Η Γραμματική σε 50 (+1) μαθήματα

Νίκος Σπυρόπουλος

50 ...+1 ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ

για Ε΄ και ΣΤ΄ ∆ηµοτικού

ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ Digitalzoot ΑΘΗΝΑ 2021 1

2

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚ∆ΟΣΗΣ:

Επιµέλεια και διασκευή: κειµένων και ασκήσεων: Επιλογή εικόνων: Επεξεργασία εικόνων: Επεξεργασία γραφικών: Τεχνική επιµέλεια: Σελιδοποίηση: Clopyright:

Digitalzoot Studios

Digitalzoot Mind Digitalzoot Gallery Digitalzoot Art Digitalzoot Graphics Digitalzoot Technologies Digitalzoot Press Digitalzoot 2020

Μία παραγωγή τής Digitalzoot Production

DigitalZoot 2020-2021 3

ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΒΟΗΘΗΣΑΝ ΣΤΗΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΣΗΜΕΙΩΣΕΩΝ: 1. Η Γραµµατική µου - Ε΄ ∆ηµοτικού (Κατερίνα Κούλη-Καβουκλή, Κατερίνα Χανιώτη-∆ιαβάτη), Εκδόσεις Πατάκη - 1995 2. Γραµµατική και Συντακτικό - Ε΄ ∆ηµοτικού (Μαρία Ζιώγου, Νίκη Σάκκου), Εκδόσεις Σαββάλας - 2006 3. Γραµµατική για την Πέµπτη τάξη (Έκδοση για τα παιδιά των πολιτικών προσφύγων του εµφύλιου πολέµου στις σοσιαλιστικές δηµοκρατίες της Ανατολικής Ευρώπης), Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις - 1962 4. Εφαρµοσµένη Γραµµατική της δηµοτικής (Γιάννης Παπαναστασίου), Αθήνα - 2000 5. Νεοελληνική Γραµµατική (Χρήστος Τσολάκης), Ο.Ε.∆.Β. - 2008 6. Γραµµατική της Νέας Ελληνικής Γλώσσης (της απλής καθαρευούσης) (Αχιλλέας Τζάρτζανος), Εκδόσεις Κακουλίδη - 1954 7. Σχολική Γραµµατική Ε΄ και ΣΤ΄ ∆ηµοτικού, Ι.Τ.Υ.Ε. “∆ιόφαντος” - 2020

Συγχωρήστε τα λάθη που υπάρχουν! Τόσα ήξερε, τόσα έγραφε!

4

Ι∆ΙΟΚΤΗΤΗΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ:

----------------------

5

6

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΦΘΟΓΓΟΙ - ΓΡΑΜΜΑΤΑ - ΛΕΞΕΙΣ ............................................................... 9

ΜΑΘ. 1: Φθόγγοι - Γράµµατα - Λέξεις ...................................................................... 11 ΜΑΘ. 2: Συλλαβές - Τόνοι - Ορθογραφικά σηµεία ................................................ 13 ΜΑΘ. 3: Τα σηµεία στίξης και η χρήση τους στον λόγο (1) ................................... 15 ΜΑΘ. 4: Τα σηµεία στίξης και η χρήση τους στον λόγο (2) .................................... 19 ΜΑΘ. 5: Τα σηµεία στίξης και η χρήση τους στον λόγο (3) .................................. 23 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ .......................................................................... 25

ΜΑΘ. 6: Τα µέρη του λόγου (συνοπτικά) ................................................................ 27 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α:

ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΛΕΞΕΩΝ & ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ ............................. 29 ΜΑΘ. 7: Τα µέρη του λόγου στην πρόταση ............................................................ 31 ΜΑΘ. 8: Σηµειώσεις πάνω στα κλιτά µέρη του λόγου ............................................ 33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β:

ΤΑ ΑΡΘΡΑ .................................................................................... 35 ΜΑΘ. 9: Τα άρθρα (οριστικά - αόριστα) .................................................................. 37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ:

ΤΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ......................................................................... 39 ΜΑΘ. 10: Τα ουσιαστικά (γενικά) ........................................................................... 41 ΜΑΘ. 11: Κλίση αρσενικών ουσιαστικών (ισοσύλλαβα σε-ας, -ης) ...................... 43 ΜΑΘ. 12: Κλίση αρσενικών ουσιαστικών (ισοσύλλαβα σε -ος) .............................. 45 ΜΑΘ. 13: Κλίση αρσενικών ουσιαστικών (ανισοσύλλαβα σε-ας, -ης) ................... 47 ΜΑΘ. 14: Κλίση αρσενικών ουσιαστικών (ανισοσύλλαβα σε -ες, -ους) ................. 49 ΜΑΘ. 15: Ορθογραφικές παρατηρήσεις στα αρσενικά ουσιαστικά ........................ 51 ΜΑΘ. 16: Κλίση θηλυκών ουσιαστικών (ισοσύλλαβα σε -α) ................................ 53 ΜΑΘ. 17: Κλίση θηλυκών ουσιαστικών (ισοσύλλαβα σε -η, ανισοσύλλαβα σε -ου, -α).. 55 ΜΑΘ. 18: Κλίση θηλυκών ουσιαστικών (αρχαιόκλιτα σε -ος, -η, -ω) .................... 57 ΜΑΘ. 19: Ορθογραφικές παρατηρήσεις στα θηλυκά ουσιαστικά ........................... 59 ΜΑΘ. 20: Κλίση ουδέτερων ουσιαστικών (ισοσύλλαβα σε -ο, -ι) ........................ 63 ΜΑΘ. 21: Κλίση ουδέτερων ουσιαστικών (αρχαιόκλιτα σε -ος, ανισοσύλλαβα σε -µα, -µο) .. 65 ΜΑΘ. 22: Κλίση ουδέτερων ουσιαστικών (ανισοσύλλαβα σε -ν, -ς) ...................... 67 ΜΑΘ. 23: Ορθογραφικές παρατηρήσεις στα ουδέτερα ουσιαστικά ...................... 69 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ∆:

ΤΑ ΕΠΙΘΕΤΑ ............................................................................... 71 ΜΑΘ. 24: Τα επίθετα (γενικά) ................................................................................. 73 ΜΑΘ. 25: Κλίση επιθέτων σε -ος -η -ο / -ος -ια -ο / -ος -α -ο .............................. 75 ΜΑΘ. 26: Κλίση επιθέτων σε -υς / -ης -ια -ι / -ης -ης -ες ..................................... 77 ΜΑΘ. 27: Κλίση επιθέτων σε -ης -α -ικο ................................................................. 81 ΜΑΘ. 28: Κλίση του επιθέτου «πολύς» .................................................................... 83 ΜΑΘ. 29: Παραθετικά των επιθέτων ....................................................................... 85 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε:

ΤΑ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ ......................................................................... 89 ΜΑΘ. 30: Τα αριθµητικά - 1 (απόλυτα, τακτικά) .................................................... 91 ΜΑΘ. 31: Τα αριθµητικά - 2 (πολλαπλασιαστικά, αναλογικά, ουσιαστικά) ........... 95 7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ: ΟΙ ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ ....................................................................... 99 ΜΑΘ. 32: Οι αντωνυµίες (1) (προσωπικές) ............................................................. 101 ΜΑΘ. 33: Οι αντωνυµίες (2) (δεικτικές, κτητικές, οριστικές, αυτοπαθής) ......... 103 ΜΑΘ. 34: Οι αντωνυµίες (3) (αναφορικές, ερωτηµατικές) ................................... 105 ΜΑΘ. 35: Οι αντωνυµίες (4) (αόριστες) ................................................................. 107 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ:

ΤΑ ΡΗΜΑΤΑ ................................................................................ 109 ΜΑΘ. 36: φωνές, αριθµοί, πρόσωπα ......................................................................... 111 ΜΑΘ. 37: Οι χρόνοι του ρήµατος (1) (παροντικοί, παρελθοντικοί) ..................... 113 ΜΑΘ. 38: Οι χρόνοι του ρήµατος (2) (µελλοντικοί) .............................................. 115 ΜΑΘ. 39: Κατάληξη - θέµα - χαρακτήρας του ρήµατος ...................................... 117 ΜΑΘ. 40: Οι χρόνοι του ρήµατος ανάλογα µε το θέµα ......................................... 119 ΜΑΘ. 41: Οι εγκλίσεις ............................................................................................... 121 ΜΑΘ. 42: Απαρέµφατο - Μετοχή ............................................................................ 123 ΜΑΘ. 43: Τα βοηθητικά ρήµατα "έχω" και "είµαι" ................................................ 125 ΜΑΘ. 44: Συζυγίες - ∆ιαθέσεις του ρήµατος ....................................................... 127 ΜΑΘ. 45: Η χρονική αύξηση στα ρήµατα .............................................................. 131 ΜΑΘ. 46: Ορθογραφικές παρατηρήσεις στα ρήµατα (1) ....................................... 133 ΜΑΘ. 47: Ορθογραφικές παρατηρήσεις στα ρήµατα (2) ...................................... 135 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η: ΤΑ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΑ ...................................................................... 137 ΜΑΘ. 48: Τα επιρρήµατα (τοπικά, χρονικά, τροπικά, ποσοτικά, κλπ.) ............... 139 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ: ΟΙ ΣΥΝ∆ΕΣΜΟΙ .......................................................................... 143 ΜΑΘ. 49: Οι σύνδεσµοι (είδη συνδέσµων, παρατακτική-υποτακτική σύνδεση) .. 145 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι:

ΟΙ ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ, ΤΑ ΜΟΡΙΑ, ΤΑ ΕΠΙΦΩΝΗΜΑΤΑ .................. 149 ΜΑΘ. 50: Προθέσεις - Μόρια - επιφωνήµατα ......................................................... 151 ΜΑΘ. µπόνους: «Επίρρηµα, σύνδεσµος ή πρόθεση;» ............................................. 153

8

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΦΘΟΓΓΟΙ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΛΕΞΕΙΣ ΦΡΑΣΕΙΣ

9

10

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 1

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΦΘΟΓΓΟΙ - ΓΡΑΜΜΑΤΑ - ΛΕΞΕΙΣ Οι άνθρωποι συνεννοούνται µεταξύ τους, µιλώντας ή γράφοντας. Έχουµε, λοιπόν, τον προφορικό και τον γραπτό λόγο. Οι Έλληνες επικοινωνούν µε την ελληνική γλώσσα. Τα νέα ελληνικά, η σηµερινή µας γλώσσα, είναι συνέχεια τής αρχαίας ελληνικής γλώσσας.

• Κάποιες λέξεις µάς έρχονται ίδιες από τα αρχαία: πατέρας, μητέρα, θάλασσα, έχω, γελώ, εγώ, και, ρυθμός, πόνος, κλπ.

• Κάποιες άλλες έρχονται λιγότερο ή περισσότερο αλλαγµένες:

τα γενέθλια < η γενέθλη / η γη < η γαία / φτερό < πτερόν / νύχι < όνυξ, κλπ.

ΦΘΟΓΓΟΙ Όταν µιλάµε, για να προφέρουµε τις λέξεις βγάζουµε κάποιους ήχους, κάποιες φωνές. Για την λέξη “νερό” βγάζουµε τις φωνές [ν], [ε], [ρ], [ο]. Για την λέξη “µπαινοβγαίνω” βγάζουµε τις φωνές [µπ], [ε], [ν], [ο], [β], [γ], [ε] , [ν], [ο]. Οι φωνές που προφέρουµε όταν µιλάµε ονοµάζονται φθόγγοι. Οι φθόγγοι (οι ήχοι) της ελληνικής γλώσσας είναι 25: α, ε, ι, ο, ου, β, γ, δ, ζ, θ, κ, λ, µ, ν, π, ρ, σ, τ, φ, χ, µπ, ντ, γκ, τσ, τζ. ∆εν πρέπει να µπερδεύουµε τους φθόγγους µε τα γράµµατα. Τα γράµµατα είναι τα σηµάδια µε τα οποία γράφουµε τους φθόγγους. Π.χ. Ο φθόγγος [β] παριστάνεται µε το γράµµα “β” Ο φθόγγος [ου] παριστάνεται µε τα γράµµατα “ο” και “υ”. Τα γράµµατα “ε, αι” συµβολίζονται µε τον φθόγγο [ε]. Τα γράµµατα “σ, ς” συµβολίζονται µε τον φθόγγο [σ]. Τα γράµµατα “ο, ω” συµβολίζονται µε τον φθόγγο [ο]. Τα γράµµατα “ι, η, υ, ει, οι, υι” συµβολίζονται µε τον φθόγγο [ι]. κλπ.

ΦΩΝΗΕΝΤΑ - ΣΥΜΦΩΝΑ Τα γράµµατα της ελληνικής γλώσσας είναι 24 και χωρίζονται σε φωνήεντα και σύµφωνα. Α α : άλφα Β β : βήτα Γ γ : γάµα ∆ δ : δέλτα Ε ε : έψιλον Ζ ζ : ζήτα Η η : ήτα Θ θ : θήτα

Ι ι : ιώτα Κ κ : κάπα Λ λ : λάµδα Μ µ : µι Ν ν : νι Ξ ξ : ξι Ο ο : όµικρον Π π : πι

Ρρ: Σσ: Ττ: Υυ: Φφ: Χχ: Ψψ: Ωω:

ρο σίγµα ταυ ύψιλον φι χι ψι ωµέγα

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: Τα κανονικά ονόµατα των γραµµάτων “ι” και “λ” είναι “ιώτα” και “λάµβδα”. Με τα χρόνια όµως, απλοποιήθηκε η προφορά τους, και σήµερα λέγονται “γιώτα” (από πολλούς), και “λάµδα” (από όλους).

11

ΔΙΨΗΦΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ∆ίψηφα ονοµάζουµε δύο γράµµατα µαζί που παριστάνουν έναν φθόγγο. Μπορούν να είναι δίψηφα φωνήεντα (ου, αι, ει, οι, υι) ή δίψηφα σύµφωνα (µπ, ντ, γκ, γγ, τσ, τζ).

ΔΙΦΘΟΓΓΟΙ - ΚΑΤΑΧΡΗΣΤΙΚΟΙ ΔΙΦΘΟΓΓΟΙ α. Όταν δύο διαφορετικά φωνήεντα προφέρονται σε µια συλλαβή, αποτελούν έναν δίφθογγο. Π.χ. αηδόνι, αϊτός, κορόιδο, νεράιδα, κλπ. β. Όταν το [ι] (“ι”, “η” κλπ.) βρίσκονται ως δεύτερο φωνήεν, ο δίφθογγος λέγεται καταχρηστικός. Π.χ. ήλιος, γειτονιά, γυαλίζω, αδειάζω, αλλιώς, όποιος, κλπ.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Η λέξη είναι θηλυκή: “η δίφθογγος”. Στα νέα ελληνικά όµως σιγά - σιγά µετατρέπεται σε αρσενική: “ο δίφθογγος”. Και τα δύο γένη θεωρούνται σωστά.

ΟΙ ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΙ “αυ” και “ευ” Από τους αρχαίους διφθόγγους διατηρήθηκαν στα νέα ελληνικά το “αυ” και “ευ”. Αυτά προφέρονται σαν δύο φθόγγοι: ένα φωνήεν και ένα σύµφωνο µαζί • Προφέρονται σαν “αβ” και “εβ” όταν ακολουθεί φωνήεν ή ηχηρό σύµφωνο (σύµφωνο που βγάζει ήχο: β, γ, δ, ζ, λ, µ, ν, ρ (ευεξία, ευάερος, αύριο, ευλογία, Εύβοια, κλπ.).

• Προφέρονται σαν “αφ” και “εφ” όταν ακολουθεί άηχο σύµφωνο (σύµφωνο που δεν βγάζει ήχο: θ, κ, ξ, π, σ, τ, φ, χ, ψ (λευκός, Ναύπακτος, εύκολος, αυτί, ευχή, κλπ. ).

ΛΕΞΕΙΣ

Όταν γράφουµε, συνδυάζουµε τα γράµµατα µεταξύ τους και δηµιουργούµε λέξεις.

• Οι λέξεις αποτελούνται από συλλαβές. Μπορεί να είναι µονοσύλλαβες (φως), δισύλλαβες (πέρα), τρισύλλαβες (αέρας), πολυσύλλαβες (παράθυρο, σκουληκομυρμηγκότρυπα).

Κάθε µια από τις τρεις τελευταίες συλλαβές της λέξης έχει το δικό της όνοµα: (αρχική συλλαβή) α

νε

ξι

προπαραλήγουσα

παραλήγουσα

λήγουσα

θρη

σκί

α

α. Όταν µια λέξη τονίζεται στην λήγουσα, λέγεται οξύτονη. β. Όταν µια λέξη τονίζεται στην παραλήγουσα, λέγεται παροξύτονη. γ. Όταν µια λέξη τονίζεται στην προπαραλήγουσα, λέγεται προπαροξύτονη.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Στην ελληνικά γλώσσα όλες οι λέξεις τονίζονται σε µία από τις τρεις τελευταίες συλλαβές (λήγουσα, παραλήγουσα ή προπαραλήγουσα).

12

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 2

Τάξη Ε2

ΣΥΛΛΑΒΕΣ - ΤΟΝΟΙ - ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΗΜΕΙΑ ΣΥΛΛΑΒΙΣΜΟΣ Όταν γράφουµε και φτάνουµε στο τέλος της γραµµής, τότε πρέπει να κόψουµε την λέξη. Το κάθε µέρος µιας λέξης που µπορούµε να το πούµε χωριστά, ονοµάζεται συλλαβή. Ο συλλαβισµός στα νέα ελληνικά γίνεται σύµφωνα µε ορισµένους κανόνες.

1. Οι συλλαβές ακολουθούν την σειρά “σύµφωνο - φωνήεν”:

«πα - ρα - θυ - ρο» 2. Κάθε φωνήεν (απλό ή δίψηφο) φτιάχνει από µόνο του µία συλλαβή:

«α - ει - κι - νη - τος» 3. Όταν µέσα σε µια λέξη υπάρχουν µαζί δύο ή περισσότερα σύµφωνα, τότε: Αν από τα δύο πρώτα αρχίζει ελληνική λέξη, πάνε όλα µε την επόµενη συλλαβή. Αν δεν αρχίζει από τα δύο πρώτα ελληνική λέξη, τότε το πρώτο σύµφωνο πηγαίνει µε την προηγούµενη συλλαβή ενώ τα υπόλοιπα µε την επόµενη.

«α - στει - ο (στάζω) / ε - χθρος (χθες) / ερ - γα - της / εκ - στρα - τει - α (δεν αρχίζει λέξη από “κσ”» 4. ∆ύο όµοια σύµφωνα χωρίζονται πάντα:

«Σαβ - βα - το / φεγ - γα - ρι» 5. Τα δίψηφα σύµφωνα, οι συνδυασµοί “αυ, ευ” και οι δίφθογγοι (απλοί ή καταχρηστικοί) δεν χωρίζονται ποτέ:

«α - μπε - λι / αυ - λη / αη - δο - νι / κα - ποιος» 6. Οι σύνθετες λέξεις ακολουθούν τους ίδιους κανόνες µε τις απλές:

«α - τμο - μη - χα – νη (τμήμα) / ε - κτυ - πω - ση (κτήριο) / πα - ρα - σερ - νω»

ΤΟΝΙΣΜΟΣ - ΚΑΝΟΝΕΣ Παλιά είχαµε δύο τόνους στην γλώσσα µας (και ακόµη πιο παλιά, τρεις). Σήµερα έχουµε έναν τόνο, την οξεία, και, όπου χρειάζεται, πρέπει να τον βάζουµε πάντα. ΠΡΟΣΟΧΗ! Αν µία λέξη κοπεί και ο τόνος βρισκόταν στην συλλαβή που κόπηκε, η λέξη µένει άτονη.

«μου ’δωσε, θα ’θελα, ό,τι να ’ναι, θα ’ρθω, κλπ.» ΠΑΙΡΝΟΥΝ ΤΟΝΟ: 1.

Όλες οι λέξεις µε δύο ή περισσότερες συλλαβές.

«κάποιος, ποτέ, εδώ, κατάστημα, έρχομαι, κλπ.»

2. Οι λέξεις που φαίνονται σαν µονοσύλλαβες (µετά από έκθλιψη ή αποκοπή), όταν δεν έχει χαθεί η συλλαβή τους που παίρνει τόνο.

«από ’δώ κι από ’κεί, δώσ’ το μου, φέρ’ το, πάρ’ το, κλπ.»

13

3. Τα ερωτηµατικά επιρρήµατα “πού”, “πώς”, όπως και τα “πού και πού”, “πώς και πώς”.

(Πού ήσουν; / Πώς είσαι; / Πώς και πώς περίμενα να έρθεις. Πού και πού πηγαίνω για τρέξιμο) 4. Ο διαζευκτικός σύνδεσµος “ή”: «Θα πάμε ή εγώ ή εσύ.»

5. Οι αδύνατοι τύποι των προσωπικών αντωνυµιών και τα άρθρα (όταν υπάρχει περίπτωση να µπερδευτούν µε τις οµόηχές τους κτητικές αντωνυµίες).

α. «ο πατέρας μού πήρε (πήρε σ’ εμένα) παγωτό, ο τροχονόμος τού έκανε (έκανε σ’ αυτόν) παρατήρηση, η μητέρα της τής είπε να κοιμηθεί, κλπ.» β. «Χθες το απόγευμα, μετά το φαγητό, πήγε με την φίλη του την Αναστασία στο σπίτι τής θείας του.» ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: Ο κανόνας µε τα άρθρα δεν υπάρχει στην σχολική Γραµµατική. Όµως, όταν το άρθρο της γενικής πτώσης βρίσκεται στο τέλος της γραµµής, το νόηµα ενός κειµένου µπορεί να µπερδευτεί. Στην προηγούµενη πρόταση (Νο 5), αν δεν υπήρχε ο τόνος στο "της" στην πάνω σειρά, (“στο σπίτι της”), για µια στιγµή θα καταλαβαίναµε πως πήγαν στο σπίτι τής Αναστασίας και θα χάναµε το νόηµα, έστω για λίγο. ΕΠΙΣΗΣ: 1.

Οι προπαροξύτονες λέξεις, όταν µετά από αυτές ακολουθεί κτητική αντωνυµία παίρνουν έναν δεύτερο τόνο στο τέλος: «το αυτοκίνητό σας, ο δάσκαλός µου, κλπ.».

2. Όταν έχουµε δύο αδύναµους τύπους αντωνυµιών, και η προηγούµενη λέξη είναι παροξύτονη, βάζουµε τόνο στην πρώτη αντωνυµία: «δώσε µού το, φέρε τό µου, κλπ.».

ΑΛΛΑ ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΗΜΕΙΑ ∆ιαλυτικά α. Αν τονίζεται το πρώτο φωνήεν, δεν µπαίνουν καθόλου («κορόιδο»). β. Αν τονίζεται το δεύτερο φωνήεν, µπαίνουν πάνω από το δεύτερο φωνήεν («καΐκι»). γ. Αν δεν τονίζεται κανένα φωνήεν, µπαίνουν πάνω από το δεύτερο φωνήεν («γαϊδούρι»). δ. Στα κεφαλαία µπαίνουν πάντα (αφού τα κεφαλαία δεν παίρνουν τόνο). Απόστροφος Απόστροφο βάζουµε στην θέση των γραµµάτων που έχουµε βγάλει από µια λέξη.

«άλλ’ αντ’ άλλων (άλλα αντί άλλων), σ’ τα ’λεγα (σου τα έλεγα), σ’ το ’πα (σου το είπα), γι’ αυτό, ό,τι να ’ναι, απ’ ό,τι, παρ’ ότι» Υποδιαστολή Η υποδιαστολή χρησιµοποιείται: α. για να ξεχωρίσουµε το αναφορικό “ό,τι” (που έχει την σηµασία του “οτιδήποτε”) από τον ειδικό σύνδεσµο “ότι” (που έχει την σηµασία του “πως”):

“Πάρε ό,τι θες.” / “Έμαθα ότι με ζητούσες.” β. στα Μαθηµατικά, στους δεκαδικούς αριθµούς (4,3 / 2,56 / 0,2 , κλπ.)

14

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 3

Τάξη Ε2

ΤΑ ΣΗΜΕΙΑ ΣΤΙΞΗΣ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΛΟΓΟ - 1 Όταν γράφουµε, πάνω στο γραπτό κείµενο δεν µπορούµε να αποτυπώσουµε τις παύσεις που κάνουµε για να πάρουµε ανάσα, ούτε το "ανεβοκατέβασµα" της έντασης της φωνής µας (που παράγεται από την χαρά, την λύπη, τον φόβο, τον ενθουσιασµό, κλπ.), ούτε –γενικά– τον χρωµατισµό της φωνής µας. Γι' αυτό χρησιµοποιούµε διάφορα σηµάδια που προσπαθούν να κάνουν πιο εκφραστικό τον γραπτό λόγο, άρα να βοηθούν αυτόν που διαβάζει το κείµενό µας να καταλαβαίνει πιο εύκολα και πιο γρήγορα αυτά που θέλουµε να πούµε: • • • •

• •

1. τελεία: « . »

•

2. άνω τελεία: « · » 3. κόµµα: « , » 4. άνω και κάτω τελεία (ή διπλή τελεία): « : » 5. εισαγωγικά: « « » » 6. αποσιωπητικά: « … »

• • • • • •

15

7. παύλα: « – » 8. ερωτηµατικό: « ; » 9. ενωτικό: « - » 10. θαυµαστικό: « ! » 11. διπλή παύλα: « – – » 12. παρενθέσεις: « ( ) » 13. αγκύλες: « [ ] »

16

17

18

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 4

Τάξη Ε2

ΤΑ ΣΗΜΕΙΑ ΣΤΙΞΗΣ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΛΟΓΟ (2)

19

20

21

22

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 5

Τάξη Ε2

ΤΑ ΣΗΜΕΙΑ ΣΤΙΞΗΣ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΛΟΓΟ (3)

23

24

ΜΕΡΟΣ ∆ΕΥΤΕΡΟ

ΤΑ ΜΕΡΗ

ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ

25

26

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 6

Τάξη Ε2

ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Όταν µιλάµε ή γράφουµε, χρησιµοποιούµε λέξεις, τις οποίες βάζουµε σε µία σειρά για να σχηµατίζουµε ολοκληρωµένα νοήµατα.

Οι λέξεις που χρησιµοποιούµε στον λόγο µας ονοµάζονται ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ. Από τα µέρη του λόγου, κάποια αλλάζουν µορφές όταν µιλάµε ή γράφουµε, ενώ κάποια άλλα δεν αλλάζουν. Μπορούµε π.χ. να πούµε: «Γύρισε πίσω για να δει το κύμα που ερχόταν.» Μπορούµε επίσης να πούµε: «Γύρισαν πίσω για να δουν τα κύματα που έρχονταν.» Οι λέξεις “γύρισε”, “δει”, “το”, “κύµα”, “ερχόταν” µπορούν να αλλάζουν µορφή µέσα στον λόγο. Οι λέξεις “πίσω”, “για”, “να”, “που” δεν αλλάζουν µορφή µέσα στον λόγο. Άρα, χωρίζουµε τα µέρη του λόγου σε δύο κατηγορίες:

Τις λέξεις που αλλάζουν καθώς µιλάµε ή γράφουµε, τις ονοµάζουµε ΚΛΙΤΑ µέρη του λόγου. Τις λέξεις που δεν αλλάζουν καθώς µιλάµε ή γράφουµε, τις ονοµάζουµε ΑΚΛΙΤΑ µέρη του λόγου.

Τα μέρη του λόγου είναι δέκα: 1. Κλιτά µέρη Άρθρα, ουσιαστικά, επίθετα, ρήµατα, κλιτές αντωνυµίες και κλιτές µετοχές (αυτές που τελειώνουν σε -µένος).

2. Άκλιτα µέρη Προθέσεις, επιρρήµατα, σύνδεσµοι, επιφωνήµατα, άκλιτες αντωνυµίες και µετοχές (αυτές που τελειώνουν σε -οντας, -ώντας).

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Τα κλιτά µέρη του λόγου βρίσκονται και στα τρία γένη: αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο.

2. Τις αντωνυµίες και τις µετοχές τις υπολογίζουµε και στα κλιτά και στα άκλιτα µέρη τού λόγου., αφού άλλες από αυτές κλίνονται και άλλες όχι.

3. Αν και τα επίθετα ανήκουν στα κλιτά µέρη του λόγου, παρ’ όλ’ αυτά υπάρχουν κάποια επίθετα που είναι άκλιτα (αριθµητικά επίθετα: δύο, πέντε, έξι, επτά, οκτώ, εννέα, κλπ., ή µερικά επίθετα που δείχνουν χρώµα και συνήθως µάς έρχονται από ξένες λέξεις (μπλε, γκρι, μπεζ, βεραμάν, κλπ.).

27

I. ΚΛΙΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ α. Άρθρα Είναι οι µικρές λεξούλες “ο, η, το, οι, τα, των, τις, τους, τον, των, κλπ” που συνοδεύουν τα ουσιαστικά, τα επίθετα και όσες αντωνυµίες και µετοχές κλίνονται. β. Ουσιαστικά Είναι οι λέξεις που φανερώνουν πρόσωπα, ζώα, πράγµατα, συναισθήµατα, ιδέες, κλπ. (μαθήτρια, σκύλος, τραπέζι, χαρά, πείνα, δικαιοσύνη, κλπ.). γ. Επίθετα Είναι οι λέξεις που δείχνουν τι είναι τα ουσιαστικά: πράσινη μπάλα, γαλάζιος ουρανός,

μεγάλη σκάλα, γρήγορο αυτοκίνητο, ξένη μουσική, κλπ. δ. Ρήµατα Είναι οι λέξεις που µας δείχνουν τι κάνουν ή τι παθαίνουν τα ουσιαστικά, τι γίνεται, τι συµβαίνει, κλπ. (περπατώ, μιλάω, παίζω, χαίρομαι, λυπάμαι, λερώνομαι, κλπ.). ε. Αντωνυµίες (κλιτές) Είναι λέξεις που µπαίνουν αντί για τα ονόµατα: (αυτός, εκείνος, τέτοιος, μερικοί, κάποιοι, κάμποσοι, κλπ.). στ. Μετοχές (κλιτές) Είναι λέξεις που έχουν σχέση µε τα ρήµατα αφού παράγονται από αυτά, αλλά ταυτόχρονα κλίνονται όπως τα επίθετα: (μπαλωμένος, εισαγόμενος, βρεγμένος, τρομαγμένος, κρυμμένος, κλπ.).

II. ΑΚΛΙΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ α. Προθέσεις Είναι οι λέξεις “µε, σε, για, ως, προς, από, κλπ” που µπαίνουν µπροστά από ονόµατα ή αντωνυµίες (με αυτόν, προς το σπίτι, για ’μένα, από παλιά, με χαρά, κλπ.). β. Επιρρήµατα Είναι λέξεις που ταιριάζουν µε ρήµατα ή επίθετα, και απαντάνε στις τέσσερις ερωτήσεις “πού, πότε, πόσο, πώς ”: (εδώ, αλλού, σήμερα, αύριο, ποτέ, πολύ, λίγο, καθόλου, καλά, έτσι, αλλιώς, ναι, όχι, κλπ.). γ. Σύνδεσµοι Είναι λέξεις που συνδέουν λέξεις ή προτάσεις: (και, ή, αλλά, σαν, όταν, όμως, εάν, ότι, δηλαδή, ούτε, κλπ.). δ. Επιφωνήµατα Είναι µικρές λεξούλες που φανερώνουν θαυµασµό, λύπη, αγωνία, κλπ.: (αχ!, ωχ!, μμμ..., μπα..., ωωω!, κλπ.). ε. Άκλιτες αντωνυµίες: (ό,τι, οτιδήποτε, κάτι, κάθε). στ. άκλιτες µετοχές: (παίζοντας, τραγουδώντας, ντύνοντας, κλπ.).

28

Α. ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΛΕΞΕΩΝ και ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ

29

30

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 7

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΤΑΣΗ Α. ΠΡΟΤΑΣΗ Μια σειρά από λέξεις που συνδέονται µεταξύ τους µε κάποια λογική σειρά, σχηµατίζουν µία πρόταση. Πρόταση ονοµάζουµε µερικές λέξεις µαζί, οργανωµένες σύµφωνα µε τους κανόνες της Γραµµατικής, έτσι ώστε να βγάζουν κάποιο νόηµα. Το κύριο χαρακτηριστικό της πρότασης είναι το ρήµα. Χωρίς ρήµα δεν έχουµε πρόταση, αλλά µόνον φράση.

α) το πλύσιμο των πιάτων, το διάβασμα ενός βιβλίου β) Διαβάζω τα μαθήματά μου. / Τι ωραίο βιβλίο είναι αυτό! / Ποιος είναι εκείνος; / Τι να πω... Στο α΄ παράδειγµα δεν έχουµε προτάσεις· έχουµε απλώς δύο φράσεις. Στο β΄ παράδειγµα (που υπάρχουν και ρήµατα) έχουµε τέσσερις προτάσεις.

Β. ΠΕΡΙΟΔΟΣ • Περίοδος είναι το κοµµάτι του γραπτού λόγου που εκφράζει ένα ολοκληρωµένο νόηµα.

• Μια περίοδος µπορεί να αποτελείται από µία ή περισσότερες προτάσεις.

• Η περίοδος ξεκινάει πάντα µε κεφαλαίο και καταλήγει σε κάποιο σηµείο στίξης: (τελεία, ερωτηµατικό, θαυµαστικό, ή αποσιωπητικά). Μια περίοδος έχει τόσες προτάσεις, όσα είναι και τα ρήµατα που έχει.

Παραδείγματα: α. Χθες έκανε πολλή ζέστη. β. Σε λίγο συννέφιασε και άρχισε να βρέχει. γ. Άκουσε έναν θόρυβο, κοίταξε πίσω, δεν είδε κανέναν και συνέχισε τον δρόμο του. Στο α΄ παράδειγµα έχουµε µία περίοδο που αποτελείται από µία πρόταση. Στο β΄ παράδειγµα έχουµε µία περίοδο που αποτελείται από δύο προτάσεις. Στο γ΄ παράδειγµα έχουµε µία περίοδο που αποτελείται από τέσσερις προτάσεις.

Γ. ΟΙ ΟΡΟΙ ΤΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ Κάθε απλή πρόταση έχει κάποιους βασικούς όρους: το υποκείµενο, το ρήµα, το κατηγορούµενο, το αντικείµενο. υποκείµενο

ρήµα

Ο δάσκαλος

διδάσκει.

Ο ήλιος

είναι

Η Κατερίνα

διαβάζει

κατηγορούµενο

αντικείµενο

λαμπερός. βιβλία.

31

Στον προηγούµενο πίνακα: 1. Το υποκείµενο δείχνει το πρόσωπο (το πράγµα, την έννοια, κλπ.) για το οποίο γίνεται λόγος στην πρόταση:

(ποιος; «ο δάσκαλος, ο ήλιος, ο πατέρας μου»).

2. Το ρήµα δείχνει τι κάνει τι παθαίνει, τι είναι, σε ποια κατάσταση βρίσκεται το υποκείµενο:

(τι κάνει; «διδάσκει, είναι, διαβάζει»).

3. Το κατηγορούµενο δείχνει µια ιδιότητα του υποκειµένου:

(τι είναι; «λαμπερός»).

4. Το αντικείµενο δείχνει πού πηγαίνει η ενέργεια του ρήµατος:

(τι διαβάζει; «βιβλία»).

Δ. ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ 1. Ελλειπτικές προτάσεις Είναι οι προτάσεις που φτιάχνουµε, όταν (πολλές φορές) παραλείπουµε κάποιους όρους που εννοούνται εύκολα. Για παράδειγµα, οι παρακάτω προτάσεις είναι ελλειπτικές (στις παρενθέσεις είναι γραµµένες οι λέξεις που έχουµε παραλείψει επειδή εννοούνται εύκολα):

(Εσύ) Τι κάνεις; / (Εγώ είμαι) Καλά. Καλημέρα! (Σου εύχομαι να έχεις μια καλή ημέρα) (Σε) Ευχαριστώ. / Ωραία μέρα (έχει σήμερα)! / (Εσύ) Έλα εδώ!

2. Απλές προτάσεις Είναι οι προτάσεις που φτιάχνονται µόνο µε τους βασικούς όρους.

Π.χ. Το αεροπλάνο κάνει θόρυβο. Ο καιρός είναι ζεστός. Το μωρό γκρινιάζει.

3. Σύνθετες προτάσεις Είναι οι προτάσεις που έχουν παραπάνω από µία φορά κάποιους κύριους όρους.

α) Το τζιτζίκι, η μέλισσα, η πεταλούδα και το μυρμήγκι είναι έντομα. (τέσσερα υποκείμενα) β) Ο μπέμπης γελούσε, τραγουδούσε και χοροπηδούσε όλη μέρα. (τρία ρήματα) γ) Η αδερφή μου είναι έξυπνη, εργατική και υπομονετική. (τρία κατηγορούμενα) δ) Η αποθήκη μας είναι γεμάτη με βιβλία και παλιά παιχνίδια. (δύο αντικείμενα) 4. Επαυξηµένες προτάσεις Είναι οι προτάσεις που εκτός από τους κύριους όρους έχουν και κάποιους προσδιορισµούς. (Οι προσδιορισµοί είναι λέξεις ή φράσεις που δίνουν περισσότερες λεπτοµέρειες και χαρίζουν ένα πιο σαφές νόηµα στην πρόταση.)

Π.χ. Χθες έκανα βόλτες με το ποδήλατο σε ένα πανέμορφο, δασωμένο βουνό. (Όλες οι χρωµατιστές λέξεις είναι προσδιορισµοί.) Πότε πήγα; → Χθες Πώς πήγα; → με το ποδήλατο Πού πήγα; → σε ένα βουνό Πώς ήταν, τι ήταν το βουνό; → πανέμορφο, δασωμένο

32

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 8

Τάξη Ε2

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΤΑ ΚΛΙΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Α. ΚΑΤΑΛΗΞΗ - ΘΕΜΑ – ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ Σε κάθε κλιτή λέξη παρατηρούµε πως, όταν κλίνεται αλλάζει µόνο το τελευταίο µέρος της. ∆είτε τις λέξεις παρακάτω:

[ ο δρόμος, του δρόμου, τον δρόμο / η καλή, της καλής, την καλή / παίζω, παίζεις, παίζει εκείνος, εκείνου, εκείνον / η γραμμένη, της γραμμένης ] Βλέπουµε πως οι λέξεις χωρίζονται σε δύο µέρη: το πρώτο µέρος που µένει πάντα το ίδιο και το δεύτερο µέρος που αλλάζει.

ΘΕΜΑ

ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΚΑΤΑΛΗΞΗ

δρόμος

δρόμ

μ

ος

καλή παίζω εκείνος γραμμένη

καλ παιζ εκειν γραμμεν

λ ζ ν ν

η ω ος η

• Το µέρος της λέξης που δεν αλλάζει (“δροµ”, “καλ”, “παιζ”, “εκειν”, κλπ.) λέγεται Θεµα.

• Το τελευταίο γράµµα του θέµατος (“µ”, “λ”, “ζ”, “ν”, “ν”) λέγεται Χαρακτηρασ.

• Το µέρος της λέξης που αλλάζει (-ος, -ου, -ο, -η, -ης, -ω, -εις, -ει, κλπ.) λέγεται ΚατΑληξη.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Είναι πολύ σηµαντικό να µαθαίνουµε την ορθογραφία του θέµατος, αφού το θέµα µιας λέξης βρίσκεται και σε πολλές άλλες λέξεις που ανήκουν στην ίδια οικογένεια. Π.χ. Αν µάθουµε να γράφουµε σωστά το θέµα “κοινων” (της λέξης “κοινωνία”), τότε θα ξέρουµε πώς γράφονται πολλές λέξεις που βγαίνουν από το ίδιο θέµα: κοινωνικός, ακοινώνητος, επικοινωνία, επικοινωνώ, επικοινωνιακός, συγκοινωνία, αντικοινωνικός, κλπ.

2. Οι καταλήξεις είναι κοινές στις διάφορες οµάδες λέξεων. Αυτό σηµαίνει πως, αν ξέρουµε τις καταλήξεις µιας λέξης, ξέρουµε ταυτόχρονα πώς κλίνονται πάρα πολλές άλλες λέξεις που ανήκουν στην ίδια οµάδα.

3. Ο χαρακτήρας, αν και φαίνεται σαν ένα απλό γράµµα του θέµατος, παρ’ όλα αυτά είναι αρκετά σηµαντικός αφού σε πολλές περιπτώσεις είναι υπεύθυνος για τον σχηµατισµό της κατάληξης µιας λέξης.

33

Β. ΠΤΩΣΕΙΣ - ΓΕΝΟΣ - ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΤΩΣΕΙΣ Τα κλιτά µέρη του λόγου (εκτός από τα ρήµατα), καθώς κλίνονται σχηµατίζουν διάφορους τύπους που ονοµάζονται πτώσεις. Οι πτώσεις είναι τέσσερις: Ονοµαστική, Γενική, Αιτιατική, Κλητική.

1. Ονοµαστική είναι η πτώση µε την οποίαν απαντούµε στην ερώτηση ποιος. Η ονοµαστική είναι η πτώση στην οποίαν βρίσκεται το υποκείµενο µιας πρότασης, αλλά και το κατηγορούµενο.

Π.χ. Η Αθηνά τραγουδάει. / Το νερό κυλάει. / Η μάσκα είναι μεγάλη. / Το παγούρι είναι μικρό.

2. Γενική είναι η πτώση µε την οποίαν απαντούµε στην ερώτηση τίνος; ποιου, (ποιανού).

Π.χ. Το στυλό του Σωτήρη. / Η κόρη της Παναγιώτας.

3. Αιτιατική είναι η πτώση µε την οποίαν απαντούµε στην ερώτηση ποιον, µε ποιον, σε ποιον.

Π.χ. Είδα τον θείο μου. / Χθες βγήκα βόλτα με την Κατερίνα. / Δώσε στην αδερφή σου το μολύβι της.

4. Κλητική είναι η πτώση µε την οποίαν φωνάζουμε (καλούμε) κάποιον και γενικά προσφωνούµε τα πρόσωπα.

Π.χ. Έλα εδώ, παιδάκι μου! / Κώστα, άκου τι έμαθα! / Καλησπέρα, γιατρέ μου! / Σωτήρηηη! ΓΕΝΗ Εκτός από τις πτώσεις, οι κλιτές λέξεις έχουν και γένος. Τα γένη είναι τρία: αρσενικό, θηλυκό και ουδέτερο. Από τις λέξεις που παίρνουν άρθρο: τα αρσενικά παίρνουν µπροστά τους το άρθρο “ο”, τα θηλυκά παίρνουν το άρθρο “η” και τα ουδέτερα παίρνουν το άρθρο “το”.

ΑΡΙΘΜΟΙ Οι αριθµοί είναι δύο: ο ενικός και ο πληθυντικός. Όταν µια κλιτή λέξη αναφέρεται σε ένα αντικείµενο, λέµε πως βρίσκεται στον ενικό αριθµό. Όταν µια κλιτή λέξη αναφέρεται σε πολλά αντικείµενα, λέµε πως βρίσκεται στον πληθυντικό αριθµό.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1.

Τα ονόµατα που προσφωνούµε µε καταλήξεις, χωρίζονται µε κόµµα (ή κόµµατα) από την υπόλοιπη πρόταση: Κώστα, καλημέρα! / Έλα, Μαρία, να σου δείξω κάτι.

2. Τα ρήµατα, επίσης κλιτό µέρος του λόγου, αντί για πτώσεις, γένος και αριθµό έχουν: • φωνές (ενεργητική, παθητική), • χρόνους (Ενεστώτα, Παρατατικό, ∆ιαρκή Μέλλοντα, Αόριστο, κλπ.) και • εγκλίσεις (Οριστική, Υποτακτική και Προστακτική), αλλά σε αυτά θα αναφερθούµε αναλυτικά αργότερα.

34

Β. τα ΑΡΘΡΑ

35

36

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 9

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΤΑ ΑΡΘΡΑ Τις περισσότερες φορές που µιλάµε ή γράφουµε, µπροστά από τα ονόµατα (ουσιαστικά) και τα επίθετα µπαίνουν κάποιες µικρές λεξούλες που κλίνονται µαζί µ’ αυτά και βρίσκονται στο ίδιο γένος µε την λέξη που συνοδεύουν. Αυτά είναι τα άρθρα. Τα άρθρα διακρίνονται σε δύο είδη: στα οριστικό και το αόριστο.

α. ΤΟ ΟΡΙΣΤΙΚΟ ΑΡΘΡΟ Το οριστικό άρθρο µάς δείχνει πως το όνοµα για το οποίο µιλάµε είναι γνωστό και συγκεκριµένο (ορισµένο).

Π.χ. Είδα τον αδερφό σου χθες. / Η γάτα μου γέννησε. / Δώσε μου το βιβλίο μου. Στα παραπάνω παραδείγµατα δεν µιλάµε αόριστα για κάποιον αδερφό, για κάποια γάτα και για κάποιο βιβλίο· µιλάµε για συγκεκριµένα ουσιαστικά, τα οποία ορίζουν τον δικό µου αδερφό, την δική µου γάτα, το δικό µου βιβλίο. Το οριστικό άρθρο κλίνεται ως εξής: ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

ΠΤΩΣΕΙΣ

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

αρσενικό θηλυκό ουδέτερο γένος γένος γένος

Ονοµαστική

ο

η

Γενική

του

Αιτιατική Κλητική

ΠΤΩΣΕΙΣ

το

Ονοµαστική

της

του

τον

την

(ώ)

(ώ)

αρσενικό γένος

θηλυκό ουδέτερο γέγένος νος

οι

οι

τα

Γενική

των

των

των

το

Αιτιατική

τους

τις

τα

(ώ)

Κλητική

(ώ)

(ώ)

(ώ)

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1.

Η κλητική στα άρθρα δεν χρησιµοποιείται, εκτός από πολύ λίγες περιπτώσεις (π.χ. «Ω, Χριστέ μου! Τι είναι αυτά που μου λες;» / «Ω, αγαπητέ μου! Τι κάνεις;»).

2.

Το ουδέτερο άρθρο γράφεται το ίδιο στην ονοµαστική και την αιτιατική του ενικού και του πληθυντικού.

3.

Στο αρσενικό άρθρο, δεν πρέπει να µπερδεύουµε το «τον» µε το «των».

• «τον»: το βάζουµε στον ενικό και την αιτιατική (τον κήπο, τον δρόμο), • «των»: το βάζουµε στον πληθυντικό και την γενική (των κήπων, των δρόμων).

4. Στο θηλυκό άρθρο, δεν πρέπει να µπερδεύουµε το «της» µε το «τις».

• «της»: το βάζουµε στον ενικό και την γενική (της φωνής, της θάλασσας), • «τις»: το βάζουµε στον πληθυντικό και την αιτιατική (τις φωνές, τις θάλασσες).

5.

Το άρθρο µε πρόθεση (“στον, στην, στο”) µάς έρχεται από την αρχαία γλώσσα, όπου γραφόταν “εις τον”. Με τα χρόνια άρχισε να κόβεται, καθώς µιλούσαν, η πρόθεση και να γράφεται “ ’ς τον ” και, επειδή ακουγόταν [σ][τ][ο][ν], στις µέρες µας πια γράφεται απλοποιηµένα: “στον”.

37

β. ΤΟ ΑΟΡΙΣΤΟ ΑΡΘΡΟ Το αόριστο άρθρο αναφέρεται σε κάποιο ουσιαστικό (πρόσωπο, ζώο, πράγµα, ιδέα, κλπ.) γενικά κι αόριστα. ∆εν αναφέρεται σε κάτι συγκεκριµένο.

Π.χ. Είδα έναν φίλο μου χθες. / Μία μέρα που θα έχεις χρόνο, θέλω να βρεθούμε. Θα ήθελα ένα παγωτό, παρακαλώ. Στα παραπάνω παραδείγµατα δεν µιλάµε για κάποιον συγκεκριµένο φίλο, µια συγκεκριµένη ηµέρα ή κάποιο συγκεκριµένο παγωτό· µιλάµε γενικά για κάποιον φίλο, κάποια µέρα, κάποιο παγωτό. Το αόριστο άρθρο κλίνεται ως εξής: ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

ΠΤΩΣΕΙΣ

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

αρσενικό θηλυκό γέ- ουδέτερο γένος νος γένος

ΠΤΩΣΕΙΣ

Ονοµαστική

ένας

µία (ή µια)

ένα

Ονοµαστική

Γενική

ενός

µίας (ή µιας)

ενός

Γενική

Αιτιατική

έναν

µία (ή µια)

ένα

Κλητική

—

—

—

αρσενικό θηλυκό ουδέτερο γένος γένος γένος —

—

—

—

—

—

Αιτιατική

—

—

—

Κλητική

—

—

—

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Το αόριστο άρθρο δεν έχει κλητική. (Η κλητική είναι για να προσφωνούµε κάποιον που έχουµε µπροστά µας, δηλαδή κάποιον συγκεκριµένο).

2. Το αόριστο άρθρο δεν έχει πληθυντικό. Γι’ αυτόν τον λόγο, όταν θέλουµε να µιλήσουµε γενικά για πολλά πρόσωπα, ζώα, πράγµατα, κλπ. τα αναφέρουµε χωρίς άρθρο, ή χρησιµοποιούµε µια αόριστη αντωνυµία. Π.χ. α) Μέσα στο συρτάρι υπάρχουν κουτάλια, πιρούνια και µαχαίρια. β) Είδα κάποιους γνωστούς στο πάρκο. Ο δρόµος έχει μερικά αυτοκίνητα.

3. Το “ένας - µία - ένα” που χρησιµοποιούµε για αόριστο άρθρο, ταυτόχρονα είναι και αριθµητικό επίθετο. Π.χ. όταν λέµε: “ένα παιδί έχασε ένα από τα βιβλία του”, την πρώτη φορά το “ένα” είναι αόριστο άρθρο (κάποιο παιδί, αόριστα) ενώ την δεύτερη φορά είναι αριθµητικό επίθετο (έχασε ένα, όχι περισσότερα βιβλία). Εποµένως, κάθε φορά που το συναντούµε, πρέπει να µπορούµε να διακρίνουµε πότε είναι αριθµητικό επίθετο και πότε είναι αόριστο άρθρο: Αόριστο άρθρο είναι όταν αναφέρεται γενικά κι αόριστα σε κάποιο ουσιαστικό: Ένα πρωί θέλω να σηκωθώ νωρίς για να δω την ανατολή. (Γενικά, κάποιο πρωί.) Αριθµητικό επίθετο είναι όταν µετράµε κάτι, όταν αναφερόµαστε συγκεκριµένα σε ένα πράγµα και όχι σε δύο ή σε περισσότερα: Ένα παιδί ζήτησα να έρθει εδώ· δεν ζήτησα να έρθει όλη η τάξη! (Αναφερόµαστε σε συγκεκριµένο αριθµό παιδιών: ένα παιδί, όχι περισσότερα.)

38

Γ. τα ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ

39

40

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 10

Τάξη Ε2

ΤΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ Όταν θέλουµε να ονοµάσουµε πρόσωπα, ζώα ή πράγµατα, µια κατάσταση, µια ενέργεια, µια έννοια, κλπ., τα ονόµατα που χρησιµοποιούµε λέγονται ουσιαστικά.

ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΑ - ΑΦΗΡΗΜΕΝΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ Ανάλογα µε την σηµασία τους, τα ουσιαστικά χωρίζονται σε συγκεκριµένα και αφηρηµένα. Συγκεκριµένα είναι τα ουσιαστικά που αναφέρονται σε πρόσωπα, ζώα ή πράγµατα (κάτι που µπορούµε να δούµε, ή να “πιάσουµε”).

Π.χ. παιδί, αγρότης, γυναίκα, οδηγός, άλογο, γάτα, κουμπαράς, χαρτί, κλπ. Αφηρηµένα είναι αυτά που αναφέρονται σε έννοιες, ενέργειες, καταστάσεις, κλπ.

Π.χ. δικαιοσύνη, ηθική, όργωμα, διάβασμα, πείνα, χαρά, ύπνος, κλπ.

ΚΥΡΙΑ - ΚΟΙΝΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ Κάποια ουσιαστικά γράφονται στην αρχή µε κεφαλαίο γράµµα (ακόµη κι αν δεν βρίσκονται στην αρχή της πρότασης. Ανάλογα µε το αν αρχίζουν µε κεφαλαίο ή µε πεζό (µικρό) γράµµα, χωρίζουµε τα ουσιαστικά σε κύρια και κοινά. Κύρια ουσιαστικά (που γράφονται µε κεφαλαίο γράµµα στην αρχή) είναι τα ονόµατα που δίνουµε σε: • ανθρώπους: (Αναστασία, Γιάννης), • εθνικότητες: (Βούλγαρος, Έλληνας), • τοπωνύµια [ήπειροι, κράτη, γεωγραφικές περιοχές, νησιά, βουνά, λίµνες, ποτάµια, θάλασσες, τοποθεσίες, δρόµοι]: (Ευρώπη, Ελλάδα, Θεσσαλία, Κρήτη, Υμηττός, Κερκίνη, Πηνειός, Ιόνιο, Αμπελόκηποι, Υμηττός, οδ. Κοργιαλενίου) • υπηρεσίες - ιδρύµατα: (Δήμος Αθηναίων, Ιστορικό Μουσείο) • γιορτές: (Πάσχα, Απόκριες) • ηµέρες, µήνες: (∆ευτέρα, Σάββατο, Αύγουστος, ∆εκέµβριος) • κλπ. Με πεζό γράµµα (µε µικρό) γράφονται τα υπόλοιπα ουσιαστικά, τα κοινά.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Οι λέξεις που παράγονται από εθνικά ονόµατα γράφονται µε πεζά (µικρά) γράµµατα:

Έλληνας - ελληνικός, Αλβανός - αλβανικός, Γάλλος - γαλλικός, κλπ.

2. Οι λέξεις που φανερώνουν οπαδούς θρησκευµάτων γράφονται µε πεζά γράµµατα:

χριστιανός, εβραίος, μωαμεθανός, βουδιστής, ινδουιστής, κλπ.

41

ΤΑ ΓΕΝΗ ΤΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ Τα ουσιαστικά, όπως και τα άρθρα, χωρίζονται σε τρία γένη: αρσενικό, θηλυκό και ουδέτερο. Όσα ουσιαστικά παίρνουν µπροστά τα άρθρα “ο” , ή “ένας” λέγονται αρσενικά. Όσα ουσιαστικά παίρνουν µπροστά τα άρθρα “η” , ή “µία” λέγονται θηλυκά. Όσα ουσιαστικά παίρνουν µπροστά τα άρθρα “το” , ή “ένα” λέγονται ουδέτερα.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Το κάθε ουσιαστικό βρίσκεται µόνο σε ένα γένος. Μερικά ουσιαστικά, όµως, έχουν δύο τύπους, έναν για το αρσενικό και έναν για το θηλυκό γένος. Το θηλυκό τότε σχηµατίζεται από το θέµα του αρσενικού και από την κατάληξη: -ισσα, -τρια, -τρα, -αινα, -ίνα, -ού, -ω -ή, -α, κλπ.

Π.χ. μάγος - μάγισσα, διευθυντής - διευθύντρια, αφέντης - αφέντρα, λύκος - λύκαινα, μπαλωματής - μπαλωματού, Θανάσης - Θανάσω, δάσκαλος - δασκάλα, κλπ.

2. Πολλά θηλυκά ονόµατα που παράγονται από αρσενικά δεν έχουν καθιερωµένη κατάληξη (π.χ.: η βουλευτίνα; η βουλεύτρια;

η υπουργίνα; η υπουργός;

/

/ η προεδρίνα; η πρόεδρος; η γιατρίνα; η γιατρός; / η οδηγίνα; η οδηγός; / κλπ.).

Η εξήγηση είναι πως κάποτε βουλευτές, πρόεδροι, υπουργοί, γιατροί, οδηγοί, κλπ. ήταν µόνο οι άντρες, έτσι δεν υπήρχε ανάγκη να υπάρχουν θηλυκά ονόµατα. Αντίθετα, δασκάλες, καθηγήτριες, µαγείρισσες, υπηρέτριες, προξενήτρες, κλπ. υπήρχαν από πολύ παλιά, εποµένως αυτές οι θηλυκές καταλήξεις µάς φαίνονται φυσιολογικές. Επειδή λοιπόν οι γυναίκες “υπουργοί, γιατροί, οδηγοί, κλπ.” έχουν µπει σχετικά πρόσφατα στην ζωή µας, γι’ αυτόν τον λόγο, το ποια κατάληξη θα πάρουν στο τέλος αυτά τα θηλυκά ουσιαστικά εξαρτάται κυρίως από το ποια λέξη θα καθιερωθεί πρώτη µέσα στην κοινωνία.

3. Ίδιο πρόβληµα (για παρόµοιους λόγους) υπάρχει και για τα εθνικά γυναικεία ουσιαστικά (Αλβανή; Αλβανίδα; / Καναδή; Καναδέζα; / Νορβηγή; Νορβηγίδα; ). Η απάντηση είναι ίδια: Ο χρόνος δείχνει ποια λέξη τελικά "νικά" στην διαρκή "µάχη" που δίνουν οι λέξεις µεταξύ τους για το ποια θα επικρατεί κάθε φορά.

ΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ - ΑΝΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ Ισοσύλλαβα λέγονται τα ουσιαστικά που έχουν ίσον αριθµό συλλαβών στον ενικό και πληθυντικό αριθµό.

Π.χ. ο ναύτης - οι ναύτες, η αυλή - οι αυλές, το βουνό - τα βουνά, κλπ. Ανισοσύλλαβα λέγονται τα ουσιαστικά που στον πληθυντικό αριθµό έχουν µία συλλαβή παραπάνω από τον ενικό.

Π.χ. ο καφές - οι καφέδες, η γιαγιά - οι γιαγιάδες, το κύμα - τα κύματα, κλπ.

42

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 11

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΚΛΙΣΗ ΑΡΣΕΝΙΚΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ - 1 ΑΡΣΕΝΙΚΑ ΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ σε -ας ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

ο πατέρας

ο πίνακας

ο άντρας

ο ταµίας

Γενική

του πατέρα

του πίνακα

του άντρα

του ταµία

Αιτιατική

τον πατέρα

τον πίνακα

τον άντρα

τον ταµία

Κλητική

(ώ) πατέρα

(ώ) πίνακα

(ώ) άντρα

(ώ) ταµία

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

οι

πατέρες

οι πίνακες

οι άντρες

οι ταµίες

Γενική

των πατέρων

των πινάκων

των αντρών

των ταµιών

Αιτιατική

τους πατέρες

τους πίνακες

τους άντρες

τους ταµίες

Κλητική

(ώ) πατέρες

(ώ) πίνακες

(ώ) άντρες

(ώ) ταµίες

• Σύµφωνα µε το “πατέρας” κλίνονται τα: αιώνας, αγκώνας, ιδρώτας, κανόνας, σωλήνας, κλητήρας, χειµώνας, κλπ.

• Σύµφωνα µε το “πίνακας” κλίνονται τα: φύλακας, ήρωας, κόρακας, κήρυκας, ρήτορας, πρόσφυγας, κλπ.

• Σύµφωνα µε το “άντρας” κλίνονται τα: µήνας, γύπας, κλπ.

• Σύµφωνα µε το “ταµίας” κλίνονται τα: τραυµατίας, λοχίας, κτηµατίας, επαγγελµατίας, εισοδηµατίας, κλπ.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Στην γενική του πληθυντικού: α. Τα αρσενικά ισοσύλλαβα σε -ας τονίζονται στην παραλήγουσα. β. Εξαιρούνται τα δισύλλαβα παροξύτονα και αυτά που λήγουν σε -ίας, τα οποία τονίζονται στην λήγουσα.

2. Τα ισοσύλλαβα σε -ας γράφονται το ίδιο: α) στην γενική, την αιτιατική και την κλητική του ενικού, και β) στην ονοµαστική, την αιτιατική και την κλητική του πληθυντικού.

43

ΑΡΣΕΝΙΚΑ ΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ σε -ης ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

ο µαθητής

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

ο πολίτης

οι µαθητές

οι πολίτες

Γενική

του µαθητή

του πολίτη

των µαθητών

των πολιτών

Αιτιατική

τον µαθητή

τον πολίτη

τους µαθητές

τους πολίτες

Κλητική

(ώ) µαθητή

(ώ) πολίτη

(ώ) µαθητές

(ώ) πολίτες

• Κατά το “µαθητής” κλίνονται τα: ενοικιαστής, αγοραστής, δανειστής, θαυµαστής, πολεµιστής, κλπ.

• Κατά το “πολίτης” κλίνονται τα: εργάτης, διαβάτης, επιβάτης, καθρέφτης, κλέφτης, κυβερνήτης, ράφτης, κλπ.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1.

Στην γενική του πληθυντικού τα αρσενικά ισοσύλλαβα σε -ης τονίζονται στην λήγουσα.

2. Κάποια ουσιαστικά σε -ας και -ης (πατέρας, άρχοντας, διευθυντής, βουλευτής, κλπ.) σχηµατίζουν στον πληθυντικό έναν δεύτερο (λαϊκό) τύπο, σε -άδες. ο πατέρας:

ο διευθυντής:

οι πατεράδες

οι διευθυντάδες

των πατεράδων

των διευθυντάδων

τους πατεράδες

τους διευθυντάδες

κλπ.

ΓΕΝΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΝΙΣΜΟ ΤΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ Η µεγαλύτερη δυσκολία στην κλίση των ουσιαστικών είναι ο τόνος στην γενική τού πληθυντικού. Στα αρχαία ελληνικά υπήρχαν συγκεκριµένοι κανόνες τονισµού της γενικής. Στα νέα ελληνικά, µε την εξέλιξη της γλώσσας και των λέξεων, πολλοί από τους κανόνες αυτούς έχουν πάψει να ισχύουν. Αποτέλεσµα: Το πού τονίζεται το κάθε ουσιαστικό στην γενική του πληθυντικού, µερικές φορές το µαθαίνουµε και λίγο παπαγαλία...

44

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 12

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΚΛΙΣΗ ΑΡΣΕΝΙΚΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ - 2 ΑΡΣΕΝΙΚΑ ΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ σε -ος ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

ο λαός

ο λύκος

ο κάτοικος

ο καλόγερος

Γενική

του λαού

του λύκου

του κατοίκου

του καλόγερου

Αιτιατική

τον λαό

τον λύκο

τον κάτοικο

τον καλόγερο

Κλητική

(ώ) λαέ

(ώ) λύκε

(ώ) κάτοικε

(ώ) καλόγερε

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

οι

λαοί

οι λύκοι

οι κάτοικοι

οι καλόγεροι

των λύκων

των κατοίκων

των καλόγερων

τους κατοίκους

τους καλόγερους

Γενική

των λαών

Αιτιατική

τους λαούς τους λύκους

Κλητική

(ώ) λαοί

(ώ) λύκοι

(ώ) κάτοικοι

(ώ) καλόγεροι

• Σύµφωνα µε το “λαός” κλίνονται τα: αδερφός, γιατρός, σεισµός, καιρός, κυνηγός, λαγός, ποταµός, κλπ. (∆ηλαδή, όλα τα αρσενικά ισοσύλλαβα σε -ος, που τονίζονται στην λήγουσα.)

• Σύµφωνα µε το “λύκος” κλίνονται τα: δρόµος, κήπος, πόνος, γέρος, δράκος, θρόνος, ύπνος, φάρος, τάφος, κλπ. (∆ηλαδή, όλα τα αρσενικά ισοσύλλαβα σε -ος, που τονίζονται στην παραλήγουσα.)

• Σύµφωνα µε το “κάτοικος” κλίνονται τα: άνεµος, δάσκαλος, δήµαρχος, πρόεδρος, έµπορος, κύριος, κίνδυνος, κλπ. (∆ηλαδή, όλα τα αρσενικά ισοσύλλαβα σε -ος, που τονίζονται στην προπαραλήγουσα.)

• Σύµφωνα µε το “καλόγερος” κλίνονται τα: ανεµόµυλος, αυλόγυρος, ανθόκηπος, ανήφορος, κατήφορος, αντίλαλος, κλπ. (∆ηλαδή, όλα τα αρσενικά ισοσύλλαβα σε -ος, που τονίζονται στην προπαραλήγουσα και είναι “λαϊκές” λέξεις.)

45

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΝΙΣΜΟ Ο γενικός κανόνας είναι πως ο τόνος στην γενική δεν µπαίνει ποτέ στην προπαραλήγουσα, εκτός από κάποιες περιπτώσεις λαϊκών λέξεων. Πιο συγκεκριµένα:

1. Τα οξύτονα και παροξύτονα αρσενικά ισοσύλλαβα σε -ος (αυτά που τονίζονται στην λήγουσα και στην παραλήγουσα: σεισµός, ουρανός, βράχος, κάµπος, κλπ.), σε όλες τις πτώσεις διατηρούν τον τόνο στην ίδια συλλαβή που τον έχουν στην ονοµαστική ( οι

σεισμοί - των σεισμών, οι ουρανοί - των ουρανών, οι βράχοι - των βράχων, οι κάμποι - των κάμπων, κλπ.).

2. Τα προπαροξύτονα ουσιαστικά (αυτά που τονίζονται στην προπαραλήγουσα: άνθρωπος, άγγελος, θόρυβος, κλπ.), στις δύο γενικές (ενικού και πληθυντικού) κατεβάζουν τον τόνο στην παραλήγουσα (του ανθρώπου - των ανθρώπων, του αγγέλου - των αγγέλων, του θορύβου - των θορύβων, κλπ.).

3. Οι λαϊκές λέξεις (οι οποίες κυρίως είναι σύνθετες και πολυσύλλαβες: λαχανόκηπος, αυλόγυρος, κλπ.) και οι λαϊκοί τύποι των ονοµάτων (Θόδωρος, κλπ.) διατηρούν τον τόνο στην προπαραλήγουσα και στις δύο γενικές: (του λαχανόκηπου – των λαχανόκηπων, του αυλόγυρου – των αυλόγυρων, του Θόδωρου, κλπ.).

4. • Τα προπαροξύτονα κύρια ονόµατα (Νικόλαος, Στέφανος, Άγγελος, κλπ.), επειδή όπως έχουµε πει η γ λ ώ σ σ α ε ξ ε λ ί σ σ ε τ α ι µ έ σ α α π ό λ ά θ η , εδώ και πολλά χρόνια δεν συνηθίζεται να κατεβάζουν τον τόνο στην γενική: (του Νικόλαου, του Στέφανου, του Άγγελου, κλπ.).

• Στην πιο “επίσηµη” γλώσσα όµως, πολλές φορές οι άνθρωποι εφαρµόζουν τον παλαιό κανόνα και κατεβάζουν τον τόνο στην γενική: π.χ. «Αίτηση του Νικολάου Σπυροπούλου...».

• Επίσης κατεβαίνει ο τόνος στην γενική (όταν τα προφέρουµε µε πιο “επίσηµο” τρόπο) στα ονόµατα των ιστορικών προσώπων και των αγίων: (του Μεγάλου Αλεξάνδρου, του Μενάνδρου, του Αγίου Δημητρίου, του Αγίου Στεφάνου, κλπ.).

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΛΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΕΝΙΚΟΥ 1. Τα αρσενικά ισοσύλλαβα σε -ος σχηµατίζουν κλητική σε -ε (κυνηγέ, αδερφέ, λύκε,

λαγέ, ύπνε, Στέφανε, Αλέξανδρε, κλπ.).

2. Κάποια ουσιαστικά και κάποια κύρια ονόµατα (ακολουθώντας όπως είπαµε την εξέλιξη της γλώσσας µέσα από λάθη) στην λαϊκή τους µορφή σχηµατίζουν και έναν δεύτερο τύπο στην κλητική, µε -ο: (καπετάνιε - καπετάνιο, Νίκε - Νίκο, Πέτρε - Πέτρο, Παύλε - Παύλο, κλπ.).

3. Τα ονόµατα που υπάρχουν ταυτόχρονα σε λόγιο και σε λαϊκό τύπο, π.χ. Γεώργιος και Γιώργος, στον λόγιο τύπο ακολουθούν τον κανόνα και σχηµατίζουν κατάληξη σε -ε (Γεώργιε), ενώ στον λαϊκό τύπο έχουν κατάληξη σε -ο (Γιώργο).

46

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 13

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΚΛΙΣΗ ΑΡΣΕΝΙΚΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ - 3 ΑΝΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ σε -ας και -ης ΓΕΝΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ ΣΤΑ ΑΝΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ Τα ανισοσύλλαβα ουσιαστικά έχουν δύο θέµατα· ένα στον ενικό, ένα στον πληθυντικό.

ΑΡΣΕΝΙΚΑ ΑΝΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ σε -ας ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

ο παπάς

ο µπάρµπας

Γενική

του παπά

του µπάρµπα

Αιτιατική

τον παπά

τον µπάρµπα

Κλητική

(ώ) παπά

(ώ) µπάρµπα

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

οι

παπάδες

οι µπαρµπάδες

Γενική

των παπάδων

των µπαρµπάδων

Αιτιατική

τους παπάδες

τους µπαρµπάδες

Κλητική

(ώ) παπάδες

(ώ) µπαρµπάδες

• Σύµφωνα µε το “παπάς” κλίνονται τα: ψαράς, γαλατάς, σφουγγαράς, καστανάς, αµαξάς, µαρµαράς, ραγιάς, βοριάς, µουσαµάς, κουµπαράς, χαλβάς, χουρµάς, ταραµάς, κλπ.

Σύµφωνα µε το “µπάρµπας” κλίνεται και ο κάλφας.

(Κάλφας λέγεται ο βοηθός του µάστορα· ο µαθητευόµενος τεχνίτης που έχει ήδη µάθει την δουλειά και είναι ένα σκαλί πιο κάτω από τον µάστορα.)

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Η λέξη “πατέρας”, σε πιο λαϊκή µορφή, κλίνεται επίσης όπως ο “µπάρµπας” (ο πατέρας οι πατεράδες, των πατεράδων, κλπ.).

2. Τα αρσενικά ανισοσύλλαβα σε -ας, στην γενική του πληθυντικού τονίζονται στην

παραλήγουσα, ακολουθώντας τον γενικό κανόνα που λέει ότι η γενική του πληθυντικού δεν τονίζεται στην προπαραλήγουσα.

47

ΑΡΣΕΝΙΚΑ ΑΝΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ σε -ης ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

ο καφετζής

ο βαρκάρης

ο φούρναρης

Γενική

του καφετζή

του βαρκάρη

του φούρναρη

Αιτιατική

τον καφετζή

τον βαρκάρη

τον φούρναρη

Κλητική

(ώ) καφετζή

(ώ) βαρκάρη

(ώ) φούρναρη

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

οι

καφετζήδες

οι βαρκάρηδες

οι φουρνάρηδες

Γενική

των καφετζήδων

των βαρκάρηδων

των φουρνάρηδων

Αιτιατική

τους καφετζήδες

τους βαρκάρηδες

τους φουρνάρηδες

Κλητική

(ώ) καφετζήδες

(ώ) βαρκάρηδες

(ώ) φουρνάρηδες

• Σύµφωνα µε το “καφετζής” κλίνονται τα: γανωµατής, µπαλωµατής, κουλουρτζής, πραµατευτής, πλακατζής, καταφερτζής, ατζαµής, κλπ.

Σύµφωνα µε το “βαρκάρης” κλίνονται τα: νοικοκύρης, µανάβης, περιβολάρης, τιµονιέρης, καµηλιέρης, πατερούλης, παππούλης, κλπ.

Σύµφωνα µε το “φούρναρης” κλίνεται το “κοτζάµπασης”. (Οι κοτζαµπάσηδες ήταν οι πρόεδροι των χωριών και των κοινοτήτων κατά την Τουρκοκρατία.)

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΝΙΣΜΟ Τα παροξύτονα και προπαροξύτονα ανισοσύλλαβα σε -ης, στην γενική του πληθυντικού τονίζονται στην προπαραλήγουσα.

48

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 14

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΚΛΙΣΗ ΑΡΣΕΝΙΚΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ - 4 ΑΝΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ σε -ες και -ους ΑΡΣΕΝΙΚΑ ΑΝΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ σε -ες ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

ο καφές

ο κόντες *

Γενική

του καφέ

του κόντε

Αιτιατική

τον καφέ

τον κόντε

Κλητική

(ώ) καφέ

(ώ) κόντε

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

οι

καφέδες

οι κόντηδες

Γενική

των καφέδων

των κόντηδων

Αιτιατική

τους καφέδες

τους κόντηδες

Κλητική

(ώ) καφέδες

(ώ) κόντηδες

* Κόντες είναι παλαιός ιταλικός τίτλος ευγενείας στα Επτάνησα· ο κόµης.

• Σύµφωνα µε το “καφές” κλίνονται τα: καναπές, µπουφές, πανσές, µενεξές, λεκές, τενεκές, µπερές, µιναρές, γλεντζές, φιδές, πουρές, κλπ.

• Σύµφωνα µε το “κόντες” κλίνονται τα: Θερβάντες (µόνο στον ενικό), πουνέντες, λεβάντες * *, κλπ. * * Ο πουνέντες είναι ο δυτικός άνεµος (ο ζέφυρος). Ο λεβάντες είναι ο ανατολικός άνεµος (ο απηλιώτης).

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: ∆εν υπάρχουν προπαροξύτονα ουσιαστικά σε -ες. Όλα είναι οξύτονα ή παροξύτονα.

49

ΑΡΣΕΝΙΚΑ ΑΝΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ σε -ους ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

ο παππούς

ο νους

ο Ιησούς

Γενική

του παππού

του νου

του Ιησού

Αιτιατική

τον παππού

τον νου

τον Ιησού

Κλητική

(ώ) παππού

(ώ) νου

(ω) Ιησού

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

οι

παππούδες

—

—

Γενική

των παππούδων

—

—

Αιτιατική

τους παππούδες

—

—

Κλητική

(ώ) παππούδες

—

—

• Σύµφωνα µε το “νους” κλίνονται τα: πλους, ρους.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: Ο “νους”, όπως και ο “πλους” ή ο “ρους” είναι αρχαίες λέξεις, που τις χρησιµοποιούµε και στα νέα ελληνικά, αλλά µόνο στον ενικό αριθµό, και σε λίγες φράσεις.

Π.χ. • Ο νους του ανθρώπου • Ο πλους του καραβιού (η διαδρομή του καραβιού στην θάλασσα, καθώς “πλέει”) • Ο ρους του ποταμού (η ροή του ποταμού).

50

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 15

Τάξη Ε2

ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΑΡΣΕΝΙΚΑ Ορθογραφικοί κανόνες για κάποιες κατηγορίες αρσενικών ουσιαστικών:

Ι. Αρσενικά σε –ας 1. Κατάληξη σε -ωνας Γράφονται µε ω τα περισσότερα κύρια ουσιαστικά (κύρια ή εθνικά ονόµατα), τα περισσότερα τοπωνύµια και βουνά και τα περιεκτικά ουσιαστικά (αυτά που δείχνουν το µέρος που υπάρχουν πολλά ίδια πρόσωπα ή πράγµατα) που τελειώνουν σε -ωνας :

Ζήνωνας, Σπυρίδωνας, Τρύφωνας, Απόλλωνας / Λάκωνας, Ιάπωνας / Μαραθώνας, Πλαταμώνας, Ελικώνας, Κιθαιρώνας, Πάρνωνας / αμπελώνας, καλαμιώνας, περιστερώνας, αχυρώνας, κλπ.

2. Κατάληξη σε -ορας Γράφονται µε ο όλα τα αρσενικά που τελειώνουν σε -ορας :

αυτοκράτορας, Νέστορας, εισπράκτορας, κόκορας, μάστορας, ρήτορας, κλπ.

3. Κατάληξη σε -τήρας Γράφονται µε η όλα τα παροξύτονα αρσενικά που τελειώνουν σε -τήρας :

ανεμιστήρας, οδοστρωτήρας, γεμιστήρας, κρατήρας, λαμπτήρας, νιπτήρας, σωτήρας, κλπ. (Το μάρτυρας που γράφεται με υ, είναι προπαροξύτονο.)

ΙΙ. Αρσενικά σε -ης 1. Όλα τα οξύτονα αρσενικά που τελειώνουν σε -[ι]τής και παράγονται από ρήµατα α΄ συζυγίας (ιδρύω, µηνύω, κρίνω, κλπ.), γράφονται µε το ίδιο γράµµα που έχει το ρήµα στον Ενεστώτα : ιδρυτής (< ιδρύω), μηνυτής (< μηνύω), κριτής (< κρίνω), κλπ.

2. Κατάληξη σε -ητής Γράφονται µε η όλα τα οξύτονα αρσενικά που παράγονται από ρήµατα β΄ συζυγίας (επιθεωρώ, καλλιεργώ, νικώ, κλπ.) και τελειώνουν σε -ητής : επιθεωρητής (< επιθεωρώ), καλλιεργητής (< καλλιεργώ), νικητής (< νικώ), κλπ.

3. Κατάληξη σε -ωτής Γράφονται µε ω όλα τα οξύτονα αρσενικά που παράγονται από ρήµατα σε -ώνω (λυτρώνω, διορθώνω, κλπ.) και τελειώνουν σε -ωτής : λυτρωτής (< λυτρώνω), διορθωτής (< διορθώνω), ελευθερωτής (< ελευθερώνω), κλπ.

4. Κατάληξη σε -ώτης Γράφονται µε ω όλα τα παροξύτονα εθνικά ονόµατα που τελειώνουν σε -ώτης :

Ηπειρώτης, Πειραιώτης, Σουλιώτης, Χιώτης, Βολιώτης, κλπ.

5. Κατάληξη σε -ιώτης Γράφονται µε ιω όλα τα παροξύτονα αρσενικά που τελειώνουν σε -ιώτης :

στρατιώτης, πατριώτης, νησιώτης, κλπ.

6. Κατάληξη σε -ότης Γράφονται µε ο τα περισσότερα (όχι όλα) παροξύτονα αρσενικά που τελειώνουν σε -ότης :

προδότης, αγρότης, τοξότης, εργοδότης, κλπ.

51

ΙΙΙ. Αρσενικά σε -ος

1.

Κατάληξη σε -ωμός

Γράφονται µε ω τα αρσενικά που παράγονται από ρήµατα σε --ώνω και τελειώνουν σε -ωμός : λυτρωμός, ξεσηκωμός, τελειωμός, κλπ.

2. Κατάληξη σε -ισμός Γράφονται µε ι τα περισσότερα οξύτονα αρσενικά που τελειώνουν σε -ισμός :

αθλητισμός, κομμουνισμός, ακοντισμός, κλπ.

3. Κατάληξη σε -εμος Γράφονται µε ε τα αρσενικά που τελειώνουν σε -εμος :

γκρεμός, πόλεμος, ξενιτεμός, πηγεμός, κλπ. Εξαιρείται το “λαιμός”.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΚΑΤΑΛΗΞΕΩΝ ΑΡΣΕΝΙΚΩΝ ΚΑΤΑΛΗΞΗ

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

ΕΞΑΙΡΕΣΕΙΣ

αρσενικά ουσιαστικά σε -ας

-ωνας

Κύρια ονόµατα (Ζήνωνας, Σπυρίδωνας, Τρύφωνας, Απόλλωνας, κλπ.) Εθνικά ονόµατα (Λάκωνας, Ιάπωνας, κλπ.) Τοπωνύµια, ονόµατα βουνών (Μαραθώνας, Πλαταμώνας, Κιθαιρώνας, Πάρνωνας κλπ.) Περιεκτικά ουσιαστικά (ορνιθώνας, ελαιώνας, πευκώνας, στρατώνας, κλπ.)

-ορας

Όλα τα αρσενικά που τελειώνουν σε -ορας (αυτοκράτορας, Νέστορας, εισπράκτορας, κόκορας, μάστορας, ρήτορας, κλπ.)

χωρίς εξαιρέσεις

-τήρας

Όλα τα παροξύτονα αρσενικά που τελειώνουν σε -τήρας (ανεμιστήρας, νιπτήρας, γεμιστήρας, κρατήρας, κλπ.)

χωρίς εξαιρέσεις

Αγαμέμνονας, Ιάσονας, κλπ. Μακεδόνας, κλπ. Αλιάκμονας, Στρυμόνας, κλπ.

αρσενικά ουσιαστικά σε -ης -ητής

-ωτής -ώτης -ιώτης -ότης

Όλα τα οξύτονα αρσενικά που παράγονται από ρήµατα β΄ συζυγίας (επιθεωρητής, καλλιεργητής, νικητής, κλπ.) Όσα παράγονται από ρήµατα σε -ώνω

(λυτρωτής, διορθωτής, ελευθερωτής, κλπ.) Όλα τα παροξύτονα ονόµατα (εθνικά ή κοινά) που τελειώνουν σε -ώτης ή -ιώτης

Όσα παράγονται από ρήματα α΄ συζυγίας, γράφονται με το ίδιο γράμμα που έχει το ρήμα στον Ενεστώτα (π.χ. ιδρύω - ιδρυτής) χωρίς εξαιρέσεις χωρίς εξαιρέσεις

(Ηπειρώτης, Βολιώτης, στρατιώτης, πατριώτης, κλπ.) Τα περισσότερα που τελειώνουν σε -ότης

(προδότης, αγρότης, τοξότης, εργοδότης, κλπ.)

θιασώτης

αρσενικά ουσιαστικά σε -ος -ωµός -ισµός -εµος

Όσα παράγονται από ρήµατα σε --ώνω

(λυτρωμός, ξεσηκωμός, τελειωμός, κλπ.) Τα περισσότερα που τελειώνουν σε -ισµός

αθλητισμός, κομμουνισμός, ακοντισμός, κλπ. Όλα τα αρσενικά που τελειώνουν σε -εµος

(γκρεμός, πόλεμος, ξενιτεμός, πηγεμός, κλπ.)

52

χωρίς εξαιρέσεις αποκλεισμός, εμπρησμός, κατακλυσμός, δανεισμός, κλπ. λαιμός

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 16

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΚΛΙΣΗ ΘΗΛΥΚΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ - 1 ΘΗΛΥΚΑ ΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ σε -α ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

η

καρδιά

η

ρίζα

η

αίθουσα

Γενική

της καρδιάς

της ρίζας

της αίθουσας

Αιτιατική

την καρδιά

την ρίζα

την αίθουσα

Κλητική

(ώ) καρδιά

(ώ) ρίζα

(ώ) αίθουσα

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

οι καρδιές

οι ρίζες

οι αίθουσες

των καρδιών

των ριζών

των αιθουσών

Αιτιατική

τις καρδιές

τις ρίζες

τις αίθουσες

Κλητική

(ώ) καρδιές

(ώ) ρίζες

(ώ) αίθουσες

Γενική

• Σύµφωνα µε την “καρδιά” κλίνονται τα: βραδιά, γειτονιά, γενιά, δροσιά, ερηµιά, ζηµιά, ζυγαριά, ζωγραφιά, κοιλιά, φωλιά, µηλιά, τριανταφυλλιά, λευτεριά, χαρά, δουλειά, ξενιτιά, οµορφιά, κλπ. (δηλαδή όλα τα οξύτονα θηλυκά σε -α).

• Σύµφωνα µε την “ρίζα” κλίνονται τα: βάρκα, τρύπα, σφίγγα, γλάστρα, γλώσσα, πάπια, πείνα, χώρα, δόξα, δίψα, λύρα, σφήκα, νύχτα, ηµέρα, γυναίκα, πλατεία, νεράιδα, καµήλα, χελώνα, πορεία, κεραία, ιδέα, παρέα, καλύβα, καρέκλα, ελευθερία, ερµηνεία, κλπ.

• Σύµφωνα µε την “αίθουσα” κλίνονται τα: άγκυρα, µέλισσα, τράπεζα, πέστροφα, µαθήτρια, φοιτήτρια, αθλήτρια, βουλεύτρια, αρχόντισσα, µάγισσα, γεννήτρια, φράουλα, άµυνα, δίαιτα, άµαξα, φάλαινα, λέαινα, ύαινα, εργάτρια, εθελόντρια, θύελλα, θάλασσα, µέδουσα, περιφέρεια, κλπ.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Τα περισσότερα ισοσύλλαβα θηλυκά σε -α στην γενική του πληθυντικού τονίζονται στην λήγουσα. ∆εν υπάρχουν συγκεκριµένοι κανόνες για τον τονισµό τους. Αυτό που ισχύει πρακτικά είναι πως, λέξεις που µοιάζουν ακουστικά µεταξύ τους, συνήθως κλίνονται το ίδιο:

Π.χ. η ιδέα - των ιδεών / η παρέα - των παρεών / η πορεία - των πορειών, κλπ.

53

ΘΗΛΥΚΑ ΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ σε -α (συνέχεια) ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

η αλυσίδα

η ποσότητα

της αλυσίδας

της ποσότητας

Αιτιατική

την αλυσίδα

την ποσότητα

Κλητική

(ώ) αλυσίδα

(ώ) ποσότητα

Γενική

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική Γενική Αιτιατική Κλητική

οι αλυσίδες

οι ποσότητες

των αλυσίδων

των ποσοτήτων

τις αλυσίδες

τις ποσότητες

(ώ) αλυσίδες

(ώ) ποσότητες

• Σύµφωνα µε την “αλυσίδα” κλίνονται τα: ελπίδα, δεσποινίδα, ασπίδα, εφηµερίδα, µητέρα, θυγατέρα, Ελλάδα, Σαλαµίνα, πατρίδα, σταφίδα, εφηµερίδα, γαρίδα, λαµπάδα, σειρήνα, κλπ.

• Σύµφωνα µε την “ποσότητα” κλίνονται τα: θερµότητα, ποιότητα, ταυτότητα, βαρύτητα, σήραγγα, αρχαιότητα, ταχύτητα, σάλπιγγα, πέρδικα, διώρυγα, ιδιότητα, κοινότητα, κλπ.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Μερικά θηλυκά ουσιαστικά δεν σχηµατίζουν εύκολα γενική πληθυντικού. Αντί γι’ αυτήν, χρησιµοποιούµε άλλες πτώσεις, µε διαφορετική σύνταξη.

Π.χ. η ημέρα της χαράς / οι ημέρες των χαρών

οι ημέρες με τις χαρές

2. Όλα τα ισοσύλλαβα θηλυκά ουσιαστικά σε -α σχηµατίζουν µε ίδιο τρόπο όλες τις πτώσεις, εκτός από την γενική, και των δύο αριθµών (ενικού και πληθυντικού):

Π.χ. η ελπίδα - την ελπίδα - ελπίδα / οι ελπίδες - τις ελπίδες - ελπίδες η ποιότητα - την ποιότητα - ποιότητα / οι ποιότητες - τις ποιότητες - ποιότητες

54

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 17

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΚΛΙΣΗ ΘΗΛΥΚΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ - 2 ΘΗΛΥΚΑ ΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ σε -η ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

η

βροχή

η

λίµνη

Γενική

της βροχής

της λίµνης

Αιτιατική

την βροχή

την λίµνη

Κλητική

(ώ) βροχή

(ώ) λίµνη

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

οι βροχές

οι λίµνες

των βροχών

των λιµνών

Αιτιατική

τις βροχές

τις λίµνες

Κλητική

(ώ) βροχές

(ώ) λίµνες

Γενική

• Σύµφωνα µε την “βροχή” κλίνονται τα: αδερφή, βροντή, γραµµή, ζωή, κραυγή, πηγή, τροφή, υποµονή, φωνή, φυγή, αλλαγή, αµοιβή, συλλογή, επιγραφή, περιοχή, αυγή, ψυχή, γραφή, µηχανή, κλπ.

• Σύµφωνα µε την “λίµνη” κλίνονται τα: αγάπη, βλάβη, βρύση, δίκη, ζέστη, λύπη, τέχνη, τόλµη, τύχη, ανάγκη, φήµη, ζύµη, λάσπη, πλάτη, βιβλιοθήκη, νίκη, συνθήκη, κλπ.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Κάποια αφηρηµένα θηλυκά ουσιαστικά (αυτά που εκφράζουν έννοιες) δεν σχηµατίζουν πληθυντικό αριθµό.

Π.χ. οι λέξεις “υπομονή, τόλμη, κλπ.” χρησιμοποιούνται μόνο στον ενικό αριθμό.

2. Κάποια θηλυκά ουσιαστικά δεν συνηθίζονται στην γενική του πληθυντικού αριθµού. Αντί γι’ αυτήν, προτιµούµε να χρησιµοποιούµε άλλες πτώσεις.

Π.χ. Αυτή είναι μια φωτογραφία των κορών μου, των μεγάλων μου αγαπών Αυτή είναι μια φωτογραφία με τις κόρες μου, τις μεγάλες μου αγάπες.

3. Όλα τα θηλυκά ουσιαστικά σε -η (εκτός από τα ιδιόκλιτα: η δύναµη - οι δυνάµεις, η πόλη - οι πόλεις, κλπ.) στην γενική του πληθυντικού τονίζονται στην λήγουσα. Π.χ. των ζωών, των συλλογών, των βλαβών, των τεχνών, των πλατών, των λασπών, κλπ.

4. Για τα ιδιόκλιτα θηλυκά ουσιαστικά (αυτά που κλίνονται µε ιδιαίτερο τρόπο: π.χ. η πόλη - οι πόλεις, η οδός - οι οδοί) θα µιλήσουµε αργότερα.

55

ΘΗΛΥΚΑ ΑΝΙΣΟΣΥΛΛΑΒΑ σε -ου & -α, ΘΗΛΥΚΑ σε -ω ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

η

αλεπού

η

γιαγιά

η

Φρόσω

η

Αργυρώ

Γενική

της αλεπούς

της γιαγιάς

της Φρόσως

της Αργυρώς

Αιτιατική

την αλεπού

την γιαγιά

την Φρόσω

την Αργυρώ

Κλητική

(ώ) αλεπού

(ώ) γιαγιά

(ώ) Φρόσω

(ώ) Αργυρώ

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

οι αλεπούδες

οι γιαγιάδες

—

—

των αλεπούδων

των γιαγιάδων

—

—

Αιτιατική

τις αλεπούδες

τις γιαγιάδες

—

—

Κλητική

(ώ) αλεπούδες

(ώ) γιαγιάδες

—

—

Γενική

• Σύµφωνα µε την “αλεπού ” κλίνονται τα: µυλωνού, παραµυθού, υπναρού, φωνακλού, γλωσσού, φουφού, λουλουδού, κλπ.

• Σύµφωνα µε την “γιαγιά” κλίνονται τα: µαµά, κυρά, νταντά, οκά, κλπ.

• Σύµφωνα µε την “Φρόσω” κλίνονται τα: Βάσω, ∆ιαµάντω, ∆έσπω, Αστέρω, κλπ.

• Σύµφωνα µε την “Αργυρώ” κλίνονται τα: Βαγγελιώ, Καλυψώ, Κλειώ, Μυρτώ, κλπ.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Τα ανισοσύλλαβα θηλυκά ουσιαστικά σε -ά και -ού, στην γενική του πληθυντικού τονίζονται πάντα στην παραλήγουσα.

2. Τα περισσότερα θηλυκά σε -ού παράγονται από τα αντίστοιχα αρσενικά:

Π.χ. μυλωνάς - μυλωνού, παραμυθάς - παραμυθού, φωνακλάς - φωνακλού, κλπ.

3. Τα παροξύτονα ονόµατα (Φρόσω, ∆ιαµάντω, Αστέρω, κλπ.) είναι λαϊκές λέξεις και πολλά από αυτά παράγονται από αντίστοιχα αρσενικά ονόµατα (Βαγγέλης - Βαγγελιώ, Θανάσης - Θανάσω) ή από διάφορες λέξεις (αστέρι - Αστέρω, διαµάντι - ∆ιαµάντω).

4. Στα θηλυκά σε -ω (ακόµη και σε αυτά που δεν είναι κύρια ονόµατα) δεν χρησιµοποιείται ο πληθυντικός αριθµός.

5. Η λέξη ηχώ, ενώ µοιάζει µε τα θηλυκά σε -ω και αρκετοί την κλίνουν σύµφωνα µε την Φρόσω, εν τούτοις είναι αρχαιόκλιτο ουσιαστικό και κλίνεται διαφορετικά: η ηχώ - της ηχούς, την ηχώ.

6. Κάποια λόγια ονόµατα (που µας έρχονται δηλαδή από τα αρχαία), όπως η Μυρτώ, η Κλειώ, η Ηρώ, κλπ. κανονικά κλίνονται όπως η ηχώ (η Μυρτώ - της Μυρτούς, η Ηρώ της Ηρούς, κλπ.). Εδώ και αρκετά χρόνια όµως αρχίζει να ξεχνιέται η λόγια κλίση και σιγά σιγά κλίνονται από τους πιο πολλούς όπως η Φρόσω (της Μυρτώς, της Κλειώς, της Ηρώς, κλπ.).

56

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 18

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΚΛΙΣΗ ΘΗΛΥΚΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ - 3 ΘΗΛΥΚΑ ΑΡΧΑΙΟΚΛΙΤΑ σε -ος ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

η οδός

η λεωφόρος

η έγκυος

Γενική

της οδού

της λεωφόρου

της εγκύου

Αιτιατική

την οδό

την λεωφόρο

την έγκυο

Κλητική

(ώ) οδέ

(ώ) λεωφόρε

(ώ) έγκυε

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

οι οδοί

οι λεωφόροι

οι έγκυοι

των οδών

των λεωφόρων

των εγκύων

Αιτιατική

τις οδούς

τις λεωφόρους

τις εγκύους

Κλητική

(ώ) οδοί

(ώ) λεωφόροι

(ώ) έγκυοι

Γενική

• Σύµφωνα µε την “οδό” κλίνονται τα: αεροσυνοδός, κιβωτός, (η) σορός, Αιδηψός και ∆αµασκός (µόνο στον ενικό), κλπ.

• Σύµφωνα µε την “λεωφόρο” κλίνονται τα: ράβδος, ψήφος, διχοτόµος, άµµος, κλπ. Επίσης ονόµατα όπως : ∆ήλος, Κάσος, Ρόδος, Κύπρος, κλπ. (µόνο στον ενικό).

• Σύµφωνα µε την “έγκυο” κλίνονται τα: περίµετρος, διαγώνιος, διάµεσος, ήπειρος, υδρόγειος, έρηµος, χερσόνησος, εγκύκλιος, άβυσσος, πρόοδος, περίοδος, είσοδος, έξοδος, παράγραφος, κλπ.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Τα ιδιόκλιτα σε -ος κλίνονται ακριβώς όπως τα αρσενικά ουσιαστικά σε -ος.

2. Επειδή έχουν την κλίση των αρσενικών σε -ος, πολλοί µπερδεύουν τα γένη, και

πολλές θηλυκές λέξεις τις προφέρουν σαν αρσενικές. ∆εν είναι ο ψήφος, ο άµµος, ο σορός (το λείψανο ενός πεθαµένου ανθρώπου ). Είναι η ψήφος, η άµµος, η σορός.

3. Παρόµοιο λάθος γίνεται και στην λέξη έγκυος στον πληθυντικό αριθµό: Ο σωστός τύπος είναι οι έγκυοι, τις εγκύους:

“Οι έγκυοι γυναίκες, των εγκύων γυναικών, τις εγκύους γυναίκες.” [ Παρ' όλα αυτά, σήµερα όλο και περισσότερο ακούγονται γύρω µας, και σιγά-σιγά επιβάλλονται, οι λανθασµένοι τύποι “Οι έγκυες γυναίκες, τις έγκυες γυναίκες”. ]

57

ΘΗΛΥΚΑ ΑΡΧΑΙΟΚΛΙΤΑ σε -η, -ω ΓΕΝΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Τα ιδιόκλιτα θηλυκά σε -η (πληθυντ. -εις) είναι αρχαίες λέξεις οι οποίες στον ενικό αριθµό µε τα χρόνια πήραν την κλίση της δηµοτικής, ενώ στον πληθυντικό έχουν κρατήσει την αρχαία κλίση: η πόλη - οι πόλεις, η δύναμη - οι δυνάμεις, κλπ. Μέσα στις παρενθέσεις, στον ενικό αριθµό του παρακάτω πίνακα υπάρχει και η αρχαία κλίση, επειδή µέχρι σήµερα δεν έχει ξεχαστεί και χρησιµοποιείται ακόµη από αρκετούς. ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

η

πόλη (πόλις)

η

διάθεση (διάθεσις)

η ηχώ

Γενική

της πόλης (πόλεως)

της διάθεσης (διαθέσεως)

της ηχούς

Αιτιατική

την πόλη (πόλιν)

την διάθεση (διάθεσιν)

την ηχώ

Κλητική

(ώ) πόλη (πόλις)

(ώ) διάθεση (διάθεσις)

(ώ) ηχώ

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

οι πόλεις

οι διαθέσεις

—

των πόλεων

των διαθέσεων

—

Αιτιατική

τις πόλεις

τις διαθέσεις

—

Κλητική

(ώ) πόλεις

(ώ) διαθέσεις

—

Γενική

• Σύµφωνα µε την “πόλη” κλίνονται τα: τάξη, λύση, γνώση, έλξη, κλίση, λέξη, πράξη, σκέψη, στάση, σχέση, τάση, φράση, λάµψη, κρίση, πίστη, ψύξη, λήξη, βάση, πλάση, κλπ.

• Σύµφωνα µε την “διάθεση” κλίνονται τα: άσκηση, αίσθηση, ανάσταση, αντίληψη, γέννηση, είδηση, είσπραξη, έπαυλη, επίσκεψη, κατάσταση, υπόθεση, απόδειξη, υπόδειξη, επίδειξη, εκτέλεση, κυβέρνηση, ένεση, δέηση, ποίηση, άνεση, δύναµη, διαίρεση, δίωξη, κλπ.

• Σύµφωνα µε την “ηχώ” (η οποία δεν έχει πληθυντικό) κλίνονται κάποια κύρια ονόµατα λόγια, ονόµατα δηλαδή που µας έρχονται από την αρχαία γλώσσα: Ιώ, Ηρώ, ∆ιδώ, Μυρτώ, Καλυψώ, κλπ. Βέβαια, στις µέρες µας τα πιο πολλά από αυτά τα ονόµατα κλίνονται από τους περισσότερους σύµφωνα µε τους κανόνες της δηµοτικής (της Μυρτώς, της Ηρώς, κλπ.). Οι αρχαίοι τύποι έχουν παραµείνει κυρίως στην λόγια γλώσσα.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Όλα τα ιδιόκλιτα θηλυκά σε -η, στην ονοµαστική του πληθυντικού τονίζονται στην παραλήγουσα.

2. Όλα τα ιδιόκλιτα θηλυκά σε -η σχηµατίζουν την γενική πληθυντικού σε -εων. Π.χ. η πόλη - των πόλεων, η δύναμη - των δυνάμεων, κλπ.

58

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 19

Τάξη Ε2

ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΣΤΑ ΘΗΛΥΚΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΘΥΜΟΜΑΣΤΕ: Οξύτονες λέγονται οι λέξεις που τονίζονται στην λήγουσα (στην τελευταία συλλαβή). Παροξύτονες λέγονται οι λέξεις που τονίζονται στην παραλήγουσα (στην προτελευταία συλλαβή). Προπαροξύτονες λέγονται οι λέξεις που τονίζονται στην προπαραλήγουσα (στην τρίτη συλλαβή από το τέλος).

Ι. ΘΗΛΥΚΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ σε “-α”: 1. Τα παροξύτονα θηλυκά που τελειώνουν σε “-αία”, γράφονται µε “ αι ”.

Π.χ. αυλαία, ελαία (η ελιά στην καθαρεύουσα), κεραία, τροχαία, νεολαία, περικεφαλαία, προκυμαία, ρομφαία, μαία, σημαία, Ευρωπαία, κλπ. Εξαιρούνται: οι λέξεις “θέα, παρέα, ιδέα”, κάποια τοπωνύµια όπως “Νεμέα, Τεγέα, Καπνικαρέα”, και κάποιες λέξεις από ξένες γλώσσες.

2. Τα παροξύτονα θηλυκά που τελειώνουν σε “-έλα” γράφονται µε “ ε ”.

Π.χ. κορδέλα, κοπέλα, σαρδέλα, ομπρέλα, καραμέλα, καρτέλα, κλπ. Σηµείωση: Οι λέξεις αυτές γράφονταν µε “λλ”. Σήµερα οι περισσότεροι τις γράφουν µε ένα “λ”, εκτός από την λέξη “βδέλλα”, η οποία συνεχίζει να γράφεται όπως παλιά.

3. Τα παροξύτονα θηλυκά που τελειώνουν σε “-ίδα, -ίλα, -ίνα, -ίτα” γράφονται µε “ ι ”.

Π.χ. ασπίδα, πατρίδα, μαυρίλα, σκασίλα, ακτίνα, αθερίνα, γρανίτα, τηγανίτα, κλπ. Εξαιρούνται: χλαμύδα (χιτώνας, μανδύας), καρύδα, σημύδα (δέντρο) / σήτα (για τα κουνούπια).

4. Τα προπαροξύτονα θηλυκά που τελειώνουν σε “-αινα”, γράφονται µε “ αι ”.

Π.χ. δράκαινα, λύκαινα, τρίαινα, Γιώργαινα, Θανάσαινα (παλιά γυναικεία ονόματα), κλπ.

5. Τα παροξύτονα θηλυκά που τελειώνουν σε “-ένα”, γράφονται µε “ ε ”.

Π.χ. αντένα (κεραία), αρένα, καδένα, πένα, χένα (φυτική βαφή), χτένα, κλπ.

6. Τα οξύτονα θηλυκά που τελειώνουν σε “-ιά” γράφονται µε “ ι ”.

Π.χ. ελιά, βραδιά, καρδιά, μοιρασιά, μηλιά, ανθρωπιά, ζυγαριά, γειτονιά, κλπ. Εξαιρούνται οι λέξεις που παράγονται από ρήµατα σε “-εύω” :

δουλειά (< δουλεύω), παντρειά (< παντρεύω), γιατρειά (< γιατρεύω), κλπ.

59

7. Τα προπαροξύτονα θηλυκά που τελειώνουν σε “-ισσα” γράφονται µε “ ι ” και “ σσ ”.

Π.χ. μέλισσα, αρχόντισσα, μαγείρισσα, γειτόνισσα, χωριάτισσα, βασίλισσα, κλπ. Σηµείωση: Οι περισσότερες λέξεις από αυτές παράγονται από αρσενικά ουσιαστικά: (άρχοντας, μάγειρας, γείτονας, χωριάτης, βασιλιάς, κλπ.) Εξαιρούνται, και γράφονται µε «σ»: Λάρισα, σάρισα (μακεδονικό δόρυ).

8. Τα περισσότερα παροξύτονα θηλυκά που τελειώνουν σε “-ία” γράφονται µε “ ι ”.

Π.χ. ευφυΐα, αιμοδοσία, αγωνία, προδοσία, απουσία , γεωμετρία , ιστορία , οδηγία , κλπ. Εξαιρούνται και γράφονται µε “-εία” ή “-εια” τα ουσιαστικά που αναφέρονται στις παρακάτω περιπτώσεις (9 και 10):

9. Τα παροξύτονα θηλυκά που τελειώνουν σε “-εία” και γράφονται µε “ ει ” είναι αυτά

που παράγονται:

α. από ρήµατα σε “-εύω, -εύοµαι” [αγγαρεία (< αγγαρεύω), θεραπεία (< θεραπεύω), κλπ.]

(Σημείωση: Η λέξη γειτονιά παράγεται όχι από το γειτονεύω, αλλά από την αρχαία λέξη γειτονία.) β. από αρσενικά ουσιαστικά σε “-ης” [πειρατεία (< πειρατής), πολιτεία (< πολίτης), κλπ.] γ. από αρσενικά επίθετα σε “-ύς” [οξεία (< οξύς), ταχεία (< ταχύς), πλατεία (< πλατύς), κλπ.]

Σηµείωση: Ορισµένα θηλυκά γράφονται µε “-εια” χωρίς να ακολουθούν τους παραπάνω κανόνες. Π.χ. φτώχεια, εποπτεία, εφηβεία, επαιτεία, κλπ.

10. Τα περισσότερα προπαροξύτονα θηλυκά που τελειώνουν σε “-εια” γράφονται µε “ ει ”. Εξαιρούνται α. τα προπαροξύτονα που παράγονται από αρχαίες λέξεις (ρους, νους, κλπ.) και γράφονται µε “-οια”:

Π.χ. παλίρροια, άγνοια, ομόνοια, παράνοια, πρόνοια, κλπ. β. τα προπαροξύτονα που τελειώνουν σε -τρια και παράγονται από αρσενικά ουσιαστικά: Π.χ. μαθήτρια (< μαθητής), φοιτήτρια (< φοιτητής), εργάτρια (< εργάτης), κλπ.

11. Τα προπαροξύτονα θηλυκά που τελειώνουν σε “-ότητα” γράφονται µε “ ο ” και “ η ”. Π.χ. θερμότητα, ισότητα, ταυτότητα, ποσότητα, σοβαρότητα, κλπ.

12. Τα προπαροξύτονα θηλυκά που τελειώνουν σε “-ύτητα” γράφονται µε “ υ ” και “ η ”. Π.χ. ταχύτητα, βαρύτητα, οξύτητα, γλυκύτητα, κλπ. Σηµείωση: Οι λέξεις αυτές παράγονται από αρσενικά επίθετα σε -ύς: (ταχύς, βαρύς, οξύς, γλυκύς, κλπ.)

60

ΙΙ. ΘΗΛΥΚΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ σε “-η”: 1. Όλα τα ουσιαστικά που έχουν κατάληξη -η γράφονται µε “ η ”.

2. Γράφονται µε “ η ” τα προπαροξύτονα θηλυκά που τελειώνουν σε “-ηση” και παράγονται από ρήματα: α. σε -αίνω [π.χ. βλάστηση (< βλασταίνω), μάθηση (< μαθαίνω), πάθηση (< παθαίνω) ] β. σε -ώ, -ούμαι [τονίζονται στο ωµέγα , παθητική φωνή: -ούµαι] : [απαίτηση (< απαιτώ), απάντηση (< απαντώ), αφήγηση (< αφηγούμαι), κλπ. ] ,

Π.χ. βλάστηση, μάθηση, άθληση, εκτίμηση, διοίκηση, υιοθέτηση, κλπ.

3. Τα θηλυκά ουσιαστικά που τελειώνουν σε [ι]ση (-ιση, -ειση, -οιση, -υση) και παράγονται από ρήματα α΄ συζυγίας (-ω, -ομαι) γράφονται µε την ίδια ορθογραφία που έχουν τα ρήµατα στον αόριστο:

Π.χ.

αντιμετωπ ί ζω αθρ οί ζω μην ύ ω πλ έ νω μολ ύ νω μεγεθ ύ νω επιταχ ύ νω

αντιμετώπ ι σα άθρ οι σα μήν υ σα έπλ υ να μόλ υ να μεγέθ υ να επιτάχ υ να

61

αντιμετώπ ι ση άθρ οι ση μήν υ ση πλ ύ ση μόλ υ νση μεγέθ υ νση επιτάχ υ νση

ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΚΑΤΑΛΗΞΕΩΝ ΤΩΝ ΘΗΛΥΚΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΚΑΤΑ ΛΗΞΗ

ΚΑΝΟΝΑΣ

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

ΕΞΑΙΡΕΣΕΙΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

-αία

Όλα τα θηλυκά που τελειώνουν σε -αία

αυλαία, κεραία, τροχαία, νεολαία, προκυμαία, περικεφαλαία, ρομφαία, σημαία, κλπ.

-έλα

Όλα τα θηλυκά που τελειώνουν σε -έλα

κορδέλα, κοπέλα, καραμέλα, καρτέλα, κλπ.

-ίδα, -ίλα, -ίνα, -ίτα

Όλα σχεδόν τα θηλυκά που τελειώνουν σε: -ίδα, -ίλα, -ίνα, -ίτα

ασπίδα, πατρίδα, μαυρίλα, σκασίλα, ακτίνα, κλπ.

-αινα

Όλα τα θηλυκά που τελειώνουν σε -αινα και παράγονται από αρσενικά ονόµατα

δράκαινα, τρίαινα, Γιώργαινα, κλπ.

-ένα

Όλα τα θηλυκά που τελειώνουν σε -ένα

αντένα, αρένα, καδένα, πένα, χτένα, κλπ.

-ιά

Όλα τα οξύτονα θηλυκά που τελειώνουν σε -ιά

ελιά, βραδιά, καρδιά, ανθρωπιά, κλπ.

-ισσα

Όλα τα θηλυκά που τελειώνουν μέλισσα, αρχόντισσα, μασε -ισσα (και συνήθως παράγο- γείρισσα, κλπ. νται από αρσενικά ονόµατα)

Λάρισα, σάρισα

-ία

Όλα σχεδόν τα θηλυκά που τελειώνουν σε -ία

αιμοδοσία, προδοσία, αγωνία, κλπ.

Λέξεις που παράγονται: α. από ρήματα σε -εύω β. από ουσιαστικά σε γ. από επίθετα σε -ύς

-εια

Τα προπαροξύτονα σε -εια

ωφέλεια, ενέργεια, συνέχεια, κλπ.

Λέξεις που παράγονται από αρχαίες λέξεις (άγνοια, ομόνοια, κλπ.)

-τρια

Τα προπαροξύτονα που τελειώνουν σε -τρια

μαθήτρια, φοιτήτρια, Ερέτρια, κλπ.

-ότητα

Τα προπαροξύτονα που τελειώνουν σε -ότητα

θερμότητα, ισότητα, κλπ.

-ύτητα

Τα προπαροξύτονα που τελειώνουν σε -ύτητα

γλυκύτητα, ταχύτητα, κλπ.

-ιση, -ύση, -οιση

Τα θηλυκά που παράγονται από ρήµατα α΄ συζυγίας (-ω, -οµαι) γράφονται µε το ίδιο [ ι ] που γράφονται τα ρήµατα στον αόριστο

κρίση, άθροιση, μήνυση, πλύση, μόλυνση, κλπ.

-ηση

τα θηλυκά που παράγονται α. από ρήµατα β΄ συζυγίας (-ώ, -ούµαι) β. από ρήµατα σε -αίνω

συζήτηση, απάντηση, βλάστηση, μάθηση, κλπ.

62

θέα, παρέα, ιδέα, κάποια τοπωνύμια, κάποιες λέξεις από ξένες γλώσσες

χλαμύδα, καρύδα, σημύδα, σήτα

Λέξεις που παράγονται από ρήματα σε -εύω: δουλειά, παντρειά, κλπ.

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 20

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΚΛΙΣΗ ΟΥΔΕΤΕΡΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ - 1 ΟΥΔΕΤΕΡΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ σε -ο ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

το βουνό

το ζώο

το άλογο

το σύννεφο

του βουνού

του ζώου

του αλόγου

του σύννεφου

Αιτιατική

το βουνό

το ζώο

το άλογο

το σύννεφο

Κλητική

(ώ) βουνό

(ώ) ζώο

(ώ) άλογο

(ώ) σύννεφο

Γενική

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική Γενική Αιτιατική Κλητική

τα βουνά

τα ζώα

τα άλογα

τα σύννεφα

των βουνών

των ζώων

των αλόγων

των σύννεφων

τα βουνά

τα ζώα

τα άλογα

τα σύννεφα

(ώ) βουνά

(ώ) ζώα

(ώ) άλογα

(ώ) σύννεφα

• Σύµφωνα µε το “βουνό” κλίνονται τα: φτερό, αβγό (ή αυγό), νερό, κιλό, φυτό, χωριό, κλπ.

• Σύµφωνα µε το “ζώο” κλίνονται τα: έργο, γέλιο, δέντρο, καπέλο, ξύλο, µήλο, ρούχο, σύκο, φύλλο, χόρτο, κλπ.

• Σύµφωνα µε το “άλογο” κλίνονται τα: πρόσωπο, άτοµο, µέτωπο, έπιπλο, ερείπιο, θέατρο, κύπελλο, όργανο, µέταλλο, έξοδο, κλπ.

• Σύµφωνα µε το “σύννεφο” κλίνονται τα: σίδερο, κάρβουνο, κόκαλο, µάγουλο, σέλινο, κλπ. καθώς και οι λαϊκές σύνθετες λέξεις (π.χ. αντρόγυνο)

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Στα ουδέτερα ουσιαστικά, η αιτιατική και η κλητική είναι πάντοτε ίδιες με την ονομαστική. Η µόνη πτώση που αλλάζει είναι η γενική.

2. Τα προπαροξύτονα ουδέτερα που είναι λαϊκές λέξεις, στην γενική του πληθυντικού κρατάνε τον τόνο στην παραλήγουσα (το σύννεφο, των σύννεφων). Γενικά, στα προπαροξύτονα ουσιαστικά οι πιο λόγιες λέξεις (οι πιο “επίσηµες”) κατεβάζουν πάντα τον τόνο στην γενική του ενικού και του πληθυντικού, ενώ οι πιο «λαϊκές» λέξεις δεν κατεβάζουν τον τόνο πουθενά, σε καµµία πτώση.

63

Η γενική του πληθυντικού στις "λαϊκές" προπαροξύτονες λέξεις τονίζεται στην προπαραλήγουσα (των σίδερων, των κόκαλων, των μάγουλων, των λάχανων, κλπ.). Όταν δεν μας ακούγεται καλά (π.χ. των κόκαλων), μπορούμε να την αποφεύγουμε και να προσπαθούμε να εκφραζόμαστε διαφορετικά (με περισσότερες λέξεις, δηλαδή περιφραστικά): Π.χ. Το χρώμα των κόκαλων ) / Το χρώμα που έχουν τα κόκαλα Η μουντζούρα των κάρβουνων / Η μουντζούρα από τα κάρβουνα

ΟΥΔΕΤΕΡΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ σε -ι ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική Γενική

το αυτί του αυτιού

το τραγούδι του τραγουδιού

Αιτιατική

το αυτί

το τραγούδι

Κλητική

(ώ) αυτί

(ώ) τραγούδι

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική Γενική Αιτιατική Κλητική

τα αυτιά των αυτιών

τα τραγούδια των τραγουδιών

τα αυτιά

τα τραγούδια

(ώ) αυτιά

(ώ) τραγούδια

• Σύµφωνα µε το “αυτί” κλίνονται τα: νησί, τυρί, κρασί, ψωµί, ταψί, παιδί, αρνί, σκυλί, γυαλί, κερί, καρφί, κλειδί, σκοινί, βιολί, κλουβί, κλπ.

• Σύµφωνα µε το “τραγούδι” κλίνονται τα: αγκίστρι, ψάρι, βόδι, αηδόνι, τραγούδι, παραµύθι, µεσηµέρι, χιόνι, θυµάρι, καράβι, κατάρτι, κλπ.

• Το «Γαλαξίδι» και το «Μεσολόγγι»: α) κλίνονται µόνο στον ενικό, αφού είναι ονόµατα και β) στην γενική του ενικού τονίζονται στην παραλήγουσα: του Γαλαξιδίου, του Μεσολογγίου», επειδή βγαίνουν από την καθαρεύουσα (το Γαλαξίδιον, το Μεσολόγγιον).

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Όλα τα ουδέτερα που τελειώνουν σε [ ι ] γράφονται με «ι» (ιώτα). Εξαιρούνται: α) οι λέξεις «βράδυ, δόρυ, οξύ» που γράφονται µε «υ» στην ονοµαστική, την αιτιατική και την κλητική του ενικού, και β) οι λέξεις «στάχυ, δάκρυ, δίχτυ» που γράφονται µε «υ» σε όλες τις πτώσεις.

(Οι λέξεις «δόρυ, οξύ» μάς έρχονται από τα αρχαία, γι’ αυτό και ακολουθούν διαφορετική κλίση, (που θα την δούμε σε επόμενο μάθημα).

2. Τα υποκοριστικά σε -άκι δεν σχηματίζουν συνήθως γενική (ενικού και πληθυντικού). Την γενική θα την πούµε µε άλλον τρόπο: «το γατάκι - του γατιού», κλπ.

64

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 21

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΚΛΙΣΗ ΟΥΔΕΤΕΡΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ - 2 ΟΥΔΕΤΕΡΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ σε -ος ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

το δάσος

Γενική

του δάσους

το µέγεθος του µεγέθους

Αιτιατική

το δάσος

το µέγεθος

Κλητική

(ώ) δάσος

(ώ) µέγεθος

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική Γενική Αιτιατική Κλητική

τα δάση των δασών

τα µεγέθη των µεγεθών

τα δάση

τα µεγέθη

(ώ) δάση

(ώ) µεγέθη

• Σύµφωνα µε το “δάσος” κλίνονται τα: άλσος, βάρος, βέλος, βρέφος, γένος, έθνος, κήτος*, κράτος, λάθος, µήκος, πλάτος, στήθος, τείχος**, ύψος, χρέος, Άργος (µόνο στον ενικό), κλπ. *Κήτος είναι ένα μεγάλο θαλάσσιο θηλαστικό, όπως η φάλαινα και το δελφίνι.

• Σύµφωνα µε το “µέγεθος” κλίνονται τα: έδαφος, έλεος, κέλυφος*, πέλαγος, στέλεχος, κλπ. *Κέλυφος λέμε το τσόφλι του αβγού.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

1. Τα ουδέτερα ουσιαστικά σε -ος δεν έχουν καμμία σχέση στην ορθογραφία με αυτήν των αρσενικών σε -ος. Στον πληθυντικό τα αρσενικά γράφονται µε “οι”, ενώ τα ουδέτερα µε “η”: οι δρόµοι (αρσενικό), τα κράτη (ουδέτερο)

Προσέχουμε την διαφορά: ο τοίχος - οι τοίχοι (το αρσενικό) / το τείχος - τα τείχη (το ουδέτερο).

2. Τα ουδέτερα ουσιαστικά σε -ος κατεβάζουν τον τόνο μία συλλαβή στην γενική του πληθυντικού (τα παροξύτονα τον κατεβάζουν στην λήγουσα, τα προπαροξύτονα τον κατεβάζουν στην παραλήγουσα).

3. Κάποια ουδέτερα σε -ος που εκφράζουν έννοιες και ονοµάζονται αφηρηµένα (όπως είναι το θάρρος, το ήθος, το κόστος, το κύρος, το ύφος) χρησιμοποιούνται πολύ σπάνια έως καθόλου στον πληθυντικό.

65

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ στα ουδέτερα σε -ος (συνέχεια)

4. Το “πέλαγος” έχει και έναν λαϊκό τύπο, που κλίνεται όπως τα ουδέτερα σε -ο: ΕΝΙΚΟΣ: Ονοµ. το πέλαγο - Γεν. του πελάγου - Αιτιατ. το πέλαγο ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ: Ονοµ. τα πέλαγα - Γεν.

(-) - Αιτιατ. τα πέλαγα

5. Τα ουδέτερα “όρος, άνθος, χείλος” έχουν κρατήσει την αρχαία κλίση τους και σχηµατίζουν την γενική του πληθυντικού ως εξής: το όρος - των ορέων / το άνθος - των ανθέων / το χείλος - των χειλέων

ΟΥΔΕΤΕΡΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ σε -μα, -ιμο ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική Γενική

το γράµµα του γράµµατος

το άγαλµα του αγάλµατος

το βάψιµο του βαψίµατος

Αιτιατική

το γράµµα

το άγαλµα

το βάψιµο

Κλητική

(ώ) γράµµα

(ώ) άγαλµα

(ώ) βάψιµο

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

τα γράµµατα

τα αγάλµατα

τα βαψίµατα

των γραµµάτων

των αγαλµάτων

των βαψιµάτων

Αιτιατική

τα γράµµατα

τα αγάλµατα

τα βαψίµατα

Κλητική

(ώ) γράµµατα

(ώ) αγάλµατα

(ώ) βαψίµατα

Γενική

• Σύµφωνα µε το “γράµµα” κλίνονται τα: αίµα, άρµα, βήµα, δέµα, δέρµα, κλάµα, νήµα, ράµµα, στρέµµα, στρώµα, χρήµα, χρώµα, κλπ.

• Σύµφωνα µε το “άγαλµα” κλίνονται τα: άθροισµα, άνοιγµα, γύρισµα, διάλειµµα, κέντηµα, µάθηµα, πάπλωµα, ποίηµα, ύφασµα, κλπ.

• Σύµφωνα µε το “βάψιµο” κλίνονται τα: γράψιµο, δέσιµο, κλείσιµο, λούσιµο, ντύσιµο, πλέξιµο, σβήσιµο, τσούξιµο, φταίξιµο, κλπ.

ΓΕΝΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: Τα ουδέτερα ουσιαστικά σε -ιμο είναι όλα προπαροξύτονα.

66

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 22

Τάξη Ε2

ΚΛΙΣΗ ΟΥΔΕΤΕΡΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ - 3 ΙΔΙΟΚΛΙΤΑ ΟΥΔΕΤΕΡΑ ΟΥΔΕΤΕΡΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ σε -ν ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική Γενική

το προϊόν

το σύµπαν

του προϊόντος του σύµπαντος

το µηδέν του µηδενός

το φωνήεν του φωνήεντος

Αιτιατική

το προϊόν

το σύµπαν

το µηδέν

το φωνήεν

Κλητική

(ώ) προϊόν

(ώ) σύµπαν

(ώ) µηδέν

(ώ) φωνήεν

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική Γενική Αιτιατική Κλητική

τα προϊόντα

τα σύµπαντα

των προϊόντων των συµπάντων

—

τα φωνήεντα

—

των φωνηέντων

τα προϊόντα

τα σύµπαντα

—

τα φωνήεντα

(ώ) προϊόντα

(ώ) σύµπαντα

—

(ώ) φωνήεντα

• Σύµφωνα µε το “προϊόν” κλίνονται τα: παρελθόν, παρόν, µέλλον, καθήκον, ενδιαφέρον, περιβάλλον, συµφέρον, κλπ.

• Σύµφωνα µε το “σύµπαν” κλίνεται το “παν” (η αρχαία λέξη από την οποίαν παράγεται η λέξη “σύµπαν”).

Η λέξη μηδέν παράγεται από την λέξη μηδέ (σηµαίνει ποτέ, καµµία φορά) και την λέξη ένα (έν στα αρχαία). Εποµένως το μηδέν, δηλαδή το τίποτε, σηµαίνει: καµµία φορά το ένα (μηδέ έν [μήτε ένα, ούτε ένα]

μηδ’ έν

μηδέν).

Επειδή παράγεται από το έν, κλίνεται όπως αυτό:

το έν - του ενός / το μηδέν - του μηδενός Τα ουδέτερα ουσιαστικά, που θα δούµε στην επόµενη σελίδα, µάς έρχονται από τα αρχαία, γι’ αυτό έχουν έναν ιδιαίτερο τύπο κλίσης. Στα νέα ελληνικά τα περισσότερα από αυτά είναι µοναδικά στο είδος τους.

Π.χ. Δεν υπάρχουν άλλες νεοελληνικές λέξεις [της δημοτικής] που κλίνονται όπως το φως, το γεγονός, το καθεστώς.

67

ΟΥΔΕΤΕΡΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ σε -ς ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική Γενική

το τέρας

το φως

του τέρατος

το γεγονός

του φωτός

του γεγονότος

το καθεστώς του καθεστώτος

Αιτιατική

το τέρας

το φως

το γεγονός

το καθεστώς

Κλητική

(ώ) τέρας

(ώ) φως

(ώ) γεγονός

(ώ) καθεστώς

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική Γενική

τα τέρατα

τα φώτα

τα γεγονότα

τα καθεστώτα

των τεράτων

των φώτων

των γεγονότων

των καθεστώτων

Αιτιατική

τα τέρατα

τα φώτα

τα γεγονότα

τα καθεστώτα

Κλητική

(ώ) τέρατα

(ώ) φώτα

(ώ) γεγονότα

(ώ) καθεστώτα

Σύµφωνα µε το “τέρας” κλίνεται το κρέας και κάποιες αρχαίες λέξεις που δεν χρησιµοποιούνται ιδιαίτερα στα νέα ελληνικά, όπως το κέρας (το κέρατο στα αρχαία) και το πέρας (το χρησιμοποιούμε κυρίως στον πληθυντικό: τα πέρατα [του κόσμου] ).

Το “δόρυ” - το “οξύ” ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική Γενική

το δόρυ του δόρατος

το οξύ του οξέος

Αιτιατική

το δόρυ

το οξύ

Κλητική

(ώ) δόρυ

(ώ) οξύ

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική Γενική Αιτιατική Κλητική

τα δόρατα των δοράτων

τα οξέα των οξέων

τα δόρατα

τα οξέα

(ώ) δόρατα

(ώ) οξέα

68

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 23

Τάξη Ε2

ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΣΤΑ ΟΥΔΕΤΕΡΑ I. ΟΥΔΕΤΕΡΑ ΣΕ [ ι ] : ΓΕΝΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ ΔΕΝ υπάρχει ουδέτερο ουσιαστικό να τελειώνει σε “η”. Όλα τα ουδέτερα που τελειώνουν σε [ ι ] γράφονται με “ι” (ιώτα). Π.χ. παιδί, αρνί, χέρι, χάδι, τραγούδι, καλοκαίρι, κλπ. Εξαιρούνται κάποια ουδέτερα που τελειώνουν σε "υ": βράδυ, δάκρυ, δόρυ, δίχτυ, στάχυ, οξύ.

1. Γράφονται με -τήρι… …όλα τα παροξύτονα ουδέτερα που τελειώνουν µε αυτό τον τρόπο.

Π.χ. ποτήρι, ποτιστήρι, ξεσκονιστήρι, ξυπνητήρι, κλαδευτήρι, μοναστήρι, κλπ. Εξαιρούνται όσα έχουν ως β΄ συνθετικό την λέξη “τυρί” : κεφαλοτύρι, γαλοτύρι, ψωµοτύρι, κλπ.

2. Γράφονται με -ίδι… … τα περισσότερα παροξύτονα ουδέτερα που τελειώνουν µε αυτό τον τρόπο.

Π.χ. βαρίδι, ταξίδι, φίδι, παιχνίδι, στολίδι, κλπ. Εξαιρούνται: στρείδι, µύδι, καρύδι, φρύδι, κρεµµύδι, Παλαµήδι.

3. Γράφονται με -ίνι… …όλα τα παροξύτονα ουδέτερα που τελειώνουν µε αυτό τον τρόπο.

Π.χ. δελφίνι, νεκταρίνι, καναρίνι, καμαρίνι, πατίνι, κλπ.

4. Γράφονται με -ίμι… …όλα τα παροξύτονα ουδέτερα που τελειώνουν µε αυτό τον τρόπο.

Π.χ. αγρίμι, καλντερίμι, ψοφίμι, κλπ. Εξαιρείται: προζύµι (επειδή βγαίνει από την “ζύµη”, και παλιά λεγόταν “η προζύµη”).

5. Γράφονται με -όνι… …τα περισσότερα παροξύτονα ουδέτερα που τελειώνουν µε αυτόν τον τρόπο.

Π.χ. αηδόνι, λεμόνι, καδρόνι, τιμόνι, εγγόνι, τρυγόνι, κλπ. Εξαιρούνται: αλώνι, κυδώνι, κλπ.

6. Γράφονται με -όι… …όλα τα παροξύτονα ουδέτερα που τελειώνουν µε αυτό τον τρόπο.

Π.χ. κομπολόι, μοιρολόι, κουβεντολόι, συγγενολόι, ρολόι, κλπ.

69

II. ΟΥΔΕΤΕΡΑ ΣΕ [ ο ] : ΓΕΝΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ ΔΕΝ υπάρχει ουδέτερο ουσιαστικό να τελειώνει σε “ω”. Όλα τα ουδέτερα που τελειώνουν σε [ ο ] γράφονται με “ο” (όμικρον). Π.χ. βουνό, μπιμπερό, πεύκο, πιάτο, έλατο, όνειρο, κλπ. Εξαιρούνται ξένες λέξεις που γράφονται ακόµη από αρκετούς µε τον παλαιό τρόπο: µαγιώ, Ρενώ, Πεζώ (µάρκες αυτοκινήτων), κλπ.

1. Γράφονται με -είο… …όλα τα παροξύτονα ουδέτερα που τελειώνουν σε -είο και δηλώνουν τόπο, καθώς και αυτά που παράγονται από ρήµατα σε –εύω.

Π.χ. γραφείο, σχολείο, ιατρείο, ραφείο, ταμείο, ζαχαροπλαστείο, βραβείο (<βραβεύω), κλπ.

2. Γράφονται με -ητό… …τα οξύτονα ουδέτερα που τελειώνουν µε αυτό τον τρόπο.

Π.χ. κυνηγητό, ποδοβολητό, βογγητό, βουητό, κλπ.

3. Γράφονται με -ριό… …τα οξύτονα ουδέτερα που τελειώνουν µε αυτό τον τρόπο.

Π.χ. καμπαναριό, συμπεθεριό, σκουπιδαριό, κλπ.

4. Γράφονται με -τήριο… …τα προπαροξύτονα ουδέτερα που τελειώνουν µε αυτό τον τρόπο.

Π.χ. δικαστήριο, γυμναστήριο, εισιτήριο, κρατητήριο, απολυτήριο, δοκιμαστήριο, κλπ. Εξαιρείται: µαρτύριο.

5. Γράφονται με -ιμο… …τα προπαροξύτονα ουδέτερα που τελειώνουν µε αυτό τον τρόπο.

Π.χ. ντύσιμο, λούσιμο, σβήσιμο, τρέξιμο, πλέξιμο, κόψιμο, γράψιμο, σκύψιμο, ψήσιμο, κλπ.

III. ΟΥΔΕΤΕΡΑ ΣΕ [ -μμα ] : Γράφονται με -μμα… …όσα ουδέτερα παράγονται από ρήµατα που έχουν χαρακτήρα “π, β, φ, πτ”.

Π.χ. ράμμα (<ράβω), σκάμμα (<σκάβω), γράμμα (<γράφω), βάμμα (<βάφω), βλέμμα (<βλέπω), κόμμα (<κόβω), κάλυμμα (<καλύπτω), κλπ.

IV. ΟΥΔΕΤΕΡΑ ΣΕ [ -ωμα ] : Γράφονται με -ωμα… …τα προπαροξύτονα ουδέτερα που παράγονται από ρήµατα σε “-ώνω”.

Π.χ. άπλωμα (<απλώνω), μπάλωμα (<μπαλώνω), τέντωμα (<τεντώνω), κλπ.

70

∆. τα ΕΠΙΘΕΤΑ

71

72

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 24

Τάξη Ε2

ΤΑ ΕΠΙΘΕΤΑ α. ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Οι λέξεις που συνοδεύουν τα ουσιαστικά για να δείξουν τι λογής είναι, ή τι ιδιότητες έχουν αυτά, λέγονται επίθετα.

Π.χ. «Η Μεσσηνία είναι ένας όμορφος τόπος της Πελοποννήσου. Είναι μια περιοχή γεμάτη από ελαιώνες και αμπέλια, αλλά και αρχαία μνημεία.» Στις παραπάνω προτάσεις, οι λέξεις όμορφος, γεμάτη, αρχαία συνοδεύουν κάποια ουσιαστικά:  όµορφος (συνοδεύει το αρσενικό ουσιαστικό “τόπος”),  γεµάτη (συνοδεύει το θηλυκό ουσιαστικό “περιοχή”),  αρχαία (συνοδεύουν το ουδέτερο ουσιαστικό “µνηµεία”).

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Τα επίθετα δεν πηγαίνουν µόνα τους στον λόγο· πηγαίνουν πάντα µαζί µε κάποιο ουσιαστικό (ψηλός άνθρωπος, κόκκινη ντοµάτα, ευωδιαστό ψωµί). Κάποια επίθετα όµως, που µε τα χρόνια έχουν πάρει τον ρόλο του ουσιαστικού, λέγονται και µόνα τους (“Τα νοσοκομεία είναι γεμάτα αρρώστους” [ενν. ανθρώπους], κλπ.).

2. Παίρνουν πάντα το γένος, τον αριθµό και την πτώση των ουσιαστικών που συνοδεύουν.

Π.χ. ο μεγάλος κήπος – των μεγάλων κήπων, της άγριας γάτας – τις άγριες γάτες, κλπ.

3. Τα επίθετα κλίνονται όπως και τα ουσιαστικά. Π.χ. ο καλός – του καλού – τον καλό, η πλατιά – της πλατιάς – την πλατιά, κλπ. Εξαιρούνται τα αρσενικά των επιθέτων σε –ύς (βαρύς, οξύς, κλπ.) και –ής (συνεχής, διεθνής, κλπ.) τα οποία κλίνονται µε δική τους κλίση.

4. Τα προπαροξύτονα επίθετα στα νέα ελληνικά κατά την κλίση τους δεν κατεβάζουν τον τόνο σε καµµία πτώση.

Π.χ. ο έξυπνος άνθρωπος – του έξυπνου ανθρώπου – των έξυπνων ανθρώπων – τους έξυπνους ανθρώπους.

• Κατεβάζουν όµως τον τόνο κάποιες πιο "λόγιες" λέξεις: Π.χ. ο άγιος – του αγίου – των αγίων – τους αγίους. (Μπορεί στην καθηµερινή γλώσσα να πούµε: τα δώρα του άγιου Βασίλη, όµως ταυτόχρονα θα πούµε επίσης: η γιορτή του αγίου Βασιλείου.)

• Κατεβάζουν επίσης τον τόνο τα επίθετα αυτά, που µέσα στον λόγο παίρνουν τον ρόλο του ουσιαστικού. Π.χ. Λέµε «τα σπίτια των πλούσιων ανθρώπων, τους άρρωστους στρατιώτες», κλπ. (ο πλούσιος και ο άρρωστος ως επίθετα δεν κατεβάζουν τον τόνο). Θα πούµε όµως: «η ζωή των πλουσίων, τα φάρμακα για τους αρρώστους», κλπ. (ο πλούσιος και ο άρρωστος, εδώ φέρονται σαν ουσιαστικά, γι' αυτό κατεβάζουν τον τόνο όπως και τα προπαροξύτονα ουσιαστικά).

73

β. ΤΑ ΓΕΝΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΈΤΩΝ Π.χ. Ο αρχαίος πολιτισμός των Ελλήνων αποτέλεσε την βάση του σύγχρονου ευρωπαϊκού πολιτισμού. Στην αρχαία εποχή οι άνθρωποι ζούσαν αρκετά διαφορετικά από σήμερα. Ο Υπολογιστής των Αντικυθήρων είναι ένα αρχαίο εύρημα εκπληκτικής τεχνολογίας. Στα παραπάνω παραδείγµατα, το επίθετο αρχαίος αναφέρεται:  στον πολιτισμό (που είναι αρσενικό),  στην εποχή (που είναι θηλυκό), και  στο εύρημα (που είναι ουδέτερο). Επειδή, λοιπόν, τα επίθετα εκφράζουν ιδιότητες των ουσιαστικών (τα οποία υπάρχουν σε τρία γένη), γι' αυτόν τον λόγο βρίσκονται επίσης και αυτά στα τρία γένη. Εποµένως: Για να χαρακτηρίσουµε µία λέξη ως επίθετο, θα πρέπει οπωσδήποτε να υπάρχει και στα τρία γένη: αρσενικό, θηλυκό και ουδέτερο.

γ. ΟΙ ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ  Όταν σε µια πρόταση, ένα επίθετο φαίνεται ότι εκφράζει µια µόνιµη ιδιότητα

του ουσιαστικού µε το οποίο πηγαίνει µαζί, ονοµάζεται επιθετικός προσδιορισµός.

Π.χ. «Ο γαλανός ουρανός είναι μία εικόνα που ταιριάζει με το ελληνικό τοπίο.» Το επίθετο γαλανός το λέµε και επιθετικό προσδιορισµό, επειδή στην συγκεκριµένη πρόταση αναφέρεται ως µόνιµη ιδιότητα του ουρανού.



Όταν σε µία πρόταση η ιδιότητα του ουσιαστικού δεν αναφέρεται ως µόνιµη, το επίθετο λέγεται κατηγορηµατικός προσδιορισµός.

Π.χ. «Ο ουρανός ήταν μαύρος από τα βαριά σύννεφα.» Το επίθετο μαύρος το λέµε και κατηγορηµατικό προσδιορισµό, επειδή αναφέρεται σε µια παροδική κατάσταση του ουρανού. Όταν φύγουν τα σύννεφα, θα ξαναγίνει γαλανός.



∆ιαφορά επιθετικού – κατηγορηµατικού προσδιορισµού:

Π.χ. «Το μικρό παιδί μπαίνει στο δωμάτιο χαρούμενο.» Το επίθετο μικρός λέγεται επιθετικός προσδιορισµός, αφού στην συγκεκριµένη πρόταση η ιδιότητα του µικρού είναι µόνιµη στο παιδί. Αντίθετα, το επίθετο χαρούμενο λέγεται κατηγορηµατικός προσδιορισµός. Εκφράζει µία παροδική ιδιότητα του ουσιαστικού: Στην συγκεκριµένη πρόταση, το παιδί αναφέρεται ως χαρούµενο αυτή την στιγµή. Μετά µπορεί να µην είναι.

74

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 25

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΚΛΙΣΗ ΕΠΙΘΕΤΩΝ - 1 α. Επίθετα σε –ος –η -ο ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

ο τυχερός

η τυχερή

το τυχερό

Γενική

του τυχερού

της τυχερής

του τυχερού

Αιτιατική

τον τυχερό

την τυχερή

το τυχερό

(ώ) τυχερέ

(ώ) τυχερή

(ώ) τυχερό

Κλητική

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική Γενική Αιτιατική

οι τυχεροί

οι τυχερές

τα τυχερά

των τυχερών

των τυχερών

των τυχερών

τους τυχερούς

τις τυχερές

τα τυχερά

(ώ) τυχεροί

(ώ) τυχερές

(ώ) τυχερά

Κλητική

• Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν επίθετα όπως: α) οξύτονα: βραδινός, γερός, δυνατός, καθαρός, κακός, καλός, πρωινός, κλπ. β) παροξύτονα: αθώος, άσπρος, γκρίζος, µαύρος, µεγάλος, σκούρος, χορτάτος, κλπ. γ) προπαροξύτονα: ακέραιος, άρρωστος, άτυχος, βάρβαρος, δίκαιος, πλούσιος, κλπ.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Όπως µάθαµε, κάποια επίθετα σε –ος, µερικές φορές χρησιµοποιούνται και ως ουσιαστικά. Ως επίθετα, δεν κατεβάζουν τον τόνο σε καµµία πτώση. Ως (προπαροξύτονα) ουσιαστικά κατεβάζουν τον τόνο στην γενική ενικού και στην γενική και την αιτιατική πληθυντικού. Παραδείγµατα: ο άρρωστος (“η θεραπεία του αρρώστου” ) / ο κύριος (“το βιβλίο του κυρίου” ) ο βάρβαρος (“οι επιδρομές των βαρβάρων” ) / ο πλούσιος (“τα σπίτια των πλουσίων” ) κλπ.

β. Επίθετα σε –ος –ια -ο ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Κάποια επίθετα σε “–ος –η –ο”, στον ενικό αριθµό του θηλυκού γένους σχηµατίζουν έναν δεύτερο, πιο λαϊκό τύπο:

ο φτωχός ο νηστικός ο θηλυκός ο ξανθός

– – – –

η φτωχή η νηστική η θηλυκή η ξανθή

– – – –

το φτωχό, το νηστικό, το θηλυκό, το ξανθό,

αλλά και αλλά και αλλά και αλλά και

ο φτωχός ο νηστικός ο θηλυκός ο ξανθός

2. Κάποια επίθετα σχηµατίζουν τύπους µόνο σε “–ος –ια –ο”: Π.χ. ο φρέσκος – η φρέσκια – το φρέσκο.

75

– – – –

η φτωχιά η νηστικιά η θηλυκιά η ξανθιά

– – – –

το φτωχό το νηστικό το θηλυκό το ξανθό

ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

ο φρέσκος

η φρέσκια

το φρέσκο

Γενική

του φρέσκου

της φρέσκιας

του φρέσκου

Αιτιατική

τον φρέσκο

την φρέσκια

το φρέσκο

(ώ) φρέσκε

(ώ) φρέσκια

(ώ) φρέσκο

Κλητική

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική Γενική Αιτιατική Κλητική

οι φρέσκοι

οι φρέσκες

τα φρέσκα

των φρέσκων

των φρέσκων

των φρέσκων

τους φρέσκους

τις φρέσκες

τα φρέσκα

(ώ) φρέσκοι

(ώ) φρέσκες

(ώ) φρέσκα

• Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν επίθετα όπως: γνωστικός, ευγενικός, θηλυκός, κακός, κρητικός, µαλακός, νηστικός, , φτωχός, κλπ.

γ. Επίθετα σε –ος –α -ο ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

ο

αστείος

η αστεία

το αστείο

Γενική

του αστείου

της αστείας

του αστείου

Αιτιατική

τον αστείο

την αστεία

το αστείο

(ώ) αστείε

(ώ) αστεία

(ώ) αστείο

Κλητική

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική Γενική Αιτιατική Κλητική

οι αστείοι

οι αστείες

τα αστεία

των αστείων

των αστείων

των αστείων

τους αστείους

τις αστείες

τα αστεία

(ώ) αστείοι

(ώ) αστείες

(ώ) αστεία

• Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν επίθετα όπως: άγριος, αδέξιος, αθώος, αιώνιος, αλληλέγγυος, καινούριος, κούφιος, κρύος, µέτριος, νέος, όρθιος, παλιός, σιδερένιος, σπάνιος, τελευταίος, τεράστιος, ωραίος, κλπ.

76

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 26

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΚΛΙΣΗ ΕΠΙΘΕΤΩΝ - 2 α. Επίθετα σε –ύς –ιά (και -εία) -ύ Επίθετα που κλίνονται παράλληλα σε λόγιους τύπους και σε τύπους της δηµοτικής Στον παρακάτω πίνακα, οι τύποι στις παρενθέσεις είναι αυτοί για τους οποίους υπάρχει ασάφεια. Στην πρώτη παρένθεση κάθε πτώσης είναι ο τύπος της καθαρεύουσας και στην δεύτερη παρένθεση ο τύπος της δημοτικής. (Δείτε – διαβάστε τις παρατηρήσεις στην 3η σελίδα.) ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

ο βαθύς

η βαθιά

Γενική

του (βαθέος) (βαθιού)

Αιτιατική

τον βαθύ

Κλητική

[ (ώ) βαθύ ]

της βαθιάς την βαθιά [ (ώ) βαθιά ]

το βαθύ του (βαθέος) (βαθιού) το βαθύ [ (ώ) βαθύ ]

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

οι (βαθείς) (βαθιοί)

οι βαθιές

τα (βαθέα) βαθιά

Γενική

των (βαθέων) (βαθιών)

των βαθιών

των (βαθέων) (βαθιών)

Αιτιατική

τους (βαθείς) (βαθιούς)

τις βαθιές

τα (βαθέα) βαθιά

Κλητική

[ (ώ) (βαθείς) (βαθιοί) ]

[ (ώ) βαθιές ]

[ (ώ) (βαθέα) βαθιά ]

Επίθετα που κλίνονται σε λόγιους τύπους ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

ο οξύς

η οξεία

Γενική

του οξέος

της οξείας

του οξέος

Αιτιατική

τον οξύ

την οξεία

το οξύ

[ (ώ) οξύ ]

[ (ώ) οξεία ]

[ (ώ) οξύ ]

Κλητική

το οξύ

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

οι οξείς

οι οξείες

τα οξέα

Γενική

των οξέων

των οξειών

των οξέων

Αιτιατική

τους οξείς

τις οξείες

τα οξέα

[ (ώ) οξείς ]

[ (ώ) οξείες ]

[ (ώ) οξέα ]

Κλητική

77

• Όπως κλίνεται το “βαθύς” (άλλες φορές µε τους τύπους της καθαρεύουσας, άλλες µε τους τύπους της δηµοτικής) κλίνονται και τα επίθετα: πλατύς, µακρύς, παχύς, ελαφρύς, βαρύς, φαρδύς, κλπ.

• Όπως το “οξύς”, κλίνονται και τα επίθετα: αψύς (ευέξαπτος: “αψύς χαρακτήρας”), δριµύς (δυνατός, έντονος: “δριμύ ψύχος”), οξύς (μυτερός: “οξεία γωνία”), αµβλύς (το αντίθετο του μυτερού: “αμβλεία γωνία”), θρασύς, βραχύς, ευρύς, κλπ.

β. Επίθετα σε –ής –ιά -ί Αυτά είναι επίθετα που κατά βάση δηλώνουν κάποιο χρώµα. ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

ο σταχτής

η σταχτιά

το σταχτί

Γενική

του σταχτιού

της σταχτιάς

Αιτιατική

τον σταχτή

την σταχτιά

το σταχτί

Κλητική

(ώ) σταχτή

(ώ) σταχτιά

(ώ) σταχτί

του σταχτιού

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

οι σταχτιοί

οι σταχτιές

τα σταχτιά

Γενική

των σταχτιών

των σταχτιών

των σταχτιών

Αιτιατική

τους σταχτιούς

τις σταχτιές

τα σταχτιά

Κλητική

(ώ) σταχτιοί

(ώ) σταχτιές

(ώ) σταχτιά

• Όπως το “σταχτής”, κλίνονται και τα επίθετα: .θαλασσής, καφετής, πορτοκαλής, τριανταφυλλής, κεραµιδής, χρυσαφής, κλπ.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Η γενική και η αιτιατική των επιθέτων "σταχτής, κανελής, καφετής" κλπ. δεν ακούγονται καλά ("του σταχτιού, των σταχτιών, τους σταχτιούς, κλπ."). Μια λύση είναι να χρησιµοποιούµε τα επίθετα αυτά σαν άκλιτες λέξεις. Αντί δηλαδή να λέµε π.χ. του σταχτιού γάτου, το ίδιο σωστά µπορούµε να λέµε του σταχτί γάτου, εννοώντας στην πραγµατικότητα: του γάτου που έχει χρώμα σταχτί. Το ίδιο λέµε: του καφετί καπέλου (του καπέλου που έχει χρώμα καφετί), τους κανελί σκύλους (τους σκύλους που έχουν χρώμα κανελί), των πορτοκαλί φορεμάτων (των φορεμάτων που έχουν χρώμα πορτοκαλί), κλπ.

78

ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ πάνω στα επίθετα σε –ύς -ιά (και –εία) -ύ Η µπερδεµένη κλίση των επιθέτων σε –υς (όπως και άλλων λέξεων) οφείλεται στα λάθη που κάνουν αυτοί που µιλούν την γλώσσα.

• Σε κάποια επίθετα κυριαρχούν οι τύποι της καθαρεύουσας (οι λόγιοι τύποι): (ο οξύς – του οξέος – οι οξείς – των οξέων, η οξεία, το οξύ – του οξέος – τα οξέα), • Κάποια επίθετα δεν χρησιµοποιούνται ιδιαίτερα σε ορισµένες πτώσεις (δεν έχουν δηµιουργηθεί ακόµη στην δηµοτική, και οι λόγιοι τύποι ακούγονται αρκετά “ξένοι” για να τους χρησιµοποιούµε):

ο ευθύς – του ευθέος [ ; ] – οι ευθείς – των ευθέων [ ; ] , το ευθύ – του ευθέος [ ; ] – τα ευθέα [ ; ] • Σε κάποια επίθετα χρησιµοποιούνται παράλληλα οι τύποι της καθαρεύουσας (οι λόγιοι) και οι τύποι της δηµοτικής, µε ακόµη πιο µπερδεµένο τρόπο: Για κάποιες πτώσεις χρησιµοποιούνται πιο πολύ οι τύποι της καθαρεύουσας, για άλλες πτώσεις χρησιµοποιούνται οι τύποι της δηµοτικής: (του βαθέος και του βαθιού, οι βαθείς και οι βαθιοί, η βαθεία και η βαθιά, κλπ.) (του μακριού, οι μακρείς και οι μακριοί / του πλατιού, οι πλατείς και οι πλατιοί, κλπ.).

• Σε κάποια επίθετα (κυρίως στα θηλυκά), χρησιµοποιούνται και οι δύο τύποι ταυτόχρονα (καθαρεύουσας και δηµοτικής), µε διαφορετική όµως σηµασία ο καθένας: — η πλατιά [αυτή που έχει µεγάλο πλάτος] και η πλατεία [η γνωστή µας πλατεία, που υπάρχει στις γειτονιές], — η δασιά [πυκνή: “δασιά βλάστηση”] και η δασεία [παλαιό ορθογραφικό σηµείο], — η βαριά [αυτή που έχει µεγάλο βάρος] και η βαρεία [παλιό είδος τόνου], — η τραχιά [άγρια, σκληρή: “τραχιά επιφάνεια”] και η τραχεία [σωληνάκι του αναπνευστικού συστήµατος], κλπ.

ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Υπάρχει αρκετή ασάφεια γύρω από την κλίση πολλών επιθέτων. Ο λόγος είναι απλός: Κάποιες λέξεις που τις έλεγαν µε λάθος τρόπο τα προηγούµενα χρόνια, τελικά καθιερώθηκαν, και τώρα πια υπάρχουν και οι δύο τύποι, ο παλαιός και ο καινούριος. Όµως, σε αρκετές περιπτώσεις ο παλαιός τύπος σήµερα µάς φαίνεται αρκετά ξένος για να τον χρησιµοποιούµε (π.χ. του βαθέος), ενώ ο καινούριος φαίνεται σε πολλούς ακόµη λάθος (π.χ. του βαθιού). Το αποτέλεσµα είναι να µην υπάρχει ένας σαφής κανόνας κλίσης. Αυτό που µπορούµε να κάνουµε εµείς, αν δεν µας ακούγεται καλά ένας τύπος, είναι να τον αποφεύγουµε και να εκφραζόµαστε µε διαφορετικές λέξεις, περιφραστικά. Π.χ. Αντί για “του παχιού τοίχου” µπορούµε π.χ. να πούµε “του χοντρού τοίχου” ή “του τοίχου που έχει αρκετό πάχος”. Αντί για “του βαθέος πηγαδιού” µπορούµε π.χ. να πούµε “του πηγαδιού που έχει μεγάλο βάθος”, κλπ.

79

γ. Επίθετα σε –ης –ης -ες ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

ο διεθνής

η διεθνής

το διεθνές

Γενική

του διεθνούς

της διεθνούς

του διεθνούς

Αιτιατική

τον διεθνή

την διεθνή

το διεθνές

Κλητική

[ (ώ) διεθνής]

[ (ώ) διεθνής]

[ (ώ) διεθνές]

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

οι διεθνείς

οι διεθνείς

τα διεθνή

Γενική

των διεθνών

των διεθνών

των διεθνών

Αιτιατική

τους διεθνείς

τις διεθνείς

τα διεθνή

Κλητική

[ (ώ) διεθνείς]

[ (ώ) διεθνείς]

[ (ώ) διεθνή]

• Όπως το “διεθνής”, κλίνονται και τα επίθετα: ακριβής, ασθενής, δασώδης, δηµοφιλής, ελώδης, επιεικής, επιµελής, ευτυχής, θαµνώδης, θηριώδης, θορυβώδης, συγγενής, συνεχής, υγιής, κλπ.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Τα επίθετα σε –ης –ης –ες σχηµατίζουν το αρσενικό και το θηλυκό µε τον ίδιο τρόπο.

2. Τα παροξύτονα επίθετα σε –ης –ης –ες, στην γενική του πληθυντικού κατεβάζουν τον τόνο στην λήγουσα. Π.χ.

ο θαμνώδης (κήπος) – των θαμνωδών (κήπων) η δασώδης (περιοχή) – των δασωδών (περιοχών) το θεμελιώδες (δικαίωμα) – των θεμελιωδών (δικαιωμάτων) 3. Η κλητική συνήθως δεν χρησιµοποιείται (αφού το νόηµα των επιθέτων αυτών δεν ταιριάζει µε την κλητική πτώση).

ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Κάποιοι άνθρωποι στην γενική του ενικού χρησιµοποιούν τον τύπο σε “-ή” (του συνεχή,

του ακριβή, του διεθνή, κλπ.). Αυτή η κλίση είναι λανθασµένη, βασίζεται στην άγνοια των οµιλητών, και πρέπει να την αποφεύγουµε (για να µην "βοηθήσουµε" να καθιερωθεί το λάθος).

80

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 27

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΚΛΙΣΗ ΕΠΙΘΕΤΩΝ – 3 Ανισοσύλλαβα επίθετα σε –ης –α -ικο ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

ο ζηµιάρης

η

ζηµιάρα

το ζηµιάρικο

Γενική

του ζηµιάρη

της ζηµιάρας

Αιτιατική

τον ζηµιάρη

την ζηµιάρα

το ζηµιάρικο

[ (ώ) ζηµιάρη ]

[ (ώ) ζηµιάρα ]

[ (ώ) ζηµιάρικο ]

Κλητική

του ζηµιάρικου

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική Γενική Αιτιατική Κλητική

οι ζηµιάρηδες

οι ζηµιάρες

των ζηµιάρηδων

(των ζηµιαρών) *

τους ζηµιάρηδες [ (ώ) ζηµιάρηδες ]

τις ζηµιάρες [ (ώ) ζηµιάρες ]

τα ζηµιάρικα των ζηµιάρικων τα ζηµιάρικα [ (ώ) ζηµιάρικα ]

* Αν και γραμματικά αυτή είναι η σωστή κατάληξη, παρ’ όλα αυτά δεν χρησιμοποιείται αυτός ο τύπος στον πληθυντικό του θηλυκού.

Όπως το “ζηµιάρης” κλίνονται και τα επίθετα: • γκρινιάρης, κατσούφης, πεισµατάρης, αρρωστιάρης, φοβητσιάρης, ζαβολιάρης, µεροκαµατιάρης, κλπ.

• επίθετα µε δεύτερο συνθετικό τα: µαλλί (ασπροµάλλης – ασπροµάλλα - ασπροµάλλικο), µύτη (ψηλοµύτης – ψηλοµύτα - ψηλοµύτικο), χέρι (µακροχέρης – µακροχέρα - µακροχέρικο), µάτι (ανοιχτοµάτης, ανοιχτοµάτα – ανοιχτοµάτικο), κλπ.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Στα επίθετα σε –ης –α –ικο, η γενική πληθυντικού στο θηλυκό γένος, επειδή είναι αρκετά ασυνήθιστη δεν χρησιµοποιείται.

81

82

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 28

Τάξη Ε2

ΚΛΙΣΗ ΕΠΙΘΕΤΩΝ – 4 Το επίθετο «πολύς – πολλή – πολύ» ΓΕΝΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Το επίθετο “πολύς” µάς έρχεται από τα αρχαία ελληνικά, γι’ αυτό η κλίση του είναι λίγο διαφορετική από την κλίση άλλων επιθέτων. Για τον ίδιο λόγο, η γενική του αρσενικού και του ουδετέρου δεν χρησιµοποιείται στα νέα ελληνικά, εκτός από κάποιες λόγιες φράσεις (π.χ. «αυτόν τον άνθρωπο όλος ο κόσμος τον έχει περί πολλού» [σηµαίνει: τον εκτιµούν πάρα πολύ] ). ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

ο πολύς

η πολλή

το πολύ

Γενική

[του πολλού]

της πολλής

Αιτιατική

τον πολύ

την πολλή

το πολύ

Κλητική

[ (ώ) πολύ ]

[ (ώ) πολλή ]

[ (ώ) πολύ ]

[του πολλού]

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Ονοµαστική

οι πολλοί

οι πολλές

Γενική

των πολλών

των πολλών

των πολλών

Αιτιατική

τους πολλούς

τις πολλές

τα πολλά

[ (ώ) πολλές ]

[ (ώ) πολλά ]

Κλητική

[ (ώ) πολλοί ]

τα πολλά

“πολύ”: Πότε είναι επίθετο και πότε είναι επίρρηµα ; Το επίθετο “πολύ” και το επίρρηµα “πολύ” γράφονται το ίδιο, όµως είναι διαφορετικές λέξεις, µε διαφορετική σηµασία.

• •

Το επίθετο πηγαίνει πάντα µαζί µε ουσιαστικό (π.χ. “θέλω πολύ καφέ”). Το επίρρηµα πηγαίνει µαζί µε όλα τα υπόλοιπα µέρη του λόγου, δηλαδή: µε ρήµα (“βρέχει πολύ”), µε επίθετο (“είναι πολύ έξυπνη”) µε µετοχή (είµαι πολύ χαρούµενος), ή µε επίρρηµα («µας τα είπες πολύ ωραία”) .

Επίθετο “πολύ”: Συνοδεύει ουσιαστικά. Επίρρημα “πολύ”: Συνοδεύει επιρρήματα, ρήματα, μετοχές, επίθετα.

83

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1.

Το επίθετο “πολύς – πολλή – πολύ” γράφεται: α) µε “λ”: στον ενικό του αρσενικού και του ουδετέρου. β) µε “λλ”: α) στο θηλυκό, και β) σε όλους τους πληθυντικούς.

2. Το “λ” πηγαίνει µόνο µε “υ”. Το “λλ” πηγαίνει µε όλα τα υπόλοιπα (η, οι, ες, κλπ.).

3. Από το επίθετο “πολύς” παράγεται το επίρρηµα “πολύ”, που µπαίνει µπροστά από ρήµατα, από επίθετα, από µετοχές ή από άλλα επιρρήµατα.

(Η ταινία ήταν πολύ καλή. Θέλω πολύ να πάω μια εκδρομή. Δεν κοιμήθηκα πολύ χθες το βράδυ.)

∆ύο απλοί, γρήγοροι κανόνες: α) “πολλή” ή “πολύ”; Αν το πολ** ταιριάζει µε θηλυκό ουσιαστικό, γράφουµε πολλή. Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις γράφουµε πολύ. β) “πολύ”: επίθετο ή επίρρηµα; Αν το πολύ ταιριάζει µε ουσιαστικό, είναι επίθετο. Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις είναι επίρρηµα.

Παραδείγματα: 1. «Χθες έπεσε πολ** βροχή.» α. Το πολ** βρίσκεται ανάµεσα από ένα ρήµα (έπεσε) και ένα ουσιαστικό (βροχή). β. ∆εν έχει σχέση µε το ρήµα έπεσε. ∆εν βγάζει νόηµα η βροχή να πέσει πολύ ή λίγο· ή έπεσε ή δεν έπεσε. Άρα δεν είναι επίρρηµα και δεν γράφεται “πολύ”. γ. Ταιριάζει όµως µε την λέξη βροχή (πολλή ή λίγη βροχή). Άρα είναι επίθετο. Εποµένως το γράφουµε µε «-λλή»: “Χθες έπεσε πολλή βροχή.”.

2. «Θέλω πολ** να πάω μια βόλτα.» Το πολ** ταιριάζει µε το ρήµα θέλω (θέλω πολύ, θέλω λίγο, κλπ.). Εποµένως είναι επίρρηµα και το γράφουµε µε «-λύ»: “Θέλω πολύ να πάω μια βόλτα.”.

3. «Είναι πολ** καλό παιδί.» Το πολ** δεν ταιριάζει µε το ουσιαστικό παιδί· δεν βγαίνει νόηµα να είναι πολύ παιδί ή λίγο παιδί. Ταιριάζει όµως µε το επίθετο καλό. Εποµένως είναι επίρρηµα και το γράφουµε µε «-λύ»: “Είναι πολύ καλό παιδί.”.

84

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 29

Τάξη Ε2

ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΑ ΤΩΝ ΕΠΙΘΕΤΩΝ Οι βαθµοί σύγκρισης του επιθέτου α) Η Νίτσα είναι έξυπνη. β) Η Λίτσα είναι εξυπνότερη (πιο έξυπνη) από την Νίτσα. γ) Η Πηνελοπίτσα είναι εξυπνότατη. Είναι η εξυπνότερη (η πιο έξυπνη) απ’ όλες. Στις παραπάνω προτάσεις, όλα τα κορίτσια έχουν ένα κοινό γνώρισµα: την εξυπνάδα. Όµως, η κάθε πρόταση έχει διαφορετικό νόηµα.

■ Στην α΄ πρόταση, κάνουµε απλώς έναν χαρακτηρισµό: Η Νίτσα είναι έξυπνη. ∆εν αναφέρουµε πόσο έξυπνη είναι και δεν την συγκρίνουµε µε άλλους. Μπορεί να είναι από λίγο έξυπνη µέχρι διάνοια· δεν µας ενδιαφέρει. Αναφέρουµε το επίθετο έξυπνη απλώς ως µια ιδιότητα του ουσιαστικού Νίτσα. Λέµε πως το επίθετο “έξυπνη” βρίσκεται στον θετικό βαθµό.

■ Στην β΄ πρόταση, συγκρίνουµε την Λίτσα µε την Νίτσα και βρίσκουµε πως η Λίτσα είναι πιο έξυπνη απ’ αυτήν. Λέµε πως το επίθετο “εξυπνότερη” (πιο έξυπνη) βρίσκεται στον συγκριτικό βαθµό.

■ Στην γ΄ πρόταση, θεωρούµε πως η Πηνελοπίτσα είναι έξυπνη στον ανώτατο βαθµό, δηλαδή είναι η πιο έξυπνη από όλες. Λέµε πως το επίθετο “εξυπνότατη” (η εξυπνότερη απ’ όλες, η πιο έξυπνη απ’ όλες) βρίσκεται στον υπερθετικό βαθµό.

Οι βαθμοί του επιθέτου είναι τρεις: •

ΘΕΤΙΚΟΣ

•

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΣ

•

ΥΠΕΡΘΕΤΙΚΟΣ

Ο συγκριτικός βαθμός και ο υπερθετικός βαθμός λέγονται

ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΑ.

α. Ο θετικός βαθµός Ο θετικός βαθµός ενός επιθέτου δείχνει απλώς µία ιδιότητα του ουσιαστικού. Π.χ. Ο ανιψιός μου είναι έξυπνος. (Αναφέρω απλώς µία ιδιότητα που έχει ο ανιψιός µου.)

85

β. Ο συγκριτικός βαθµός Ο συγκριτικός βαθµός ενός επιθέτου δείχνει πως ένα ουσιαστικό έχει µια ιδιότητα σε µεγαλύτερο βαθµό από ένα άλλο ουσιαστικό που το συγκρίνουµε µαζί του. Όταν π.χ. κάποιος είναι νεότερος από κάποιον άλλον, δεν σηµαίνει πως οι δυο τους είναι νέοι· ούτε γέροι. Απλώς ο ένας είναι πιο νέος από τον άλλον. Ο συγκριτικός βαθµός σχηµατίζεται µε δύο τρόπους:  µε το θέµα του θετικού βαθµού και την κατάληξη: “-ότερος” (νεότερος), “-ύτερος” (µακρύτερος), ή “-έστερος” (ευγενέστερος)·  µε το επίρρηµα “πιο” και τον θετικό βαθµό (πιο νέος).

γ. Ο υπερθετικός βαθµός i. Ο σχετικός υπερθετικός βαθµός ενός επιθέτου δείχνει πως ένα ουσιαστικό, που το έχουµε συγκρίνει µε όλα τα άλλα, έχει µια ιδιότητα στον πιο µεγάλο βαθµό από όλα τα άλλα. Σχηµατίζεται µε το άρθρο + συγκριτικό βαθµό: “ο εξυπνότερος, ο µακρύτερος, ο ευγενέστερος”, κλπ. ii. Ο απόλυτος υπερθετικός βαθµός ενός επιθέτου δείχνει πως ένα ουσιαστικό έχει µια ιδιότητα στον ανώτατο βαθµό. Σχηµατίζεται µε το θέµα του θετικού βαθµού και την κατάληξη “-ότατος” (εξυπνότατος), “-ύτατος” (µακρύτατος), “-έστατος” (ευγενέστατος).

Πίνακας σχηµατισµού παραθετικών ΘΕΤΙΚΟΣ ΒΑΘΜΟΣ

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΣ ΒΑΘΜΟΣ

ΥΠΕΡΘΕΤΙΚΟΣ ΒΑΘΜΟΣ

μονολεκτικά

περιφραστικά

έξυπνος

εξυπνότερος

πιο έξυπνος

µακρύς

µακρύτερος

ευγενής

ευγενέστερος

ΣΧΕΤΙΚΟΣ

ΑΠΟΛΥΤΟΣ

πιο µακρύς

ο µακρύτερος (ο πιο µακρύς)

µακρύτατος

πιο ευγενής

ο ευγενέστερος (ο πιο ευγενής)

ευγενέστατος

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1.

Κάποια παραθετικά δεν παράγονται από επίθετα, αλλά από επιρρήµατα ή προθέσεις, γι’ αυτό ακολουθούν την δική τους ορθογραφία.

Π.χ. άνω  ανώτερος – ανώτατος, κάτω  κατώτερος – κατώτατος, κλπ.

2. Μερικά παραθετικά σχηµατίζονται µε λάθος τρόπο, και καθιερώνονται έτσι, επειδή ταιριάζουν ακουστικά µε κάποια άλλα.

Π.χ. Αρκετοί λένε κοντύτερος αντί για κοντότερος, επειδή η λέξη κοντύτερος ταιριάζει με την λέξη μακρύτερος. (Μακρύς και κοντός έχουν σχέση μεταξύ τους, ως αντίθετα.)

3. Πολλές λέξεις µε α΄ συνθετικό: θεο-, ολο-, υπερ-, παν-, τετρα-, πεντα-, κλπ. (π.χ. θεοπάλαβος, ολόφρεσκος, υπέρλαµπρος, πανέµορφος, τετράπαχος, πεντανόστιµος, κλπ.) χρησιµοποιούνται αρκετές φορές για να εκφραστούµε στον υπερθετικό βαθµό, αλλά ∆ΕΝ ανήκουν στα παραθετικά των επιθέτων.

4. Όταν δεν είναι εύκολο να σχηµατίσουµε µονολεκτικά ένα παραθετικό, το σχηµατίζουµε περιφραστικά (καινούριος – πιο καινούριος – ο πιο καινούριος).

86

Εξαιρέσεις στα παραθετικά Κάποια επίθετα που έρχονται από τα αρχαία ελληνικά σχηµατίζουν παραθετικά µε ανώµαλο τρόπο (επειδή κάποιοι τύποι τους σχηµατίζονται από την αρχαία γλώσσα, κάποιοι από την νέα γλώσσα και κάποιοι δεν χρησιµοποιούνται σήµερα): ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΝΩΜΑΛΩΝ ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΩΝ ΘΕΤΙΚΟΣ ΒΑΘΜΟΣ

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΣ ΒΑΘΜΟΣ

ΥΠΕΡΘΕΤΙΚΟΣ ΒΑΘΜΟΣ

απλός

απλούστερος

απλούστατος

καλός

καλύτερος

(κάλλιστος & άριστος)

κακός

χειρότερος

(κάκιστος & χείριστος)

λίγος

λιγότερος

ελάχιστος

µικρός

µικρότερος

(µικρότατος & ελάχιστος) *

µεγάλος

µεγαλύτερος

µέγιστος

πολύς

περισσότερος

(πλείστος)

κλπ. * Ο αρχαίος τύπος μικρότατος χρησιμοποιείται σπάνια, έτσι για τον υπερθετικό βαθμό

του επιθέτου μικρός δανειζόμαστε τον υπερθετικό βαθμό του επιθέτου λίγος. Κάποια επίθετα δεν τα χρησιµοποιούµε σε όλους τους βαθµούς. Είναι αυτά που: i. Σχηµατίζονται από αρχαία επίθετα, από τα οποία έχει περάσει στα νέα ελληνικά µόνον ο συγκριτικός βαθµός: προγενέστερος, µεταγενέστερος, κλπ. ii. Σχηµατίζονται από αρχαία επίθετα που στα νέα ελληνικά έχει ξεχαστεί ο συγκριτικός βαθµός και χρησιµοποιείται µόνον ο υπερθετικός (κυρίως στις προσφωνήσεις: έξοχος → εξοχώτατος, πανάγιος → παναγιότατος (και παναγιώτατος), σεβάσµιος → σεβασµιότατος (και σεβασµιώτατος), κλπ. Πολλά επίθετα δεν σχηµατίζουν καθόλου παραθετικά (επειδή τα παραθετικά τους δεν έχουν νόηµα). Είναι αυτά που: i. δείχνουν ύλη (ξύλινος, πλαστικός, πέτρινος, κλπ.)· ii. δείχνουν χρώµα (άσπρος, κίτρινος, πράσινος, κλπ.)· iii. δείχνουν καταγωγή (πελοποννησιακός, κρητικός, γαλλικός, κλπ.)· iv. δείχνουν συγγένεια (αδελφικός, γονικός, προγονικός, κλπ.)· v. δείχνουν τόπο (βουνίσιος, νησιωτικός, πεδινός, κλπ.)· vi. δείχνουν χρόνο (χθεσινός, σημερινός, αυριανός, περσινός, κλπ.)· vii. δείχνουν κατάσταση που δεν αλλάζει (ζωντανός, ολόκληρος, υπόγειος, κλπ.).

87

88

Ε. τα ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ

89

90

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 30

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΤΑ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ -1 Αριθµητικά είναι οι λέξεις που αναφέρονται σε αριθµούς ή σε µία αριθµητική σειρά, ή εκφράζουν αριθµητικές έννοιες:

ένα, τέσσερα, πέμπτος, δεκαπλάσιος, τριπλός, δυάδα, δεκαριά, κλπ. Τα αριθµητικά µπορεί να είναι επίθετα (ένα, τέσσερα, πέμπτος, δεκαπλάσιος, τριπλός, κλπ.), µπορεί να είναι και ουσιαστικά (δυάδα, δεκαριά, κλπ.).

ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΩΝ 1.

ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ ΕΠΙΘΕΤΑ α. Απόλυτα

μηδέν, ένα, δύο, τρία, τέσσερα, πέντε, κλπ. β. Τακτικά

πρώτος, δεύτερος, τρίτος, τέταρτος, πέμπτος, κλπ. γ. Πολλαπλασιαστικά

μονός, διπλός, τριπλός, τετραπλός, πενταπλός, κλπ. δ. Αναλογικά

διπλάσιος, τριπλάσιος, τετραπλάσιος, πενταπλάσιος, κλπ.

2. ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ Σχηµατίζονται µε τις καταλήξεις: α. –άδα

μονάδα, δυάδα, τριάδα, τετράδα, πεντάδα, κλπ. β. -αριά

δεκαριά, δωδεκαριά, δεκαπενταριά, εικοσαριά, τριανταριά, κλπ.

91

ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ ΕΠΙΘΕΤΑ Απόλυτα αριθµητικά Τα απόλυτα αριθµητικά είναι λέξεις που δείχνουν ένα ορισµένο πλήθος από πρόσωπα, ζώα, ή πράγµατα.

π.Χ. μηδέν βαθμοί Κελσίου / ένας άνθρωπος / δύο κατσίκες / πέντε μολύβια τριάντα γάτες / εκατό παιδιά / εκατόν πενήντα τέσσερις βάρκες / χίλιοι σεισμοί, κλπ. ΚΛΙΣΗ ΤΩΝ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΩΝ α. Το ένα και το μηδέν

 Το ένας υπάρχει και στα τρία γένη.  Το ένας – µία – ένα κλίνονται μόνο στον ενικό αριθμό. (Προφανώς, αφού αναφέρονται σε ένα μόνο, δεν θα ήταν δυνατόν να έχουν πληθυντικό αριθμό.)  Το µηδέν υπάρχει μόνο στο ουδέτερο γένος.

Επειδή τελειώνει με τον αριθμό “ένα” (δείτε στις παρατηρήσεις στο Μάθημα 23), κλίνεται μόνο στον ενικό αριθμό (το μηδέν, του μηδενός), όμως ως αριθμητικό χρησιμοποιείται και στον πληθυντικό, και πάντα άκλιτο (οι μηδέν μονάδες, των μηδέν βαθμών Κελσίου, κλπ.). ΕΝΙΚΟΣ αρσενικό

ΑΡΙΘΜΟΣ θηλυκό

ουδέτερο

Ονοµαστική

ένας

——

µία (µια)

——

ένα

µηδέν

Γενική

ενός

——

µίας (µιας)

——

ενός

µηδενός

Αιτιατική

έναν

——

µία (µια)

——

ένα

µηδέν

β. Το τρία και το τέσσερα

 Το τρία και το τέσσερα κλίνονται μόνο στον πληθυντικό αριθμό. (Προφανώς, αφού αναφέρονται σε περισσότερα από ένα, δεν θα ήταν δυνατόν να έχουν ενικό αριθμό.)

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ

ΑΡΙΘΜΟΣ αρσενικό / θηλυκό

ουδέτερο

Ονοµαστική

τρεις

τέσσερις

τρία

τέσσερα

Γενική

τριών

τεσσάρων

τριών

τεσσάρων

Αιτιατική

τρεις

τέσσερις

τρία

τέσσερα

92

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟ ΤΩΝ ΑΠΟΛΥΤΩΝ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΩΝ 1.

Εκτός από το μηδέν και το ένα, όλα τα απόλυτα αριθµητικά επίθετα σχηµατίζονται µόνο στον πληθυντικό.

Π.χ. δύο παιδιά, δεκατρείς χελώνες, είκοσι τέσσερις μουσικοί, εκατόν τέσσερα θρανία.

2. Το έντεκα και το δώδεκα είναι τύποι που έχουν µείνει από τα αρχαία: έντεκα (ένδεκα) < εν + δέκα [1 + 10] , δηλαδή 1 παραπάνω από 10, δώδεκα < δύο + δέκα [2 + 10] , δηλαδή 2 παραπάνω από 10.

3. Οι αριθµοί από το 13 ως το 19 γράφονται µε µία λέξη (ή, πιο απλά, όλοι οι αριθµοί από το 0 έως το 20 γράφονται µε µία λέξη).

4. Το εκατό, όταν βρίσκεται µε άλλα αριθµητικά, κρατάει τον αρχαίο τύπο µε το “ ν ” (εκατόν) , άσχετα από το αν ακολουθεί φωνήεν ή σύµφωνο:

Π.χ. εκατό άνθρωποι, εκατό ζώα, αλλά: εκατόν ένας άνθρωποι, εκατόν δύο ζώα, κλπ.

5. Τα αριθµητικά ένας – μία – ένα, όταν µπαίνουν ως α΄ συνθετικό σε µία λέξη γίνονται µονο- :

Π.χ. μονοψήφιος αριθμός [αριθμός με μία λέξη], μονοσύλλαβη λέξη [λέξη με μία συλλαβή], μονότερμα [ποδοσφαιρικό παιχνίδι με ένα τέρμα].

6. Τα αριθµητικά τέσσερις - τέσσερα, όταν µπαίνουν ως α΄ συνθετικό σε µία λέξη γίνονται τετρα- :

Π.χ. τετράγωνο, τετραμελής [οικογένεια], τετραπέρατος [άνθρωπος] ).

7. Το επίθετο μισός:

α) Όταν είναι β΄ συνθετικό µε το ένας ή μία, τελειώνει σε “η”: (ο ένας – ο ενάμισης, του ενός – του ενάμιση, τον έναν – τον ενάμιση η μία – η μιάμιση, της μιας – της μιάμισης, την μία – την μιάμιση). Μετά από οποιοδήποτε άλλο αριθµητικό η κατάληξη είναι “ι”:

(ενάμισι, δυόμισι, τρεισήμισι, τριάμισι, τεσσερισήμισι, τεσσεράμισι, πεντέμισι, κλπ.). β) Όταν είναι β΄ συνθετικό µε αριθµητικό, γράφεται: –µισι µετά από φωνήεν (δύο – δυόμισι / τρία – τριάμισι), και –ηµισι µετά από σύµφωνο (τρεις – τρεισήμισι / τέσσερις – τεσσερισήμισι).

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΛΙΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΛΥΤΩΝ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΩΝ 1. Το ένας, επειδή δεν έχει πληθυντικό, όταν βρίσκεται µαζί µε άλλα αριθµητικά εκφράζοντας ένα πλήθος ουσιαστικών, εξακολουθεί να κλίνεται στον ενικό.

Π.χ. οι διακόσιοι ένας άντρες, οι διακόσιες μία γυναίκες, τα διακόσια ένα παιδιά, των διακοσίων ενός αντρών, των διακοσίων μιας γυναικών, των διακοσίων ενός παιδιών, κλπ.

93

2. Το τρία και το τέσσερα έχουν ίδιους τύπους για το αρσενικό και το θηλυκό γένος.

Π.χ. τρεις δρόμοι, τρεις πετσέτες (αλλά: τρία κουτιά), τέσσερις λύκοι, τέσσερις πάπιες (αλλά: τέσσερα κουνέλια), κλπ.

3. Τα απόλυτα αριθµητικά είναι άκλιτα (τα δύο πιάτα - των δύο πιάτων, οι πέντε δρόμοι -

των πέντε δρόμων, κλπ.). Τα µοναδικά που κλίνονται είναι τα απόλυτα αριθµητικά ένα, τρία, τέσσερα, είτε βρίσκονται µόνα τους είτε ως τµήµατα σύνθετων αριθµητικών (το ένα καλάθι - του ενός καλα-

θιού, οι τρεις αριθμοί - των τριών αριθμών, οι είκοσι ένας άνθρωποι - των είκοσι ενός ανθρώπων, κλπ. , τα δεκατρία ευρώ - των δεκατριών ευρώ, οι τριάντα τέσσερις μουσικοί των τριάντα τεσσάρων μουσικών, κλπ.).

4. Οι αριθµοί από το διακόσια και πάνω κλίνονται όπως τα επίθετα:

(οι διακόσιοι άντρες, των διακοσίων γυναικών, οι χίλιοι εργάτες, των χιλίων εργατών, κλπ.).

5. α) Από το 0 ως το 1.000, όσα αριθµητικά κλίνονται παίρνουν το γένος του ουσιαστικού που συνοδεύουν:

Π.χ. μία σκούπα, τρεις πίνακες, δεκατέσσερα σχολεία, εξήντα ένας άνθρωποι, κλπ.). β) Οι χιλιάδες ουσιαστικών γράφονται ως θηλυκό γένος (αφού η χιλιάδα είναι θηλυκό ουσιαστικό):

Π.χ. τρεις χιλιάδες παιδιά, τέσσερις χιλιάδες πράγματα, κλπ. γ) Από τα εκατομμύρια ουσιαστικών και πάνω γράφονται ως ουδέτερο γένος (επειδή τα εκατομμύρια, δισεκατομμύρια, κλπ. είναι ουδέτερα ουσιαστικά):

Π.χ. ένα εκατομμύριο γυναίκες, τρία δισεκατομμύρια πεταλούδες, τέσσερα τρισεκατομμύρια γαλαξίες, κλπ.

Τακτικά αριθµητικά Τα τακτικά αριθµητικά φανερώνουν την θέση που παίρνει κάτι σε µια σειρά από όµοια πράγµατα.

Π.χ. Κάθομαι στο δεύτερο θρανίο, ήρθα τρίτος στο τρέξιμο, κλπ. Τα τακτικά αριθµητικά έχουν τρία γένη και κλίνονται όπως τα επίθετα σε –ος –η –ο.

ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ • Το εννιά και το εννέα (και τα αριθµητικά που τα περιέχουν) γράφονται µε “νν”.

• Το ένατος και το ενενήντα (και τα αριθµητικά που τα περιέχουν) γράφονται µε “ν”.

94

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 31

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΤΑ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ -2 Πολλαπλασιαστικά αριθµητικά Τα πολλαπλασιαστικά αριθµητικά φανερώνουν από πόσα µέρη αποτελείται κάτι: (από δύο µέρη [διπλός], από τρία µέρη [τριπλός], κλπ.).

Π.χ. “Ο παππούς πήρε διπλή δόση από το φάρμακό του και τον τρέχαμε στο νοσοκομείο.” “Όλη μέρα τρώει και κάθεται. Έχει γίνει τριπλός σε σχέση με πέρυσι.” Έχουν κατάληξη σε -πλός, -πλή, -πλό, έχουν τρία γένη και κλίνονται όπως τα επίθετα. Πολλαπλασιαστικά επίθετα είναι:

μονός (απλός), διπλός, τριπλός, τετραπλός, πενταπλός, εξαπλός, κλπ.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Τα πολλαπλασιαστικά επίθετα (όπως το εννοεί και το όνοµά τους: πολλαπλάσια, πολλές φορές) χρησιµοποιούνται για παραπάνω από ένα πράγµατα.

Π.χ. διπλά τζάμια, τριπλό άλμα, τετραπλό ρεκόρ, κλπ. Τις ελάχιστες φορές που θα χρειαστούµε "πολλαπλασιαστικό" επίθετο για τον αριθµό 1, θα δανειστούµε το επίθετο “ µονός” (Δεν μου αρέσει να κοιμάμαι σε μονό

κρεβάτι, αλλά σε διπλό) ή, ακόµη πιο σπάνια, το επίθετο “ απλός” (Έβγαλα απλό εισιτήριο [δηλαδή ένα εισιτήριο - για να πάω μόνο, όχι δύο - να πάω και να έρθω]).

2. Παρ’ όλο που υπάρχουν τύποι για µεγάλους αριθµούς (εικοσιπενταπλός, πεντηκονταπλός, κλπ.), τα πολλαπλασιαστικά αριθµητικά τα χρησιµοποιούµε κυρίως για µικρούς αριθµούς (διπλός, τριπλός, τετραπλός, πενταπλός, κλπ.).

Αναλογικά αριθµητικά Τα αναλογικά αριθµητικά επίθετα φανερώνουν πόσες φορές ένα ποσό, ένα πράγµα, είναι µεγαλύτερο (ή περισσότερο) από κάτι άλλο

Π.χ. το 6 είναι διπλάσιο από το 3, ο μισθός του είναι τριπλάσιος από τον δικό μου, κλπ.). Τα αναλογικά αριθµητικά έχουν κατάληξη σε -πλάσιος, -πλάσια, -πλάσιο, έχουν τρία γένη και κλίνονται όπως τα προπαροξύτονα επίθετα σε –ος –η –ο.

95

Αναλογικά επίθετα είναι:

διπλάσιος, τριπλάσιος, τετραπλάσιος, πενταπλάσιος, δεκαπλάσιος, εικοσαπλάσιος, κλπ. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ 1. ∆εν υπάρχει αναλογικό αριθµητικό που να αντιστοιχεί στον αριθµό 1, αφού το 1 δεν είναι καµµία φορά περισσότερο από κάτι άλλο. Έτσι, τα αναλογικά αριθµητικά επίθετα αρχίζουν από τον αριθµό 2 και µετά: διπλάσιος, τριπλάσιος, κλπ.

2. Παρ’ όλο που υπάρχουν τύποι και για κάποιους µεγάλους αριθµούς (διακοσαπλάσιος, χιλιαπλάσιος, κλπ.), τα αναλογικά αριθµητικά τα χρησιµοποιούµε κυρίως για µικρούς αριθµούς (διπλάσιος, τριπλάσιος, τετραπλάσιος, δεκαπλάσιος, κλπ.).

ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ Εκτός από τα αριθµητικά επίθετα υπάρχουν και τα αριθµητικά ουσιαστικά. Τα αριθµητικά ουσιαστικά φανερώνουν ένα σύνολο από µονάδες ανθρώπων, ζώων ή πραγµάτων:

Π.χ. Τα παιδιά είναι παραταγμένα σε δυάδες. Στην ομιλία είχαν πάει καμμιά διακοσαριά άτομα.

Αριθµητικά ουσιαστικά είναι αυτά που τελειώνουν σε: α) –άδα: δυάδα, τριάδα, τετράδα, πεντάδα, εξάδα, δεκάδα, δωδεκάδα, εικοσάδα, κλπ. β) –αριά: δεκαριά, δεκαπενταριά, εικοσαριά, εικοσιπενταριά, τριανταριά, κλπ.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Τα αριθµητικά ουσιαστικά, επειδή αναφέρονται σε σύνολα, ονοµάζονται περιληπτικά.

2. Στον αριθµό 1 αντιστοιχεί η λέξη “µονάδα”.

3. Όσα έχουν κατάληξη σε -άδα, φανερώνουν ένα σύνολο από κάποιες (λίγες ή πολλές) µονάδες.

Π.χ. Τα παιδιά παρατάχτηκαν σε τριάδες. Δεκάδες άνθρωποι βρίσκονταν εκείνη την ώρα στους δρόμους.

4. Όσα αριθµητικά ουσιαστικά έχουν κατάληξη σε -αριά, φανερώνουν ένα σύνολο από πολλές µονάδες στο περίπου. Σχεδόν πάντοτε συνοδεύονται από την λέξη “καµµιά”.

Π.χ. Μπροστά από εμάς στέκονταν καμμιά δεκαριά άνθρωποι ακόμη.

96

5. Τα αριθµητικά σε –άδα, ενώ µπορούν να σχηµατίσουν τύπους για πολλά αριθµητικά (εικοσιτετράδα, εικοσιπεντάδα, τριαντατριάδα, κλπ.) στην πράξη χρησιµοποιούνται για πολύ λίγα αριθµητικά και κυρίως για το 1 έως και το 10, για το 100 και για το 1.000 (μονάδα, δυάδα, τριάδα, τετράδα, πεντάδα , ... , δεκάδα, εκατοντάδα, χιλιάδα). Χρησιµοποιούνται βασικά στον πληθυντικό αριθµό.

Π.χ. Στην αίθουσα βρίσκονταν μερικές δεκάδες άνθρωποι μόνο. Περπάτησε λίγες εκατοντάδες μέτρα και κουράστηκε. Στην διαδήλωση κατέβηκαν αρκετές χιλιάδες άνθρωποι.

6. Τα αριθµητικά σε –αριά χρησιµοποιούνται σε στρογγυλεµένους αριθµούς, από το 10 µέχρι το 900. Στην αρχή ανεβαίνουν ανά πέντε. Όταν ο αριθµός µεγαλώνει, ανεβαίνουν ανά δέκα (καμμιά δεκαριά, καμμιά δεκαπενταριά, καμμιά εικοσιπενταριά, καμμιά τριανταριά, καμμιά

εβδομηνταριά, κλπ.). Από το 100 µέχρι το 900 ανεβαίνουν ανά εκατό (καμμιά εκατοσταριά, καμμιά τριακοσα-

ριά, καμμιά πεντακοσαριά., καμμιά οχτακοσαριά, κλπ.).

ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΩΝ ΕΠΙΘΕΤΑ ΑΠΟΛΥΤΑ

ΤΑΚΤΙΚΑ

ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΣΤΙΚΑ

ένας µία ένα

πρώτος πρώτη πρώτο

µονός (απλός)

δύο

δεύτερος

διπλός

τρία

τρίτος

τέσσερα

ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΑΝΑΛΟΓΙΚΑ

ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΑ

µονάδα

—

διπλάσιος

δυάδα

—

τριπλός

τριπλάσιος

τριάδα

—

τέταρτος

τετραπλός

τετραπλάσιος

τετράδα

—

έξι

έκτος

εξαπλός

εξαπλάσιος

εξάδα

—

δέκα

δέκατος

δεκαπλός

δεκαπλάσιος

δεκάδα

δεκαριά

δεκαπέντε

δέκατος πέµπτος

δεκαπενταπλός

δεκαπενταπλάσιος

δεκαπεντάδα δεκαπενταριά

είκοσι

εικοστός

εικοσαπλός

εικοσαπλάσιος εικοσάδα

εικοσαριά

εκατό

εκατοστός

εκατονταπλός

εκατονταπλάσιος

εκατοσταριά

χίλια

χιλιοστός

χιλιαπλός

—

χιλιαπλάσιος

κλπ.

97

εκατοντάδα χιλιάδα

—

98

ΣΤ. οι ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ

99

100

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 32

Τάξη Ε2

ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ - 1

Οι αντωνυµίες είναι λέξεις που αντικαθιστούν ονόµατα και χρησιµοποιούνται στον λόγο αντί για αυτά.

Τα είδη των αντωνυμιών είναι οκτώ: Προσωπικές, Δεικτικές, Κτητικές, Αυτοπαθείς, Οριστικές, Αναφορικές, Ερωτηματικές, και Αόριστες. Οι αντωνυμίες χωρίζονται σε Κλιτές και Άκλιτες.

101

Προσωπικές αντωνυμίες εγώ, εµένα, εµείς, εσύ, εσένα, εσείς, αυτός –ή –ό, αυτοί –ές –ά, κλπ. Φανερώνουν τα τρία πρόσωπα του λόγου, και είναι κλιτές λέξεις. Τις χρησιµοποιούµε όταν θέλουµε να µιλήσουµε για εµένα (α΄ πρόσωπο), για εσένα (β΄ πρόσωπο), ή για κάποιο τρίτο πρόσωπο, ζώο ή πράγµα (γ΄ πρόσωπο).

Κλίση των προσωπικών αντωνυμιών Ε Ν Ι Κ Ο Σ Ονομ.

Α Ρ Ι Θ Μ Ο Σ

α΄ πρόσωπο β΄ πρόσωπο εγώ εσύ αυτός

τος

γ΄ πρόσωπο αυτή τη

αυτό

το

Γεν.

εµένα

µου

εσένα

σου

αυτού

του

αυτής

της

αυτού

του

Αιτ.

εµένα

µε

εσένα

σε

αυτόν

τον

αυτή(ν)

τη(ν)

αυτό

το

——

——

Κλητ.

——

——

εσύ

——

——

Π Λ Η Θ Υ Ν Τ Ι Κ Ο Σ Ονομ.

α΄ πρόσωπο β΄ πρόσωπο εµείς εσείς αυτοί

——

τοι

γ΄ πρόσωπο αυτές τες

εµάς

µας

εσάς

σας

αυτών

των

Αιτ.

εµάς

µας

εσάς

σας

αυτούς

τους αυτές

——

εσείς

——

——

——

——

Α Ρ Ι Θ Μ Ο Σ

Γεν.

Κλητ.

——

αυτών

——

των

αυτά

τα

αυτών

των

τις (τες) αυτά

——

——

——

τα ——

Παραδείγµατα:

Εμένα να μου το πεις. Να τος! Να τη! Να το! Εσύ, έλα εδώ! Αυτοί μένουν δίπλα μας. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Οι προσωπικές αντωνυµίες χρησιµοποιούνται µε ρήµατα.

2. Οι προσωπικές αντωνυµίες έχουν τύπους δυνατούς (εγώ, εσένα) και αδύνατους (μου, σε).

Π.χ. «έλα σ’ εμένα, εσάς μόνο εμπιστεύομαι, εσύ φύγε από ’δώ, αυτόν δεν τον νοιάζει, μου έδωσε, της είπα, τους φώναξα, με ζήτησε, να τος», κλπ.

3. Επειδή καταλαβαίνουµε το πρόσωπο από τις καταλήξεις των ρηµάτων, δεν χρειάζεται να χρησιµοποιούµε το «εγώ», «εσύ», «αυτός», εκτός κι εάν θέλουµε να τονίσουµε το πρόσωπο: «Εγώ, θα πάω, όχι εσύ!»

4. Μετά από ρήµατα γράφουµε «τες» (“φώναξέ τες”, “κοίταξέ τες”, κλπ.). Πριν από ρήµατα γράφουµε «τις» (“τις είδα”, “τις φώναξα”, κλπ.).

5. Πολλές φορές πρέπει να βάζουµε τόνο στους αδύνατους τύπους, για να καταλαβαίνουµε καλύτερα το νόηµα: (“Η θεία μου έκανε φαγητό” [η δική μου θεία],

ενώ: “Η θεία μού έκανε φαγητό” [έκανε σ’ εμένα]). Βάζουµε επίσης τόνο όταν αµέσως πριν υπάρχει κτητική αντωνυµία και βλέπουµε δύο “ίδιες” λέξεις: (“Ο πατέρας μου μού είπε”, “Η κόρη του τού έδωσε”, κλπ.).

102

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 33

Τάξη Ε2

ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ – 2 (δεικτικές, κτητικές, οριστικές, αυτοπαθής∗) Δεικτικές αντωνυμίες αυτός – αυτή – αυτό | τούτος – τούτη – τούτο | εκείνος – εκείνη – εκείνο τέτοιος – τέτοια – τέτοιο | τόσος – τόση – τόσο

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Οι δεικτικές αντωνυµίες “δείχνουν” ονόµατα, τα οποία βρίσκονται και στα τρία γένη. Γι’ αυτόν τον λόγο βρίσκονται και αυτές σε τρία γένη. Για τον ίδιο λόγο (το ότι βρίσκονται και στα τρία γένη), κλίνονται όπως τα επίθετα.

2. Προσέχουµε την διαφορά ανάµεσα στο “αυτός” και το “εκείνος”: Για κοντά (στον τόπο ή τον χρόνο) χρησιµοποιούµε το «αυτός». Για µακριά (στον τόπο ή τον χρόνο) χρησιµοποιούµε το «εκείνος».

Π.χ. “–Φέρε μου το βιβλίο. –Αυτό εδώ θέλεις; –Όχι, εκείνο που είναι στο ράφι.” (Το “αυτό” αναφέρεται σε κάτι που είναι πιο κοντά μας. Το “εκείνο” αναφέρεται σε κάτι που είναι πιο μακριά μας.) “Αυτή η χρονιά ελπίζω να είναι καλύτερη από την περσινή.” (Το “αυτή” αναφέρεται σ’ αυτήν την χρονιά, που είναι κοντά μας, χρονικά.) “Εκείνα τα χρόνια η ζωή ήταν πιο δύσκολη.” (Το “εκείνα” αναφέρεται σε χρόνια που βρίσκονται πιο μακριά μας, στο παρελθόν.)

3. Προσέχουµε πότε το «αυτός» είναι προσωπική και πότε είναι δεικτική αντωνυµία: Πρακτικά, δεικτική αντωνυµία είναι όταν «δείχνουµε» κάποιον, όταν δίνουµε έµφαση στο “ποιος”.

Π.χ. “Αυτός είναι που σου έλεγα!”, “Αυτό εκεί θέλω να μου φέρεις.” (Είναι δεικτικές αντωνυμίες· “στοχεύουμε” κατευθείαν κάποιον ή κάτι με τα λόγια μας.) Αν απλώς αναφερόµαστε σε κάποιον ή κάτι, τότε είναι προσωπική αντωνυµία.

Π.χ. “Αυτός κοιμάται νωρίς κάθε μέρα.” (Είναι προσωπική αντωνυμία, επειδή απλώς θέλουμε να αναφερθούμε στο τι κάνει και όχι να τονίσουμε πως αυτός και όχι κάποιος άλλος κοιμάται νωρίς.) ∆εν υπάρχουν σαφή όρια στο πότε µια αντωνυµία είναι προσωπική ή δεικτική. Για παράδειγµα, στην πρόταση “Αυτός το ’κανε· κανείς άλλος”, το “αυτός” λέµε πως είναι δεικτική αντωνυµία, αφού "δείχνει". Όµως στην παρόµοια πρόταση “Εγώ το ’κανα· κανείς άλλος” το “εγώ” το έχουµε για προσωπική αντωνυµία.

Συµπέρασµα: Μεγαλύτερη σηµασία έχει να εντοπίζουµε µια αντωνυµία, και να µπορούµε να την χρησιµοποιούµε για να φτιάχνουµε σωστές προτάσεις, παρά να ξέρουµε αν είναι δεικτική ή προσωπική...

∗

Η λέξη γράφεται στον ενικό, αφού μόνο μία αυτοπαθής αντωνυμία υπάρχει

103

Κτητικές αντωνυμίες µου, µας, σου, σας, του, της, κλπ. Είναι, κατά κάποιον τρόπο, οι αδύνατοι τύποι των προσωπικών αντωνυµιών, στην γενική:

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Οι κτητικές αντωνυµίες µπαίνουν µετά από ουσιαστικά και δηλώνουν κτήση, δηλαδή σε ποιον ανήκει κάτι.

Π.χ. το βιβλίο μου, η τσάντα της, η ζωή σου, τα φαγητά τους, τα τραγούδια μας, κλπ.

2. Στον ενικό αριθµό, για το αρσενικό και το ουδέτερο χρησιµοποιούµε τον τύπο «του» και για το θηλυκό τον τύπο «της». Στον πληθυντικό αριθµό χρησιµοποιούµε και για τα τρία πρόσωπα τον ίδιον τύπο («τους»).

Π.χ. Ενικός: η μαμά του Φάνη  η μαμά του, η μαμά της Στέλλας  η μαμά της. Πληθυντικός: η μαμά του Φάνη και της Στέλλας  η μαμά τους, η μαμά της Ζωής και της Άννας  η μαμά τους , η μαμά των παιδιών – η μαμά τους.

3. Όταν θέλουµε να δώσουµε έµφαση, χρησιµοποιούµε µαζί την επίσης κτητική αντωνυµία «δικός», «δική», «δικό» (η οποία όµως δεν χρησιµοποιείται µόνη της στον λόγο).

Π.χ. ο δικός μου άνθρωπος, η δική σας γνώμη, το δικό τους σπίτι, κλπ.

Αυτοπαθής αντωνυμία ο εαυτός µου, ο εαυτός σου, του εαυτού µου, των εαυτών µας, τους εαυτούς σας, κλπ.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Χρησιµοποιείται και στα τρία πρόσωπα, και στον ενικό και στον πληθυντικό αριθµό.

Π.χ. ο εαυτός μου, ο εαυτός σας, του εαυτού της, των εαυτών τους, τους εαυτούς τους, κλπ.

Οριστικές αντωνυμίες µόνος, µόνη, µόνο | ο ίδιος, η ίδια, το ίδιο

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1.

Οι οριστικές αντωνυµίες κλίνονται, όπως τα επίθετα.

2. Η οριστική αντωνυµία “ο ίδιος” πηγαίνει πάντα µαζί µε άρθρο: “ο ίδιος”, “η ίδια”, “το ίδιο”. Αν δεν συνοδεύεται από άρθρο είναι απλώς το επίθετο “ίδιος”.

3. Η αντωνυµία “µόνος” χρησιµοποιείται χωρίς άρθρο, αλλά µαζί µε τη ν γενική των αδύνατων τύπων των προσωπικών αντωνυµιών (π.χ. µόνος µου, µόνη της, µόνοι µας, κλπ.)

104

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 34

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ – 3 (αναφορικές, ερωτηματικές) Αναφορικές αντωνυμίες ο οποίος – η οποία – το οποίο | όποιος – όποια – όποιο | που | ό,τι όσος – όση – όσο | οποιοσδήποτε, οποιαδήποτε, οποιοδήποτε οσοσδήποτε, οσηδήποτε, οσοδήποτε | οτιδήποτε

“Το δώρο που του αγόρασα είναι ακριβό.” (Η φράση που του αγόρασα αναφέρεται στο δώρο: Ποιο αγόρασα; Το δώρο.) “Κοίτα τα βιβλία που πήρα χθες.” (Η φράση που πήρα χθες αναφέρεται στα βιβλία: Ποια πήρα; Τα βιβλία.) “Ποια ώρα να έρθω; Όποια μπορείς.” (Η φράση όποια μπορείς αναφέρεται στην ώρα: Ποια ώρα; Όποια μπορείς.) Αυτές οι αντωνυµίες, µαζί µε τις προτάσεις που φτιάχνονται µε αυτές, αναφέρονται σε µια λέξη της πρότασης. Γι’ αυτό τον λόγο ονοµάζονται αναφορικές.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Οι αντωνυµίες όποιος, όσος και ό,τι, όταν ενώνονται µε το αρχαίο -δήποτε σχηµατίζουν τις αντωνυµίες οποιοσδήποτε, οσοσδήποτε και οτιδήποτε. α) Τα οποιοσδήποτε και οσοσδήποτε κλίνονται µε κάπως παράξενο τρόπο: Επειδή το –δήποτε είναι άκλιτο, κλίνονται οι αντωνυµίες “όποιος” και “όσος” µέσα στην λέξη: (ο οποιοσδήποτε, του οποιουδήποτε, τον οποιονδήποτε, η οποιαδήποτε, την οποιανδήποτε,

των οποιωνδήποτε, ο οσοσδήποτε, του οσουδήποτε, η οσηδήποτε, οι οσοιδήποτε, οι οσεσδήποτε, των οσωνδήποτε, κλπ.) β) Η αντωνυµία "ό,τι" (που σηµαίνει οτιδήποτε) γράφεται πάντα µε υποδιαστολή.

Π.χ. Κάνε ό,τι θες! (Κάνε οτιδήποτε θες!)

2. Πρέπει να ξεχωρίζουµε το αναφορικό ό,τι (µε την υποδιαστολή) από τον ειδικό σύνδεσµο ότι, που σηµαίνει πως. Π.χ. Πάρε ό,τι βρεις! (Πάρε οτιδήποτε βρεις.) Νομίζω ότι δεν σε άκουσε.(Νομίζω πως δεν σε άκουσε.)

3. Η αναφορική αντωνυµία “που” δεν τονίζεται, σε αντίθεση µε το ερωτηµατικό τοπικό επίρρηµα “πού” το οποίο τονίζεται. Π.χ. Τώρα που σε είδα, σε θυμήθηκα. (αντωνυµία) Μα πού θα πας τέτοια ώρα; (επίρρηµα)

4. Αντί για την άκλιτη αντωνυµία “που”, είναι προτιµότερο να χρησιµοποιούµε όπου µπορούµε τον τύπο “ο οποίος – η οποία – το οποίο”, επειδή αυτά κλίνονται και καταλαβαίνουµε αµέσως για ποιον ή τι µιλάει η πρόταση.

Π.χ. α) Ο άνθρωπος που είδε...

(Τι εννοούµε; Ο άνθρωπος ο οποίος είδε ; / Ο άνθρωπος τον οποίον είδε; )

β) Είδα τον φίλο της Μαρίας που μένει εδώ κοντά. (Ποιος µένει κοντά; Η Μαρία ή ο φίλος της; )

105

Η παρακάτω εικόνα που δείχνει πόσους τύπους της αντωνυµίας "οποίος" αντικαθιστούµε µε την αντωνυµία "που", θα µας κάνει να καταλάβουµε καλύτερα γιατί δεν πρέπει να χρησιµοποιούµε συνεχώς το που:

Ερωτηματικές αντωνυμίες ποιος – ποια – ποιο

|

τι – τίνος

|

πόσος – πόση – πόσο

Οι αντωνυµίες που χρησιµοποιούµε όταν ρωτάµε, λέγονται ερωτηµατικές.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Στην λαϊκή καθηµερινή γλώσσα χρησιµοποιούνται στην γενική και οι τύποι:

“ποιανού, ποιανής, ποιανών”.

2. ∆εν πρέπει να µπερδεύουµε την ερωτηµατική αντωνυµία “ποιο” µε το επίρρηµα “πιο”: ( -Ποιο από τα δύο τραγούδια σού αρέσει; -Το πρώτο μού αρέσει πιο πολύ.)

3. ∆εν πρέπει να µπερδεύουµε την ερωτηµατική αντωνυµία “ποια” µε το επίρρηµα “πια”: ( -Ποια είναι η ζωγραφιά σου; -Τώρα πια δεν θυμάμαι! )

4. ∆εν πρέπει να µπερδεύουµε το “για τι” (ερωτηµατική αντωνυµία “τι” µαζί µε την πρόθεση “για”) µε τον σύνδεσµο “γιατί”:

• “γιατί” (µία λέξη): Γιατί μου τηλεφώνησες; • “για τι” (δύο λέξεις): Για τι πράγμα μιλάμε; (για ποιο πράγμα μιλάμε;) 106

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 35

Τάξη Ε2

ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ – 4 (αόριστες) Αόριστες αντωνυμίες ένας – µία – ένα | κάποιος – κάποια – κάποιο | ο τάδε | ο δείνα καθένας (κάθε ένας) – καθεµία (κάθε µία) – καθένα (κάθε ένα) κανένας, κανείς – καµµία – κανένα | µερικοί – µερικές – µερικά κάµποσος – κάµποση – κάµποσο | άλλος – άλλη – άλλο κάθε | κάθε τι | κάτι | τίποτε

“Είδα κάποιον στον δρόμο...”, “Ένας κάποτε μου είπε...”, “Μερικές φορές νομίζω...”, “Ήρθαν κάμποσοι...”, “Κάθε ένας εδώ πέρα...”, κλπ. Όταν µιλάµε για κάποιον ή για κάτι, χωρίς να αναφερόµαστε συγκεκριµένα, τότε χρησιµοποιούµε αόριστες αντωνυµίες.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Αν και είναι πολύ συνηθισµένος ο τύπος “τίποτα”, εν τούτοις πιο σωστός είναι ο τύπος “τίποτε” ( τίποτε < τι + ποτέ ).

2. Η ετυµολογία της λέξης κανένας είναι ίδια µε την ετυµολογία της λέξης καμμία: (“ούτε κάν ένας: κάν + ένας κανένας” / “ούτε κάν μία: κάν + μία καμμία” ). Εποµένως πιο σωστός ορθογραφικά είναι ο τύπος καμμία, µε “μμ”.

3. καθένας – καθεμιά – καθένα, ή κάθε ένας – κάθε μία – κάθε ένα ; Εκτός από τους µονολεκτικούς τύπους “καθένας – καθεμία (καθεμιά) – καθένα”, όταν θέλουµε να δώσουµε έµφαση στην φράση µας (να τονίσουµε ιδιαίτερα), χρησιµοποιούµε συνήθως τις δύο λέξεις ξεχωριστά: “κάθε ένας, κάθε μία,

κάθε ένα”. Π.χ. Κάθε ένας από εμάς εδώ μέσα έχει τα ίδια δικαιώματα! Κάθε μία πρόταση που βλέπεις, να την διαβάζεις αργά. Κάθε ένα πράγμα που βλέπεις εδώ, το έχω αγοράσει με πολύ κόπο!

4. καθετί ή κάθε τι ; Το καθετί, αν προσέξουµε την φωνή µας όταν µιλάµε, σχεδόν κάθε φορά που το χρησιµοποιούµε το τονίζουµε δύο φορές: µία στο “κα” και µία στο “τι”. Εποµένως, πιο σωστός τύπος είναι το κάθε τι και όχι το καθετί .

Π.χ. Κάθε τι που έχω εγώ, μπορείς να το χρησιμοποιείς κι εσύ!

107

5. ένας: αόριστη αντωνυµία , αόριστο άρθρο , ή αριθµητικό επίθετο ; α) Αόριστη αντωνυµία συνήθως είναι όταν λέµε το “ένας” µόνο του, στην θέση τού ουσιαστικού που λείπει, ή όταν ταιριάζει να το αντικαταστήσουµε µε το “κάποιος”.

Π.χ. Ήρθε ένας το πρωί και σε ζητούσε. (Σαν να λέµε: ήρθε κάποιος το πρωί και σε ζητούσε.) β) Αόριστο άρθρο είναι όταν το “ένας” συνοδεύει κάποιο ουσιαστικό (χωρίς όµως να µετράει όπως το αριθµητικό).

Π.χ. Ήρθε ένας άνθρωπος το πρωί και σε ζητούσε. γ) Αριθµητικό επίθετο είναι όταν µετράµε µε αυτό: “ένα, δύο”, κλπ. Το ξεχωρίζουµε επειδή µπορούµε να το αντικαταστήσουµε µε κάποιο άλλο αριθµητικό:

Π.χ. Έχω δύο ποδήλατα και ένα αυτοκίνητο. (Εννοώ πως έχω ένα, όχι δύο.) δ) Τις περισσότερες φορές δεν είναι εύκολο να ξεχωρίσουµε αν το “ένας” είναι αόριστη αντωνυµία ή αόριστο άρθρο.

Π.χ. Ήρθε κάποιος άντρας και σε ζητούσε. (Το κάποιος είναι αόριστη αντωνυµία.) Ήρθε ένας άντρας και σε ζητούσε. (Το ένας τι είναι; Αόριστη αντωνυµία; Αόριστο άρθρο; ∆εν φαίνεται εύκολα.) Στις περισσότερες περιπτώσεις οι αόριστες αντωνυµίες και τα αόριστα άρθρα δεν έχουν καµµία διαφορά µεταξύ τους. ε) Κάποιες φορές, σε µία πρόταση που διαβάζουµε δεν είναι εύκολο να ξεχωρίσουµε αν το “ένας” είναι αριθµητικό επίθετο ή αόριστο άρθρο, παρά µόνο ίσως εξετάζοντας το νόηµα

Π.χ. Ήρθε και μου έφερε ένα γράμμα. (∆εν φαίνεται καθαρά το είδος της λέξης: Μου έφερε κάποιο γράμμα [αόριστη αντωνυμία], ή μου έφερε ένα γράμμα [αριθµητικό επίθετο] ; ) Συµπέρασµα: Από το να ξέρουµε να ξεχωρίζουµε µια αόριστη αντωνυµία από ένα αόριστο άρθρο, πιο σηµαντικό είναι να ξέρουµε να τα χρησιµοποιούµε σωστά στον λόγο.

ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ ΣΤΙΣ ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ Οι αρσενικές αντωνυµίες (όπως και τα αρσενικά άρθρα) στην αιτιατική κρατούν το τελικό “ν”:

Π.χ.

«Κανέναν φίλο σου δεν ξέρω» / «Ποιον μάστορα να βρούμε;» «Είδα κάποιον γνωστό σου» / «Τον βλέπεις αυτόν;» κλπ.

108

Ζ. τα ΡΗΜΑΤΑ

109

110

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 36

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΦΩΝΕΣ, ΑΡΙΘΜΟΙ, ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ ΦΩΝΕΣ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ Π.χ. «Προσπαθώ, κάθε πρωί να ετοιμάζομαι και να φεύγω για το σχολείο στην ώρα μου.» Όλα τα ρήµατα της ελληνικής γλώσσας, στο α΄ πρόσωπο της Οριστικής του Ενεστώτα (που σχηµατίζονται µε το εγώ) τελειώνουν σε -ω ή σε -µαι . Ανάλογα µε το πώς γράφονται στο τέλος, τα ρήµατα χωρίζονται σε δύο φωνές: •

την ενεργητική φωνή, µε κατάληξη -ω,

•

και την παθητική φωνή, µε κατάληξη -µαι.

Μερικά ρήµατα σχηµατίζονται µόνο στην ενεργητική φωνή (π.χ. ζω, τρέχω, χαζεύω, κλπ.). Μερικά ρήµατα σχηµατίζονται µόνο στην παθητική φωνή (π.χ. κοιµάµαι, φαίνοµαι, κλπ.). Μερικά ρήµατα σχηµατίζονται και στις δύο φωνές (π.χ. ντύνω - ντύνοµαι, δένω - δένοµαι, κλπ.).

Για να ξεχωρίσουµε σε ποια φωνή είναι ένα ρήµα, απλώς το µεταφέρουµε στο α΄ πρόσωπο της Οριστικής του Ενεστώτα. Παράδειγµα: «έφυγαν»

Στο α΄ πρόσωπο της Οριστικής του Ενεστώτα γίνεται:

«φεύγω». Τελειώνει σε «-ω», άρα είναι ρήµα ενεργητικής φωνής.

Για να κατατάξουµε ένα ρήµα σε ενεργητική ή παθητική φωνή, κοιτάζουµε απλώς την ορθογραφία του: Αν τελειώνει σε -ω, είναι στην ενεργητική φωνή. Αν τελειώνει σε -μαι, είναι στην παθητική φωνή

ΑΡΙΘΜΟΙ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ « Εγώ δίνω, εσύ ντύνεσαι, αυτός φεύγει, εμείς αγαπάμε, εσείς σκέφτεστε, αυτοί έρχονται » Τα ρήµατα, όπως και τα άλλα κλιτά µέρη του λόγου (άρθρα, ουσιαστικά, , επίθετα, κάποιες αντωνυµίες, κλπ.) έχουν δύο αριθµούς: ενικό και πληθυντικό.

111

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ Σε κάθε ρήµα µπορούµε να βάλουµε µπροστά (ως υποκείµενο) µια προσωπική αντωνυµία:

εγώ γράφω, δημιουργώ, φαίνομαι, κοιμάμαι, κλπ. εσύ γράφεις, δημιουργείς, φαίνεσαι, κοιμάσαι, κλπ. αυτός γράφει, δημιουργεί, φαίνεται, κοιμάται, κλπ. εμείς γράφουμε, δημιουργούμε, φαινόμαστε, κοιμόμαστε, κλπ. εσείς γράφετε, δημιουργείτε, φαίνεστε, κοιμάστε, κλπ. αυτοί γράφουν, δημιουργούν, φαίνονται, κοιμούνται, κλπ. Εποµένως: Τα ρήµατα έχουν τρία πρόσωπα στον ενικό αριθµό και τρία πρόσωπα στον πληθυντικό αριθµό.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1.

Όταν µιλάµε ή όταν γράφουµε δεν χρειάζεται να βάζουµε προσωπικές αντωνυµίες πριν από τα ρήµατα, αφού το πρόσωπο κάθε ρήµατος φαίνεται από την κατάληξή του: Π.χ. γράφω (όχι εγώ γράφω), πλένομαι (όχι εγώ πλένομαι), κλπ. Τις βάζουµε τις αντωνυµίες στην αρχή, όταν θέλουµε να τονίσουµε το πρόσωπο:

Εγώ έχω την γόμα σου (όχι κάποιος άλλος), εσείς το είπατε αυτό (όχι κάποιοι άλλοι), κλπ.

2. Οι περισσότεροι τύποι των ρηµάτων γράφονται στο τέλος µε -ε : (φύγε, τρέχουμε, κοιμάστε, γελάτε, κλπ.). Βάζουµε -αι µόνο σε τέσσερις τύπους στην Οριστική του Ενεστώτα της παθητικής φωνής, [δηλαδή σε όλα τα πρόσωπα, εκτός από το πρώτο και το δεύτερο πρόσωπο του πληθυντικού αριθµού (το “εµείς” και το “εσείς”) ]. ∆ηλαδή:

Εγώ ντύνομαι, εσύ ντύνεσαι, αυτός ντύνεται, εμείς ντυνόμαστε, εσείς ντύνεστε, αυτοί ντύνονται. (Για πιο αναλυτικά, διαβάστε την σελ. 128, του Μαθήµ. 46.)

112

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 37

Τάξη Ε2

ΟΙ ΧΡΟΝΟΙ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ - α΄ Τα ρήµατα τα χρησιµοποιούµε για να δείξουµε πως κάποιος κάνει κάτι, ή παθαίνει κάτι, ή βρίσκεται σε µία κατάσταση. Για να δείξουµε πότε γίνεται αυτό, χρησιµοποιούµε ξεχωριστούς τύπους που τους ονοµάζουµε χρόνους. Οι χρόνοι µπορούν να αναφέρονται στο παρελθόν, στο παρόν ή στο µέλλον. ∆ΙΕΥΚΡΙΝΙΣΗ: Αν σκεφτούµε πως το παρόν, το τώρα, είναι µόνο µια στιγµή, τότε: Λέγοντας "παρελθόν" ή "µέλλον", δεν είναι απαραίτητο να εννοούµε µήνες ή χρόνια πριν ή µετά. Μπορεί να εννοούµε ακόµα και το προηγούµενο, ή το επόµενο, δευτερόλεπτο. Οι χρόνοι είναι 8 και, ανάλογα µε το αν αναφέρονται στο τώρα, στο πριν ή στο µετά, τους χωρίζουµε σε παροντικούς, παρελθοντικούς και µελλοντικούς. Α. Παροντικοί: ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ, ΠΑΡΑΚΕΙΜΕΝΟΣ Β. Παρελθοντικοί: ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟΣ, ΥΠΕΡΣΥΝΤΕΛΙΚΟΣ Γ. Μελλοντικοί: ∆ΙΑΡΚΗΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ, ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΜΕΛΛ., ΣΥΝΤΕΛΕΣΜΕΝΟΣ ΜΕΛΛ.

Α. ΠΑΡΟΝΤΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ

Τον χρησιµοποιούµε όταν θέλουµε να δείξουµε: α) κάτι που κάνουµε την στιγµή που µιλάµε: Μην μου μιλάς τώρα! Σκέφτομαι! (Εννοώ ότι σκέφτοµαι την ίδια στιγµή που το λέω.) β) κάτι που κάνουµε επαναλαµβανόµενα:

Κάθε φορά που περνάω στην απέναντι πλευρά του δρόμου, κοιτάζω προσεκτικά. (Εννοώ πως αυτό είναι κάτι που κάνω συνέχεια, επαναλαµβανόµενα.)

ΠΑΡΑΚΕΙΜΕΝΟΣ

Παρ' όλο που έχει σχέση µε το παρελθόν, ο Παρακείµενος είναι παροντικός χρόνος. Μιλάει, δηλαδή, για το τώρα. Τον χρησιµοποιούµε για να δηλώσουµε µία πράξη που αν και έχει γίνει στο παρελθόν, τα αποτελέσµατά της συνεχίζονται µέχρι την στιγµή που µιλάµε. Π.χ.

• Έχω φάει! Ευχαριστώ! Δεν θέλω κάτι! (Η πράξη για την οποίαν µιλάω, του φαγητού, έχει γίνει στο παρελθόν [δεν µας νοιάζει πότε], αλλά τα αποτελέσµατά της συνεχίζονται την στιγµή που µιλάµε: αυτή την στιγµή είµαι φαγωµένος, δεν θέλω να φάω.)

• Δεν χρειάζεται να πλύνεις τα πιάτα! Τα έχω πλύνει εγώ! (Η πράξη για την οποίαν µιλάω, το πλύσιµο των πιάτων, έγινε στο παρελθόν [δεν µας νοιάζει πότε]. Τα αποτελέσµατά της, όµως, συνεχίζονται αυτήν την στιγµή. Την στιγµή που µιλάω δηλαδή, στο παρόν, τα πιάτα είναι ήδη πλυµένα.)

113

Β. ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟΣ

Τον χρησιµοποιούµε, όταν αναφερόµαστε σε κάτι που έγινε στο παρελθόν, και: α) είχε διάρκεια:

Όταν ήμουν μικρός, μάλωνα συχνά με την αδερφή μου.

(Αυτό που δείχνει το ρήµα [ότι µάλωνα] έχει µια διάρκεια: µάλωνα συχνά.) β) θέλουµε εµείς να τονίσουµε την διάρκειά του (και όχι απλώς το γεγονός ότι έγινε):

Χθες δεν πήγα πουθενά: διάβαζα όλο το απόγευμα.

(∆εν θέλω απλώς και µόνο να πω ότι χθες διάβαζα. Θέλω να τονίσω την διάρκεια: ότι διάβαζα όλο το απόγευµα.)

ΑΟΡΙΣΤΟΣ

Τον χρησιµοποιούµε: α) για να δείξουµε µια πράξη που έγινε στο παρελθόν σε µια στιγµή, για µία φορά:

Το τρένο των 8 ξεκίνησε στην ώρα του.

(Το γεγονός αυτό [να ξεκινήσει το τρένο στις 8] έγινε µία συγκεκριµένη στιγµή. ∆εν γινόταν να ξεκινά συνέχεια.) β) όταν θέλουµε να αναφέρουµε απλώς και µόνο την πράξη που έγινε:

Χτες βράδυ, με το που έφαγα, κοιμήθηκα!

(Προφανώς και δεν θα µπορούσα να φάω σε µια στιγµή µόνο, ούτε να κοιµηθώ µόνο µία στιγµή! ∆εν θέλω, όµως, να τονίσω πόση ώρα έτρωγα, ούτε πόση ώρα κοιµόµουν. Θέλω απλώς να αναφέρω τις πράξεις που έκανα: ότι έφαγα και ότι, αµέσως µετά, κοιµήθηκα.)

ΥΠΕΡΣΥΝΤΕΛΙΚΟΣ

Τον χρησιµοποιούµε, όταν θέλουµε να µιλήσουµε για ένα γεγονός: α) που είχε γίνει (και είχε τελειώσει επίσης) στο παρελθόν: 

Παλιά, για κάποιο διάστημα είχε γίνει νευρικός και μιλούσε απότομα σε όλους.

(Το γεγονός [ότι είχε γίνει νευρικός] είχε γίνει παλιά για κάποιο διάστηµα. Όταν τελείωσε εκείνο το διάστηµα, σταµάτησε και το γεγονός.)

• Το είχα δει αυτό το έργο, όταν ήμουν μικρός. (Το γεγονός [ότι είδα το έργο] είχε γίνει παλιά, στο παρελθόν, και είχε ήδη τελειώσει, επίσης στο παρελθόν.) β) που είχε γίνει στο παρελθόν και είχε ήδη τελειώσει προτού γίνει κάποιο άλλο γεγονός: 

Είχα ξαπλώσει για να κοιμηθώ, όταν έγινε σεισμός.

(Εδώ έχουµε δύο γεγονότα: ξάπλωσα (το πρώτο) και έγινε σεισµός (το δεύτερο). Το γεγονός που αναφέρεται µε υπερσυντέλικο (“είχα ξαπλώσει”) έγινε πρώτα και ο σεισµός έγινε µετά ∆ηλαδή, πρώτα ξάπλωσα, και όταν η µία πράξη είχε τελειώσει [ήµουν ήδη ξαπλωµένος], έγινε η επόµενη πράξη [ο σεισµός]. )

• Όταν ήρθε η Εύα σπίτι μου, είχα ήδη διαβάσει. (∆ιάβαζα στο παρελθόν (πριν, χθες, δεν έχει σηµασία πότε), και όταν τελείωσε αυτή η πράξη έγινε –επίσης στο παρελθόν– η επόµενη [να έρθει η Εύα στο σπίτι µου]. )

114

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 38

Τάξη Ε2

ΟΙ ΧΡΟΝΟΙ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ - β΄ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ ∆ΙΑΡΚΗΣ (ή ΕΞΑΚΟΛΟΥΘΗΤΙΚΟΣ) ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ

Τον χρησιµοποιούµε, για να αναφερθούµε σε κάτι που θα γίνεται στο µέλλον, αλλά αυτό που θέλουµε να τονίσουµε είναι η διάρκεια της πράξης που θα γίνει και όχι απλώς το ότι θα γίνει.

• Αύριο το πρωί έχω δουλειά. Θα βάφω τα κάγκελα της βεράντας. (∆εν το λέω απλώς για να αναφέρω τι θα κάνω. Χρησιµοποιώ τον ∆ιαρκή Μέλλοντα, για να τονίσω την διάρκεια της πράξης που θα κάνω: θα βάφω όλο το πρωί.)

• Του χρόνου το καλοκαίρι θα πηγαίνω κάθε μέρα για μπάνιο. (∆εν θέλω απλώς να αναφέρω αυτό που θα κάνω. Θέλω να τονίσω την διάρκεια: θα πηγαίνω για µπάνιο κάθε µέρα.)

ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ( ή ΣΤΙΓΜ ΙΑΙΟΣ) ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ

Τον χρησιµοποιούµε: α) για να δείξουµε µια πράξη που θα γίνει στο µέλλον σε µια στιγµή, για µία φορά

Αύριο θα φύγουμε στις 10 το πρωί. (Το γεγονός που αναφέρει το ρήµα [ότι θα φύγουµε] θα γίνει µία συγκεκριµένη στιγµή. ∆εν γίνεται να φεύγουµε συνέχεια στις 10 το πρωί αύριο. ∆εν βγαίνει νόηµα.) β) όταν θέλουµε να αναφέρουµε απλώς και µόνο την πράξη που θα κάνουµε στο µέλλον.

Τώρα έχω δουλειά. Αργότερα θα σου πω την ιστορία. (Προφανώς, δεν γίνεται να πω µια ιστορία σε µια µόνο στιγµή! Μπορεί να την λέω για ώρα, ή και ώρες. Θέλω απλώς να δείξω αυτό που θα κάνω αργότερα (στο µέλλον): ότι δεν θα κάνω κάτι άλλο· ότι θα πω µια ιστορία.

ΣΥΝΤΕΛΕΣΜΕΝΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ

Τον χρησιµοποιούµε για να δείξουµε µια πράξη που θα γίνει στο µέλλον και θα έχει τελειώσει προτού γίνει κάποια επόµενη. Π.χ.

• Όταν έρθει, θα έχω ετοιμαστεί ήδη. ( Η πράξη που θα γίνει στο µέλλον [το να ετοιµαστώ] θα έχει τελειώσει προτού γίνει η επόµενη πράξη [να έρθει]. ) • Θα έχω γυρίσει πριν το βράδυ. ( Η πράξη που θα γίνει στο µέλλον [το να γυρίσω] θα έχει τελειώσει προτού γίνει η επόµενη πράξη [να βραδιάσει]. )

115

ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ 1. Η ∆ΙΑΦΟΡΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΟΡΙΣΤΟ : Παράδειγµα 1

• Αν πω «Το προηγούμενο καλοκαίρι πήγαινα (Παρατατικός) κάθε μέρα στην θάλασσα», χρησιµοποιώ τον Παρατατικό όχι απλώς για να αναφέρω το γεγονός, αλλά για να τονίσω την διάρκεια αυτού που έκανα· ότι πήγαινα στην θάλασσα κάθε µέρα.

• Αν πω «Το προηγούμενο καλοκαίρι πήγα (Αόριστος) διακοπές στην θάλασσα», αναφέρω απλώς αυτό που έκανα, το πώς πέρασα το καλοκαίρι µου. Τονίζω δηλαδή µόνο το γεγονός, την πράξη που έκανα. Παράδειγµα 2

• Αν πω «Χθες το απόγευμα διάβαζα (Παρατατικός) και μετά έπαιξα (Αόριστος)», τονίζω την διάρκεια του διαβάσµατος, δίνοντας την εντύπωση πως την περισσότερη ώρα διάβαζα.

• Αν, αντίθετα, πω «Χθες το απόγευμα διάβασα (Αόριστος) και μετά έπαιζα (Παρατατικός)», τονίζω την διάρκεια του παιχνιδιού, δίνοντας την εντύπωση πως την περισσότερη ώρα έπαιζα. ∆ΗΛΑ∆Η:

Με τον Παρατατικό τονίζω την διάρκεια μιας πράξης που έκανα. Με τον Αόριστο αναφέρω απλώς την πράξη που έκανα.

2. Η ∆ΙΑΦΟΡΑ ΤΟΥ ∆ΙΑΡΚΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ ΜΕΛΛΟΝΤΑ : Παράδειγµα 1

• Αν πω «Θα διαβάζω (∆ιαρκής Μέλλοντας) και μετά θα χαζέψω στην τηλεόραση (Συνοπτικός Μέλλοντας)», τονίζω την διάρκεια του διαβάσµατος, δίνοντας την εντύπωση πως την περισσότερη ώρα θα διαβάζω.

• Αν, αντίθετα, πω «Θα διαβάσω (Συνοπτικός Μέλλοντας) και μετά θα χαζεύω στην τηλεόραση» (∆ιαρκής Μέλλοντας), τονίζω την διάρκεια του χαζέµατος, δίνοντας την εντύπωση πως την περισσότερη ώρα θα χαζεύω στην τηλεόραση. Παράδειγµα 2 • Μην με πάρεις τηλέφωνο το βράδυ· θα βλέπω ταινία. (Χρησιµοποιώ ∆ιαρκή Μέλλοντα, για να τονίσω την διάρκεια αυτού που θα κάνω· για να δείξω πως για αρκετή ώρα θα βλέπω ταινία.)

• «–Τι θα κάνεις το βράδυ; –Θα δω ταινία.» (Χρησιµοποιώ Συνοπτικό Μέλλοντα επειδή δεν µ’ ενδιαφέρει να πω πόση ώρα θα βλέπω ταινία, αλλά απλώς για να αναφέρω το γεγονός [ότι θα δω ταινία, ότι δεν θα κάνω κάτι άλλο] .) ∆ΗΛΑ∆Η:

Με τον Διαρκή Μέλλοντα τονίζω την διάρκεια μιας πράξης που θα κάνω. Με τον Συνοπτικό Μέλλοντα αναφέρω απλώς την πράξη που θα κάνω.

116

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 39

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΚΑΤΑΛΗΞΗ, ΘΕΜΑ, ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ Θυµόµαστε: • Το (τελευταίο) µέρος της λέξης, που αλλάζει, λέγεται Καταληξη.

• Το (πρώτο) µέρος της λέξης, που δεν αλλάζει, λέγεται Θεµα.

• Το τελευταίο γράµµα του θέµατος λέγεται Χαρακτηρασ.

Όπως όλες οι κλιτές λέξεις, έτσι και τα ρήµατα έχουν επίσης και αυτά θέµα, χαρακτήρα και κατάληξη. Με µία διαφορά: Ενώ οι άλλες κλιτές λέξεις έχουν ένα θέµα, τα ρήµατα έχουν δύο θέµατα: ένα θέµα για τον Ενεστώτα και ένα για τον Αόριστο.

(Τα ρήματα που έχουν και παθητική φωνή έχουν και ένα τρίτο θέμα: αυτό του Αορίστου τής παθητικής φωνής).

Α.

Αν κλίνουµε ένα ρήµα, π.χ. το ντύνω, στον Ενεστώτα:

[ντύνω, ντύνεις, ντύνει, ντύ-

νουμε, ντύνετε, ντύνουν], το τελευταίο µέρος της λέξης, αυτό που αλλάζει [-ω, -εις, -ει, -ουμε, -ετε, -ουν] είναι η κατάληξη, ενώ το πρώτο µέρος (το “ντυν”) είναι το θέµα, και µένει ίδιο.

Β.

Αν το κλίνουµε στον Αόριστο: [έντυσα,

έντυσες, έντυσε, ντύσαμε, ντύσατε, έντυσαν],

βλέπουµε τις καταλήξεις -α, -ες, -ε, -αμε, -ατε, -αν, βλέπουµε όµως και το θέµα τής λέξης, το “ντυσ”, να είναι λίγο διαφορετικό από το θέµα τού Ενεστώτα.

Γ.

Το ρήµα ντύνω έχει και παθητική φωνή: το ντύνομαι.

Ενεστώτας: [ντύνομαι,

ντύνεσαι, ντύνεσαι, ντυνόμαστε, ντύνεστε, ντύνονται].

Το θέµα τού Ενεστώτα είναι πάλι το “ντυν”. Αόριστος: [ντύθηκα, ντύθηκες, ντύθηκε, ντυθήκαμε, ντυθήκατε, ντύθηκαν]. Το θέµα του Αορίστου είναι διαφορετικό: “ντυθ”.

Από τα παραπάνω παραδείγματα βλέπουμε ότι: • Σε κάθε ρήµα έχουµε δύο διαφορετικά θέµατα: το θέµα τού Ενεστώτα και το θέµα τού Αορίστου.

• Εάν το ρήµα έχει και παθητική φωνή, ο Αόριστος της παθητικής φωνής έχει δικό του, ξεχωριστό θέµα.

• [ Ο Ενεστώτας έχει το ίδιο θέµα και στις δύο φωνές (ενεργητική και παθητική). ]

117

118

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 40

Τάξη Ε2

ΟΙ ΧΡΟΝΟΙ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΟΥΣ Στα προηγούµενα µαθήµατα χωρίσαµε τους χρόνους ανάλογα µε το πότε γίνεται κάτι, σε παροντικούς, παρελθοντικούς και µελλοντικούς. Στον παρακάτω πίνακα οι χρόνοι έχουν τοποθετηθεί µε διαφορετική σειρά. Ενεστώτας

παίζω

ντύνοµαι

Παρατατικός

έπαιζα

ντυνόµουν

Διαρκής Μέλλοντας

θα παίζω

θα ντύνοµαι

Αόριστος

έπαιξα

ντύθηκα

Συνοπτικός Μέλλοντας

θα παίξω

θα ντυθώ

Παρακείμενος

έχω παίξει

έχω ντυθεί

Υπερσυντέλικος

είχα παίξει

είχα ντυθεί

Συντελεσμένος Μέλλοντας

θα έχω παίξει

θα έχω ντυθεί

Όπως φαίνεται στον παραπάνω πίνακα: • Ο Παρατατικός και ο ∆ιαρκής Μέλλοντας, έχουν το ίδιο θέµα που έχει και ο Ενεστώτας.

• Ο Συνοπτικός Μέλλοντας, ο Παρακείµενος, ο Υπερσυντέλικος και ο Συντελεσµένος Μέλλοντας έχουν το ίδιο θέµα που έχει και ο Αόριστος.

Έτσι, λοιπόν, µε βάση το θέµα του ρήµατος δηµιουργούνται δύο οµάδες χρόνων: η οµάδα τού Ενεστώτα και η οµάδα τού Αορίστου.

•

Στην οµάδα τού Ενεστώτα ανήκουν ο Παρατατικός και ο ∆ιαρκής Μέλλοντας.

•

Στην οµάδα τού Αορίστου ανήκουν ο Συνοπτικός Μέλλοντας, ο Παρακείµενος, ο Υπερσυντέλικος και ο Συντελεσµένος Μέλλοντας.

Η οµαδοποίηση ανάλογα µε το θέµα µάς βοηθά: •

να ξεχωρίζουµε πιο εύκολα σε ποιον χρόνο βρίσκεται το κάθε ρήµα,

•

να γράφουµε τα ρήµατα µε πιο σωστή ορθογραφία, και

•

να καταλαβαίνουµε καλύτερα το νόηµα ενός κειµένου.

119

120

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 41

Τάξη Ε2

ΟΙ ΕΓΚΛΙΣΕΙΣ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ Το ρήµα παίρνει διάφορες µορφές για να δείξει τον τρόπο µε τον οποίον παρουσιάζεται το νόηµά του. Αυτές οι µορφές του ρήµατος (οι ρηµατικοί τύποι, όπως λέµε), λέγονται εγκλίσεις. Οι εγκλίσεις είναι τρεις: Οριστική, Υποτακτική, Προστακτική.

1. Η Οριστικη έγκλιση:  Παρουσιάζει το νόηµα του ρήµατος ως κάτι οριστικό και βέβαιο: (Π.χ. Χαίρομαι που σε βλέπω! Το ραδιόφωνο έπαιζε μουσική. Θα διαβάζω μέχρι αργά.).  Η Οριστική, από την στιγµή που περιγράφει κάτι βέβαιο που γίνεται (έγινε, θα γίνει, έχει γίνει, κλπ.), υπάρχει σε όλους τους χρόνους (και στους οκτώ).  Με την Οριστική σχηµατίζουµε ανεξάρτητες προτάσεις:

(Π.χ. Το βράδυ θα δω ταινία. Ο ήλιος έδυσε. Το μπαλκόνι είναι μακρόστενο.)

2. Η Υποτακτικη έγκλιση:  ∆είχνει: • κάτι που περιµένουµε να γίνει (“Ετοιμάζομαι να φύγω”), • κάτι που ευχόµαστε να γίνει (“Μακάρι να έρθεις”), • κάτι που θέλουµε να γίνει (“Έλα να σου πω κάτι”), • κάτι που υποθέτουµε πως θα γίνει (“Αν μιλήσεις δυνατά, θα σ’ ακούσω”), • κλπ.  Σχηµατίζεται µε διάφορους τύπους: να, αν, ας, όταν, άµα, αφού, σαν, µήπως, προτού, µόλις, πριν, κλπ. (Π.χ. να πάμε, αν πάμε, ας πάμε, όταν πάμε, άμα πάμε, αφού πάμε, σαν πάμε, μήπως πάμε,

προτού πάμε, μόλις πάμε, πριν πάμε, κλπ.)  Υπάρχει σε τρεις χρόνους:

• στον Ενεστώτα [∆ιαρκής ή Εξακολουθητική] (Να έρχεσαι όποτε μπορείς.)

• στον Αόριστο [Συνοπτική] (Να έρθεις όποτε μπορέσεις.)

• στον Παρακείµενο [Συντελεσµένη] (Να έχεις έρθει μέχρι το βράδυ.)  ∆εν στέκεται µόνη της στον λόγο. Γι’ αυτόν τον λόγο την λέµε έτσι: επειδή είναι υποτακτική· επειδή χρειάζεται µια Οριστική ή µια Προστακτική για να µπορεί να σταθεί σε µια πρόταση. (Π.χ. Θέλω να φύγω. Τρέχα να προλάβεις.)

121

2. Η Προστακτικη έγκλιση:  ∆είχνει: • προσταγή (Φύγε από ’δώ αμέσως!)

• παράκληση (Φέρε μου σε παρακαλώ ένα μολύβι!)

• επιθυµία (Κάνε το καλό, όσο πιο συχνά μπορείς.), • κλπ.  Υπάρχει σε δύο χρόνους:

• στον Ενεστώτα [∆ιαρκής ή Εξακολουθητική] (Τρώγε αργά. Μην χαλάς το στομάχι σου!)

• στον Αόριστο [Συνοπτική] (Διάβασε! Μην χαζεύεις!)  Αφού την χρησιµοποιούµε για να µιλήσουµε απευθείας σε κάποιον, την συναντάµε µόνο στο β΄ πρόσωπο, ενικού και πληθυντικού (Πήγαινε! Φύγετε!).

[ Αν καμμιά φορά θέλουμε να την χρησιμοποιήσουμε σε γ΄ πρόσωπο, δανειζόμαστε την Υποτακτική μαζί με το μόριο “ας” (Ας πάει! Ας έρθουν!). ]

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1.

Η ΠΡΟΣΤΑΓΗ ΣΤΙΣ ΕΓΚΛΙΣΕΙΣ Για να προστάξουµε, συνήθως χρησιµοποιούµε την Προστακτική, επειδή είναι πιο σύντοµη (είναι µόνο µία λέξη) και µπορεί να ειπωθεί πιο κοφτά, άρα να “βγει” πιο εύκολα σαν προσταγή: (Π.χ. Έλα αμέσως! Σταμάτα! Διάβασε! Φύγε! Κοιμήσου! Γράψε!) Χρησιµοποιούµε όµως και την Υποτακτική για να προστάξουµε. Αυτό το κάνουµε, όταν θέλουµε να απαιτήσουµε κάτι µε κάπως πιο ευγενικό ύφος: (Π.χ. Να έρθετε εδώ αμέσως! Να σταματήσεις τώρα αυτό που κάνεις!)

2. Η ΑΡΝΗΣΗ ΣΤΙΣ ΕΓΚΛΙΣΕΙΣ  Η άρνηση στην Οριστική γίνεται µε το “δεν”: (Π.χ. Φεύγω - Δεν φεύγω. / Γελάμε - Δεν γελάμε.)  Η άρνηση στην Υποτακτική γίνεται µε το “να µη (να µην)”: (Π.χ. Να πας - Να μην πας. / Να φάμε - Να μη(ν) φάμε.)  Η Προστακτική δεν έχει δική της άρνηση. Η άρνηση στην Προστακτική εκφράζεται µε το “µην” + Υποτακτική: (Π.χ. Κοιμήσου - Μην κοιμάσαι. / Έλα - Μην έρχεσαι.)

3. Μερικές φορές, σχηµατίζουµε τον Παρατατικό και τον Υπερσυντέλικο

• µε κάποια µόρια της Υποτακτικής: “να”, “αν”, “ας”, κλπ. : (Π.χ. Μακάρι να μπορούσες να έρθεις! Αν είχα χρήματα θα ταξίδευα σε όλη την Γη.)

• µε το µόριο “θα” τού Μέλλοντα : (Π.χ. Θα ήθελα ένα παγωτό. Θα είχα γυρίσει μέχρι τώρα.). Αυτοί είναι κάποιοι ειδικοί τύποι της Οριστικής και της Υποτακτικής και δείχνουν κάτι που θα θέλαµε ή που θα µπορούσε να γίνει, αλλά για κάποιους λόγους δεν είναι δυνατόν να γίνει.

122

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 42

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΑΠΑΡΕΜΦΑΤΟ - ΜΕΤΟΧΗ 1. Απαρεµφατο Παραδείγματα: Το μωρό έχει κοιμηθεί. Τα νέα είχαν κυκλοφορήσει ήδη. Δεν θα έχουν προλάβει να φτάσουν ακόμη. Τα παραπάνω ρήµατα σχηµατίζονται µε το έχω (είχα, θα έχω) και έναν τύπο τού ρήµατος που δεν αλλάζει, δηλαδή είναι άκλιτος (κοιμηθεί, κυκλοφορήσει, προλάβει). Αυτός ο άκλιτος τύπος του ρήµατος ονοµάζεται απαρέµφατο και χρησιµοποιείται για να δηµιουργήσουµε τον Παρακείµενο, τον Υπερσυντέλικο και τον Συντελεσµένο Μέλλοντα. Το απαρέµφατο σχηµατίζεται µε το θέµα του Αορίστου (π.χ. κοιμήθηκα – έχω κοιμηθεί,

κυκλοφόρησα - έχω κυκλοφορήσει, πρόλαβα - έχω προλάβει). ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Τα απαρέμφατα στα νέα ελληνικά τελειώνουν πάντα σε “ει”.

2. Μετοχη Παραδείγματα: Έφυγε από το δωμάτιο τρέχοντας. Ο τοίχος είναι βαμμένος με αδιάβροχο χρώμα. Μετά την δουλειά η Άννα ένιωθε πολύ κουρασμένη. Τα πιο πολλά προϊόντα που υπάρχουν στην Ελλάδα είναι εισαγόμενα. Οι παραπάνω υπογραµµισµένες λέξεις παράγονται από ρήµατα:

τρέχοντας < τρέχω, βαμμένος < βάφομαι, κουρασμένη < κουράζομαι, εισαγόμενα < εισάγομαι Λέγονται µετοχές, επειδή “µετέχουν” σε διπλές ιδιότητες. ∆ηλαδή, ενώ ανήκουν στα ρήµατα: α) Κάποιες από αυτές µοιάζουν µε επιρρήµατα (απαντάνε στην ερώτηση “ πώς; ”):

«Πώς έφυγε από το δωμάτιο; Τρέχοντας.» β) Κάποιες άλλες µοιάζουν µε επίθετα (αναφέρονται σε κάποιο ουσιαστικό, εκφράζουν µια ιδιότητά του και βρίσκονται και στα τρία γένη):

«Ποιος είναι βαμμένος; Ο τοίχος.» «Ποια ένιωθε κουρασμένη; Η Άννα.» «Ποια είναι εισαγόμενα; Τα προϊόντα.»

123

Οι µετοχές είναι δύο ειδών: ενεργητικές και παθητικές. α) Οι ενεργητικές µετοχές:  παράγονται από τον Ενεστώτα της ενεργητικής φωνής,  τελειώνουν σε -οντας ή -ώντας και  φέρονται σαν επιρρήµατα (τις βρίσκουµε ρωτώντας το ρήµα “πώς, µε ποιον τρόπο”).

Π.χ. “Τρώγοντας έρχεται η όρεξη”. Πώς (με ποιον τρόπο) έρχεται η όρεξη; Τρώγοντας. Ήρθε σπίτι γελώντας. Πώς (με ποιον τρόπο), ήρθε σπίτι; Γελώντας. β) Οι παθητικές µετοχές:  παράγονται από τον Ενεστώτα και από τον Παρακείµενο της παθητικής φωνής,  τελειώνουν σε -µένος,  και φέρονται σαν επίθετα (δίνουν µια ιδιότητα, αναφέρονται σε ένα ουσιαστικό).

Π.χ. Το κυριότερο εξαγόμενο ελληνικό προϊόν είναι το λάδι. Το “εξαγόµενο” αναφέρεται στο λάδι.

Ο γάτος σας φαίνεται χαρούμενος. Το “χαρούµενος” αναφέρεται στον γάτο. Η Κατερίνα δεν πεινάει· είναι φαγωμένη. Το “φαγωµένη” αναφέρεται στην Κατερίνα. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Όταν ο χαρακτήρας του ρήματος (στον Ενεστώτα) είναι π, β, φ, πτ (βάφω, ράβω, γράφω, καλύπτω, κλπ.), η παθητική μετοχή γράφεται με “μμ” (βαμμένος, ραμμένος, γραμμένος, καλυμμένος).

ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ ΜΕΤΟΧΩΝ ( -οντας, -ώντας, -όμενος, -ωμένος, -ώμενος ) Πότε γράφονται µε “ο” και πότε µε “ω”; Ο παρακάτω κανόνας είναι πολύ απλός:

ΟΛΕΣ οι µετοχές, άκλιτες (σε –[ο]ντας) ή κλιτές (σε –[ο]µενος): 1) Εάν είναι παροξύτονες (εάν τονίζονται στην παραλήγουσα), γράφονται µε "ω". Π.χ. γελώ γελώντας, µπαλώνω µπαλωµένος, κλπ.

2) Εάν είναι προπαροξύτονες (εάν τονίζονται στην προπαραλήγουσα), γράφονται µε "ο" . Π.χ. παίζω παίζοντας, εισάγοµαι εισαγόµενος, κλπ. Εξαιρούνται ελάχιστες λόγιες µετοχές (από λόγια ρήµατα): Π.χ. εξαρτώµαι εξαρτώµενος, τιµώµαι τιµώµενος, κλπ.

124

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 43

Τάξη Ε2

ΤΑ ΒΟΗΘΗΤΙΚΑ ΡΗΜΑΤΑ “ΕΧΩ” ΚΑΙ “ΕΙΜΑΙ” α. –Τι έχεις; Δεν σε βλέπω καλά. –Μπα, καλά είμαι, δεν έχω τίποτε. β. ‒Έχεις φάει; ‒Ναι, είμαι φαγωμένος. γ. Είχε πέσει το σκοτάδι, όταν εμφανίστηκε η γάτα μας που ήταν εξαφανισμένη από το πρωί. δ. Μέχρι αύριο το μεσημέρι θα έχω φύγει για διακοπές και, για δυο εβδομάδες, θα είμαι εξαφανισμένος από όλους. Οι παραπάνω προτάσεις περιέχουν τα ρήµατα έχω και είμαι. Στο παράδειγµα α΄ τα έχω και είμαι είναι τα κύρια ρήµατα των προτάσεων. Όµως, στα παραδείγµατα β΄, γ΄ και δ΄ βλέπουµε τα ρήµατα έχω και είμαι να παίζουν έναν βοηθητικό ρόλο: •

Στο παράδειγµα β΄ βοηθούν να σχηµατιστεί ο Παρακείµενος: “έχεις φάει”, “είμαι φαγωμένος”.

•

Στο παράδειγµα γ΄ βοηθούν να σχηµατιστεί ο Υπερσυντέλικος: “είχε πέσει”, “ήταν εξαφανισμένη”.

•

Στο παράδειγµα δ΄ βοηθούν να σχηµατιστεί ο Συντελεσµένος Μέλλοντας: “θα έχω φύγει”, “θα είμαι εξαφανισμένος”.

Έτσι λοιπόν, εκτός από την "κανονική" χρήση τους, ως κύρια ρήµατα, το έχω και το είμαι χρησιµοποιούνται και ως βοηθητικά ρήµατα.

∆ηλαδή: Με τα ρήµατα έχω και είμαι σχηµατίζουµε τους τρεις συντελεσµένους χρόνους: τον Παρακείµενο, τον Υπερσυντέλικο και τον Συντελεσµένο Μέλλοντα.

Τα βοηθητικά ρήµατα έχω και είµαι κλίνονται µόνο σε τρεις χρόνους: στον Ενεστώτα (για το παρόν), στον Παρατατικό (για το παρελθόν) και στον ∆ιαρκή Μέλλοντα (για το µέλλον).

125

ΚΛΙΣΗ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ «έχω» & «είμαι» ρήμα «έχω» ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ

ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟΣ

ΟΡΙΣΤΙΚΗ

ΔΥΝΗΤΙΚΗ (1)

ΔΙΑΡΚΗΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ

ΟΡΙΣΤΙΚΗ

ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

έχω

να έχω

είχα

να είχα

θα έχω

έχεις

να έχεις

είχες

να είχες

θα έχεις

έχει

να έχει

είχε

να είχε

θα έχει

έχουµε

να έχουµε

είχαµε

να είχαµε

θα έχουµε

έχετε

να έχετε

είχατε

να είχατε

θα έχετε

έχουν

να έχουν

είχαν

να είχαν

θα έχουν

ΟΡΙΣΤΙΚΗ

ΟΡΙΣΤΙΚΗ

ρήμα «είμαι» ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ ΟΡΙΣΤΙΚΗ

ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟΣ

ΟΡΙΣΤΙΚΗ

ΔΥΝΗΤΙΚΗ (1) ΟΡΙΣΤΙΚΗ

ΔΙΑΡΚΗΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ ΟΡΙΣΤΙΚΗ

είµαι

να είµαι

ήµουν

να ήµουν

θα είµαι

είσαι

να είσαι

ήσουν

να ήσουν

θα είσαι

είναι

να είναι

ήταν

να ήταν

θα είναι

είµαστε

να είµαστε

ήµασταν (3)

να ήµασταν (3)

θα είµαστε

είστε

να είστε

(είσαστε) (2)

(να είσαστε) (2)

ήσασταν (3)

να ήσασταν (3)

θα είστε

είναι

να είναι

ήταν

να ήταν

θα είναι

__________________

(1) Ο τύπος του Παρατατικού που σχηματίζεται με την Οριστική και το "να" λέγεται Δυνητική Οριστική (διαβάστε ξανά την 3η παρατήρηση του Μαθήμ. 41, στην σελ. 116).

(1) «Το “είσαστε” το χρησιμοποιούμε στον προφορικό λόγο, όμως είναι λανθασμένος τύπος. Γι’ αυτό καλό είναι, τουλάχιστον στον γραπτό λόγο να μην χρησιμοποιείται.

(3) Υπάρχουν και οι τύποι “ήμαστε, ήσαστε”. Όμως, στον προφορικό λόγο μπερδεύονται με τον Ενεστώτα. Για να βγαίνει πιο σωστό νόημα, καλύτερα να χρησιμοποιούμε πάντα τους τύπους “ ήμασταν, ήσασταν”.

126

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 44

Τάξη Ε2

Α. ΣΥΖΥΓΙΕΣ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ Ανάλογα µε τον τονισµό τους στο α΄ ενικό πρόσωπο του Ενεστώτα, τα ρήµατα τα χωρίζουµε σε δύο συζυγίες. Στην α΄ συζυγία ανήκουν τα ρήµατα τα οποία: • στην ενεργητική φωνή δεν τονίζονται στο “ω” (τονίζονται στην παραλήγουσα), • στην παθητική φωνή τελειώνουν σε -οµαι (τονίζονται στην προπαραλήγουσα).

Π.χ. ντύνω - ντύνομαι, γράφω - γράφομαι, βρέχω - βρέχομαι, τρέχω, ξέρω, κλπ. Στην β΄ συζυγία ανήκουν τα ρήµατα τα οποία: • στην ενεργητική φωνή τονίζονται στο “ώ” (τονίζονται στην λήγουσα) • στην παθητική φωνή τελειώνουν σε -ιέµαι / -ούµαι / -άµαι (τονίζονται στην παραλήγουσα.

Π.χ. γελάω (γελώ) - γελιέμαι, δημιουργώ - δημιουργούμαι, κοιμάμαι, κλπ.

Β. ΔΙΑΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ ΡΗΜΑΤΩΝ Τα ρήµατα δείχνουν µια ενέργεια που κάνει ή “παθαίνει” το υποκείµενο. Ανάλογα µε το αν το υποκείµενο ενεργεί (κάνει κάτι) ή δέχεται την ενέργεια από κάπου, τα ρήµατα έχουν και την αντίστοιχη διάθεση. Την ιδιότητα του ρήµατος που µας δείχνει τι κάνει, τι παθαίνει, κλπ. το υποκείµενο, την ονοµάζουµε διάθεση. Οι διαθέσεις των ρηµάτων είναι τέσσερις: ενεργητική, παθητική, µέση και ουδέτερη.

1. Ενεργητικη διαθεση έχουν τα ρήµατα που δείχνουν πως το υποκείµενο ενεργεί (κάνει κάτι) και η ενέργεια πηγαίνει σε κάποιον άλλον, κάπου αλλού. Παραδείγµατα:

• Ο κηπουρός κλαδεύει. [Η ενέργεια -το κλάδεµα- πηγαίνει από το υποκείµενο (τον κηπουρό) προς κάπου αλλού (τα φυτά).]

• Ο αρχιτέκτονας σχεδιάζει σπίτια. [Η ενέργεια -η σχεδίαση- πηγαίνει από το υποκείµενο (τον αρχιτέκτονα) προς κάπου αλλού (τα σπίτια).]

• Ο αδελφός μου πλένει τα πιάτα. [Η ενέργεια -το πλύσιµο- πηγαίνει από το υποκείµενο (τον αδελφό µου) προς κάπου αλλού (τα πιάτα).]

127

2. Παθητικη διαθεση έχουν τα ρήµατα που δείχνουν πως το υποκείµενο “παθαίνει” κάτι, δηλαδή δέχεται την ενέργεια από κάπου αλλού, από κάποιον άλλον. Παραδείγµατα:

• Το βιβλίο σκίστηκε. [Το υποκείµενο (το βιβλίο) δέχτηκε µια ενέργεια (σκίστηκε) από κάποιον άλλον (από αυτόν που το έσκισε).]

• Το δωμάτιο ζεσταίνεται από τον ήλιο. [Το υποκείµενο (το δωµάτιο) δέχεται µια ενέργεια (ζεσταίνεται) από κάποιον άλλον (από τον ήλιο).]

• Το χώμα μαλάκωσε από την βροχή. [Το υποκείµενο (το χώµα) δέχτηκε µια ενέργεια (µαλάκωσε) από κάποιον άλλον (από την βροχή).] ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Η ενεργητική διάθεση ενός ρήµατος δηµιουργεί πρόταση µε ενεργητική σύνταξη, ενώ η παθητική διάθεση δηµιουργεί πρόταση µε παθητική σύνταξη.

3. Μεση διαθεση έχουν τα ρήµατα που δείχνουν πως το υποκείµενο ενεργεί, κάνει κάτι, αλλά η ενέργεια αυτή επιστρέφει σ’ αυτό το ίδιο. Παραδείγµατα:

• Η Μαρία χτενίζεται. [Το υποκείµενο, η Μαρία, κάνει µια ενέργεια (χτενίζεται), αλλά η ενέργεια αυτή επιστρέφει πάλι σ’ αυτήν (τον εαυτό της χτενίζει).]

• Εχθές ο Πάνος έπεσε και χτύπησε. [Το υποκείµενο, ο Πάνος, έκανε κάποιες ενέργειες (έπεσε, χτύπησε), αλλά οι ενέργειες αυτές επέστρεψαν σ’ αυτόν (τον εαυτό του έριξε και χτύπησε).]

• Η Φωτεινή ετοιμάζεται για το πάρτυ. [Το υποκείµενο, η Φωτεινή, κάνει µια ενέργεια (ετοιµάζεται), αλλά η ενέργεια αυτή επιστρέφει πάλι σ’ αυτήν (τον εαυτό της ετοιµάζει).]

4. Ουδετερη διαθεση έχουν τα ρήµατα που δείχνουν πως το υποκείµενο ούτε κάνει κάτι ούτε παθαίνει κάτι, αλλά απλώς βρίσκεται σε µια κατάσταση. Παραδείγµατα:

• Ο Νίκος κοιμάται αργά κάθε βράδυ. [Το υποκείµενο (ο Νίκος) ούτε ενεργεί ούτε δέχεται κάποια ενέργεια από αλλού. Βρίσκεται απλώς σε µια κατάσταση (κοιµάται).]

• Ο παππούς κάθεται στην πολυθρόνα. [Το υποκείµενο (ο παππούς) ούτε ενεργεί ούτε δέχεται κάποια ενέργεια από αλλού. Βρίσκεται απλώς σε µια κατάσταση (κάθεται).]

• Το σκυλάκι μας διψάει. [Το υποκείµενο (το σκυλάκι) ούτε ενεργεί ούτε δέχεται κάποια ενέργεια από αλλού. Βρίσκεται απλώς σε µια κατάσταση (διψάει).]

128

Γ. ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΑΠΟ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΣΕ ΠΑΘΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΠΟ ΠΑΘΗΤΙΚΗ ΣΕ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΣΥΝΤΑΞΗ ΓΙΑ ΝΑ ΜΕΤΑΤΡΕΨΟΥΜΕ ΤΗΝ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΣΥΝΤΑΞΗ ΣΕ ΠΑΘΗΤΙΚΗ : α. Μετατρέπουµε το αντικείµενο του ενεργητικού ρήµατος σε υποκείµενο, βάζοντάς το στην Ονοµαστική. β. Μετατρέπουµε το ενεργητικό ρήµα σε παθητικό (σε παθητική φωνή). γ. Μετατρέπουµε το υποκείµενο σε ποιητικό αίτιο (σε αιτιατική πτώση), ρωτώντας "από ποιον;". ( Στην παθητική σύνταξη, το υποκείµενο που παίρνουµε και το µετατρέπουµε σε αιτιατική, µαζί µε την πρόθεση "από" (την οποίαν βάζουµε πάντα) λέγεται ποιητικό αίτιο. ) Παράδειγµα: Αρχική πρόταση: «Ο παππούς όργωσε τον κήπο.» (ενεργητική σύνταξη) α. Αντικείµενο: τον κήπο. Το µετατρέπουµε σε υποκείµενο: ο κήπος. β. Τι "έπαθε" ο κήπος; Οργώθηκε. γ. Από ποιον οργώθηκε; Από τον παππού. Η πρόταση γίνεται: «Ο κήπος οργώθηκε από τον παππού.» (παθητική σύνταξη) ΓΙΑ ΝΑ ΜΕΤΑΤΡΕΨΟΥΜΕ ΤΗΝ ΠΑΘΗΤΙΚΗ ΣΥΝΤΑΞΗ ΣΕ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ : α. Μετατρέπουµε το ποιητικό αίτιο της παθητικής πρότασης σε υποκείµενο, βάζοντάς το στην Ονοµαστική. β. Μετατρέπουµε το παθητικό ρήµα σε ενεργητικό (σε ενεργητική φωνή). γ. Μετατρέπουµε το υποκείµενο της πρότασης σε αντικείµενο, βάζοντάς το στην Αιτιατική. Παράδειγµα: Αρχική πρόταση: «Ο κήπος οργώθηκε από τον παππού.» (παθητική σύνταξη) α. Ποιητικό αίτιο: από τον παππού. Το µετατρέπουµε σε υποκείµενο (Ποιος; Ο παππούς). β. Τι έκανε ο παππούς. Όργωσε. γ. Ποιον, τι όργωσε ο παππούς; Τον κήπο. Η πρόταση γίνεται: «Ο παππούς όργωσε τον κήπο.» (ενεργητική σύνταξη) Ας το δούµε σε µια εικόνα:

129

Δ. ΦΩΝΗ - ΣΥΖΥΓΙΑ - ΔΙΑΘΕΣΗ ΤΟΥ ΡΗΜΑΤΟΣ, ΜΕ ΜΙΑ ΜΑΤΙΑ Ενεργητικη - Παθητικη Φωνη Ένα ρήµα ανήκει στην ενεργητική ή στην παθητική φωνή, ανάλογα µε την κατάληξη που έχει:

 Τελειώνει σε -ω: είναι ρήµα ενεργητικής φωνής. (Π.χ. διαβάζω)  Τελειώνει σε -µαι: ειναι ρήµα παθητικής φωνής. (Π.χ. αγαπιέμαι)

Πρωτη συζυγια - ∆ευτερη συζυγια Ένα ρήµα ανήκει στην πρώτη ή στην δεύτερη συζυγία, ανάλογα µε τον τονισµό του:

 Αν στην ενεργητική φωνή δεν τονίζεται στο -ω (τονίζεται στην παραλήγουσα) και στην παθητική φωνή τελειώνει σε -οµαι (τονίζεται στην προπαραλήγουσα): Είναι ρήµα πρώτης συζυγίας. (Π.χ. παίζω, ντύνομαι)

 Στην ενεργητική φωνή τονίζεται στο -ω (τονίζεται στην λήγουσα) και στην παθητική φωνή τελειώνει σε -ιέµαι -ούµαι -άµαι (τονίζεται στην προπαραλήγουσα): είναι ρήµα δεύτερης συζυγίας. (Π.χ. αγαπώ, γελιέμαι, κινούμαι, κοιμάμαι)

Ενεργητικη - Παθητικη - Μεση - Ουδετερη ∆ιαθεση Ένα ρήµα ανήκει στην ενεργητική, την παθητική, την µέση ή την ουδέτερη διάθεση, ανάλογα µε το νόηµά του.

 Το υποκείµενο κάνει κάποια ενέργεια και η ενέργεια αυτή πηγαίνει κάπου αλλού. (Π.χ. Η Γιάννα χτενίζει τα μαλλιά της.): ανήκει στην ενεργητική διάθεση.  Το υποκείµενο δέχεται µια ενέργεια από άλλον. (Π.χ. Η Γιάννα χτενίζεται στο κομμωτήριο [από την κομμώτρια].): ανήκει στην παθητική διάθεση.  Το υποκείµενο κάνει κάτι, και η ενέργεια γυρίζει πίσω στον εαυτό του. (Π.χ. Η Γιάννα χτενίζεται [εννοεί μόνη της].): ανήκει στην µέση διάθεση.  Το υποκείµενο απλώς βρίσκεται σε µια κατάσταση: (Π.χ. Η Γιάννα ξεκουράζεται.): ανήκει στην ουδέτερη διάθεση. Ένα ρήμα μπορεί, ανάλογα με το νόημά του, να βρίσκεται διάφορες διαθέσεις. Π.χ. «Η Γιάννα χτενίζει τα μαλλιά της.» (ενεργητική διάθεση) «Η Γιάννα χτενίζεται από την κομμώτρια.» (παθητική διάθεση) «Η Γιάννα χτενίζεται [εννοεί μόνη της].» (μέση διάθεση)

130

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 45

Τάξη Ε2

Η ΧΡΟΝΙΚΗ ΑΥΞΗΣΗ ΣΤΑ ΡΗΜΑΤΑ Τα δισύλλαβα ρήµατα της α΄ συζυγίας, στην Οριστική έγκλιση του Παρατατικού και του Αορίστου, παίρνουν στην αρχή τους ένα «ε». Αυτό ονοµάζεται χρονική αύξηση.

Π.χ. τρέχω - έτρεχα - έτρεξα / πέφτω - έπεφτα - έπεσα. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1.

Η χρονική αύξηση διατηρείται µόνο όταν τονίζεται. Όταν δεν τονίζεται, χάνεται: (έτρεχα - έτρεχες - έτρεχε -τρέχαμε - τρέχατε - έτρεχαν, κλπ.)

2. Μερικά ρήµατα παίρνουν αύξηση η αντί ε : (π.χ. ξέρω - ήξερα).

3. Τα ρήµατα που αρχίζουν µε φωνήεν συνήθως δεν παίρνουν αύξηση : (ανοίγω - άνοιγα - άνοιξα , εννοώ - εννοούσα - εννόησα , κλπ.).

4. Πολλά σύνθετα ρήµατα, που έχουν ως πρώτο συνθετικό πρόθεση, επίρρηµα ή σύνδεσµο, παίρνουν την αύξηση ανάµεσα από τα δύο συνθετικά και όχι στην αρχή. (συντρέχω - συνέτρεχα - συνέτρεξα , υποβάλλω - υπέβαλλα - υπέβαλα , κλπ.). Αυτό ονοµάζεται εσωτερική αύξηση.

5. Στα νέα ελληνικά, δεν συµπεριφέρονται όλα τα σύνθετα ρήµατα το ίδιο µε την εσωτερική αύξηση: 

Κάποια έχουν κρατήσει την εσωτερική αύξηση: (π.χ. επιτρέπω - επέτρεπα - επέτρεψα , παραμένω - παρέμενα - παρέμεινα , κλπ.)



Κάποια έχουν καταργήσει την εσωτερική αύξηση: (περιμένω - περίμενα , υπολογίζω - υπολόγιζα - υπολόγισα , κλπ.)



Κάποια έχουν κρατήσει και τους δύο τύπους (µε αύξηση και χωρίς αύξηση), µε την ίδια σηµασία: («Οι ορειβάτες κατέκτησαν την κορυφή» , «Οι ορειβάτες κατάκτησαν την κορυφή» ,

«Δεν πρόσεχε και κατέστρεψε το κινητό του» , «Δεν πρόσεχε και κατάστρεψε το κινητό του») 

Κάποια έχουν κρατήσει και τους δύο τύπους, µόνο που ο κάθε τύπος χρησιµοποιείται µε διαφορετική σηµασία: («Επιτέλους κατάλαβε αυτό που είπα», αλλά «Ο στρατός κατέλαβε την εχθρική πόλη.»

«Ο μαθητής διάταξε τους αριθμούς από τον μικρότερο στον μεγαλύτερο (τους έβαλε με μία σειρά», αλλά «Ο αξιωματικός διέταξε τους στρατιώτες του να καθίσουν ακίνητοι»)

131

6. Κάποια ρήµατα σχηµατίζουν τον Αόριστο µε ανώµαλο τρόπο, οπότε και η αύξηση που παίρνουν είναι διαφορετικής µορφής : (έρχομαι - ερχόμουν - ήρθα , μπαίνω - έμπαινα - μπήκα , βλέπω - έβλεπα - είδα ,

πίνω - έπινα - ήπια , λέ(γ)ω - έλεγα - είπα , ελπίζω - ήλπιζα - ήλπισα, κλπ.).

ΠΙΝΑΚΑΣ ΡΗΜΑΤΩΝ ΜΕ ΑΝΩΜΑΛΗ ΚΛΙΣΗ ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ

ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟΣ

ΑΟΡΙΣΤΟΣ

βλέπω

έβλεπα

είδα

βρίσκω

έβρισκα

βρήκα

ελπίζω

ήλπιζα

ήλπισα

έρχοµαι

ερχόµουν

ήρθα

θέλω

ήθελα

θέλησα

λέω (λέγω)

έλεγα

είπα

µπαίνω

έµπαινα

µπήκα

βγαίνω

έβγαινα

βγήκα

παίρνω

έπαιρνα

πήρα

παθαίνω

πάθαινα

έπαθα

πίνω

έπινα

ήπια

κλπ.

132

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 46

Τάξη Ε2

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΤΑ ΡΗΜΑΤΑ ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ - 1 1.

Ρήματα που τελειώνουν σε « -είτε » , « -ήστε » , « -είστε » . Πότε βάζουμε « η » και πότε βάζουμε « ει » ;

 εσείς κινείτε , εσείς να κινείτε (κάτι άλλο) (Οριστική και Υποτακτική Ενεστώτα, της ενεργητικής φωνής)

Π.χ. Κινείτε τα πόδια σας με ρυθμό. / Να κινείτε τα πόδια σας με ρυθμό.  εσείς κινηθείτε , εσείς να κινηθείτε (οι ίδιοι) (Προστακτική και Υποτακτική Αορίστου, της παθητικής φωνής)

Π.χ. Κινηθείτε με ασφάλεια στον δρόμο. / Προσέξτε να κινηθείτε αθόρυβα.  εσείς κινείστε , εσείς να κινείστε (οι ίδιοι) (Οριστική και Υποτακτική Ενεστώτα, της παθητικής φωνής)

Π.χ. Κινείστε προσεκτικά στις σκάλες. / Να κινείστε πάντα δεξιά.

 εσείς κινήστε (κάτι άλλο) (Προστακτική Αορίστου, της ενεργητικής φωνής)

Π.χ. Κινήστε το πιόνι σας μία θέση δεξιά.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ:

Το “η” («-ήστε») µπαίνει µόνο: στην ενεργητική φωνή, στην Προστακτική του Αορίστου (Συνοπτική Προστακτική), και στο β΄ πρόσωπο του πληθυντικού (εσείς κινήστε [κάτι άλλο] ).

133

2. Πότε βάζουμε -ε και πότε βάζουμε -αι στην κατάληξη ενός ρήματος ; Όλοι οι τύποι του ρήµατος που τελειώνουν σε -ε ή σε -αι είναι οι παρακάτω:  ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ [ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ: ντύνουµε / ντύνετε / ντύνε ] [ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟΣ: έντυνε / ντύναµε / ντύνατε ] [∆ΙΑΡΚΗΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ: θα ντύνουµε / θα ντύνετε ] [ΑΟΡΙΣΤΟΣ: έντυσε / ντύσαµε / ντύσατε / να ντύσουµε / να ντύσετε / ντύσε / ντύστε ] [ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ: θα ντύσουµε / θα ντύσετε ]  ΠΑΘΗΤΙΚΗ ΦΩΝΗ [ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ: ντύνοµαι / ντύνεσαι / ντύνεται / ντυνόµαστε / ντύνεστε / ντύνονται / να ντύνοµαι / να ντύνεσαι / να ντύνεται / να ντυνόµαστε / να ντύνεστε / να ντύνονται ] [∆ΙΑΡΚΗΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ: θα ντύνοµαι / θα ντύνεσαι / θα ντύνεται / θα ντυνόµαστε / θα ντύνεστε / θα ντύνονται ] [ΑΟΡΙΣΤΟΣ: ντύθηκε / ντυθήκατε / να ντυθούµε / να ντυθείτε / ντυθείτε ] [ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ: θα ντυθούµε / θα ντυθείτε ] Από τα παραπάνω, βλέπουµε πως: Οι περισσότεροι τύποι των ρηµάτων γράφονται στο τέλος µε «-ε». Το «-αι» µπαίνει µόνο στον ΕΝΕΣΤΩΤΑ και τον ∆ΙΑΡΚΗ ΜΕΛΛΟΝΤΑ της παθητικής φωνής, σε όλα τα πρόσωπα εκτός από το β’ και γ’ πληθυντικό (δηλ. το "εµείς" και το "εσείς").

ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ ΟΡΙΣΤΙΚΗ

ΕΝΕΣΤΩΤΑΣ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

∆ΙΑΡΚΗΣ ΜΕΛΛΟΝΤΑΣ ΟΡΙΣΤΙΚΗ

ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

ΕΝΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

εγώ ντύνομαι εσύ ντύνεσαι αυτός ντύνεται

εγώ να ντύνομαι εσύ να ντύνεσαι αυτός να ντύνεται

εγώ θα ντύνομαι εσύ θα ντύνεσαι αυτός θα ντύνεται

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

εμείς ντυνόμαστε εσείς ντύνεστε αυτοί ντύνονται

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

εμείς να ντυνόμαστε εσείς να ντύνεστε αυτοί να ντύνονται

ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ

εμείς θα ντυνόμαστε εσείς θα ντύνεστε αυτοί θα ντύνονται

Σύµφωνα µε τα παραπάνω, βγαίνει και ο γνωστός, παλιός, πρακτικός κανόνας: Οποιοσδήποτε τύπος ενός ρήµατος που σχηµατίζεται µε το "εµείς" και "εσείς" στο τέλος γράφεται µε «ε». Π.χ. εµείς γράφουµε, εσείς παίζετε, αυτός ντύνεται, εσείς βρέχεστε, αυτοί κοιµούνται, κλπ.

134

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 47

Τάξη Ε2

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΤΑ ΡΗΜΑΤΑ ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ - 2 Α. Ορθογραφία ρημάτων 1.

Τα ρήµατα που τελειώνουν σε “-ώνω” γράφονται µε “ω”.

Π.χ. τεντώνω, απλώνω, μπαλώνω, κλπ.

2. Τα ρήµατα που τελειώνουν σε “-άβω” γράφονται µε “β”.

Π.χ. ράβω, ανάβω, σκάβω, κλπ. Εξαιρείται: παύω.

3. Τα ρήµατα που τελειώνουν σε “-εύω” γράφονται µε “ευ”.

Π.χ. παιδεύω, κλαδεύω, νοθεύω, μαζεύω, κλπ. Εξαιρούνται: κλέβω, σέβομαι.

4. Τα ρήµατα που τελειώνουν σε “-αίνω” γράφονται µε “αι”.

Π.χ. μπαίνω, βγαίνω, ανεβαίνω, κατεβαίνω, καταλαβαίνω, κλπ. Εξαιρούνται: μένω, δένω, πλένω και τα σύνθετά τους (π.χ. περιμένω).

5. Τα ρήµατα που τελειώνουν σε “-έρνω” γράφονται µε “ε”.

Π.χ. δέρνω, σέρνω, φέρνω, καταφέρνω, σέρνομαι, κλπ. Εξαιρείται: παίρνω.

6. Τα ρήµατα που τελειώνουν σε “-σσω” και “-ττω” γράφονται µε “σσ” και “ττ” αντίστοιχα.

Π.χ. αναπτύσσω, απαλλάσσω / πλήττω, εισπράττω, κλπ. Εξαιρούνται: αρέσω και θέτω (και τα σύνθετά του: παραθέτω, συνθέτω, κλπ.).

7. Τα ρήµατα α΄ συζυγίας που στον Αόριστο τελειώνουν σε “-σα”, κρατάνε την ίδια ορθογραφία στο [ι] που έχουν και στον Ενεστώτα:

Π.χ. ανθίζω-άνθισα ντύνω-έντυσα λύνω-έλυσα αφήνω-άφησα στρίβω-έστριψα

ποτίζω-πότισα δανείζω-δάνεισα δακρύζω-δάκρυσα σβήνω - έσβησα πήζω-έπηξα

κλπ.

135

ιδρύω-ίδρυσα αθροίζω-άθροισα συγχύζω-σύγχυσα κλείνω - έκλεισα ανοίγω-άνοιξα

8. Τα ρήµατα β΄ συζυγίας που στον Ενεστώτα τελειώνουν σε “ώ”, όσα από αυτά στον Αόριστο τελειώνουν σε “-ησα” (δηλαδή σχεδόν όλα), γράφονται µε “η”.

Π.χ. αγαπώ - αγάπησα , νικώ - νίκησα , μιλώ - μίλησα , δημιουργώ - δημιούργησα , κλπ.

Β. Πότε βάζουμε “λ” και πότε “λλ” ;  Όλα τα ρήµατα που τελειώνουν σε “-λλω” γράφονται µε “λλ”. Εξαιρούνται τα ρήµατα “θέλω” και “οφείλω”. Εξαιρείται επίσης το απρόσωπο ρήµα “µέλει”: (σηµαίνει “νοιάζει”, π.χ. δεν µε µέλει, δηλ. δεν µε νοιάζει):

 Τα ρήµατα που τελειώνουν σε “-λλω”: Στους διαρκείς χρόνους γράφονται µε “λλ” (δηλαδή στον Ενεστώτα, τον Παρατατικό και τον ∆ιαρκή Μέλλοντα). Στους συνοπτικούς χρόνους γράφονται µε “λ” (δηλαδή στον Αόριστο, τον Συνοπτικό Μέλλοντα, τον Παρακείµενο, τον Υπερσυντέλικο και τον Συντελεσµένο Μέλλοντα).

Πρακτικός κανόνας: Για να δούµε αν πρέπει να βάλουµε “λ” ή “λλ”, µπορούµε να αντικαταστήσουµε το ρήµα µε κάποιο άλλο που ακούγεται διαφορετικά στον Ενεστώτα και τον Αόριστο.

Π.χ. «Ο ήλιος ανέτειλε νωρίς». Αντικαθιστούµε το “ανέτειλε” µε το ρήµα π.χ. “βγήκε”: «Ο ήλιος βγήκε νωρίς». Αφού δεν θα γράφαµε “έβγαινε” αλλά “βγήκε” (δηλαδή Αόριστο), εποµένως και το ρήµα “ανέτειλε” πρέπει να το γράψουµε στον Αόριστο. Άρα θα το γράψουµε µε “λ”.

136

Η. τα ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΑ

137

138

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 48

Τάξη Ε2

ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΑ • Πού ήσουν χθες; Όλη μέρα τηλεφωνούσα και δεν το σήκωνε κανείς.

• Ο καιρός ήταν πολύ ζεστός σήμερα, αν και ήταν κάπως συννεφιασμένος. Οι έντονα γραµµένες λέξεις, είναι λέξεις άκλιτες, οι οποίες συνοδεύουν ένα ρήµα και προσδιορίζουν καλύτερα το νόηµά του:

Οι άκλιτες λέξεις, που συνήθως συνοδεύουν ρήµατα και φανερώνουν τόπο - χρόνο - τρόπο - ποσό - βεβαίωση - άρνηση - δισταγµό, λέγονται επιρρήµατα.

ΤΑ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΑ ΜΕ ΜΙΑ ΜΑΤΙΑ

Τοπικά επιρρήµατα: Οι λέξεις που απαντάνε στην ερώτηση "πού;". Χρονικά επιρρήµατα: Οι λέξεις που απαντάνε στην ερώτηση "πότε;". Τροπικά επιρρήµατα: Οι λέξεις που απαντάνε στην ερώτηση "πώς;". Ποσοτικά

επιρρήµατα: Οι λέξεις που απαντάνε στην ερώτηση "πόσο;".

Βεβαιωτικά επιρρήµατα: Οι λέξεις που απαντάνε στην ερώτηση "ναι;". Αρνητικά επιρρήµατα: Οι λέξεις που απαντάνε στην ερώτηση "όχι;". ∆ιστακτικά επιρρήµατα: Οι λέξεις που απαντάνε στην ερώτηση "µήπως;". ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1.

Εκτός από τα ρήµατα, τα επιρρήµατα συνοδεύουν επίσης και επίθετα (π.χ. "Η ζωγραφιά σου είναι πολύ όμορφη.").

2. Στα τροπικά επιρρήµατα ανήκουν και τα µόρια σαν και ως.

3. Μερικά επιρρήµατα σε -α σχηµατίζονται και σε -ως:

καλά - καλώς, κακά - κακώς, σπάνια - σπανίως, άμεσα - αμέσως, κλπ.

4. Πολλά τροπικά επιρρήµατα σχηµατίζονται από επίθετα (από τον πληθυντικό τού ουαπότομα, ο καλός - τα καλά καλά, δετέρου): ο απότομος - τα απότομα

ο σίγουρος - τα σίγουρα

σίγουρα, ο ξαφνικός - τα ξαφνικά 139

ξαφνικά, κλπ.

ΤΑ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΑ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΤΕΡΑ Τα τοπικά επιρρήματα είναι λέξεις που φανερώνουν τόπο. Απαντάνε στην ερώτηση "πού;".

Π.χ. εδώ, εκεί, κάπου, παντού, πουθενά, κοντά, μακριά, χαμηλά, ψηλά, δίπλα, μέσα, έξω, κάτω, επάνω, δεξιά, αριστερά, βόρεια, νότια, δίπλα, απέναντι, κλπ.

Τα χρονικά επιρρήματα είναι λέξεις που φανερώνουν χρόνο. Απαντάνε στην ερώτηση "πότε;".

Π.χ. χθες, προχθές, σήμερα, αύριο, μεθαύριο, τώρα, ποτέ, κάποτε, αμέσως, κιόλας, νωρίς, αργά, γρήγορα, συνήθως, συχνά, πριν, ύστερα, έπειτα, κλπ.

Τα τροπικά επιρρήματα είναι λέξεις που φανερώνουν τρόπο. Απαντάνε στην ερώτηση "πώς;".

Π.χ. έτσι, αλλιώς, κάπως, επίσης, μόνο, ιδίως, κυρίως, μαζί, χωριστά, καλά, άσχημα, ωραία, απότομα, ξαφνικά, εντελώς, ακριβώς, ευτυχώς, κλπ.

Τα ποσοτικά επιρρήματα είναι λέξεις που φανερώνουν ποσότητα. Απαντάνε στην ερώτηση "πόσο;".

Π.χ. τόσο, όσο, κάμποσο, πολύ, λίγο, λιγάκι, λιγότερο, καθόλου, εξίσου, μάλλον, κλπ.

Τα βεβαιωτικά επιρρήματα είναι λέξεις που φανερώνουν βεβαιότητα. Απαντάνε στην ερώτηση "ναι;".

Π.χ. ναι, μάλιστα, βέβαια (και οποιαδήποτε λέξη χρησιµοποιούµε για επιβεβαίωση).

Τα αρνητικά επιρρήματα είναι λέξεις που φανερώνουν άρνηση. Απαντάνε στην ερώτηση

"όχι;".

Π.χ. όχι, δεν, μην (και οποιαδήποτε λέξη χρησιµοποιούµε για άρνηση).

Τα διστακτικά επιρρήματα είναι λέξεις που φανερώνουν δισταγµό, αβεβαιότητα, κλπ.. Απαντάνε στην ερώτηση "μήπως;".

Π.χ. ίσως, δήθεν, τάχα, πιθανόν, άραγε (και οποιαδήποτε λέξη χρησιµοποιούµε για να εκφράσουµε δισταγµό).

140

ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΩΝ 1. Τοπικά πού;

2. Χρονικά πότε;

3. Τροπικά πώς;

4. Ποσοτικά πόσο ;

κάπου πουθενά αλλού

κάπως αλλιώς αλλιώτικα

κάµποσο

εδώ εκεί παντού εκεί που όπου οπουδήποτε

κάποτε κάπου - κάπου πότε - πότε άλλοτε τότε τώρα ποτέ τότε που όποτε οποτεδήποτε

έτσι µαζί

τόσο

όπως καθώς ως σαν

όσο οσοδήποτε

(ε)πάνω κάτω καταγής µέσα έξω εµπρός πίσω δεξιά αριστερά ψηλά χαµηλά πλάι δίπλα κοντά µακριά απέναντι γύρω ολόγυρα µεταξύ ανάµεσα πέρα αντίπερα βόρεια νότια ανατολικά δυτικά

αµέσως κιόλας ήδη πια µόλις ακόµη πάλι ξανά συχνά συνήθως ύστερα έπειτα κατόπιν πρώτα πριν νωρίς αργά γρήγορα χθες προχθές σήµερα απόψε αύριο µεθαύριο πέρ(υ)σι φέτος

καλά κακά σιγά έξαφνα ξαφνικά ίσια ωραία χωριστά µόνο µονάχα διαρκώς µονοµιάς επίσης επικεφαλής ιδίως κυρίως ειδεµή καλώς ακριβώς εντελώς ευτυχώς εξής

πιο µόνο πολύ περισσότερο λιγότερο λίγο λιγάκι αρκετά σχεδόν τουλάχιστον πάνω - κάτω περίπου καθόλου διόλου ολωσδιόλου ολότελα µάλλον εξίσου µόλις

κλπ.

κλπ.

5. Βεβαιωτικά ναι µάλιστα βέβαια σωστά

6. Αρνητικά όχι δεν µη(ν)

7. Διστακτικά ίσως τάχα δήθεν πιθανόν άραγε

κλπ.

κλπ.

(Ο αρχικός πίνακας, πριν την μορφοποίηση, είναι από: www.asxetos.gr/articles/glossa-ellhnikh/sygkentrotikos-pinakas-epirrimaton.html)

141

142

Θ. οι ΣΥΝ∆ΕΣΜΟΙ

143

144

12ο

ΜΑΘΗΜΑ 49

Δημ. Σχ. Αθηνών

Τάξη Ε2

ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ Π.χ. «Μου είπε πως θα έρθει και αυτός για μπάνιο, αν προλάβει. Όμως, είτε έρθει είτε όχι, εμείς θα πάμε, οπότε ξυπνήστε νωρίς αύριο το πρωί για να μην αργήσουμε και μας πιάσει η ζέστη.» Οι έντονα γραµµένες λέξεις στο παραπάνω κείµενο παρατηρούµε πως συνδέουν λέξεις ή προτάσεις µεταξύ τους. Οι άκλιτες λέξεις που συνδέουν µεταξύ τους λέξεις ή προτάσεις λέγονται σύνδεσµοι.

Οι σύνδεσμοι είναι δύο ειδών: α. Παρατακτικοί Συνδέουν µεταξύ τους λέξεις ή ισοδύναµες προτάσεις (κύρια µε κύρια, ή δευτερεύουσα µε δευτερεύουσα). Τότε λέµε ότι έχουµε παρατακτική σύνταξη.

Π.χ. Ο Άγγελος και η Αναστασία είναι συμμαθητές. Στεναχωρήθηκε, αλλά δεν το έδειξε. Ξύπνησα νωρίς, μολονότι είχα κοιμηθεί αργά. β. Υποτακτικοί Συνδέουν µεταξύ τους κύριες προτάσεις µε δευτερεύουσες.

Π.χ. Κάνει συνεχώς ότι τα ξέρει όλα. Αν πεινάς, μπορείς να φας τώρα. Αν και είναι μικρή, η ωριμότητά της είναι εκπληκτική. Θα πάμε στην αγορά, για να ψωνίσουμε. Έχουμε πολλές ώρες ακόμη, ώσπου να βραδιάσει. Σκέφτομαι μήπως δεν έπρεπε να του το πω. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

8. Η κάθε κατηγορία συνδέσµων δηµιουργεί αντίστοιχη κατηγορία προτάσεων. Π.χ. Οι υποθετικοί σύνδεσµοι δηµιουργούν υποθετικές προτάσεις.

Μην κοιμάσαι, αν δεν θέλεις. Οι τελικοί σύνδεσµοι δηµιουργούν τελικές προτάσεις.

Θα διαβάσω νωρίς, για να πάω βόλτα. Οι χρονικοί σύνδεσµοι δηµιουργούν χρονικές προτάσεις.

Μόλις ξημερώσει, θα φύγουμε. Οι αιτιολογικοί σύνδεσµοι δηµιουργούν αιτιολογικές προτάσεις.

Δεν ήρθα, επειδή μου έτυχε κάποια ξαφνική δουλειά. κλπ.

145

9. Ο σύνδεσµος "και" χρησιµοποιείται πολύ συχνά µε την σηµασία "επίσης": Π.χ. Ήρθαν και τα παιδιά μαζί μας.

10. Το "και" µπροστά από φωνήεν συνήθως γίνεται "κι": Π.χ. "και άλλο κι άλλο".

11. Προσέχουµε: • Το πως (χωρίς τόνο) είναι ειδικός σύνδεσµος: Νόμισε πως άκουσε έναν θόρυβο (νόμισε

ότι...). Το πώς (µε τόνο) είναι τροπικό επίρρηµα: Πώς κι από 'δώ τέτοιαν ώρα; • Το ότι (χωρίς υποδιαστολή) είναι ειδικός σύνδεσµος: Είπε ότι θα μου τηλεφωνήσει (είπε

πως...). Το ό,τι (µε υποδιαστολή) είναι αναφορική αντωνυµία: Έκανε πάντα ό,τι ήθελε (οτιδή-

ποτε ήθελε).

• Η αναφορική αντωνυµία "που" δεν παίρνει τόνο: Μ' άρεσε αυτό που μου είπες (αυτό το οποίο μου είπες). Ο ειδικός σύνδεσµος "που" δεν παίρνει τόνο: Μου είχες πει που θα ερχόσουν (ότι θα ερχόσουν). Το τοπικό επίρρηµα "πού" παίρνει τόνο: Πού πήγες διακοπές τα Χριστούγεννα;

Πίνακας με τους κυριότερους συνδέσμους

ΣΥΜΠΛΕΚΤΙΚΟΙ

και, ούτε

∆ΙΑΧΩΡΙΣΤΙΚΟΙ

ή, είτε

ΑΝΤΙΘΕΤΙΚΟΙ

αλλά, όµως

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΟΙ

άρα, εποµένως

ΕΠΕΞΗΓΗΜΑΤΙΚΟΣ

δηλαδή

ΕΙ∆ΙΚΟΙ

ότι, πως

ΥΠΟΘΕΤΙΚΟΙ

αν, εάν

ΕΝΑΝΤΙΩΜΑΤΙΚΟΙ

αν και, παρ' ότι

ΤΕΛΙΚΟΙ

να, για να

ΧΡΟΝΙΚΟΙ

όταν, καθώς, µόλις, άµα

ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΙ

διότι, επειδή, αφού

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΙ

ώστε, που

∆ΙΣΤΑΚΤΙΚΟΣ

µήπως

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΣ

παρά

146

ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥΣ (αναλυτικά) παρατακτικοι συνδεσµοι ( Συνδέουν κύριες προτάσεις µεταξύ τους )

ΣΥΜΠΛΕΚΤΙΚΟΙ

ΔΙΑΖΕΥΚΤΙΚΟΙ (ΔΙΑΧΩΡΙΣΤΙΚΟΙ)

ΑΝΤΙΘΕΤΙΚΟΙ

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΟΙ

και

Πήρε τα κλειδιά του και βγήκε έξω.

ούτε

Ούτε τον ξέρω, ούτε µε νοιάζει να τον γνωρίσω.

μήτε

Μήτε είδα, µήτε άκουσα κάτι.

ή

‘Η θα βρέχει, ή θα χιονίζει. Και τα δυο ταυτόχρονα δεν γίνεται!

είτε

Είτε έρθει ο ένας, είτε έρθουν και οι δύο, το ίδιο µού κάνει.

αλλά

∆εν ξέρει να µαγειρεύει, αλλά προσπαθεί παρ’ όλ’ αυτά.

μα

Εγώ σου είπα τι να κάνεις, µα εσύ δεν µε άκουσες.

όμως

Μ’ αρέσει το βόλλεϋ, όµως δεν ξέρω να παίζω.

ωστόσο

Θέλει να είναι καλή µαθήτρια, ωστόσο δεν διαβάζει.

άρα

Κάνει ζέστη τώρα, άρα ντυνόµαστε ελαφρά.

επομένως Ο καιρός άνοιξε, εποµένως δεν πρόκειται να βρέξει.

ΕΠΕΞΗΓΗΜΑΤΙΚΟΣ

οπότε

Έχει δουλειά, οπότε δεν θα γυρίσει νωρίς.

δηλαδή

Έµειναν οι δυο τους παρέα, δηλαδή έµειναν µόνοι τους.

ΥΠΟΤΑκτικοι συνδεσµοι ( συνδέουν µία κύρια µε µία δευτερεύουσα πρόταση )

ΕΙΔΙΚΟΙ

ΥΠΟΘΕΤΙΚΟΙ

ΕΝΑΝΤΙΩΜΑΤΙΚΟΙ (ΠΑΡΑΧΩΡΗΤΙΚΟΙ)

ΤΕΛΙΚΟΙ

ότι

Κάνει συνεχώς ότι τα ξέρει όλα.

πως

Νοµίζω πως είναι σωστό αυτό που λες.

που

Σε άκουσα που ήρθες, χθες το βράδυ.

αν / εάν

Αν πεινάς, µπορείς να φας τώρα.

άμα

Μην κοιµάσαι, άµα δεν θες.

σαν

Σαν θέλω να κάνω κάτι, το έχω συνέχεια στο µυαλό µου.

αν και

Αν και είναι µικρή, η ωριµότητά της είναι εκπληκτική.

μολονότι

Πρόλαβε την παράσταση, µολονότι ξεκίνησε αργά.

παρ’ ότι

Παρ’ ότι το διάβασα, δεν το θυµάµαι καθόλου.

παρ’ όλο

Παρ’ όλο που σ’ το ’χω πει πολλές φορές, δεν το θυµάσαι.

να

Θα πάµε στα µαγαζιά, για να ψωνίσουµε.

για να

Επέστρεψε, να πάρει µια οµπρέλα για την βροχή.

147

ΧΡΟΝΙΚΟΙ

ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΙ

όταν

Όταν βγεις έξω, πάρε µου µια εφηµερίδα.

σαν

Σαν ήρθε ο καιρός και µεγάλωσε, έφυγε για σπουδές.

ενώ

Ενώ περπατούσε στον δρόµο, είδε τυχαία τον φίλο του.

καθώς

Καθώς θα φεύγεις, πάρε και το βιβλίο σου µαζί.

αφού

Θα αρχίσω το διάβασµα, αφού φύγεις.

αφότου

Αφότου χώρισαν, δεν τους ξαναείδαµε στην γειτονιά.

μόλις

Μόλις ξηµερώσει, θα φύγουµε

προτού

Σκέψου προσεκτικά την ερώτηση, προτού απαντήσεις.

ώσπου

Έχουµε πολλές ώρες ακόµη, ώσπου να βραδιάσει.

άμα

Άµα επιστρέψεις στην Αθήνα, πάρε µε τηλέφωνο.

πριν

«Βουτάµε την γλώσσα µας στο µυαλό, πριν µιλήσουµε.»

διότι

Ο οδηγός παρέµεινε ψύχραιµος, διότι ήταν έµπειρος.

επειδή

∆εν ήρθα, επειδή µου έτυχε µια δουλειά.

γιατί*

Γιατί το κάνω αυτό; Έτσι, γιατί µ’ αρέσει!

* Το «γιατί» ως απάντηση, χρησιμοποιείται μόνο στον προφορικό, καθημερινό λόγο. Στον γραπτό λόγο, το χρησιμοποιούμε μόνο όταν γράφουμε σε λαϊκό ύφος.

αφού

Αφού δεν µπορείς, µην έρχεσαι

καθώς

Έφαγε µόνο µία σαλάτα, καθώς βρισκόταν σε δίαιτα

που

Απόρησε που ήταν στο σπίτι τέτοια ώρα.

ώστε

Μιλάει τόσο σιγά, ώστε σχεδόν δεν ακούγεται.

που

Είναι τόσο καλός, που τον αγαπάνε όλοι.

μην

Φοβάµαι µην αρρωστήσει.

μήπως

Σκέφτοµαι µήπως δεν της άρεσε αυτό που της είπα.

ΒΟΥΛΗΤΙΚΟΣ

να

Θέλω να πάµε βόλτα.

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΣ

παρά

Προτιµώ να κάνω ποδήλατο παρά να βλέπω τηλεόραση.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΙ

ΔΙΣΤΑΚΤΙΚΟΙ (ΕΝΔΟΙΑΣΤΙΚΟΙ)

148

Ι. οι ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ τα ΜΟΡΙΑ τα ΕΠΙΦΩΝΗΜΑΤΑ

149

150

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ 50

Τάξη Ε2

ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ - ΜΟΡΙΑ - ΕΠΙΦΩΝΗΜΑΤΑ Α. ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ

"Τα σύννεφα έρχονταν απειλητικά από το βάθος του ορίζοντα. Από χθες έλεγαν ότι σήμερα ο καιρός θα το πήγαινε για καταιγίδα. Αντί να πάω σε κάποιο μέρος να προφυλαχτώ, έτρεξα προς την εξοχή. Παρά την δυνατή βροχή που ακολούθησε, έκανα για ώρα βόλτες σε βρεγμένα χωράφια. Κατά πώς φαίνεται, οι άλλοι θα με έβλεπαν ως τρελό, έτσι που γυρνούσα, χωρίς ομπρέλα, κάτω από την καταιγίδα." Όταν µιλάµε (ή γράφουµε), χρησιµοποιούµε πολύ συχνά διάφορες µικρές άκλιτες λέξεις, όπως είναι οι έντονα γραµµένες λέξεις στο παραπάνω κείµενο. Αυτές φανερώνουν τόπο (από το βάθος, προς την εξοχή), χρόνο (από χθες, για ώρα), τρόπο (κατά πώς φαίνεται), στέρηση (χωρίς οµπρέλα), κλπ. Οι (µικρές) άκλιτες λέξεις, που συνήθως µπαίνουν µπροστά από κλιτές λέξεις (ουσιαστικά, αντωνυµίες, επίθετα, µετοχές) αλλά και επιρρήµατα, και δηλώνουν διάφορα νοήµατα (τόπο - χρόνο - τρόπο - αιτία - σκοπό - στέρηση, κλπ.), λέγονται προθέσεις.

ΟΙ ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ ΣΤΑ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΕΙΝΑΙ: µε, σε, για, ως, προς µετά, παρά, κατά, αντί, από, χωρίς, δίχως, ίσαµε, εξαιτίας

Υπάρχουν όµως και προθέσεις που έχουν µείνει από τα αρχαία ελληνικά. Οι κυριότερες από αυτές είναι: εκ (ή εξ), εν, συν, προ, διά, επί, υπό υπέρ, κλπ.

Οι αρχαίες προθέσεις σήµερα χρησιµοποιούνται µε δύο τρόπους: α) Σε κάποιες τυποποιηµένες εκφράσεις: συγγενείς εξ αίµατος, επί Τουρκοκρατίας, δια παντός, εν µέρει, προ Χριστού, υπό το µηδέν [αν και λέγεται έτσι, η σωστή φράση είναι: "υπό του µηδενός": σε γενική πτώση], υπέρ πίστεως και πατρίδος, κλπ. β) Ως πρώτα συνθετικά σε σύνθετες λέξεις: εκκλησία, ενισχύω, συνδέω, πρόβλεψη, διάµετρος, επιµένω, υποµονή, υπερβολικός, κλπ.

151

Κάποιες αρχαίες προθέσεις χρησιµοποιούνται και στα µαθηµατικά: συν, πλην, µείον, επί, δια

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 12. Κάποιες προθέσεις, όταν βρίσκονται πριν από φωνήεν, κυρίως στον προφορικό λόγο, παθαίνουν συχνά έκθλιψη (χάνουν το τελευταίο γράµµα τους): µε αυτές µ' αυτές / σε εµένα σ' εµένα / για αυτό γι' αυτό από έξω απ' έξω / από το πρωί απ' το πρωί, κλπ.

13. Η πρόθεση σε, όταν βρίσκεται µαζί µε άρθρο χάνει το "ε" και µένει µόνο µε το "σ" (στον, στα, στην, στους, κλπ.) [Η εξήγηση: Το σε στα αρχαία λεγόταν εις. Με τα χρόνια, το εις πριν από τα άρθρα άρχισε να κόβεται και να γράφεται " 'ς", µέχρι που τελικά "κόλλησε" µε τα άρθρα και κατέληξε να γράφεται "σ". Π.χ. εις τον δρόµο 'ς τον δρόµο στον δρόµο.]

14. ∆εν πρέπει να µπερδεύουµε τις προσωπικές αντωνυµίες "µε" και "σε", µε τις προθέσεις "µε" και "σε". Θυµόµαστε πως οι προσωπικές αντωνυµίες ταιριάζουν µε ρήµατα. Με άκουσε προσεκτικά. (αντωνυµία: Άκουσε εµένα) Θα πάω με τα πόδια. (πρόθεση) Χθες σε είδα στον δρόμο. (αντωνυµία: Είδα εσένα) Σε λίγο θα φύγουμε. (πρόθεση)

Β. ΜΟΡΙΑ Μόρια λέγονται κάποιες µικρές λεξούλες, τις οποίες χρησιµοποιούµε µε διάφορες σηµασίες. Τα µόρια είναι: για, ας, θα, να, µα, κλπ.

[ Σύμφωνα με την σχολική γραμματική, μόρια θεωρούνται επίσης το δεν και το µη(ν) ]. Π.χ. Για έλα εδώ λίγο! / Ας κάνεις ό,τι θέλεις. Δεν με νοιάζει. Μόνο να μην με ενοχλείς! Πού θα πας; / Έλα να σε δω! / Να το σπίτι μου! / Μα τι λες τώρα;

Γ. ΕΠΙΦΩΝΗΜΑΤΑ Επιφωνήµατα λέµε κάποιες φωνές ή άκλιτες λέξεις που εκφράζουν συναισθήµατα (θαυµασµό, έκπληξη, απορία, λύπη, χαρά, ευχή, κλπ.). Τα επιφωνήµατα συνοδεύονται από θαυµαστικό και, µερικές φορές, από αποσιωπητικά ή ερωτηµατικό. Τα πιο συνηθισµένα επιφωνήµατα είναι: Αχ! / ά! / έ! / ώ! / ωχ! / ουφ! / ώχου! / µπα! / χµ! πω πω! / µπράβο! / εύγε! / µακάρι! / αλίµονο!

152

12ο

Δημ. Σχ. Αθηνών

ΜΑΘΗΜΑ μπόνους

Τάξη Ε2

ΕΠΙΡΡΗΜΑ, ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ, ή ΠΡΟΘΕΣΗ; Μάθαµε για τα επιρρήµατα, µάθαµε για τους συνδέσµους, µάθαµε και για τις προθέσεις. Όµως τα πράγµατα δεν είναι πάντα απλά. Μερικές λέξεις µπορεί να ανήκουν σε περισσότερες οµάδες ενός γραµµατικού είδους. Μερικές άλλες τυχαίνει να ανήκουν ακόµη και σε διαφορετικά γραµµατικά είδη (π.χ. άλλες φορές να είναι επιρρήµατα, άλλες να είναι προθέσεις, κλπ.). Έτσι: Σε κάποιες περιπτώσεις, για να βλέπουµε τι µέρος του λόγου είναι µία λέξη θα πρέπει να ψάχνουµε προσεκτικά το νόηµα της πρότασης.

Ας το δούµε σε τρία παραδείγµατα. ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ Α΄: Η λέξη «μάλλον» (µπορεί να ανήκει σε δύο διαφορετικά είδη επιρρηµάτων) 1. «Το βραδινό φαγητό μάλλον βλάπτει παρά ωφελεί.»

Το "µάλλον" εδώ είναι ποσοτικό επίρρηµα, αφού έχει την σηµασία του "περισσότερο": («Το βραδινό φαγητό "περισσότερο" βλάπτει παρά ωφελεί.»)

2. «Μου είχε πει πως μάλλον θα έρθει.»

Το "µάλλον" εδώ είναι διστακτικό επίρρηµα, αφού έχει την σηµασία του "ίσως", του "πιθανόν": («Μου είχε πει πως "ίσως" θα έρθει.»)

153

ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ Β΄: Η λέξη «μόλις» (µπορεί να ανήκει σε δύο διαφορετικά µέρη του λόγου) 1. «Τρέχα*! Το έργο μόλις ξεκίνησε!»

Εδώ το "µόλις" είναι χρονικό επίρρηµα, αφού απαντά στην ερώτηση "πότε;": (Πότε ξεκίνησε το έργο; Μόλις, µόλις τώρα.) * Ο σωστός τύπος είναι "τρέχε", όμως είναι από τα λάθη που έχουν ήδη καθιερωθεί και έχουν μετατραπεί σε "σωστά".

2. «Μόλις ξημερώσει, θα φύγουμε.»

Σ’ αυτή την πρόταση το "µόλις" είναι χρονικός σύνδεσµος, επειδή συνδέει δυο προτάσεις: ("Μόλις ξηµερώσει" + "θα φύγουµε")

ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ Γ΄: Η λέξη «πριν» (µπορεί να ανήκει ακόµη και σε τρία διαφορετικά µέρη του λόγου) 1. «Το ξέχασες; Σου το είπα λίγο πιο πριν.» Εδώ το "πριν" είναι χρονικό επίρρηµα, αφού απαντά στην ερώτηση

«πότε;»: (Πότε σου το είπα; Πριν, λίγο πιο πριν.)

2. «Πριν φύγεις, θέλω να σου δώσω κάτι.» Εδώ το "πριν" είναι χρονικός σύνδεσµος, επειδή συνδέει δυο προτάσεις:

("Πριν φύγεις" + "θέλω να σου δώσω κάτι") 3. «Ξεκινήσαμε πριν από την αυγή.» Εδώ το "πριν" είναι πρόθεση (που ταιριάζει µε το ουσιαστικό "αυγή") η

οποία δηλώνει χρόνο: («Ξεκινήσαµε πριν από την ώρα που θα ερχόταν η αυγή.»)

4. «Θα στρίψεις αριστερά, πριν από το φανάρι.» Εδώ το "πριν" είναι ξανά πρόθεση (που ταιριάζει µε το ουσιαστικό "φα-

νάρι") η οποία τώρα δηλώνει τόπο, µέρος: («Θα στρίψεις σε ένα σηµείο πριν από το σηµείο που είναι το φανάρι.»)

154

155

156