Sağlık ve Çevre Kültürü - Sayı 5 by Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi

ISSN 1308-4054

TARIM ÖZEL SAYISI

Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi Süreli Yayını / 2011 / Sayı 5

ISSN 1308-4054 2011 / Sayı 5

Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi ve Sağlık Araştırmaları Merkezi yayınıdır. Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği tarafından hazırlanmıştır.

Sahibi Zeytinburnu Belediye Başkanı Murat Aydın Editör Murat D. Çekin Sorumlu Müdür Ahmet Özdemir Koordinatör Fatoş Altuncan Fotoğraf İsmail Küçük Abdüsselam Ferşatoğlu Kapak illustrasyonu Yahya Alakay Yapım Fotografika Ltd.

Adres Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi Merkezefendi Yeniçiftlik yolu 1 . İstanbul 34015 0212 6644155 . 0533 2062338 . faks 0212 4164576 www.ztbb.org . bilgi@ztbb.org

Dergide yeralan yazılardan yazarları mesuldür. © Yayın hakları yayıncıya aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. Geridönüşüm oranı yüksek kağıda, bitki esaslı mürekkeplerle basılmıştır.

İÇİNDEKİLER Biri Yer, Biri Bakar..

Gıda Güvenliği

Soğuk Algınlığı ve Ekinazya

Sinir Sistemi Rahatsızlıklarında Bitkilerle Tedavi

Anadolu Florasında Ekonomik Değeri Olan Bazı Bitkiler

Parfümlerin Sırrı

Evde Doğaya Yer Ayırmak – III

Devletlibaba Köyü Flora Gezisi

TARIM DOSYASI Tarıma Bağlı Çevre Kirliliği

İyi Tarım Uygulamaları

Değişen Tarım ve Besin Değerleri

Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar (GDO)

Organik Tarım

Permakültüre Göre Toprağı İyileştirmek

Fukuoka ve Doğal Tarım

Doğal Tarım ve Doğal Beslenmenin Felsefesi

Sürdürülebilir Tarım

Tohuma Kim Hâkim Olacak?

Organik Pazarlar

Bahçemizde bulunan bitkiler

Abelmoschus esculentus (L.) Moench Bamya D Abies nordmanniana (Stev.) Spach Doğu karadeniz göknarı D Abies pinsabo L. İspanya göknarı D Acacia dealbata Link Gümüşi akasya 49 Acanthus mollis L. Büyük ayıpençesi 58 Acer platanoides L. Kırmızı çınar yapraklı akçaağaç D Acer pseudoplatanus L. Dağ akçaağacı 51 Achillea biebersteinii Afan Sarı civanperçemi 3 Achillea millefolium L. Beyaz civanperçemi 3 Achillea nobilis L. Ayvadana 3 Actinidia chinensis Planch. Kivi D Adonis flammea Jacq. Keklikgözü D Aesculus hippocastanum L. Beyaz çiçekli atkestanesi D Agave americana L. Agav D Ageratum houstonianum Mill. Vapurdumanı D Agrimonia eupatoria L. Koyunotu 32 Agropyron cristatum (L.) Gaertn. Otlak ayrığı D Agropyron repens (L.) P. Beauv. Ayrıkotu D Agrostemma githago L. Buğday çiçeği D Ailanthus altissima (Mill.) Swingle Kokarağaç D Ajuga chamaepitys (L.) Schreber Yer çamı D Ajuga reptans L. Dağ mayasılotu D Albizzia julibrissin (Willd.) Durazz. Gülibrişim D Alcea pallida Waldst. & Kit. ex Willd. Hatmi 46 Alcea rosea L. Gül hatmi 46 Alchemilla vulgaris L. Arslanpençesi 56 Alkanna tinctoria (L.) Taush. Havaciva D Alliaria petiolata (Bieb.) Cavara Et Grande Sarımsakotu D Allium ampeloprasum L. Yabani pırasa D Allium cepa L. Soğan D Allium paniculatum L. Yabani sarımsak D Allium porrum L. Pırasa D Allium sativum L. Sarımsak D Allium schoenoprasum L. Frenk soğanı D Allium subhirsutum L. Keçikörmen D Allium tuberosum Rottler ex Spreng. Sarmısakotu D Almus glutinosa L. Kızılağaç D Aloysia triphylla (L’Hérit.) Britton Limonotu D Althaea officinalis L. Tıbbi hatmi 46 Amaranthus retroflexus L. Kırmızı köklü horozibiği D Ammi visnaga (L.) Lam. Hıltan 18 Amorpha fruticosa L. Yalancı çivit 19 Amsonia orientalis Decne. Mavi yıldız D Anagallis arvensis L. Tarla farekulağı D Anamirta cocculus (L.) Wight & Arn. Balıkotu D Anemone sylvestris L. Yabani dağ lalesi D Anethum graveolens L. Dereotu D Angelica archangelica L. Melekotu 19 Angelica sylvestris L. Yabani melekotu 19 Anthemis austriaca Jacq. Avusturya papatyası 66 Anthemis tinctoria L. Boyacı papatyası 32 Anthriscus cerefolium (L.) Hoffm. Frenk maydanozu D Antirrhinum majus L. Aslanağzı D Apium graveolens L. Kereviz D Apium graveolens L. var. dulce L. Sap kereviz D Apium graveolens L. var. rapaceum (Mill.) Kök kereviz D Apium nodiflorum (L.) Lag. Tatlı kerdeme 19 Aquilegia olympica Boiss Haseki küpesi D Aquilegia x hybrida Sims Melez hasekiküpesi D Arbutus unedo L. Koca yemiş D Arctium lappa L. Dulavratotu 30 Arisarum vulgareTarg. - Tozz Yılanekmeği D Armoracia rusticana Gaertn.,C.A.Mey.& Scherb.L.

Düdükotu 60

Arnica chamissonis Less. Öküzgözü D Artemisia absinthium L. Acı pelin 20 Artemisia alba Turra Ak pelin 20 Artemisia annua L. Peygamber süpürgesi 29 Artemisia dracunculus L. Tarhun D

Chenepodium album L. Beyaz sirken D Chenopodium ambrosioides L. Meksika çayı 28 Chimonathus praecox (L.) Link. Kış tatlısı 44

Ipomoea coccinea L. Gündüz sefası D

Chrysanthemum corenaria L. Dağlama 21 Chrysanthemum segetum L. Sarı dağlama 21 Cicer arietinum L. Nohut D Cichorium intybus L. Yabani hindiba 26 Cirsium vulgare (Savi.)Ten. Tarla devedikeni 22 Cistus creticus L. Pembe ladenotu 33 Cistus laurifolius L. Defne yapraklı ladenotu D Cistus salviifolius L. Adaçayı yapraklı laden 33 Citrullus lanatus (Thunb.) Matsum. & Nakai Karpuz D Clematis cirrhosa L. Yabani akasma D Clematis vitalba L. Ak asma 55 Cleome serrulata Pursh. Pembe kleomçiçeği D Cnicus benedictus L. Şevketibostan D Conium maculatum L. Baldıran 19 Consolida ajacis (L.) Schur Hazeran D Convallaria majalis L. Müge D Convolvulus arvensis L. Tarla sarmaşığı D Coriandrum sativum L. Kişniş D Cornus mas L. Erkek kızılcık 29 Cornus sanguinea L. Dişi kızılcık 29 Corylus avellana L. Adi fındık 30 Cotinus coggygria Scop. Boyacı sumağı 14 Crataegus laevigata (Poir.) DC. Alıç D Crataegus monogyna Jacq. Geyikdikeni D

Asarum italicum L. Afşarotu D

Asphodelus aestivus Brot. Yaz çirişotu 6 Asphodelus firtulosus L. Çirişotu 6 Astilbe x arendsii Arends Melez taşkıran çiçeği D Astragalus membranaceus (Fisch.ex Link) Çin geveni D Atropa belladonna L. Güzelavratotu D Avena sativa L. Yulaf D Ballota nigra L. Yalancı ısırgan 40 Baptisia australis (L.) R. Br. Avustralya çiviti 50 Basella alba L. Malabar ıspanağı D Bellis sylvestris Cyr. Çayır papatyası D Berberis thunbergii DC. Kırmızı yapraklı kadıntuzluğu D Berberis vulgaris L. Amberparis 23 Beta vulgaris L. subsp. rapa f. rubra Kırmızı pancar D Beta vulgaris L. var. cicla L. Pazı D Betula pendula Roth Ak huş 24 Bocconia cordata (Willd.) R. Br. Tüylü haşhaş D Borago officinalis L. Hodan 24 Brassica nigra (L.) W. D. J. Koch Siyah hardal 25 Brassica oleracea L. var. acephala Kara lahana D Brassica oleracea L. var. botrytis Karnabahar D Brassica oleracea L. var. gemmifera Zenker Brüksel lahanası D

Brassica oleracea L. var. italica Plenck Brokoli D Brassica rapa L. var. rapa Şalgam D Briza maxima L. Kuş ekmeği D Broussonetia papyrifera (L.) Vent. Kağıtdutu 30 Bryonia alba L. İtkabağı 53 Bupleurum falcatum L. Tavşankulağı D Buxus sempervirens L. Adi şimşir 26 Caesalpinia gilliesii (Wall. ex Hook.) Wall. ex D.Dietr.

Tavusçiçeği 29

Calendula arvensis L. Yabani tıbbi nergis 29 Calendula officinalis L. Tıbbi nergis 64 Calluna vulgaris (L.) Hull Funda 33 Camellia sinensis (L.) O. Kuntze Çay 7 Capparis spinosa L. Kapari D Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. Çobançantası D Capsicum annuum L. Biber D Capsicum frutescens L. Arnavut biberi D Cardaria draba (L.) Desv. Yabani tere D Carthamus tinctorius L. Aspir 18 Carum carvi L. Frenk kimyonu D Castanea sativa Miller Kestane D Catalpa bignonoides Walt. Katalpa D Catharanthus roseus (L.) G. Don. Rozet D Cedrus atlantica (Endl.) G. Manetti ex Carrière Atlas sediri D

Celtis australis L. Çitlenbik 35 Centaurea cyanus L. Peygamber çiçeği D Centaurea solstitialis L. Zerdali dikeni D Centaurea triumfetti All. Mor peygamberçiçeği 23 Ceratonia siliqua L. Keçiboynuzu 26 Cercis siliquastrum L. Erguvan D Cerinthe major L. Benekli mum çiçeği D Ceterach officinarum DC. Altınotu D Cheiranthus cheiri L. Sarı şebboy 63 Chelidonium majus L. Kırlangıçotu 9

Isatis glauca Aucher ex. Bois. Çivitotu 5 İlex aquifolium L. Çobanpüskülü D

Crocus sativus L. Safran D Cucumis sativus L. Hıyar D Cucurbita maxima Duch Süs kabağı D Cucurbita moschata L. Bal kabağı D Cucurbita pepo L. Sakız kabağı D Cupressus macrocarpa Hartw. ex Gordon Limon servi D Cupressus sempervirens L. Akdeniz servisi 39 Cyclamen cilicium Boiss. & Heldr Sıklamen 54 Cydonia oblonga Miller Ayva 32 Cynara scolymus L. Enginar 22 Cynodon dactylon (L.) Pers. Büyük ayrık D Cynoglossum creticum Miller Köpekdili 32 Cytisus scoparius (L.) Link Süpürge katırtırnağı D Datura innoxia Miller Tüylü tatula 28 Datura stramonium L. Tatula 28 Daucus carota L. var. atrorubens (Alef.) E. Small Siyah havuç D

Daucus carota L. var. carota Yabani havuç D Delphinium staphisagria L. Bitotu D Dianthus barbatus L. Hüsnüyusuf 52 Dianthus calocephalus Boiss. Yabani karanfil 52 Dianthus caryophyllus L. Bahçe karanfili 52 Digitalis lanata Ehrh. Yünlü yüksükotu 39 Digitalis purpurea L. Kırmızı çiçekli yüksükotu 39 Diospyros kaki Thunb. Trabzon hurması D Dipsacus laciniatus L. Fesçitarağı 6 Doronicum orientale Hoffm. Orman güneşi D Dracunculus vulgaris Schott. Yılanbıçağı D Ecballium elaterium (L.) A. Rich. Acı kavun 53 Echinacea pallida (Nutt.) Nutt. Soluk çiçekli ekinazya 65 Echinacea purpurea (L.) Moench Mor çiçekli ekinazya 61 Echium plantagineum L. Engerekotu 24 Echium vulgare L. Adi engerekotu 24 Elaeagnus angustifolia L. İğde 32

Juglans regia L. Ceviz D Juniperus communis L. Adi ardıç D Juniperus horizontalis Moench Yayılıcı ardıç D Juniperus oxycedrus L. Katran ardıcı D Knautia arvensis (L.) Coult. Miskçiçeği 18 Laburnum anagyroides Medik. Sarı salkım D Lactuca sativa L. Marul D Lamium amplexicaule L. Ballıbaba D Lamium maculatum L. Lekeli ballıbaba D Lamium purpureum L. Kırmızı ballıbaba D Laurus nobilis L. Defne D Lavandula angustifolia Miller Lavanta 12 Lavandula dentata L. Fransız lavantası 12 Lavandula stoechas L. Karabaşotu 12 Lavandula x intermedia Emeric. ex Loisel. Melez lavanta 12 Lens culinaris Medik. Mercimek D Leontice leontopetalum L. Kırkbaşotu D

Lepidium sativum L. Tere D Leucanthemum vulgare Lam. Büyük papatya 62 Leucojum aestivum L. Göl soğanı D Leuzea carthamoides DC. Leuzea 15 Ligustrum vulgare L. Kurtbağrı 47 Linaria vulgaris Mill. Yabani aslanağzı D Linum hirsutum L. Anadolu keteni D Linum usitatissimum L. Keten 8 Liquidambar orientalis Mill. Doğu günlük ağacı 13 Liquidambar styraciflua L. Amerikan sığlası D Liriodendron tulipifera L. Lale ağacı 44 Lobularia maritima (L.) Desv. Kuduzotu D Lonicera caprifolium L. Bahçe hanımelisi D Luffa cylindrica (L.) M. J. Roemer Lif kabağı D Lupinus albus L. Acı bakla D Lupinus angustifolius L. Dar yapraklı acıbakla D Lycium chinense Miller Çin tekedikeni 29 Lycopersicon esculentum Miller Domates D Lycopus europaeus L. Kurtayağı 34 Lysimachia vulgaris L. Adi kargaotu 54 Lythrum salicaria L. Tıbbi hevhulma 43 Magnolia grandiflora L. Büyük çiçekli manolya 44 Malus floribunda Siebold. ex Van Houtte. Süs elması D Malus pumila Miller Elma D Malus sylvestris Mill. Yabani elma D Malva neglacta L. Küçük ebegümeci 17 Malva sylvestris L. Büyük ebegümeci 17 Mandragora autumnalis Bertol. Adamotu D Marribium vulgare L. Bozot 33 Matricaria chamomilla L. Mayıs papatyası 62 Medicago polymorpha L. Yabani yonca D Medicago sativa L. Alfalfa D Melilotus officinalis (L.) Ders. Tıbbi kokulu yonca 27 Melissa officinalis L. subsp. altissima Oğulotu 32 Melissa officinalis L. subsp. officinalis Melisa 60 Mentha angustifolia L. Bahçe nanesi 41 Mentha aquatica L. Su nanesi 42

Equisetum arvense L. Atkuyruğu 1 Eriobotrya japonica (Thunb.) Lindl. Malta eriği 14 Eruca sativa Miller Roka D Escholzia californica Cham. Acem lalesi 67 Eucalyptus gunii Hook Ökaliptus 1 Euonymus japonicaThunb. Japon iğ ağacı 29 Eupatorium cannabinum L. Koyun pıtrağı D Eupatorium perfoliatum L. Gripotu 18 Euphorbia dendroides L. Ağaç sütleğen 31 Euphorbia lathyris L. Sütleğen 35 Euphorbia marginata Pursh. Alacalı sütleğen D Euryops pectinatus L. Sarı yurops D Fagopyrum esculentum Moench Kara buğday D Ferula assa-foetida L. Şeytantersi D Ferula communis L. Çakşır 32 Ficus carica L. İncir D Foeniculum vulgare Miller Rezene 16 Fragaria vesca L. Yabani çilek 7 Fragaria virginiana Duchesne Dağ çileği 7 Fraxinus excelsior L. Adi dişbudak 47 Fumaria capreolata L. Beyaz şahtere D Fumaria officinalis L. Şahtere D Galega officinalis L. Keçisedefotu 49 Galium aparine L. Yoğurtotu 59 Galium verum L. Sarı yoğurtotu 6 Gazania splendens Hort. ex Hend Koyungözü D Gentiana lutea L. Centiyan D Geum urbanum L. Su karanfili 56 Ginkgo biloba L. Ginkgo 2 Gladitschia triacanthos L. Gladiçya D Glaucium flavum Crantz Sarı boynuzlu gelincik 51 Glycine max.(L.) Merr. Soya D Glycyrrhiza glabra L. Tatlı meyan 49 Grindelia robusta Nutt. Grindelya 26 Gundelia tournefortii L. Kenger D Gypsophila arrostii Guss. Çöven 9 Gysophila paniculata L. Bahar yıldızı 9 Hedera colchica C.Koch Kafkas duvarsarmaşığı D Hedera helix L. Duvar sarmaşığı D Helianthus annuus L. Ayçiçeği D Helianthus tuberosus L. Yerelması D Helichrysum arenarium (L.) Moench Ölmezçiçek 23 Helichrysum bracteatum L. Kağıt çiçeği D Helichrysum orientale (L.) Gaertn. Doğu ölümsüzçiçeği D Helichyrsum bracteatum (Vent.) Willd. Ölümsüz çiçeği D Helleborus orientalis Lam. Doğu bohçaotu 54 Heracleum sphondylium L. Tavşancılotu 19 Heuchera sanquinea Engelm. Kırmızı ateşfeneri D Hibiscus sabdariffa L. Hibiskus D Hibiscus syriacus L. Ağaç hatmi 44 Hibiscus trionum L. Afrika ağaç hatmisi D Hippophae rhamnoides L. Yalancı iğde D Hordeum vulgare L. Arpa 29 Humulus lupulus L. Şerbetçiotu 35 Hydrangea macrophylla (Thunb.) Ser. Ortanca D Hyoscyamus niger L. Siyah banotu 15

Pisum sativum L. Bezelye D Pisum sativum L. ssp. arvense (L.) Poir. Yabani bezelye 1 Plantago afra L. Akdeniz karnıyarığı D Plantago coronopus L. Yıldızotu 57 Plantago major L. Büyük sinirliot 57

Elettaria caraamomum L. Kakule D

Epimedium pubigerum (DC.) Moren & Decaisne Teke otu 9

Pistacia terebinthus L. Menengiç 44

Jasminum fruticans L. Sarı yasemin D

Ephedra campylopoda C. A. Mey. Deniz üzümü 32 Epilobium angustifolium L. Yakıotu 51

Pistacia lentiscus L. Sakız ağacı D

Plantago lanceolata L. Dar yapraklı sinirliot 57

Leonurus sibiricus L. Aslanotu D

Cucumis melo L. var. inodorus Kırkağaç kavunu D

Pinus pinea L. Fıstık çamı D Pinus sylvestris L. Sarı çam D Piper cubeba (Linn.) Kebabiye D

İnula magnifica Lipsly. Dev andızotu D

Leonurus cardiaca L. Aslankuyruğu D

Epilobium hirsutum L. Tüylü yakıotu 51

Asparagus officinalis L. Tıbbi kuşkonmaz D

Iris pseudacorus L. Sarı süsen D Iris suaveolens Boiss. Et Reuter Bodur süsen D

Crithmum maritimum L. Deniz rezenesi D

Epilobium parviflorum Schreb. Küçük çiçekli yakıotu 51

Asparagus acutifolius L. Yabani kuşkonmaz D

Iris germanica L. Mor süsen D

Crataegus oxycantha L. Geyikdikeni D Crocus cancellatus Herbert Çiğdem D

Artemisia vulgaris L. Ayvadana 20

Arum maculatum L. Yılanyastığı D

Hyssopus officinalis L. Zufaotu 40 Inula helenium L. Andızotu 25

Arum dioscoridis Sm. Yılanpancarı D Arum italicum Miller Benekli yılanyastığı D

Hypericum tetrapterum Fries Dört kanatlı sarı kantaron D

Chenopodium capitatum Ascherson. Çilekli ıspanak D

Mentha arvensis L. Yabani nane D Mentha longifolia (L.) Huds. Tüylü nane 41 Mentha pulegium L. Filiskin nanesi 41 Mentha spicata L. subsp. spicata Kıvırcık nane 41 Mentha suaveolens ‘variegata’ Ehrh. Alacalı nane 42 Mentha suaveolens Ehrh. Nane 42 Mercurialis annua L. Yer fesleğeni 38 Mirabilis jalapa L. Akşamsefası 13 Momordica charantia L. Kudretnarı D Morus alba L. Beyaz dut 29 Morus rubra L. Kırmızı dut 29 Muscari bourgaei Baker Arap sümbülü D Myrtus communis L. Mersin D Narcissus tazetta L. Nergis D Nasturtium officinale R. Br. Su teresi D Nepeta cataria L. Kedinanesi D Nerium oleander L. Zakkum 17

Plantago ovata Forssk. Karnıyarıkotu 57 Platanus orientalis L. Doğu çınarı 52 Platycodon grandiflorus (Jacq.) A. DC. Kampanula D Polygonum lapathifolium L. Tirşon D Polygonum orientale L. Hanımsallandı 32 Populus nigra L. Kara kavak 26 Portulaca oleracea L. Semizotu D Potentilla anserina L. subsp. anserina Gümüşi beşparmakotu 59 Primula veris L. Küçük çuhaçiçeği 54 Primula vulgaris Huds. subsp. sibthorpii (Hoffmanns) W.W. Sm. & Forrest

Çuhaçiçeği 54

Proboscidea fragrans (Lindl.) Decne. Şeytan pençesi D Prunella vulgaris L. Adi erikotu 40 Prunus armeniaca L. Kayısı 14 Prunus avium L. Kiraz 7 Prunus cerasifera Ehr. Süs eriği D Prunus cerasus L. Vişne 7 Prunus domestica L. Erik 32 Prunus dulcis (Mill.) D.A. Webb Tatlı badem 57 Prunus laurocerasus L. Taflan D Prunus persica (L.) Batsch Şeftali 14 Prunus serrulata Lindl. Süs kirazı 17 Prunus spinosa L. Çakal eriği 32 Punica granatum L. Nar D Pyracantha coccinea M. Roem Ateşdikeni D Pyrus communis L. Armut D Quercus robur L. subsp. robur Saplı meşe D Ranunculus acris L. Düğünçiçeği D Raphanus sativus L. Turp D Ratibida columnifera (Nutt.) Wooton. & Stand Ratibida D

Rheum officinale Baill. Ravent 53 Rheum palmatum L. Ravent 53 Rhododendron luteum (L.) Sweet. Zifin D Rhododendron ponticum L. Komar 39 Rhus coriaria L. Derici sumağı 14 Rhus typhina L. Amerikan sumağı 14 Ribes grossularia L. Bektaşi üzümü D Ribes rubrum L. Kırmızı Frenk üzümü D Ribes uva-crispa L. Bektaşi üzümü D Ricinus communis L. Hintyağı ağacı 31 Robinia pseudoacacia L. Yalancı akasya 59 Rosa × damascena Mill. Isparta gülü 2 Rosa canina L. Kuşburnu D Rosa rugosa Thunb. Türkistan gülü D Rosmarinus officinalis L. Biberiye D Rubus fruticosus L. Böğürtlen D Rubus idaeus L. Ahududu D Rumex acetosa L. Kuzukulağı 53 Rumex acetosella L. Mızrak yapraklı kuzukulağı 53 Rumex crispus DC. Labada 53 Rumex cristatus DC. Labada 53 Ruscus aculeatus L. Tavşan kirazı 14 Ruscus hypoglossum L. Atdili D Salicornia europaea L. Deniz börülcesi D Salix alba L. Ak söğüt 18 Salix matsudana Koidz. ‘tortuosa’ Kıvrık söğüt 9 Salvia azurea Michx. ex Lam. Mavi adaçayı D Salvia fruticosa Miller Anadolu adaçayı 45 Salvia officinalis L. Tıbbi adaçayı 45 Salvia sclarea L. Misk adaçayı 48 Salvia splendens Selow. Kırmızı ateşçiçeği D Salvia virgata Jacq. Yılancık D Salvia viridis L. Mavi adaçayı 48 Sambucus ebulus L. Cüce mürver D Sambucus nigra L. Mürver D Sanguisorba officinalis L. Tıbbi çayırdüğmesi 58 Sanicula europaea L. Devekulağı 16 Santolina chamaecyparissus L. Lavantin 22 Saponaria officinalis L. Sabunotu 27 Sarcopoterium spinosum (L.) Spach Abdestbozanotu D Satureja hortensis L. Sater 33 Satureja montana L. Dağ sateri 33 Saxifraga arendsii L. Taşkıran D Scabiosa argentea L. Uyuzotu D

Nicotiana tabacum L. Tütün D

Scabiosa atropurpurea L. Erguvani uyuzotu D

Nigella damascena L. Şam çörekotu 55

Scopolia carniolica Jacq. Çanotu D

Nigella sativa L. Adi çörekotu 55 Ocimum basilicum L. Fesleğen D Ocimum minimum L. Küçük fesleğen 32 Oenothera biennis L. Akşam çiçeği 50 Olea europaea L. var. europea Zeytin D Onobrychis sativa Lam. Adi korunga 49 Origanum majorana L. Mercanköşk 36 Origanum onites L. İzmir kekiği 36 Origanum sipyleum L. Pembe mercanköşk 35 Origanum vulgare L. Güveyotu 35 Origanum vulgare L. subsp. hirtum (Link) Letswaart

İstanbul kekiği 36

Ornithogalum sigmoideum Freyn & Sint. Tükürükotu D Osteospermum jucundum (E.Phillips) Norl. Ottos D Paeonia lactiflora Pall. Çin şakayığı D Paeonia mascula (L.) Mill. Şakayık D Paliurus spina-cristi Miller Kara çalı D Pallenis spinosa (L.) Cass. Buhurumeryem 32 Pancratium maritimum L. Kum zambağı D Papaver rhoeas L. Gelincik 51 Papaver somniferum L. Haşhaş 51 Parietaria judaica L. Yapışkanotu 34 Passiflora incarnata L. Çarkıfelek 39 Peganum harmala L. Üzerlik D Pelargonium graveolens L’Hér. ex Aiton Itır 10 Pelargonium peltatum roulettii Sakız sardunya 10 Pelargonium zonale (L.) L’Hér. ex Aiton Sardunya 10 Petroselinum crispum (Mill.) Nyman ex A. W. Hill Maydanoz D

Phagnalon graceum Boiss. Phagnalon D Phaseolus coccineus L. Ateş fasulyesi D Phaseolus vulgaris L. Fasulye D Phillyrea latifolia L. Akçakesme 32 Photinia x fraseri Redrobin Alev ağacı D Physalis alkekengi L. Güveyfeneri 29 Physocarpus opulifolius (L.) Maxim. Fisokarpus D Phytolacca americana L. Şekerciboyası D Picea abies (L.) Karsten Avrupa ladini D Picea glauca (Moench) Voss Ak ladin D Picnomon acarna (L.) Cass Pamuk dikeni D Pimpinella anisum L. Anason D Pinus brutia Ten. Kızıl çam D Pinus halepensis Mill. Halep çamı D

Hypericum calycinum L. Koyunkıran 11

Pinus mugo Turra Bodur çam D

Hypericum perforatum L. Sarı kantaron 11

Pinus nigra Arnold Kara çam 39

Scrophularia libanotica Boiss. Lübnan sıracaotu D Scrophularia lucida L. Sıracaotu D Sedum acre L. Ak damkoruğu D Sedum pallidum Bieb. Soluk damkoruğu D Senecio cineraria “silver” DC. Kuşotu D Silene dioica (L.) Clairville Pembe gıvışgan D Silene pendula L. Gıvışgan 52 Silybum marianum (L.) Gaertn. Devedikeni 22 Simmondsia chinensis (Link) Schneid Jojoba D Sinapis alba L. Beyaz hardal D Smilax excelsa L. Saparna D Solanum dulcamara L. Yaban yasemini 32 Solanum melongena L. Patlıcan D Solanum nigrum L. subsp. schultesii (Opiz) Wessely

Köpeküzümü D

Solanum tuberosum L. Patates D Sophora japonica L. Japon soforası D Sorbus aucuparia L. Üvez 32 Spilanthes acmella Murr. Spirantes D Spinacia oleracea L. Ispanak D Spirea japonica L. Japon keçisakalı D Spirea vanhouttei Zabel Keçisakalı D Stevia rebaudiana (Bertoni) Bertoni Tatlıot 21 Symphytum orientale L. Doğu karakafesotu 24 Syringa vulgaris L. Leylak D Tagetes patula L. Kadife çiçeği 2 Tagetes tenuifolia Cav. Sürünücü kadife D Talinum paniculatum (Jacq.) Gaertn Talinum D Tamarix tetrandra Pall. ex M. Bieb. Ilgın 63 Tamus communis L. Dövülmüşavratotu D Tanacetum balsamita L. Marsuvanotu D Tanacetum parthenium (L.) Schultz Bip. Gümüşdüğme 4 Tanacetum vulgare L. Solucanotu 19 Taraxacum officinale L. Kara hindiba D Taxus baccata L. Porsuk ağacı D Tellima grandiflora (Pursh) Dougl. Ex Lindl. Tellima D Teucrium chamaedrys L. Kısamahmutotu 40 Teucrium divaricatum L. Kırmızı çiçekli kısamahmutotu D Teucrium polium L. Tüylü kısamahmutotu 40 Thuja occidentalis L. Batı mazısı D Thuja orientalis L. Doğu mazısı D Thymbra spicata L. Kara kekik 35 Thymus × citriodorus (Pers.) Schreb. ex Schweigg. & Korte

Limon kekiği 35

Thymus pulegioides L. Kekik 35

Thymus serphyllum L. Yabani kekik D Thymus vulgaris L. Adi kekik 35 Thymus zygis L. İspanyol kekiği 35 Tilia tomentosa Moench Gümüşi ıhlamur 64 Trachycarpus fortunei (Hook.) H. Wendl Kendir palmiyesi D Trachystemon orientalis (L.) G. Don Acı hodan 24 Tragopogon sinuatus L. Yemlik 32 Tribulus terrestris L. Demirdikeni 52 Trifolium repens L. Yonca D Trigonella foenum – graecum L. Çemen 54 Triticum aestivum L. Buğday 29 Triticum turgidum dicoccon (Schrank.) Thell. Gernik 32

Triticum turgidum durum (Desf.) Husn. Durum buğdayı 29 Tropaeolum majus L. Latin çiçeği 68 Tussilago farfara L. Öksürükotu 25 Urginea maritima (L.) Baker Ada soğanı D Urtica dioica L. Büyük ısırgan 34 Urtica membranacea Poriet Isırgan 34 Urtica pilulifera L. Kara ısırgan 34 Urtica urens L. Küçük ısırgan 34 Valeriana dioica L. Bataklık kediotu 38 Valeriana dioscoridis Sm. Dioscorid kediotu 38 Valeriana officinalis L. subsp. officinalis Kediotu 38 Verbascum speciosum Schrader Dallı sığırkuyruğu 37 Verbascum thapsus L. Sığırkuyruğu 37 Verbena officinalis L. Tıbbi Mineçiçeği D Verbesina encelioides (Cav.) Benth. & Hook Verbesina D

Veronica anagalloides Guss. Yavşan D Viburnum opulus L. Gilaburu 29 Viburnum opulus L. var sterilis Kartopu D Vicia faba major Harz. Bakla D Vigna sinensis L. Börülce D Vinca major L. Büyük Cezayir menekşesi 17 Vinca major L. ‘variegata’ Alacalı Cezayir menekşesi 17 Viola odorata L. Dört mevsim menekşe D Viola tricolor L. Hercai menekşe 59 Vitex agnus - castus L. Hayıt 67 Vitis vinifera L. Asma D Wisteria sinensis (Sims) Sweet Mor salkım D Withania somnifera (L.) Dunal Kargagözü D Xanthium spinosum L. Dikenli sıracaotu D Yucca filamentosa L. Avize ağacı D Zea mays L. Mısır D Zizyphus jujuba Miller Hünnap D Zizyphus lotus (L.) Desf. Aşılı hünnap D

SERA Acca sellowiana (O. Berg.) Burret. Adiantum capillus-veneris L. Aeonium arboreum var. artopurpureum Schwarzkopf. Aloe ferox Miller Aloe vera (L.) Burm. f. Alpinia galanga (L.) Willd. Annona squamosa L. Astrophytum myriostigma ‘nudum’ Lem. Azadirachta indica A. Juss. Boesenbergia rotunda (L.) Mansf.

Kaymak ağacı Venüssaçı Kaktüs&Suk. Sarısabır Sarısabır Büyük havlıcan Gül elması Kaktüs&Suk. Nem ağacı Çin zencefili

Bougainvillea glabra Choisy Cananga odorata (Lam.) Hook. f. & Thoms. Carica papaya L.

Begonvil

Centella asiatica (L.) Urb.

Sentella

Citrus aurantium L. Citrus histrix DC.

Ylang ylang Papaya Turunç Kafir lime

Citrus limon (L.) Burm. f.

Limon

Citrus reticulata Blanco.

Mandalina

Citrus sinensis (L.) Osbeck

Portakal

Citrus x paradisi Mc. Fad. Crassula ovata (Mill.) Druce cv. Gollum Hort. Curcuma aeruginosa Roxb.

Greyfurt

Curcuma longa L. Curcuma zedoaria (Christm.) Roscoe Cycas revoluta Thunb. Cymbopogon citratus (DC.) Stapf Datura arborea L. Dendrocereus undulosus Britton & Rose Diospyros kaki Thunb.

Kaktüs&Suk. Temulavak Zerdeçal Cedvar Sikas Limonotu Ağaç tatula Kaktüs&Suk. Trabzon hurması

Echeveria peacockii Baker Echinocereus pulchellus subsp. weinbergii (Weingart) Echinopsis huascha (Web.) Friedrich & Rowley Eichhornia crassipes (Mart.) Solms

Kaktüs&Suk.

Emblica officinalis (Gaertn) Fenestraria rhopalophylla (Schltr. & Diels) N. E. Br. Fortunella japonica (Thunb.) Swingle

Amla

Kaktüs&Suk. Kaktüs&Suk. Su sümbülü Kaktüs&Suk. Kumkuat

Haworthia baccata G. G. Sm.

Kaktüs&Suk.

Haworthia cooperi var. cooperi Baker. Hylocereus undatus (Haw.) Britton & Rose Ipomea batatas L.

Kaktüs&Suk.

Jasminum sambac (L.) Aiton Kaempferia galanga L. Kalanchoe daigremontiana Raym. Hamet & H. Perrier Lemna minor L. Lithops salicola L. Bol. Mangifera indica L. Matthiola incana (L.) R. Br. Melocactus deinacanthus Buining & Brederoo Momordica charantia L. Musa x paradisiaca L. Nymphaea lotus L.

Kaktüs&Suk. Tatlı patates Arap yasemini Çekur Kaktüs&Suk. Su mercimeği Kaktüs&Suk. Mango Yalancı şebboy Kaktüs&Suk. Kudretnarı Muz Nilüfer

Opuntia ficus-indica (L.) Miller

Firavun inciri

Opuntia galapageia Hensl. Opuntia microdasys “albata” (Lehm.) Pfeif. Opuntia quitensis Weber.

Kaktüs&Suk.

Opuntia vulgaris “variegata”

Kaktüs&Suk.

Orthosiphon aristatus (Blume) Miq. Pachyphytum kimnachii Moran Passiflora edulis Sims Persea gratissima Gaertn. Phoenix dactylifera L. Phyllanthus emblica L. Piper sarmentosum Roxb. Pistacia lentiscus L. Psidium cattleianum Sabine Psidium guajava L. Ruta chalepensis L. Salvinia natans (L.) All.

Kaktüs&Suk. Kaktüs&Suk. Kedibıyığı Kaktüs&Suk. Meyveli çarkıfelek Avokado Arap hurması Amla Sarılan karabiber Sakız ağacı Çilek guavası Sarı guava Sedefotu Yüzen eğrelti otu

Sedum morganianum ‘Buretti’ Moran

Kaktüs&Suk.

Senecio rowleyanus H. Jacobsen

Kaktüs&Suk.

Solanum muricatum Ait. Zingiber officinale Roscoe

Pepino Zencefil

Biri yer, biri bakar.. 600 yılı aşkın bir zaman önce İbn Haldun, az hareket, kötü hava ve gereksiz yeme yüzünden şehirlilerin göçebelere göre tıbba daha çok ihtiyaç gösterdiğini söylemişti. Yeryüzünde göçerliği sürdüren topluluklar çok azaldı. Bu hayatın izi sayılabilecek, yazın yaylaya çıkma, kışın ovaya inme şeklindeki döngü de giderek kayboluyor; hattâ artık birçok şehirli için yaz, tersine, deniz seviyesine inme fırsatı olarak görülüyor. Göçerlikten yerleşik hayata geçmek insan hayatındaki ana hareketi ortadan kaldırdı. İnsanın bedensel hareketliliği, paradoksal biçimde, sanayileşme hayata hız kazandırdıkça daha da düştü. Yerleşik hayat, insanların soludukları havayı tazeleme fırsatını ellerinden aldı. “Hava tebdili” imkanı azaldığı için “tefessüh eden” havayı teneffüs etmek zorunda kaldılar. Yerleşik hayata zorlanan bir göçerin söylediği gibi, eskiden hastalık baş gösterince göç edip hastalığı arkalarında bırakıyorlardı, bundan mahrum oldular. Sanayileşme havayı kirletip zamanla iklimi değiştirince, insanın nefesi daha da daraldı. Tarım ile yerleşik hayat paralel gelişti. İnsanın, ehlileştirdiği bitkiler ve hayvanlarla tarımı geliştirmesi beslenme imkanlarını arttırdı. Kültürü yapılan bitkiler, tabiattan toplananlara göre genellikle daha az besin değeri taşıyordu. Besin kalitesini asıl düşürense, sanayileşme ile artan tarım ve gıda işlemleri oldu. İnsanları besleyen tarım, nihai olarak, çok, az veya kötü beslenmeye de zemin hazırladı. İbn Haldun’dan bu yana şehirliler tıbbı “hakedecek” çok şeyler yaptı. Sanayinin getirdiği ile götürdüğü tartışıladursun, çözüm için tıbba başvurdukça, tıp da nimeti ve külfeti ile büyük bir sanayi oldu. ** Meseleler büyük ölçekli hale gelse de, merkezinde tek tek bizler varız. Yeryüzündeki tarım ve gıda rejimi de kişisel rejimlerimizden bağımsız değil. Dünyadaki beslenme dengesizliklerinin azaltılmasına kişisel bir katkı olarak belki ilk yapabileceğimiz, daha az tüketmek, daha ölçülü yemek. “Afiyet olsun” sözünü duyamayanlar olduğunu düşünmek. Murat Çekin

Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 3

Konya

GIDA GÜVENLİĞİ Arzu Yakut

Biyolog Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi

Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) verilerine göre, üretilen besin tüketiciye ulaşana kadar %2550’si bozulmakta ve besin değeri kaybolmaktadır. Bu oranın Afrika’da ortalama %30, Hindistan’da %50 dolayında olduğu belirtilmiştir. Taze sebze ve meyvelerde kayıp oranı %30-40 civarındadır. Ülkemizde besinlerin %15’inin tüketilmeden bozulduğu sanılmaktadır. Gıda güvenliği, “sağlıklı ve kusursuz gıda üretimini sağlamak amacıyla gıda hammaddesi eldesi, üretilmesi, işlenmesi, saklanması, taşınması, dağıtılması ve tüketilmesi sırasında gerekli kurallara uyularak önlemlerin alınması” olarak tanımlanabilir. Birçok ülkenin gıda kontrolü otoritelerince “çiftlikten çatala gıda güvenliği” olarak ifade edilen zinciri, fiziksel, biyolojik ve kimyasal etkenler tehdit etmektedir. 4 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

Fiziksel etkenler Gıdalarda cam kırıkları başta olmak üzere, plastik, kemik, kağıt, toprak, metal, saç, tırnak, sinek, böcek, radyoaktivite, kir gibi yabancı maddelerin %14’ünün çeşitli rahatsızlıklara neden olduğu saptanmıştır. Tüketici şikayetlerinin %25’ini yabancı maddeler teşkil etmektedir. Uzun süreli gürültü ve titreşimler, radyasyon, yüksek sıcaklık ve soğuk da gıdalara zarar veren diğer fiziksel etkenlerdir.

Biyolojik etkenler Gıdaların uygun olmayan koşullarda üretilmesi ve saklanması sonucunda mikroorganizmalar (küf, parazit, bakteri, virüs ve mikrobiyal toksinler); toz, toprak, haşere ve diğer hayvanlar, çiğ gıdalar, çöpler, araç ve gereçler aracılığıyla bulaşır ve hızla ürer. Zararlı mikroorganizmalar üretimden tüketime

Gıda hammaddesi eldesi, üretilmesi, işlenmesi, saklanması, taşınması, dağıtılması ve tüketilmesi zincirinde gıda güvenliğini tehdit eden fiziksel, biyolojik ve kimyasal etkenler bulunur. %30-50 arasında gıda kaybına sebep olmakta; yol açtıkları besin zehirlenmeleri yılda yaklaşık 6.5-10 milyon kişinin sağlığını bozmakta, 4000 ölüme yolaçmakta, 6-6.5 milyar dolar ekonomik kayıp olmaktadır. Bacillus cereus, et ürünleri, çorbalar, pirinç, özellikle pişirilip bekletilmiş sebzeler, pudingler ve soslar, süt ve süt ürünlerinin uygun şekilde pişirilmemesi veya ısıtılmaması sonucu besin zehirlenmesine neden olur. Bulantı, kusma, karın ağrısı, ishal belirtileri gösterir. Campylobacter jejuni, çiğ süt, tavuk eti, sığır eti, balıkların uygun şekilde pişirilmemesi ve evcil hayvanlara dokunulduktan sonra ellerin yıkanmamasıyla bulaşır. Bulantı, karın krampları, ishal, ateş belirtileri gösterir. Shigella, yetersiz hijyen koşullarında ve lağım sularının karıştığı dere suları ile sulanan sebzelerin çiğ yenmesiyle bulaşır. Karın ağrısı, sulu dışkılama, ateş belirtileri gösterir. Clostridium botilinum, Botulizm besin zehirlenmesine neden olur. Zayıf asit karakterdeki besinlerin (yeşil fasulye, mantar, balık) konserve yapılırken yetersiz ısıtılması, vakumlu paketlenmiş et ve balık ürünlerinin buzdolabında depolanmaması sonucu zehirlenmeler ortaya çıkmaktadır. Bulantı, kusma, ishal, iştahsızlık, baş ağrısı, ağız kuruması, çift görme, konuşma ve yutkunma güçlüğü, solunumda zorlanma belirtileri gösterir. Müdahale edilmezse 3-10 günde ölümle sonuçlanır.

Clostridium perfringens, kırmızı et, tavuk eti, pişmiş besinler, uygun olmayan sıcaklıkta bekletilen yiyeceklerden bulaşır. Karın ağrısı, ishal, baş ağrısı, üşüme belirtileri gösterir. Esherichia coli, çiğ ve uygun pişirilmemiş sığır eti, çiğ süt, pastörize edilmemiş meyve suları ve iyi yıkanmadan tüketilen yeşil sebzelerden bulaşır. Şiddetli kusma, karın krampları, ishal, ateş, böbrek yetmezliği belirtileri gösterir. Staphylacoccus aureus, insanlarda deri, enfekte kesikler, sivilceler, burun ve boğazda bulunan bir bakteridir. Korunmak için yiyecekler buzdolabında saklanmalıdır. Aspergillus flavus ve Peniculum küflerinin ürettiği aflatoksinlerin en toksik türü B1’dir. Kek, meyve, et, tahıllar, çekirdekler ve yağlı tohumlarda ürer. Aflatoksinler karaciğer kanseri yapmaktadır. Bu toksinler ışığa karşı duyarlıdır. Güneşte bekletilirse bir günde %50’sinin yokolduğu belirtilmiştir. Hepatit A ve E virüsleri, çoğunlukla insan dışkısıyla kirlenmiş sularla bulaşmaktadır. Özellikle çiğ meyve ve sebzelerden geçer. Kabuklu deniz hayvanlarıyla bulaşır. Gıda kökenli mikrobik hastalık riskini azaltmak için Dünya Sağlık Örgütünün “Altın Kuralları” Güvenli tüketim için işlenmiş gıdalar seçilmelidir: Meyve sebze gibi gıdalar doğal haliyle tüketilmeli ama çiğ süt yerine pastörize süt tercih edilmelidir. Pişirilecek gıdalarda pişirme işlemi tam ve kusursuz uygulanmalıdır: Çiğ kırmızı et, çiğ tavuk eti ve çiğ süt, pek çok patojen mikroorganizmanın rahatlıkla üreyebileceği ortamlardır. Bu gıdaların en az 70˚C’ye ulaşan homojen bir sıcaklıkta pişirilmesi gerekir. Dondurulmuş et, tavuk ve balık ise pişirilmeden önce tamamen çözülmelidir. Pişirme sonrası gıdalar bekletilmeden tüketilmelidir: Pişirilmiş gıda oda sıcaklığında bekletildiğinde mevcut mikroorganizma sayısı artmaya başlar. Uzun

süre beklemelerde risk daha da artar. Gıda pişirme ile yenilebilecek sıcaklığa geldiğinde hemen tüketilmelidir. Pişirilmiş gıdaların korunmasına özen gösterilmelidir: Pişirme sonrası gıdalar hemen tüketilmeyecekse ya 60˚C’nin üzerinde ya da 10˚C’nin altında tutulmalıdır. Bebek gıdaları pişirme sonrası hiç bekletilmemelidir. Sıklıkla yapılan bir hata, çok miktarda gıdanın sıcakken buzdolabına konmasıdır. Bu şekilde gıda hızla soğutulamaz ve mikroorganizmalar için uygun üreme koşulları oluşur. Gıdalar tam ve kusursuz olarak yeniden ısıtılmalıdır: Gıdanın muhafazası sırasında hızla artan mikrobiyal yük, 70˚C’nin üzerinde homojen ısıtmayla azaltılabilir. Çiğ ve pişmiş gıdaların birbiriyle temasından sakınılmalıdır: Pişirilmiş gıda çiğ gıdayla temas ederse, çiğ gıdada bulunan mikroorganizmalar pişmiş gıdaya bulaşır. Bu “çapraz bulaşma”nın engellenebilmesi için çiğ gıdayla temas eden yüzeyler, bıçak ve diğer yardımcı ekipman yıkanıp temizlendikten sonra pişmiş gıda için kullanılmalıdır. El temizliği kesinlikle ihmal edilmemelidir: Gıda hazırlama işlemine başlamadan önce, çiğ gıdayla çalışıldıktan sonra ve özellikle tuvalet sonrası eller mutlaka yıkanmalıdır. Mutfaktaki yüzeyler temiz tutulmalıdır: Gıda hazırlamada kullanılan yüzeyler, gıda artık ve kırıntıları, tabak ve diğer mutfak gereçleriyle temas eden bezler sürekli bulaşma kaynağı olabileceğinden sıklıkla yıkanarak temizlenmelidir. Gıdalar kemirgen ve haşerelerden korunmalıdır: Bu hayvanlar sıklıkla gıda kökenli hastalık etmeni patojenleri taşırlar. Gıdaların ağzı kapalı kaplarda muhafaza edilmesi en iyi koruma yoludur. Temiz su kullanılmalıdır: Gıda hazırlamada kullanılan su, içme suyu niteliği taşımalıdır.

Kimyasal etkenler Gıdalarda doğal olarak bulunan kimyasal maddeler Gıda bileşiminde doğal olarak bulunan organik toksinlerin en önemlileri, laktojen, solanum alkaloidleri, guvatrojenlerdir. Patateste bulunan solanidinin insanlarda zehirlenmeye yolaçar. Patates ışık temasından korunarak saklanmalı, yeşillenen patatesler yenilmemelidir. Lahana, karnabahar, turp gibi bitkilerdeki guvatrojenler, kara tohum gibi bazı tür baklagillerdeki latrojenler ve yumurta akındaki avidin uzun süre alınırsa tiroid hastalıklarına sebep olur. Mantarlarda bulunan aminitin ve phalloidin toksinleri zehirlidir. Kurutmayla toksin kaybolmaz. Bulantı, kusma, terleme, solunum felci gibi zehirlenme belirtileri görülür. Zehirlenmelerde ölüm oranı %60-100’dür. Bazı zerdali çekirdeklerinde amigdalin denen toksin bulunur. Özellikle çocuklarda, sindirim sistemi bozukluğu, huzursuzluk ve koma gibi zehirlenme belirtileri görülmektedir. Gıdalara eklenen kimyasal maddeler Gıda katkı maddeleri (GKM), gıdalarda mikrobik bozulmaları önlemek, dayanıklılığı artırmak, besleyici değeri korumak, teknolojik işlemlere yardımcı olmak, renk, görünüş, lezzet, koku gibi duyusal özellikleri düzeltmek gibi amaçlarla gıdalara katılmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Amerikan İlaç ve Gıda Örgütü (FDA) tarafından kabul edilen ve her ülkenin kendi koşullarına göre uyarladığı Günlük Kabul Edilebilir Alım Miktarı (ADI) listesi, gıda katkı maddelerinin katılabileceği gıdaları ve miktarlarını göstermektedir. Benzoik asit ve bileşikleri, içecekler, çikolata, soslar, katı ve sıvı yağlar, mayonez, süt tozu, kuru maya, fırın mamulleri, sakız, yumuşak şeker, ketçap, salata, çerez gibi gıdalarda antimikrobiyal özelliklerinden dolayı kullanılmaktadır. Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 5

Melamin, süt, süt tozu, sütlü mama, dondurma, kahve, sütlü çikolata gibi gıdaların üretiminde nitrojen (protein) azlığını ortadan kaldırmak amacıyla kullanılmaktadır. Sentetik boyalar, şekerleme, dondurma, içecek, salata sosu, konserve, sakız, sosis, reçel, unlu gıda, balık, hazır çorba, alkolsüz meşrubat, ketçap, yoğurt, şeker ve bisküvi gibi gıdalarda renklendirici olarak kullanılmaktadır. 3-9 yaş çocuklarda hiperaktivite gibi davranış bozukluklarına yolaçtıkları kaydedilmiştir. Tatlandırıcılar, fırın ve pasta ürünleri, sakız, şekerleme, meşrubat, enerji içecekleri, diyet ürünleri, soda ve kolalı içeceklerin üretiminde kullanılmaktadır. Sodyum nitrit ve nitrat, sosis, salam, sucuk, hazır et yemekleri, tütsülenmiş balık, tuzlanmış biftek gibi et ürünlerinde gıdanın antimikrobiyal özelliklerini ve doğal rengini korumak amacıyla kullanılmaktadır. Butillenmiş hidroksianisol (BHA) ve butillenmiş hidroksitoluen (BHT), katı ve sıvı yağlar, içecekler, tahıl ürünleri, sakız, patates cipsi gibi gıdaların üretiminde kullanılmaktadır. Birçok ülkede bebek mamalarında kullanılmasına izin verilmemektedir. Olestra, yağsız patates cipsi, kızartma ve hazır gıdaların üretiminde kullanılmaktadır. Suda çözünmeyen kanserojenik dioksinler olestra içerisinde çözünerek insan bağırsaklarından kolay emilir. Kısmen hidrojene nebati yağ (trans yağ), yüksek sıcaklık ve basınç altında hidrojenle doyurulmuş, zeytin, mısırözü ve ayçiçek yağlarından elde edilen katı yağlardır. Trans yağlar margarin, kremalı bisküvi, çikolata, kraker, cips, patlamış mısır, şekerleme, kuru pasta, salata, salata sosu, aperatif yiyecekler, kızartmalar, ekmek ve benzeri gıdaların üretiminde kullanılmaktadır. Trans yağlar insan sağlığı için hayvansal veya 6 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

doymuş yağlardan daha tehlikelidir. Gıdalara bulaşan kimyasal maddeler Günümüzde tarımsal ilaçlar (pestisitler), metaller (kurşun, kadmiyum, cıva..), hormonlar, dioksinler, aromatik hidrokarbonlar gibi çevre kirliliği ajanları, hayvansal ürünlerdeki veteriner ilaç kalıntıları, gıdaların pişirilmesi sırasında oluşan toksik maddeler, gıda üzerinde kimyasal tepkimelerle oluşan nitrozamin gibi bileşikler, kaplar ve ambalajlardan gıdalara bulaşan kimyasallar, gıda üretiminde kullanılan hormonlar gibi maddeler “gıda bulaşanları” olarak adlandırılır. Peptisidler, bitki ve bitki ürünlerini hastalık, haşere ve mikroorganizma gibi zararlılara karşı korumada kullanılan, sıtma gibi bazı hastalıkları kontrol altına alan ve ürün kaybını azaltan maddelerdir. Peptisidler üç ana grupta toplanır: Herbisidler zararlı otlara, insektisidler sinek ve böceklere, fungusidler istenmeyen mikroorganizmalara karşı kullanılır. Peptisidler bitkiye girdikten sonra kimyasal değişikliğe uğrar. Bazı pestisidlerin toksik metabolitleri bitkide uzun süre kalabilmektedir. Kalıntı düzeyi, ürünün çeşidine, ilacın etkisine, iklim şartlarına vb. göre değişmektedir. İlaçlama ile hasat arasındaki zaman uzun olmalıdır. Tarım ilaçlarının kullanımında önerilen şekilde uygulama yapılmalıdır. Yıkama, kabuk soyma ve ısısal işlemler ile kalıntıları azaltmak mümkündür. Peptisidlerin belirlenmiş kalıntı sınırları vardır ve uygun şekilde kullanıldıklarında tehlike oluşturmazlar. Peptisidlerin zararlı etkileri gebe, emzikli kadınlar ve çocuklarda yüksektir. Zira çocukların iç organları gelişmeye devam etmektedir. Peptisidler bağışıklık sistemine etkilerinden dolayı başka hastalıklara da neden olurlar. Bu nedenlerle, gebe, emzikli kadınlar ve çocukların elma, portakal, muz, şeker, yumurta tüketimine ve oranına dikkat edilmelidir. Ağır metaller, endüstriyel faaliyetler

ve makineleşmenin artmasıyla çevreye yayılan ve gıda zinciri yoluyla insan organizmasına ulaşan civa, kurşun, kadmiyum gibi elementlerdir. Civa, akarsu, göl ve denizlerdeki balıklar üzerinden insan organizmasına ulaşır. Bu besinlerin yenmesiyle ölüme götürebilen zehirlenmeler görülür. Kurşun, endüstriyel atıklardan, motorlu taşıtların eksoz atıklarından ve kalaylı kapların lehimlerinden gıdalara geçer. Özellikle otoyolların çevresindeki ekili alanlardan hasat edilen tahıl, baklagil, sebze ve meyvelerde kurşun oranı yüksektir. Yabani mantarlar yüksek miktarda kadmiyum içerirler. Kirlenmenin ana kaynakları endüstriyel atık sular ve arıtma çamurlarının gübre olarak kullanılmasıdır. Bazı toksik elementler gıdaların pişirildiği, saklandığı veya servis yapıldığı kaplardan geçebilmektedir. Asitli yiyeceklerin kalaysız kaplarda bakıra veya kurşuna teması sonucu toksik metaller çözünerek yiyeceğe geçebilir ve akut zehirlenmeler meydana gelebilir. Temizleyicilerin kullanılmasıyla mutfak araç ve gereçlerinde kalan deterjan artıklarının gıdayla bulaşması alerjilere ve zehirlenmelere sebep olmaktadır. Deterjanlarda su sertliğini gidermek ve aktif maddenin daha işlevsel olmasını sağlamak için kullanılan ve kısaca fosfat diye bilinen STPP (Sodyum Tripoli Fosfat) suya karıştığında yosunlaşmaya (ötrofikasyon) neden olur. Türkiye’de akarsularda bulunan fosfatın %52’sinin tarımdan, %26’sının insan ve hayvan dışkılarından, %22’sinin deterjanlardan kaynaklandığı tespit edilmiş, deterjanlarda STPP kullanımını sınırlamanın sulardaki fosfat kirlenmesini önlemeyeceği ve köklü çözümün suların arıtılması olduğu sonucuna varılmıştır. Antibiyotikler, hayvan sağlığını koruyucu ve semirmeye yardımcı olarak kullanılır. Kalıntıları özelikle süt ve yumurta üzerinden insan organizmasına ulaşır ve antibiyotiklere karşı direnç oluşturur. Hormonlar ve gelişme düzenleyici bi-

leşikler, birçok ülkede en yüksek kalıntı sınırları ile ilgili kurallar çerçevesinde kullanılan, Türk Gıda Kodeksi’ne göre ilaç gibi değerlendirilen ve ruhsatlı zirai ilaç bayilerinde satışına izin verilen maddelerdir. Gıda ambalajı yapımında kullanılan materyaller, metal, bitkisel maddeler (kağıt, tahta), cam ve plastiklerdir. Pet şişeler, PVC ambalajlar ve PE poşetleri en çok kullanılan çeşitlerdir. Plastik ambalaj, petrolün bir türevidir. Dünyada plastik üretiminin neredeyse üçte biri ambalaj olarak kullanılmaktadır. Türk Gıda Kodeksi’ne göre gıda maddeleriyle temasta bulunacak plastikler yüksek molekül ağırlıklı polimerlerden oluşmalı ve gıda ile kimyasal reaksiyona girmemelidir. Plastiklerin imhası bütün dünyada bir sorundur. Molekül yapısı bozulduğu için plastik ambalaj malzemelerinin tekrar kullanılması mümkün değildir. Plastik yandığında ortaya, sera etkisine sahip tehlikeli bir madde olan dioksin çıkar. PVC (Polivinilklorür), su ve zeytinyağı şişelerinde, yiyecek ambalajlarında, şeffaf folyolarda kullanılmaktadır. PVC’de ağırlığının %57’si gibi yüksek bir oranda klorin bulunmaktadır. PVC çöp alanlarında, doğada çözünmediğinden hem çok yer kaplar hem de içerdiği zehirli maddelerin ortaya çıkması sonucu hava ve yeraltı sularının kirlenmesine sebep olur. PVC’lerin yakılması sonucunda büyük miktarda hidroklorik asit ve dioksin ortaya çıkar. Dioksinler gıdalara bulaşan en toksik klorlu organik bileşiklerdir; toprakta 20 yıl ve insan organizmasında 10-12 yıl parçalanmadan kalabilirler. Havaya, toprağa ve sulara karışan dioksinler beslenme yoluyla hayvanlara geçerek vücutlarında birikir ve hayvansal gıdalarla insanlara taşınır. Uluslararası Kanser Araştırması Ajansı ve WHO tarafından yapılan çalışmalarda, dioksinlerin insanlarda kansere neden oldukları belirlenmiştir. Dioksinler sinir, bağışıklık ve üreme sistemlerine de zarar vermekte ve sakat

bebek doğumlarına neden olabilmektedir. Gıdalardaki kimyasallar için önlemler WHO, 2020’ye kadar kanser hastalıklarının %60 artacağına, gıdalara katılan veya bulaşan kimyasal maddelerin bu artıştan %35 oranında sorumlu olacağına işaret etmektedir. Kimyasalların insanlarda sindirim bozuklukları, alerji, cilt hastalıkları, kalp hastalıkları ve sinirsel hastalıklar yaptığı da düşünülmektedir. Şehirde yaşayan insanlar hergün onlarca metabolize edilemeyen kimyasal maddeyi, hava, su ve gıdalardan bünyesine almaktadır. Gıdalara bulaşan kimyasal maddelerin insan sağlığı üzerindeki etkilerini en aza indirebilmek için yapılması gerekenler şu şekilde özetlenebilir: Üreticilere ve tüketicilere insan sağlığını ön plana alan üretim ve tüketim bilinci kazandırmak için eğitimler verilmelidir. Merdiven altı gıda üretimi kontrol altına alınmalıdır.

nımı sağlanmalıdır. Çöplerin ve sanayi atıklarının yakılarak yok edilmesinden vazgeçilmelidir. Özellikle gebeler, emziren anneler ve çocuklar, GKM’nin zararları konusunda aydınlatılmalı, GKM’nin en çok çocuklara yönelik şekerleme vb. ürünlerde kullanıldığı unutulmamalıdır. Hazır gıda tüketimi en aza indirilmelidir. Gıda satın alırken raf ömrüne ve içeriğine dikkat edilmelidir. Adresi ve üretim kalitesi belli olmayan gıdalar sırf fiyat avantajından dolayı tüketilmemelidir. Kaynaklar Bulduk S. Gıda ve Personel Hijyeni. Ankara: Detay Yayınları; Yayın No:67, 2007;70-102. DHKD. Doğadaki Ayak İzlerimiz. İstanbul. 2000;15-24, 121-30. Erkmen O. Gıda kaynaklı tehlikeler ve güvenli gıda üretimi. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi 2010;53:220-35. Özkaya FD, Cömert M. Gıda Zehirlenmelerinde Etken Faktörler. Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi 2008;65(3):149-58.

Gıda üretiminde GKM mümkün olduğunca az ve sıkı denetim altında kullandırılmalıdır. PVC’den yapılan ürünler yerine alternatif malzemelerin üretimi ve kullaSağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 7

Echinacea purpurea - Mor çiçekli ekinazya

SOĞUK ALGINLIĞI ve EKİNAZYA Prof.Dr. Murat Kartal – Ali Rıfat Gülpınar Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi

Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi

Echinacea adıyla temin edilen ürünlerin, bitki türüne ve kısmına, ekstraksiyon yöntemine ve ürüne eklenmiş başka bileşenlere göre değişiklik göstereceğini bilmeli, sağlık otoritesi denetiminden geçmiş, seriler arası farklılık göstermeyen, kimyasal içeriği tam olarak bilinen standardize ürünleri kullanmalıdır.

Echinacea türleri Asteraceae familyasından Kuzey Amerika orijinli bitkiler olup fitofarmakoterapi ve homeopatide kullanılmaktadır (Bruneton, 1999). Çiçek tablaları koni şekline benzediğinden dolayı bitkiye “Cone Flower” ismi verilmiştir. Kullanılan türe bağlı olarak kökleri, yaprakları veya tüm bitki kullanılmaktadır (Gruenwald et al., 2004). Echinacea, Asteraceae familyasının küçük bir cinsidir. Echinacea türleri arasından üçü; E. angustifolia DC. var. angustifolia, E. pallida (Nutt.) ve E. purpurea (L.) Moench) bağışıklık sistemini güçlendirici (immünostimülan etki) etkilerinden ötürü ticari ola8 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

rak tıbbi kullanıma sahiptir ve Avrupa Farmakopesi’nde de sadece bu üç türe ait monograflar (E. angustifolia Radix, E. pallida Radix, E. purpurea Radix ve E. Purpurea Herba) yer almaktadır. Bunun bir sonucu olarak, Echinacea ile ilgili fitokimyasal veriler büyük oranda bu üç türle sınırlıdır (Miller ve Yu, 2004). Echinacea türleri, immünostimülan etkiye katkısı olan dört grup bileşik içermektedir. Bunlar: alkamitler (antienflamatuvar), kafeik asit türevleri (antioksidan), polisakkaritler ve glukoproteinler (immünostimülan) olarak belirlenmiştir. Ülkemizde de bu Echinacea türleri;

drog olarak veya preparat halinde ithal edilmekte ve farklı farmasötik formlarda kullanılmaktadır. Echinacea bitkisi herbası ve köklerinden hazırlanan preparatlar sıklıkla tekrar eden üst solunum yolu ve üriner sistem enfeksiyonlarının tedavisinde yardımcı olarak kullanılmaktadır. Özellikle enfeksiyon hastalıklarında vücut direncinin doğal olarak artmasına ve harekete geçmesine yardımcı olur. Soğuk algınlığı, grip ve nezleye karşı koruyucu ve tedavi edicidir (Schar, 1999; Upton ve Graff, 2007). Echinacea‘ya olan talep hem ülkemizde hem de dünyada her geçen gün artmaktadır. Echinacea Türlerinin Yayılışı Echinacea Kuzey Amerika bitki cinsidir. Kuzey Amerika’da dokuz tür doğal olarak yetişmektedir. Bunlardan yalnız üçü, E. angustifolia DC. var. angustifolia, E. pallida (Nutt.) Nutt. ve E. purpurea (L.) Moench tıbbi olarak kullanılmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri’nin Atlantik Direnaj bölgesinden, Orta-Güney Kanada’ya kadar uzanan bölge Echinacea türlerinin doğal yetiştiği alandır (McKeown, 1999). Ekonomik ve

tıbbi açıdan öneminden dolayı, başta Avrupa ülkeleri olmak üzere, Latin Amerika’dan Afrika’ya, Orta-Doğu’dan Asya’ya, dünyanın büyük bir bölümünde Echinacea türlerinin kültürü yapılmaktadır (Letchamo et al., 2002). Echinacea Türlerinin Tarihçesi Echinacea türleri Kızılderililer tarafından yüzyıllardan beri diş ağrısı, boğaz ağrısı, soğuk algınlığı, kuduz, yılan sokması, yara ve yanıklara karşı kullanılmıştır (Mat, 2002). Ancak Amerikan yerlilerinin tıbbi bitkiler konusundaki bilgi birikiminin çoğu Avrupalıların kıtaya gelmeleri ve kolonizasyonu sürecinde kaybolmuştur (Schar, 1999). 1870’lerde Dr. H.F.C. Meyer Echinacea’yı ilk kez tıp dünyasına tanıtan isim olmuştur. Echinacea üzerindeki ilk bilimsel çalışma 1887’de Dr. John King ve Ecz. John Uri Lloyd tarafından yapılmıştır (Hobbs, 1994). 1939’da Dr. Gerhald Madaus Almanya’ya E. angustifolia tohumları getirmek ve kültür amacıyla Amerika’ya gitmiştir. Ancak daha sonradan getirdiği tohumların E. purpurea’ya ait olduğu anlaşılmıştır. Bu yanlışlık, o tarihten itibaren E. purpurea’yı Alman bitkisel ilaç pazarının (Avrupa’nın bu alandaki en büyüğü) hakimi haline getirmiştir (Barrett, 2003). Echinacea Türlerinin Kimyasal Bileşimi Alkamitler lipofilik maddeler olup, bir ya da daha fazla çifte bağa, birden üçe kadar asetilenik bağlantının eşlik ettiği yağ asiti amitleridir (Miller ve Yu, 2004). Bu maddeler Echinacea türlerinde 1’den 25’e kadar numaralar verilerek tespit edilmiştir (Bauer ve Remiger, 1989). Alkamitler E. purpurea ve E. angustifolia köklerinin karakteristik bileşikleridir. Majör bileşenler olarak, E. purpurea ve E. angustifolia köklerinde, izomerik (2E,4E,8Z,10E/ Z)-N-izobütildodeka-2,4,8,10tetraenamitler bulunmaktadır. E. purpurea hem kök hem de topraküstü kısımları bu izomerleri %0.004-0.039 ora-

nında içermektedir (Bauer ve Remiger, 1989). İzomerik (2E,4E,8Z,10E/Z)-Nizobütil dodeka-2,4,8,10-tetraenamitler E. angustifolia köklerinde %0.009-0.151 topraküstü kısımlarında ise %0.001-0.03 oranlarında bulunmuştur (Bauer ve Remiger, 1989). E. pallida köklerinde alkamit varlığı ve profili E. purpurea ve E. angustifolia‘ya göre farklıdır (Bauer ve Remiger 1989). E. pallida köklerinde çok düşük alkamit konsantrasyonuna karşılık E. pallida köklerinde ana lipofilik bileşikler olarak poliasetilenik bileşikler bulunmaktadır (Miller ve Yu, 2004). Alkamitler lipofilik bileşikler olarak alkollü ekstrelerde bulunur. Bunun yanında sulu ekstrelerde ve bitkinin sıkılmasıyla elde edilen özsuda sadece eser miktarlarda bulunabilmektedir (Upton ve Graff, 2007). Kafeik asit türevleri (kafeoil-kinik asit ve kafeoil-tartarik asit esterleri), E. purpurea, E. pallida ve E. angustifolia’nın karakteristik fenolik bileşikleridir. E. purpurea topraküstü kısımlarının temel kafeik asit türevi, kikorik asit (%0.524.93) ve kaftarik asittir (%0.18-0.82). E. purpurea köklerinde majör kafeik asit türevi olarak kikorik asite (%0.6-2.4), ikincil olarak da kaftarik asite (%0.240.41) rastlanmaktadır (Perry et al. 2001). Birçok çalışmada Echinacea türlerinde bulunan kafeik asit türevlerinin immünostimülan, antienflamatuvar ve antioksidan etkileri tespit edilmiştir. Kafeik asit türevleri hidrofilik (polar) bileşikler olup, sulu, sulu-alkollü ekstrelerde ya da sıkılarak elde edilen bitki özsuyunda bulunmaktadır (Upton ve Graff, 2007). E. purpurea topraküstü kısımlarından, “PS-I” ve “PS-II” adı verilen, immünostimülan özellikte iki grup polisakkarit izole edilmiştir. Bu polisakkaritlerin hem in vitro hem de in vivo çalışmalarda belirgin immünostimülan aktiviteleri tespit edilmiştir (Gruenwald et al., 2004; Stimpel et al., 1984; Proksch ve Wagner, 1987; Miller ve Yu, 2004). Kurutulmuş E. purpurea topraküstü kısım-

ları %0.52-1.3, kökler %0.35-1.55 oranında polisakkarit içeriğine sahiptir. Polisakkaritlere sulu ya da düşük dereceli alkolle hazırlanmış Echinacea ekstrelerinde daha sıklıkla rastlanmaktadır. Glukoproteinler genellikle arabinogalaktanlarla, hücre duvarı yapısında bir arada bulunurlar (Egert ve Besucher, 1992). E. purpurea ve E. angustifolia köklerinden üç adet glukoprotein (MA: 17,000, 21,000, 30,000) izole edilmiştir. Glukoproteinlerin majör proteinleri, aspartat, glisin, glutamat ve alanin’dir. Ana şeker molekülleri ise, arabinoz (%64-84), galaktoz (%1.9-5.3) ve glukozaminlerdir (%6) (Miller ve Yu, 2004). Glukoproteinler ve polisakkaritler, in vitro ve in vivo çalışmalarda immünostimülan etkinlik göstermiştir. Ancak bu bileşiklerin oral biyoyararlanımları konusu kesinlik kazanmamıştır (Upton ve Graff, 2007). Echinacea Türleri Üzerinde Yapılan Çalışmalar In vitro Çalışmalar Bağışıklık sistemi üzerine etkiler İnsan makrofajlarının in vitro sitokin üretimini artırıcı etkileri incelenmek üzere Echinacea purpurea topraküstü kısımlarının tazeyken preslenerek elde edilen özsu ve yine bu şekilde elde edilmiş ama daha sonra kurutulmuş ve deney esnasında tekrar çözülerek kullanılan kuru ekstreleri incelenmiştir. Taze sıkılmış özsu ile kuru ekstre interlökin-1 (IL-1), TNF-a , IL-6 ve IL-10 üretimini stimüle ederek benzer etkinlik göstermiştir (Burger et al., 1997). E. angustifolia köklerinden hazırlanan PolinaceaÔ isimli (>%4) ekinakozit, (>%5) yüksek molekül ağırlıklı polisakkarit (IDN 5405) ve <%0.1 izobütilamit fraksiyonu içeren standardize bir hidroalkolik ekstrenin in vitro ortamda, bağışıklık sistemi üzerine etkisi incelenmiştir. Deneyde hücrelerde beklenmedik bir immünolojik cevabı önlemek amacıyla PolinaceaÔ örneği, bakteriyel lipopolisakkaritten arındırılmış olaSağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 9

rak (LPS) kullanılmıştır. PolinaceaÔ’nın mürin T-lenfosit hücre kültüründe, proliferasyon oranını ve IFN-g üretimini artırmak suretiyle bağışıklık sistemini güçlendirdiği gözlemlenmiştir (Morazzoni et al., 2005). E. purpurea topraküstü kısımlarından sıkılıp, ardından püskürterek kurutma yöntemiyle elde edilen bitki özsuyu kuru ekstresi ve %50 etanolla hazırlanan E. purpurea kök (1:9 a/h) tentürünün, enfekte edilmemiş hücreler ve rinovirüs-enfekte hücrelerde, farklı transkripsiyon faktörlerinin üretimi üzerindeki etkinlikleri in vitro araştırılmıştır. E. purpurea ekstreleri enfekte edilmemiş BEAS-2B hücrelerinde 30’dan fazla transkripsiyon faktörünün (NTF, AP-1, AP-2 ve STAT proteinleri gibi pro-enflamatuvar faktörlerden oluşan) miktarını yükseltirken enfekte hücrelerde bu etki tersine dönmüş ve bu seviyeleri düşürmüştür. Elde edilen sonuçlar Echinacea tedavisinin yararlı etkisini açıklamaya yardımcı olmaktadır (Sharma et al., 2006). Anti-enflamatuvar etki Clifford ve arkadaşlarının (2002) E. purpurea alkamitlerinin antienflamatuvar etkinliğini araştırdığı aktivite çalışmasında, siklooksijenaz I ve II (COX I ve II) enzimlerinin inhibisyon miktarı ölçülmüştür. Sonuçlar Echinacea alkamitlerinin 100 µg/ml konsantrasyonda COX I ve COX II’yi sırasıyla %36-60 ve %15-46 oranlarında inhibe etmiştir (Clifford et al., 2002). E. purpurea, E. pallida E. angustifolia, E. tenneseensis, E. simulata ve E. sanguinea köklerinden hazırlanan farklı etanol ekstrelerinin (%70, 95, 100) RAW264.7 hücrelerinde PGE2 inhibisyonu in vitro olarak ölçülmüş ve anti-enflamatuvar etkileri değerlendirilmiştir. Deneyde 15 µg/ml konsantrasyonda etanolik E. pallida ve E. angustifolia, E. simulata ve E. sanguinea kök ekstreleri belirgin PGE2 inhibitör etki göstermiştir. E. purpurea ve E.tenneseensis ekstreleri ise düşük etkinlik göstermiştir. Ayrıca önceki çalış10 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

malarda saf alkamitlerin belirgin PGE2 inhibitör etkinin en düşük 10 µM konsantrasyonda görüldüğü belirtilmiştir. Ancak aktif bulunan Echinacea ekstrelerinde tek bir alkamitin miktarı 2.8 µM’ı geçmemektedir. Bu bağlamda tespit edilen antienflamatuvar aktivitenin tek bir alkamite bağlanamayacağı ve bir sinerjizmanın varlığı ortaya konmuştur (LaLone et al., 2007). Antioksidan Etki Daha önce yapılan bir çalışmada E. purpurea ve E. pallida metanollü kök ekstrelerinin DPPH radikal süpürücü aktiviteleri araştırılmıştır. E. pallida ekstresi 0.8 mg/ml konsantrasyonda %80 inhibisyon yaparken aynı konsantrasyonda E. purpurea ekstresinin inhibisyonu %40’ın altında kalmıştır (Hu ve Kitts, 2000). Pellati ve arkadaşları E. purpurea ve E. pallida %80 metanollü kök ekstrelerinin yanında tek başına ekinakozit, kikorik asit ve kaftarik asitin de DPPH radikal süpürücü aktivitesini araştırmıştır. Saf maddeler içinde en güçlü etkinlik ekinakozitte (EC50= 6.6 µM), ikinci olarak kikorik asitte (EC50= 8.6 µM) ve en düşük kaftarik asitte (EC50= 20.5 µM) saptanmıştır. Ekstreler arasında E. purpurea (EC50= 134 µg/ml), E. pallida (EC50= 167 µg/ml) ekstresine göre

daha etkili bulunmuştur (Pellati et al., 2004). 2005’te yapılan başka bir çalışmada E. purpurea ve E. pallida %80 metanollü kök ekstrelerinin DPPH radikal süpürücü aktivitesi araştırılmış, E. purpurea’nın (EC50= 139 µg/ml), E. pallida (EC50= 249 µg/ml) ekstresine göre yine daha etkili olduğu bulunmuştur (Pellati et al., 2005). Kikorik asitin DPPH radikal inhibisyon miktarının rosmarinik asitle benzerlik gösterdiği ve Echinacea türlerinde bulunan kafeik asit türevleri içinde ekinakozitten sonraki en yüksek etkinliğe sahip olduğu daha önceki çalışmalarda bulunmuştur (Pellati et al., 2004; Thygesen et al., 2007). Antiviral etki E. purpurea, E. pallida ve E. angustifolia köklerinden elde edilmiş farklı polaritedeki ekstre ve fraksiyonların antiviral aktiviteleri incelenmiştir. E. purpurea köklerinden hazırlanan sulu ekstrelerde (düşük kikorik asit ve alkamit içeriklerine rağmen) güçlü anti-Herpes simplex virüs ve anti-Influenza virüs etki saptanmış ancak Rinovirüse’e karşı etkinlik saptanamamıştır (Hudson et al., 2005). In vivo Çalışmalar Rehman ve arkadaşlarının yaptığı çalışmada E. angustifolia kök etanol ekstresi uygulanan grupta, antijenle tekrar karşılaşma sonucu Ig G üretiminin daha çabuk arttığı ve bu farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu gözlenmiştir. Ig M üretimi yine E. angustifolia grubunda daha yüksek çıksa da belirgin bir farkla karşılaşılmamıştır. Sonuçlar Echinacea’nın bağışıklık güçlendirici etkisini, antijen-spesifik immünoglobülin üretimini artırarak gösterdiğine işaret etmektedir (Rehman et al., 1999). E. purpurea ve E. pallida köklerinden saflaştırılan polisakkarit ve glikoproteinleri içeren yüksek molekül ağırlıklı fraksiyon, intravenöz olarak çeşitli dozlarda (50, 100, 500 mg/hayvan) verilmiş ve sıçanlarda IL-1 (E. purpurea ve

E. pallida), IL-6 (sadece E. purpurea) sitokinlerinin üretimini artırmıştır. Bu fraksiyonların sıçanlara oral uygulanması Peyer’in plak hücrelerinde antikor üretimini artırmıştır (ESCOP, 2003). Zhai ve arkadaşları (2007), immünomodülatör özelliklerini araştırmak amacıyla, E. purpurea, E. pallida ve E. angustifolia alkollü kök ekstrelerini, kırmızı kan hücreleriyle (koyundan) bağışıklanmış fareler üzerinde denemiştir. Farelere 7 gün boyunca 130 mg/kg vücut ağırlığı Echinacea ekstreleri ya da kontrol verilmiştir. Biyolojik etkileri fare kan örneklerinde artan CD49+ ve CD19+ lenfosit yüzdesi ve DK hücre sitotoksisitesi şeklinde gözlemlenen Echinacea türleri arasında benzerlikler ve farklılıklar ortaya çıkmıştır. E. pallida ve E. angustifolia ile tedavi edilen fareler belirgin şekilde daha yüksek T-hücre proliferasyon artışı göstermiştir. Ek olarak ekstrelerin üçü de interferon-a üretimini anlamlı olarak artırmış ancak tümör nekroze edici faktör-g ve interlökin (IL)1b salımını inhibe etmiştir. E. pallida ve E. angustifolia ile tedavi edilen farelerde daha yüksek IL-4 ve artan IL-10 üretimi gözlemlenmiştir. Tüm sonuçlar bir arada incelendiğinde Echinacea’nın geniş etki alanına sahip bir immünomodülatör olduğu sonucuna varılmıştır. Özellikle E. pallida ve E. angustifolia’nın daha yüksek antienflamatuvar etki potansiyeline sahip olabileceği belirtilmiştir (Zhai et al., 2007). Klinik Çalışmalar Soğuk algınlığının önlenmesi ve tedavisi Rastgele, plasebo kontrollü ve çift körlü (R.Ç.P.) bir klinik çalışmada E. pallida kök tentürünün grip benzeri üst solunum yolu enfeksiyonlarında (ÜSYE) kullanımı ve etkinliği araştırılmıştır. Hastalığı başlayalı en fazla üç gün olmuş viral ya da bakteriyel enfeksiyonlu 160 hasta 8 ila 10 gün arası 90 damla/gün (900 mg/gün ekstre) tentür ve plasebo almış ve tedavi sonunda belirti skorları ölçülmüştür. Hastaların viral

mi olduğu ortaya konmuştur (Hoheisel et al.,1997).

enfeksiyon mu yoksa bakteriyel enfeksiyon mu geçirdikleri alınan kan örnekleriyle belirlenmiştir. Tedavi grubundan viral enfeksiyonlu olan hastalarda ortalama 9.1 günde, bakteriyel enfeksiyonlu hastalarda 9.8 günde ve plasebo gruplarında ortalama 13 günde iyileşme gözlenmiş, sonuçlar istatiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Echinacea’nın viral ya da bakteriyel ÜSYE tedavisinde yararlı olduğu bu R.Ç.P. çalışmada ortaya konmuştur (Dorn et al., 1997).

Brinkeborn ve arkadaşları (1999) tarafından yapılan R.Ç.P. çalışmada soğuk algınlığına yakalanmış 246 hastaya 3x2 tablet/gün farklı Echinacea preparatı verilmiştir. Hastalara kendilerini iyi hissedene kadar, ancak 7 günü aşmayacak şekilde, Echinaforceä tablet (Ef: her tablette %95 E. purpurea herba ile %5 E. purpurea kök sulu alkol ekstresi), yedi kat daha yüksek konsantrasyonda Echinaforceä (KEf), sadece E. purpurea kök ekstresi içeren tablet formülasyonu (EPk: alkol ekstresi) veya plasebo tabletleri verilmiştir. Hastaların şikâyetleri, önceden belirlenen 12 soğuk algınlığı belirtisi dikkate alınarak takip edilmiştir. Ef ve KEf, EPk ve plaseboya göre istatistiksel olarak anlamlı biçimde daha etkin bulunmuştur. Yan etki açısından da E. purpurea tedavi grupları ve plasebo arasında anlamlı bir fark oluşmamıştır. Echinaforceä soğuk algınlığının standart semptomatik tedavisinde kendisini düşük riskli ve etkili bir alternatif olarak göstermiştir (Brinkeborn et al., 1999).

Yine soğuk algınlığına karşı Echinacinä etkinliğinin ölçüldüğü başka bir R.Ç.P. çalışmada, soğuk algınlığının başlangıcındaki 120 hastaya ilk gün 2 saatte bir 20 damla, takip eden günlerde 3x20 damla/gün dozda 10 günü aşmayan plasebo veya Echinacinä tedavisi uygulanmıştır. Echinacinä’le tedavi edilen hastalar plasebo grubuna göre belirgin şekilde soğuk algınlığı sonrası daha çabuk iyileşmeye başlamıştır. İyileşmeleri nedeniyle tedaviyi kesen hastaların oranının ise Echinacinä grubunda yine plasebo grubuna göre belirgin olarak yüksek olduğu bildirilmiştir. Tedavi Echinacinä grubunda ortalama 6 günde kesilmiş plasebo grubunda ise 10 günü bulmuştur. Tedavi sırasında hiçbir spesifik yan etki bildirilmemiştir. Sonuç olarak soğuk algınlığının ilk işaretleriyle birlikte Echinacinä alınmasının güvenli ve etkili bir tedavi yönte-

R.Ç.P. çalışmada üst solunum yolu enfeksiyonu olan 180 hasta 3 gruba ayrılmıştır. Birinci gruba günde 450 mg E. Purpurea köke eşdeğer tentür; ikinci gruba 900 mg köke eşdeğer tentür, üçüncü gruba ise plasebo verilmiştir. 900 mg köke eşdeğer tentür alan hastalarda semptomlar önemli derecede azalmıştır. Etkiler yüksek doz alan grupta 3-4 gün sonra görülmeye başlamış tam etki 8-10 gün sonra oluşmuştur. Bu süreç içinde düşük doz alan grup ile

Soğuk algınlığı ilk belirtileri ile başvuran 80 yetişkin hastaya Echinacinä veya plasebo verilmiş, ilaç alanlar 6 günde iyileşirken plasebo alanlar 9 günde iyileşmiş ve yan etki görülmemiştir. Sonuç olarak E. purpurea’nın iyi tolere edilen ve soğuk algınlığı semptomlarını hafifletmede plaseboya göre daha etkili bir ilaç olduğu saptanmıştır (Schulten et al., 2001).

Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 11

örneklerinde belirgin olarak artan toplam beyaz kan hücreleri, monosit, netrofil ve doğal katil hücre miktarı da Echinilinä etkinliğini destekler niteliktedir. Hastalık sürecinin ilerleyen bölümünde ise Echinilinä tedavisinin nötrofillerce enfeksiyon sonucu artan süperoksit salımını suprese ettiği bildirilmiştir. Echinilinä bağışıklık sistemini güçlendiren ve serbest radikal süpürücü etkisi ile, soğuk algınlığı semptomlarına karşı hızlı bir çözüm olarak önerilmiştir (Goel et al.,2005).

plasebo grubu arasında anlamlı bir fark gözlenmemiştir (ESCOP, 2003). Soğuk algınlığı tedavisindeki etkinliğini araştırmak amacıyla taze E. purpurea‘nın çeşitli kısımlarından hazırlanan standardize sıvı ekstre Echinilinä (0.25 mg/ml alkamit, 2.5 mg/ml kikorik asit ve 25 mg/ml polisakkarit içeren) R.Ç.P. çalışmada, yaşları 18-65 arası değişen önceki yıl iki ya da daha fazla soğuk algınlığı geçirmiş, 282 hastada denenmiştir. Hastalarda (128 tanesi) soğuk algınlığıyla ile ilgili ilk belirtinin ortaya çıkışıyla Echinilinä verilmeye başlanmış, yedi gün boyunca uygulanan tedavide ilk gün 10x4 ml takip eden 6 günde ise 4x4 ml/gün doz uygulanmıştır. Deney sonunda günlük toplam belirti skoru ve tedaviye cevap oranı Echinilinä grubunda anlamlı biçimde plaseboya üstünlük sağlamıştır. Erken dönemde standardize bir Echinacea formülasyonunun uygulanmasının ÜSYE semptomlarını hafiflettiği belirtilmiştir (Goel et al., 2004). Goel ve arkadaşlarının 2005’te yaptığı R.Ç.P. çalışmada Echinilinä, ilk gün 8x5 ml takip eden 6 günde ise 3x5 ml/ gün dozda aynı şekilde seçilen 150 hastaya soğuk algınlığının başlama evresinde uygulanmıştır. Yine bu çalışmada da günlük toplam belirti skoru ve tedaviye cevap oranı plaseboya karşı belirgin Echinilinä etkinliği ile sonuçlanmıştır. Ayrıca hastalardan alınan kan 12 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

Linde ve arkadaşları 2006’da yayınladıkları ve güncelledikleri derlemede (Cochrane Review) yukarıda açıklanan sorunları göz önünde tutarak, soğuk algınlığında Echinacea kullanımı ile ilgili değerlendirme ölçütleri belirlemiş ve yapılan 52 klinik çalışmadan ancak 16 (2’si henüz yayınlanmamış) klinik çalışmayı değerlendirme ölçütlerine uygun bulmuştur (Linde et al., 2006). Cochrane derlemesi dikkate alınarak özetlenen klinik çalışmalarda kullanılan Echinacea ekstre ve preparatları genelde plaseboya göre istatistiksel olarak daha etkili bulunmuştur. Schoop ve ark. tarafından yayınlanan meta-analiz sonucunda da Echinacea standardize ekstrelerinin soğuk algınlığının önlenmesinde etkili olduğu bildirilmiştir (Schoop et al., 2006). Echinacea standardize ekstrelerinin soğuk algınlığında korunma ve tedavisinde etkinliğinin araştırıldığı ve 2007 yılında yayınlanan geniş bir meta analiz çalışmasında soğuk algınlığının görülme insidansını etkili bir şekilde azalttığı ve tedavi süresini kısalttığı gösterilmiştir (Shah et al., 2007). Tartışma Echinacea türlerinin fitokimyasal olarak içeriğinde farklı polaritede birçok etken madde bulundurması, bunlardan bazılarının ısıya dayanaksız olması, ekstraksiyon çözücüsü ve ekstraksiyon yöntemi seçimini önemli kılmaktadır. Daha önce yapılan biyolojik aktivite çalışmalarında Echinacea ekstre-

lerinin, bu ekstrelerden izole edilen saf maddelerden daha aktif olduğu görülmektedir. Yani Echinacea fitokimyasalları etki konusunda birbirini tamamlamakta, kombine etki göstermektedir. Polar polisakkaritler (immünostimülan), kafeik asit türevleri (anti-oksidan) ve non-polar alkamitlerin (ağrı kesici, anti-enflamatuvar) bir ekstreye aynı anda çekilebilmesi gerekmektedir. Literatür bulgularına dayanarak ekstraksiyon için gerekli çözücünün % 50-80’lik alkol olması gerektiği sonucuna varılmıştır. Soğuk algınlığında Echinacea ürünlerinin geniş kullanımı bulunmaktadır. Ancak bu ürünleri kullanan hekim, eczacı ve tüketici, Echinacea başlığı altında temin edilebilen ürünlerin, kullanılan bitki türü ve bitki kısmına, ekstraksiyon yöntemine ve içeriğe eklenmiş başka bileşenlere göre değişkenlik gösterdiğinin farkında değildir. Randomize klinik çalışmalarda Echinacea preparatlarının iyi tolere edildiği bildirilmiştir. Echinacea ile ilgili en muhtemel yan etki alerjik reaksiyonlardır. Duyarlı kişilerde Echinacea kullanımına bağlı alerjik reaksiyonlar oluşabilir (Linde et al., 2006). Güvenilirlik açısından Echinacea’nın immünostimülan aktivitesi nedeniyle; progresif sistemik hastalıklar ile oto-immün hastalıklarda (tüberküloz, lökoz, kollajenoz, multiple skleroz ve HIV enfeksiyonları) kullanımı önerilmemektedir (ESCOP, 2003). 1 yaş altı çocuklarda doktor gözetimi altında kullanımı gerekmektedir (WHO, 1999). Doz ayarlaması erişkin dozuna göre kıyaslanarak yapılır (ESCOP, 2003). Hamilelikte kullanımı ile ilgili çalışmalarda yan etki gözlenmemiştir. Ancak bu konuda sınırlı sayıda çalışma bulunması nedeniyle gebelerin hekim gözetimi olmadan kullanması sakıncalı görülmektedir (Web 1, 2008). Echinacea preparatlarının 8 haftadan fazla kullanımı önerilmemektedir. Ancak uzun süreli Echinacea alımının zararlı olabileceği konusunda bir kanıt

Reçete edilecek ya da önerilecek Echinacea preparatları sağlık otoritesi denetiminden geçmiş, seriler arası farklı-

lık göstermeyen, kimyasal içeriği tam olarak bilinen standardize fitofarmakoterapötikler arasından seçilmelidir. Echinacea türleri tıbbi faydalarının yanında ekonomik olarak çok büyük bir değere sahiptir. Echinacea purpurea (L.)

Moench. ve Echinacea pallida (Nutt.) Nutt. türlerinin ülkemizde kültürünün yapılıyor olması ülke ekonomisi açısından büyük önem taşımaktadır.

Kaynaklar

and clinical uses. HerbalGram, 1994;30:33-49.

Barrett B. Medicinal properties of Echinacea: a critical review. Phytomedicine 2003;10:66-86.

Hoheisel O, Sandberg M, Bertram S, Bulitta M, Schäfer M. Echinagard treatment shortens the course of the common cold: a double-blind, placebo controlled clinical trial. Eur J Clin Res 1997;9:261-8.

B, Maisel AS. Increased production of antigenspecific immunoglobulins G and M following in vivo treatment with the medicinal plants Echinacea angustifolia and Hydrastis canadensis. Immunol Lett 1999;68:391-5.

henüz yoktur. Bu sınırlamanın nedeni uzun süreli kullanımla ilgili herhangi bir çalışmanın olmamasıdır.

Bauer R, Remiger P. TLC and HPLC analysis of alkamides of Echinacea drugs. Planta Med 1989;55:367-71. Brinkeborn RM, Shah DV, Degenring FH. Echinaforce and other Echinacea fresh plant preparations in the treatment of the common cold: a randomized, placebo controlled, doubleblind clinical trial. Phytomedicine 1999;6:1-6. Burger RA, Torres AR, Warren RP, Caldwell VD, Hughes BG. Echinacea-Induced cytokine production by human macrophages, Int J Immunopharmacol 1997;19:371-9. Bruneton J. Pharmacognosy, Phytochemistry, Medicinal Plants, 2nd ed. Paris: Lavoisier; 1999, pp. 73-175. Clifford LJ, Nair MG, Rana J, Dewitt DL. Bioactivity of alkamides isolated from Echinacea purpurea (L.) Moench. Phytomedicine 2002;9:24953. Dorn M, Knick E, Lewith G. Placebo-controlled, double-blind study of Echinaceae pallidae radix in upper respiratory tract infections. Complement Ther Med 1997;5:40-2. Egert D, Besucher N. Studies on antigen specifity of immunoreactive arabinogalactan proteins extracted from Baptisia tinctoria and Echinacea purpurea. Planta Med 1992;58:163-5. ESCOP. ESCOP Monographs: The Scientific Foundation for Herbal Medicinal Products, 2nd ed. Exeter, United Kingdom: European Scientific Cooperative on Phytotherapy; 2003, pp. 126-40. Goel V, Lovlin R, Barton R, Lyon M.R, Bauer R, Lee TD, et al. Efficacy of a standardized Echinacea preparation (Echinilin) for the treatment of the common cold: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. J Clin Pharm Ther 2004;29:75-83. Goel V, Lovlin R, Chang C, Slama JV, Barton R, Gahler R, et al. A proprietary extract from the Echinacea plant (Echinacea purpurea) enhances systemic immune response during a common cold. Phytother Res 2005;19:689-94. Grimm W, Müller HH. A randomized controlled trial of the effect of fluid extract of Echinacea purpurea on the incidence and severity of colds and respiratory infections. Am J Med 1999;106:138-43. Gruenwald J, Brendler T, Jaenicke C. PDR for Herbal Medicines, 3rd Ed. Montvale, NJ: Thomson Healthcare; 2004, pp. 267-74. Hobbs C. Echinacea: a literature review; botany, history, chemistry, pharmacology, toxicology,

Hudson J, Vimalanathan S, Kang L, Amiguet VT, Livesey J, Arnason JT. Characterization of antiviral activities in Echinacea root preparations. Pharm Biol 2005;43:790-6. Hu C, Kitts DD. Studies on the antioxidant activity of Echinacea root extract. J Agric Food Chem 2000;48:1466-72. Lalone CA, Hammer KDP, Wu L, Bae J, Leyva N, Liu Y, et al. Echinacea Species and alkamides inhibit prostaglandin E2 production in RAW264.7 mouse macrophage cells. J Agric Food Chem 2007;55:7314-22. Letchamo W, Polydeonny, LV, Gladisheva NO, Arnason TJ, Livesey J, Awang DVC. Factors affecting Echinacea quality. In: Janick J, Whipkey A, eds. Trends in New Crops and New Uses. ASHS Press, Alexandria Virginia; 2002, pp. 514-21. Linde K, Barrett B, Bauer R, Melchart D, Woelkart K. Echinacea for preventing and treating the common cold. Cochrane Database of Systematic Reviews 2006; Issue 1. Mat A. Echinacea türleri. Baser KHC, Kırımer N. (eds.) 14. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, 29-31 Mayıs, Eskişehir; 2002. Miller C, Yu H. Echinacea: The genus Echinacea (Medicinal and Aromatic Plants-Industrial Profiles, Vol. 39). Florida: CRC Press LLC; 2004. Morazzoni P, Cristoni A, Di Pierro F, Avanzini C, Ravarino D, Stornello S, et al. In vitro and in vivo immune stimulating effects of a new standardized Echinacea angustifolia root extract (Polinacea). Fitoterapia 2005;75:401-11. Perry NB, Burgess EJ, Glennie VL. Echinacea standardization: analytical methods for phenolic compounds and typical levels in medicinal species. J Agric Food Chem 2001;49:1702-6. Pellati F, Benvenuti S, Melegari M, Lasseigne T. Variability in the composition of anti-oxidant compounds in Echinacea species by HPLC. Phytochem Anal 2005;16:77-85. Pellati F, Benvenuti S, Magro L, Melegari M, Soragni F. Analysis of phenolic compounds and radical scavenging activity of Echinacea spp.. J Pharm Biomed Anal 2004;35:289-301. Proksch A, Wagner H. Structural analysis of a 4-O-methyl-glucuronoarabinoxylan with immuno-stimulating activity from Echinacea purpurea. Phytochemistry 1987;26:1989-93. Rehman J, Dillow JM, Carter SM, Chou J, Le

Schar D. Echinacea: The Plant That Boosts Your Immune System. Berkeley, California: North Atlantic Books; 1999, Chapter 2. Schoop R, Klein P, Suter A, Johnston SL. Echinacea in the Preventation of Induced Rhinovirus Colds: A Meta Analysis. Clinical Therapeutics, 2006;28:174-83. Schulten B, Bulitta M, Ballering-Brühl B, Köster U, Schäfer M. Efficacy of Echinacea purpurea in patients with a common cold: a placebocontrolled, randomised, double-blind clinical trial. Arzneimittelforschung 2001;51:563-8. Shah AS, Sander S, White CM, Rinaldi M, Coleman CI. Evaluation of Echinacea for the prevention and treatment of the common cold: a meta-analysis, Lancet Infect Dis, 2007;7:473-80. Sharma M, Arnason JT, Hudson JB. Echinacea extracts modulate the production multiple transcription factors in uninfected cells and rhinovirus-infected cells. Phytother Res 2006;20:1074-9. Stimpel M, Proksch A, Wagner H, LohmannMatthes ML. Macrophage activation and induction of macrophage cytotoxicity by purified polysaccharide fractions from the plant Echinacea purpurea. Infect Immun 1984;46:845-9. Thygesen L, Thulin J, Mortensen A, Skibsted LH, Molgaard P. Antioxidant activity of cichoric acid and alkamides from Echinacea purpurea alone and in combination. Food Chem. 2007;101:74-81. Upton R, Graff A. American herbal pharmacopoeia, Echinacea purpurea aerial parts, Scotts Valley, USA: American Herbal Pharmacopoeia; 2007. WHO monographs on selected medicinal plants, Herba Echinacea purpurea, Vol 1, 1999, 136-44. Yale SH, Liu K. Echinacea purpurea therapy for the treatment of the common cold: a randomized, double-blind, placebo-controlled clinical trial. Arch Intern Med 2004;164:1237-41. Zhai Z, Liu Y, Wu L, Senchina DS, Wurtele ES, Murphy PA, et al. Enhancement of innate and adaptive immune functions by multiple Echinacea species. J Med Food 2007;10:423-34. --------------Web 1. HMPC (Committee On Herbal Medicinal Products) Community Herbal Monograph on Echinacea Purpurea (L.) Moench, Herba Recens., 2008. http://www.emea.europa.eu/ pdfs/human/hmpc/Echinaceae_purpureae_ herba/10494506enfin.pdf, 05.10.2009

Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 13

SİNİR SİSTEMİ RAHATSIZLIKLARINDA BİTKİLERLE TEDAVİ Yrd.Doç.Dr. Aslan Kalafatçılar

Hypericum perforatum - Sarı kantaron

Alıç yaprağı ve çiçeği Nane yaprağı Kediotu kökü Şerbetçiotu çiçeği (kozalağı) Pasiflora Lavanta çiçeği

11 gr 10 gr 7 gr 7 gr 7 gr 6 gr

Çay balla tatlandırılabilir (şeker hastaları stevia ile tatlandırır), acil durumlarda yatmadan yarım saat önce bir fincan içilir. Kür uygulandığında, sabah akşam bir fincan içilir, 4 - 6 hafta devam edilir. Aşağıdaki yatıştırıcı çay formülleri İsviçre ve Avusturya farmakopelerinden alınmıştır: Beruhigender - Tee (Ph. Helv.VI) Melisa yaprağı 10 gr Nane yaprağı 10 gr Kediotu kökü 25 gr Turunç çiçeği 20 gr Anason meyvesi 15 gr (iyice dövülmüş) Çarkıfelekotu 20 gr

Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi

Sinir sistemi rahatsızlıklarına karşı kendi kendini tedavide kullanılan başlıca bitkiler, çuhaçiçeği, kediotu, melisa, şerbetçiotu, sarı kantaron, çarkıfelek, lavanta, turunç çiçeği, papatya, yulaf sapı ve kır çiçekleridir.

İç sıkıntısı İç sıkıntısında, biraz koyu hazırlanmış, ılık melisa çayı kişiyi gevşeterek rahatlamasını sağlar. Sıkıntı mideyi de etkiliyorsa, melisada bulunan uçucu yağ, mide siniri (nervi vagus) üzerinde yatıştırıcı (sedatif) etki gösterir. Sıkıntıya bağlı iştah kaybında melisa ve şerbetçiotu çayı karışımı, mide ağrısında papatya çayı faydalı olur. Melisa çayı: 2 çay kaşığı melisa yap14 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

rağı üzerine 250 ml sıcak su ilave edilip kapalı bir kapta 10 dakika kısık ateşte ısıtılır, süzülür, günde üç defa bir fincan içilir. Melisa ve şerbetçiotu çayı: 2 çay kaşığı melisa ve yarım çay kaşığı şerbetçiotu çiçeği (kozalağı) üzerine 250 ml sıcak su ilave edilip kapalı bir kapta, 5 dakika kısık ateşte ısıtılır, süzülür, günde üç defa bir fincan içilir. Uzun süren iç sıkıntısı halsizliğe neden olur. Böyle durumlarda, aşağıdaki çay reçetesi kişiyi sakinleştirir, bitkinliğini giderir, kür şeklinde alınırsa sinir sistemini düzenler. Sarı kantaron Melisa yaprağı Ahududu yaprağı

20 gr 19 gr 13 gr

Nerventee (Ö.A.B.) Melisa yaprağı Nane yaprağı Turunç çiçeği Turunç kabuğu Kediotu kökü

10 gr 10 gr 10 gr 10 gr 60 gr

Stres - gerginlik Strese karşı kediotu, gümüşdüğme, ginseng, mine çiçeği, aslankuyruğu, devedikeni, ayvadana, kaside ve yulaf gibi bitkiler faydalıdır. Sindirim problemleri ve çarpıntıyla görülen akut strese karşı aşağıdaki drog karışımından %45’lik alkolle 1/5 oranında hazırlanan tentür, günde bir defa 5 ml (1 tatlı kaşığı) alınır, gerektiğinde doz günde 2 - 3 defa tekrarlanabilir. Kaside herbası Kediotu kökü Aslankuyruğu Alman papatyası çiçeği Ayvadana herbası

20 kısım 20 kısım 10 kısım 10 kısım 10 kısım

stevia ile tatlandırır) yatmadan bir saat ve yarım saat önce olmak üzere 2 fincan içilir, artanı -gece uyanılırsa içilmek üzere- bir termosla yatağın yanına konur. Bu içecek, imtihan ve benzeri sıkıntılardan ileri gelen uykusuzluklarda çocuklar için de uygundur.

Passiflora incarnata L. - Çarkıfelek

1 fincan %2’lik kediotu kökü çayı, yatmadan yarım saat önce, hem yetişkinler hem çocuklarca içilebilir.

Yatıştırıcı bitki banyoları

Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi

Karaciğer problemleri ile görülen akut strese karşı aşağıdaki drog karışımından hazırlanan glisereden1 günde 1 - 2 defa 5 ml alınır. Kaside herbası Kediotu kökü Devedikeni Mine çiçeği herbası Yulaf

20 kısım 20 kısım 10 kısım 10 kısım 10 kısım

Uykusuzluk Ruhî gerginlik, hareketsizlik, aşırı miktarda alınan kafeinli içecekler, akşamları geç ve ağır yemek uykusuzluğa yol açabilir. Asabî uyku kaybı ve düzensizliklerine karşı, uyku yastığı, uyku verici çaylar ve yatıştırıcı bitki banyoları kullanılır.

Uyku yastığı Bazı uçucu yağ bitkileriyle evde hazırlanabilen özel bir yastıktır. İnce keten kumaştan, 15 x 15 cm ölçüsünde, ağzı fermuarlı bir torba dikilir. İçine, aşağıdaki formüllerden tercih edilen bitki karışımı, sıkıştırmadan gevşek şekilde doldurulur, baş yastığının veya yatak çarşafının altına konur. Hasta, başını bu uyku yastığına denk getirecek şekilde yatar. Yatak vücudun sıcaklığıyla ısındıkça, karışımdaki uçu1 Çözücüsü gliserin olan preperat

cu yağlar harekete geçerek hastada yatıştırıcı etki meydana getirir. Yastıktaki drog karışımı bir ay sonra yenilenmelidir. Uyku yastığında şu karışımlardan biri kullanılabilir: Şerbetçiotu Kediotu kökü Civanperçemi Papatya çiçeği Melisa yaprağı

20 gr 20 gr 10 gr 10 gr 10 gr

Melisa yaprağı Sarı kantaron Kediotu kökü Lavanta çiçeği

20 gr 20 gr 20 gr 40 gr

Şerbetçiotu Sarı kantaron Kediotu kökü

30 gr 30 gr 30 gr

Şerbetçiotu Sarı kantaron Lavanta çiçeği

30 gr 20 gr 20 gr

Aşağıdaki bitkilerinden herhangi biriyle banyo yapılabilir. Verili miktarlara göre hazırlanan drog ve su karışımı 10 dakika kadar kapalı bir kapta hafif ateşte ısıtılır, bir tülbentten süzülerek banyo suyuna (küvete) ilave edilir. Kediotu banyosu: 100 gr kediotu kökü + 2 lt su Yulaf banyosu: 100 - 150 gr yulaf samanı + 3 - 5 lt su Şerbetçiotu banyosu: 50 gr şerbetçiotu çiçeği + 3 lt su Lavanta banyosu : 50 gr lavanta çiçeği + 1 lt su Melisa banyosu: 60 gr melisa yaprağı + 5 lt su

Banyo suyu sıcaklığı 35 - 38˚C, banyo süresi 10 dakika olmalı, iyice kurulanıp yatmalıdır. Yatmadan önce ılık ve şekersiz bir fincan ıhlamur çayı içilirse sonuç daha etkili olur.

Lavandula angustifolia Mill. - Lavanta

Uyku içecekleri 250 ml tam yağlı süt üzerine çok ince kıyılmış rezene konulur, hafifçe ısıtılır, süzülerek 1 çay kaşığı bal ilave edilir (şeker hastaları stevia ile tatlandırır), yatmadan yarım saat önce içilir. 250 ml tam yağlı ılık süt, 250 ml ılık papatya çayıyla karıştırılır, 1 - 2 tatlı kaşığı balla tatlandırılarak (şeker hastaları

Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi

Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 15

ANADOLU FLORASINDA EKONOMİK DEĞERİ OLAN BAZI BİTKİLER Prof.Dr. Ulvi Zeybek

Ege Üniversitesi Eczacılık Fakültesi

Sadece kural ve denetimlerle ekolojik dengeyi ve Anadolu’ya has türleri korumak mümkün değildir. Bu zengin florayı gelecek nesillere kalacak şekilde değerlendirmenin yolu, yöre insanına katma değer olarak geri dönen sürdürülebilir projeler yaratmaktır.

Anadolu, hem barındırdığı 11 400 den fazla bitki türü sayısı, hem de bu bitkilerin üçte birinin endemik oluşu ile iklim kuşağında zengin bir floraya sahiptir. Ülkemizde farklı üniversitelerde yürütülen floristik çalışmalarla daha net veriler elde edilmektedir. ’Türkiye Endemik Bitkileri’ projesi bu çalışmalar içinde kapsamlı bir örnektir. Anadolu florası, ‘Etnofarmasötik Botanik’ ve ‘Etnofarmakoloji’ bakımından da zengindir. Özellikle dağ köylerinde tıbbi amaçla kullanılan çok sayıda bitki mevcuttur. Bu bitkiler eczacılık fakültelerinin farmasötik botanik ve farmakognozi anabilim dallarında çoğunlukla tez konusu olarak ele alınıp ayrıntılı çalışılmaktadır. Oldukça değerli olan bu araştırmalar, çeşitli projeler için zemin hazırlar. İyi Tarım Uygulamaları (İTU) ile yöreye özgü ve tıbbi olarak değerlendirilebilecek bitkileri kendi mikroklimasında, uygun toprak koşullarında yetiştirmek başarı oranını yükselteceği gibi, bölge insanına da bir katma değer sağlayacaktır.

Primula veris - Çuhaçiçeği

16 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

Doğu Karadeniz dağlarının Karadeniz’e bakan farklı yükseltilerdeki yaylaları hem tıbbi hem süs ola-

rak kullanılan bitkilerden zengindir. Ne yazık ki, aşırı söküm, otlatma, tarla açma, büyük orman yangınları ve yaylaların yerleşime açılmasıyla bu bitkiler yok olmaya mahkum bırakılmıştır. Çobanlar otlattıkları koyunları ‘kekik kokan eti lezzetli oluyor’ gerekçesiyle Thymus türlerinin yaygın olarak bulunduğu yaylalara yönlendirmektedir. Thymus pseudopulegioides Klokov & Des.-Shost bunlardan biridir. Uçucuyağ ve içeriğindeki timol bakımından zengindir. Yörede İTU ile yetiştirilmesi ve uçucuyağının eldesiyle, katma değeri yüksek bir ürün olarak değerlendirilmesi mümkündür.

Silybum marianum - Devedikeni

Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi

Anadolu florasında 200’e yakın tür, alttürle temsil edilenVerbascum sp. (Sığır Kuyruğu) bitkisinin sarıçiçekleri Avrupa’da üretilen bitki çaylarında ‘Korrigen’ (renk düzeltici) olarak kullanılmaktadır.

Borago officinalis - Hodan

Çiçekli dönemde toplanıp değerlendirilebilirler. Abies nordmanniana (Stev.) Spach. (Doğu Karadeniz Göknarı), Pinus nigra J.F.Arnold (Karaçam) yaprak ve odun uçucuyağları da aromaterapide kullanılabilir. Ege bölgesinde yaygın olan ve Almanya’da preparatları akne tedavisinde kullanılan Cistus sp.(Laden) bitkisinin creticus, salviifolius türleri iyi değerlendirilmemektedir. Toroslar’da, Cedrus libani A. Rich. (Toros Sediri), Cupressus sempervirens L. (Akdeniz Servisi), Juniperus excelsa Bieb (Boylu Ardıç) uçucuyağları yine aromaterapide kullanılabilir. Doğu Akdeniz dağlarının eteklerinde Primula sp.(Çuhaçiçeği) yetiştirilmesi halinde bitkisel ilaç sanayi için ekonomik değeri olacaktır. Durum, Borago officinalis L. (Hodan) için de benzerdir. Bu arada bazı sevindirici gelişmeler olmakta, örneğin yerli bir şirket Silybum marianum L. (Meryemana dikeni) bitkisini meyvelerinden standardize ürün hazırlamak üzere İTU ile yetiştirmektedir.

Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi

Sadece kural ve denetimlerle ekolojik dengeyi ve ülkemize has türleri korumak mümkün değildir. Böylesi zengin bir florayı gelecek nesillere kalacak şekilde değerlendirmenin yolu, sürdürülebilir, doğaya baskı getirmeyen ve yöre insanına katma değer olarak geri dönen projeler yaratmaktır.

Abies nordmanniana Doğu Karadeniz göknarı

Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi

Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 17

PARFÜMLERİN SIRRI Vedat Ozan

Açık Radyo “Koku” programı yapımcısı

“Eau de toilette” diye adlandırdığımız sürülebilir parfümler koku endüstrisi içinde buzdağının görülen kısmıdır ve toplam pazar hacmi içinde %10’un üzerine çıkmaz. Koku endüstrisinin hedeflerinden biri sürekli aynı kokuyu elde etmektir.

18 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

Her doğal öz yağ (essential oil), aslında “ilahi bir formül” tanımı etrafında şekillenir. Örneğin gül yağı denince, yüzlerce farklı molekülün bir araya gelerek toplamlarından farklı bir şey ifade etmesi kast edilir. Bu, gaz kromotografi cihazında net şekilde göz önüne serilir. Bu durum, doğal ve fiziksel yöntemlerle elde edilen her kokulu yağ için geçerlidir. Her doğal koku kaynağı, onlarca, yüzlerce farklı molekülden oluşur. Üstelik bu moleküller sadece tek bitki veya çiçeğe özgü değil, pek çoğunda ortaktır. “Moleküller aynıysa, kokular nasıl değişik olabiliyor?” sorusunun cevabı basittir. Her koku kaynağında farklı moleküller farklı oranlarda yer alır. Örneğin, linalool oranı gül, “bois de rose” diye bilinen gülağacı, karanfil ve lavanta’da farklıdır.

le aynı oranda karıştırsak, aynı kokuyu elde edemeyiz; kompozisyonları değiştiği için her yıl farklı bir koku ortaya çıkar.

Gül örneğinden devam edersek, farklı tarlalardan farklı zamanlarda yapılan hasatlardan elde edilen gülyağları içindeki bileşenlerin oranları da farklıdır. Bu “her hasadın yağının farklı kokusu olduğu” anlamına gelir. Fark, koku algımızın ayırt edebileceği belirginlikte olmayıp, kâğıt üzerinde olsa da farktır. Basit ifadeyle, bir parfüm yaparken aynı coğrafi bölgelerden gelen sandal ağacı, gül ve limon yağını, arka arkaya iki yıl miligramlık hassasiyet-

Sürülebilir parfümler, gıda aromaları ve “işlevsel ürünler” denen geri kalan kokulu ürünlerin satışı için önemli unsurlardan biri, kokunun sürekliliğini sağlayabilmektir. Bir ürünle ilgili marka tanımı sadece logo veya paket renginden ibaret değildir. Ürünün dokusu, kokusu, akışkanlığı, rengi ve diğer bileşenler marka karmasının bir parçasıdır ve üreticinin ürünle ilgili tüketicide yaratmak istediği algıya dair mesajlar taşır. Yaratılmış algıya uygun davra-

Parfüm endüstrisi, milyarlarca dolarlık bir pazardır. Parfümler, genellikle sanıldığı gibi yalnızca sürülebilir kokular olan “eau de toilette”ler değildir. Gıda katkıları, temizlik sıvıları, yumuşatıcılar, sakızlar, deodorantlar, öksürük şurupları, diş macunları içinde markaya özgü kokuyu veren ve insan eliyle bir araya getirilmiş her koku kompozisyonu, doğal ya da yapay olsun, aslında birer parfümdür. Aslında “eau de toilette” diye adlandırdığımız sürülebilir parfümlerin pazar hacmi koku endüstrisi içinde buzdağının görülen kısmıdır ve toplam pazar hacmi içinde %10’un üzerine çıkmaz.

nan sessiz ve sadık tüketiciler olan çoğumuz bu önkoşulu kabul ederiz. Her alışverişe gittiğimizde aynı ürünü farklı bir koku ile almak istemeyiz. İsmini “A” olarak öğrendiğimiz bir ürünü beynimizde “A kokusu” ile etiketlediysek ve başka sefer “A” ürünü “B kokusu” verirse kafamız karışır ve işin altında çapanoğlu ararız.

“Sürekli aynı koku” için yöntemler Doğal malzemenin mevsim ve hasada bağlı gösterdiği değişkenlikler, “sürekli aynı koku” kavramı önünde önemli bir engeldir. Var olmak için büyümek, büyümek için hep daha fazla satmak zorunda olan endüstriyel ürünler için bu durum kabul edilemez. “Sürekli aynı koku” ya ulaşabilmek için laboratuar imkanlarını zorlamak çözüm sağlar. Bunun için muhtelif yöntemler vardır. Bu yöntemlerin en önemli iki tanesine kısaca göz atalım. “Sürekli aynı koku”ya ulaşmanın en ucuz ve kolay, daha doğrusu en kârlı yolu, parfümün her koşulda aynı koku profilini taşıyacak maddelerden, yani laboratuarda üretilen yapay moleküllerden oluşturulmasıdır. Doğal malzemenin giderek daha zor ulaşılır ve pahalı olduğu günümüzde, süreklilik dezavantajını da bahane ederek binlerce liralık bir öz yağ yerine birkaç kuruşluk taklidini kullanmak endüstrinin mantığı açısından tutarlıdır. Laboratuarda üretilen yapay moleküller hep aynı koku profilini verebildiği gibi yaratıcılığın da katkısıyla sonsuz seçenekte bir renk paleti sunar. Bu nedenle, özellikle 1990’lardan itibaren üretilen ve ünlenmiş pek çok parfüm formülünün içinde, doğada özdeşi olmayan, insanın kokusunu tanımadığı yepyeni koku moleküllerinin (“Iso E Super” isimli molekülü örnek olarak verebiliriz) yeralması şaşırtıcı değildir. En çok tercih edilen ve ağırlıkla geçerli olan yöntem budur. Doğal bir koku kompozisyonu bileşenlerine ayrılabilir. Örneğin gül ko-

kusunun ayrılmaz parçası olan linalool molekülü, daha ucuz bir kaynak olan gül ağacından elde edilip, doğal gül yağında geçmiş yılın koku profiline ulaşmada bir “ince ayar” aracı olarak kullanılabilir. Doğal parfümler dünyasında son dönemlerde revaçta olan da budur. “Doğal izolatlar” denen bu ayrıştırılmış tekil moleküller, doğal malzemeden fiziksel işlemlerle elde edilir. Doğal olsalar da, doğada tekil halde değil, başka maddelerle kompozisyon halinde bulunurlar. İşte ikinci yöntem, doğal kompozisyonu oluşturan öğeleri ayırıp, içlerinden bir veya birkaçını tekil koku özelliklerinden dolayı parfüm formülü içine dahil etmektir. Tamamen doğal ve müdahale edilmemiş bir parfüm ile karşılaştırılırsa, doğal izolatların dahil olduğu bir parfümü elde etmek çok daha ekonomiktir. Zira pahalı bir öz yağın kokusunu oluşturan “olmazsa olmaz” bazı moleküller, çok daha ucuz (ve gene doğal) başka kaynaklardan elde edilebilir. Üstelik doğal kompozisyon içinde o maddenin bulunma sınırını zorlayarak fanteziye kaçılabilir ve doğallıktan görece uzaklaşmadan koku tasarımcısına (parfümör) ait bireysel bir imza toplam koku içine de gömülebilir. İki yöntemden, ezici fiyat avantajına sahip yapay molekül kullanımı piyasada hakimdir ve kokulu ürünler endüstrisinin hemen her alanında standart uygulama olarak kabul bulur. Örneğin, toptan fiyatı kilo başına 7-8 bin dolar civarında seyreden doğal gülyağına karşılık, gülyağı kokusu veren yapay gülyağı kompozisyonunun kilo maliyeti 10-20 doları geçmez.

Lavandula dentata L.- Lavanta

mını oluşturan gıda aromaları için ise, iki yöntemden oluşturulmuş hibrid bir koku çözümü üretilmiştir. Yani, içecek ve reçel gibi ürünler başta olmak üzere pekçok gıdaya yerleştirilen ve doğal algısı yaratan koku kompozisyonları, yapay koku moleküllerinin doğal izolatlarla desteklenmesiyle oluşturulmakta ve bu ürünler “doğal aroma içerir” şeklinde etiketlenmektedir. Kabul etmeli ki, “kimyasal” kavramı günümüzde gereğinden fazla olumsuzluk yüklenmiş olarak kullanılıyor. Pazar mesafelerinin okyanusları aştığı, üretim ile tüketim birimlerinin birbirlerine yabancılaştığı, komşu tarlada üretilip kasaba pazarında satışın artık sadece bir fanteziden ibaret kaldığı ve doğal yiyecekler yerine işlenmiş gıdaların hakim olduğu endüstri devrimi sonrası dönemde, “her doğal olan yararlıdır ve her kimyasal olan zararlıdır” gibi keskin bir yargıda bulunmaktan çok, üretimin gerisindeki mantığı anlamaya çalışmak daha faydalı olabilir.

İkinci yöntem olan doğal izolatların kullanımı, çoğunlukla, yükselişte olan “doğal parfüm” pazarı içinde yer bulabilmektedir. Bu uçpazar (niche market) diliminin anaakım pazara göre küçüklüğü düşünülürse, doğal izolatlarla ilgili kullanım bilincinin henüz emekleme aşamasında olduğu söylenebilir. Koku endüstrisinin büyük pazarını, yani buzdağının görülmeyen kısSağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 19

Uygun bir bahçe veya küçük bir dış alanınız varsa bir meyve ağacı dikip yetiştirebilirsiniz. Bunlar yoksa bile ev içi yetiştirmeye uygun saksılı meyve ağaçları bulunabilir. Bu bitkileri yenilebilir süs bitkisi gibi düşünebiliriz. Bu amaçla bodur tip ağaçlar alınabilir. Saksıda yetiştirilebilen birçok meyve olsa da, minik meyveleriyle oldukça görsel olan turunçgiller (küçük oval portakal şeklindeki kumkuatlar, mandalinalar, limonlar), elmalar, erikler, bazı üzümsü meyveler tercih edilmektedir. Son zamanlarda hünnap, alıç, yabanmersini gibi değişik bitkiler de denenmektedir.

Rubus fruticosus - Böğürtlen

Mini bahçemiz için gerekenler Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi

EVDE DOĞAYA YER AYIRMAK – III Merve Z. Tınmaz Ziraat Mühendisi Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi

Uygun bir bahçe veya küçük bir dış alanınız varsa bir meyve ağacı dikip yetiştirebilirsiniz. Bunlar yoksa bile ev içi yetiştirmeye uygun saksılı meyve ağaçları bulunabilir. Bu bitkileri yenilebilir süs bitkisi gibi düşünebiliriz. Hem Yakındoğu hem Akdeniz havzasında ve göç yolları üstünde bulunması, geçmişte birçok medeniyete ev sahipliği yapması, Anadolu’daki meyve türü zenginliğini desteklemiştir. Dünyada kültüre alınıp yetiştirilen 138 meyve türünden 80 kadarı Anadolu’da yetişmekte, tür zenginliği yanısıra türlerin çeşit zenginliği de dikkat çekmektedir. Sadece elma türünden 500’den faz20 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

la, asma türünden ise 1200 çeşit bulunduğu bilinmektedir. Ahududu, armut, alıç, ayva, ahlat, bektaşi üzümü, böğürtlen, badem, çilek, ceviz, karadut, elma, erik, fındık, gilaburu, hünnap, kestane, keçiboynuzu, karayemiş, kocayemiş, kiraz, kızılcık, kuşburnu, iğde, mürver, muşmula, melengiç, nar, üvez, üzüm, vişne, zeytini, kökeni Anadolu olan meyvelere örnek verebiliriz.

Mini meyve bahçenizi kurarken ilk yapmanız gereken iklimi araştırmaktır. Ortamda en fazla fotosentez ve en az solunum yaparak enerji kaybını en aza indirecek bir çeşidin seçimi ile en iyi sonuç elde edilmiş olur. Bitkinin gelişme evresini tamamlaması için belli ısı enerjisi toplamına ihtiyaç vardır. Bu nedenle bölgede hesaplanmış etkili sıcaklık toplamına göre hangi türlerin başarılı olabileceği bulunabilir. Çiçeklenme döneminde düşük sıcaklıklar meyve tutumunda sorun yaratabilmektedir; 10˚C altındaki sıcaklıklarda dikkatli olunmalıdır. Fazla ışık yoğunluğu sürgün boylarında kısalmaya, yapraklarda sertleşmeye, kalitede düşmeye, ışık azlığı da sürgün boylarında uzama ve cılızlaşmaya, yeni sürgün oluşumunda gerilemeye ve yaprak dökümüne neden olmaktadır. Konumu iyi değilse bitki yaprağının ışığın geldiği yere yöneldiğini görebiliriz. Böyle bir durumda bitki ya haftada bir küçük bir açıyla düzenli çevrilerek veya mümkünse bütün yeşil aksamın faydalanacağı alana çekilerek ışık alacağı en uygun konuma getirilmelidir. Ortalama nemin %60-70 civarında olması yeterlidir. Nem azlığında bitkide pörsüme, meyve tutumunda azalma ortaya çıkabilir. Çiçekler, erkek ve dişi organın birarada olması halinde “tam çiçek”, erkek

ve dişi organın birinin olması halinde “eksik çiçek” olarak ikiye ayrılır. Sadece erkek organ varsa “erkek çiçek”, sadece dişi organ varsa “dişi çiçek” denir. Meyve için ortamda her ikisi de bulunmalıdır. Farklı bitkilerde döllenme olması için çiçekteki organların aynı zamanda olgunluğa erişmesi gerektiği ve çok hafif rüzgarın yabancı döllenmelerde özellikle meyve tutumunda faydalı olduğu unutulmamalıdır. Meyve ağacı bakımında takip önemlidir. Ağacın gövdesi ıslatılmadan gece sulama yapmak daha uygundur. Mantar ve böcek türü zararlılara karşı mücadele gerekir. Ev gibi küçük mekanlarda arasıra böcek yumurtası kontrolü yapmak ve parazitleri uzaklaştırmak yeterli olabilir. Yaprak döken ağaçların gövdelerine kışlık yağ sürülebilir. Yaprak bitlerine karşı birkaç uğurböceği toplanıp ağaca bırakılabilir. Mantar hastalıklarında bakır içerikli ilaçlar kullanılabilir. Bu ilaçlar diğerlerine göre çevreye daha az zarar verir. Kimyasal ilaçlama hemen yapılmamalı, bitkinin kendini korumasına imkan tanınmalı, son çare olarak yapılacaksa bilgi alınmalı ve reçetedeki talimatlara uyulmalıdır. Ağacın çiçekleri açmışken ilaç yapılmamalıdır. Bitkiler büyüdükçe toprağın besin maddelerini eksilttiği için özellikle meyvelerde her yıl sonbaharda gübreleme yapılmalıdır. Saksıya dar gelen ağaçlar kökleri budanarak ya da daha büyük saksıya alınarak yetiştirilmeye devam edilir. Özellikle kış ayları budama zamanıdır. Genellikle ilk yaşlarda şekil, daha sonra ürün budaması yapılır. Budanmayan ağaçlar çalılaşır ve meyve kalitesi düşer. Ancak budamanın aşırısı da iyi değildir. Kaliteli ve uzun ömürlü meyve ağaçları için budamada mutlaka ağaç türüne ve ekolojik koşullara göre doğru teknik kullanılmalıdır. Saksı meyveciliğinde deneyim kazanarak ilerlemek için en kolay seçim, ilk olarak küçük, çalı ve otsu formda-

ki üzümsü meyveler sınıfından çilek, ahududu, frenküzümü ve bektaşi üzümü gibi meyveleri yetiştirmek olabilir. Bunlar ülkemizde doğal olarak yayılışı bulunan türlerdir. Yaşadığınız yerin koşullarına göre farklı çeşitleri bulunabilir. Seçeceğiniz üzümsüler veya diğer meyve türleri sıklıkla Rosales takımının Rosaceae familyasına ait 3000 türden olacaktır. Bu familya tanen bakımından zengindir. Triterpen ve saponinler, bazılarında müsilaj yoğun miktarda bulunur. Meyve asitleri bakımından değerli bir familyadır. Malikasit, sitrikasit ve askorbik asit (C vitamini) en çok rastlananlardır. Bu zengin içerikli, kimyasal ve hormon uygulanmamış besinlerin tadı satın aldıklarınızdan çok farklı olacaktır. Evde yetiştirmeye uygun bitkilere birkaç örnek verebiliriz. Çilek (Fragaria sp.) Ülkemizde bulunan başlıca türler, Fragaria vesca, Fragaria viridis ve F. x ananassa’ dır. Fragaria x ananassa’ın çok farklı ekolojilerde yetiştiriciliği yapılır. Ticari yetiştiriciliği yapılan kültür çilek çeşitlerinin büyük bölümü bu türe girer. Bu tür, iki yerli Amerikan türünün (F. chiloensis x F. virginiana) melezlenmesiyle elde edilmiştir.

Çilekler trifoliat yapraklı, stolonlu, çok yıllık otsu bitkilerdir. Çıkıntı şekildeki çiçek ekseninde çok sayıda ovaryumdan oluşur. Döllenme sonucu çiçek ekseni etlenir. Üzerinde küçük sert nuks2 tipi meyveler gelişir. Yediğimiz kırmızı kısım bileşik ve yalancı meyvedir. Bilinen bazı hoş kokulu aromatik çeşitleri vardır. Ülkemize has Osmanlı çileği, pembe, nispeten küçük, hoş bir aromaya sahiptir. Dağ çileği, dağlık ve ormanlık kesimlerde kendiliğinden yetişir, aromalı ve çok küçük meyvelidir. Tüm çilekler saksıda yetiştirilebilir. Özellikle yediveren çilekler kış ayları hariç devamlı çilek verir. Çilek -10˚C‘ye kadar yetiştirilebilir. Aşırı olmamak şartıyla gölgeye dayanıklıdır. Meyve zamanı su ister. Bununla beraber bitkinin çürümemesi için saksı dibinde su bekletilmemelidir. Meyve verdikten sonra sulama azaltılmalıdır. Saksının derin olması gerekmez. Yetiştirmek için en uygunu, süzek, kumlu-tınlı ve hafif topraklardır. Kireci fazla topraklar uygun değildir, çileklerde demir klorozu görülür. Çilek aynı saksıda 2-3 yıl durur, saksı değiştirmek yerine her yıl çoğalan fidelerden ayırıp yeni bitkiler elde etmek daha uygundur. Meyve verebilmesi için her kış sonunda toprağına besin takviyesi yapılmalıdır. Taze bitkiler yetişince eskiler elden çıkarılır.

Fragaria vesca - Yabani çilek

Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi

Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 21

Ribes uvacrispa L.-Bektaşi üzümü

Ahududu (Rubus ideaus, R. occidentalis) Dikenleri kısa ve zayıf, pembe beyaz çiçekli, çok yıllık çalı formundadır. Ülkemizde 9 kadar Rubus türü doğal olarak bulunmaktadır. Ahududunun en önemli farkı meyve sapının çiçek tablası üzerinde kalmamasıdır. Ahududular genel olarak ikiye ayrılır; R. ideaus L. (Kırmızı ahududu) ve R. occidentalis L. (Siyah ahududu). Siyah ahududularda dip sürgün olmadığı için uç daldırmayla çoğaltma yapılabilir. Kırmızı ahududularda dip sürgünleri vardır ve yavru bitki oluştururlar. Bu nedenle dip sürgünleriyle üretilirler. Hazır bitkiyle sonbahar dikimi yapılabilir. Kısıtlı alanlarda yetiştiricilik için dip sürgünler seyreltilmelidir. Yazın kırmızı ahududularda meyve veren dal dipten kesilir, siyah ahududularda ise uç alma yapılır. Tel veya ufak çitlerle destek sağlanabilir. Kışları ılık, yazları güneşli ancak serin geçen yerleri tercih eder. Sıcaklık -18˚C’ye yaklaşınca zarar görmeye başlar. Düzenli hasat yapılmalıdır. Frenküzümü ve Bektaşi üzümü (Ribes sp.) Ribes cinsi Berisia, Ribesia, Coreosma ve Grossularia olarak dört alt cinse ayrılır (Bauer ve ark. 1962). Frenk üzümleri Ribesia ve Coreosma alt cinsleri içindedir. Ribesia alt cinsine ait türler kırmızı ve beyaz frenk üzümlerini, Coreosma alt cinsine ait türlerse siyah frenk üzümlerini içerir (Ağaoğlu 1986). Frenk ve Bektaşi üzüm çeşitlerinin özellikle Orta Anadolu’da yabani formla22 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

rı bulunur. Türkiye’de frenk üzümünün R. nigrum L.(Siyah meyveli frenk üzümü), R. orientalis L. (Doğu Karadeniz frenk üzümü), R. alpinum L. (Alp frenk üzümü) ve R. biebersteinii Berl. Ex. Dc. (Kafkas frenk üzümü) ve süs bitkisi olarak yetiştirilen R. rubrum L. (Kırmızı meyveli frenk üzümü) olmak üzere beş türü olduğu belirtilmektedir (Davis 1972, Kayacık 1975). Bunun dışında R. sativum, R. multiflorum ve R. nigrum önemli kültür çeşitlerini içeren gruptur. Grossularia alt cinsinde bektaşi üzümü (Yeşil, kırmızı, sarı) yer alır. Bu türlerden bazıları Ribes uva-crispa, R. ociculare, R. grossularia, R. cynosbati, R. divaricatum, R. burejensis, R. hirtellum’dur. Özellikle Ribes uva-crispa önemli kültür çeşitlerini içeren gruptur. Frenk üzümlerinde yapraklar parçalı, çiçekler salkım şeklindedir. Bektaşi üzümlerinde yapraklar 3 parçalı ve iri, meyve yuvarlak, basık ve elipstir. Çalı formunda, çok büyümeyen, sürekli dip sürgün veren yapılarından dolayı dip sürgünleriyle üretilebilir. Gözler uyanmadan çelik alınarak da çoğaltılır. Yaşlı dallar zor köklendiğinden yıllık dallarından üretmek kolaydır. Özellikle kısıtlı alanlarda yetiştiricilik için dip sürgünler seyreltilir. En erken uyanan üzümsülerden olsa da sıcak ve soğuklara en dayanıklılardandır. -35˚C’ye kadar dayanabilir. Düzenli sulama gerektirir. Demir ve bor klorozu olabildiğinden pH 5.5-6.0 olması idealdir. Trifoliat yaprak: Bir ana eksenin aynı noktasından üç uzun veya kısa saplı yaprakçığın bağlanması. Nuks: Bir veya çok sayıda karpelden oluşan, perikarpı deri gibi sert veya odunlaşmış, içerisinde tek tohum taşıyan, açılmayan kuru meyve tipi. 2

Ribes sp. - Frenküzümü

Kaynaklar Karacalı İ. Meyve ve Sebzelerin Besin Değerleri ve Tüketimi. Ege Üniversitesi Tarımsal Uygulama Ve Araştırma Merkezi Yayım Bülteni, 25 Ekim 1995. Davis PH. Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. IV, Edinburgh: University Press; 1972. Eyduran SP, Ağaoğlu YS. Ankara (Ayaş) koşullarında yetiştirilen frenk üzümü çeşitlerinin bazı pomolojik ve bitkisel özellikleri. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Bilimleri Dergisi 2007;13(3):293-8. Kafkas E, Kürkçüoğlu M, Paydaş S, Başer KHC. Bazı çilek genotiplerinde organik çözücü: t-butil metil eter kullanılarak gc/ms ile belirlenen aroma bileşikleri. 2. Ulusal Üzümsü Meyveler Sempozyumu, Tokat; 2006. s. 304-8. Zeybek N, Zeybek U. Farmasötik Botanik, Kapalı tohumlu bitkiler sistematiği ve önemli maddeleri. İzmir: Ege Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları No:2; 2002. s. 200-3. Soylu A. Meyve Yetiştirme İlkeleri. Uludağ Üniversitesi Yayınları Ders Notu No:20, Bursa, 2003. Siksnianas T, Stanys V, Stanienė G, Bobinas C, Sasnauskas A, Rugienius R. Resistance to fungal diseases of interspecific currant hybrids: Eucoreosma section. Lithuanian Institute of Horticulture, Babtai LT-4335, Kaunas Distr., Lithuania Agronomy Research 4 (Special Issue), 2006. pp. 367–70.

YEREL BİLGİLERİN İZİNDE - IV

DEVLETLİBABA KÖYÜ FLORA GEZİSİ Nazım Tanrıkulu Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Teknikeri Kütahya Belediyesi Hekim Sinan Tıbbi Bitkiler Araştırma Merkezi

Son yıllarda genç nüfusun büyükşehirlere göçü sebebiyle tarımsal üretim yokolmuş, tarım alanlarının büyük çoğunluğu boş kalmıştır. Ancak tarlalar organik tarım açısından oldukça elverişlidir.

Devletlibaba köyü, Balıkesir’e 99, Sındırgı ve Simav ilçelerine 40 km, Simav çayına 2 km mesafededir. Simav dağları eteğinde kurulmuştur. Rakımı 590 m’dir. Toplam yüzölçümü 13 852 dekardır. Kuzeyinde Mumcu, doğusunda İzzettin ve Bulak, batısında Şapçı köyü bulunmaktadır. Köy, ılıman Marmara iklimi etkisi altındadır. Kuzey batıdan esen sert ve soğuk rüzgarlardan köyü koruyan Güneş Tepesi1 sayesinde kışlar genelde ılık geçmektedir. Yazın da köyün konumundan dolayı öğlen civarı ve akşam kızıllığında esen yerel rüzgarlar serinlik sağlamaktadır. Kaynak ağızlardan edindiğimiz bilgilere ve köydeki çeşme, fırın gibi eski yapılara işlenen tarihlere2 göre 1 Köyde “güni kıranı” olarak geçer. Güni, güneş; kıran, tepe anlamındadır. 2 Tarihler Osmanlı alfabesiyle düşülmüştür.

köyün 250 yıllık geçmişi vardır. Konargöçer özellikleri olan yörüklerin, Avşar veya Karakeçili boylarından oldukları tahmin edilmektedir. Osmanlı İmparatorluğu’nun iskan politikaları sebebiyle, yörüklerin ilk yerleştirildikleri “Devletli” mevkiinden halen yaşadıkları bölgeye taşınmaları dolayısıyla, bölgenin sancak beyi Ahmet Vefik Paşa köye Devletlibaba ismini vermiştir. Köyün mezarlığındaki Osmanlı döneminden kalma mezar taşlarında da “devletlübaba” olarak yazıldığı görülmektedir. Köyün “Devletli” mevkiinde eski bir yerleşim yeri bulunduğu, arazi üzerindeki kap-kacak kalıntılarından anlaşılmaktadır. 260 kişinin yaşadığı3 köyün ekono-

misi tarım, orman, hayvancılık ve halıcılığa dayanır. Köyde afyon, buğday, burçak, mercimek, yulaf, tütün, ayçiçeği, susam, arpa, tütün yetiştiriciliği yapılmıştır. Son yıllarda genç nufusun büyükşehirlere göçü sebebiyle tarımsal üretim yokolmuş, tarım alanlarının büyük çoğunluğu boş kalmıştır. Ancak tarlalar organik tarım açısından oldukça elverişlidir. TEMA Vakfı tarafından, tarım yapılmayan boş arazilere, fıstık çamı dikilerek uzun vadede köylüye gelir getirecek bir yatırım yapılmıştır. Bu çalışmayla etrafı çevrilen önemli tıbbi bitki türleri, dolaylı da olsa, hayvan otlatmaya karşı koruma altına alınmıştır. Geniş ölçekte olmasa da, meyvecilik, küçük ve büyükbaş hayvancılık ve arıcılık yapılmaktadır.

3 90’lı yıllarda 700 civarında olan nüfus, tütün üretimindeki kotalar sebebiyle büyükşehirlere göç sonucu 2000’li yılların başından itibaren giderek azalmıştır.

Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 23

Afşarotu (Asarum europaeum L.) Yerel ismi: Zencebil - Mide ağrılarına karşı yumrusu rendelenerek mercimek tanesi büyüklüğünde bir su bardağı su ile birlikte yutulur. 5

Menengiç (Pistacia terebinthus L.) Yerel ismi: Çetlemik - Gövdesinden elde edilen reçine güzel kokusu sebebiyle tütsü olarak kullanılır. Doronicum orientale - Ormangüneşi

2007 mayıs ayında köy florasında yetişen tıbbi bitkiler ve bilgilerinin tespiti için bir ay süreli bir arazi çalışması yaptık. Bu çalışmada köy çevresinde on beş mevkii florası4 taradık. Etnografik özelliklerini koruyan Devletlibaba ve civarındaki köyler, etraflı derleme çalışmaları için disiplinlerarası işbirliğiyle değerlendirilmelidir. Kırsal kalkınma projeleri ile verimli toprakları organik tarım açısından değerlendirilip geriye göç sağlanabilir. Köydeki yerel kaynaklardan derlediğimiz bitki kullanım bilgileri aşağıdaki gibidir. Anadolu adaçayı (Salvia fruticosa Mill.) Yerel ismi: Boşyaprağı - Hayvan yaralarına karşı mikrop öldürücü olarak adaçayı infusyonu kullanılır. - Nezle ve gribal enfeksiyonlara karşı günde birkaç defa infusyonu içilir. - Kış aylarında siyah çay yerine adaçayı infusyonu içilir.

Dracunculus vulgaris - Yılanbıçağı

- Civanperçemi çiçekleri ufalanıp sancısı olan bebeklerin göbek delikleri üzerine konulur. Bu uygulamaya yöresel olarak “göbek baskısı” adı verilir. - Çiçeklerini ılık suda bekleterek yapılan çayı mide ağrısını giderici olarak kullanılır. Kuşburnu (Rosa canina L.)

- Gövdesindeki siyah özden6 nazara karşı koruyucu çeşitli süs eşyası yapılır.

Yerel ismi: Öküzgötü

* Köyde Antep fıstığı doğal olarak yetişmemesine rağmen, doğal populasyonda aynı cinsin farklı türü olan menengiçlere aşılanarak yetiştirilmektedir.

- Meyveleri kaynatılarak marmelatı yapılır.

- Meyveleri kaynatılarak çay olarak içilir.

- Meyveleri kaynatılarak yapılan çayı hayvan ishallerini giderici olarak kullanılır.

Dövülmüşavratotu (Tamus communis L.)

Sarı kantaron (Hypericum perforatum L.)

Yerel ismi: Yılanüzümü - Baş ağrısına karşı yumrusundan ince bir dilim kesilip alın şakaklara ve alna sarılır.

- Çiçekli topraküstü kısmından hazırlanan çayı mide ağrılarını giderici olarak kullanılır.

Yerel ismi: Karınağrısıotu

Aygünçiçeği (Heliotropium europaeum L.)

Oğulotu (Melissa officinalis L.)

Yerel ismi: Siğilotu, susamotu

- Çiçekli topraküstü kısmından hazırlanan çayı kalp hastalıklarına karşı kullanılır.

- Taze tohum durumları ezilerek günde birkaç defa siğillere sürülür. Bu işlemden önce siğillerin üst kısmı hafifçe kazınır.

Yerel ismi: Anababa kokusu

Çörekotu (Nigella sativa L.) Yerel ismi: Çörotu

Civanperçemi (Achillea sp.) Yerel ismi: Akbaşlı - Civanperçemi çiçekleri ufalanıp tül-

4 Çukurtarla, yaskam, sarıtaş, kocasivri, bağlaryanı, çukurtarla, devletli, sarıdere, kabakçıyeri, kale, kocakıran, ellezyeri, çarlan, sünnü, gaşak

bente sarılarak sancı giderici olarak çocuklara koklatılır.

5 Kökleri dişe temas ettiğinde dökülmeye sebep olduğu için bu isimle anılmaktadır. 6 Kambiyum doku

- Çörekotu tohumları civanperçemi ile kısık ateşte kavrulur. Uyuyamayan bebeklerin göbeklerine ılık olarak konulup bir süre bekletilir. Bebeklerin sakinleşerek uyuması sağlanır. - Çörekotu kavrulup ezilir ve zeytinyağıyla lapa haline getilirir. Sancısı olan çocukların burun deliklerinin önüne, avuç içine ve ayaklarının altına sürülür. - Nazarı çeken, nazar değmesinden çekinilen evlere, çocukların ceplerine konulur ve yakalarına asılır. Özellikle bayramlarda güzel kıyafetler giydirilen

24 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

Karabaş kekik (Thymbra spicata L.) Yerel ismi: Karabaşotu

Kaya sarmaşığı (Hedera helix L.) Yerel ismi: Sarmaşık

- Çiçeklerinden hazırlanan çay mide ağrılarını giderici olarak kullanılır.

Demirdikeni (Tribulus terrestris L.) Yerel ismi: Domuzdikeni

- Hayvan hastalıklarında İstanbul kekiği ile beraber çay olarak hayvanlara içirilir.

Peygamber çiçeği (Centaurea cyanus L.) Yerel ismi: Tavşan küpesi10

Mayıs papatyası (Matricaria recutita L.)

Gelincik (Papaver rhoeas L.) Yerel ismi: Lele12

Yerel ismi: Papatça Valeriana sp. - Kediotu

çocukların nazardan korunmaları için ceplerine konulup yakalarına asılılır. Sarımsak (Allium sativum L.) Yerel ismi: Samsak - Kulak ağrısına karşı ısıtılmış bir diş sarımsak 5 – 10 dakika kulakta bekletilir. Bebekleri kulak ağrısı mı hırçınlaştırıyor diye anlamak için kulaklarına dokunulur. Sakinleşirse kulağı ağrıyordur ve ağrısını gidermek için bu yöntem uygulanır. Patates (Solanum tuberosum L.) Yerel ismi: Kombil - Patates d ilimlenip tülbetin arasına yayılır. Baş ağrısını giderici olarak sıkıca alın bölgesine sarılır. İstanbul kekiği (Origanum vulgare L. subsp. hirtum (Link) Letswaart) Yerel ismi: Karga peslanı - Yapraklarından hazırlanan çay içilir. - Yaprakları ve kuşburnu meyvelerinin karışımından hazırlanan çay, hayvanların her hastalığında öncelikle içirilir. Ihlamur (Tilia sp.) Yerel ismi: Ilambur - Çiçeklerinden kaynatılarak hazırlanan çay soğuk algınlığını giderici olarak kullanılır.

- Çiçeklerinden elde edilen çay iltihap giderici olarak kullanılmaktadır. Defneyapraklı laden (Cistus laurifolius L.) Yerel ismi: Murt - Yaprakları kaynatılarak hazırlanan su ile uyuz tedavisi için banyo yapılır. - Yapraklı dalları halı iplerini boyamada kullanılır.

Tıbbi kullanımı bilinmeyen türler

Ökseotu (Viscum album L.) Yerel ismi: Burç11

Renkotu (Datisca cannabina L.) Yerel ismi: Sarıboyaotu13 Acı yavşan (Teucrium polium L.) Yerel ismi: Mayasıl otu Kızılcık (Cornus mas L.) Yerel ismi: Küren14 Büyük ısırgan (Urtica dioica L.) Yerel ismi: Gicirgen Böğürtlen (Rubus fruticosus L.) Yerel ismi: Garamuk Kokulu menekşe (Viola odorata L.) Yerel ismi: Mor menevşe

Alıç (Crataegus monogyna L.) Yerel ismi: Yemişen

Semizotu (Portulaca oleracea L.) Yerel ismi: Semizlik

Yabani erik (Prunus sp.) Yerel ismi: Keçi eriği7

Şakayık (Paeonia officinalis L.) Yerel ismi: Ayı gülü15

Kardelen (Galanthus sp.) Yerel ismi: Sümbül

Ebegümeci (Malva neglecta L.) Yerel ismi: Develik 16

Kediotu (Valeriana sp.) Yerel ismi: Çobanyutmağı8

Tavşan memesi (Ruscus aculeatus L.) Yerel ismi: Taş kirazı

Ladenotu (Cistus creticus L.) Yerel ismi: Pamuklaotu

Kaynaklar

Bodur süsen (Iris suaveolens BOISS.) Yerel ismi: Bodur süsen Akçakesme (Phillyrea latifolia L.) Yerel ismi: Pıynar Dioskorid kediotu (Valeriana dioscoridis Sm.) Yerel ismi: Çobanyutmağı Karaçalı (Paliurus spina-christi Mill.) Yerel ismi: Çaltı9 7 Keçiler meyvelerini çok severek yediğinden bu isimle anılır. Halı iplerinin doğal boyanması sırasında meyveleri kazanlara katılarak mordan (renk sabitleyici) olarak kullanılır. 8 Taze gövdesi çobanlar tarafından yenildiğinden bu isimle anılır. 9 Kesilmiş dalları dikenli olduğu için bahçelerin etrafında çit olarak kullanılır.

Baytop T. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları; 2007. Arslan N, Gürbüz B, Gümüşcü A. Tıbbi Bitkiler İsim Kılavuzu. Ankara: Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü; 2002.

10 Çiçek tablası küpeyi andırdığından bu isimle anılmaktadır. Bölgede geniş yayılışı vardır. 11 Keçilerin çok sevdiği yiyeceklerdendir. Yörede yaprakları keçi yemi olarak kullanılır. 12 Lale anlamında kullanılır. Bölgede çok yetiştiği alana “lele tepesi” adı verilmiştir. 13 Halı iplerini sarıya boyamada kullanıldığı için bu isimle anılır. 14 Marmelatı ve salamurası yapılır. 15 Simav dağları zirvesinde sınırlı bir alanda bulunur. 16 Yaprakları haşlanıp kavrularak yemeği yapılır.

Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 25

Tarım Dosyası 26 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

TARIMA BAĞLI ÇEVRE KİRLİLİĞİ Prof.Dr. Murat Altın Namık Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi

Toprak işlemeli tarımda rekabet için harcanan enerji en aza inmekte ve her bitkiden daha fazla ürün alınabilmektedir. Ancak zamansız ve aşırı miktarda kimyevi gübre ve pestisit uygulamaları, ağır iş makineleriyle çalışma, bilinçsiz sulama tarımsal çevre kirliliği doğurmaktadır.

Tarımı, genel anlamda bitkisel ve hayvansal kökenli ürünleri üretme ve değerlendirme; ekolojik anlamda ise toprak, hava ve su etkenlerini en iyi değerlendiren organizmalarla, bitkisel ve hayvansal organik maddeleri üretme bilimi ve tekniği olarak tanımlayabiliriz. Tarım ya bir kısım doğal kaynağın tahribiyle ya da mevcudu daha geliştirip üretimi arttırarak yapılır. Toprak işlemeli tarımsal faaliyetler birinci, doğal çayır ve meralara dayalı bitkisel ve hayvansal üretim yöntemleri ikinci gruptandır. Toprak işlemeli tarımsal faaliyetlerde asgari etki, sürülen alanlarda gelişen doğal bitkilerin yok edilmesi ve toprağın doğal yapısının bozulmasıdır. Bu nedenle tarımsal faaliyetlerden doğan çevre kirliliği, uygulanan sistemlere ve seçilen yöntemlere göre değişir. Bilinçli tarımda kirlilik sınırlı kalır. Genellikle organizmalar kendilerine uygun ortamlarda gelişir veya ortamın uygunluğu oranında üretken olabilirler. Dünya canlıların çoğalma organları tarafından işgal edilmiştir. Ancak bunların canlılıklarını gösterebilmeleri için ihtiyaçlarının asgari düzeyde de olsa karşılanması gerekir. Yani aynı ortamda ancak istekleri karşılanan canlıların çoğalma organları hayat bulabilir. Ortamın canlı ve cansız unsurları vardır. Canlı unsurlar, üreticiler, tüketiciler, mikroorganizmalar; cansız unsurlar ise iklim, toprak ve topografya faktörleridir. Çevre etmenleri bir bütünün parçaları olup parçalar arasındaki denge ve devamlılık ortamın yeteneğini gösterir. Hatalı sistemlerin uygulanması sonucunda toprak, su ve havaya bileşimlerini bozacak miktarda yabancı maddelerin karışması çevre kirliliğini doğurur. Bu durumda toprak, su ve havanın fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerinde arzu edilmeyen ve canlılara zarar veren değişimler ortaya çıkar. Bu değişim karışan maddelere bağlı olarak geçici veya kalıcı olabilir. Doğal olaylar sonucunda ortaya çıkan kirletici unsurlar ise başka bir organizma veya doğal

olayla parçalanır, kirlilik üremez. Parçalanmalarda mikroorganizmaların işlevi büyüktür ve bir an bile çalışmamalarına çevrenin tahammülü yoktur. Bazı tarımsal uygulamalar çevre kirliliği yaratır. Çoğu zaman üretim yapabilmek ve sürekli kılmak için toprağı işlemek, kimyasallar kullanmak gibi doğal olmayan uygulamalar gerekir. Yeşil renkli bitkilerin fotosentezle organik madde oluşturmaları temel üretimdir. Bu bitkiler topraktan aldıkları su ve bitki besin maddeleri ile atmosferden aldıkları karbondioksiti (CO2) kullanarak şeker, yağ vb. organik ürünleri üretir. Bu ürünler kimi zaman gıda, kimi zaman yem, kimi zaman da sanayi hammaddeleridir. Fotosentez işlemi şu şekilde özetlenebilir: Yeşil renkli bitki + güneş ışığı + H2O + CO2 = Organik madde + O2 (kimyasal enerji) Burada bir taraftan havayı kirleten karbondioksitin tüketilmesi ile çevrenin bu kimyasaldan temizlenmesi ve atmosfere oksijen salınması, diğer taraftan da güneş enerjisini kimyasal enerji seklinde bünyesinde depolayan organik ürünlerin oluşması esastır. Hayvansal gıdalar da hayvanların yeşil renkli bitkilerin ürünlerini (yem) tüketerek organik madde üretmelerine dayanır. Hem tüketici hem üretici olan hayvanlar artıklarıyla çevreyi kirletir. Bu artıklar parçalayıcılar tarafından değerlendirilir ve kirlilik ortadan kalkar. Özellikle büyük çaplı hayvan besiciliği yapan çiftliklerde meydana gelen bu nitelikli katı ve sıvı çiftlik gübreleri, programlı dönüşümlerle kirletici etkiden kurtarılıp çok yararlı organik gübreye dönüştürülebilir.

Modern tarımın özellikleri Artan insan nüfusunu doyurma gereği daha fazla üretimi zorunlu kılmaktadır. Kimilerinin ihtiyacından fazla gıda tüketmesi, kimilerinin de yetersiz beslenmesi, tarıma üretimi daha da artırma görevi yüklemekte, bu durumda bitkilerin ve hayvanların doğal üretim

yetenekleri zorlanarak daha fazla üretim gerçekleştirilmektedir. Üretim, bitki ve hayvan ıslahıyla kapasiteleri yüksek canlılar seçilerek sağlanmaktadır. Bunların yüksek verimliliğini sürekli kılmak için de gübreleme, dengesiz besleme gibi çevreyi kirleten bazı tarımsal yöntemler uygulanmaktadır. Kimi zaman mera ve ormanlar tahrip edilmekte, yanlış ve amaç dışı arazi kullanımıyla her yıl 1 milyon hektara yakın tarım alanı yok olmaktadır. Halen yeryüzünde tarım alanı olarak kullanılan toprakların %40’ı (ABD ve Avrupa ülkeleri) modern tarımsal yöntemlerle işlenmektedir. Toprak işlemeli tarımdaki yalın bitki yetiştiriciliği ile bir yandan rekabet için harcanan enerji en aza indirilmekte, diğer taraftan her bitkiden daha fazla ürün alınabilmektedir. Toprak hazırlığıyla kültür bitkileri için daha iyi yetişme ortamı oluşturulmakta, yeterli hava ve su sağlama kolaylaşmaktadır. Ancak zamansız ve aşırı miktarda kimyevi gübre ve pestisit uygulamaları, ağır iş makineleriyle çalışma, bilinçsiz sulama tarımsal çevre kirliliği doğurmaktadır. Tarımsal sanayi kuruluşlarında meydana gelen atıklar (et kombinaları, şeker, yağ ve yem fabrikaları, tekstil ve konserve fabrikaları vb.) da çevre kirliliği doğurmaktadır.

Gübre ve gübreleme Bitki yetiştiriciliğinde daha fazla üretim ve kimi zaman da daha kaliteli ürün için bilinçli gübreleme vazgeçilemez uygulamalardandır. Burada esas amaç bitki besin maddeleri arasındaki dengesizliği gidermek olmalıdır. Bilinçli gübre kullanımda dozlar topraktaki besin maddeleri açığını kapatacak şekilde toprak ve bitki analizleri veya biyolojik denemelerle belirlenir. Bu tespitlerden sonra gübrelerin, uygulanma zamanına, gübredeki bitki besin maddesinin kimyasal formuna (organik veya inorganik) ve uygulanma şekline özellikle dikkat edilmeli, bazı gübrelerin Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 27

Arazinin niteliğine uymayan tarım uygulamaları çevre kirliliğine yolaçıyor.

lerinde ne kadar nitrat bulunursa, kanda ve sütte de o oranda nitrat birikmektedir.

toplam yıllık dozu birkaç parça halinde uygulanmalıdır. Bunlarla özellikle kimyevi gübrelerden kaynaklanan aşağıdaki çevre kirlilikleri en az düzeye indirilebilir.

bu elementin lüks tüketimine de neden olabilir. Bunlara ilave olarak,

Nitrat Birikimi: Topraklarımız azotça fakir olduğu için çoğu tarım alanlarımızda azotlu gübre uygulanır. Aşırı dozlu, zamansız azotlu gübrelemede nitrat (NO3) birikimi ortaya çıkar. Topraktaki bazı iz elementlerin (molibden gibi) noksanlığında da bitkide nitrat birikebilir. Ortamdaki azot fazlalığı

- Gübre azotu içme sularında nitrat iyonunun birikmesine sebep olabilir.

-İlgili gıda maddeleri yönetmenliğine göre nitratın içme suyundaki üst sınırı 45 mg/l (veya ppm), kaynak sularında ise 25 mg/l düzeyindedir.

- Yeterli yağış ve aşırı sulama suyuyla nitrat iyonu yıkanarak toprağın derinliklerine oradan da taban suyuna ulaşarak kirlenmelere yol açabilir.

-Avrupa topluluğunda taban suyu ortamında 50 mg/l (50 ppm) nitrat üst sınırı olup nitratın zararlı olmaya başladığı sınır değerdir.

28 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

- Kimi bitkilerde azot alımı ile alınan azotun proteine dönüştürülmesi arasında dengesizlik görülebilir.

- İnsan gıdalarında ve hayvan yem-

keticilerde kirlilik yaratabilir. Potasyum Kirliliği: Potasyum da mutlak gerekli makro besin elementlerindendir. Topraklarımız potasyumca zengin olarak bilinir ve tarımı yapılan bazı bitkiler dışında kullanımı pek yaygın değildir. Topraktan kolayca yıkanarak kaybolabilir ve ortamdaki aşırılığında bitkiler tarafından lüks tüketimi de söz konusu olabilir. Bu durumlarda da çevre kirliliği oluşur. Üründeki miktarı topraktan alınabilme kolaylığına bağlıdır. Gıda ve yemlerdeki potasyum, sodyum, kalsiyum ve magnezyum gibi mineraller arasındaki denge önemlidir. Gübreleme bu elementin topraktaki eksikliğini giderecek miktarda olmalı ve yıllık dozu birkaç parça halinde uygulanmalıdır.

Pestisit Kullanımı

Maraş, Kazma

Fosfor Kirliliği: Topraklarımız fosforca da fakir olduğu için çoğu tarım alanlarımızda fosforlu gübre uygulanır. Fosfor topraklarda az hareketli bitki besin maddelerindendir. Gereğinden fazla fosforlu gübre kullanılması ve gübrelerin aşırı yağış sularıyla yıkanması veya toprak erozyonuyla su kaynaklarına taşınması fosfor kirliliği yapar. Fosforlu gübrelerde bulunan kadmiyum gibi ağır metaller de önce toprakta, sonra da o ortamda yetişen bitkide birikerek insanlara gıda ile taşınabilir ve tü-

Bitki zararlılarına karşı kimyasal bileşikler olan pestisitlerin kullanımı modern tarımın vazgeçilmezlerindendir. Günümüzde tarım ürünlerine zarar veren makro ve mikro zararlı sayısı 65 000-70 000 civarında olup bunların zararları sonucunda ürün kaybı toplamın %30-35’ine kadar çıkabilmektedir. Dünyada her yıl 2 milyon ton pestisit kullanılmaktadır. Türkiye’de 2004’te 32 699 ton pestisit kullanılmıştır. Pestisitlerin çevre kirliliğindeki olumsuz etkilerinin başında zehirleyici olmaları gelir. Zararlı canlılar kadar yararlı canlıları da etkiler; topraktaki mikroorganizmaları öldürür. Uygulanmalarından sonra ortamdaki mikroorganizma dengesi bozulmakta, kimileri sayıca azalırken kimileri de çoğalmaktadır. Pestisitler başka hayvanları da olumsuz etkiler. Trakya’da süne mücadelesinde kullanılan pestisitler yılanların ölümünü, tarla farelerinin de artmasını doğurmuştur. Yine Trakya’da çeltik tarımında kullanılan ilaçların Gala gölündeki balıklara, özellikle yılan balığına verdiği zarar bilinmektedir. Pestisitlerin çevreyi kirletme düzeyleri molekül niteliği, uygulanma şekli ve doza-

jı, bitki ve toprağın özellikleri ile sıcaklık, nem ve hava hareketleri gibi bazı iklim etkenlerine göre değişir. Olumsuz etkilerini azaltmak için doğal düşmanlara etkisi en az olanları, dar hatta özel spektrumluları, sistemik etkilileri ve toprağa uygulananları tercih edilmelidir. Kullanım ilkelerine uyulursa, uygulandıktan belli bir süre sonra gıdada pestisit görülmez. Uygulamalarda önerilen doz aşılmamalı, çiçeklenme döneminde ilaçlama yapılmamalı, zarar dereceleriyle çevre ilişkileri irdelenmeli ve doğal denge korunmalıdır. 1874’te Zeidlen tarafından sentezlenen, 1939’da insektisit olarak kullanılmaya başlanan DDT, 1972’de ABD’de, daha sonra da diğer ülkelerde yasaklanmıştır.

Mekanizasyon Modern tarım sisteminde üretimin her aşamasındaki uygulamalar, ekipmanla hızlı ve istenen nitelikte yapılabilir. Ancak bazı alet ve makineler ve bunlarla yapılan uygulamalar çevreyi olumsuz etkiler. Bozuk alet ve makineler, bilinçsiz kullanım, makinelerin toprak, bitki ve canlıları ağır baskı, derin yırtma, aşırı gürültü, egzoz gazları ve yakıt artıkları ile etkilemesi, nemli toprakların ağır alet ve makinelerle sürülmesi, derin toprak işlemeler, tarım toprağının yapısının bozulmasına, toprakta tutulan su miktarının azalmasına, canlıların yaşam koşullarının olumsuz yönde değişmesine sebep olmaktadır. Bu olumsuzluklar nedeniyle son yıllarda asgari toprak işlemeli tarımsal üretim üzerinde durulmaktadır.

Su ve Sulama Tarımda verim ve kalite en çok su faktöründen etkilenir. Suyun eksikliğinde yeterli ve dengeli tarımsal üretim olamaz. Ekilen, dikilen her bitki ve beslenen her hayvan normal gelişmesi için ihtiyacı olan suyun, istediği anda, yeterli miktar ve nitelikte, alınabilir şekilde ortamda bulunmasını ister. Sulama, sulu tarımda bitkiler için ortam suyu Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 29

eksiğini giderebilmenin bir yoludur. Bu bakımdan su kaynaklarını geliştirme ve suyu bilinçli kullanma, daha zengin bir ülke ve daha temiz bir çevre için vazgeçilmezdir. Tarihte su kaynaklarının geliştirilmesi ve sulu tarıma geçiş medeniyetlerin seviye ölçüsü olarak algılanmıştır. Mezopotamya medeniyetinin böyle doğduğu ve bilinçsiz su kullanımıyla yıkıldığı düşünülmektedir. Doğal bitki örtüsü ortamın su durumuna göre oluşur. Bitkiler bir yandan suyu tüketir, diğer taraftan ortamda daha fazla suyun depolanmasına imkan sağlar. Bitki örtüsü akarsuların süzgeci ve temizleyicisidir. Çevre kirliliği genellikle, sulama suyu kalitesinin düşüklüğü, sulama yönteminin yetersizliği, drenaj bozukluğu ve iklim özelliklerine bağlı değişebilen sulama sistemleri eksikliğinden ileri gelir. Sulama suyu istenmeyen elementler bakımından limitleri aşmamalıdır. Kütahya, Balıkesir, Aksaray, Burdur, Iğdır, Eskişehir ve Hakkari yörelerinde borla, Ağrı yöresinde florla kirlenen suların veya atık suların kullanılmasından kaynaklanan toprak kirliliği yaygındır.

30 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

Tarım toprağında çoraklaşma, yani tuzlulaşma ve alkalileşme, bilinçsiz sulamaya bağlı ortaya çıkan bir süreçtir. Sulu tarımda drenaj böbrek görevi yapar. Yetersiz süzülme ve kirli suyun birikmesi tarım toprağını çoraklaştırır. Bu nedenle sulama suyu en azından bitki kök sisteminin yaygın olduğu tabakayı ıslatacak miktarda verilmeli, toprağın alt katmanlarındaki tuz tabakasıyla temas ettirilmemelidir. Ülkemizde sulama kaynaklı çorak toprakların toplam yüzölçümüne oranının %2 (1.52 milyon ha) düzeyine kadar çıktığı bildirilmektedir. Konya ve Iğdır ovalarında, Çukurova’da ve GAP’ta bu durum yaşanmaktadır. Ülkemizde arazinin niteliğine uymayan ve daimi yeşil alanları daraltan hatalı tarımsal uygulamalar, şehirlerde yeşil alanların yetersizliği, arazilerin önemli bölümünün çıplak veya bitki örtüsü açısından yetersiz oluşu, kısa süreli az yağışlarda bile taşkınlara, erozyonla boşaltım kanallarının kısa sürede tıkanmasına, konutların sular altında kalmasına ve önemli çevre kirliliğinin ortaya çıkmasına yolaçmaktadır.

Özellikle çok yıllık otsu bitkilerin oluşturduğu yeşil örtüler, erozyon önleyici, su süzgeci ve yağış sularını depolayıcı olarak çevre kirliliğini engeller. Tarımsal yönden sürdürülebilir bir hayat, suyun düştüğü yerde tutulmasına bağlıdır. Bunun yolu da mümkün olan heryeri uygun bitkiler ve bitki örtüleri ile kaplamaktır. Kaynakça Altın M. Tarım ve Çevre Kirliliği - Erozyon, Doğa ve Çevre. TEMA VakfıYayınları No:51, 2006. Altın M, Gökkuş A, Koç A. Çayır ve Mera Yönetimi. 1.Cilt. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, 2011. TÜGEM. Çayır, Mera ve Havza Geliştirme Dairesi Başkanlığı, Ankara. Andiç C. Tarımsal Ekoloji. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Erzurum, 1982. Anonim. Türkiye’nin Çevre Sorunları 91. Çevre Sorunları Vakfı, 1991. Çepel N. Ekolojik Sorunlar ve Çözümleri. TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 2003. Erdiller G. Fitopatoloji. Ankara: Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları: 961, 1991. Tok HH. Çevre Kirliliği. İstanbul: Anadolu Matbaa Ambalaj San.Tic. Ltd. Şti., 1997.

İYİ TARIM UYGULAMALARI Hakan Ozan Erzincanlı Ziraat Y. Mühendisi

Günümüzde artık, özellikle yaş meyve ve sebzede üreticiler ürünlerini ihraç etmek için GLOBALGAP belgesi almak zorundadır. İyi Tarım Uygulamaları (İTU) / Good Agriculture Practice (GAP), ilk olarak 1990’ların sonlarında ABD Tarım Bakanlığı (USDA) ile Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) tarafından taze tüketilen meyve ve sebzelerde gıda güvenliğini sağlamak amacıyla başlatılmıştır. 2000’li yıllarda ise, Avrupa’da bazı tüketici dernekleri, sivil toplum örgütleri ve bireyler büyük market raflarından aldıkları meyve ve sebze örneklerinde pestisit (tarım zehiri) kalıntısı araştırtarak büyük market sahiplerini zorlamaya başlamıştır. Analiz sonuçlarına basının ilk sayfada yer vermesini sağlayarak pestisit kalıntılı ürünleri satan marketleri ifşa etmişlerdir. Zararın miktarı karşısında birçok büyük market zinciri çözüm aramaya başlamıştır. Bu amaçla toplanan ve bir sivil toplum örgütü olan Avrupa Perakendeciler Birliği Ürün Çalışma Grubu / Euro-Retailer Produce Working Group (EUREP), 1990’lu yıllarda ortaya çıkmış olan GAP prensiplerini alarak EUREPGAP protokolünü oluşturmuştur. Perakendeciler üreticilerden EUREPGAP protokolüne uygun üretim yapmalarını isteyerek EUREPGAP belgeli üreticilerin ürünlerine alım garantisi vermiştir.

GAP ismi değiştirilerek GLOBALGAP olmuştur. Günümüzde artık, özellikle yaş meyve ve sebzede üreticiler ürünlerini ihraç etmek için GLOBALGAP belgesi almak zorundadır. Tarım Bakanlığının bu protokolün ülkemizde uygulanması amacıyla yaptığı girişim sonucunda, İyi Tarım Uygulamalarına İlişkin Yönetmelik 08.09.2004 tarih ve 25577 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girdi. Bu yönetmelik gereğince, Tarım Bakanlığı İTU denetimlerini yapma yetkisini onaylı denetim kuruluşlarına devretmeye başladı. Şu anda talep eden üreticiler, yaş meyve sebze ürünlerinde belgelendirme kuruluşlarına başvurarak GLOBALGAP ve İTU belgesi alabilirler. GLOBALGAP belgesinin yöneticisi Avrupa Perakendeciler Birliği, İTU belgesinin yöneticisi TC Tarım ve Köy İşleri Bakanlığıdır.

Protokolün Avrupa sınırlarını aşıp dünyada kabul görmesiyle, Eylül 2007’de Avrupa’yı çağrıştıran EUREPSağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 31

DEĞİŞEN TARIM ve BESİN DEĞERLERİ Karen Hill Holistik Beslenme Uzmanı

Gübreleme, sulama gibi verim arttırma yöntemleri yiyeceklerde besin konsantrasyonlarını azaltır. Günümüzde marketlerden alınan sebze ve meyveler, magnezyum, demir, kalsiyum ve çinko mineralleri açısından 50 yıl öncesine göre %5-40 daha fakirdir.

32 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

50 sene evvel bu kadar hastalık ve hasta var mıydı? İstatistiklere göre 100 yıl önce nüfusun yalnızca %0.01’ini etkileyen ve son on yılda %90 artan diyabet nüfusun yaklaşık %30’unu etkiliyor. Yüzyıl önce, bütün ölümler içinde kanserden ölenler sadece %3 iken günümüzde %20’dir. Bu durumun konvansiyonel tarım denilen değişen tarım yöntemiyle ilişkisini anlamak için önce “sağlık” kelimesinin anlamı irdelenmelidir. Sağlık, alınan besinlerin alınan kalorilere bölünmesiyle öngörülebilir. Yenilen yiyeceğin kalorisinden çok besin yoğunluğu önemlidir. Örneğin, 70-140 kalori olan bir ekmek dilimi (karbonhidrat) vitamin ve mineraller bakımından fakirdir. Diğer taraftan yine 70-140 kalori olan 1 elma (karbonhidrat) vitamin ve mineraller bakımından çok zengindir. Besin yoğunluğu fazla, kalorisi az olan yiyecekler tüketilirse vücut sağlıklı kalır. Yüksek besinli, az kalorili yiyeceklerin kanıtlanmış etkileri

şunlardır: İleri yaşlarda başlayan hastalıklar gecikir, kansere direnç oluşur, insülin duyarlılığı artar, bağışıklık hücreleri çoğalır ve kişi daha yavaş yaşlanır. Günümüzde sebze - meyveler daha büyük olsalar da daha çok besin içermezler. Jumbo boydaki ürünler aslında diğer herşeyden daha çok dolgu maddesi veya “kuru madde” içerir, vitamin ve minerali olmayan, nişastalı karbonhidratlardan ibaret kuru madde üründeki vitamin ve mineralleri seyreltir. Daha fazla hasat için yapılan seçici ıslah nedeniyle ortaya çıkan bu “seyreltici etki” ürünlerde protein, amino asit ve mineral eksikliğine yol açar. Üreticiler daha fazla hasat odaklı seçim yaparken çoğunlukla yüksek karbonhidrat barındıran ürünleri seçerler ve zamanla ürünlerin besin içeriği azalmaya başlar. Günümüzde marketlerden alınan sebze ve meyveler, magnezyum, demir, kalsiyum ve çinko mineralleri açısından 50 yıl öncesine göre %5-40 daha fakirdir. Tarımla ilgilenen bilim adamları 25 yıldan fazla süredir

gübreleme ve sulama gibi verim arttırma yöntemlerinin yiyeceklerde bazı besin konsantrasyonlarını azalttığını bilmektedir. Daha büyük ve hızlı büyüyen ürün birçok durumda büyüklüğüyle orantılı besin elde edemez veya sentezleyemez, dolayısıyla mevcut besinlerin konsantrasyonları seyrelir. Mahsul artışına karşılık besin değerlerinden taviz verilmiştir.

Kentlerde sağlıklı besinlere kavuşmanın en kolay yolu, tabiat ananın yoluyla yetiştirilmiş organik veya doğal, yani sürdürülebilir çiftçilik yöntemleriyle, kimyasal gübre ve böcek ilacı kullanılmadan yetiştirilen gıdalar tüketmektir.

Sağlıklı toprakta, doğal gübreyle, kimyasal kullanmadan yetişen gıdalar elbette daha besleyicidir. 2003’de JourKonvansiyonel tarım uygulamala- nal of Agricultural Food Chemistry derrı toprağı sadece sonuca giden yolda gisinde yayınlanan bir çalışmaya göre bir araç olarak görmüştür. Tekrar tek- kanserle mücadelede organik gıdaların rar kullanılan toprak besin muhtevasını daha iyi olduğu kanıtlanmıştır. 2005’de kaybetmiştir. Çiftçiler bitkilerini besle- ise bilim insanları, konvansiyonel yönmek için kimyasal gübreler kullanmak temlerle yetiştirilmiş gıdalarla beslenen zorunda kalmışlardır. Ama kullanılan fareler ile organik gıdalarla beslenen fagübrelerde nitrojen, potasyum ve fosfor relerin sağlıklarında çeşitli farklar olduolmak üzere yalnızca 3 mineral bulu- ğunu tespit etmiştir. Organik veya minur. Bununla beraber optimum toprak nimum gübreyle yetiştirilmiş gıdalarla sağlığı için 52 mineral daha gereklidir. beslenen farelerin diğerlerine göre daha Bunların toprakta olmaması iki prob- gelişmiş bağışıklık sistemleri ve daha iyi uyku alışkanlıkları olduğu, daha az lem doğurur: • Bitki yeterli besin alamadığı için za- kilolu ve ince olup kanlarında daha fazyıf kalır ve dış etkenlere (böcek, has- la E vitamini bulunduğu tespit edilmiştalık ve mantar) karşı savaşamaz, bu tir. Ancak organik ve konvansiyodurumla mücadele için başvurulan pestisit, herbisit ve fungisitlerle yi- nel yöntemlerle yetiştirilen gıdalayeceklere toksik madde yüklenmiş rın karşılaştırıldığı en kapsamlı araştırma, 2007’de başlamış, 25 milyon doolur. • İnsanlar bitkilerden yeterli mineral lar harcanan bir Avrupa Birliği projealamadığı için hastalıklara karşı di- si olan “Quality Low Input Food Project” (Organik ve Düşük Girdili Gıdarençsiz kalır. lar Projesi)’dir. 4 yıl süren QLIF çalışBir başka nokta da, kimyasal gübre masında araştırmacılar, organik ve orve böcek ilacı kullanımının giderek artganik olmayan bitişik alanlarda meymasıyla günümüzde ürünlerin hiç olve - sebze yetiştirmiş, organik meyve ve madığı kadar hızlı hasat edilmesidir. sebzelerin %40 daha fazla antioksidan, Bu durum ürünün topraktaki besini daha fazla demir ve çinko bulunduğuemmesi için çok daha az zamanı oldunu görmüştür. Organik ve konvansiyoğu anlamına gelir. nel yöntemlerle yetiştirilen gıdalar araOrganik veya doğal gıda, çok daha sındaki, kuru madde, mineral, vitamin, besleyicidir. protein ve amino asit değerleri farklılıİnsanların organik veya doğal yön- ğını ortaya çıkarmış, organik ürünlerde temlerle yetiştirilen besinler istemesinin besleyici değer seviyesinin %20-40 civaardındaki sebeplerin başında daha kali- rında fazla olduğunu ve flavanoid ve teli besin, daha güzel tat ve tazelik ge- beta karoten de dahil olmak üzere antilir. Organik ve konvansiyonel yöntem- oksidan seviyesinin daha yüksek oldulerle yetiştirilmiş ürünler arasında cid- ğunu göstermiştir. Konvansiyonel yöndi bir fark olmadığını söyleyenler ciddi temlerle yetiştirilen ürünlere nazaran olamaz.

organik ürünlerin önemli ölçüde daha fazla C vitamini, demir, magnezyum ve fosfor ile çok daha az nitrat içerdiği, protein seviyeleri açısından kayda değer bir fark bulunmadığı, organik ürünlerde daha az ağır metal, daha fazla kaliteli ve besleyici mineral olduğu tespit edilmiştir. Konvansiyonel yöntemlerle yetiştirilen gıdalar çoğunlukla kimyasal gübre, böcek ilacı ve otkıran kullanımından kaynaklanan kimyasal kalıntıları barındırır. Bunlar nörotoksisite, endokrin sistemi bozuklukları, kanser, bağışıklık sistemi bozuklukları, erkeklerde kısırlık, kadınlarda düşük gibi pek çok rahatsızlığa sebep olabilir. Yerel – geleneksel çiftçilik yeniden revaçta.. Artık giderek artan sayıda insan atalarının yolundan gitmeyi seçerek organik veya doğal çiftçilik yöntemleri uygulayan yerel çiftçilerden alışveriş yapıyor ve aldıkları gıdaları yavaş geleneksel yöntemlerle pişiriyor. Yüzyılı aşkın süredir devam eden düşüş ardından ABD’de kurulan küçük çiftliklerin sayısı son 6 yılda %20 artmıştır. Kaynaklar Gerson Therapy Institute Dr.Mercola.com Foodmatters Movie American Chemical Society (2003, March 4). Organically Grown Foods Higher In Cancerfighting Chemicals Than Conventionally Grown Foods. ScienceDaily. Retrieved April 26, 2011, from http://www.sciencedaily.com¬ / releases/2003/03/030304073059.htm http://www.qlif.org/Library/press/index.html

Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 33

GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR (GDO) Ahmet Atalık

Ziraat Mühendisleri Odası İstanbul Şube Başkanı

Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesinin risk değerlendirme ilkesine göre, GDO’suz gıdalar suçsuzlukları ispat edildikten sonra marketlerde satılmakta, GDO’larsa suçsuz kabul edilmekte, tereddüt varsa ispat edilmesi istenmektedir. 34 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

Hibrit (melez) tohumlarla genetiği değiştirilmiş (GD) tohumlar sıklıkla birbiri yerine kullanılarak hata yapılmaktadır. En sade anlatımla, aynı bitki türüne ait uzak akraba olan iki doğal bitki kümesi veya popülasyonundan seçilen saf hatların ya da bireylerin birbirleriyle çaprazlanmasıyla elde edilen meleze hibrit veya F1-hibrit denir. Bu tohumlar ekilip tekrar tohum alındığında yeni tohumlar hızla ana babaya doğru açılım gösterip üstün özelliklerini kaybetmekte-

dir. Doğada kendiliğinden de olan hibritleşmede özellikler sonraki nesillere de aktarılabilir. Şirketlerin tabiatı taklit etmeye çalışarak ürettiği hibritlerle tabiatta oluşan hibritler bu yönden birbirlerinden farklıdır. AB’nin 2001/18 EC Direktifi’nde ise GDO, insan hariç, “genetik materyali doğal yolla gerçekleşmeyecek şekilde değiştirilmiş organizma” olarak tanımlanır. Hibrit tohum aynı bitki türüne ait ana babadan elde edilen melezken, GDO’da, tabiatın yapamayacağı bir aktarım vardır. Örneğin, bir toprak bakterisinden aktarılan genle bitkilerin haşerelere ve yabancı ot ilaçlarına karşı direnci arttırılmaktadır. Ticari amaçla genetiği değiştirilen ilk bitki domatestir. Calgene şirketi 1994’de Flavr Savr isimli raf ömrü uzatılmış GD domatesi piyasaya sürmüş, ancak pazarlamada başarılı olamayarak iflas etmiş ve ürün piyasadan çekilmiştir. GD bitkilerin ticari amaçla ekim ve satımına 1996’da 1.7 milyon hektar alanda yapılan üretimle başlanmış ve günümüzde 87 kat artışla 29 ülkede 148 milyon hektara ulaşmıştır. Kimi akademisyenler bu artışa işaret ederek, GD tohumla üretim yapmayan ülkemizin treni kaçırdığını söylemektedir. Oysa bu alan toplam tarım arazilerinin %2.8’ini, ekilebilir arazilerin %9.8’ini oluşturmaktadır. GDO’ların 14 yılda geldiği nokta ancak budur. Ekim alanlarının yarıya yakını ABD’dedir. Onunla birlikte Kanada, Brezilya ve Arjantin ekim alanlarının %84’üne, bu ülkelerle birlikte Paraguay, Güney Afrika, Pakistan, Hindistan ve Çin %97’sine sahiptir. Avrupa’da GDO ekim alanı 2005’de 165 000 hektarken 2010’da yarıya düşerek 82 000 hektara gerilemiştir. AB’de İspanya, Portekiz, Polonya, Çek Cumhuriyeti, Slovakya ve Romanya’da GD MON810 mısır çeşidinin tarımı yapılmakta olup, ekim alanlarının %82’si

İspanya’da bulunmaktadır. Fransa 2008’de, Almanya da 2009’da çevreye ve insan sağlığına zararını gerekçe göstererek GD mısır tarımını yasakladılar. Ticari anlamda yalnızca dört ürün GDO ile anılmaktadır: soya mısır, pamuk ve kanola. Büyük bölümü hayvan yemi olmak üzere bugün dünyada soyanın %81’i, pamuğun %64’ü, mısırın %29’u, kanolanın %23’ü GDO’lu yetiştirilmektedir. Ancak, soya ve mısırın binlerce gıdanın içinde kullanıldığı unutulmamalıdır. Ticarete konu olmamakla birlikte yonca, keten, mercimek, kavun, erik, patates, pirinç, şeker pancarı, ayçiçeği, tütün, domates, buğday gibi daha pekçok üründe de genetik değişim yapılmıştır.

Bitkilerin genlerini değiştirme gerekçeleri Bitkilerin genlerini değişime uğratmanın gerekçelerinden biri, dünyadaki açlık sorununun yüksek verimli GD tohumlarla bitirileceği tezidir. FAO verilerine göre dünyamızda 925 milyon kişi açtır. Ancak ABD Tarım Bakanlığı verilerine göre stoklarda Türkiye gibi 10 ülkeyi besleyecek buğday, 165 ülkeyi besleyecek pirinç bulunmaktadır. Dünyamızın kuzey yarımküresinin ağırlıkla buğday, güney yarımküresinin pirinçle beslendiği göz önüne alınırsa, açlığın asıl nedeninin tarımsal üretimdeki yetersizlik değil, üretilenin adil bölüşülememesi olduğu görülecektir. Türkiye’nin soya ve pamuk verimi, üretimini %90 ve üzerinde GD tohumla yapan ülkelere göre daha yüksek, mısır verimi ise ABD ve Kanada’dan sonra üçüncü sıradadır. Bunun nedeni de GDO değil, mısırın ana vatanının Amerika olmasıdır. Son zamanlarda GD mısırın Arjantin’de mısır verimini 3 kat artırdığı yönünde haberler çıkmaktadır. FAO verilerine göre, GD tohumla tarımın henüz başlamadığı 1995’den günümüze Arjantin’de mısır verimi %24 artarken, GDO’suz tohum kullanan ülkemizde %95 artmıştır. GDO’ların eki-

mi ve ticaretinin 1996’da yaygınlaşmaya başlamasıyla ABD üniversiteleri deneme tarlaları kurmuş, 3-4 yıllık denemelerde GD soyada %5-10, mısırda %10’un üzerinde verim kayıpları ortaya çıkmıştır. Zaten ABD Tarım Bakanlığının 2006’da yayınladığı bir raporda belirtildiği gibi, hiçbir GDO verim artışını hedeflememiştir. GDO’lar konusunda bir diğer gerekçe, tarım ilacı kullanımını düşürecekleri tezidir. GD tohumu üreten çokuluslu şirketler aynı zamanda dünyanın en önde gelen tarım ilacı üreticileridir. Tohumların genleri büyük ölçüde, haşerelere ve yabancı ot ilaçlarına karşı direnci arttırmak amacıyla değiştirilmektedir. ABD Ulusal Tarım İstatistik Servisi verilerine göre 1996-2008 yılları arasında haşerelere karşı dirençli GD tohumlarda haşere ilacı kullanımı 105 milyon dolar azalırken, yabancı ot ilaçlarına karşı dirençli GD tohumlarda yabancı ot ilacı kullanımı 515 milyon dolar artmış, toplamda 410 milyon dolarlık artış olmuştur. GD tohumlarla birlikte verilen tarım ilacı kullanımı 1996’dan günümüze pamukta 3 kat, soyada 2 kat, mısırda %40 düzeyinde artmıştır. GDO’lar konusunda bir gerekçe de, besleyicilik düzeylerinin yüksek olduğu tezidir. Güney yarımkürenin temel besin maddesi olan pirinçte A vitamini bulunmaması ve ağırlıklı olarak pirinçle beslenenlerde, özellikle çocuk ve kadınlarda görme bozukluğu yaşanması sorununa çözüm bulmak için, 1999’da nergis bitkisinden çeltiğe bir gen aktarıldı ve buna “Altın Çeltik” adı verildi. Aktarılan gen pirinç danesinde beta karoten oluşumunu sağlamakta, bu da insan vücudunda A vitaminine dönüşmektedir. Ancak bu dönüşümün olabilmesi için vücutta yeterli düzeyde çinko, protein ve yağ bulunması, dolayısıyla her gün çocukların 5.5 kg, kadınların 7.5 kg pilav yemesi gerekmektedir. Hele güney yarım kürenin fakirliğinde, bu mümkün değildir. Öte yandan, iki kaşık patates ya da yarım tabak sebSağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 35

ze yemeği günlük A vitamini ihtiyacını karşılamak için yeterlidir. Hiçbir GD tarım ürünü besleyicilik açısından konvansiyonel eşdeğerlerinden daha besleyici değildir.

Gen kaçışı GDO’ların yarattığı diğer önemli bir sorun, gen kaçışıdır. İngiltere’de kanolanın akrabası yabani hardala gen geçişi saptanmıştır. Biyoçeşitliliğe etkisi bir yana, GD kanola tarlasına yabani hardalın inmesi halinde, GD tohumla birlikte verilen tarım ilacı etkisiz kalmaktadır. Yaygın olarak GD tohumla üretim yapan ülkelerde yabancı otlarla mücadele büyük sorun yaratmaya başlamıştır. GD tohumlarla verilen tarım ilaçlarına direnç geliştiren süper yabancı otlar milyonlarca hektar tarım arazisini işgal etmiştir. Bunlarla başa çıkabilmek için, çevre ve insan sağlığı açısından daha önce kullanımı yasaklanmış tarım ilaçları tekrar kullanılmaya başlanmıştır. Gen kaçışının neden olduğu başka bir sorun da GD tohum ekilen tarlaların diğer tarlaları etkilemesidir. Bir çiftçi konvansiyonel mısır tohumuyla ekim yapsa da, çevresinde GD tohum kullanarak ekim yapan varsa, böceklerin ve rüzgarın taşıdığı polenlerle konvansiyonel mısırın genetiği değişebilmektedir. GD mısır polenlerinin bu şekilde 35 km mesafeye ulaşabildikleri saptanmıştır. GD tohumu üreten biyoteknoloji şirketleri ekim yaptırdıkları tarlaların bulunduğu çevrelerden numuneler toplamakta, bir tarlada kendi genlerini tespit ettiklerinde “genimi çalmışsıntohumumu izinsiz ekmişsin” suçlamasıyla çiftçilere tazminat davaları açmaktadır. Gen kaçışı dolayısıyla, GDO’lar organik tarımın yapılmasını da zorlaştırmaktadır.

Sağlık üzerine etkileri Biyoteknoloji şirketleri, patentini aldıkları tohumları lisans anlaşmasıyla yalnız kullanıcılarına vermekte, araş36 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

tırma kurumlarına birlikte çalışma şart getirmekte, bu da tohumların bağımsız bilimsel çalışmalarda kullanımını engellemektedir. Salk Enstitüsü Hücre Nörobiyolojisi Laboratuarı başkanı David R. Schubert, Journal of Medicinal Food dergisinin 2008 ağustos sayısında, “GD gıdaların insanları hasta yaptığına dair hiçbir kanıt yok” demenin yanlış olduğunu, epidemiyolojik çalışmalar olmaksızın pekçok zararın saptanamayacağını, bu yönde hiçbir çalışma yapılmadığını söylemektedir. Scientific American dergisinin 2009 ağustos sayısında, GDO’larla ilgili gerçeklerin ortaya çıkabilmesi için lisans anlaşmalarındaki kısıtlayıcı hükümlerin kaldırılması gerektiği belirtilmektedir. Fransa’da Rouen ve Caen Üniversitelerinde yapılan bir araştırmada, biyoteknoloji şirketlerinin yaptıkları çalışmalar bağımsız bir gözle incelenmiş, GD gıdalarla beslenen farelerin kan yapılarında bozulma, organ hasarları, kilo problemleri, bağışıklık ve sindirim sistemi hasarları gibi pekçok olumsuzluk ortaya konmuştur. Avusturya Sağlık Bakanlığının Viyana Üniversitesine yaptırdığı çalışmada ise GD gıdalarla beslenen fareler üçüncü nesilde üreme yeteneklerini kaybetmiştir.

Mevzuat Ülkemizde Tarım ve Köyişleri Bakanlığı GD tohumla tarım yapmayı 1998’de yayınladığı bir genelgeyle yasaklamıştır. Ancak GD tarım ürünlerinin ve gıdaların girişi kontrol altına alınmamıştır. 2009’da çıkarılan yönetmelikle oluşturulan bilimsel komite, GD mısır, soya, pamuk, kanola, şeker pancarı, patates, bakteri biyokütlesi ve maya biyokütlesi çeşitlerinden oluşan 32 GDO’ya gıda/yem/yem katkı maddesi olarak kullanılmak üzere ithal izni vermiştir. 2010’da çıkarılan Biyogüvenlik Yasası ile kurulan Biyogüvenlik Kurumu ise daha önce gıda ve yem olarak izin almış üç soya çeşidine sadece hay-

van yemi olarak tüketilmek üzere izin vermiştir. Ülkemize GDO girişine esas olan bilimsel değerlendirmelerde Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi (EFSA) kararları örnek alınmıştır. EFSA’nın tarafsızlığı ise tartışmalıdır. EFSA’da GDO mevzuat çalışmalarından sorumlu Suzy Renckens, 2009’da görevinden ayrılmasının hemen ardından biyoteknoloji devi Syngenta’nın Avrupa, Afrika ve Orta Doğu Biyoteknoloji İdari İşler Başkanı olmuştur ve şirket adına AB’nin GDO konusunda karar alıcılarına karşı lobi faaliyeti yürütmektedir. 2003’den bu yana EFSA GDO Paneli’ni yöneten Harry Kuiper ise EFSA’dan önce Uluslararası Yaşam Bilimleri Enstitüsü (ILSI) tarafından kurulmuş olan Task Force için çalışıyordu. ILSI, gıda ve kimya şirketlerinin finanse ettiği, biyoteknoloji taraftarı bir lobi grubudur. Monsanto’nun bir elemanı Task Force’a başkanlık etmektedir ve diğer üyeleri Monsanto, Syngenta ve Dow gibi büyük biyoteknoloji şirketlerinin temsilcileridir. EFSA’nın Yönetim Kurulu Başkanı Diana Banati, sivil toplum örgütleri ve politikacılar tarafından ortaya konan çıkar ilişkileri üzerine 2010’da ILSI’nin Avrupa yönetim kurulundan istifa etmek zorunda kalmıştır. Bilimsel değerlendirmeye esas olan raporlar biyoteknoloji şirketleri tarafından hazırlanmakta veya hazırlattırılmaktadır. EFSA’nın risk değerlendirme ilkesine göre, GDO’suz gıdalar suçsuzlukları ispat edildikten sonra marketlerde satılmakta, GDO’larsa -tam tersinesuçsuz kabul edilmekte, tereddüt varsa ispat edilmesi istenmektedir. Türkiye’nin ne GD tohuma, ne de GD gıdaya ihtiyacı vardır. Bütün dünyada şiddetle tartışılan GD ürünlerin sınırlarımızdan girişine izin verilmemelidir. Zira ülkeye giren GDO’lardan kaçınmak mümkün değildir.

ORGANİK TARIM Prof.Dr. Adnan Orak Doç.Dr. Canan Sağlam Namık Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi

Organik tarım, sürdürülebilir bir ekosistem, güvenli gıda, sağlıklı beslenme, sosyal adalet ve hayvanlar için daha iyi yaşam sağlayan bütünsel bir sistem yaklaşımıdır. 20. yüzyılın ikinci yarısında açlık sorununa çözüm için gelişmiş ülkelerce üretilen politikaların başında, yoğun girdi kullanarak birim alandan daha yüksek verim alınması ve yeni tarım alanlarının açılması yer almıştır. 1960’lı yıllarda ıslah çalışmaları sonucu yüksek verimli tohumlar elde edilmiş, geliştirilen kimyasal gübre ve ilaçların yoğun kullanımıyla birim alanda büyük verim artışları kaydedilmiş, tarımsal mekanizasyon ve sulama projeleri oluşturulmuştur. “Yeşil devrim” olarak adlandırılan bu politikalar açlık sorununa kısmen çözüm getirmiş, ancak çevre kirliliğine, üründe kalite düşüklüğüne ve insan sağlığında zararlara yolaçmıştır.

IFOAM Tarımsal üretimin geleneksel yöntemlerle yapıldığı dönemlerde Albert Howard, organik tarımın önemine vurgu yapmış ve bunu vasiyetnamesine de dahil etmiştir (1910). Doğaya saygı anlayışı İngiltere’den sonra Almanya’da,

ardından Avusturya’da, daha sonra da bütün dünyada kabul görmüştür. Organik tarımın kurumsal yapı kazanması 1974’de oluşmuştur. Uluslararası Organik Tarım Hareketleri Federasyonu (International Federation of Organic Agriculture Movement- IFOAM) kurulmuştur. IFOAM, dünya organik ürün üreticilerini aynı şemsiye altında toplamayı amaçlayan bir teşkilat olarak çalışmaya başlamıştır. IFOAM, dünyada organik üretime ilişkin kuralları ilk tanımlayan kuruluştur. Bu kurallar 1998 yılında yeniden düzenlenmiş ve bütün dünyada benimsenmiştir. Organik tarım ekonomik ve sosyal sürdürülebilirliği amaçlayan, toprak verimliliğini, çevrenin korunmasını ve gıda güvenliğini esas alan bir tarımsal üretim sistemidir. Organik (Ekolojik ) tarım tanım olarak; “Ekolojik sistemde hatalı uygulamalar sonucu kaybolan doğal dengeyi yeniden kurmaya yönelik, insana ve çevreye dost üretim sistemlerini içeren, esas olarak sente-

tik tarım ilaçları, hormonlar ve sentetik mineral gübrelerin kullanımını yasaklayan, bunların yerine organik ve yeşil gübreleme, münavebe, toprağın muhafazası, bitkinin direncini arttırma, doğal düşmanlardan yararlanılması gibi birçok çevre dostu tekniği tavsiye eden, bütün bu imkanların kapalı bir sistemde oluşturulmasını öneren, üretimde sadece miktar artışını değil ürün kalitesinin de yükselmesini amaçlayan alternatif bir üretim şeklidir (İlter ve ark, 1996). IFOAM organik tarımı, sürdürülebilir bir ekosistem, güvenli gıda, sağlıklı beslenme, sosyal adalet ve hayvanlar için daha iyi çevresel yaşam şartlarıyla sonuçlanan süreçlere dayalı, bütünsel bir sistem yaklaşımı şeklinde tanımlamaktadır. Almanca ekolojik ve biyolojik tarım (ökologisch, biologisch), Fransızca, İtalyanca biyolojik tarım (biologique, biologico), İngilizce organik (organic) tarım ifadeleri eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Ancak, doğal, katkısız, arılı ve benzeri ifadelerle piSağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 37

sel üretim, hayvansal üretim, organik tarım faaliyetlerinde kullanılacak girdi üretimi, doğal alan ve kaynaklardan ürün toplanması ve diğer yetiştiricilik faaliyetlerini kapsar. Organik yolla elde edilen bu ürünlerin hasat, kesim, işleme, sınıflandırma, ambalajlama, etiketleme, muhafaza, depolama, taşıma, pazarlama, ithalat, ihracatı ile ürün ya da girdinin tüketiciye ulaşıncaya kadar geçirdiği diğer işlemler de organik tarım faaliyetleri kapsamında tutulur.

yasaya sürülen ürünlerin bu özelliklere sahip olmaları organik ürün olarak kabul edilmeleri için yeterli değildir. Organik ürünün, tüketiciye ulaşıncaya kadar, üretim, ambalajlama, taşıma, etiketleme, depolama ve pazarlama aşamalarında yetkilendirilmiş kuruluş tarafından kontrol edilerek sertifikalandırılmış ve organik ürün logosunu taşıyor olması gerekmektedir.

Organik tarımın amaçları Organik tarım sadece gıda üretim yöntemi olarak değil, aynı zamanda, sürdürülebilir tarım, eko-turizm, biyolojik çeşitliliğin korunması, erozyon, çölleşme ve iklim değişikliğine neden olan faktörlerin azaltılması, kısaca sürdürülebilir kalkınmanın unsurlarından biri olarak görülmelidir. Organik tarımın amaçları şöyle sıralanabilir: • Tüketiciye güvenilir ve kaliteli ürünler sunmak • İnsan, hayvan ve bitki sağlığını korumak • Bioçeşitliliğin ve genetik kaynakların korunmasını sağlamak • Doğal habitat ve ekosistemlerin korunmasını sağlamak • Toprağın fiziksel, kimyasal ve biyo38 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

lojik yapısını korumak ve geliştirmek • Çevre üzerine olumsuz etki yapmayacak yeni tarım teknikleri geliştirmek • Doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımını sağlamak • Kirliliğe maruz kalmış doğal kaynakları ıslaha özendirmek • Yerel girdi ve bölgesel kaynakların kullanımını teşvik etmek • Tarımsal üretimde istihdamı geliştirmek ve iş gücünü verimli kullanmak • Üreticilere yeterli ve güvenilir gelir temin etmek • Üretici örgütlenmesini ve sözleşmeli tarım uygulamalarını teşvik etmek • Ekoturizmi, ihracatı ve üreticilerin dünyayla bütünleşmesini teşvik etmek • Toplumda sorumluluk bilincini ve ahlaki davranış biçimini yaygınlaştırmak • Gelecek nesillere kaynaklardan yeterince yararlanabilecek bir dünya bırakmak

Organik tarımın kuralları 1. Organik tarım faaliyetleri, bitki-

2. Yönetmelikte belirtilen kurallara uymak kaydıyla bütün ülke sathında organik tarım metodu uygulanabilir. Çevre kirliliğinden şüphe duyulan alanlarda organik tarım yapılıp yapılmayacağına kontrol ve sertifikasyon kuruluşu veya kontrol kuruluşu tarafından karar verilir. 3.Organik tarım faaliyetlerinde bulunan müteşebbisler yetkilendirilmiş kuruluş kontrolünde çalışmak zorundadır. Organik tarım faaliyeti, müteşebbis ile yetkilendirilmiş kuruluş arasında imzalanan sözleşme esasına dayanır. 4. Organik tarım faaliyetlerinin bütün aşamaları kayıt altına alınarak izlenebilirlik temin edilir ve kontrole tabi tutulur. 5. Organik tarıma ilk kez başlayanlar bitkisel üretim, hayvansal üretim ve su ürünleri üretimine göre değişmek üzere belirli bir geçiş sürecine tabi tutulurlar. Geçiş süreci ürünleri “Organik Tarım Geçiş Süreci Ürünüdür” etiketi ile pazarlanır. 6. Organik ürünlerin ve girdilerin reklam, tanıtım, ihracat ve ithalatı ulusal mevzuata uygun olarak yapılmak zorundadır. 7. Genetiği değiştirilmiş organizmalar (GDO) (Genetically Modified Organism (GMO)) ve türevleri organik tarımda kullanılamaz. GDO içeren, GDO’lardan oluşan veya GDO’lardan elde edilen ürünler “GDO ürünleri” olarak adlandırılır ve organik tarımda kullanılmaları yasaklanmıştır.

8. Organik ürünlerle konvansiyonel ürünler genelde birlikte üretilemez. Özel şartlar ve durumlar mevzuata uygun olarak belirlenir. Konvansiyonel üretimde kullanılan bina, alet ve ekipmanlar temizlenip dezenfekte edilerek organik tarımda kullanılabilir. 9. Mevzuata uymayanlara idari para cezası ve çalışma izinlerinin iptali şeklinde cezai hükümler uygulanır. 10. Organik tarım faaliyetlerinde yer alan yetkilendirilmiş kuruluşların, işletmelerin, müteşebbislerin, kontrolör ve sertifikerlerin faaliyetlerinin izlenmesi ve denetlenmesi, organik tarımın geliştirilmesi, koordinasyonu, tanıtımı ve araştırmaları ve diğer organik tarım stratejilerinin belirlenmesi ilgili resmi kurum nezaretinde yerine getirilir. Avustralya, Arjantin, İtalya, ABD, Brezilya, Uruguay, Almanya, İspanya, İngiltere ve Şili organik tarım yapan ilk 10 ülke olup, organik tarıma ayırdıkları toplam 23.7 milyon hektar arazi varlığıyla dünya organik tarım arazi varlığının %75’ine sahiptir. Dünya organik ürün pazarı meyve ve sebze ağırlıklıdır ve ürün yelpazesi giderek gelişmektedir. Gelişmiş ülkelerde yetişmeyen ürünler gelişmekte olan ülkelerden ithal edilmektedir. Organik tarım, üretici ve ihracatçıya ürününü daha iyi koşullarda değerlendirme imkanı sağlamaktadır. Bir çalışmada, organik zeytin ve çekirdeksiz kuru üzümde birim maliyet konvansiyonel yetiştiriciliğe göre yaklaşık %30 daha yüksek iken, organik fındık, pamuk ve buğday yetiştiriciliğinde birim maliyet konvansiyonel sisteme göre %4.6-8.7 daha düşüktür. Organik üretim sayesinde çiftçi %1-15 oranında gelir sağlamaktadır.

Türkiye organik pazarı Türkiye’de organik tarım, teknolojinin tarıma geç girmesi nedeniyle 1950’li yıllara kadar doğal olarak uygulanmış, doğal toplama alanlarının azalması nedeniyle 1984-1985’te bilinçli olarak baş-

lamıştır. Bu dönemde Ege bölgesinde incir, üzüm, kuru incir, kuru üzüm elde edilmiş, daha sonra kuru kayısı, fındık gibi ürünler de üretime dahil edilmiştir. Yabancı şirketler ülkelerinde oluşan talebi karşılamak amacıyla ülkemizde üretim projeleri oluşturmaya başlamış, ülkelerindeki danışmanlık, kontrol ve sertifikasyon işlemleri için aracı rolü üstlenmiştir. Sonraki yıllarda az sayıda da olsa Türk uzman yetişmiş ve süreçte rol almaya başlamıştır. İzmir bu konuda cazibe merkezi haline gelmiştir. Günümüzde üretilen, yoğunlukla kuru ve kurutulmuş ürünlerden oluşan organik ürünlerin önemli bir bölümü Avrupa ülkelerine ihraç edilmektedir. Organik tarımla ilgili yasal düzenlemeler 1985’de başlamış, organik tarım hareketini sağlıklı bir şekilde gerçekleştirmek amacı ile 1992’de Ekolojik Tarım Organizasyonu Derneği kurulmuş ve dernek tarafından ” 2. Akdeniz Ülkelerinde Ekolojik Tarım Konferansı” düzenlenmiştir. 1994’de Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından hazırlanan “Bitkisel ve Hayvansal Tarım Ürünlerinin Ekolojik Metotlarla Üretilmesine İlişkin Yönetmelik” yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Organik Tarım Kanunu 03.12.2004 tarih ve 25659 sayılı Res-

mi Gazete’de, Organik Tarım’ın Esasları ve Uygulamasına İlişkin Yönetmelik 10.06.2005 tarih ve 25841 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Türkiye’de organik tarım ürünlerinin butik dükkanlarla birlikte hipermarketlerde satışa sunulması, fiyat yüksekliği, ürün yelpazesinin yetersizliği, tüketici bilinçsizliği gibi nedenlerle ilk aşamada sorunlar yaşanmış, satışın gerçekleşmesi için konvansiyonel ürünlerle aynı veya daha düşük fiyat politikaları izlendiği görülmüştür. Ancak zaman içinde tüketici bilinci oluşmuş ve talebin yükselmesiyle pazar canlanmaya başlamıştır. Klasik ihraç ürünlerimiz olan kuru üzüm, incir, kuru kayısı ve fındığa ilave olarak kuru yemeklik tane baklagiller, işlenmiş meyve ve bazı endüstri bitkilerinin ihracatında da artışlar görülmektedir. SWOT analizine1 göre Türkiye’de organik tarımın güçlü ve zayıf yönleri ile fırsatlar ve tehditler şunlardır: 1 SWOT analizi, bir işletmenin, ülkenin veya bölgenin bütün olarak güçlü ve zayıf yönlerini belirlemekte ve dış çevreden kaynaklanan fırsat ve tehditleri ortaya koymakta kullanılan bir tekniktir. SWOT, İngilizce kelimelerin baş harflerinden oluşmuş bir kısaltmadır: S:Strength (güçlü yönler), W:Weakness (güçsüz/zayıf yönler), 0:Opportunity (sahip olunan fırsatlar), T:Threat (karşı karşıya bulunan tehdit ve tehlikeler).

Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 39

Türkiye’de organik tarımın güçlü yönleri ve fırsatlar

• Gen kaynaklarının etkin koruma altına alınamaması

• Doğal şartlar ve biyoçeşitlilik açısından farklı ürünler yetiştirmeye elverişli olması

• Hastalık ve bitki zararlılarına karşı etkin koruma yapılamaması

• Organik koşulların birçok yerde yılda iki-üç ürün elde etmeye uygun olması • Maliyeti yüzünden pekçok çiftçinin suni kimyasalları az kullanması veya kullanmaması • Organik tarımı destekleyici geleneksel bilgi ve tecrübenin varolması • Emek yoğun tarım işçiliğinin yaygın olması • Organik tarım sektörün ile istihdamın arttırılması • Organik tarım faaliyetlerinin denetim ve kontrolünden sorumlu kurumların olması • Sektördeki örgütlenmeyi geliştirecek Üretici Birlikler Kanunu’nun çıkması • Avrupa Birliği destekli organik tarım projelerinin başlamış olması • Tüketici bilincinin gelişmesi ile sağlıklı, kaliteli organik ürünlere talep yaratılması

• Ürün analizlerinin yapılabildiği akredite laboratuarların olmaması • Organik tarım ürünleri üretiminde hayvansal üretimin payının düşük olması • Konvansiyonel üretim yapan çiftçilerin kendini yenileyemeyip eski yöntemleri sürdürmesi • Organik gıda fiyatlarının konvansiyonel ürünlere oranla yüksek olması • İhracat pazarına girişte teknik engeller olması • Organik girdi temininde büyük oranda dışa bağımlılık olması • Dünyada söz sahibi olunan ürünlerde pazar hakimiyeti ve marka oluşturulamaması • Diğer ülkelerde organik tarıma devlet desteğinin artması • Organik tarım alanında Ar-Ge çalışması ve yayınların yetersiz olması • Organik tarımla ilgili ulusal ve uluslararası verilerin eksik olması

• Dünyada organik ürünler, agroekoturizm ve sağlık turizmine yönelik talebin artması

• Kamu örgütlenme yapısının dağınık, kurumlar arası işbirliğinin az olması

• Türkiye’nin fındık, incir, kayısı, üzüm gibi türlerde dünya üretiminde söz sahibi olması

Ülkemizin sahip olduğu doğal avantajlar yanında üreticimizin gayreti organik pazarın hızla gelişmeye devam edeceğini göstermektedir.

• Türkiye’nin coğrafi konumu nedeniyle dış pazarlara erişim imkanının güçlü olması

Türkiye’de organik tarımın zayıf yönleri ve tehditler • Çevresel kirliliğin artması • Erozyon • Küresel iklimin değişmesi • Tarım topraklarının amaç dışı kullanılması • Ülke arazilerinin çok küçük, parçalı, dağınık olması ve mekanizasyonda engel teşkil etmesi 40 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

Kaynaklar Aksoy U, Altındişli A. Dünyada ve Türkiye’de Ekolojik Tarım Ürünleri Üretimi, İhracatı ve Geliştirme Olanakları. İstanbul Ticaret Odası Yayınları, No: 70, 1999. Aksoy U. Ekolojik tarım: Genel bir bakış. Türkiye 2. Ekolojik Tarım Sempozyumu, 14-16 Kasım, Antalya. 2001. Anonim. http://www.organic.aber.ac.uk/stats. shtml. AB’de Toplam Organik Tarım Alanı (Ha) ve İşletme Sayısında (Adet) Başlıca Ülkelerin Payı (%) 2000. Anonim. ITC, 2002 http://www.intracen.org., Aralık ayı tahmini). Demirci R, Erkuş A. Tanrıvermiş H, Gündoğmuş E, Parıltı N, Özüdoğru H. Türkiye’de ekolojik tarım ürünleri üretiminin ekonomik yönü ve geleceği: Ön araştırma sonuçlarının tartışılması. Türkiye V. Tarım Ekonomisi Kongresi. 18-20 Eylül, Erzurum, s.197-210, 2002. Deniz E. Organik Tarım Sektör Raporu (Avrupa İşletmeler Ağı-Karadeniz), 2003. Er C. Organik Tarım Bakımından Türkiye’nin Potansiyeli, Bugünkü Durumu ve Geleceği. İstanbul Ticaret Odası Yayınları, No: 2009-3, İstanbul, s. 306-8, 2009. Gündüz M, Koç D. Türkiye’de organik tarım ürünleri ihracatının dünü, bugünü ve geleceği. Türkiye 2. Ekolojik Tarım Sempozyumu, 14-16 Kasım, Antalya, 2001. Güzel HT. Dünyada ve Türkiye’de Ekolojik Tarım Ürünleri Üretimi İhracatı ve Geliştirme Olanakları, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, No: 2001-14. İstanbul, 2001. İlter E, Altındişli A, Uğur İ. Ekolojik Tarımın Tarihçesi. ETO Ekolojik Tarım Organizasyonu Derneği, İzmir, 1999. Taşbaşlı H, Zeytin. Organik Tarımın Genel İlkeleri. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Ankara, 2003. Yussefi M. Development and state of organic agriculture world-wide. In: Yussefi M, Willer H.(eds.). The World of Organic Agriculture: Statistics and Future Prospects 2003 (5th revised edition). Tholey-Theley: IFOAM, pp. 7-25.

PERMAKÜLTÜRE GÖRE TOPRAĞI İYİLEŞTİRMEK Emet Değirmenci Ekolojik Restorasyon/Permakültür danışmanı, tasarımcısı ve öğretmeni

Yerli insanlar, bilge köylü ve çiftçiler toprağı dinleyerek, gözleyerek ihtiyaçlarını tespit ediyor. Laboratuarları ve modern aletleri bulunmuyor. Toprağı anlamanın temeli toprakla, güneşle, rüzgarla, mevsim dönüşümleriyle iç içe bir hayattır.

Yamaçlarda yeniden ormanlaştırma çalışması sırasında, fidanlar dikilmeden, akıp gidecek suyu ve toprağı tutmak için mini setler oluşturulmalıdır.

Eskiler “hangi topraktan ne yersen o’sun” demişler. Doğru, ama günümüzde yiyeceklerin yetiştirildiği toprağın niteliğinin de belirtilmesi gerekiyor. Çünkü petrokimya ürünü gübre, haşere ve ot öldürücü kullanılan toprakta da sebze yetişiyor, hızlı yeme-içme restoranları da yeşil salata satıyor, organik standartları deseniz hâlâ tartışılıyor. Yerli insanlar, bilge köylü ve çiftçiler toprağı dinleyerek, gözleyerek ihtiyaçlarını tespit ediyor. Laboratuarları ve modern aletleri bulunmuyor. Toprağı anlamanın temeli toprakla, güneşle, rüzgarla, mevsim dönüşümleriyle iç

içe bir hayattır. Bozulmuş, restorasyon bekleyen yerlerde de bu anlayış benimsenmelidir. Permakültür, böylesi basit teknik ve teknolojilerle özerk çözümler arar.

Toprağı tanıyalım Toprak insan vücudu gibi canlıdır. Bir avuç sağlıklı toprakta birbiriyle eşgüdümlü çalışan binlerce bakteri vardır. Azot, potasyum, fosfor, kükürt, kalsiyum, magnezyum, bakır ve bor minerallerinden oluşan toprakta temel ihtiyaç, su, karbon ve oksijen’dir. Toprak kanımız gibidir, eksiğine fazlasına göre

tedavi gerekebilir. Toprak kirleticilerden uzak olsa da esinti ve yeraltı yerüstü sularıyla kimyasallar ve ağır metallerden etkilenebilir. Örneğin, ABD’nin Washington eyaletinde, yaşadığım Vashon adasının bir bölümü, 40 km güneydeki bakır madeninden gelen esintiyle ağır metallere (arsenik, kadmiyum, civa, kurşun) maruz kaldı. Değil toprakta yetiştirilenin yenmesi, çocukların yalınayak yürümesi dahi sakıncalıydı. Adada multipl skleroz (MS) hastalığının yaygınlaşma nedenlerinden birinin bu olabileceği düşünüldü. Önerdiğimiz iyileştirme projelerine nüfusun bir kıs-

Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 41

mı taraftar olmadı; hattâ bazıları arsa fiyatları düşmesin diye topraklarının kirlilik düzeyini sakladı. Yeni Zelanda’nın başkenti Wellington’da da eski bir bowling alanına toplum bahçesi yapmak istediğimizde, dikloro difenol trikloroethan (DDT) kirlilik sınırının yenebilir bitkiler ekilmesine izin vermediğini gördük. Dolayısıyla öncelikle birkaç yıl toprağı iyileştirme programı gerçekleştirildi. Hastalığın türüne göre değişen tedavi yöntemlerinden bildiklerim; çeşitli mantar ve derin köklü bitkilerle iyileştirme yapılan mikoremediasyon ve biyoremediasyon, diğeriyse nükleer kirlilikte de kullanılan, etkin mikroorganizmaları harekete geçirerek toprağın DNA’sının yararlı bakterilerle mikrobiyolojik olarak temizlenmesinin amaçlandığı Etkin Mikroorganizmalar (EM)’dır. 1986’da ülkemizi de yakından etkileyen Çernobil nükleer santralı kazası, Irak savaşında kullanılan silahlar, 2010’da Meksika körfezinde BP petrol kazası, 2011’de Japonya depremi nedeniyle meydana gelen Fukushima nükleer santralı çöküşüyle ortaya çıkan tablo, kirliliğin sınır tanımadığını gösteriyor. Avrupa’dan gelen otomotiv ve beyaz eşya sanayinin, karbondioksit emisyonu yüksek ülkelerden biri haline getirdiği Türkiye’de de benzeri iyileştirme yöntemleri uygulanmalıdır. Toprağa her fırsatta organik madde ilave etmek herkesin yapabileceği uygulamaların başında gelir. Toprağın çaresi yine toprak içindedir. Önce toprağın kil ve kum seviyesi bilinmeli, gerekiyorsa dengelenmelidir. Sonra toprağın asitlik veya bazlık derecesi ölçülmelidir. Bu, ortamda yetişen bitkiler gözlenip not tutarak da izlenebilir. Mümkünse böylesi bir gözlem kendi haline bırakılmış vahşi yaşam alanlarında yapılmalıdır. Permakültür tasarımlarında mutlaka vahşi yaşam alanı denilen bir bölge ayrılır. Örneğin, ısırgan otu toprağın verimli olduğunu, Karadeniz gibi yarı tropik iklimde görülen yaban gülü 42 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

ya da komar denilen Rhododendron alkalin olduğunu, yosunlar veya atkuyruğu çürüyen odunsu bitkilerin varlığını ya da nitrojen fazlası nedeniyle toprağın su geçirme sorunu olduğunu gösterir. Nasıl insan vücudu asit ve baz dengesi bozulduğunda iyi hissetmiyorsa, toprak da öyle bir denge ister.

Toprakta su Sap, saman, kuru yaprak ya da kuru dalların kalınca öğütülerek bir toprak örtüsü yaratılması (malçlama / örtüleme) buharlaşmayı azaltıp toprağın nemini koruyacağı gibi yeni mikro canlılar oluşmasına da yardımcı olur. Bunun yanında yonca vb. bitkilerle yaşayan malç yapmak da mümkündür. Ayrıca permakültürün vazgeçilmez bitkilerinden, yaşayan malç özelliği olan karakafes otunun özellikle meyve ağaçları altına dikilmesi hem bir dizi mineral sağlar, hem de toprağı ve kompostu aktive eder. Çok fonksiyonlu bu iri yapraklı minik mavi çiçekli tüylü bitki, silikon, nitrojen, magnezyum, kalsiyum, potasyum ve demirce zengindir. Çiçekleri salatada, yaprakları ve çiçekleri tıbbi amaçla kullanılabilir. Anadolu’da su en büyük sorunlardan biri olduğuna göre toprağın su tutması sağlanmalıdır. Permakültürde, araziye düşen her damla suyun korunması hedeflenir. Hem akifere geçirilmesi hem de arazinin yağmursuz zamanlardaki su ihtiyacı için yağmur hendekleri (swales) ve eğimli arazilerde eşyükselti noktaları (keypoints) ile eşyükselti hattı (keyline) konturları oluşturulur. Böylece araziye gelen su doğal havuzlarda biriktirilerek mikro iklim de yaratılabilir. Ekilmiş bir mahsulün hasat edilmeden, toprağı ıslah etmek maksadıyla toprağa gömülmesine ‘yeşil gübreleme’ ve bu amaç için kullanılan bitkilere ‘yeşil gübre’ adı verilir. Sonbaharda hasattan sonra toprağa gömülen karabuğday ve Pallionacae ailesinden lupin ya da yulaf bunlardan bazılarıdır. İlkbahar-

da toprağa karıştırıldıklarında çürüyerek bünyelerinde bulunan azotu ve besin maddelerini toprağa verirler. Toprak humus ve organik madde açısından zenginleşir.

Kompost Kompost toprağı iyileştiren en önemli maddedir. Kompostu aktive etmek için içindeki yararlı organizmalar arttırılmalıdır. Örneğin, -bir gece önce tatlı suda ıslatarak tuzlu suyunu gidermek kaydıyla- deniz yosunu kompostta kullanılabilir; karahindiba, karakafes otunun yaprakları, papatya, ısırgan otu, tavuk ve güvercin gübresi de kompost içindeki mikro bakterileri harekete ieçirir ve attırır. Ayrıca bir avuç kompost ya da solucan kompostu, pekmez vb. ile oksijeni arttırılarak kompost çayı yapılabilir. Kompost çayı komposttaki yararlı bakterileri oksijenize ederek harekete geçirir. Özellikle büyüme döneminde bitkilerin yapraklarına ve köklerine püskürtülerek doğrudan çözülmüş hazır mineral almaları ve direnç kazanmaları sağlanır. Ayrıca bitkideki haşereleri yok etmek için de yararlıdır. ‘Dinamik akümülatör’ denen bitkiler toprakta eksik olan mikro ve makro mineralleri sağlama açısından çok önemlidir. Özellikle yiyecek ormanı oluşturmada ve bitki birliktelikleri yaratmada bu tür bitkiler kullanılmalıdır. Bunlar arasında kadife çiçeği, havuç ve yer elması gibi yumrulu bitkiler vardır. Karakafes otu bu amaçla da kullanılabilir.

Toprak yaratma Toprak yaratmanın birçok yolundan biri de mantar ve solucanları kullanmaktır. Bunlar suyu ve havayı daha iyi emerek yeni ve verimli toprak oluşumuna yardım eder. Toprak yaratmak, karbonu bir nevi toprağa gömmektir. Mutfak ya da çiftliğimizden çıkan biyolojik atıkları çöplüğe gönderip ek maliyet yaratmak yerine toprağa geri döndürerek hem toprağı zenginleştirir hem

de karbon ayak izimizi azaltabiliriz. Tarımsal faaliyetlerin iklim değişimine etkisinin %12 olduğu dikkate alınırsa, bu azımsanacak bir çaba değildir. Çiftlikler için karbonu toprağa gömmenin bir başka yöntemi tarımsal atıkların biyokömür haline getirilmesidir. Böylece hem toprağın nemini artırmış, hem de kimyasal atıklar ve ağır metalleri indirgeyip toprağı rehabilite etmiş oluruz.

Doğal Tarım Endüstriyel tarıma karşı alternatif geliştiren Manasobu Fukuoka, Japonya’nın geleneksel tarım anlayışını da kullanarak, az emekle sağlıklı ve bol ürün alınabileceğini gösterdi ve bize bir yöntem armağan etti. Kompost ve kompost çayıyla da uğraşmadı. “Bir tohum topu içinde koca bir yaşam vardır” diyen Fukuoka, kil toplarını toprağa saçıp ekin sapıyla kapamanın, üzerini de beyaz yonca türü yer örtüsüyle örtmenin topraktaki biyolojik aktiviteyi ve bereketliliği artırdığını gösterdi. Avusturya Alplerinde permakültür tekniklerini izleyen, yabani çiçek tohumları dahil, karıştırdığı 40’a yakın tohumu toprağa atarak toprağı zenginleştiren ve biyolojik çeşitliliği arttıran Sepp Hollzer böylece bitki hastalıklarının önlenebildiğini kanıtladı. Arazisindeki fazla ağaç kütüklerini kullanarak gerçekleştirdiği ‘yükseltilmiş yatak’ tekniğinin (Hugelkulture), sebzelerin su ihtiyacını azalttığını ve çürüyüp ufalanarak toprağa dönen odunun toprağı doğal olarak beslediğini gösterdi. Derinliği ya da yüksekliği 1 metreye varabilen bu tür yataklarda odunların çürümesi iki-üç yıl alabilir, ama ikinci yılın sonunda özellikle havuç gibi derin köklü sebzeler için, organik maddesi hazır, yıllarca verim alınabilen mükemmel bir ekim alanı kazanılır. Üstelik bu yöntemle bahçemizi sıkça sulama ihtiyacı da duymayız. Öğrencilerimle gerçekleştirdiğimiz birkaç uygulama sonucu böyle bir bahçede ilk yıl bile zengin

Su hendeği açma çalışması

mahsul alındığını gördük. Anadolu kültüründe birçok ozan toprağı baştacı etmiştir. Örneğin, Aşık Veysel “benim sadık yârim kara topraktır” demiştir. Toprakla uğraşan kadınların sayısı belki erkeklerden çoktur ama onların deyişleri kayda geçmemiştir. Büyük anneannem birçok Anadolu kadını gibi ‘topraktan geldik toprağa gideceğiz’ diyerek her daim toprağa teşekkür ederdi. Toprağın bir verene bin verme cömertliğini ve yaşamın döngüsünde her şeyin toprağa dönüşmesini anlatmaya çalışırdı.

Artık, endüstriyel tarımın hor kullanarak yaralar açtığı, acılar yaşattığı toprağın sesini dinleme, sevincini ve tasasını toprakla paylaşan Anadolu kültürünü diriltme ve bir toprak kültürü yaratma zamanıdır.

Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 43

FUKUOKA ve DOĞAL TARIM Hira Doğrul

Bitkiler kesilip biçilerek toprak dümdüz edilir, makinelerle sürülür, toprak katmanlarının dengesi bozulur. Bunun sonucu olarak ortaya çıkan “zararlılarla” mücadele etmek için ot ve böcek ilaçları kullanılır, toprak üstü ve altındaki canlılık yok edilir. Sonra da cansızlaşan toprak suni gübrelerle iyileştirilmeye çalışılır. Masanobu Fukuoka, giderek karmaşıklaşan, yapaylaşan, son gıda ve finans krizlerinin gösterdiği gibi hızla büyük kargaşalara doğru evrilen modern dünyada “ilerleme” mitinin çıkmazına gönülden inanan biridir. İnsanlar ve toplumların adım adım tırmanan rahatsızlıklarının “doğal hayata” dönüşle önlenebileceğini düşünen Fukuoka, bunu göstermek üzere hayatının 50 yılını doğal tarım ve doğal beslenme tekniklerini yeniden hayata geçirmeye adamıştır. 1913’te Japonya’nın güneyinde doğan Fukuoka, mikrobiyoloji eğitiminden sonra bitki hastalıkları uzmanı ve bitki patoloğu olarak çalıştı. 20’li yaşlarının sonlarında yaşadığı “aydınlanma” deneyimi sonucu şehir hayatını terketti ve “gerçek tabiatı” yaşamak üzere köydeki aile çiftliğine döndü. Kullanılmayan bir arazide kendi kendine boy at44 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

mış gayet sağlıklı pirinç saplarına rastlaması ona aradığı cevabı verdi. Babasının mandalina bahçelerinde ilk denemelerine girişti; “her şey kendi kendine yetişebilir” inancıyla bahçeye hiç müdahalede bulunmadı. Sonuç tam bir başarısızlıktı; ağaçların dalları birbirine dolanmış, böcekler ağaçlara saldırmış, bahçe kısa sürede kurumuştu. Babasından işittiği azarla şehre dönen Fukuoka, 2. Dünya Savaşından sonra köye geri döndü ve nerede hata yaptığını anlamak için uzun bir gözlem sürecine girişti.

“Yeşil Devrim” Savaş sonrasının gururu zedelenmiş, ezik Japonya’sı her yönden Amerikan istilasına maruz kalmıştı. Bunun tarımdaki yansıması, “Yeşil Devrim” denilen, “verimliliği” artırmak, iş yükü-

Masanobu Fukuoka

nü azaltmak, gıda kıtlığına çözüm yaratmak adı altında tarımın standardizasyonu ve piyasa kontrolüne alınmasına yönelik modern tarım tekniklerinin dört koldan yaygınlaştırılmasıydı. Uzun süre bu tekniklerin sonuçlarını gözleyen Fukuoka, bunların çiftçinin, arazinin ve sonuçta toplumun kendine yeterliliğini tahrip ettiğini, doğal akışı ve dengeleri bozarak içinden çıkılamaz sorunlara yol açtığını gördü. Devlet politikası olarak uygulanan bu tekniklerle, tarım yapılacak arazilerde bütün ağaçlar ve bitkiler kesilip biçilerek toprak dümdüz edilir, makinelerle sürülerek toprak katmanlarının dengesi bozulur. Ardından, bu müdahalelerin sonucu olarak ortaya çıkan “zararlılarla” mücadele etmek için, çeşit çeşit ot ve böcek ilaçlarının kullanılır, toprak üstü ve altındaki canlılık yok edilir.

Sonra da, cansızlaşan toprak suni gübrelerle iyileştirilmeye çalışılır. 1950’lerden itibaren yaygınlaştırılan bu uygulamalar ilk başlarda yüksek verimlilik rakamları sağlamıştır. Ama zamanla toprak kalitesi ve besin değerinde büyük düşüşler, hatta bazı toprakların kullanılmaz hale geldiği gözlenmiştir. Suni gübre katkısı da yetersizleştiğinde hibrit ve hormonlu tohumların kullanımı devreye girmiştir. Bu uygulamalarla çiftçiler tohum, kimyasal, makine ve yakıt açısından tamamen dışa bağımlı hale geldiği gibi tabiatın kendine yeterliliğe bağlı döngüsü de kırılır. Çölleşme, yağmurların azalması ve erozyon bu durumun uzun vadeli, kaçınılmaz ve insanlığı tehdit eden sonuçlarıdır.

Yapmasam ne olur? Fukuoka, ilk başarısızlığından sonra, yeni bir yöntem izlemeye karar verir: tabiatın dengesini bozan bütün bu uygulamaları adım adım terk edecek, “ne yapmalıyım?” diye değil, “bunu yapmasam ne olur?” diye soracaktır. Toprak sürüldüğünde derinlerde bulunan tohumların gün ışığına çıkmasıyla her yerden yabani otlar bittiği için toprağı sürmeyi bırakır. Toprağın havalanması, açılması işini zaten çeşitli bitkilerin farklı boyutlardaki kökleri, toprakta yaşayan solucanlar ve mikroorganizmalar layıkıyla yapacaktır. Ardından, kimyasal ilaçları devreden çıkarır. Kimyasal ilaçlar ağır kirliliğe sebep olduğu gibi, çeşitli bitki ve hayvanların çürüme, dışkılama gibi süreçlerle toprağı besleme döngüsünü kırar. Toprağın besleyiciliği kaybetmesine çözüm olarak suni gübre verilmesi de gıdanın sentetikleşmesine ve insanın sağlıksız beslenmesine yolaçar. Fukuoka’ya göre tabiat rekabet değil, dayanışma içerir; tabiattaki her unsur bütünün içinde üstlerine düşen rolü oynamakta, kendilerine has işlevleri yerine getirmektedir. Dolayısıyla “zararlı” diye bir sorun olamaz; zararlı sorununu yaratan, tek tip ürün yetiştirerek o ürünün böceklerine adeta ziyafet sunan

insandır. Fukuoka bunun yerine ortamdaki tür çeşitliliğini azamiye çıkartmaya uğraşır. Toprak kendi haline bırakıldığında üzerinde bitki ve hayvan açısından çok karmaşık bir tür zenginliği yaratır. Örneğin bitkiler sürekli toprağa organik madde bırakarak toprağı gübrelerken bir yandan kökleriyle toprağın üstü ile altı arasında besin alışverişi sağlarlar. Bitki ve ağaçlar çeşitlendikçe ortama daha çok hayvan gelip toprağı sürekli gübreler, tohum naklini gerçekleştirir, birbirlerinin nüfusunu dengeleyerek belli bir türün hakimiyetini engeller, “zararlı” sorununu ortadan kaldırırlar. Solucanlar ve mikroorganizmalar yağmur suyuyla gelen organik besinlerle beslenirken, sürekli dışkılayarak toprak altını besler. Bu cümbüşte mantarlar da doğal atıkları çürüterek eğlenceye katılır.

Tohum topları Bu süreçte Fukuoka’nın yaptığı tohum topları hazırlamaktan ibarettir. Eline geçen bütün tohumları killi toprakta karıştırıp bunlardan köfte boyutlarında toplar yapar. Bu topları sonbahar ve ilkbahar yağmurlarından önce toprağa saçar. Böylece kuşların ve çeşitli hayvanların tohumları alıp götürmesini engellemiş olur. Akabinde yabani otları ve hasadını yaptığı sebzeleri biçer, biçtiklerini oldukları yere bırakır. Böylelikle bunlar hem çürüyerek toprağı zenginleştirir, hem de yağmurlarla birlikte patlayan tohumlar yabani otlardan önce büyüme şansına ulaşır. Tohum toplarının bu şekilde kullanımı sayesinde tabiata müdahale asgariye inmiştir; hangi tohum nerede çıkacağına, hangi bitkiyle yan yana büyüyeceğine kendisi karar verir. Toprak yüzeyi sürekli yeşil kalarak güneşin doğrudan toprağa gelmesine engel olur; bitkilerin su tutmasıyla toprak üstü nemlilik artar. Bu sayede kışın toprak yüzeyi ısısı çıplak tarlalara göre birkaç derece daha yüksek olur, yazınsa serinlik sağlanır. Toprağın bu şekilde sürekli zen-

ginleşmesi ve nemlenmesiyle ağaçların kökleri güçlenir, sağlıklı bir şekilde yayılırlar; hastalıklara karşı çok daha dayanıklı hale gelir ve su ihtiyaçları azamiye iner. Fukuoka ağaçların da bu şekilde tohumdan yetiştirilmesine çok önem verir. Tohumdan çıkan ağaçların kökleri çok daha güçlü, hastalıklara karşı dirençleri çok daha yüksek olacaktır. Zaten doğal meyveler bu tür ağaçlara istenirse her zaman aşılanabilir. İnsan için en sağlıklı besinler bu tür doğal koşullarda yetişen sebzeler, meyveler, doğal yöntemlerle yakalanan balıklardır. Bu döngü sağlandığında çiftçinin maliyetleri neredeyse sıfıra iner. Tohum, gübre, ilaç, benzin gibi bağımlılıklardan kurtulan çiftçiler, üretimlerinde çok daha az emek harcayarak kendilerine daha fazla zaman ayırabilir. Doğal hayata yaklaştıkça insan doğal dengelerine ve iç uyumuna daha çok yakınlaşabilecektir.

Masanobu Fukuoka

Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 45

Doğal tarım, doğal beslenme ve doğal hayat birbirinden ayrılamaz bir bütündür, birinin başarılması hepsinin başarılması demektir; biri eksik kalmışsa hepsi birden yitirilir. Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesinde Doğal Tarım atölyesi

DOĞAL TARIM ve DOĞAL BESLENMENİN FELSEFESİ İ. Mayıs Aru

46 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

Masanobu Fukuoka’ya göre “tarımın nihai hedefi ekin değil, insanların yetiştirilip mükemmelleşmesidir”. Bu söz “Doğal Tarım Yolu”nun gerçekte ne olduğunun çok açık ifadesidir. Bu bir yoldur (Dao ya da tarik). Seçim size kalmış, hangisini seçerseniz seçin; insan-ı kâmile, Buda’ya, aydınlanmış kişiye giden bir yol. Çiftçilik ise bu yolun gündelik hayat içinde en yalın ve pratik ifade biçimidir, çünkü tabiatla kurulan ilişkinin temelinde romantik bir ideal değil, kişinin gündelik ihtiyaçlarını dolaysız karşılayabilmesi yatar. Diğer canlılar basitçe hayatlarını sürdürürken insanlar yaşamak için çok çalışmak zorunda olduklarını düşünürler. Oysa hayatı güçleştirmektense, tabiatla uyumlu sade bir hayat, çalışmayı kişilerin gündelik ihtiyaçları-

nı kendilerinin doğrudan karşılaması üzere düzenlemekle mümkündür. Böylesi bir hayatta çalışmak, neye ihtiyacımız varsa/ne yapmamız gerekiyorsa onu yapmaktan ibarettir. Bu, çiçeğin açmak, ağacın büyümek ve nehrin akmak için bir şey yapmaması ama bunları öylecelik (wuwei/edimsizlik/kendiliğindenlik) içinde yapmaları, yani “yapmak” yerine “olmak” fiilinin ikame edilmesiyle anlaşılabilir. Böylece zihin ve beden her işinde tabiatı model almakla kalmaz, onunla bir olur. ”Doğal Tarım Yolu”nun temelinde bu birlik/vahdet bilinci yatar. Fukuoka, tabiatı bilemeyeceğimizi değil, “ayrım gözeten zihin” yani benliği nesnesinden ayıran ve karşı karşıya koyan zihin yoluyla bilemeyeceğimizi söyler. Ayrım gözeten bilgi, deneyimleri mantık çerçevesinde düzenleme çabasındaki analitik zekanın ürünüdür. Fukuoka bu süreçte bireyin kendini tabiattan ayırdığına işaret eder. “Ayrım gözetmeyen bilgi” ise, bireyin deneyimi zeka süzgecinden geçirmeden, olduğu gibi kabul etmesi sonucu ortaya çıkar. İnsan kendi iradesini bir süre terk edip tabiatın kendisine yol göstermesine izin verirse, tabiat tüm ihtiyaçlarına cevap verecektir. İnsan ve tabiat arasında birlik olduğunda doğal tarım kendiliğinden ortaya çıkar. Yani “Doğal Tarım Yolu” insanın gündelik ihtiyaçlarını doğrudan karşılayabileceği koşulları yaratarak doğayla bir bütün olunduğu bilincinin yeniden kazanılması yoludur. Doğal Tarım’ın beş ilkesi olan “toprağı sürmeye son, gübreye son, ilaçlamaya son, ayrık sökmeye son, budamaya son”, aslında sadece teknik bir daha az müdahalecilik değil, ‘öylecelik’ ve ayrım gözetmeyen zihin yaklaşımının doğal sonuçlarıdır. Hayatımızı bu yaklaşımın ışığında yaşadığımızda Doğal Tarım kendini sadece çiftçilik ve beslenmede değil, kişisel ilişkilerimizden sosyal hayatın örgütlenmesine kadar heryerde aynı açıklıkla ve yalınlıkla ortaya koyacaktır.

Doğal beslenme Fukuoka, doğal beslenme hakkındaki düşüncelerinin doğal tarımla aynı olduğunu söyler. Doğal tarımın özünde nasıl “ayrım gözetmeyen zihin” ile kavranan gerçek tabiata uyum sağlama varsa, doğal beslenme de tabiatın sunduğu nimetleri – yabani yiyecekleri, doğal tarımla yetiştirilen ekinleri, doğal balıkçılık yöntemleriyle avlanan balıkları vb. – ayrım gözetmeyen bir zihinle yeme yoludur. İnsan ancak bu yolla, herşeyi sınıflandırıp ayıran bilimsel bilgiye dayalı yapay beslenmeden kurtulabilir ve zamanla felsefi kaygılardan da sıyrılarak tabiatla bütünüyle uyumlu beslenmeye geçebilir. Bu da, insanın temel ihtiyaçlarını öncelikle yakın çevresinden doğrudan karşılayacağı bir hayat tarzı tercih etmesiyle mümkündür.

da yetersizliğini fark ederek daha idealist felsefelere ve manevi ilkelere dayalı bir beslenme tarzını benimser. Doğal beslenme ise tüm bu kategorik ve ayrımcı insan bilgisini bırakarak, tabiatla uyum içinde yaşayan insanın tabiatın tüm verdiklerini ayrımsızca yemesi anlamına gelir. Doğal beslenme için bir yasa ya da sistem belirlenemez ancak insan tabiatın sesine kulak verirse bedeni ve ruhu için ihtiyaç duyduğu besinlerin hemen ayağının dibinde bittiğini görecektir. Doğal tarım, doğal beslenme ve doğal hayat birbirinden ayrılamaz bir bütündür, birinin başarılması hepsinin başarılması demektir; öte yandan biri eksik kalmışsa hepsi birden yitirilir.

Fukuoka, dört temel beslenme tipinden bahseder. İnsan önce alışkanlıklara dayalı tat duyusuyla sadece sevdiği yemekleri yediğini ve sayısız hastalığın kaynağı olan bir beslenme tarzının zararlarını farkeder. Vücudun biyolojik ihtiyaçlarını karşılamak üzere besin değerlerine dikkat ederek daha materyalist ve bilimsel bir beslenme tarzına geçen insanların çoğu, daha sonra bunun

Tohum topları

Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 47

Maraş

SÜRDÜRÜLEBİLİR TARIM Fatoş Altuncan Çevre Mühendisi Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi

İnsanlar ve hayvanlar enerjilerini yedikleri gıdalardan alırlar. Geçen yüzyıla kadar insanlar bütün gıda enerjilerini, ne yerlerse yesinler fotosentez yoluyla güneşten alıyordu. Gezegendeki bütün hayat ve insan nüfusu bol ve yenilenebilir bir kaynak olan güneş enerjisi kullanarak çoğalsa da, fotosentez, üretilebilir gıda miktarını, dolayısıyla da nüfus artışını sınırlar. Tarihte savaşların arkasındaki nedenlerden biri tarımsal üretimi genişletme ihtiyacıdır; fethedilen ülkeler işlenecek yeni topraklar demektir. Gıda üretimini arttırmak için, tarım arazilerini büyütmek ve rakipleri uzaklaştırmaktan başka yol yoktu. Gıda üretiminde her artışla insan nüfusu da arttı. Bugün dünyada neredeyse bütün verimli arazileri tarım tüketmiştir. Kalanlar ya ulaşılamaz ya da toprağı sulu, kuru veya besinsizdir. Toprağı genişleterek üretimi arttırmak mümkün olmadığında yeni buluşlarla mevcut alanlar da tüketilmiştir. Endüstri devrimi tarımın mekanizasyonunu sağlamış, “zararlıların” uzaklaştırılması süreci ve tarım ödenekleri hızlanmış, üretime bir kişinin yettiği çiftlikler çoğalmıştır. 48 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

Günümüzün gelişmiş dünyasında nüfusun yüzde biri kadar küçük bir oranı kalan %99’u beslemektedir. ABD’de bir çiftçi tek başına 140 kişiyi besleyebilmektedir. Bu durum kendiliğinden ortaya çıkmamıştır. 2. Dünya Savaşından sonra ABD hükümeti, patlayıcılar ve diğer kimyasal savaş maddelerini geliştirerek bilgisini arttırmış kimyagerleri, silah üretiminden, kimyasal gübre, herbisit ve pestisit üretimine yöneltmiştir. Ayrıca, soya, mısır, buğday ve pirinç gibi ticari ürünleri sübvanse etmiştir. Çiftçiye tam anlamıyla“ya büyü ya yok ol” denmiştir. Hükümet teşvikleriyle maliyetinden daha ucuza satılan tahıl, çiftçilerin büyümesine imkan tanımıştır.

Endüstriyel tarımda enerji 1960’larda endüstriyel - kimyasal tarımsal uygulamalar “3. dünya” denen ülkelere ihraç edilmeye başlamış, “Yeşil Devrim” sürecinde gıda üretimi 50 yılda üç katına çıkmıştır. Benzer bir patlama, endüstri devrimi başından itibaren 6 kat artan insan nüfusunda da görülmüştür. Bununla beraber, enerji tüketimi de geleneksel tarıma göre 50 -100 kat

Petrol ve doğal gazdan önce çiftçiler, toprağı yenileyen ve “zararlılarla” mücadele eden ürün çeşitliliğine ve fotosenteze güvenirdi. Ekonominin petrol bağımlılığından kurtulup yeniden güneş enerjisine dönüş yapabileceği bir alanı varsa, bu şüphesiz gıdadır.

artmış, konvansiyonel endüstriyel tarım aşırı şekilde fosil yakıtlara bağımlı olmuştur. Küresel dağıtım ve ticaret de petrole dayalı hale gelmiştir. Küreselleşen gıda ticaretiyle yerel kaynakları yetersiz bölgelerde bile insanlar yaşamaktadır. Endüstriyel tarımda enerji tüketim oranları aşağıdaki gibidir:

• %31 kimyasal gübre üretimi • %19 tarım makineleri kullanımı • %16 taşıma • %13 sulama • %0.8 çiftlik hayvanı yetiştirme (beslenmeleri hariç) • %0.05 pestisit üretimi • %0.08 muhtelif Bu rakamlarda ambalajlama, soğutma, perakende noktalarına taşıma ve hanede yemek pişirme dikkate alınmamıştır. Kimyasal gübre için 1 kg nitrojen üretiminde 1.4 – 1.8 litre dizel yakıtın enerji eşdeğeri gerekir. ABD’de 2001 – 2002 yıllarında 10 900 ton nitrojen gübrede kullanılmıştır ki, bu, 15.3 milyar litre dizel yakıtın enerji eşdeğeridir. 1940’larda her 1 kalori fosil yakıt

enerjisi 2.3 kalori gıda enerjisi üretirken, günümüzde her 10 kalori fosil yakıt enerjisi 1 kalori modern süpermarket gıdası üretiyor. Başka bir ifadeyle petrol yiyip sera gazı kusuyoruz.

rımsal verimliliği tehdit etmektedir. Öte yandan, fosil yakıtın azalması da durumu fazlasıyla zorlaştırmaktadır. Bu iki probleme de doğru bir çözüm getirilemezse sonuç felaket olacaktır.

Bugünün endüstrileşmiş toplumlarında atalarımızın yaşadığı kıtlığı hayal etmek zor. Gıda öylesine ucuz ve bol ki, obezite açlıktan çok daha fazla endişe yaratıyor. Suni olarak ucuzlatılmış tahıllardan elde edilen bütün kaloriler de ucuzlamış, besin zincirinde yerini almıştır: Kolada yüksek früktozlu mısır şurubu, patates kızartmasında soya yağı, burgerlerde et ve peynir gibi. Sübvanse edilen monokültür tahıllar hayvanların da monokültüre alınmasını beraberinde getirmiştir. Hayvanlar, ucuza aldıkları tahıllarla çiftçilerden daha ucuza hayvan besleyebilen endüstriyel besi çiftliklerine göç ettirilmiştir. Ucuzlayan hayvansal proteinler sayesinde bir ABD’li yılda ortalama 86 kg, günde 250 gr et tüketmenin keyfini sürmektedir. Dünya, “kimya yoluyla daha iyi yaşama”nın tadını çıkarmaktadır.

Petrol üretiminin zirve yapıp düşüşe geçeceği nokta (pik petrol) hayati önemdedir ve artık yalnız çevreciler ve şüpheciler değil, bütün hükümetler, iş çevreleri ve halklar da bu nokta konusunda endişe etmektedir. Dünyanın en büyük petrol şirketlerinden Shell’in CEO’su, 2015’den sonra, kolay elde edilebilen petrol ve gaz kaynaklarının, talebi muhtemelen karşılayamayacağını söylüyor. Petrolün yerini ikame edecek hazır bir şeyse henüz yok.

Pik petrol Bütün bunlar sürdürülebilir olsaydı iyiydi. Bu bolluk bereket, tükenen, yenilenemeyen, yanınca karbondioksit gazı salan ve iklim değişikliğine sebep olan fosil yakıtlara dayanır ve artık sürdürülemez olmuştur. Azalmakta olan petrole bağımlı küresel gıda sisteminin karşı karşıya olduğu kriz dünya nüfusu için ciddi bir tehdittir. Yükselen petrol fiyatları, traktör yakıtı, tarım kimyasalları, çiftlik mal ve malzeme taşımacılığı maliyetlerini arttırmaktadır. Petrol fiyatları artınca gıda fiyatları artsa da aralarındaki ilişki bundan daha karmaşıktır. Yüksek petrol fiyatlarının biyoyakıtlara talep yaratmasıyla tarım arazilerinde gıda yerine yakıt üretilmekte, dolayısıyla gıda fiyatları daha da artmaktadır. Zamanımızın en büyük çevre krizi olan, petrol kaynaklı sera gazı salımlarının yolaçtığı iklim değişikliği ve aşırı hava olayları ta-

Biyoyakıt Gelişmiş ülkelerin pik petrol ve küresel iklim değişikliğine karşı bitkilerden biyoyakıt üretme yarışı küresel gıda krizini hızlandırmıştır. Kaldı ki, biyoyakıt da karbon nötr değildir. Avrupa Birliği 2020’ye kadar ulaşımda %10 biyoyakıt kullanma hedefi koymuştur. ABD de temiz yakıt teknolojilerini araştırma bütçesini arttırmıştır. Odun talaşları ve bitki saplarından etanol üretimini geliştirerek ithal ettiği petrolü azaltmayı planlamaktadır. Dünya mısır ihracatının %60’ından fazlasını gerçekleştiren ABD’nin, çevresel olarak sürdürülemez olsa da, büyük ve devamlı artan miktarda mısırdan etanol üretimini sübvanse etmesi tahıl fiyatlarında keskin bir artışı tetiklemiş ve dünya gıda krizini erkene almıştır. 2008 yılı “Dünya Gıda Krizi Yılı” olarak adlandırılmış, Meksika’dan Pakistan’a kadar protestolar yükselmiştir. Kameron’da taksi şoförlerinin grevi geride 20 ölü bırakarak gıda fiyatları protestosuna dönüşmüştür. Bu örnekler çoğaltılabilir. Petrol ve gıda fiyatlarında artış çok ciddi sosyal krize dönüşme riski taşımaktadır.

Arazi gaspı Küresel olarak, mısırdan ve şeker kamışından etanol; soya fasulyesi, ayçi-

çeği, kolza gibi yağlı tohumlar ile palm ve jatropha yağından biyoyakıt üretimi yarışı ormansızlaşmayı hızlandırmış, arazisi olmayan köylülerin zorla tahliyesine, Afrika ve başka yerlerde arazi gasplarına yolaçmıştır. Milyonlarca hektar sözde boş arazi zengin ülkelerin şirketleri tarafından biyoyakıt ve diğer ürünler için kullanılmak üzere uzun dönemli kiralanmakta ya da satın alınmaktadır. Arazi hücumunun öncüleri, uluslararası tarım şirketleri, yatırım bankaları, hedge fonlar, emtia komisyoncuları, bağımsız varlık fonları haricinde emeklilik fonları, vakıflar ve bireyler, Mali, Zimbabwe, Madagaskar, Zambiya, Kongo, Etopya, Sudan, Nijerya gibi dünyanın en ucuz arazilerine ele geçirmektedir. Etopya 2007’den bu yana 815 yabancı ticari tarım projesini onaylamıştır. Afrika topraklarının en büyük alıcılarının Suudi Arabistan ve Kuveyt, Katar, Abu Dabi gibi diğer Orta Doğu emirlikleri olduğu düşünülmektedir. Suudi Arabistan, Pakistan gibi şimdiden su kıtlığı çeken ülkelerden arazi kiralamakta, böylece bu arazilerdeki yıllık yüz milyonlarca litre kıymetli suyu da sahiplenmektedir. Bütün bu anlaşmalar batılı sivil toplum kuruluşları tarafından kınanmakta ve “yeni kolonyalizm” olarak adlandırılmaktadır. Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 49

Erozyon Sürdürülebilir olmayan üretim teknikleri, başta üst toprak tabakası ve tatlı su kaynakları olmak üzere temel doğal kaynakların bozulmasına veya kaybına neden olmuştur. Endüstriyel tarım erozyonu arttırmış, toprağı kirletmiş, yeraltı ve yüzey sularını aşırı kullanmış, çoğunlukla pestisit kullanımına bağlı ciddi halk sağlığı ve çevre problemlerine yolaçmıştır. 2.5 cm verimli üst toprak tabakasını yerine geri koymak için 500 yıl gerekmektedir. Tabiatta üst toprak tabakası, çürüyen bitkiler, ufalanan kayaların birikmesiyle oluşur ve bitkilerle erozyondan korunur. Erozyon, gıda üretimine ve su varlığına zarar vererek, iklim değişikliğine yolaçan sera gazlarının %30’unu üretmektedir. Her yıl kabaca 100 000 km2 arazi bitki örtüsünü kaybederek kötüleşmekte, çöle dönmekte, gezegenin ısı ve enerji dengesini değiştirmektedir.

Su kaybı Tatlı su kaynaklarının gittikçe artan oranda azalması da bir başka ciddi endişe kaynağıdır. 20. yüzyılda insan nüfusu üç kat artarken yenilenebilir su kaynakları 6 kat büyümüştür. Geçen 100 yılda %480 artan sulu tarım, yeryüzündeki tarım arazilerinin %16’sında uygulanmakta, ancak su kaynaklarının %90’a yakınını tüketmektedir. Akifer ve yüzeysel su kaynaklarında azalma olduğu gibi, topraktaki tuzun hareketi ve gübre ve pestisitlerin akifer ve akarsulara sızmasıyla su kalitesi de düşmektedir.

Besi çiftlikleri Endüstriyel tarımın yapısal problemlerinin çoğu, ürün et olduğunda daha da büyümektedir. Besi çiftliklerinden kaynaklanan nitrojen ve -bir sera gazı olan- metan çevreyi doğrudan etkilemektedir. Bir ineğin günde atmosfere saldığı metan gazı 0.23 kg civarıdır. Bunun karbondioksit karşılığı 4.83 kg olup, tükettiğimiz pişmemiş 1 kg sığır eti için 50 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

doğaya 34.6 kg karbondioksit salınmaktadır. Yakın tarihli bir BM çalışmasında, çiftlik hayvanlarının tek başına, mevcut bütün ulaşım sistemlerinin toplamından %18 daha fazla sera gazı saldığı tahmini yer almaktadır. Dünya tahıl hasatının %40’tan fazlası çiftlik hayvanlarını beslemek için kullanılmaktadır; bu da çok büyük miktarda su ve toprak kullanımına neden olmaktadır. On yıl gibi kısa bir süre içinde, dünya basit bir tercihle yüz yüze kalacak: Ekilebilir topraklardan elde edilen ürünlerle ya hayvanların karnını doyuracak ya da insanların.

Kendimize karşı mücadele BM Çevre Programı yayınladığı bir raporda, gezegenin su, arazi, hava, bitkiler, hayvanlar ve balık nüfusunun “geri dönülemez çöküş” içinde olduğunu belirtmektedir. Birbirini etkileyen bu problemlerin hepsi bir bütün teşkil etmektedir. Yenilenemeyen kaynaklara bağımlılığı ve doğal kaynakları çevrenin yeniden üretme süresinden daha hızlı tüketmesi nedeniyle günümüz endüstriyel tarımı sürdürülemez kabul edilmektedir. Sürdürülebilir tarım hareketinin hedeflerinden biri, endüstriyel tarımla ilişkilendirilen çevresel zararları hafifletecek veya bertaraf edecek bir çiftçilik sistemi yaratmaktır. Sürdürülebilir tarım, doğal kaynakların sonluluğunu kabul eden, ekonomik büyümenin sınırlarını tanıyan ve kaynak dağıtımında eşitliği teşvik eden sürdürülebilir kalkınma hareketinin bir parçasıdır. Sürdürülebilir tarım dünyayı besleyebilir mi bilinmiyor, ama denemek dışında bir çare de gözükmüyor. Petrol ve doğal gazdan önce çiftçiler, toprağı yenileyen ve “zararlılarla” mücadele eden ürün çeşitliliğine ve fotosenteze güvenirdi. Güneşin ışıldadığı heryerde fotosentez mucizeler yaratabilir. Ekonominin petrol bağımlılığından başarıyla kurtulup yeniden güneş enerjisine dönüş yapabileceği bir alanı

varsa, bu şüphesiz gıdadır. Aldığımız her kalorinin son tahlilde güneş enerjisi kullanarak gıda enerjisi üreten fotosentez işleminin bir ürünü olduğu düşünülürse, bu basit gerçek aynı zamanda umut ve imkan vaadediyor. Her çevre krizinde, dünyanın karşı karşıya kaldığı problemlerin ortak temelinin hayat tarzımız olduğu ortaya çıkıyor. Bireyler, büyümenin ve kaynakların sınırları üzerinde gecikmeden derinlemesine düşünüp temel bir seçim yapmak zorundalar. Bilimin öngördüğü küresel ekolojik felaketten kaçınmak istiyorsak daha azla yetinmeli; daha fazlasını değil, daha azını talep etmeliyiz. Lükslerimizin, hattâ konforlarımızın kısılmasını istemeliyiz. George Monbiot bu durumu “kendimize karşı mücadele” olarak adlandırıp şöyle diyor: İklim değişikliğine karşı mücadele, artık büyük ölçüde, dönüşmüş olduğumuz şeye karşı, en temel bazı dürtülerimize karşı mücadeledir. Biz hâlâ uçmaya devam ediyorsak, başkalarına “uçmayın” diyemeyiz. Kendimiz değişmeye hazır değilsek, hükümetimize “bizi değişmeye zorlamalısın” diyemeyiz. Kaynaklar Horrigan L, Lawrence RS, Walker P. How sustainable agriculture can address the environmental and human health harms of industrial agriculture http://www.ncbi.nlm.nih. gov/pubmed/12003747. Pollan M. Farmer in Chief http://www.nytimes. com/2008/10/12/magazine/12policy-t.html. Heinberg R. What will we eat as the oil runs out? http://richardheinberg.com/188-what-will-weeat-as-the-oil-runs-out. Ho M. Sustainable agriculture and the green energy economy http://www.unctad.org/ sections/wcmu/docs/Mae%20Ho%20paper.pdf. Mackintosh C. The Food Crisis: “A Perfect Storm” – and How to Turn the Tide http:// permaculture.org.au/2008/11/14/the-foodcrisis-a-perfect-storm-and-how-to-turn-the-tide. Monbiot G. Kendimize karşı mücadele http:// www.acikradyo.com.tr/default.aspx?_ mv=a&aid=12597.

TOHUMA KİM HÂKİM OLACAK? Prof.Dr. Tayfun Özkaya Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi

Şirketlerin tohum çeşitlerine sahip çıkma yollarından biri patentlemedir. On bin yıldır binlerce kuşak köylü tarafından geliştirilmiş tohum çeşitlerine birkaç gen ekleyip çıkarmak, şirketlere tohum çeşitleri ve genleri üzerinde fikrî mülkiyet hakkı vermemelidir.

On bin yıl kadar önce bereketli hilal denen ve Türkiye’nin de güneyini içine alan bölgede, muhtemelen bir kadının, barınağına giderken sendeleyerek elindeki tohumları yere dökmesiyle, buğdayın atası olan bitkiler çimlendi ve tarım böylece başlamış oldu (Madeley, 2002,1). Modern buğdayların atası olan, ülkemizde “kaplıca” olarak bilinen einkorn (T. monococcum) dağlık bölgelerde hâlâ yetiştirilmektedir. On bin yıl önceki genetik materyalden günümüzdeki çeşitlere varışta gelmiş geçmiş bütün çiftçilerin yaptığı seçmeler son derece önemlidir. Tarım devrimi başında, aslında yabancı ot olan buğdayın ataları olgunlaşınca başaktan çatlayarak tohumlarını yere saçıyor, hasadı imkansızlaştırıyordu. Çiftçiler başakların çatlayarak tohum saçmayanlarını seçmek suretiyle on bin yıllık ıslah sürecini başlattılar. Buğday Anadolu’dan bütün dünyaya yayıldı. Patlıcan ve biber 300 yıl kadar önce, domates 100 yıl kadar önce Amerika’dan Anadolu’ya geldi. Ve hepsi artık bütün insanlığın oldu. Buğday, arpa, çeltik ve diğer bitkiler, binlerSağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 51

ce yıl boyunca tohumun içinde birikmiş büyük ve zengin çiftçi bilgisini temsil ederler.Modern bitki ıslahçıları bazen bunu unutarak kendilerini yeniliklerin ve fikrî mülkiyetin tek kaynağı olarak görürler (Douthwaite, 2002,171). Öte yandan, modern ıslah çalışmalarında verim artışı sağlanırken besin maddelerinde düşüş gerçekleşmektedir. Büyüme hızıyla zararlılara ve hastalıklara dayanıklılık, verimle zararlı otlara dayanıklılık arasında ters yönde ilişki vardır. Bu nedenle endüstriyel çeşitlerle yapılan tarım neredeyse kaçınılmaz olarak kimyasallarla gerçekleştirilebilmektedir. ABD’de yapılan bir araştırmada, 1950–1999 yılları arasındaki 50 yıllık süre içinde 43 sebze ve meyvede bulunan 13 besin maddesinin değerlerinde düşmeler görülmüştür (Davis ve ark., 2004). Örneğin, askorbik asit (C vitamini) ıspanakta %52, soğanda %28 oranında; demir soğanda %56, ıspanakta %10 azalmıştır. Bütün dünyada yerel tohumlar kaybolmaktadır. ABD’de sebze tohumu çeşitleri %95’lere varan oranlarda yeryüzünden silinmiştir. Yerel çeşitler genellikle dağ köylerinde ve yaşlı kadınlarca saklanmaktadır. Bu yaşlılardan biri öldüğünde bütün tohum sandığının çöpe dökülmesi muhtemeldir. Ova köyleri büyük ölçüde endüstriyel tarıma ve şirket tohumlarına teslim olmuştur. Anadolu’da köylüler şirket tohumlarına “satın tohum” demektedir.

Büyük şirketlerin hegemonyası 1960 sonrası “yeşil devrim” denilen süreçte çiftçiler tohumlar üzerinde güçlerini kaybettiler. Bu sürecin ekolojik, ekonomik ve sosyal maliyetinin ağırlığı yeni anlaşılmaktadır. Dünya tohum ticaretinde büyük bir tekelleşme eğilimi görülmektedir. Dünya tohum ticaretinde, ilk on tohum şirketinin pazar payı %57 olmuştur. En büyük şirket olan Monsanto pazarın yaklaşık beşte birine sahiptir. Bu şirketlerin çoğu aynı zamanda tarım kimyasalları veya ilaç52 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

ları denilen herbisit (ot öldürücü), fungisit (mantar öldürücü), insektisit (böcek öldürücü) üretici ve satıcılarıdır. Tarım kimyasalları üretiminde pazarın %84‘ünü elinde tutan ilk on şirketin beşi, Monsanto, Dupont, Syngenta, Bayer ve Dow GDO’lu tohum piyasasında da çok büyük ağırlığa sahiptir (ETC Group, 2005 ve 2006). Tohum piyasasının tekellerle büyüme eğilimi yanında, tarım kimyasalları ve GDO araçlarının birlikte kullanımı şirketleri kat kat büyütmektedir. Şirketlerin tohum çeşitlerinin ancak kimyasal ilaç ve gübrelerle yetiştirilebilecek özellikte ıslah edilmeleri çiftçileri tarım ilaçlarını almaya zorlamaktadır. Örneğin GDO yöntemleriyle herbisite dayanıklı bir mısır çeşidi geliştirilmektedir. Ancak kullanılacak herbisit üretici şirketin herbisitidir. Dolayısıyla tohum ve herbisit beraber pazarlanarak birbirlerinin satışını arttırmaktadır. Bu dev şirketler böylece tohum, tarım kimyasalları ve GDO’yu birlikte kullanarak tarım alanında tarihin tanık olmadığı bir hegemonyaya doğru ilerlemektedir. Ancak bu başarılarının sağlamlaşması için tarım politikalarını ve yasaları da istekleri yönünde oluşturmaya çalışmaktadırlar. Şirketlerin tohum çeşitlerine sahip çıkma yollarından biri patentlemedir. Bu, tohumları parayla satmaktan farklıdır. Çoğaltılan tohumlar satılabilir. Patentte ise şirketler belli bir çeşit üzerinde fikrî mülkiyet hakları olduğunu iddia ederler. Büyük tohum şirketleri gelişmekte olan ülkelerin yerel tohumlarıyla, kamu kuruluşlarına ait gen merkezlerindeki tohumlara el koymaktadır. Buna “biyokorsanlık” deniyor. Bir çokuluslu şirket Hindistan’ın basmati çeşidi pirinci için kendi adına patent çıkartmıştır (Gaia/Grain, 1998). Bir sanayi ürününü geliştirenin fikrî mülkiyet hakkı bile eleştirilmektedir. Zira, her ürünün geliştirilmesi sürecinde başka bilgilere ihtiyaç duyulur ve bu bilgileri üretenler hiçbir bedel talep etmezler. On bin yıldır binlerce kuşak köylü

tarafından geliştirilmiş tohum çeşitlerine birkaç gen ekleyip çıkarmak, şirketlere tohum çeşitleri ve genleri üzerinde fikrî mülkiyet hakkı vermemelidir.

Tohumculuk Kanunu Türkiye’de 31.10.2006’da TBMM’de kabul edilen 5553 sayılı Tohumculuk Kanunu, yerel çeşitler veya köy popülasyonları şeklinde tanımlanan genetik materyalin ticaretini yasaklamaktadır. Kanunun 5. maddesi “Bakanlık tarafından, bitkisel ve tarımsal özellikleri belirlenerek, sadece kayıt altına alınan çeşitlere ait tohumlukların üretimine izin verilir.”; 7. maddesiyse “yurt içinde sadece kayıt altına alınmış çeşitlere ait tohumlukların ticaretine izin verilir” demektedir. Kanunda “tescil” şöyle tanımlanmaktadır: “Yurt içinde veya yurt dışında ıslah edilen veya bulunan ve geliştirilen bitki çeşitlerinin farklı, yeknesak ve durulmuş olduğunun ve/ veya biyolojik ve teknolojik özellikleri ile hastalık ve zararlılara dayanıklılığının ve tarımsal değerlerinin tespit edilerek kütüğe kaydedilmesidir”. Farklılık, bir çeşidin, müracaatının yapıldığı tarihte herkesçe bilinen çeşitlerden, tescile esas özelliklerden, en az bir tanesi bakımından farklılık göstermesi; durulmuşluk ise çeşidin, tekrarlanan üretimlerden sonra veya belirli çoğaltım dönemleri sonunda ilgili özellikleri değişmeksizin aynı kalmasıdır. Yerel çeşitler veya köy popülasyonları ise mutlaka farklı, yeknesak veya durulmuş olmak zorunda değildir. Genetik açıdan farklılaşma (varyasyon) bulunmaktadır ve bu aslında iyidir. Örneğin, Torbalı dağ köylerinde ilginç bir patlıcan çeşidi görüyoruz; aynı tarlada üretilen patlıcanların hiçbiri diğerine benzemiyor. Renkleri sarı, mor, beyaz, siyah olabiliyor. Yerel tohumların biyoçeşitlilik açısından zenginliklerini ortaya koyan bu farklılıklar, tohum olarak satılmamaları için gerekçe olarak kullanılabilecektir. Tohumculuk Kanunu bu genetik kaynaklardan elde edilen tohumlukla-

rın çiftçiler arasında değişimine açık olmakla birlikte ticaretine yasak getirmektedir. Kısacası köylünün, çiftçinin yerel tohumları satması yasaklanmıştır. Benzer özellikler birçok diğer ülke yasasında da bulunmaktadır. Bu yasalarla çokuluslu tohum şirketleri hegemonyalarını pekiştirecek yeni bir güç kazanmaktadır. GDO’ya Hayır Platformu, Ziraat Mühendisleri Odası ve Ekoloji Kolektifinin hazırlık ve çabalarıyla yasaya karşı Anayasa Mahkemesinde dava açılması sağlanmıştır. Dört yılı aşkın bir süreden sonra dava 13.01.2011’de karara bağlandı ve 21.01.2011’de Resmi Gazete’de yayınlandı. Oybirliğiyle alınan karar özet olarak, küçük bir istisnayla başvurunun reddi anlamına gelmektedir. Kanunun 15. maddesinde tohumculukla ilgili Tarım ve Köyişleri Bakanlığının üretime yön verme, sertifikasyon, tohumluk ticaretine yön verme, piyasa denetimi gibi yetkilerinin Türkiye Tohumcular Birliğine, üniversitelere veya özel hukuk tüzel kişilerine verilmesi öngörülüyordu. Kanunun 8.maddesinde ise tohumculukta denetim yapma yetkisinden söz edilmektedir. Anayasa Mahkemesi sadece 15. maddede sözü edilen özel hukuk tüzel kişilerinin 8.maddede belirtilen denetim yapma yetkisini iptal etmiştir. Bakanlığın yetkilerini, çoğunlukla yabancı tohum şirketlerinin hâkimiyetinde olan Türkiye Tohumcular Birliğine devretmesi hakkında ise bir iptal olmamıştır. İstenirse -denetim hariç- yetkiler özel şirketlere verilebilir.

Öneriler Tohumculuk Kanunu değiştirilmelidir. Yapılacak olan yerel tohumların kaybolmadan üretilmesi ve gelişmesini sağlamaktır. Bunun için öncelikle, ilki 2010 eylül ayında Torbalı’da, ikincisi 2011 şubat ayında Seferihisar’da yapılan tohum takası şenlikleri gibi faaliyetler gerçekleştirilmelidir. Yerel düzeyde tohum ağları, dernekleri kurulmalı-

dır. Yerel tohumlardan üretilen ürünler köy pazarlarında ve tüketim kooperatiflerinde satılmalıdır. Bunlara belediyeler öncülük yapmalıdır. Yerel tohumlarımızın kaydının devletin yanında çeşitli düzeylerde, özellikle çiftçi ve çevre örgütleri elinde tutulması son derece önemlidir. Özellikleri kaydedilmeli, yapılabildiği ölçüde gen haritaları çıkarılmalıdır. Bunlarla yapılan yemekler kitap vb. şekillerde kayıt altına alınmalıdır. Yoksa çalınmaları ve patentlenmeleri daha kolay olur. Köy çeşitleri veya köy popülasyonları (heirloom / atalık tohum ) bütün dünyada büyük bir önem kazanmaktadır. Yerel tohumlar iklim değişikliklerine daha çabuk uyum gösterdiklerinden, kürsesel iklim değişikliği açısından avantajlıdır. Hiç kimyasal ilaç ve gübre kullanılmadan yetiştirilebilmektedir. Az suyla veya sulamadan da yetiştirilebilenleri vardır. Yerel tohumlardan üretilen ürünler daha besleyicidir. Bitki ıslahçısı bilim insanları ve köylüler el ele, katılımcı ıslah yaklaşımıyla kimsenin malı olmayan özgür tohumlar geliştirebilirler.

Kaynaklar Davis DR, Epp MD, Riordan HD. Changes in USDA Food Composition Data for 43 Garden Crops, 1950 to 1999” Journal of the American College of Nutrition 2004;23(6):669–82. http:// www.jacn.org/cgi/content/abstract/23/6/669 Douthwaite B. Enabling Innovation: a Practical Guide to Understanding and Fostering Technological Change, London: Zed Books; 2002. ETC Group. The World’s Top 10 Seed Companies, 2006. www.etcgroup.org/en/ materials/publications.html?pub_id=656 ETC Group. Oligopoly, Inc. Concentration in Corporate Power, 2005. www.etcgroup.org/en/ materials/publications.html?pub_id=44 Gaia/Grain, Ten Reasons not to Join UPOVGlobal Trade and Biodiversity in Conflict, issue no. 2, May 1998. www.grain.org/ briefings/?id=1) Madeley J. Food for All: The Need for a New Agriculture. London: Zed Books; 2002. Özkaya T. Tohumda Tekelleşme ve Etkileri. Tarım Ekonomisi Dergisi 2007;13(1-2):39–48.

Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 53

Ekolojik Üreticiler Derneği’nin amaçlarını kısaca tanımlar mısınız? Ekolojik Üreticiler Derneğinin temel amacı küçük ve orta ölçekli organik sertifikalı ürün üreten üreticilerin sosyoekonomik çıkarlarını korumak ve geliştirmek, ekolojik tarımı yaygınlaştırmak ve mümkün olduğu kadar bunu köylü grupları, kooperatif veya dernek örgütlenmesiyle gerçekleştirmek, ekoloji bilincini toplumda geliştirip yaygınlaştırmak ve yerel tohumları korumaktır. Hangi sorunlar ve şartlar EÜD’in oluşturulmasına yol açtı? Özellikle pazarlama, ortak nakliye, depolama ve küçük ve orta ölçekli çiftçilerin bağımsız olarak sertifikalanması konusundaki sorunlar ile tarımda şirketleşmeye gidişe direnemeyen ve bu yüzden ayakta kalamayacak olan küçük çiftçilerin varlığını korumak gerekliliği. Zeytinburnu Organik Halk Pazarı ve Levent Gürsel Alev

ORGANİK PAZARLAR Levent Gürsel Alev* ile Röportaj *Ekolojik Üreticiler Derneği Başkanı

Endüstriyel tarım birçok gizli maliyet barındırır; bunları eninde sonunda tüketici sübvanse eder. Tarım uygulamalarının tabiatta ve canlılarda yarattığı çevresel sorunları temizleme maliyeti, bu gıdalarla beslenmekten kaynaklanabilecek sağlık sorunları gibi. Halbuki çevreyi kirletmeyecek şekilde üretim yapan organik çiftçi sübvanse edilmez.

54 / Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5

Organik gıda üretiminin felsefesi nedir? Herşeyden önce insanlar, hayvanlar, bitkiler ve tüm canlıların doğal yaşamdan uzaklaştırılması ve gerçek olmayan gıdaların, muazzam kimyasalların ve GDO’ların yayılmasına karşı tüm kainatı korumaktır. Organik gıdalar tüketmenin çevre ve sağlığa faydaları nelerdir? Bilim adamları bu konuda birçok açıklama yapmış bulunuyor. Kısaca, • Gıdalarda bulunması gereken besin öğelerini tam olarak almak • Canlıların bünyelerine zararlı maddelerin girmesini engellemek • Toprağı ve suyu korumak, hayvan ve bitkilerin doğal yaşamlarını sürdürebilmesi Birçok kişi pahalı olduğunu düşünerek organik gıda satın almıyor. Konvansiyonel yöntemlerle üretilmiş gıdalarda gizli maliyetler yok mu? Kuşkusuz endüstriyel tarım çok büyük çapta ürettiği için daha ucuza in-

sanlara ulaşıyor. Ancak bu, tarım sisteminin ve ticaretinin örgütlenmesinden kaynaklanıyor. Ekolojik gıdalar da daha ucuza ulaşabilir ama bunun bir sistem haline gelmesi gerekir. Gıdanın üretiminde en büyük maliyet sulama ve nakliyeden dolayı fosil yakıt (enerji) ve çiftçinin her yıl tohum satın almak zorunda bırakılmasıdır. Endüstriyel tarım ayrıca birçok gizli maliyet barındırır. Bu maliyetler üretim sisteminin dışında kalır. Tüketici alışverişine yansımayan bu maliyetler eninde sonunda tüketicinin cebinden çıkıyor. Tarım uygulamalarının tabiatta ve canlılarda yarattığı çevresel sorunları temizleme maliyeti, bu gıdalarla beslenmekten kaynaklanabilecek sağlık sorunları gibi. Örneğin endüstriyel tarımın kullandığı pestisitlerle kirlenen suyun temizleme maliyetini suyu kullananlar ödüyor, yani tüketici endüstriyel tarımı son tahlilde sübvanse etmiş oluyor. Halbuki çevreyi kirletmeyecek şekilde üretim yapan organik çiftçi sübvanse edilmez. Yerel veya organik? Hangisi insanlar ve dünya için daha iyi? Her ikisi de iyi ama hem yerel hem de organik olması iki kat daha iyidir. Ancak şu an dünyada toplumlar çok büyük kentler, megapollere göre örgütlendiği için gıdanın üretildiği yer ile tüketildiği yer arasında büyük uçurumlar oluşmaktadır. Bunun için toplumun ekolojik değerlere göre yeniden örgütlenmesi gerekmektedir. Bunun basit ve somut anlamı, kent kır nüfusu arasında eşitliği savunmak ve nüfusun coğrafyaya yayılmasıdır.

ve Ekolojik Üreticiler Derneğinin işbirliğiyle Zeytinburnu Organik Halk Pazarı kurulmaktadır. Bunun dışında, çarşamba Kadıköy, pazar Maltepe’de derneğimizin kurduğu; çarşamba Beylikdüzü, cuma Bakırköy (AVM), cumartesi Şişli, pazar Kartal’da Buğday Derneğinin kurduğu organik pazarlar var. Pazarlar dışında, marketlerin organik reyonları ve bazı küçük dükkanlardan da alışveriş yapılabilir. Ancak biz dernek olarak pazarlardan alışveriş edilmesini öneriyoruz. Organik sınıflandırması ülkeden ülkeye değişiyor mu? İnsanlar aldıkları yiyeceğin gerçekten organik olduğuna nasıl inanabilirler? Sınıflandırma farkı değil ama bazı standart farkları olabiliyor. Ancak bu farklar organik ürünün niteliğini değiştirmiyor. İnsanlar ürünün sertifikasını görerek veya organik pazardan alışveriş ederlerse emin olabilirler. Çünkü organik pazarlar belediyeler ile işbirliği içinde çok sıkı bir şekilde denetlenmektedir. Organik üretim dünyayı besleyebilir mi? Evet besleyebilir; eğer bütün gıda sistemi buna göre organize edilirse. Sorun gıdanın üretim yetersizliğinden çok dağılımın ve gıdaya erişimin adaletsiz-

liği ile ilgilidir. “Yemek yemek aynı zamanda politik bir eylemdir” diyen gazeteci ve yazar Michael Pollan tüketicinin cehaletinin endüstriyel tarım sisteminin devamı için şart olduğunu söylüyor. Ne dersiniz? Doğru söylüyor. Ama insanlar muazzam dezenformasyon ve yanlış yönlendirme ile karşı karşıya. O yüzden doğrudan insanları suçlamamak gerekir. Gerçek gıda bilincinin sağlanması için sivil toplum örgütleri, aydınlar ve bilim adamları çalışmalıdır. ABD Başkanı Obama da artık endüstriyel tarımın ucuz petrole dayandığını kabul ediyor ve eşi Beyaz Ev’de organik bahçecilik yapıyor. Kişi kendi organik sebze meyve bahçesini kurmak isterse nereden başlayabilir? Öncelikle bahçesindeki toprağı toprağı tahlil ettirerek kimyasal açıdan kirli olup olmadığını anlamalı, sorun varsa temizlenmesini sağlamalıdır. Yeşil gübre veya hayvan gübresi ile beslemekle işe başlamalıdır. Mevsimine göre organik fide edinerek dikmeli ve bahçesine iyi bakmalıdır. Tabii, bütün ilaç veya gübre ihtiyacını organik veya doğal, geleneksel karışımlardan karşılamalıdır.

İstanbul’da organik üretilmiş yiyeceklere nerelerden ulaşılabilir? Organik pazarlar en önemli alışveriş alanlarıdır. Tüketici üretici ile yüzyüze temas edebilir, gıdaya ait öğrenmek istediği soruları sorabilir, bilgi edinebilir ve böylece korumamız gereken pazar kültürüne sahip olabiliriz. İstanbul’da her cumartesi Topkapı Merkezefendi camii önünde Zeytinburnu Belediyesi, Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Sağlık Çevre Kültürü / 2011 / Sayı 5 / 55

Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesinde bitkilerin eşsiz ve şaşırtıcı dünyasına girmeye hazır mısınız!

Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi Merkezefendi Yeniçiftlik yolu 1 . İstanbul 34015 0212 6644155 . 0533 2062338 . faks 0212 4164576 www.ztbb.org . bilgi@ztbb.org

OSMANLI SAĞLIK KURUMLARI

BİTKİLERLE TEDAVİ

KEMALİYYE

NEŞATİ YAĞI

KİTÂBU’L MÜNTEHAB FÎT-TIB

TERCEME-İ CEDÎDE FÎ’L-HAVÂSSİ’L-MÜFREDE

SEMPOZYUMU

KÖŞE BUCAK BÖRTÜ BÖCEK

MERKEZ EFENDİ

TIP TARİHİ

YÂDİGÂR (I, II)

EV TIBBI SEMİNERLERİ FİTOTERAPİ A R O M AT E R A P İ MASAJTERAPİ DOĞAL BAKIM

AT Ö LY E Ç A L I Ş M A L A R I B İ T K İ L E R İ TA N I M A BİTKİ YETİŞTİRME BİTKİ ÖZLERİ M A N TA R L A R ORMAN EKOLOJİSİ P E R M A K Ü LT Ü R D O Ğ A L TA R I M KIŞ MUTFAĞI DOĞAL REÇEL DOĞAL SABUN DOĞAL KOZMETİK D O Ğ A L PA R F Ü M D O Ğ A L B O YA M A AT I K D E Ğ E R L E N D İ R M E BİTKİ FOTOĞRAFÇILIĞI BİTKİ RESSAMLIĞI

ÇOCUK PROGRAMLARI KÖŞE BUCAK BÖRTÜ BÖCEK AT I K L A R G E R İ D Ö N Ü Y O R B A H Ç E D E S A N AT

S TA J İ M K A N L A R I G Ö N Ü L L Ü B A H Ç I VA N L I K Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi Merkezefendi Yeniçiftlik yolu 1 . İstanbul 34015 0212 6644155 . 0533 2062338 . faks 0212 4164576 www.ztbb.org . bilgi@ztbb.org