Ekobiografia Krakowa by SIW Znak

EKOBIOGRAFIA

KRAKOWA Pod redakcją Adama Izdebskiego i Rafała Szmytki

Znak Horyzont Kraków 2018

Projekt okładki Anna Slotorsz / artnovo.pl Fotografia na pierwszej stronie okładki Shutterstock Adobe Stock Recenzenci pracy Michał Niezabitowski Opieka redakcyjna Natalia Gawron-Hońca Adiustacja Anna Niklewicz Korekta Daniel Natkaniec Marta Hamera Wybór ilustracji Autorzy Daniel Natkaniec Indeks Tomasz Babnis Łamanie Edycja Niniejsza publikacja została przygotowana w Instytucie Historii UJ w ramach projektu Historia środowiskowa Krakowa, sfinansowanego przez Narodowe Centrum Nauki (projekt nr 2015/19/B/HS3/01762). © Copyright by Andrzej Chwalba, Adam Izdebski, Piotr Miodunka, Aldona Mueller-Bieniek, Małgorzata Praczyk, Rafał Szmytka, Ewelina Szpak, Konrad Wnęk © Copyright for this edition by SIW Znak Sp. z o.o., 2018 ISBN 978-83-240-5489-3

Znak Horyzont www.znakhoryzont.pl Książki z dobrej strony: www.znak.com.pl Więcej o naszych autorach i książkach: www.wydawnictwoznak.pl Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 30-105 Kraków, ul. Kościuszki 37 Dział sprzedaży: tel. (12) 61 99 569, e-mail: czytelnicy@znak.com.pl Wydanie I, Kraków 2018. Printed in EU

SPIS TREŚCI Adam Izdebski, Piotr Miodunka, Konrad Wnęk, Rafał Szmytka

WSTĘP 7 Adam Izdebski, Konrad Wnęk

HISTORIA KLIMATU KRAKOWA 51 Andrzej Chwalba

WISŁA I KRAKÓW OD ŚREDNIOWIECZA DO WSPÓŁCZESNOŚCI 89 Aldona Mueller-Bieniek

ROŚLINY W ŻYCIU ŚREDNIOWIECZNYCH KRAKOWIAN 119 Piotr Miodunka

MIASTO NIE ISTNIEJE SAMODZIELNIE. NOWOŻYTNY KRAKÓW I ZASOBY PRZYRODNICZE MAŁOPOLSKI 153 Rafał Szmytka

ZANIECZYSZCZENIA NOWOŻYTNEGO KRAKOWA 191 Ewelina Szpak

UPRZEMYSŁOWIENIE – PRZYRODNICZY KONIEC STAREGO KRAKOWA? 231 Małgorzata Praczyk

SPRAWCZOŚĆ MITU. PRZYRODA WYOBRAŻONA KRAKOWA 255 EPILOG. DZIEJE KRAKOWSKIEGO SMOGU 281 INDEKS 303 BIBLIOGRAFIA 317 BIOGRAMY AUTORÓW 343

Adam Izdebski – Konrad Wnęk

HISTORIA KLIMATU KRAKOWA WSTĘP. KLIMAT A HISTORIA

OSTATNICH LATACH POPULARNONAUKOWE STRONY GŁÓWNYCH POLSKICH I ZAGRANICZNYCH GAZET regularnie informują swoich czytelników o odkryciach klimatologów, które pozwalają w nowy sposób „wyjaśnić” najsłynniejsze wydarzenia historyczne. Oto okazuje się, że za upadek Cesarstwa Rzymskiego odpowiada ochłodzenie, które Rzymian osłabiło, a germańskie plemiona zmusiło do migracji na tereny rzymskich prowincji. Imperium Osmańskie miałoby się z kolei zatrzymać w swoim zwycięskim pochodzie ku sercu Europy nie dzięki bohaterstwu jej obrońców, ale za sprawą potężnej suszy, która wstrząsnęła podstawami tureckiego państwa. Kolejne wielkie cywilizacje okazują się ofiarami zmian klimatycznych, a klimat staje się fatum ludzkich dziejów. Gdyby cofnąć się o krok i spojrzeć na publikacje naukowe, które są podstawą artykułów w prasie i na portalach internetowych, okazuje się, że sami naukowcy są w swoich hipotezach znacznie ostrożniejsi. Fascynacja zmianami klimatu – i obawa

EKOBIOGRAFIA KRAKOWA

przed tymi, których już doświadczamy, nawet w Polsce (wystarczy wspomnieć orkan, który latem 2017 roku zniszczył Bory Tucholskie) – jest tak wielka, że upraszczamy sobie obraz przeszłości, projektując na nią nasze własne lęki. Przyjmujemy na wiarę informacje, które po krótkim zastanowieniu powinny wzbudzić duże wątpliwości. Ten rozdział ma pomóc naszym czytelnikom nabrać dystansu do tego typu rewelacji i pomóc zrozumieć, co rzeczywiście możemy powiedzieć o zmianach klimatu w przeszłości i o ich znaczeniu w dziejach człowieka. Na przykładzie Krakowa omówimy zarówno źródła naszej wiedzy o klimacie w przeszłości, jak i możliwe powiązania między „kaprysami pogody” a życiem ludzi w ubiegłych wiekach. Historia klimatu jest jednym z najstarszych tematów podejmowanych przez historyków środowiska i od samego początku pozostaje swego rodzaju europejską specjalnością. Pionierami tego kierunku badań byli francuski historyk Emmanuel Le Roy Ladurie, który pokazał między innymi rolę zjawisk pogodowych w rozpętaniu rewolucji francuskiej, oraz brytyjski geograf Hubert Lamb, autor pojęcia „średniowieczne optimum klimatyczne”. Co ciekawe, tego terminu od dawna się już w nauce nie używa, mówi się raczej o „średniowiecznej anomalii klimatycznej”, bowiem ocieplenie nastąpiło tylko w niektórych częściach świata, nawet nie w całej Europie, i było przerywane krótkimi epizodami znacznego ochłodzenia1. K. 2 1

Średniowieczne optimum klimatyczne: H.H. Lamb, The early medieval warm epoch and its sequel, „Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology” 1965, Vol. 1, Suppl. C, s. 13–37; H.H. Lamb, Climate, History and the Modern World, London 1982; M.K. Hughes i H.F. Diaz, Was There a ‘Medieval Warm Period’, and If so, Where and When?, „Climatic Change” 1994, Vol. 26, No. 2–3, s. 109–142; Francja: E. Le Roy Ladurie, Histoire et climat,

Adam Izdebski, Konrad Wnęk | Historia klimatu Krakowa

Średniowieczna anomalia klimatyczna – losy hipotezy „średniowiecznego optimum klimatycznego” pokazują, do jakiego stopnia badanie klimatu jest współcześnie uwikłane w spory polityczne. W Stanach Zjednoczonych przeciwnicy teorii o antropogenicznym charakterze obserwowanych obecnie zmian klimatycznych używają „średniowiecznego ocieplenia” jako argumentu na rzecz braku wpływu człowieka na obecne globalne ocieplenie. Ignorując w ten sposób ostatnie 30 lat badań naukowych, poglądy takie potrafią wygłaszać senatorowie USA na plenarnych posiedzeniach Kongresu. Zamiana terminu „ocieplenie” na „anomalię” jest uważana przez nich za element antyamerykańskiego spisku, który ma na celu zniszczenie podstaw gospodarki USA, której podstawą są paliwa kopalne, co skutkuje wydzielaniem ogromnych ilości dwutlenku węgla do atmosfery50.

Zarówno Le Roy Ladurie, jak i Lamb rozpoczęli swoje badania w latach 60. XX wieku. W tym czasie wszystkie znane dziś metody rekonstrukcji klimatu rozwinięte przez nauki przyrodnicze – które omówimy w dalszej części tego rozdziału – były dopiero w powijakach. Jedynym sposobem na badanie zmienności klimatu w czasach historycznych było korzystanie ze źródeł pisanych, od kronik po prywatną korespondencję i różnego rodzaju archiwa. Dobrym przykładem tego podejścia „Annales. Histoire, Sciences Sociales” 1959, Vol. 14, No. 1, s. 3–23 (jest to zresztą pierwszy w dziejach artykuł poświęcony historii klimatu); E. Le Roy Ladurie, Histoire du climat depuis l’an mil, Paris 1967. 2 B. Holsinger, Thorkel Farserk Goes for a Swim: Climate Change, the Medieval Optimum, and the Perils of Amateurism [w:] The Middle Ages in the Modern World: Twenty-First Century Perspectives, ed. B. Bildhauer, Ch. Jones, Oxford 2017, s. 27–44.

EKOBIOGRAFIA KRAKOWA

są badania samego Le Roy Ladurie’ego nad klimatem średniowiecznej i nowożytnej Francji, które były oparte przede wszystkim na odtworzonych przez niego datach dziennych początków winobrania w różnych częściach kraju. Innymi słowy, na podstawie tego, kiedy dojrzewały winogrona, wnioskował o temperaturach późnej wiosny i wczesnego lata w danym regionie. Kolejni badacze, tacy jak szwajcarski historyk Christian Pfister, tworzyli z kolei wielkie bazy danych zawierające wszystkie opisy zjawisk pogodowych dostępne w źródłach pisanych dla danego obszaru i na tej podstawie odtwarzali zmiany w ilości opadów czy w temperaturach. Pfister był pionierem tego podejścia i jego rekonstrukcja klimatu Szwajcarii pozostaje do dzisiaj wzorem do naśladowania3. To ten badacz zresztą jako pierwszy na większą skalę zaczął przyglądać się wpływowi klimatu na dzieje człowieka4. Jedna z jego ciekawszych prac pokazywała, że palenie czarownic na stosie w krajach niemieckich na początku nowożytności było bardzo silnie związane z występowaniem złych warunków pogodowych i niskich zbiorów5. 3

Ch. Pfister, Das Klima der Schweiz von 1525–1860 und seine Bedeutung in der Geschichte von Bevölkerung und Landwirtschaft, Bern 1988; Ch. Pfister, Wetternachhersage: 500 Jahre Klimavariationen und Naturkatastrophen (1496– 1995), Bern 1999. Podejście Pfistera rozwija z powodzeniem obecnie czeski geograf Rudolf Brázdil (np. R. Brázdil, L. Friedmannová, Temperature Patterns in the Czech Lands in 1751–1850 – Comparison of Documentary Evidence and Instrumental Data [w:] Contemporary Climatology, ed. R. Brázdil, M. Kolář, Brno 1994. Podsumowanie jego podejścia po wielu dekadach badań: Ch. Pfister, The Vulnerability of Past Societies to Climatic Variation: A New Focus for Historical Climatology in the Twenty-First Century, „Climatic Change” 2010, Vol. 100, No. 1, s. 25–31. Ch. Pfister, Climatic Extremes, Recurrent Crises and Witch Hunts Strategies of European Societies in Coping with Exogenous Shocks in the Late Sixteenth and Early Seventeenth Centuries, „The Medieval History Journal” 2007, Vol. 10, No. 1–2, s. 33–73.

Adam Izdebski, Konrad Wnęk | Historia klimatu Krakowa

Nowożytna Polska jest powszechnie znana jako kraj bez stosów, więc nie będziemy się w tym rozdziale zajmować związkiem klimatu z paleniem czarownic. Zamiast tego wpierw przedstawimy naszym czytelnikom, w jaki sposób współczesna nauka radzi sobie z odtwarzaniem warunków pogodowych i klimatycznych w przeszłości. Następnie pokażemy związek zmian klimatycznych z warunkami życia w Krakowie, w tym w szczególności z powodziami i klęskami głodu.

CO WIEMY O HISTORII KLIMATU KRAKOWA? OBSERWACJE INSTRUMENTALNE: POMIARY

TRADYCJE OBSERWACJI STANU POGODY W AKADEMII KRAKOWSKIEJ SIĘGAJĄ KOŃCA ŚREDNIOWIECZA i trwają do dzisiaj. Teraz używa się oczywiście nowoczesnych urządzeń pomiarowych, ale równocześnie dba o zachowanie zarówno miejsca, jak i godzin obserwacji. Pierwsze obserwacje zwane kronikami pogody prowadzili profesorowie Akademii (m.in. Marcin Biem) w latach 1502–1517 i 1525–15406. Były to oczywiście kroniki oparte tylko na obserwacjach, bez notowania spostrzeżeń fizycznych, ponieważ nie istniały jeszcze odpowiednie do tego celu przyrządy. Zostały one wynalezione w XVII wieku i już po kilku latach pojawiły się w Polsce. Pierwsze udokumentowane obserwacje instrumentalne były prowadzone w Warszawie w grudniu 1654 lub w początkach 1655 roku. Warszawa należała podówczas do florenckiej sieci meteorologicznej, która była pierwszą na świecie siecią obserwacyjną 6

D. Limanówka, Rekonstrukcja warunków klimatycznych Krakowa w pierwszej połowie XVI wieku, Warszawa 2001, s. 25–32

EKOBIOGRAFIA KRAKOWA

zjawisk klimatycznych. Zorganizowana została przez wielkiego księcia toskańskiego Ferdynanda II i jego uczonych z Accademii del Cimento, składała się z jedenastu stacji i prowadziła obserwacje przez kilkanaście lat. Co ciekawe, już wtedy w różnych stacjach używano jednakowych przyrządów fizycznych i stosowano te same pory obserwacji7. Jednak dopiero w końcu XVIII wieku, pod wpływem nowych prądów intelektualnych oraz po przeprowadzeniu reform szkół wyższych w Rzeczypospolitej, w Krakowie otwarto nowoczesne – jak na owe czasy – obserwatorium astronomiczne, prowadzące zarazem pomiary meteorologiczne. Umieszczone zostało ono poza centrum miasta, aby ułatwić prowadzenie obserwacji nieba. Znajduje się tam do dzisiaj – na terenie Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego (zob. rysunek 1 oraz rysunek 2); jest to tak zwana historyczna stacja meteorologiczna. Uruchomiono ją 1 maja 1792 r., a obserwacje zostały rozpoczęte w 1792 roku przez Jana Śniadeckiego. On również stworzył wówczas podstawy metodologii i praktyki badawczej, w ramach swojej działalności w Szkole Głównej Koronnej, ustalając szczegółowe instrukcje i opisując podstawowe instrumenty. Śniadecki sam prowadził obserwacje i notował je w specjalnych dziennikach. Posługiwał się przy tym przyrządami przywiezionymi najprawdopodobniej z Mannheim, wśród których były barometr rtęciowy, termometr rtęciowy i higrometr włosowy. Nie przeprowadzano pomiarów opadów, natomiast dodatkowo opisywano stan nieba, czyli w zasadzie zachmurzenie. Obserwacji dokonywano w wyznaczonych godzinach według czasu miejscowego trzy razy 7

K. Wnęk, Dzieje klimatu Galicji w latach 1848–1913. Wpływ zjawisk meteorologicznych na społeczno-gospodarczy rozwój Galicji, Kraków 1999, s. 41.

Adam Izdebski, Konrad Wnęk | Historia klimatu Krakowa

Ilustracja 1. Plan Krakowa Meno Passecka z 1817 roku. Źródło: Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, sygn. 8/VIIIa

Ilustracja 2. Budynek historycznego obserwatorium astronomicznego i meteorologicznego w Krakowie. Źródło: Materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Komisję Historii Nauki PAU i Obserwatorium Astronomiczne UJ w 215 rocznicę założenia przez Jana Śniadeckiego Obserwatorium Astronomicznego (9 V 2007), „Prace Komisji Historii Nauki PAU” 2010, t. X, s. 171.

dziennie – między 6.00 a 7.00, 14.00 a 15.00 i około 21.008. Jan Śniadecki przestrzegał przed odczytywaniem wyników obserwacji w nieodpowiednich warunkach, na przykład gdy promienie słoneczne padały bezpośrednio na przyrządy albo wskazania instrumentów zaburzałoby palenie w piecach w czasie mroźnych zim. Do dzisiaj nie ogrzewa się pokoju, który na stacji historycznej przylega do ściany z wiszącymi instrumentami. Wyniki przeprowadzanych obserwacji w większości zachowały się do dziś. Najdłuższe serie danych, dostępne od 1792 roku, uwzględniają temperaturę, ciśnienie atmosferyczne, wilgotność, kierunek wiatru. Natomiast opady zaczęto mierzyć stosunkowo późno, bo od 1849 roku (lub nie zachowały się wcześniejsze wyniki). Stan pogody cieszył się także i wówczas zainteresowaniem społeczeństwa, gdyż podawano go regularnie, jakkolwiek w nieco innej formie, czyli w gazetach, i to z kilkudniowym 8

J. Hanik, Dzieje meteorologii i obserwacji meteorologicznych w Galicji od XVIII do XX wieku, Wrocław 1972.

Adam Izdebski, Konrad Wnęk | Historia klimatu Krakowa

opóźnieniem. Dane publikowano głównie w „Gazecie Krakowskiej” (zob. rysunek 3) od 1811 roku, podając przede wszystkim temperaturę w poszczególnych dniach oraz liczbę zimnych lub ciepłych dni. Z dzisiejszego punktu widzenia, kiedy interesują nas głównie prognozy pogody, może wydawać się to dziwne, ale dla współczesnych miało duże znaczenie,

Ilustracja 3. Fragment „Gazety Krakowskiej” z 1815 roku z podanymi najniższymi temperaturami grudnia 1814 i stycznia 1815 (w stopniach Réaumura). Źródło: Największe stopnie zimna, „Gazeta Krakowska” 1815, 11 stycznia, sekc. „Dodatek do nr 4”, s. 47.

EKOBIOGRAFIA KRAKOWA

przede wszystkim ze względu na uzależnienie od pomyślności zbiorów. Podawane temperatury wpływały na decyzję o rozpoczęciu prac polowych oraz umożliwiały określenie, czy dany rok będzie pomyślny dla upraw różnorakich roślin. Nie bez powodu wyniki spostrzeżeń meteorologicznych umieszczane były w pobliżu notowań cen zbóż. I. 1 I. 2 Wykres 1. Średnie temperatury roczne w Krakowie w latach 1792–2000 (obserwacje instrumentalne). Stopnie szarości od czarnego do białego odpowiadają kolejnym odchyleniom standardowym pomiaru od średniej temperatury całego okresu: wartości środkowe są dosyć typowe, natomiast skrajne (a zwłaszcza te oznaczone krzyżykiem) można uznać za ekstremalnie niskie lub wysokie.

Źródła: Sprawozdanie c.k. Komisji Fizyograficznej Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, t. 1–40, Kraków 1866–1913; Meteorological Observations from the Period 1826–1835, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Geograficzne” 1982, z. 55; Meteorological Observations from the Period 1836–1845, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Geograficzne” 1986, z. 69; Meteorological Observations from the Period 1846–1855, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Geograficzne” 1989, z. 75; Klimat Krakowa w XX w., red. D. Matuszko, Kraków 2007.

Adam Izdebski, Konrad Wnęk | Historia klimatu Krakowa

Wykres 2. Opady miesięczne w Krakowie w latach 1849–2000.

Źródło: Sprawozdanie c.k. Komisji Fizyograficznej Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, t. 1–40, Kraków 1866–1913; Meteorological Observations from the Period 1846–1855, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Geograficzne” 1989, z. 75; Klimat Krakowa w XX w., red. D. Matuszko, Kraków 2007.

Klimat Krakowa w XIX i XX wieku ulegał zmianie, co można stwierdzić na podstawie instrumentalnych danych o pogodzie. Jednym z wyznaczników ocieplania lub oziębiania się klimatu jest średnia temperatura roczna. Wprawdzie nie daje ona pełnego obrazu, ale na jej podstawie można wyznaczyć pewną tendencję (zob. wykres 1). Koniec XVIII i początek XIX wieku charakteryzowały się dużymi wahaniami średniej temperatury rocznej, co świadczy o dużej zmienności w następujących po sobie latach. Do połowy XIX wieku (w latach 40. i 50.) obserwowano trend zniżkowy, spowodowany

EKOBIOGRAFIA KRAKOWA

chłodami w okresach letnich. Zmiana nastąpiła pod koniec stulecia, lata stawały się coraz cieplejsze, pojawiało się też więcej ekstremalnie wysokich temperatur rocznych. Niezależnie od przyczyny (antropogenicznej lub nie) ocieplenia się klimatu, bez wątpienia staje się on w Krakowie, czy nawet szerzej w południowej Polsce, po prostu cieplejszy. Warto zwrócić również uwagę na fakt, że zmiany te umożliwiły założenie w 2008 roku na stokach Srebrnej Góry winnicy, co byłoby mało sensownym przedsięwzięciem jeszcze w połowie XIX stulecia. W. 1 Zmianom temperatury w Krakowie towarzyszyły zwiększone opady deszczu. Szczególnie wysokie były one na przełomie XIX i XX wieku. Wystąpiła w tym czasie jedna z największych powodzi, która dotknęła miasto. Od połowy XIX wieku najwyższe opady wystąpiły w lipcu 1903 roku, osiągając poziom 313 mm, oraz w lipcu 1997 roku, podczas tak zwanej powodzi tysiąclecia, kiedy do tego rekordu zabrakło zaledwie 14 mm. Dżdżysty był też czerwiec 1989 roku, maj w latach 1912 i 1915 oraz czerwiec 1855 roku i lipiec 1885 roku (zob. wykres 2). Mieszkańcy Krakowa bardziej niż ulewnych deszczów obawiają się wspomnianych fal powodziowych spływających z dorzecza górnej Wisły. Stan wody na Wiśle w Bielanach zaczęto odnotowywać w 1813 roku podczas jednej z najbardziej dramatycznych powodzi w dziejach miasta i obserwacje są tam prowadzone do dziś. Stąd też dysponujemy danymi, kiedy pojawiały się największe wezbrania rzeki (zob. wykres 3), nie ulega również wątpliwości, że rekord z 1813 roku nie został dotąd pobity. Trzeba przy tym wyjaśnić, że w wyniku podjętych prac nad budową zapór i zbiorników retencyjnych rzadziej

Adam Izdebski, Konrad Wnęk | Historia klimatu Krakowa

występują obecnie wysokie stany wody. Jednak wyprostowanie koryta Wisły w okolicy Krakowa i zabudowa terenów zalewowych naraża miasto na niebezpieczeństwo w wypadku przerwania wałów przeciwpowodziowych. W. 3 Wykres 3. Najwyższe stany wody na Wiśle w Krakowie w latach 1813–2010.

Źródło: https://dane.imgw.pl/data/dane_pomiarowo_obserwacyjne/dane_hydrologiczne/polroczne_i_roczne/; http://www.krakow.rzgw.gov.pl/wodypolskie_old/index. php?option=com_content&view=article&id=1055:powodzie-w-polsce-i-malopolsce&cati d=103&Itemid=252&showall=1&limitstart=&lang=pl (dostęp: 2.04.2018).

DANE HISTORYCZNE: OPISY POGODY

KLIMAT, A ZWŁASZCZA JEGO NIEZWYKŁE ELEMENTY POGODOWE, takie jak długotrwałe susze lub ulewy, nadzwyczajnie srogie zimy, przymrozki w okresie wegetacyjnym roślin, grad i inne zjawiska, łączono często w okresie średniowiecza

EKOBIOGRAFIA KRAKOWA

ze zjawiskami astronomicznymi, a pojawiające się na niebie komety uważano za przyczynę różnych klęsk przyrodniczych. W dawnych kronikach i rocznikach oraz w innych przekazach zachowały się mniej lub bardziej obfite notatki o zachodzących zmianach pogodowych, które łączono również z przejawami boskiej interwencji. Dlatego też dysponujemy całkiem sporą liczbą danych z tego okresu, jakkolwiek trudno spodziewać dokładnych informacji, gdyż zapisywano głównie spostrzeżenia obserwatora bez obiektywnych parametrów. Największym zainteresowaniem krakowskich autorów „świadectw pogodowych” cieszyły się powodzie, które stanowiły największe zagrożenie dla miasta. Do XII wieku wzmianki o powodziach są raczej ogólne i ograniczają się do stwierdzenia, że w danym roku wody wystąpiły z rzek i zalały wiele terenów. W okresach późniejszych znajdujemy już szczegółowe opisy powodzi, a nawet próby interpretacji i porównania z sytuacją w innych krajach. I tak jedną z pierwszych bardziej rozbudowanych wzmianek na temat klimatu jest opis powodzi w 1221 roku, która nastąpiła w wyniku intensywnych opadów trwających od Świąt Wielkanocnych aż do jesieni. Pod wodą znalazło się wiele wsi położonych na terenach nizinnych, stracono wszystkie zasiane jesienią zboża, również siew wiosenny był nieudany. W wyniku powodzi i późniejszej srogiej zimy doszło do klęski głodu, która nie ustępowała przez trzy lata. Wiele wsi i miasteczek opustoszało, gdyż głównie ludność wiejska padła ofiarą tej klęski żywiołowej. Podobnej skali katastrofa zdarzyła się dopiero w 1253 roku, kiedy również do lipca dniem i nocą padał deszcz, który spowodował wielką powódź i szkody w zasiewach. Jeśli wierzyć ówczesnym kronikarzom, to po niektórych polach i drogach można było

Adam Izdebski, Konrad Wnęk | Historia klimatu Krakowa

wówczas żeglować, a do składowania ocalałego zboża wybierano okoliczne wzgórza9. Od XIII wieku poczynając, informacje o powodziach stają się bardzo szczegółowe i coraz liczniejsze. Przyjrzymy im się dokładniej osobno pod koniec tego rozdziału, powodzie nie są bowiem tylko kwestią pogody i klimatu – są zjawiskami z pogranicza świata przyrody i życia społecznego. O tym, jak rzeczywiście przebiega powódź, nie decyduje tylko ilość opadów czy grubość pokrywy śnieżnej, ale także to, w jaki sposób człowiek przekształcił krajobraz, przez który woda spływa, jaka jest infrastruktura (budynki, drogi, mosty, itd.) oraz w jaki sposób przebiega bezpośrednia reakcja na wystąpienie opadów i podniesiony stan wód w rzekach10. Przyjrzenie się powodziom z tej perspektywy pozwoli nam lepiej pokazać, jaką rolę odgrywał klimat w dziejach miasta i jego mieszkańców. Mniejszą wagę przykładano w omawianych źródłach do zjawisk „czysto” pogodowych, które wprawdzie odnotowywano, ale które trudno było konkretnie opisać. Można więc przeczytać, że w roku 1278 „zima była bardziej ostra niż zazwyczaj i zdarzył się wylew wód prawie na całym świecie”11. Należy wprawdzie powątpiewać, że rzeczywiście w tym roku wszędzie nastąpiły powodzie, lecz informacja o przyczynach wylewów rzek jest już jak najbardziej racjonalna. Poziom wód w rzekach Wyjątki ze źródeł historycznych o nadzwyczajnych zjawiskach hydrologiczno-meteorologicznych na ziemiach polskich w wiekach od X do XVI, red. A. Rojecki, Warszawa 1965, s. 24. 10 Na temat katastrof „naturalnych” rozumianych jako wydarzenia z pogranicza świata natury i świata społecznego zob. Historical Disaster Experiences: Towards a Comparative and Transcultural History of Disasters across Asia and Europe, ed. G. J. Schenk, Cham 2017. 11 Wyjątki ze źródeł historycznych…, op. cit., s. 25. 9