skonieczka „Obecność Nieobecnych”

dh Henryk Józefowicz ur. w 1930 roku w Bydgoszczy zm. 13 czerwca 1945 roku w Bydgoszczy od ran postrzałowych Miał 15 lat, był harcerzem. Tydzień później miała skończyć się II wojna światowa. Na Stadionie Miejskim przy ul. Sportowej (obecnie stadion Polonii) władze cywilno-wojskowe zorganizowały uroczystości pierwszomajowe. Uczestniczyli w nich m.in. harcerze, w tym 16 Żeglarska Drużyna Harcerska, której był członkiem. Podczas manifestacji oddane zostały strzały. Według wersji ówczesnych władz, strzelali jej wrogowie, według innych mogła to być prowokacja służb bezpieczeństwa albo, nawet przypadkowy, strzał rosyjskiego żołnierza. Henryk Józefowicz został ranny w głowę. Przewieziony do szpitala, zmarł kilka tygodni później, 13 czerwca. Jego kolega z drużyny, Rajmund Pałubicki, trafiony kulą w szyję, zmarł w drodze do szpitala.

Ich śmierć upamiętnia tablica na stadionie Polonii. Ganek E, 51

hm. Maria Burska ur. 10 sierpnia 1889 roku w Czerniewicach na Bukowinie zm. 8 maja 1954 roku w Bydgoszczy W czasie I wojny światowej wraz z rodzicami dotarła do Wiednia, gdzie zdała maturę i uzyskała dyplom nauczycielki. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w roku 1920 jej rodzina zamieszkała w Bydgoszczy. Należała do grona pierwszych nauczycieli budujących szkolnictwo polskie w Bydgoszczy po 148-letniej niewoli. Pracowała w szkole przy ul. Dworcowej, a od 1925 roku w szkole przy ul. Świętojańskiej. W roku 1926 objęła funkcję opiekunki powstającej na terenie szkoły 7 Drużyny Harcerek im. B. Łazarkiewiczówny. W 1928 roku wstąpiła w szeregi harcerek-nauczycielek, a w latach 1930-1934 była ich drużynową. Od 1934 roku objęła I Hufiec Harcerek, który grupował 8 drużyn przy szkołach średnich. Od 1938 roku była Komendantką Środowiska Harcerek w Bydgoszczy, w skład którego wchodziło 5 hufców. W czasie okupacji po wyrzuceniu jej wraz z rodzicami z mieszkania, zamieszkała u przyjaciół i pracowała w Fabryce Pilników. Dwukrotnie otrzymała od władz niemieckich propozycję lepszej pracy z uwagi na jej świadectwo maturalne z Wiednia i dwukrotnie odmówiła. Po wyzwoleniu w roku 1945 wróciła do swojej ukochanej szkoły przy ul. Świętojańskiej. Maciejewska-Janke

Ganek DZ, Pole 15

pwd. Helena Śmigiel–Żurawska ur. 2 maja 1929 roku w Bydgoszczy zm. 5 sierpnia 2011 roku w Bydgoszczy W kwietniu 1945 roku wstąpiła do 16 ż. BDH im. N. Żmichowskiej przy Gimnazjum Handlowym w Bydgoszczy przy ul. M. Kopernika. W kolejnych latach aktywnie pracowała w drużynie, ale gdy w 1949 roku zlikwidowano harcerskie drużyny przy szkołach średnich, nie zdecydowała się na przystąpienie do powstałej w zamian organizacji. Po upływie wielu lat ponownie stanęła w kręgu przyjaźni i braterstwa wstępując w kwietniu 1999 roku do kręgu „Wędrowniczek po Zachodnim Stoku”. Aktywnie włączyła się w pracę kręgu nad opracowaniami tematów historycznych dotyczących miasta Bydgoszczy, np.: „Bydgoszcz moje miasto”, „Ostatni prezydent Bydgoszczy do 1939 roku Leon Barciszewski”, „Kanał Bydgoski”, „Miejsca straceń w Bydgoszczy 1939–1945”. Przygotowywała też opracowania dotyczące ZHP.

Ganek krzyżowy, Pole 28/38

dh. i prof. dr hab. Stefania Grudzińska ur. 4 kwietnia1930 roku w Bydgoszczy zm. 23 października 1997 roku w Bydgoszczy Edukację podstawową i średnią odbyła w rodzinnym mieście. Naukę w szkole średniej rozpoczęła w 1945 roku w Gimnazjum i Liceum przy ul. St. Staszica 4, maturę uzyskała w 1950 roku. Do 1 ż. BDH im. Królowej Jadwigi działającej przy szkole, do której uczęszczała, wstąpiła w 1945 roku. Przyrzeczenie Harcerskie złożyła w 1946 roku. W drużynie pełniła funkcje od zastępowej do drużynowej. Pracowała aktywnie do 1949 roku. W latach 1950–1955 studiowała astronomię na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, w 1955 roku uzyskała magisterium. Pracę doktorską broniła w marcu 1963 roku, jej praca habilitacyjna z 1972 roku dotyczyła analizy widmowej komety. Była członkiem Międzynarodowej Unii Astronomicznej Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Po zakończeniu pracy na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika, zatrudniła się na stanowisku profesora nadzwyczajnego w Instytucie Fizyki Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie. Pod jej kierunkiem zostało wykonanych 20 prac magisterskich i 11 licencjackich. Za swoją działalność organizacyjną, dydaktyczną i naukową została odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.

Ganek B, Pole 24/301

hm. Maria Kosiorek-Semeńczuk ur. 6 lipca 1911 roku w Kałudze nad Oką zm. 15 listopada 2005 roku w Bydgoszczy W 1921 roku wraz z rodzicami wróciła ze zsyłki do Polski i na stałe zamieszkała w Bydgoszczy. Działalność w ZHP rozpoczęła w 1926 roku, wstępując do 4 ż. BDH im. N. Żmichowskiej. W latach 1928–1929 brała udział w kursie dla zastępowych, a następnie dla drużynowych w Luboniu k/Poznania i tam zakończyła próbę na I stopień instruktorski - drużynowa po próbie (obecnie przewodniczka). W 1932 roku wstąpiła do 4 żeńskiej Bydgoskiej Drużyny Starszoharcerskiej im. M. i Wł. Zamojskich przy Miejskiej Szkole Wydziałowej. W 1933 roku, jako członek Komendy Hufca, wzięła udział w kursie drużynowych dla nauczycieli w Runowie Krajeńskim. W następnym roku była komendantką kursu dla drużynowych, zorganizowanego przez hufiec w Śmiłowie. W lipcu 1935 roku na terenie letniej rezydencji Prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego odbył się Międzynarodowy Zlot Harcerstwa w Spale, w którym uczestniczyła wraz z innymi bydgoskimi harcerkami. Po powrocie ze zlotu została mianowana komendantką Hufca w Bydgoszczy i równocześnie otrzymała funkcję drużynowej 4 żeńskiej Bydgoskiej Drużyny Starszoharcerskiej. W 1937 roku została oddelegowana na kurs dla podharcmistrzów do Szkoły Instruktorskiej Harcerstwa Polskiego na Buczu i tam z wynikiem pozytywnym zamknęła próbę na II stopień instruktorski – podharcmistrzyni. W 1938 roku otrzymała ostatni stopień instruktorski – harcmistrzyni. W czasie okupacji hitlerowskiej została wysiedlona do Generalnej Guberni i zamieszkała we wsi Sosnowa. Zorganizowała tam drużynę harcerską w szkole podstawowej prowadząc ją oficjalnie jako chór szkolny, a we wsi Niwiski zorganizowała komplety tajnego nauczania na poziomie szkoły średniej. W 1945 roku, po zakończeniu działań wojennych, wróciła do Bydgoszczy i w lipcu została mianowana komendantką Chorągwi Pomorskiej ZHP. W czasie, gdy pełniła tę funkcję, działały na terenie województwa 22 hufce. Kiedy Główna Kwatera Harcerek w Warszawie zorganizowała w sierpniu 1945 roku pierwszą Centralną Akcję Szkoleniową (CAS) dla drużynowych w Radziejowicach k/W-wy, została komendantką podobozu Chorągwi Pomorskiej. Z jej inicjatywy w 1946 roku w Zabartowie w powiecie sępoleńskim powstała Strażnica Harcerska, w której odbywały się kursy dla drużynowych, zastępowych, kursy specjalistyczne oraz kolonie zuchowe. W 1956 roku ukończyła studia polonistyczne w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie, uzyskując stopień magistra. Po przejściu na emeryturę poświęciła się pracy wśród dzieci specjalnej troski. Podjęła pracę w Szkole Życia, która powstała przy Domu Pomocy w Kadłubie k/Strzelec Opolskich. Założyła drużynę harcerską, składającą się z 40 chłopców, w krótkim czasie powstały kolejne 3 drużyny. Co roku organizowała dla nich kolonie. Dzięki jej pasji i zaangażowaniu chłopcy zwiedzili Polskę, wyjeżdżając na wycieczki, obozy letnie i zimowe. Po latach pracy w Kadłubie wróciła do Bydgoszczy i włączyła się do pracy pedagogicznej i harcerskiej, jako seniorka ZHP. Należała do Instruktorskiego Kręgu Seniorów ZHP „Dębowego Liścia” przy Hufcu Bydgoszcz-Miasto.

Ganek G, Pole 29/46

hm. Irena Mołczanowicz ur. 6 maja 1931 roku w Wilnie zm. 25 kwietnia 2014 roku w Bydgoszczy W 1945 roku przybyła do Bydgoszczy wraz z rodziną z Wilna. Rok później wstąpiła do 1 ż. BDH im. królowej Jadwigi w Bydgoszczy. Przyrzeczenie Harcerskie złożyła w październiku 1947 roku. Po upływie wielu lat przerwy w działalności harcerskiej, odpowiedziała na zew harcerskiej przygody i ponownie stanęła w kręgu przyjaciół, wstępując w 1999 roku do kręgu „Wędrowniczek po Zachodnim Stoku”.

Ganek D, Pole 25/155

hm. Irena Horbulewicz ur. 22 lutego 1926 roku w Czersku zm. 4 grudnia 2011 roku w Bydgoszczy Do ZHP wstąpiła w lutym 1938 roku, Przyrzeczenie Harcerskie złożyła w 1945 roku. Była założycielką wielu drużyn harcerskich i gromad zuchowych. W 1946 roku na polecenie Komendy Chorągwi Pomorskiej ZHP, zajęła się organizowaniem Hufców Harcerek w Bydgoszczy: Bielawki, Śródmieście, Okole, Kapuściska, Bydgoszcz powiat. Została mianowana komendantką Ośrodka Harcerskiego, który składał się z tych hufców. Działało w nich 30 żeńskich drużyn harcerskich. Jej długoletnia służba harcerska została zauważona przez naczelniczkę hm. Zofię Florczak, która w 1994 roku oddelegowała ją na Międzynarodowy Zlot ZHP do Anglii, gdzie spotkała wśród Polonii wielu przyjaciół. Była współzałożycielką Kręg Seniorek ZHP „Wędrowniczek po Zachodnim Stoku” im. Olgi i Andrzeja Małkowskich w Bydgoszczy, objęła funkcję jego komendantki po Krystynie Żydowicz. Wiedziała, że harcerki „od lat najmłodszych, aż do późnej siwizny” chcą pełnić służbę Bogu, Polsce i bliźnim.

Ganek F, Pole 38/182

hm. Teodora Maciejewska-Janke ur. 1 października 1915 roku w Poznaniu zm. 27 grudnia 2011 roku w Bydgoszczy Do Bydgoszczy sprowadziła się wraz z rodzicami w 1920 roku. Będąc uczennicą Miejskiej Szkoły Wydziałowej w roku 1926 wstąpiła do 4 ż. BDH. Brała czynny udział w jej pracach, obozach i wycieczkach. W 1929 roku rozpoczęła naukę w Państwowym Seminarium Nauczycielskim w Inowrocławiu. Egzamin dojrzałości zdała w roku 1934, w tym samym roku ukończyła kurs bibliotekarsko-świetlicowy zorganizowany przez Polski Biały Krzyż. Do wybuchu wojny w 1939 roku prowadziła świetlicę dla bezrobotnych przy ul. Smoleńskiej i Dwernickiego. Równocześnie podjęła bezpłatną pracę w Inspektoracie Szkolnym w dziale Oświaty Pozaszkolnej. Od 1 września 1936 roku podjęła pracę w szkołach bydgoskich w niepełnym wymiarze godzin. Od 1934 roku prowadziła kolejno 15, 14, i 11 ż. BDH. Organizowała i uczestniczyła w obozach w Czernicach k/Poznania, Straszewie k/Brodnicy, Zubsuchem (Zębie) k/ Zakopanego, Chomiąży Szlacheckiej na Pałukach. W 1939 roku uczestniczyła w kursie podharcmistrzowskim na Buczu. Po powrocie z niego, 30 sierpnia 1939 roku, z polecenia Pogotowia Harcerek zorganizowała i prowadziła stację dożywiania i opieki dla uchodźców i żołnierzy przy ul. Kujawskiej. W czasie okupacji pracowała w hotelu Lengning przy ul. Długiej, gdzie prowadziła akcję sabotażową. W 1945 roku była członkiem Komendy Chorągwi Bydgoskiej. W 1946 roku została Komendantką Ośrodka Harcerek. Do 1948 roku była radną miejską. W związku z zamążpójściem zrezygnowała z działalności harcerskiej. Powróciła do niej w roku 1956, a następnie w 1962 roku. Uzyskała stopień harcmistrza. Od grudnia 1989 roku była przewodniczącą Okręgowego Komitetu Odrodzenia ZHP w Bydgoszczy. Współpracowała z Związkiem Harcerstwa Rzeczpospolitej. Oddała nieocenione zasługi w gromadzeniu materiałów dotyczących historii harcerek bydgoskich. W 1995 roku wydała książkę „Harcerstwo Żeńskie w Bydgoszczy 1918-1946”. W 2000 roku za jej staraniem umieszczono tablicę pamiątkową harcerek, które zginęły w czasie II wojny światowej przy kościele św. Polskich Braci Męczenników, a w listopadzie 2001 roku drugą w kościele Garnizonowym.

Ganek C, Pole 9/226

hm. Jan Drzewiecki ur. 31 sierpnia 1923 roku w Bydgoszczy zm. 13 lutego 2013 roku w Bydgoszczy W lutym 1932 roku wstąpił do drużyny zuchów-wilczków przy szkole powszechnej nr 2 w Bydgoszczy. W 1934 roku wstąpił do 25 BDH przy tej samej szkole i złożył Przyrzeczenie Harcerskie. Następnie, już będąc w Gimnazjum Ogólnokształcącym im. Edwarda ŚmigłegoRydza, został członkiem 4 BDH, tzw. „Błękitnej Czwórki”. Brał udział w obozach i uzyskał kolejne stopnie harcerskie. Od połowy sierpnia 1939 roku, w ramach Pogotowia Harcerskiego, pełnił służbę informacyjną w Bydgoszczy, prowadząc obserwacje przydatne dla wojska. W 1941 roku został wywieziony na roboty przymusowe do Niemiec. Brał tam udział w akcjach małego sabotażu. Z robót udało mu się zbiec do Francji, a następnie do Anglii, gdzie wstąpił do Marynarki Wojennej. Dosłużył się stopnia porucznika. Z polecenia komandora Tymińskiego został wyznaczony do organizowania Kręgów Starszoharcerskich. Zdobył stopień

harcerza Rzeczypospolitej i podharcmistrza. Od stycznia 1943 roku jako telegrafista pływał na ORP „Błyskawica.” Do kraju powrócił 28 maja 1946 roku. W tym samym roku zgłosił się do służby harcerskiej i już w czerwcu został przybocznym Komendy Ośrodka ZHP na miasto Bydgoszcz. W sierpniu 1947 roku zorganizował 32 BDH-radiową im. gen. Wł. Sikorskiego, a we wrześniu, jako wychowawca, 7 Chojnicką Drużynę Harcerzy przy Zakładzie Wychowawczym. Po powrocie do Bydgoszczy w 1950 roku działał poza ZHP w żeglarstwie jako kierownik klubu „Ogniwo.” Po reaktywowaniu ZHP powrócił do pracy harcerskiej. W latach 1956-58 był instruktorem w Wydziale Organizacyjnym Bydgoskiej Komendy Chorągwi ZHP, w latach 195870 działał w Kole Przyjaciół Harcerstwa przy SP 46, w latach 1971-73 był instruktorem Wydziału Starszoharcerskiego Bydgoskiej Chorągwi ZHP. W latach 1973-78 – instruktorem Wydziału „NS” Bydgoskiej Chorągwi ZHP, w latach 1978-90 – inspektorem łączności Komendy Chorągwi w Bydgoszczy i jednocześnie członkiem Rady Łączności przy GK ZHP oraz Przewodniczącym Rady Łączności i członkiem Rady Naczelnej ZHP. W latach 1990-94 był drużynowym 43 BDH przy parafii Polskich św. Braci Męczenników, w latach 1994-97 – komendantem Związku Drużyn Harcerskich „Zawiszanie”. Od 1998 do 2002 roku pracował jako przewodniczący Hufcowej Komisji Historycznej. Był członkiem Kręgu Seniorów „Dębowego Liścia” im. A. Kamińskiego. Był laureatem wielu odznaczeń, m.in.: Srebrnej i Złotej Odznaki Kadry Kształcącej, Brązowego, Srebrnego i Złotego Medalu dla Obronności Kraju, Krzyża za Zasługi dla ZHP i Złotego Krzyża za Zasługi dla ZHP, Srebrnego Krzyża za Zasługi dla ZHP z Rozetą i Mieczami, Krzyża Czynu Bojowego, Odznaki Weterana Walk o Niepodległość, Medalu za Zasługi dla Pomorskiego Okręgu Wojskowego, Odznaki za Wierną Służbę Harcerską dla Ojczyzny, medalu honorowego Zasłużony dla Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto, medalu za Zasługi dla Harcerstwa Bydgoskiego, honorowego tytułu „Senior ZHP”, Medalu Pamięci ks. Jerzego Popiełuszki, Honorowej Odznaki Wojskowych Kręgów Instruktorskich, Odznaki Honorowej za Zasługi dla Miasta Bydgoszczy.

Ganek JB/122

hm. Krystyna Godek-Wojcieszonek ur. 20 sierpnia 1944 roku w Piwnicznej pow. Nowy Sącz zm. 29.12.2005 roku w Bydgoszczy Ze szczepem 7 BDH „Zielona Siódemka”, związała się w 1972 roku, kiedy jako absolwentka krakowskiej uczelni rozpoczęła pracę w bydgoskim Technikum Kolejowym. Będąc harcmistrzem Rzeczpospolitej i instruktorką ze stopniem podharcmistrza podjęła próbę założenia, w wieloprofilowym już wtedy szczepie, drużyny artystycznej. Prowadziła ją z dobrym skutkiem przez trudne dla ZHP lata 1973-1982, kiedy to ZHP o skautowskich tradycjach i korzeniach próbowano zastąpić upolitycznionym tworem o nazwie HSPS. W Szczepie 7 BDH nie odstąpiono jednak od nich. Kultywowano w nim tradycje, zwyczaje i obrzędy oraz utrzymywano, wbrew zaleceniom władz, skautowskie formy pracy. W 1983 roku Krystyna Wojcieszonek mianowana została komendantką szczepu i pełniła ją do śmierci. Oznaczona m.in. Medalem Edukacji Narodowej oraz odznaczeniami państwowymi.

Inne cmentarze

„Spieszmy się kochać ludzi tak szybko odchodzą” ks. Jan Twardowski

hm. Adam Timler ur. 7 listopada 1875 roku we wsi Rauchersdorf (Kurzyna Średnia nieopodal Stalowej Woli) zm. w 1970 roku w Łodzi Dzięki staraniom rodziców, zamożnych rolników, został nauczycielem z uprawnieniami do nauczania w szkołach podstawowych i średnich. Pracę rozpoczął w Bochni. Uczył wychowania fizycznego w gimnazjum. Wstąpił do Towarzystwa Gimnastycznego Sokół w 1895 roku. W tym czasie poznał Andrzeja Małkowskiego i pod jego wpływem w maju 1912 roku założył 1 Drużynę Skautową im. St. Żółkiewskiego. Zdobył stopień harcmistrza. Do Bydgoszczy przeniósł się krótko po powrocie naszego miasta do Polski. W 1921 roku włączył się w pracę bydgoskiego harcerstwa, został pierwszym hufcowym ZHP w Bydgoszczy. W 1922 roku wszedł w skład Miejskiego Komitetu Wychowania Fizycznego, który zajmował się organizowaniem polskiego sportu w Bydgoszczy. Było to pierwsze tego typu ciało w Polsce. Na emeryturę przeszedł w 1937 roku. Wraz z żoną i młodszymi dziećmi przeniósł się do Poznania. Z uwagi na możliwość aresztowania przez wkraczających do Polski Niemców, po wybuchu II wojny światowej pojechał do Warszawy, do córki. Zostawił tam rodzinę, a sam ruszył w rodzinne strony, do sióstr, które pozostały na ojcowiźnie. Pracował w gospodarstwie. Po wojnie powrócił do Poznania i do szkoły, gdzie uczył przez kolejne lata. Zmarł podczas wizyty u jednego z synów w Łodzi i tam został pochowany.

hm. Zofia Kopeć ur. 23 stycznia 1913 roku w Berlinie zm. 17 sierpnia 1987 roku w Gdyni W sierpniu 1919 roku wróciła z rodzicami do kraju i osiadła w Bydgoszczy. W maju 1921 roku wstąpiła do 2 ż. BDH im. Marii Konopnickiej. W czerwcu 1924 roku złożyła Przyrzeczenie Harcerskie. W sierpniu 1937 roku wyjechała z Bydgoszczy do Starogardu Gdańskiego, gdzie zgłosiła się do pracy w Komendzie Hufca. Pod koniec 1938 roku Komenda Pomorskiej Chorągwi Harcerek mianowała ją Komendantką Pogotowia Harcerek w Starogardzie, by szkolić starsze dziewczęta na wypadek wojny. W pierwszych dniach września 1939 roku, gdy okupant zajął Starogard Gdański, została poinformowana o grożącym jej aresztowaniu. Wyjechała do Bydgoszczy. Tu nawiązała kontakt z harcerkami i razem podjęły akcję pomocy rodzinom wysiedlonym przez okupanta. W grudniu 1942 roku została aresztowana i przewieziona do obozu koncentracyjnego w Stutthofie, z którego w kwietnia1945 roku wywieziono wszystkie więźniarki barkami na zachód. Udało jej się uciec z transportu, z wyspy Rugii. Wróciła do Bydgoszczy. Zgłosiła się do Komendy Chorągwi Harcerek i została jej członkiem. Szybko przeniesiono ją do pracy do Zabartowa k/Więcborka, gdzie w Harcerskim Gospodarstwie Rolnym prowadziła księgowość. Pozostała tam do 1948 roku. W 1949 roku na polecenie lekarza wyjechała do Sopotu, gdzie pracowała do maja 1969 roku.

Spoczywa na Cmentarzu Witomińskim w Gdyni. Sektor 57, rząd 10, m. 16

hm. Józef Szalla ur. 30 stycznia 1911 roku w Brodnicy zm. 20 września 1989 roku w Bydgoszczy Swą harcerską drogę rozpoczął w drużynie harcerskiej w Publicznej Szkole Podstawowej w Jabłonowie Pomorskim. Był zastępowym i współzałożycielem Drużyny Harcerzy im. Księcia Józefa Poniatowskiego. W 1926 roku rozpoczął naukę w Państwowym Seminarium Nauczycielskim w Toruniu i tam wstąpił do 9 Pomorskiej Drużyny Harcerzy im. gen. J. Hallera. Na zlocie Chorągwi Pomorskiej w Garczynie pełnił funkcję drużynowego. Jako młody nauczyciel pełnił wiele funkcji w ZHP: był komendantem drużyn w Nowym Mieście, kierownikiem Referatu Drużyn Harcerskich przy Komendzie Hufca w Brodnicy i wizytatorem chorągwianym. Wiosną 1938 roku ukończył kurs harcmistrzowski w Górkach Wielkich, którego komendantem był hm. Aleksander Kamiński. Założył 130 Pomorską Drużynę Harcerzy im. Jana III Sobieskiego w Brodnicy i był jej drużynowym do 1939 roku. Brał udział w kampanii wrześniowej, w czasie okupacji działał w konspiracji „Jaszczurkowcy”. Po wojnie wrócił do pracy jako nauczyciel w szkole w Brodnicy. Dodatkowo pracował w Inspektoracie Szkolnym jako powiatowy inspektor w-f i wychowania harcerskiego. Pełnił rolę opiekuna 4 i 7 brodnickich drużyn. Był komendantem Hufca w Brodnicy, a potem komendantem Ośrodka. W lutym 1949 roku został przeniesiony do Liceum Pedagogicznego w Bydgoszczy. Po reaktywowaniu ZHP w 1957 roku, wspólnie z harcmistrzem Korneliuszem Erdmanem powołał Szczep Drużyn Harcerskich przy Państwowym Liceum Pedagogicznym i Szkole Ćwiczeń w Bydgoszczy. W latach 1964-1969 jako wykładowca Studium Nauczycielskiego był opiekunem Akademickiego Kręgu Instruktorskiego w Bydgoszczy. W tym czasie przeprowadził pięć kursów informacyjnych dla słuchaczy studium, w których łącznie wzięło udział 1217osób. W styczniu 1976 roku na spotkaniu instruktorów posiadających najwyższy, w tym czasie, stopień instruktorski – harcmistrza PL, powstał Krąg Instruktorów Seniorów „Dębowego Liścia”. Został jego przewodniczącym i pełnił tę funkcję przez pięć kadencji, do 1986 roku. Za swą działalność zawodową w szkołach i społeczną w ZHP został uhonorowany wieloma orderami i odznaczeniami: Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Armii Krajowej, Krzyżem Partyzanckim, Medalem Komisji Edukacji Narodowej, Złotą Odznaką „Zasłużony Działacz Kultury Fizycznej”, Brązowym i Złotym Krzyżem za Zasługi dla ZHP, Odznaczeniem honorowym za zasługi, przyznanym rozkazem Przewodniczącego ZHP w 1947 roku, Medalem Zwycięstwa i Wolności, Medalem za Warszawę, Medalem Laur Pokoleń.

Spoczywa na cmentarzu komunalnym przy ul. Wiślanej w Bydgoszczy. Sektor VIII-B, rząd 4/16

hm. Mariusz Dopierała ur. 27 kwietnia 1955 roku w Bydgoszczy zginął 16 września 1991 roku w okolicach wsi Jaksice Był synem Bronisława, podpułkownika Ludowego Wojska Polskiego, pilota. Do szkoły podstawowej chodził najpierw w Witkowie, a potem w Krakowie, gdzie wstąpił do 19 KDH działającej przy Szczepie Lotniczym im. Żwirki i Wigury. W styczniu 1968 roku złożył Przyrzeczenie Harcerskie. W 1970 roku, po kolejnej przeprowadzce związanej z pracą ojca, tym razem do rodzinnej Bydgoszczy, uczęszczał do ZSZ, a później do Technikum Mechanicznego. Będąc uczniem technikum, odwołując się do swych krakowskich doświadczeń, założył 19 Pomorską Drużynę Harcerską Lotniczą im. Żwirki i Wigury „Gwiazda Północy”. Drużyna, po kilku latach działalności, rozrosła się do szczepu. Utrzymywał kontakty z krakowskimi drużynami. Po służbie wojskowej w Marynarce Wojennej pracował w Wojewódzkim Domu Kultury, Osiedlowym Domu Kultury „Modraczek” i Domu Harcerza. W latach 1980-1982 był przewodniczącym Kręgu Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkowskiego (KIHAM) w Bydgoszczy, który stawiał sobie za cel przywrócenie w ZHP przedwojennych ideałów. Zdobył stopień harcmistrza. Odznaczony Odznaczeniem Szczepów Lotniczych I kl. Zginął w wypadku samochodowym w pobliżu wsi Jaksice, na trasie Bydgoszcz – Inowrocław.

Spoczął na cmentarzu komunalnym przy ul. Kcyńskiej.

Zbigniew Raszewski ur. 5 kwietnia 1925 roku w Olsztynie zm. 7 sierpnia 1992 roku w Warszawie Z Olsztyna jego rodzice przeprowadzili się najpierw do Poznania, potem – w 1930 roku – do Bydgoszczy. W naszym mieście ukończył Państwowe Gimnazjum im. marsz. E. Rydza-Śmigłego uczęszczając jednocześnie do Miejskiego Konserwatorium Muzycznego. Był harcerzem, wraz z bratem Januszem należał do 4 BDH im. J. Kilińskiego, czyli do słynnej „Błękitnej Czwórki”. Jego ojciec, Jan, był polskim oficerem, więc po wybuchu II wojny światowej wyruszył na front; został zamordowany przez NKWD w Starobielsku w 1940 roku. Starszy brat Janusz znalazł się w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie, siostra Barbara zamieszkała w Warszawie. On tymczasem pozostał w Bydgoszczy i zarabiał na utrzymanie swoje oraz matki jako robotnik. Od początku wojny należał do konspiracyjnego harcerstwa. Próbował zorganizować drużynę harcerską w odlewni metali, w której pracował, za co został aresztowany. W więzieniu przesiedział od kwietnia 1940 do lutego 1941 roku. Po wyjściu na wolność pracował w fabryce „Lukullus” i podjął na nowo działalność w konspiracji. W 1943 roku złożył przysięgę AK i przyjął ps. „Jerzy”. W 1944 roku został szefem komórki łączności AK. Po wojnie zdał maturę w Miejskim Gimnazjum Męskim im. M. Kopernika i wyjechał do Poznania. Studiował na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Poznańskiego i w Państwowym Konserwatorium Muzycznym w klasie fortepianu. Niedługo po zdobyciu stopnia magistra filozofii w zakresie filologii polskiej doktoryzował się, ale w związku ze swoim politycznymi poglądami został zmuszony do odejścia w uniwersytetu. Podjął pracę w Instytucie Teatralnym Leona Schillera w Warszawie. Współredagował „Pamiętnik Teatralny”, poświęcony historii i krytyce te-

atru. Publikował prace dotyczące teatru. Był profesorem warszawskiej Akademii Teatralnej im. A. Zelwerowicza i wieloletnim wiceprzewodniczącym Rady Naukowej Instytutu Sztuki PAN. Już po jego śmierci ukazał się „Pamiętnik Gapia. Bydgoszcz, jaką pamiętam z lat 1930-1945”, jednej z najciekawszych książek o Bydgoszczy. Został uhonorowany wieloma odznaczeniami i nagrodami, w tym: Brązowym Krzyżem Zasługi z Mieczami (1944), Złotym Krzyżem Zasługi (1955), Nagrodą im. Leona Schillera za prace teatrologiczne (1958), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1964), Krzyżem Armii Krajowej (1987) i Nagrodą Polskiej Akademii Nauk za wybitne osiągnięcia naukowe. W 2006 roku powstał w Warszawie Instytut Teatralny im. Z. Raszewskiego. W 1993 roku powstał o nim film dokumentalny „Profesor”. W Bydgoszczy jedna z ulic w Fordonie nosi jego imię.

Spoczął w Warszawie na Starych Powązkach.

Kwatera 39 (1/18)

hm. Danuta Milewska-Subkowska ur.11 stycznia 1921 roku w Lesznie Wlkp. zm. 7 lipca 1993 roku w Sopocie Do szkolnej drużyny harcerskiej im. królowej Jadwigi w Chełmnie wstąpiła w 1932 roku. Po wyjściu za mąż za dh. Bernarda Subkowskiego, udzielającego się w 1Bydgoskiej Drużynie Harcerzy im. St. Staszica, zamieszkała wraz z mężem w Bydgoszczy i dalszą przynależność do ZHP kontynuowała w 4 BDH im. M. i Wł. Zamojskich. We wrześniu 1939 roku uczestniczyła w Pogotowiu Harcerek. W listopadzie tego samego roku zaczęła organizować konspiracyjną drużynę harcerek „Młody Las”. W konspiracji harcerskiej używała pseudonimu „Sosna”. W 1943 roku drużyna „Młody Las” została podporządkowana Szarym Szeregom, a ”Sosna” zaprzysiężona przez porucznika AK hm. Edwarda Zürna, została kurierką-łączniczką na trasie Bydgoszcz – Łódź – Warszawa. Przewoziła pisma, rozkazy i polskie książki. W lutym 1945 roku nastąpiło rozwiązanie drużyn konspiracyjnych przez ówczesną komendantkę phm. Zofię Moroz i rozpoczęła się normalna praca w drużynach harcerskich. Subkowska oraz kilka druhen z „Młodego Lasu” zapoczątkowały powstanie 4 Bydgoskiej Drużyny Harcerskiej Instruktorskiej – drużynową została Subkowska. W 1956 roku wraz z mężem wyjechała na wybrzeże i zamieszkała w Sopocie, gdzie dalej prowadziła działalność harcerską – była członkiem Komendy Hufca, drużynową 10 Sopockiej Drużyny Harcerek, członkiem Kręgu Instruktorów Seniorów przy Komendzie Chorągwi w Gdańsku.

Spoczywa na Cmentarzu Komunalnym przy ul. Malczewskiego w Sopocie. Sektor E1, rząd 7, nr grobu 8

Tablica jej poświęcona umieszczona została na honorowej ścianie Pomorskiego Muzeum Wojsk Lądowych przy ul. Czerkaskiej 2 w Bydgoszczy, w styczniu 1995 roku.

Na tablicy napisano: „Pamięci służby harcerskiej w Szarych Szeregach ZHP „Młody Las” 1939–1945 i 4 Bydgoskiej Drużynie Harcerek – Instruktorek 1945-1949 oraz Jej Założycielce Harcmistrzyni ZHP śp. Danucie Subkowskiej ps. „Sosna”. „Idź ! Czuwaj!…i szły wierząc w Zwycięstwo!”

dh Zbigniew Bury ur. 31 sierpnia 1924 roku w Bydgoszczy zm. 31 maja 2005 roku w Bydgoszczy Mając 8 lat, wstąpił go gromady zuchów„Wilczków” przy Szkole Powszechnej im. J. Dąbrowskiego. W roku 1934 wstąpił do 17 BDH, w kwietniu 1935 roku złożył Przyrzeczenie Harcerskie. W kolejnym roku szkolnym został członkiem 18 BDH przy Szkole Powszechnej im. Wł. Jagiełły. Ukończył kurs zastępowych i uzyskał stopień wywiadowcy, w kolejnym roku – stopień ćwika i został przybocznym. Włączył swoją drużynę w Harcerskie Święto Wiosny, w ramach którego mi. in. sadzono drzewka. W maju 1937 roku brał udział w przygotowaniach Stadionu Miejskiego do spotkania z okazji 20-lecia harcerstwa w Bydgoszczy. W 1938 roku zaczął pełnić obowiązki drużynowego 18 BDH i brał udział w przygotowaniu do Pogotowia Harcerskiego. W styczniu 1939 uczestniczył w kursie drużynowych. W sierpniu tego samego roku, na alarmowej zbiórce drużyn Ośrodka Bydgoskiego, został wcielony do grupy gońców – łączników przy jednostce wojskowej Garnizonu Bydgoskiego przy ul. marsz. F. Focha. W październiku został aresztowany i przewiezionych do koszar przy ul. Artyleryjskiej, gdzie więziono wielu Polaków, zwłaszcza nauczycieli, kupców, inteligencję urzędniczą. Z powodu wieku, po kilku przesłuchaniach, został wypuszczony na wolność, wkrótce został jednak ponownie zadenuncjowany jako harcerz i aresztowany. Uratował go Niemiec, sąsiad jeszcze z przedwojennych czasów. Zwolniono go i skierowano do nauki na mechanika. Do pracy w ZHP powrócił zaraz po wojnie. W połowie 1946 roku został drużynowym 18 BDH. Zdobył kolejne stopnie harcerskie: Harcerza Orlego i Harcerza RP. Jak wielu innych harcerzy przerwał działalność na okres funkcjonowania Organizacji Harcerskiej ZMP. Wrócił do ZHP zaraz po jego reaktywacji. W 1957 roku odbył kursy instruktorskie. Gdy Ośrodek Bydgoski ZHP powołał do życia 5 hufców dzielnicowych, pełnił najpierw funkcję kierownika referatu harcerskiego w Komendzie Dzielnicowej Hufca Kapuściska, a potem komendanta tego hufca. W 1965 roku zdobył stopień harcmistrza. W 1976 roku przystąpił do kręgu seniorów „Dębowego Liścia”, pełnił w nim funkcje zastępcy przewodniczącego i skarbnika. Przez kilka lat był członkiem Komisji Stopni Instruktorskich i Zespołu Ewidencji Instruktorskiej przy komendzie hufca. Odznaczony m.in. Honorową Odznaką Ofensywy Zuchowej (1966), odznakami: Przyjaciel Dziecka (1967), Bydgoszcz Zasłużonemu Obywatelowi (1970), Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej (1972), Złotym Krzyżem Zasługi dla ZHP (1985), Honorową Odznaką Wojskowych Kręgów Instruktorskich ZHP (1996) i Medalem Za Zasługi dla Harcerstwa Kujawsko-Pomorskiej Chorągwi (2001).

Spoczął na cmentarzu parafii pw. MBNP przy ul. Kossaka.

Siostra hm. Zofia Moroz ur. 16 czerwca 1916 roku zm. 23 lutego 2006 roku Warszawie Do Bydgoszczy trafiła wiosną 1920 roku wraz matką; ojciec zginął wcześniej, podczas działań wojennych. Matka wkrótce zachorowała i umarła. Czteroletnia Zosia trafiła do sierocińca prowadzonego przez Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo w Bydgoszczy. Wiosną 1922 roku Teodora i Stanisław Paszke ze Skórcza zostali jej przysposobionymi rodzicami. W 1927 roku przenieśli się do Bydgoszczy, w 1930 roku Zofia ukończyła tu 6-letnią szkołę powszechną i podjęła naukę w Prywatnym Seminarium Nauczycielskim w Bydgoszczy przy ul. Zduny 14. Krótko potem Stanisław Paszke nagle umarł. Mimo trudnej sytuacji Zofia nie zrezygnowała z wymarzonego zawodu nauczyciela i nadal uczęszczała do seminarium. Była zdolną uczennicą, uzyskała stypendium, jednocześnie udzielała korepetycji. W 1934 roku seminarium zlikwidowano, przeniosła się więc do Torunia i kontynuowała naukę w Państwowym Seminarium Nauczycielskim. W maju 1935 roku zdała egzamin dojrzałości oraz uzyskała uprawnienia pedagogiczne. Rozpoczęła pracę w nowo utworzonym Miejskim Koedukacyjnym Gimnazjum Kupieckim i na kurach dla żołnierzy analfabetów w 15. Pułku Artylerii Lekkiej i w 62. Pułku Piechoty w Bydgoszczy. Szybko zaczęła osiągać sukcesy dydaktyczne. 22 lutego 1933 roku, na uroczystej zbiórce z okazji Dnia Myśli Braterskiej, została przyjęta do ZHP. Wstąpiła do 6 ż. BDH. W lipcu 1935 roku na obozie w Zakopanem złożyła na ręce Olgi Małkowskiej Przyrzeczenie Harcerskie. W następnym roku przy Gimnazjum Kupieckim w Bydgoszczy założyła 16. ż. BDH im. N. Żmichowskiej. Funkcję jej drużynowej pełniła do końca sierpnia 1939 roku. W sierpniu 1939 roku uczestniczyła w kursie podharcmistrzowskim, który odbył się w Szkole Instruktorskiej na Buczu k/Skoczowa. W październiku została przez władze okupacyjne wysłana do pracy fizycznej w Zakładach Fotochemicznych „OPTA” w Bydgoszczy. Działała w harcerstwie konspiracyjnym, prowadziła tajne nauczanie. W kwietniu 1941 roku została aresztowana przez gestapo i oskarżona o działanie na szkodę rzeszy niemieckiej. Po kilku dniach została wysłana do obozu koncentracyjnego Ravensbruck. Tam spotkała inne uwięzione harcerki; wspólnie założyły obozową drużynę harcerską „Mury”. Jej hasło: „Trwaj i pomóż przetrwać innym.” Na początku lutego 1942 roku obóz wizytowała specjalna komisja Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Na jej wniosek komendant obozu ułaskawił 10 więźniarek, wśród nich Zofię Moroz. W Bydgoszczy Zofia Moroz wróciła do pracy w fabryce „OPTA”. W lipcu 1944 roku objęła stanowisko komendantki formacji Szarych Szeregów. W styczniu 1945 roku, po odzyskaniu wolności przez Bydgoszcz, zgłosiła się do pracy w punkcie dożywiania dla Polaków powracających z robót w Niemczech i z obozów. W lutym rozpoczęła pracę na stanowisku nauczyciela języka polskiego i historii w SP 12 przy ul. H. Dąbrowskiego. Dalej aktywnie działała w harcerstwie. Została wybrana komendantką Bydgoskiego Ośrodka Żeńskiego ZHP. Funkcję tę pełniła blisko rok. Do jej obowiązków należało zakładanie nowych drużyn. Równocześnie była członkiem Komendy Chorągwi, a później także zastępczynią komendantki Bydgoskiej Chorągwi Harcerek ZHP (tę funkcję pełniła do grudnia 1949 roku). Była organizatorką i Komendantką Centralnej Akcji Szkoleniowej „CAS” dla 180 drużynowych z województwa pomorskiego. Szkolenie

to odbyło się w lipcu 1945 roku w Radziejowicach k/Warszawy. Organizowała również kursy dla zastępowych. Po wcieleniu ZHP do ZMP odmówiła współpracy. W 1956 roku, w dwa lata po śmierci przysposobionej matki, zamknęła dotychczasowy etap życia. Złożyła pisemną prośbę o przyjęcie do Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Misjonarek Marii w Warszawie. Została dyrektorem Domu Opieki Społecznej „Caritas” w Kadłubie k/Strzelec Opolskich, w którym przebywały dzieci upośledzone i niepełnosprawne. Zmodernizowała i rozbudowała tę placówkę. Z jej inicjatywy w szkole w Kadłubie zaczęły działać drużyny „Nieprzetartego Szlaku” im. Marii Grzegorzewskiej. Po przejściu na emeryturę w 1990 roku wspierała dom i szkołę, aż do roku 1993, gdy po blisko 28 latach pobytu, opuściła Kadłub i została przeniesiona do warszawskiej wspólnoty Franciszkanek Misjonarek Marii. Jednak nie nadawała się na klasztorną emerytkę. Na prośbę Chorągwi ZHP wyraziła zgodę na udział w szkoleniowych spotkaniach z kandydatkami na drużynowe, dzieląc się z nimi wiedzą i doświadczeniem.

Spoczęła w grobowcu Sióstr FMM na cmentarzu na Służewie przy Wałbrzyskiej w Warszawie. Tabliczka epitafijna Zofii Moroz znajduje się w Mauzoleum Pamięci Harcerstwa – Wspólnota Skulska przy Sanktuarium Matki Bożej Bolesnej w Skulsku.

hm. Irena Gnap ur. 6 lutego 1947 roku w Bydgoszczy zm. 7 kwietnia 2008 roku w Bydgoszczy Urodziła się w rodzinie robotniczej, jako piąte dziecko Franciszki i Franciszka Busse. Uczęszczała do SP 41 w Bydgoszczy, później do Liceum Pedagogicznego w Nakle nad Notecią, które ukończyła w maju 1966 roku. Dwa lata wcześniej została instruktorem ZHP. Prowadziła gromadę zuchową. Po ukończeniu liceum podjęła pracę jako nauczycielka w SP 21 w Bydgoszczy i w niej także pracowała z gromadą zuchową. W kolejnych latach uczyła w różnych szkołach, wszędzie prowadząc jednocześnie zuchowe gromady. W 1971 roku ukończyła Studium Nauczycielskie w Bydgoszczy na kierunku nauczanie początkowe i zajęcia praktyczno-techniczne. W 1978 roku przekazała prowadzoną przez siebie drużynę zuchową przy SP nr 25 następcy, a sama objęła szczep przy tej szkole. Poza prowadzeniem szczepu pełniła także funkcję przewodniczącej kręgu instruktorskiego przy szkole, a od 1982 roku prowadziła 107 Bydgoską Drużynę Harcerską, z którą w latach 1984–1986 zdobyła trzykrotnie miano Drużyny Sztandarowej Hufca. W międzyczasie, w 1982 roku ukończyła studia magisterskie z nauczania początkowego, a w latach 1983-1984 była słuchaczem studium podyplomowego na kierunku Podstawa Teorii i Metodyka ZHP. W 1984 roku objęła funkcję namiestnika zuchowego Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto. Jednocześnie pracowała w Ognisku Pracy Pozaszkolnej „Dom Harcerza”, przemianowanym z czasem na Młodzieżowy Dom Kultury nr 4; od 1990 roku pracowała w nim jako nauczycielka zajęć pozalekcyjnych. W 1987 roku uzyskała III stopień specjalizacji zawodowej z zakresu pedagogiki społecznej – metodyka ZHP. Kwalifikacje podnosiła także w ramach pracy społecznej, kończąc kursy dla drużynowych zuchowych i harcerskich, przewodniczących kręgów instruktorskich i komendantów

szczepów. Zdobyła stopień harcmistrza. Organizowała rajdy, obozy, imprezy dla zuchów i harcerzy (od 1979 do 2005 roku odbyło się ponad 60 zorganizowanych przez nią obozów). W 1988 roku objęła stanowisko zastępcy komendanta Hufca ZHP Bydgoszcz–Miasto. W 1999 roku była przewodniczącą Hufcowej Komisji Kształcenia i Stopni Instruktorskich, następnie przewodniczącą Hufcowego Zespołu Kadry Kształcącej. W 1996 roku odeszła na emeryturę. Została słuchaczem Bydgoskiego Uniwersytetu III Wieku. Współpracowała z Towarzystwem Miłośników Miasta Bydgoszczy, Ogólnopolskim Klubem Autorów i Dokumentalistów Historii Harcerskiej, Miejskim Komitetem Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, regionalnym Oddziałem PTTK „Szlak Brdy”, Harcerskim Klubem Turystyki Pieszej „Kiwaczki”, Stowarzyszeniem Przyjaciół Harcerstwa, Muzeum Oświaty w Bydgoszczy, gdzie zdobyła wiele bratnich dusz. Jej osobistą pasją była także turystyka ta piesza, jak i górska. Zdobyła Odznaki Turystyki Pieszej – OTP oraz Górskie Odznaki Turystyczne – GOT, w 1992 roku została Przodownikiem Turystyki Pieszej Pomorza Południowego. ZHP odznaczył ją Złotym Krzyżem „Za Zasługi dla ZHP” (1999). Otrzymała też wiele innych nagród i wyróżnień, takich jak: Nagroda Trzeciego Stopnia Ministra Oświaty i Wychowania za osiągnięcia w pracy dydaktyczno-wychowawczej (1980), honorowa odznaka „Za zasługi dla Miasta Bydgoszcz” nadana przez Prezydium Rady Miejskiej (1980), Dyplom „Przyjaciel Dziecka” z okazji 75-lecia Towarzystwa Przyjaciół Dzieci (1984), Nagroda Inspektora Oświaty i Wychowania za szczególne osiągnięcia w pracy dydaktycznej i wychowawczej (1986), Srebrna Odznaka „Zasłużony w pracy PTTK wśród młodzieży” nadana przez Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze(2002), Honorowy tytuł „Senior ZHP” (2007). Gdy zachorowała nie przestała oddawać się swoim pasjom. Działała w Towarzystwie Operowym, w regionalnym oddziale PTTK „Szlak Brdy” Turysta Senior, Klubie Seniora ZNP, Komisji Historycznej Komendy Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto.

Zgodnie ze swoja wolą została pochowana w mundurze harcerskim, na cmentarzu przy kościele parafialnym św. Józefa przy ul. Toruńskiej w Bydgoszczy. Na kamieniu nagrobnym wyryto lilijkę harcerską.

hm. Bogumiła Kaja ur. 8 grudnia 1932 roku w Bydgoszczy zm. 2 stycznia 2014 roku w Bydgoszczy Naukę, z powodu wybuchu II wojny światowej, podjęła najpierw w ramach tajnych kompletów, dopiero w styczniu 1945 roku rozpoczęła naukę w SP 24 przy ul. Chwytowo. W styczniu 1945 roku wstąpiła w 5 ż. BDH. W 1946 roku rozpoczęła naukę w Liceum Pedagogicznym i wstąpiła do 20 ż. BDH prowadzonej przez hm. Zofię Moroz. 1947 roku złożyła Przyrzeczenie Harcerskie. Po ukończeniu liceum w 1950 roku pracowała w szkole. W tym samym roku zrezygnowała z działalności harcerskiej w związku z odejściem ZHP od dawnych idei. W 1956 roku podjęła zaoczne studia uzupełniające w Studium Nauczycielskim, a na fali zmian popaździernikowych wróciła do harcerstwa. Reaktywowała 20 ż. BDH i została jej drużynową, podjęła też działalność w kręgu instruktorskim przy SN. Gdy przeniosła się do pracy w SP 39, zadbała o to by powstały przy niej druży-

ny harcerskie i zuchowe. Już po roku było ich 9, co dało podstawę do powołania przy tej szkole szczepu harcerskiego, który z czasem stał się jednym z najlepiej pracujących bydgoskich ośrodków. Gdy po 45 latach pracy zawodowej przeszła na emeryturę organizowała kolonie dla wychowanków Domu Pomocy Społecznej w Kadłubie, którym kierowała Zofia Moroz. Została uhonorowana wieloma odznaczeniami harcerskimi i państwowymi, m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.

Została pochowana na Cmentarzu Starofarnym przy ul. Grunwaldzkiej w Bydgoszczy.

phm. Mirosława Jankowiak ur. 1 lutego 1931 roku w Solcu Kujawskim zm. 4 stycznia 2014 roku w Bydgoszczy W 1938 roku wstąpiła do gromady zuchowej, a w szeregi ZHP w kwietniu 1945 roku. Przyrzeczenie Harcerskie złożyła w kwietniu 1948 roku. W ciągu swej pracy harcerskiej pełniła funkcję drużynowej 4 Drużyny Harcerskiej im. Św. Kingi w Solcu Kujawskim. W 1999 roku wstąpiła do kręgu „Wędrowniczek po Zachodnim Stoku”.

Spoczywa na Cmentarzu Starofarnym przy ul. Grunwaldzkiej w Bydgoszczy

hm. Mieczysław Hojan ur. 5 października 1932 roku w Poznaniu zm. 18 sierpnia 2015 roku w Bydgoszczy Do Związku Harcerstwa Polskiego wstąpił w 1945 roku i 20 czerwca tego roku złożył Przyrzeczenie Harcerskie w drużynie na Wildzie w Poznaniu. W sierpniu 1949 roku złożył na zgrupowaniu obozowym Chorągwi Wielkopolskiej zobowiązanie instruktorskie. W latach 50., po przeprowadzce wraz z rodzicami do Bydgoszczy, podjął pracę nauczyciela w IV LO, w którym założył 47 Bydgoską Drużynę Harcerską, będącą zalążkiem szybko rozrastającego się szczepu. W tym czasie był również korespondentem „Poradni metodycznej” przy GK ZHP oraz miesięcznika „Drużyna”. 1 września 1966 roku Komenda Chorągwi Bydgoskiej powierzyła mu funkcję komendanta Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto. Pełnił ją do sierpnia 1971 roku, po czym podjął pracę w Komendzie Chorągwi, zostając członkiem Rady Chorągwi Bydgoskiej. W latach 1981-1985, jako członek Rady Naczelnej ZHP, kierował Komisją Metodyki Harcerskiej GK ZHP. Pięciokrotnie reprezentował chorągiew na zjazdach ZHP. Od 1971 do 1985 roku przewodniczył kręgowi Instruktorskiemu przy Bydgoskiej Chorągwi ZHP, a od 1986 roku przez 18 lat – Chorągwianej Komisji

Historycznej. Zorganizował 68 obozów, zimowisk i kursów. Przez 9 lat redagował czasopismo chorągwiane „W harcerskim kręgu”, a przez 6 prowadził kronikę Komendy Chorągwi. Niezwykle bogaty jest jego dorobek wydawniczy: 17 broszur szkoleniowych „Vademecum drużynowego”, 33 o historii ZHP, 3 książki o historii bydgoskiego harcerstwa, poza tym wiele artykułów i opracowań w wydawnictwach harcerskich. Na harcerskiej emeryturze działał w Stowarzyszeniu Przyjaciół Harcerstwa. Odznaczony najwyższymi odznaczeniami harcerskimi i wieloma państwowymi oraz instytucjonalnymi. Tabliczka Epitafijna znajduje się w Mauzoleum Wspólnoty Skulskiej przy Sanktuarium Matki Bożej Bolesnej w Skulsku.

Spoczywa na cmentarzu komunalnym przy ul. Ludwikowo w Bydgoszczy. Sektor 4, rząd B/10

hm. Janusz Szopa ur. 12 lipca 1947 roku w Sędziszowie zm. 29 lipca 2016 roku w Bydgoszczy Z działalnością harcerską na rzecz „Nieprzetartego Szlaku” ZHP związany był od roku 1972, kiedy to jako młody nauczyciel rozpoczął pracę w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym dla Dzieci i Młodzieży Słabowidzącej i Niewidomej im. L. Braille’a w Bydgoszczy. Prowadził tam drużynę, a następnie Szczep Drużyn „Nieprzetartego Szlaku” ZHP. Przez 15 lat pełnił funkcję kierownika internatu. To tam, wykorzystując swoją wiedzę i doświadczenie, przeprowadzał warsztaty terapeutyczne w dziedzinie profilaktyki uzależnień, ze szczególnym zwróceniem uwagi na zjawisko narkomanii. Zainspirował działania w celu przystosowania Harcerskiego Ośrodka Wodnego i Harcerskiego Centrum Edukacji Ekologicznej w Funce do potrzeb wychowanków z dysfunkcją wzroku. W roku 1974 został kierownikiem Wydziału „Nieprzetartego Szlaku” Bydgoskiej Chorągwi ZHP, który w 1999 roku w wyniku zmian w strukturach ZHP został przekształcony w Referat NS Chorągwi Kujawsko-Pomorskiej ZHP. Organizował zloty drużyn harcerskich NS o zasięgu ogólnopolskim w Harcerskim Ośrodku Wodnym i Harcerskim Centrum Edukacji Ekologicznej w Funce. Brały w nich udział dzieci i młodzież niedosłysząca, głucha, niedowidząca i niewidoma, wychowankowie szkół integracyjnych i specjalnych, domów dziecka, domów pomocy społecznej i upośledzeni umysłowo z Warsztatów Terapii Zajęciowej TPD, a także młodzież niedostosowana społecznie i zagrożona wykluczeniem społecznym z Młodzieżowych Ośrodków Adaptacji Społecznej (zloty są nadal kontynuowane; w 2018 roku odbył się 52 zlot). Koordynował i prowadził turnusy rehabilitacyjne i obozy dla dzieci, młodzieży oraz dorosłych. Przeprowadzał coroczne zbiórki funduszy i darów dla dzieci i osób potrzebujących wsparcia, poszkodowanych przez los. Pełnił funkcję prezesa Kujawsko-Pomorskiego Regionalnego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, był członkiem Zarządu Głównego TPD oraz członkiem Ośrodka Praw Dziecka przy TPD w Bydgoszczy. Był współzałożycielem i długoletnim prezesem Fundacji Dum Spiro Spero (nie tracę nadziei dopóki żyję) w Bydgoszczy. Za swoją działalność społeczną i zawodową otrzymał wiele wyróżnień, nagród, odznaczeń państwowych i resortowych, z których najcenniejszym dla niego był przyznany przez dzieci Order Uśmiechu (2011). Uhonorowany został także: Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (2003), Złotym Krzyżem Zasługi (1988, 1977) oraz Złotym Krzyżem za Zasługi dla

ZHP (1988), Medalem Senatu RP (2001), Medalem Komisji Edukacji Narodowej (1988), Medalem im. dr. Henryka Jordana (1982), Złotą Odznaką im. Janka Krasickiego (1990), odznakami: Polskiego Związku Niewidomych (1986), Przyjaciela Dziecka TPD (1981), Zasłużonego Działacza Towarzystwa Przyjaciół Dzieci (1998), Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy (1989), Honorową Odznaką Polskiego Związku Głuchych (1998, tytułem członka Regionalnej Loży Liderów przyznanym przez czytelników i redakcję „Gazety Pomorskiej” (1994), listami gratulacyjnymi: Naczelnika ZHP (1983, 1988, 1993, 1994, 1997), Komendantki Chorągwi Kujawsko-Pomorskiej ZHP (1979, 1989, 1998), Senator RP Doroty Kempki (1988), Ministra Sprawiedliwości (1988), Posła na Sejm RP Anny Bańkowskiej (1993), Kuratora Oświaty w Bydgoszczy (1995), Dyrektora Wojewódzkiego Zespołu Pomocy Społecznej w Bydgoszczy (1998), Przewodniczącego Sejmiku Województwa Kujawsko Pomorskiego Grzegorza Gruszki (2000). Jego epitafium znajduje się w Mauzoleum Pamięci Harcerstwa przy Sanktuarium MB Bolesnej w Skulsku.

Spoczywa na cmentarzu parafialnym kościoła św. Trójcy przy ul. Stawowej.

hm. Lucyna Andrysiak ur. 2 stycznia 1955 roku w Bydgoszczy zm. 6 grudnia 2017 roku w Bydgoszczy Była nauczycielem w bydgoskim Zespole Szkół Elektronicznych, a oprócz tego całe swoje życie związała z harcerstwem. W 1990 roku została komendantem Chorągwi KujawskoPomorskiej ZHP, pełniła tę funkcję do 2014 roku. Potem była zastępczynią komendanta i skarbnikiem Chorągwi. Harcerzem przez całe życie był także jej mąż, Janusz Andrysiak. W latach 1998-2014 przez cztery kadencje była radną województwa z ramienia SLD, w latach 2000-2006 przewodniczyła sejmikowi. Sejmik na nadzwyczajnej, zwołanej w tym celu sesji, przyznał jej Odznakę Honorową za Zasługi dla województwa kujawsko-pomorskiego. „Zawsze była tą, która wiedząc, czego chce, robiła krok do tyłu, aby było miejsce na podanie ręki. Nigdy się nie rozpychała.” – wspominał w laudacji Piotr Całbecki, marszałek województwa kujawsko-pomorskiego. W uzasadnieniu przyznania tej odznaki wymieniono mnóstwo zasług wieloletniej radnej, w większości nie mających nic wspólnego z polityką, np. pomoc dzieciom czy organizacja wydarzeń kulturalnych. Z jej inicjatywy powołano Radę Organizacji Pozarządowych województwa kujawsko-pomorskiego, której przewodniczyła aż do śmierci. Jako społeczny ekspert uczestniczyła w tworzeniu strategii województwa kujawsko-pomorskiego. Odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (2014) i Złotym Krzyżem Zasługi (2002).

Spoczywa wraz z mężem na cmentarzu przy ul. Cechowej w Starym Fordonie.

hm. Bolesław Kiliński ur. 31 stycznia 1927 roku w Kcyni zm. 2 lipca 2010 roku w Bydgoszczy Swoją aktywną działalność w ZHP rozpoczął jako 7-letni chłopiec w Gromadzie Zuchowej „Wilczków” w Szkole Powszechnej w Kcyni. W gromadzie wyróżniał się aktywnością i pomysłowością, więc szybko objął funkcję szóstkowego. W 1937 roku wstąpił w szeregi drużyny harcerskiej w Kcyni. Po wybuchu wojny rozpoczął pracę konspiracyjną w Szarych Szeregach i został łącznikiem w okręgu szubińskim. W kwietniu 1945 roku założył drużynę harcerską w Kowalewie. Funkcję jej drużynowego pełnił do sierpnia 1946 roku. Później był przybocznym w drużynie harcerskiej w Szubinie. W 1947 roku przeprowadził się do Jeleniej Góry, gdzie również zaangażował się w pracę w drużynie harcerskiej. Został drużynowym tamtejszej 100 Drużyny Harcerskiej, pełnił funkcję instruktora do spraw organizacyjnych w Komendzie Hufca ZHP Jelenia Góra. W 1950 roku przeprowadził się do Bydgoszczy. Po reaktywowaniu ZHP na I Zjeździe Łódzkim w 1956 roku zorganizował Szczep Drużyn przy SP 53 i do czerwca 1960 roku pełnił funkcję szczepowego i jednocześnie prowadził drużynę. Aktywnie pracował w Kręgu Instruktorskim przy Bydgoskiej Chorągwi ZHP, a od 1980 roku należał do Instruktorskiego Kręgu Seniorów ZHP „Dębowego Liścia” im. A. Kamińskiego. Przez jedną kadencję w latach 1986-1988 był komendantem tego kręgu. W latach 1990-1993 był przewodniczącym Referatu Ewidencji Instruktorów Komendy Hufca ZHP Bydgoszcz-Miasto. W okresie swojej służby Instruktorskiej w ZHP brał udział w licznych kursach i obozach szkoleniowych, był organizatorem i komendantem czterech szkoleniowych obozów harcerskich. Za aktywną działalność w ZHP został wyróżniony odznaczeniami: Odznaką Bydgoszcz Zasłużonemu Obywatelowi, Odznaką Przyjaciela Dziecka, Srebrnym i Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Kawalerskim OOP, Brązowym i Srebrnym Medalem Za Zasługi dla Obronności Kraju, honorowym tytułem Zasłużony dla Hufca Bydgoszcz-Miasto i Senior ZHP, Medalem za Zasługi dla Harcerstwa Bydgoskiego i Odznaką 80-lecia ZHP, Honorową Odznaką Wojskowych Kręgów Instruktorskich, Medalem Kawaler Lauru Pokoleń, Odznaką Honorową Za Zasługi dla miasta Bydgoszczy.

Spoczął na Cmentarzu Komunalnym przy ul. Wiślanej w Bydgoszczy Sektor III-N, rząd 9/15

Krótka historia Kręgu

W 1999 r.powstał Krąg Seniorek ZHP „Wędrowniczki po Zachodnim Stoku” im. Olgi i Andrzeja Małkowskich przy Hufcu Bydgoszcz-Miasto. Potwierdzenie z KRHKS z Warszawy nosi datę 13.4.1999, L. dz./43/99, witające nasz Krąg. Pierwszą komendantką Kręgu, została hm. Krystyna Żydowicz, po jej wyjeździe z Bydgoszczy, hm. Irena Horbulewicz, a od 2008 r. hm. Helena Karabasz, która pełniła tę funkcję do 2018 r. Obecną komendantką jest druhna pwd. Krystyna Miszczuk. Zadania jakie przyjął na siebie Krąg: Krąg nadal „pełni służbę” – tego nas nauczono w naszych drużynach, kiedy zaczęłyśmy poznawać harcerstwo. Wszystkie druhny chętnie uczestniczą w uroczystościach harcerskich. Jesteśmy kręgiem instruktorskim, ale zrzeszamy harcerki z różnym stażem służby. Przede wszystkim łączy nas przyjaźń i zaufanie. Wszystkie doskonale wiemy, że nadal pełnimy służbę Bogu, Polsce i bliźniemu. W tych słowach naszego przyrzeczenia mieści się całe nasze postępowanie, nasze plany życiowe. Nie brak też w naszych comiesięcznych spotkaniach starych harcerskich piosenek i wspomnień z młodych lat. Czym wypełniamy nasze harcerskie spotkania w Kręgu Seniorek? Po pierwsze: pomoc bliźniemu w potrzebie. Już od początku istnienia Kręgu druhny- seniorki wysyłały paczki dla Polaków mieszkających na Wileńszczyźnie, na Białorusi i na Ukrainie. Następnie doszła pomoc dla ludności Gruzji. Szczególną opieką otaczałyśmy dzieci ze świetlicy katolickiej „Słoneczny Kąt” mieszczącej się w bydgoskiej Bazylice św. Wincentego à Paulo. Dzięki tej współpracy, mamy „ciepły kąt” dla naszego Kręgu w pomieszczeniach Bazyliki, gdzie odbywają się nasze comiesięczne zbiórki. Jesteśmy za to bardzo wdzięczne księdzu proboszczowi. W minionym roku wspomogłyśmy finansowo budowę Hospicjum dla dzieci w Wilnie. Po drugie: ocalić od zapomnienia - spisanie historii drużyn, biogramów poszczególnych harcerek, wydanie albumu” Tym co odeszli na wieczną Wartę- Harcerze Bydgoscy.” Po trzecie: wędrówki po kraju. -Interesują nas szczególnie wędrówki… szlakami życia i działalności naszych patronów Kręgu, Olgi i Andrzeja Małkowskich. Przede wszystkim, miejsca stworzone przez druhnę Olgę Małkowską w Pieninach: Cisowy Dworek, Orle Gniazdo. Do wędrówek z tego cyklu zaliczamy również miejscowość Trębki koło Kutna, gdzie urodził się Andrzej Małkowski. Corocznie bierzemy udział w Ogólnopolskich Złazach Seniorów i Starszyzny Harcerskiej ZHP Od 2015r.bierzemy udział w Złazie Seniorów Chorągwi Kujawsko- Pomorskiej. Od kilku lat podtrzymujemy międzynarodowe braterstwo z harcerkami polskimi z poza granic kraju. Do harcerskiego kalendarza imprez naszego Kręgu wpisałyśmy: 1. Udział, co roku 22 lutego, w Dniu Myśli Braterskiej organizowanego na poziomie kręgu, hufca i chorągwi. 2. Udział, co roku w maju, w Dniu Skupienia w Sanktuarium MBB w Skulsku koło Konina- Mauzoleum Pamięci Harcerstwa ZHP 3. Udział, co roku 23 lutego, w Dniu Patrona Harcerstwa księdza „Wicka”czyli druha bł. ks. hm. St. Frelichowskiego w Toruniu. 4. Udział, co roku w maju, w Rajdzie Rodło organizowanego przez Chorągiew Pomorską ZHP z Gdańska. 5. Udział, co roku w maju, w Spotkaniu Pokoleń organizowanego przez hufiec. 6. Udział, co roku w grudniu, w powitaniu Betlejemskiego Światła Pokoju. 7. Udział w świętach państwowych. 8. Udział w spotkaniach z innymi kołami Seniorów: ZNP, PTTKa, Polskiego Związku Niewidomych i KIKu. Z okazji 100-lecia Bydgoskiego Harcerstwa, w 2017 r. ufundowałyśmy pamiątkową tablicę, umieszczoną w kościele Św. Trójcy. Również z tej okazji w rocznicę pierwszej zbiórki Bydgoskiego Harcerstwa Krąg nasz własnym staraniem przygotował i wykonał proporzec, który w tym dniu w kościele Św. Trójcy został poświęcony. Wypełnione obowiązkami życie nazywamy służbą, czujemy się potrzebne, a jeżeli to przynosi nam uśmiech bliźniego, to satys- Osoby na zdjęciu od lewej: hm. Helena Dobaczewska-Skonieczka, dh. Irena Niewiarowska, pwd. Łucja Lasota, hm. Halina Krystowczyk, hm. Helena Karabasz, pwd. Krystyna Miszczuk, fakcja podwójna. Komendantka Kręgu pwd. Krystyna Miszczuk

dh. Barbara Wachecka, dh. Teresa Szczepańska, pwd. Hanna Góralczyk dh. Gertruda Tobolska, pwd. Aleksandra Gniot, hm. Maria Ćwiklińska