Оюутны ЭШХ-ын эмхэтгэл 2017 by Батбаяр Мөнхбат

МАНДАХ БҮРТГЭЛ ДЭЭД СУРГУУЛЬ

ОЮУТНЫ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХУРЛЫН ЭМХЭТГЭЛ -2017

УЛААНБААТАР ХОТ

Эмхэтгэсэн: Э.Онон /Докторант/ Хянасан:

Л.Энх-Амгалан /Доктор, дэд профессор/ Ч.Төрбадрах /Доктор, дэд профессор/

Эхийг бэлтгэсэн: Б.Мөнхбат

ГАРЧИГ

ГАРЧИГ……………………………………………………………………………………….III ӨМНӨХ ҮГ…………………………………………………………………………………...IV ХУВЬЦААНЫ ХАНШИЙГ ТААМАГЛАН ОНОВЧТОЙ БАГЦ БҮРДҮҮЛЭХ НЬ……..1 ЗЭЭЛДЭГЧИЙН ЗЭЭЛЖИХ ЧАДВАРЫГ ОРЧИН ҮЕИЙН СТАТИСТИК АРГУУДААР ҮНЭЛЭХ НЬ…………………………………………………………………………………..10 ИНТЕРНЭТ АШИГЛАН АНГЛИ ХЭЛИЙГ БОГИНО ХУГАЦААНД ЭРЧИМТЭЙ СУРАХ БОЛОМЖ……………………………………………………………………………………...25 СТОУС 15 БУЮУ ОРЛОГО ХҮЛЭЭН ЗӨВШӨӨРӨЛТИЙН АСУУДАЛ…………….…37 ТӨГРӨГИЙН БОДИТ ХАНШИЙН ХАРЬЦАНГУЙ ҮНЭД СУУРИЛСАН ХАНДЛАГА…………………………………………………………………………………...47 МЭРГЭЖЛИЙН АНГЛИ ХЭЛНИЙ ХЭРЭГЦЭЭ БА ҮР ДҮНД СУУРИЛСАН СУРГАЛТ……………………………………………………………………………………....68 МОНГОЛ УЛСЫН АРИЛЖААНЫ БАНКУУДЫН ЗАСАГЛАЛД ТУЛГАМДАЖ БУЙ ЗАРИМ АСУУДЛУУД………………………………………………………………………..82 ОЮУТНУУД БА БАГШ НАРТ ХУВЬЦАА ЭЗЭМШҮҮЛЭХ АРГА ЗҮЙГ БИЙ БОЛГОХ НЬ……………………………………………………………………………………………….94 ӨРТГИЙН УДИРДЛАГЫН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛД ХИЙСЭН СУДАЛГАА ………..109 НӨАТ-ЫН ШИНЭЧЛЭЛИЙН ҮР ДҮН, ХЭРЭГЖИЛТ …………………………………..116 ТАТВАР ТӨЛӨГЧДИЙН ТАТВАРЫН БОЛОВСРОЛЫГ НЭМЭГДҮҮЛЭХ ЗАМААР ХУВЬ ХҮНИЙ ОРЛОГЫН АЛБАН ТАТВАРЫН ТУХАЙ ХУУЛИЙН ХЭРЭГЖИЛТИЙГ САЙЖРУУЛАХ НЬ …………………………………………………………………………132 ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫН БҮРТГЭЛ…………………………………………………….142 ДАНСНЫ АВЛАГЫН УДИРДЛАГЫГ ОНОВЧТОЙ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ НЬ……………151 ПХ-ЫН ӨРТӨГ ТООЦОХ АРГЫГ ХАРЬЦУУЛСАН СУДАЛГАА …………………….158

III

Өмнөх үг

Эрдэмтэн багш, судлаач оюутнуудын бүтээлийг олон нийтэд сурталчлан таниулах, залуу судлаачдын эрдэм судалгааны ажлын арга зүйд ахиц дэвшил гаргах, харилцан мэдээлэл, туршлага солилцох, шинжлэх ухаан, инновацийн төсөл, санааг хэрэгжүүлэхэд бусад судлаач, ажил хэрэгч хүмүүстэй хамтарч ажиллахад тус нэмэр болох зорилгоор МБДС-ийн судлаач профессор багш, оюутнууд эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлыг эмхэтгэн гаргадаг уламжлалтай. МБДС-ийн оюутны эрдэм шинжилгээний хурлыг 2017 оны 4 дүгээр сарын 12-ний өдөр зохион байгууллаа. Тус хуралд нийт 16 эрдэм шинжилгээний өгүүлэл хэлэлцүүлэхээр ирүүлсэнээс редакцийн комисс шүүн, 14 илтгэлийг шалгаруулан ЭШХ-д хэлэлцүүллээ. Эрдэм шинжилгээий хурлыг эрдмийн зөвлөлийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга доктор, дэд профессор Б.Нацагдорж удирдаж, хурлын шүүгчээр доктор, дэд профессор Г.Билгээ, докторант Т.Сумьяа, докторант Б.Бадрал, докторант Ө.Ганзориг нар ажиллав. Энэхүү эрдэм шинжилгээний хуралд НББ Татвар II курсын оюутан Л.Ганхуяг, О.Мишээл “ Төгрөгийн бодит ханшийн харьцангуй үнэд суурилсан хандлага ” сэдвээр I байр, НББ Англи хэл IV курсын оюутан Э.Ариунзаяа, М.Мөнхжаргал “ Монгол улсын арилжааны банкуудын засаглалд тулгамдаж буй зарим асуудлууд” сэдвээр II байр, НББ Англи хэл III курсын оюутан Б.Амгалан “Хувьцааны ханшийн таамаглалыг оновчтой багц бүрдүүлэх нь” сэдвээр III байр, НББ Татвар IV курсын оюутан Н.Сэджидпэрэнлэй, Б.Шинэцэцэг “ Зээлдэгчийн зээлжих чадварыг орчин үеийн статистик аргуудаар үнэлэх нь” сэдвээр III байр тус тус эзэлсэн. Эдийн засаг, бизнес, боловсрол, гадаад хэл заах арга зүй, нягтлан бодох бүртгэл гэсэн чиглэлүүдээр 2016-2017 оны хичээлийн жилд ОЭШХ-д тавигдсан илтгэлүүдийг эмхтгэн хэвлэж, олны хүртээл болгож байна.

Сургуулийн захиргаа Эрдмийн зөвлөл

“ОЮУТНЫ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХУРЛЫН ХӨТӨЛБӨР”

Зохион байгуулах хугацаа: 2017.4.12 Хаана зохион байгуулах: Мандах Бүртгэл дээд сургуулийн номын санд 14.00-14.10 14.11-14.20 14.21-14.30

14.31-14.41 14.42-14.50

Нээлтийн үйл ажиллагаа Хувьцааны ханшийг таамаглан оновчтой багц бүрдүүлэх нь Зээлдэгчийн зээлжих чадварыг орчин үеийн статистик аргуудаар үнэлэх нь Интернэт ашиглан англи хэлийг богино хугацаанд эрчимтэй сурах болмж СТОУС 15 буюу орлого хүлээн зөвшөөрөлтийн асуудал

14.51-15.00

Төгрөгийн бодит ханшийн харьцангуй үнэд суурилсан хандлага

15.01-15.9

Мэргэжлийн англи хэлний хэрэгцээ ба үр дүнд суурилсан сургалт

15.10-15.20

Монгол улсын арилжааны банкуудын засаглалд тулгамдаж буй зарим асуудлууд

15.21-15.30

Оюунууд ба багш нарт хувьцаа эзэмшүүлэх арга зүйг бий болгох нь

15.31-15.40

Өртгийн удирдлагын өнөөгийн байдалд хийсэн судалгаа

15.41-15.50

НӨАТ-ын шинэчлэлийн үр дүн, хэрэгжилт

15.51-16.00 16.01-16.10

Татвар төлөгчдийн татварын боловсролыг нэмэгдүүлэх замаар хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн хэрэгжилтийг сайжруулах нь Хөрөнгө оруулалтын бүртгэл

16.11-16.20

Дансны авлагын удирдлагыг оновчтой хэрэгжүүлэх нь

16.21-16.30

ПХ-ын өртөг тооцох аргыг харьцуулсан судалгаа

16.31-17.00 17.01-17.10 17.11-17.20

Доктор, дэд профессор Б.Нацагдорж Б.Амгалан НББ-Англи III курс Н.Сэвжидпэрэнлэй НББ-Банк IV курс Б.Шинэцэцэг НББ-Татвар IV курс Г.Номиндарь НББ-МС II курс Б.Мөнхцэцэг НББ-МС II курс Б.Наранчмэг НББ-Англи III курс Л.Ганхуяг Нябо-Татвар II курс О.Мишээл Нябо-Татвар II курс Ц.Дуламсүрэн НББ-Англи III курс М.Болорчимэг НББ-Англи III курс Э.Ариунзаяа НББ-Англи IV курс М.Мөнхжаргал НББ-Англи IV курс Э.Лхагвасүрэн НББ-Татвар I курс А.Энхтөр НББ-Англи I курс Д.Алтанбагана НББ-Англи III курс Х.Долгор НББ-Татвар III курс Б.Болортунгалаг НББ-Татвар III курс Б.Хонгорзул НББ-Англи III курс М.Мөнхбаатар НББ-Англи III курс Б.Шинэцэцэг НББ-Татвар IV курс Г.Дэлгэрцэцэг НББ-МС III курс Х.Сувд-Эрдэнэ НББ-МС III курс

Хэлэлцүүлэг Хаалтын үйл ажиллагаа Батламж гардуулах ёслол

Хурлын шүүгчид

Дурсгалын зураг татуулах

Хувьцааны ханшийг таамаглан оновчтой багц бүрдүүлэх нь Балжиннямын Амгалан МБДС-Нягтлан бодох бүртгэл-Англи хэлний ангийн оюутан amgalanbaljinnym@gmail.com

Удирсан багш: С.Цолмон (МБДС-ЭЗБТэнхимийн эрхлэгч, доктор) Хураангуй Судалгааны ажлын зорилго хувьцааны үнийн дүнгээс ашиг олохын тулд хамгийн бага эрсдэлтэй, хамгийн өндөр өгөөжтэй багц бүрдүүлэхэд оршино. Этйимээс энэхүү судалгааны ажлаараа МУ-ын 2017 оны байдлаарх тор-20 индексээс идэвхитэй арилжаалагддаг 17 хувьцааны 2008 оны 1-р сараас 2017 оны 1-р сар хүртэлх нийт 109 мэдээг түүвэрлэн авч судалсан. Судалгааны үр дүнг eweivs9.0 програм дээр бутархай авторегресстэй холбогдсон гулсах дундаж (ARFIMA) загвар болон excel програмын XLstat функцыг ашиглан Холт-Винтерсийн аргаар ханшийн прогноз хийн, Монте-Карло симуляцийн аргаар багц сонголтын загварууд ашигласан. Судалгааны үр дүнд хувьцааны ханшийг дунджаар ARFIMA загвар 10%-иар, Холт-вентирс -1%-иар бодит утгаас зөрүүтэй таамагласан бол даараагийн гурван сард тус тус хөрөнгийн багц бүрдүүлэхэд Монте-Карло симуляцийн аргаар хамгийн бага эрсдэлтэй, хамгийн өндөр өгөөжтэй багц бүрдүүлэхэд багцын өгөөж нэг, хоёр, гуравдугаар сард тус тус 0.69, 0.83, 0.001 хувьтай байгаа бол хамгийн бага эрсдэл 9.38, 14.64, 6.81 хувьтай байна. Үүнийг ханшийг таамаглаагүй эхний багцтай харьцуулахад харьцангуй өндөр өгөөжтэй бага эрсдэлтэй үзүүлэлт юм. Түлхүүр үг: Холт-винтерс загвар, Монте-Карло симуляци, өгөөж, эрсдэл Оршил Хувьцааны ханшийг таамаглах маш олон арга байдгаас ANN, ARIMA, BVARBayesian autoregressive models, BDM-Bayesian data mining, Holt winters, BNP-back propagation network гэх мэт аргуудыг судлаачид ашигласаар байна. Олон судалгааны ажилд ANN, ARIMA, Holt winters гэсэн 3 аргыг харьцуулан ашигласан байдаг бөгөөд таамаглал хйихэд илүү бодит үр дүнтэй гэж үзсэн байдаг (Kuo-Cheng Tseng(USA)). Гэвч ANN аргыг үнийн хэт савалгаатай үед ашиглах нь зохисгүй. Шинэ Зелландын доллар, Швед кроне, Дани кроне гэсэн 11 валютын ханшийн 1999 оны 1-р сараас 2009 оны 2-р сар хүртэлх нийт 122 сарын мэдээг түүвэрлэн сонгон авч судалсан. Судалгааны үр дүнг эконометрикийн VAR загвар болон ARMA (өмнөх үеийн утга болон алдаанаасаа хамаардаг гэж үздэг) загварууд ашигласан. Гэвч Дани кроне нь зарим валютуудтай коррелиацийн хамаарал өндөртэй байсан учраас тооцоололлоос хасан 10 валютаар цааш судлахад Хонг Конг доллар нь хамгийн өгөөж багатай болох нь харагдсан. Мөн бүх валютын стандарт хазайлт нь өндөр байсан бөгөөд банкууд Марковичийн загварыг ашиглах боломжгүй гэж үзсэн байдаг (Zvi Bodie, 2004)

1. Судалгаанд ашиглах эконометрикс загварууд 1.1.1 Бутархай авторегресстэй холбогдсон гулсах дундаж (ARFIMA) загвар: Селф-Симиларт(self-similarity буюу өөрөө өөртэйгээ төстэй)-ийн онцгой үзэгдэлийн дүрслэлийг бий болгодог боловч Селф-Симилартийн ямар нэгэн физик тайлбараар хангаж чаддаггүй математикийн хоёр модель бол бутархай Гауссын тархалт(FGN), бутархай авторегресстэй холбогдсон гулсах дундаж (ARFIMA) процесс юм (Заяа, 2013) ARFIMA процесс ньбутархай Гаусс тархалтаас илүү уян хатан байдаг.Энэ нь ARIMA (P, d, q), ARIMA (1, d, 0 болон ARIMA (0, d, 1) процессуудад тусгалаа олсон байдаг. (Damodar N.Gujarati) Φ(L)(1 − L) d (yt − µ) = Θ(L) ∈t , ∈t ∼ i. i. d. (0, σ2∈ ) (1) Φ(L) = 1 − φ1 L − . . − φp Lp , ∅(L) = 1 + ϑ1 L + . . . + ϑq L q (2) мөн (1 − L) бутархай тоонуудын зөрүү ба доорх томъёгоор тодорхойлогдоно. (1 − L) d = ∑∞ k=0

Γ(k − d)Lk Γ(−d)Γ(k + 1)

бол

(3)

энд d бол таамаглалын утга юм. (Stata Tech.Bill.)

1.2

Холт- Винтерсийн экспоненциаль прогнозийн арга: 

Холт- Винтерсийн (HW-1) экспоненциаль прогнозийн арга:

Энэ нь улирлын нөлөөлөлгүй боловч трендтэй хугацаан цувааг прогнозолно. Зөвхөн сүүлийн түвшинг төдийгүй трендийг үнэлнэ. Энэ нь ̅̅̅̅ 𝑋𝑡, 𝑇𝑡 2 утгыг үнэлэх алгоритм нь энгийн экспоненциал тэгшитгэлийн аргатай төстэй (Ч. Наранчиэг, 2012). ̅̅̅̅̅̅ 1-р шат: ̅̅̅̅ 𝑋𝑡, = 𝑎 (𝑋 𝑡−1, +𝑇𝑡−1 )+(1-𝑎)𝑥𝑡 ,

0<𝑎<1

𝑇𝑡 = 𝑏𝑇𝑡−1 + (1 − 𝑏)(𝑥̅𝑡 − ̅̅̅̅̅̅), 𝑥𝑡−1 𝑡 = ̅̅̅̅̅ 3, 𝑛

𝑇2 = 𝑥2 − 𝑥1

0<𝑏<1

̅̅̅ 𝑥2 = 𝑥2

a, b-тэгшитгэх коэффициентууд

2-р шат: Хамгийн сүүлийн түвшин ба трендийн үнэлгээг ашиглаж прогнозолно. 𝑥𝑛+ℎ = ̅̅̅ ̅̅̅̅̅̅ 𝑥𝑛 + ℎ𝑇,



ℎ = 1,2,3, …

Улирлын нөлөөлөлтэй хугацаан цувааг прогнозчлох Холт-Винтерсийн арга (HW-2) -Улирлын нөлөөлөлтэй бөгөөд трендтэй цувааг прогнозолно.

Эхлээд 𝑥3 − 𝑥10 , 𝐹3 − 𝐹10 (1)-(3) томъёогоор тооцоолно. 𝑥̅𝑡 =

𝑥𝑡−𝑠 +2(𝑥

𝑡−𝑠2+1 +⋯+𝑥𝑡−𝑠2−1 )𝑥𝑡+𝑠2

2𝑠

𝑡=

𝑇5𝑠 = ̅̅̅̅ 𝑥5𝑠 − ̅̅̅̅̅̅̅ 𝑥5𝑠−1 2

𝑥5𝑠

𝑥3𝑠

𝑥5𝑠

𝑥3𝑠

−𝑗

2 2 𝐹5𝑠−𝑗 = (̅̅̅̅̅̅̅̅ + ̅̅̅̅̅̅̅̅ ), 2

−𝑗

𝑆 𝑆 5𝑆 + 1, + 2, … , (1) 2 2 2 (2)

𝑗 = ̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ 0, 𝑠 − 1 (3)

yлиралтай үед s=4, сартай үед s=12. Дараа нь 𝑥11 − 𝑥𝑛 , 𝑇11 − 𝑇𝑛, 𝐹11 − 𝐹𝑛, утгуудын үнэлгээг тооцно. ̅̅̅̅̅̅ 𝑥̅𝑡 = 𝑎(𝑥 ̅̅̅̅̅̅ 𝑡−1 + 𝑇𝑡−1 ) + (1 − 𝑎)

𝑥𝑡 , 𝐹𝑡−𝑠

0 < 𝑎 < 1 (4)

̅̅̅̅𝑡 − ̅̅̅̅̅̅) 𝑇𝑡 = 𝑏𝑇𝑡−1 + (1 − 𝑏)(𝑥 𝑥𝑡−1 0 < 𝑏 < 1 (5) 𝐹𝑡 = 𝑐𝐹𝑡−𝑠 + (1 − 𝑐)

𝑥𝑡 , 0 < 𝑐 < 1 (6) 𝑥𝑡

𝑡=

̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅ 5𝑠 + 1, 𝑛 2

a,b,c- тэгшитгэх коэффициентууд ба хамгийн сүүлийн 𝑥𝑛 , 𝑇𝑛 , 𝐹𝑛−3, 𝐹𝑛−2 , 𝐹𝑛−1, 𝐹𝑛, үнэлсэн утгуудаа ашиглан прогнозолно. 𝑥𝑡+ℎ = (𝑥 ̅̅̅̅̅̅ ̅̅̅̅ 𝑛 + ℎ𝑇𝑛 )𝐹𝑛+ℎ−𝑠 ,

ℎ = ̅̅̅̅ 1, 𝑠

(7)

Хувьцааны багц сонголтын Монте-Карло симуляцийн арга

1.3

Монте-Карло симуляцийн арга нь детерминастик загварт санамсаргүй хувьсагчдыг олон удаа үүсгэн оруулж загварыг үнэлдэг. Санамсаргүй хэмжигдэхүүнүүд хосолсноор эрсдлийг маш олон хувилбарыг үүсгэх бөгөөд магадлалт тархалтаар загварыын үр дүнг тодорхойлдог. Ерөнхийдөө энэхүү загварчлалыг дараах тархалтаас гарч болох, үндсэн арга хэмжээ байж болох үр дүнгийн бүх тархалтыг үнэлэхэд хэрэглэнэ. Үүнд:

 

тодорхойлсон гаралт үүсэх магадлал; асуудлыг хариуцагч өртөг хэтрэх магадлал 10%-аас бага, хугацаа 80% хэтэрнэ гэсэн өөрийн итгэл үнэмшилтэй байх нөхцөл дэх гаралтын хэмжээ

Оролт ба гаралтын хоорондын уялдаа холбоог шинжилснээр ажиллах үеийн хүчин зүйлүүдийн чухал ач холбогдлыг тогтоох болон гаралтад нөлөөлөх тодорхой бус байдлыг үр нөлөөг тодорхойлно. Өөрөөр хэлбэл, эрсдлийг зохиомлоор үүсгэж багцын өгөөжийг дараах байдлаар тооцдог. (Machiraju/Möller, 2015) 𝐸𝑁 (𝑓) =

1 𝑁 ∑ 𝑓(𝑥 (𝑖) ) → 𝑁 𝑖=1 𝑁→∞

𝐸(𝑓) = ∑𝑥 𝑓(𝑥)𝑝(𝑥)

(1)

Өөрөөр хэлбэл тус аргачлал нь геометр Броуны хөдөлгөөний стохастик дифферанциал тэгшитгэл дээр тулгуурладаг бөгөөд схохастик процесс нь: 𝑑𝑌 =𝜇𝑑𝑡 𝑌

+ 𝜎𝑑𝑊

(2)

Энд W-нь стандарт Wiener процесс. Стандарт Wiener процессыг стандарт нормаль тархалттай санамсаргүй хэмжигдэхүүнээр илэрхийлдэг. Дээрх тэгшитгэлээс Монт-Карло аргачлалаар VaR тооцоолох ерөнхий тэгшитгэлийг бичвэл: ( ∆𝑌𝑡 = 𝑌𝑡 − 1 µ 𝑡 − 1 ∆𝑡 + 𝜎 𝑡 − 1 𝑧 𝑡 ∆𝑡 ) (3)

Энд: z t нь (0,1)-н хооронд нормчлогдсон хэвийн тархалттай санамсаргүй хэмжигдэхүүн байна 2.Судалгааны хэсэг

1.4

Хувьцааны ханшийг таамаглах нь 3

Монгол улсад арилжаалагдаж байгаа хувьцаануудын хувьд 2017 оны ТОР20 индексээс 1, 2-аар зэрэглэлд багтсан бөгөөд идэвхитэй арилжаалагддаг нийт 17 компаний үнэт цаасыг түүвэрлэн авч (www.mse.mn ) ARFIMA загварыг ewievs 9.0 програм (Г.Дагвасүрэн, 2016), Холтвинтерс загварыг excel дээр xlstat функцыг ашиглан ирэх 3 сарын хувьд хувьцааны ханш хэрхэн өөрчлөгдөхийг таамаглалаа.

Хүснэгт 2.1 Хувьцааны ханшийг ARFIMA, Холт-Винтерсийн загвараар таамаглах нь Таамаглалын утга Бодит утга

ARFIMA

тамааглалын зөрүү

алдааны хувь

HOLT WINTERS

тамаагла лын зөрүү

алдааны хувь

GOV

11058.33

10151.825

906.50

-8%

9407.08

-1651.25

-15%

APU

341.901

352.882

-10.98

371.90

30.00

MMX

2605.167

2683.8715

-78.70

2465.64

-139.53

-5%

BAN

1902.615

2380.4927

-477.88

25%

2201.26

298.64

16%

MCH

556.9473

775.74322

-218.80

39%

743.17

186.22

33%

UID

544.2815

546.64154

-2.36

523.66

-20.62

-4%

NEH

19389

19293.948

95.05

19331.8

-57.24

SUU

128.0681

135.897

-7.83

147.46

19.39

15%

TCK

18981.54

18824.336

157.20

-1%

18928.8

-52.70

BNG

39502

41803.689

-2301.7

37649.7

-1852.3

-5%

BUK

389.8817

500.67421

-110.79

18%

382.52

-7.37

-2%

EER

2292.938

2279.202

13.74

-1%

2183.12

-109.82

-5%

MIE

8397.5

8385.3534

12.15

7683.18

-714.32

-9%

RMC

49.50867

61.246528

-11.74

24%

54.64

5.13

10%

SHG

2233

2656.5324

-423.53

19%

2013.88

-219.12

-10%

TTL

3645.333

3960.7109

-315.38

1731.79

-1913.5

-12%

JTB

53.06

62.175771

-9.12

17%

60.13

7.07

13%

Дудаж зөрүү

10%

-1%

Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол Таамаглалын үр дүнг 2017 оны 2 сарын хувьцааны бодит үнэтэй харьцуулан үзэхэд хоёр загвар хоёулаа MCH үнэт цаасыг дунджаар 36%-иар илүү таамагласан бол NEX, TCK, APU, MIE зэрэг хувьцааны үнийг хамгийн бага зөрүүтэй таамагласан бөгөөд энэхүү судалгааны үр дүнд хоёр загвар хоёулаа дунджаар 88-93%-ийн бодит таамаглал хийсэн бөгөөд холт-винтерсийн загвар дунджаар -1%, ARFIMA загвар 10% алдаж таамагласан тул энэ хоёр аргын дунджаар ирэх гурван сарыг багцыг бүрдүүллээ. 2.2 Хувьцааны оновчтой багц бүрдүүлэлт 4

2017 оны нэгдүгээр сарын байдлаар өсөлттэй байсан хувьцаануудыг түүвэрлэн багц бүрдүүлсэн бөгөөд ирэх хоёр, гурав, дөрөвдүгээр сарын хувьцааны ханшийг таамагласны үндсэн дээр дахин багц бүрдүүлэн харьцууллаа.

Хүснэгт 2.2 Монте-Карло симуляцийн аргаар багц сонгох нь Ханшийг таамаглаагүй 2017 он 1-р сар /1-р багц/

Ханшийг таамгалсаны дараах багц 2017 он 1-р сар/1-р багц/

2017 он 2-р сар/1-р багц/

2017 он 3-р сар/1-р багц/

Хувьцаа

Эзлэх хувь

Хувьцаа

Эзлэх хувь

Хувьцаа

Эзлэх хувь

Хувьцаа

Эзлэх хувь

APU

26.10%

BAN

1.45%

BAN

4.51%

BAN

12.77%

GOV

12.20%

MCH

1.99%

MCH

1.70%

MCH

2.24%

NEH

16.70%

NEH

12.82%

NEH

56.89%

NEH

0.03%

BAN

16.00%

TCK

29.24%

SUU

5.31%

SUU

38.41%

SUU

20.10%

MIE

54.51%

TCK

29.29%

TCK

36.96%

MCH

8.90%

BUK

2.30%

BUK

9.58%

нийт

100.00%

Нийт

100.00%

өгөөж

0.09%

Өгөөж

0.69%

Өгөөж

0.83%

өгөөж

0.001%

эрсдэл

37.38%

Эрсдэл

9.38%

Эрсдэл

14.64%

эрсдэл

6.81%

100.00%

Эх сурвалж: Excel/ Xlstat/ Монте-Карло симуляцийн үр дүн Дээрх хүснэгтээс харахад өмнөх сарын байдлуудаас харан өсөх хандлагатай зургаан хувьцааг түүвэрлэн авч багц бүрдүүлэхэд багцын эрсдлийн хувь таамаглал хийсний дараа бүрдүүлсэн багцаас 60,8%-81.78%-иар их гарсан бөгөөд 1, 2-аар багцын өгөөжөөс 0.60%-0.74%-иар илүү харин 3-аар багцын өгөөжөөс 0.089%-иар дутуу илэрхийлэгдсэн байна. Мөн 1-ээр багцын хувьд ханшийг таамагласан, таамаглаагүй бүрдүүлсэн хоёр багцыг харьцуулахад нилээн зөрүүтэй байгаа бөгөөд таамагласны үндсэнд нийт өгөөжийг 0.60% буюу 766.6%-иар өсгөсөн бол эрсдлийг 28% буюу 398.5%иар бууруулж чадсан.

Өгөөж

80.0% 60.0% 40.0% 20.0% 0.6861% 0.0% 53.5% -20.0%3.5% -40.0% -60.0% -80.0% -100.0%

График 2.1 Хөрөнгө оруулалтын боломжийн муж (1-ээр сарын багцын 108 симуляци) Эх сурвалж: Excel/симуляцийн үр дүн 103.5%

Дээрх график нийт түүврийн урт (108 магадлалын үр дүн) буюу ба сар бүрийн багцын өгөөж, эрсдлийн огтлолцлолыг харуулж байна. Нийт магадлалуудаас 9.2% нь буюу арван удаагийн магадлал нь 40%-иас дээш эрсдэлтэй байгаа бол 45.7% нь

153.5%

Эрсдэл 5

алдагдалтай байна. Хамгийн их эрсдэл 141.7%, хамгийн ихдээ алдагдал -79.9% байгаа бол

хамгийн бага эрсдэл 5.5%, хамгийн их өгөөж 2.8% байгааг харуулж байна.

Дүгнэлт

Судалгааны үр дүнгээс үзэхэд хувьцааны ханшийг таамаглахаар сонгосон ARFIMA, ХолтВинтерсийн загварууд 90%-99%-ийн бодит таамглал хийсэн бөгөөд энэ нь цаашид ашиглахад тохиромжтой загвар гэдгийг илэрхийлж байна. Нийт түүврийн урт (108 магадлалын үр дүн) буюу ба сар бүрийн багцын өгөөж, эрсдлийн огтлолцлолыгавч үзвэл нийт магадлалуудаас 9.2% нь буюу арван удаагийн магадлал нь 40%-иас дээш эрсдэлтэй байгаа бол 45.7% нь алдагдалтай байна. Хамгийн их эрсдэл 141.7%, хамгийн ихдээ алдагдал -79.9% байгаа бол хамгийн бага эрсдэл 5.5%, хамгийн их өгөөж 2.8% байгаа ба хэрэв хувьцааны ханшийг таамгалалгүй багц бүрдүүлбэл алдаж болох эрсдлийг харуулж байна. Мөн багц сонголтын Монте-Карло симуляцийн хувьд 1-ээр багцын хувьд ханшийг таамагласан, таамаглаагүй бүрдүүлсэн хоёр багцыг харьцуулахад нилээн зөрүүтэй байгаа бөгөөд таамагласны үндсэнд нийт өгөөжийг 0.60% буюу 766.6%-иар өсгөсөн бол эрсдлийг 28% буюу 398.5%-иар бууруулж чадсан. Үүнийг ханшийг таамаглаагүй эхний багцтай харьцуулахад харьцангуй өндөр өгөөжтэй бага эрсдэлтэй үзүүлэлт юм. Ашигласан ном зүй

[1] Kuo-Cheng Tseng(USA), O. K. “Time series and neural network forecast of daily stock price”. [2] Zvi Bodie, Alex Kane, Alan J.Marcus 2004 “Essentials investment” USA [3] Заяа, Ц. (2013). Валютын ханшийн прогноз ба ARFIMA загвар. p. 4. [4] Stata Tech.Bill., 2. (n.d.). Applied Econometrics2013. [5] Kuo-Cheng Tseng (USA), Ojoung Kwon (USA), Luna C. Tjung (Singapore) Time series and neural network forecast of daily stock prices

[6] (n.d.). www.mse.mn . [7] Г.Дагвасүрэн. (2016). ARFIMAsel загварын үнэлгээ. [8] Damodar N.Gujarati, D. C. (n.d.). 2009.Basic econometrics [9] Ayodele A.Adebiyi., A. O. (2014). Stock price prediction using the ARIMA model, p. 3. [10] Ч. Наранчиэг, Д. (2012). Бизнесийн статистик, эконометрикийн үндэс. УБ. [11] Machiraju/Möller. (2015). Monte Carlo Techniques. [12] Charles J.Corrado, Bradfords D.Jordan 2005 “Fundamentals of Investments” USA. [12] 2008 он СЗХороо, СанЛавМэд ХХК “Үнэт цаасны зах зээл” I, II, III Боть, УБ

Хавсралт 1 ARFIMA загвараар “Багануур” ХК-ний хувьцааны ханшийг таамаглах нь

AR / MA

0.000000

1.000000

2.000000

3.000000

4.000000

5.000000

0.000000

18.98787

19.02489

19.04231

19.05805

19.07731

19.09542

1.000000

19.02472

19.03859

19.05684

19.07531

19.09461

19.11191

2.000000

19.04174

19.05695

19.07597

19.05392

19.10943

19.12610

3.000000

19.05695

19.07541

19.09479

19.08855

19.09964

19.10603

4.000000

19.07603

19.08852

19.07256

19.10644

19.09093

19.10932

5.000000

19.09477

19.10274

19.09197

19.10477

19.09577

19.12542

6.000000

19.08371

19.10151

19.12049

19.12533

19.11087

19.12939

Dependent Variable: D(TCK) Method: ARMA Maximum Likelihood (OPG - BHHH) Date: 03/05/17 Time: 12:54 Sample: 2008M07 2017M01 Included observations: 103 Convergence achieved after 22 iterations Coefficient covariance computed using outer product of gradients Variable

Coefficient

Std. Error

t-Statistic

Prob.

164.2249

129.7501

1.265701

0.2086

MA(1)

0.090708

0.150605

0.602292

0.5484

MA(2)

-0.297584

0.092299

-3.224135

0.0017

SIGMASQ

1503485.

97805.88

15.37213

0.0000

R-squared

0.873199

Mean dependent var

162.3053

Adjusted R-squared

0.865417

S.D. dependent var

1286.857

S.E. of regression

1250.692

Akaike info criterion

19.05684

Sum squared resid

1.55E+08

Schwarz criterion

17.24313

Log likelihood

-878.7516

Hannan-Quinn criter.

17.18225

Durbin-Watson stat

2.031734

F-statistic

2.994708

Prob(F-statistic)

0.034442

Inverted MA Roots

.50

-.59

TCK 25000 20000 15000 10000 5000 0 actual

forecast

Хавсралт 2 Холт-Винтерсийн загвараар Дархан нэхий ХК-ний (NEH) хувьцааны ханшийг таамаглах нь

Varia ble

Observations

Obs. with missing data

Obs. without missing data

2875

108

Min

108

1496.33

Max 21166.6

Mean

Std. deviation

9169.8

6453.332

Series before and after smoothing (2875.07142857143):

Time

2875.071

HoltWinters(2875.07)

Residuals

2888.333

2889.889

2888.333

1.556

3369.800

2888.707

481.093

3914.286

3004.231

910.054

3716.733

3241.950

474.783

108

19144.16

19193.769

-49.602

Upper bound (95%)

109

19331.763

16254.734

22408.792

110

19479.677

16315.271

22644.084

111

19627.592

16347.993

22907.191

Residuals

Holt-Winters / Linear (Holt) (2875.07142857143)

8000

6000

0 0

100

Time step 2875.07142857143 Holt-Winters(2875.07142857143) Prediction Lower bound (95%)

120

4000 2000 0 -2000 -4000

1 7 13 19 25 31 37 43 49 55 61 67 73 79 85 91 97 103

Residual

2875.07142857143

Lower bound (95%)

Time step

Goodness of fit statistics (1447.65): Statistic

Value

Model parameters (1447.65): Statistic

Parameter

Observation

108 alpha

0.2

104 Beta

0.2

SSE RÂ˛

720630

1098.2

0.875 T1

Хавсралт 3 МОНТЕ-КАРЛО аргаар 2017 оны 3-р сард багц бүрдүүлэх нь БАГЦ СОНГОЛТЫН МОНТЕ-КАРЛО АРГА Хүлээгдэж буй өгөөж

BAN

MCH

NEH

TCK

MIE

-1%

-2%

Активын өгөөжийн хоорондын ковариаци BAN

MCH

NEH

TCK

MIE

BAN

36%

MCH

32%

NEH

TCK

MIE

№

Багцын эрсдэл

Багцын өгөөж

10.29%

2 3

БАГЦЫН СИМУЛЯЦИ BAN

MCH

NEH

TCK

MIE

нийт

1.21%

4.40%

7.20%

22.70%

15.00%

50.70%

100.00%

10.14%

1.52%

1.70%

2.20%

22.70%

38.20%

35.20%

100.00%

9.94%

1.52%

0.90%

2.70%

28.10%

30.80%

37.50%

100.00%

11.24%

1.14%

0.30%

12.30%

25.30%

18.00%

44.10%

100.00%

10.01%

1.36%

1.50%

5.80%

9.90%

38.90%

43.80%

100.00%

105

10.24%

1.45%

2.80%

3.30%

28.50%

30.20%

35.20%

100.00%

106

10.23%

1.44%

0.80%

5.00%

25.60%

34.00%

34.60%

100.00%

107

10.49%

1.33%

2.20%

6.70%

31.20%

24.00%

35.90%

100.00%

108

9.88%

1.47%

2.20%

2.70%

30.70%

23.10%

41.40%

100.00%

Хувьцаа

Хамгийн бага эрсдэлтэй багц

BAN

1.450%

MCH

1.989%

NEH

12.818%

TCK

29.237%

MIE

54.507%

Нийт

100.000%

Багцын өгөөж

0.686%

Багцын эрсдэл

9.380%

Хөрөнгө оруулалтын боломжийн муж (110симуляци) 80.0% 60.0% 40.0% 20.0% 0.0% 0.6861% 53.5% -20.0%3.5% -40.0% -60.0% -80.0% -100.0%

Өгөөж

№

103.5%

Эрсдэл

153.5%

ЗЭЭЛДЭГЧИЙН ЗЭЭЛЖИХ ЧАДВАРЫГ ОРЧИН ҮЕИЙН СТАТИСИК АРГУУДААР ҮНЭЛЭХ НЬ Н.Сэвжидпэрэнлэй1,a , Б.Шинэцэцэг2,b , С.Цолмон3,c 1 2

Зохиогчийн албан хаяг(УБ хот, БГДүүрэг 6 –р хороо 26-6-14)

Хамтран зохиогчийн албан хаяг(УБ хот, БЗДүүрэг 27 –р хороо 20-474) * aЦахим хаяг: seegii_city@yahoo.com * bЦахим хаяг: n.f_shinee@yahoo.com Цахим хаяг: tsolmon_muis@yahoo.com

Хураангуй

Судалгааны зорилго нь орчин үеийн статистик аргуудаар Монгол улсын банк секторын зээлдэгчдийг зээлжих чадварыг үнэлэхэд оршино. Бид олон улсад нэр хүнд бүхий сэтгүүлүүд болон хуралуудад 1968-аас 2017 оны хооронд 106 зээлийн зэрэглэлийн загвар, 39 төрлийн статистик аргуудыг ашигласнаас 16 төрлийн статистик аргыг хамгийн түгээмэл зээлдэгчийн зээлжих чадварыг үнэлэхэд ашигладаг байна. Бид бүхэн хэрэглээ болон таамаглах чадварт харьцуулсан судалгаа хийсний үр дүнд таван төрлийн загвар боловсруулж, практик ач холбогдолтой эсэхийг нь шалгаж үзэв. Бидний судалгаа нь хиймэл оюун ухааны сүлжээ, дискриминант шинжилгээ, ложит, шийдвэрийн мод, K-хамгийн ойр хөршүүд аргуудад ашиглан боловсруулалт хийж, үр дүнг харьцуулав. Судалгааны боловсруулалт нийт 28 компанийн 60 төрлийн тоон болон чанарын өгөгдөл ашигласнаас гадна судалгааны үндсэн тооцооллыг SPSS.24, NCSS.11, Ms.Excel.2013 програм дээр хийж гүйцэтгэсэн болно. Түлхүүр үг: Өгөгдөл боловсруулалт, ложит загвар, дискриминант шинжилгээ Оршил Монгол улсын банкны секторын аж ахуй нэгж, байгууллага, иргэдэд олгосон нийт зээлийн өрийн үлдэгдэл 2017 оны 2 дугаар сарын эцэст 12.7 их наяд төгрөг болж, өмнөх сараас 331.7 (2.7%) тэрбум төгрөг, өмнөх оны мөн үеэс 1075.0 (9.2%) тэрбум төгрөгөөр өссөн бол чанаргүй зээл 1187.0 тэрбум төгрөг болж, өмнөх сараас 130.8 (12.4%) тэрбум төгрөг, өмнөх оны мөн үеэс 275.9 (30.3%) тэрбум төгрөгөөр өссөн байна. Чанаргүй зээлийн нийт зээлийн өрийн үлдэгдлийн 9.3 хувийг эзэлж, өмнөх сараас 0.8 пункт, өмнөх оны мөн үеэс 1.5 пунктээр нэмэгдсэн байна. Банк санхүүгийн байгууллагууд иргэд, аж ахуйн нэгжид зээл олгохдоо Монголбанкны зээлийн мэдээллийн сангийн лавлагаанаас шүүсэн мэдээлэлдээ үндэслэж шийдвэр гаргадаг. Хэрэв зээлдэгч ганц удаа, бага дүнтэй зээл авсан боловч хугацаа хэтрүүлж зээлээ төлсөн бол зээлийн мэдээллийн санд чанаргүй гэсэн ангилалд бүртгэгддэг. Зээлийн сөрөг түүхтэй зээлдэгчид зээл олгохыг хориглосон хууль эрх зүйн зохицуулалт байхгүй боловч банк санхүүгийн байгууллагууд зээл эргэн төлөгдөхөд учирч болох эрсдлээс сэргийлж зээл олгохоос татгалзах явдал нийтлэг гардаг. Гол төлөв цалин хөлс нь цагтаа буугаагүйгээс болж хугацаа оройтуулж төлдөг. Зээл төлөгдөөд хэдэн жил өнгөрсөн ч найдваргүй зээлдэгчийн ангилалд бүртгэгдсэн л бол дахин зээл авах боломжоор хязгаарлагддаг. Зээлдэгчид дахин зээл

авах боломжийг гаргахын тулд гэрээний үүргээ хариуцлагатай биелүүлэх хэрэгтэй. Нөгөө талаас банкууд зээлдэгчээ бодитойгоор үнэлэх шаардлага тулгарч байна.

1. Зээлжих чадварыг таамаглах загваруудын түүхэн хөгжил ба статистик аргууд Зээлжих чадварыг таамаглах загварууд нь статистикийн аргуудтай адилхан ба хувь хүмүүс болон компаниудын төлбөрийн чадварын эрсдэлийг таамаглахад өргөнөөр ашигласаар ирсэн. Эхэн үеийн зээлийн зэрэглэлийн судалгааг 1989 онд Ж. Боуес, Д. Хоффман, болон А. Лов нар хийж байсан (Boyes, Hoffman, & Low, 1989). 2000 онд Н. Крүүк, П. Росс болон Б. Юубас гэх эрдэмтэд нь анх удаа параметрийн бус аргуудаар банкны кредит картны харилцагчдыг сайн болон төлбөрөө удаан төлдаг харилцагчдад ангилал хийж байжээ. Энэхүү судалгаандаа дараах 4 загварыг ( Linear discriminant analysis, Neural network, Decision tree, Genetic algorithms) ашигласан байна (Yobas, Crook, & Ross, 2000). 2011 онд А. Керамати болон Н. Юусефи (Keramati & Yousefi, 2011) нар нь өгөгдөл боловсруулах арга ( Data mining technique ) дээр тулгуурлаж 2000 – 2010 оны хооронд зээлийн зэрэглэл тогтооход ашиглаж буй орчин үеийн статистик аргуудаас таамаглах чадвар өндөр параметрийн болон параметрийн бус 16 аргыг тогтоосон. Үүнд: Параметр (зээлийн зэрэглэлийн загварууд) • Шугаман регрессийн загварууд ( Linear regression model ) • Пробит болон ложит загвар ( Probit models and Logit models ) • Дискриминант шинжилгээ ( Discriminant analysis )

Параметр бус (зээлийн зэрэглэлийн загварууд) • Шийдвэрийн мод ( Decision three буюу DT) • Хиймэл оюун ухааны сүлжээ (Artificial Neural networks буюу ANN ) • Олон хувьсагчтай регресс ( Multivariate adaptive regression splines) • Математик програмчлалын загвар ( Mathematical programming ) • Шинжилгээний шатлалын үйл явц (Analytical hierarchy process ) • К- хамгийн ойрхон хөршүүд ( K-nearest neighbours буюу KNN ) • Эксперт систем ( Expert system ) • Бэйсийн сүлжээ ( Bayesian network буюу BN ) • Тулгуур вектор машин ( Support vector machine буюу SVM ) • Амьдрах чадварын шинжилгээ (Survival analysis буюу SA ) • Генетик програмчлалын загварууд ( Genetic programming models ) • Опцион үнийн загвар ( Option pricing model буюу OPM ) • Ангилалын дүрмүүд ( Rule based classification буюу RBC)

Монгол улсын хувьд арилжааны банкнууд өөрсдийн шалгуур үзүүлэлтээр зээлдэгчдийг үнэлдэг ч зээлдэгчдэд үнэлэмж тогтоох асуудал нь олон улсын зах зээлд нийтлэг үзэгдэл бөгөөд хатуу тогтоосон томьёолол, загварчлал байдаггүй. Тиймээс олон улсын судлаачид нь өөрийн улс орны банкны секторт тохирсон таамаглах чадвар өндөр загвар боловсруулахыг зорих болсон. Харин манай улсын хувьд энэхүү чиглэлээр өмнө нь судалгаа хийгдэж байгаагүй учир судалгаа хийх үндэслэл болсон. Бидний сонгосон аргыг ашигласнаар зээлдэгчийн үнэлэмжийг зөв тодорхойлж ангилал хийснээрээ банкны зээлийн эрсдэлийг бууруулах практик ач холбогдолтой. Харин зээлжих чадварыг таамаглах чадвар боловсруулахад ашиглаж буй арга, тухайн загварын ач холбогдол, таамаглах чадвар, зээлжих чадварт нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг харьцуулсан Аббас Керамати болон Нилүүфер Юусефи (Keramati & Yousefi, 2011) Шин-Чен Хуанг болон Мин-Юу Дэй (Day, 2013) Хассен Сэбзевари, Мехти 12

Солеймэни, болон Еаман Нүүрбахш (Hassan Sabzevari, 2008) зэрэг цөөн тооны судалгаа хийгдсэн байна. Үүнд: Хүснэгт 1 Зээлжих чадварын загваруудад харьцуулалт хийсэн судалгааны ажил Судлаачийн нэр

Он

Судалгааны ажлын тоо

Зээлжих загварын тоо

Харьцуулалтын хамрах хугацаа

Аббас Керамати, Нилүүфер Юусефи Шин-Чен Хуанг, Мин-Юу Дэй Хассен Сэбзевари, Мехти Солеймэни, болон Еаман Нүүрбахш Бидний судалгаа

2011

1968 – 2010

2013

1944 – 2008

2008

1984 – 2005

2017

106

1930 – 2017

Эх сурвалж:Судлаачийн тооцоолол Зээлжих чадварыг таамаглах загварын түүхэн хөгжил нь тухайн үеийн бодит хэрэгцээ болон загвар боловсруулахад ашиглагдаж буй статистик, эконометрик аргуудын хөгжилтэй салшгүй холбоотой. Бидний судалж мэдсэнээр 1944 – 2017 оны хооронд хийгдсэн 106 гаруй судалгаа байгаа бөгөөд эдгээрт хамгийн түгээмэл 39 статистик болон эконометрик аргуудыг ашигласан байна. Эдгээр загварууд нь гол төлөв 2000, 2004-2010 онуудад илүү их судлагдсан бөгөөд ложит, шийдвэрийн мод, дискриминант, тулгуур вектор, K–тэй хамгийн ойр хөршүүд зэрэг загварууд түлхүү ашиглагдсан байна. Үүнд: 12 10 8 6 4 2 0

1968197719841989199920002001200220032004200520062007200820092010201120122013201420152016 Хиймэл оюун ухааны сүлжээ

Тулгуур вектор машин

Ложит загвар

Шийдвэрийн мод

Дискриминант шинжилгээ

K-хамгийн ойр хөрш

Бусад

Дүрслэл 1 Зээлжих чадварыг боловсруулахад түгээмэл ашиглаж буй аргууд Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол 1.1 Судалгаанд ашигласан түүвэр ба арга зүй

Бид олон улсад нэр хүнд бүхий сэтгүүлүүд болон хуралд 1968-аас 2017 оны хооронд нийтлэгдсэн 106 загварыг зээлийн зэрэглэлийг таамаглах 39 төрлийн статистик аргуудыг ашигласнаас 16 –г нь хэрэглээ болон таамаглах чадварт харьцуулсан судалгаа хийсний үр дүнд дөрвөн төрлийн загвар боловсруулж, практик ач холбогдолтой эсэхийг нь шалгаж үзэв. Бидний судалгаа нь дискриминант 13

шинжилгээ, ложит, шийдвэрийн мод, K- хамгийн ойр хөршүүд аргуудад ашиглан боловсруулалт хийж, үр дүнг харьцуулав. Судалгааны боловсруулалт нийт 28 компанийн 60 төрлийн тоон болон чанарын өгөгдөл ашигласнаас гадна судалгааны үндсэн тооцооллыг SPSS.23, NCSS.11, Ms.Excel.2013 програм дээр хийж гүйцэтгэсэн болно. Дискриминант шинжилгээ (Discriminant analysis) Дискриминант шинжилгээ нь дотроо хэд хэдэн төрөлтэй бөгөөд ихэвчлэн шугаман дискриминант функцыг хэрэглэдэг. 1936 онд Фишер (Fisher, 1936) анх дискриминант шинжилгээг судалж, харин 1999 онд Lee (Lee, Sung, & Chang, 1999) өгөгдөл боловсруулалтанд ашигласан. Мөн түүнчлэн дискриминант шинжилгээг зээлийн зэрэглэлд 1981 онд (Martell & Fitts, 1981) судалж судалгаануудыг туурвисан. Гол ойлголт, нэр томьёо:дискриминант коэффициент, группийн төв, өөрийн утга, тухайн параметрийн багц тус бүрийн язгуур, хамаарал, Вилксын ламбда, ангиллын матриц, хайрцаг - М, түүврийн хэмжээ зэрэг ойлголтуудыг дискриминант шинжилгээ нь өөртөө багтаасан байдаг. Дискриминантын тэгшитгэл: Z хамааран хувьсагчийн шугаман хослол нь далд хувьсагч байх бөгөөд доорхи тэгшитгэлд X1, X2, …….Xр хамааралтай хувьсагчууд, β0 ,β1,β2 ........βp эдгээр нь дискриминант коэффициентууд, 𝐶1 , 𝐶2 нь ковариацын матрицууд, 𝜇1 𝜇2 дундаж векторууд, ∆ группын дистанси утга зэргийг илэрхийлнэ. 𝛽𝑇 𝜇1 − 𝛽𝑇 𝜇2 𝒁 = 𝜷𝟎 + 𝜷𝟏𝑿𝟏 + 𝜷𝟐 𝑿𝟐 + ⋯ … … … … … … . 𝜷𝒑 𝑿𝒑; 𝑆(𝛽) = ≫ 𝑆 (𝛽 ) 𝛽 𝑇 𝐶𝛽 → → 𝑍 1− 𝑍2 = ; 𝛽 = 𝐶 −1 (𝜇1 − 𝜇2 ); 𝐶 𝑉𝑎𝑟𝑖𝑒𝑛𝑐𝑒 𝑜𝑓 𝑍𝑤𝑖𝑡ℎ𝑖𝑛 𝑔𝑟𝑜𝑢𝑝𝑠 1 (𝑛 𝐶 + 𝑛2 𝐶2 ); ∆2 = 𝛽𝑇 ((𝜇1 − 𝜇2 ) = 𝑛1 + 𝑛2 1 1 Ложит загвар (Logit model)

Ложит загвар нь хоёр сонголтот бүхий үл хамааран хувьсагчаас тогтдог бөгөөд дискриминант шинжилгээний дараа орох хамгийн өргөн хэрэглэгддэг статистик арга юм. 1989 Ложит загварыг (Cox & Snell, 1989) судлаачид зээлийн зэрэглэлийн судалгаанд ашиглаж байсан. Ложит загварын тэгшитгэл: Z хамааран хувьсагчийн чанарын хувьсагч нь (0;1) гэсэн хоёр сонголтоос гадна, 0 < 𝑍 < 1 хязгаарт орших тул түүний голч 0.5-ыг авах нь зүйтэй. Ложит загвараар илэрхийлэгдсэн тэгшитгэлд P нь магадлал, 𝛽, нь интэрцепт intercept, 𝛽0 коэффициент, Xi (i = 1 … n) нь хувьсагчууд, log [p (1 − p)] хамааран хувьсагчын логарифм авсан харьцааны үр дүн зэргийг харуулна. 𝒁 = 𝐥𝐨𝐠[𝐩(𝟏 − 𝐩)] = 𝛃₀ + 𝛃𝟏𝐗 𝟏 + 𝛃𝟐𝐗𝟐 + … . + 𝛃𝐧𝐗𝐧 Шийдвэрийн мод (Decision Tree)

Зээлийн зэрэглэлийн үнэлгээг боловсруулахад ашигладаг өөр нэг арга бол Шийдвэрийн мод юм. 1984 онд Бреймен (Breiman, Friedman, Olshen, & Stone, 1984) анх санаачилсан ба Хенд, Хенлэе нар анх хэрэглээ талаас нь ашиглаж 1972 онд Дэвид Спаркс ангиллын модыг зээлийн зэрэглэл тогтооход параметр бус хувьсагчаар судалгаандаа илэрхийлсэн. Таамаглалын загвар болох Шийдвэрийн мод нь алгоритмын нэг чухал хэлбэр юм. Шийдвэрийн модны арга нь дотроо Interactive Dichotomizer3 (ID3), Classfication and Regression Trees (CART), QUEST algorithm (QUEST), Chisquared, Automatic Interaction Detector (CHAID), Multivariate Adaptive Regression Splines (MARS) зэрэг олон төрөлтэй. Шийдвэрийн мод нь 2 сонголттой ба цэг бүр дээр үндэслэн утга авна. Модны ангилал нь дараах Вүүдийн функцээр тодорхойлогдоно. Оролтын асуулгын цуврал нь эцсийн үр дүнг илтгэнэ. Регрессийн модны навч бүр нь бодит тоог таамагладаг (CART). Дараах томъёололоор тодорхойлно. Үүнд: 𝑦𝑖 − бодит утга; 𝒉(𝒕𝒊 ) таамаглал; 𝟏

𝑹(𝑺) = 𝒏 ∑𝒊(𝒚𝒊 − 𝒉(𝒕𝒊 ))𝟐

сонголтуудаас хамгийн боломжтойг нь тодорхойлж

шийдвэр гаргана. K-тэй хамгийн ойр хөршүүд (K- nearest neighbor)

KNN хамгийн ойр хөршүүд регрессийн арга нь хувьсагчуудын алгоритм тооцоолоход ашигладаг бөгөөд тодорхой эзэлхүүн дотор эзэлж байгаа К-ын ангилалыг харуулна. Сургалтын хүрээнд тодорхой хэмжээний цар хүрээг тооцоолоход ашигладаг. Зээлийн зэрэглэл тогтооход (Henley & Hand, 1996) судалсан. К хамгийн ойр олон хувьсагчтай хөршүүдтэйгээ урвуу зайн жигнэсэн дундаж болох дистансаар тооцно. Дистанс нь эерэг байх ёстой 𝐷(𝑥; 𝑦) > 0 ба гурвалжны тэнцэтгэл бишийн биелэлийг хангах шаардлагатай. Мөн квадратын матриц, минковски метрикийн үзүүлэлтүүдээр тодорхойлогддог. 𝐷(𝑥𝑖 , 𝑦) = √∑(𝑥𝑘− 𝑦𝑘 )2 𝑘

Хиймэл оюун ухааны загвар( Artificial Neural Network)

Энэхүү загвар нь хүний мэдрэлийн эсийн мэдээлэл хүлээн авч боловсруулах, сурах процессыг математик аргаар томъёолсон мэдээлэл боловсруулах загвар юм. Орчин үед технологийн өндөр түвшинд хүрсэн салбарууд болон бизнесийн салбарт Bank of America, Boston Consulting group, J.P Morgan, KPMG өргөн ашиглаж байна. Анх Хятад улсад шинжээчид зээлийн зэрэглэл тогтооход хиймэл оюун ухааны сүлжээ загварыг судалсан. (Zhang, Wei, & Xu, 2003)

Дүрслэлд байгаа 𝑎𝑖 буюу орц нь харгалзах хувийн жин 𝑤𝑖,𝑗 -р үржигдэн мэдрэлийн эсэд очих ба түүнээсээ дамжуулах функц (transfer function) дээр очно. Энэ функцийн хэлбэрээс хамааран гарц тодорхойлогдоно. Үүнээс үзвэл дамжуулах функц нь бидэнд өгөх утгыг тодорхойлно. Энд (input) орц, (weight) жин, 𝐼 = ∑ 𝑤𝑖 𝑥𝑖 бүх орцуудаас ирсэн жинэлэгдсэн утгуудын нийлбэр, дамжуулах функц, идэвхижүүлэх функц зэрэгээс тогтоно. 2. Зээлжих чадварыг таамаглах загварын боловсруулалт 2.1 Хамааран хувьсагч болон үл хамааран хувьсагчийн сонголт

Бидний судалгаанаас үзвэл 1930 – 2017 оны хооронд хийгдсэн зээлжих чадварын загваруудад 54 гаруй ялгаатай хувьсагчид ашиглагдсан байсан. Бид үл хамааран хувьсагч сонгохдоо эдгээр санхүүгийн үзүүлэлтүүдээс хамгийн өргөн хэрэглээтэй 40 өгөгдлийг ашигласан. Харин хамааран хувьсагчийн хувьд эрсдэлтэй болон эрсдэлгүй компанийн ангиллыг хийхдээ зээлийн хугацаа хэтрэлийн хоногт тулгуурлан үндсэн хоёр бүлэгт ангилав. Энэхүү шалгуурт зээлдэгчийн зээлжих чадварыг боловсруулахад ашиглах 28 өгөгдлийн 7 буюу 25 хувь нь эрсдэлгүй буюу yi = 0, 21 буюу 75 хувь нь yi = 1, эрсдэлтэй ангилалд багтааж байна. Зээлдэгчийн зээлжих чадварын загваруудад түгээмэл ашиглаж байгаа 40 харьцаанаас ( үл хамааран хувьсагчаас ) зээлжих чадварт хүчтэй нөлөөлөх магадлалтай үл хамааран хувьсагчийг илрүүлэхийн тулд бид вариацын шинжилгээ ( ANOVA ) ашиглав. Судалгаанд ашигласан үл хамааран хувьсагчдыг хавсралт 1 – д тусгав. Жишээлбэл: Wilk’s Lambda – ийн магадлал нь хувьд бүгд 5 хувиас бага гарсан тул эдгээр үзүүлэлт нь зээлдэгчийн зээлжих чадварт хүчтэй нөлөөлдөг байх магадлал өндөртэйг харуулж байна.

Хүснэгт 2 Вариацын шинжилгээ ( ANOVA ) x9 x11 x 13 x21 x22 x23 x26

Wilks' Lambda 0.889 0.797 0.894 0.889 0.889 0.9 0.842

df1 3.242 6.638 3.08 3.25 3.25 2.902 4.875

df2 1 1 1 1 1 1 1

Sig. 26 26 26 26 26 26 26

0.083 0.016 0.091 0.083 0.083 0.1 0.036

Судалгааны явцад 40 үл хамааран хувьсагчаас хамгийн ихээр нөлөөлсөн 7 хувьсагчийг бүлгүүдийн хамаарлын тэгшитгэлийн шинжилгээгээр үнэлэхээр болсон. Учир нь ззэгарим үзүүлэлтийн хувьд тооцоолох боломжгүй, хамааран хувьсагчийг сонгоход ашигласан учир үнэлгээнд сөрөг нөлөө үзүүлэх боломжтой зэрэг хэд хэдэн шалтгааны улмаас хассан. Иймд үлдсэн 7 хувьсагчийн бүлгүүдийн хамаарлын тэгшитгэлийн шинжилгээг SPSS.24 програмыг ашигласан үр дүнг хавсралт 2 – т оруулав.

2.2 Дискриминант шинжилгээний үр дүн

Хүснэгт 3 Групп дундын ковариац болон корреляц матриц Ковариацын матриц x 13 . .052 6 .057 .268 . .017 1 .063

x 21 039 277 1 .017 464 .290

x 22 . .109 . .040 .063 . .290 .526

x 067 x 107 x .052 x 039 x .109

x 11 . 107 . .865 .057 . 277 .040

x 017 x .001

. 016 3.124

. .102 .041

204 .000

. .128 0 .624E14

9 9 11 13 21 22

23 26

Корреляцийн матриц 23 017 1 016 .102 204 6 .128

279 2 667

x 26 . .001 . 3.124 .041 . .000 .624E14 . 667 . 6.706

x 9 .000 158 .180 0 220 2 .165 . 124 1 .001

x 11 1 158 . .000 .019 . 155 155

x 13 . .180 1 .019 .000 . .022 . .022

x 21 220 155 1 .022 .000 .167

x 22 . .165 . 155 .022 1 .167 .000

x 23 124 . 012 .171 567 1 .094

x 26 . .001 . .292 .009 . .000 000

. 012 .292

. .171 .009

567 .000

. .094 0 000

.000 . 309

1 309 . .000

Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол Дискриминантын шинжилгээнд ашиглаж буй хүчин зүйлсийн групп тус бүрийн ач холбогдлын түвшинг шалгахад Вилксийн лямбда тестийг өргөн ашигладаг ба тус утга нь 0 – ээс 1 – ийн хооронд оршдог. Бидний үнэлгээнд Wilk’s Lambda – ийн магадлал нь хувьд бүгд 5 хувиас бага гарсан тул эдгээр үзүүлэлтийг групп болгон ангилж үнэлгээ хийх нь статистик ач холбогдолтой байна.

Хүснэгт 4 Каноник дискриминант функцийн Эйгийн утга, Вилксийн лямбда Fun ction

Eigen value

% of Variance

Cumulative %

Canonical Correlation

Test of Function (s)

Wilk's Lambda

Chisquare

Sig.

0 .

1.036a

100.0

.713

.491

15.997

.025

Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол Эйгийн утга буюу хувийн утга нь ( eigenvalue ) гол төлөв характеристик шалтгаан гэж нэрлэгддэг бөгөөд тус шинжүүр нь тухайн загвар дахь тайлбарлагдсан ( explained ) болон тайлбарлагдаагүй ( unexplained ) вариацийн ( variation ) дунд оршдог. Дискриминантын шинжилгээний хувьд ямар ч тохиолдолд цор ганц эйгийн утга байх бөгөөд статистик ач холбогдолтой загварын хувьд эйгийн утга нь 1 – ээс их гардаг. Хүснэгт харвал каноник корреляцын коэффициент нь rc = 71.3 хувь ( > 35% бол ач холбогдолтой ), Вилксийн лямбдагийн магадлал нь p value = 0.025 ( <0.05 ) гарсан. Иймд тус дискриминантын функц нь статистик ач холбогдол өндөртэй, маш сайн үнэлэгдсэн ба дараах хэлбэртэй гарч байна. Z = - 6.405 + 1.359 * X9 + 0.198* X11 + 0.397 * X13 + 0.295 * X21 + 0.148 * X22 + 0.205 * X23 + 0.134 * X26 Дискриминантын шинжилгээ хийх үед зааглалтын цэгийг ( cut off point ) сонгохдоо дискриминантын функцийн хувьд хязгаарт оршдог. Энэхүү аргад тулгуурлан загвар боловсруулдаг судлаачид гол төлөв групп тус бүрийн төв цэгүүдийн дунджаар зааглалтын цэгийг тооцдог. Өөрөөр хэлбэл COP = E(centroid1 + centriod2) = E(E(Z0) + E(Z1)). Энд Z0 болон Z1 тус бүр эрсдэлтэй болон эрсдэлгүй компаниудын загварын утга байна. Тиймээс бидний боловсруулсан дискриминант функцийн төв цэгүүд нь тус бүр E(Z0) = -1.699, E(Z1) = 0.566 гарсан тул зааглалтын цэг нь COP = - 0.566 болно. Төв цэг 1

Зааглалтын цэг

Төв цэг 2

-1.699

-0.566

0.566

Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол Ихэнх судлаачид зааглалтын цэг дээрх аргаар тооцдог хэдий ч групп тус бүрийн түүврийн хэмжээ, дундаж болон төв цэг хоорондын зай зэргээс шалтгаалан үр дүнд сөрөг нөлөө үзүүлэх эрсдэлтэй байх болно. Дискриминант функцийн ангиллын үр дүн эрсдэлгүй нь 85.7 % таамаглаж байгаа бол эрсдэлтэй харилцагчийг 95.2% ба ерөнхий таамаглал нь 92.9 байна.

Таамагласан гишүүдийн тоо

Тоо Хувиар

0 6 1 85.7 4.8

Эрсдэлгүй Эрсдэлтэй Эрсдэлгүй Эрсдэлтэй

бүлэгийн Нийт 1 1 20 14.3 95.2

7 21 100.0 100.0

Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол

Зураг 1. Дискриминант шинжилгээний зааглалт X9, X11, X13, X21, X22, X23, X26 - ийн гурав ди ( 3D ) зааглалтын график Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол 2.3 Ложит загварын үр дүн Үнэлгээг хийхдээ Eviews 9.0 программ дахь бинар өргөтгөлтэй аргын нэг болох ложит загвараар үнэлэхдээ хамгийн их давтамж ( max iteration )500, нийлэмж ( convergence )нь 0.0001, оновчлолын алгоритм ( optimization algorithm )нь байхаар хязгаарлалт хийв. Хамааран хувьсагч нь эрсдэлтэй харилцагчийн түүвэр ( dep=0 ) 7, эрсдэлгүй харилцагчийн түүвэр ( dep=1 ) 21, байх болно. Энэхүү үнэлгээ нь статистикийн хувьд ач холбогдол өндөр гарсан. Өөрөөр хэлбэл z статистикийн магадлал нь бүгд 5 хувиас бага байгаа нь сонгож авсан үл хамааран хувьсагчид нь хамааран хувьсагчид хүчтэй нөлөөлж байгааг харуулж байна. Үүнээс гадна хамгийн их үнэний хувь бүхий үнэлгээ нь Likelohood ratio = 2 ((II(m2) – II(m1)) = 75.86, түүний магадлал нь 5 хувиас бага, Акайк мэдээллийн шинжүүр 0.17, шварц мэдээллийн шинжүүр 0.218, Макфаддены R квадрат 0.54 гарсан зэргээм үзвэл тус үнэлгээ ач холболдол өндөр байгааг харуулж байна. Энд байгаа e нь 2.718 бүхий Эйлерийн тогтмол тоо байна. Ингээд ложит загвараар үнэлсэн тэгшитгэл нв дараах хэлбэртэй гарав. Үүнд: In Z/ 1 - Z = 8.506 + 1.209 * X9 + 3.03 * X26 - 0.844 * X11 + 0.024 * X22 буюу 1

Z =

1 + e - ( 8.506 + 1.209 * X9 + 3.03 * X26 - 0.844 * X11 + 0.024 * X22 )

Тэгшитгэл боловсруулсны дараах гол асуудлын нэг зааглалтын цэг ( Cut off point ) ямар үед эрсдэлтэй ихтэй байгааг тодорхойлох асуудал юм. Ложит загвараар үнэлгээ хийсэн дийлэнх судлаачид зааглалтын цэгийг 0.5 байхаар сонгодог. Учир нь тус загвараар үнэлгээ хийх үед хамааран хувьсагч нь чанарын хувьсагч буюу 0 эсвэл 1 утга авахаас гадна загварын хүлээлтийн утга нь 0 < Zi <1 хязгаарт орших тул түүний голч болох 0.5 – ыг авах нь зүйтэй гэж үздэг. Иймд зааглалтын цэг 0.5 үеийн үнэлгээ нь дараах байдалтай байна. Үүнд: Хүснэгт 5 Зааглалтын цэг 0.5 үеийн хүлээгдэж буй таамаглал Estimated Equation Dep = 0

Dep = 1

Total

P ( Dep = 1 ) < = C

P ( Dep = 1 ) > = C

Total

Correct

% Correct

85.7

95.2

92.9

Total Gain *

85.7

-0.73

0.94

Percent Gain **

85.7

Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол Үүнээс үзвэл ложит загварын үнэн таамаглах ерөнхий чадвар ( жигнэсэн дундаж ) нь 92.9 хувь буюу таамаглах чадвар маш сайн байгааг харуулж байна. Тэр дундаа эрсдэлтэй харилцагчийг үнэн таамаглах чадвар 95.2 хувь гарлаа.

2.4 Шийдвэрийн мод Таамаглалын загвар болох Шийдвэрийн мод нь алгоритмын нэг чухал хэлбэр юм. Шийдвэрийн модны арга нь дотроо Interactive Dichotomizer3 (ID3), Classfication and Regression Trees (CART), QUEST algorithm (QUEST), Chi-squared, Automatic Interaction Detector (CHAID), Multivariate Adaptive Regression Splines (MARS) зэрэг олон төрөлтэй бөгөөд бид дараах үнэлгээг хийсэн. Хүснэгт 6 Шийдвэрийн мод аргын ангилалын үр дүн

Z Тоо Хувь

Эрсдэлгүй Эрсдэлтэй Эрсдэлгүй Эрсдэлтэй

Таамагласан бүлгийн гишүүдийн тоо 0 1 0 7 0 21 0 100 0

Нийт 7 21 100.0 75

Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол Тооцоололоос авч үзэхэд зээлжих зэрэглэлийг тайлбарлах ерөнхий чадвар нь 75 гарч байна.

2.5 К- хамгийн ойр хөрш

KNN хамгийн ойр хөршүүд регрессийн арга нь хувьсагчуудын алгоритм тооцоолоход ашигладаг. К хамгийн ойр олон хувьсагчтай хөршүүдтэйгээ урвуу зайн жигнэсэн дунджаар тооцно. Богино хугацаанд ашиглагддаг параметр бус арга юм.

Зураг 2. К – хамгийн ойр хөрш аргын зааглалт Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол

Хүснэгт 7 К-хамгийн ойр хөрш загварын ангилалын үр дүн Z

Таамагласан бүлгийн гишүүдийн тоо

Тоо Хувь

Нийт

Эрсдэлгүй

Эрсдэлтэй

Эрсдэлгүй

100.0

14.3

100.0

Эрсдэлтэй

4.8

90.5

100.0

Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол Тооцоололоос авч үзэхэд зээлжих зэрэглэлийг тайлбарлах ерөнхий чадвар нь 95.25 гарч байна.

Хүснэгт 8 Таамаглах ерөнхий чадварын харьцуулалт Загвар

Дискриминант шинжилгээ

Ложит загвар

Шийдвэрийн мод

К-хамгийн ойр хөрш

Таамаглах ерөнхий чадвар

92.9

95.25

Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол

Хүснэгт 9 Бусад судлаачидтай хийсэн харьцуулалт Загвар

Бидний судалгаа

Н. Крүүк

К. Кумар

Н. Абдуо

А. Керамити

Н. Крүүк

Дискриминант шинжилгээ

92.9

85.6

90.1

80.9

91.5

83.4

Ложит загвар

92.9

82.8

85.9

90.2

Шийдвэрийн мод

71.2

85.2

80.3

73.8

К-хамгийн ойр хөрш

95.25

81.9

89.5

92.8

93.4

80.9

Матемитик дундаж

89.01

80.1

83.4

86.5

87.8

82.1

Геометр дундаж

88.6

80.0

83.0

86.4

87.6

81.9

Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол Бидний хийсэн судалгаа нь бусад эрдэмтэдийн ангилалын ерөнхий чадвартай харьцуулахад геометр дундаж нь хамгийн өндөр байгаа нь энэхүү судалгаа ач холбогдол өндөр байгаа нь харагдаж байна. Судалгааны дүгнэлт болон санал зөвлөмж

60 төрлийн тоон болон чанарын үзүүлэлтээс хамгийн түгээмэл ашигладаг 40 үзүүлэлтийг сонгож авсан бөгөөд вариацын хамаарлын шинжилгээ хийж хамгийн хүчтэй нөлөөлж буй 7 хувьсагчаар зээлдэгчийн зээлжих чадварыг үнэлэх үзүүлэлтэд оруулсан. Тоон буюу санхүүгийн үзүүлэлтүүдийн хувьд зээлийн эрсдэлийн шинжилгээнд түгээмэл ашиглагддаг 12 харьцааг авсан боловч 3 харьцаа нь өөр хоорондоо өндөр корреляц хамааралтай байснаас гадна зээлийн эрсдэлд маш сул нөлөө үзүүлж байсан тул үнэлгээнээс хасагдсан. Үлдсэн 9 санхүүгийн харьцааны зээлийн эрсдэлд (зээлийн хугацаа хэтрэлт) үзүүлж буй нөлөөлөл харилцан адилгүй байсан тул харгалзах баллын оноог статистик шинжилгээ болон байвал зохих зохистой төвшинтэй нь уялдуулан ялгаатай баллын оноог өгсөн. Гэвч зээлийн эрсдэлд хамгийн их нөлөөлдөг 9 санхүүгийн харьцаанаас судалгаанд хамрагдсан зээлдэгчдийн зээлийн эрсдэлийн хамаарах хамаарал маш бага буюу 6.6 хувь, тестлэх зорилготой 27 зээлдэгчийн санхүүгийн үзүүлэлт болон зээлийн эрсдэлийн хоорондох хамаарал 15.5 хувь гарсан зэргээс үзвэл зээлийн эрсдэлд санхүүгийн хүчин зүйлсийн нөлөө чанарын хүчин зүйлстэй харьцуулбал маш сул байгааг харуулж байна. Энэ нь нэг талаас судалгаанд хамрагдсан санхүүгийн тайлангийн баталгаатай, үнэн зөв байдалтай холбоотой, нөгөө талаас дийлэнх зээлдэгчийн хувьд зээлийн хугацаа нь дуусаагүй, эцсийн үр дүн нь тодорхой болоогүй (зээл аваад удаагүй, зээлийн гэрээний хугацаа бүрэн дуусаагүй ч хугацаандаа төлж буй зээлдэгчийг хэвийн зээлдэгч гэж хүчээр үнэлсэн) байгаатай холбоотой юм.

Санал, зөвлөмж Тоон болон чанарын үзүүлэлтүүдийг цаашид жилд нэг удаа шинэчлэн тогтоож, ач холбогдол өндөртэй үзүүлэлтүүдийн харгалзах баллын оноог нэмэгдүүлэх, ач холбогдол нь буурч байгаа үзүүлэлтүүдийн баллын оноог бууруулах, эсвэл үнэлгээнээс хасах зэрэг арга хэмжээ авах хэрэгтэй байна. Дараа дараагийн судалгаандаа түүврийн хэмжээг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Болж өгвөл зээл нь хаагдсан, үр дүн нь тодорхой зээлдэгчийг хамруулах хэрэгтэй.

Салбарын эрсдэл, санхүү, асуулга болон чанарын үзүүлэлтүүдэд өгсөн багц баллын дүнг мөн жилд тутам шинэчлэх хэрэгтэй. Үүний тулд хэвийн бус зээлдэгчдийн хувьд дээрх 4 бүлэх үзүүлэлтүүдийн аль үзүүлэлт дээр илүү өндөр эрсдэл бий болгож байгааг тогтоосны үндсэн дээр харгалзах баллын үнэлгээг өөрчлөх ёстой.

Ашигласан ном зүй

[1] Boyes, W. J., Hoffman, D. L., & Low, S. A. (1989). An econometric analysis of the bank credit scoring problem. Journal of Econometrics, 40(1), 3-14. [2] M. B. Yobas, J. N. Crook, O. Ross (2000). Credit scoring using neural and evolutionary techniques. IMA Journal of Mathematics Applied in Business and Industry, 11, 111 – 125 [3] Abbas. Keramati, Niloofar. Yousefi (2011). A proposed Classification of Data Mining Techniques in Credit Scoring. Proceedings of the 2011 International Conference on Industrial Engineering and Operations Management Kuala Lumpur, Malaysia [4] Abbas. Keramati, Niloofar. Yousefi (2011). A proposed Classification of Data Mining Techniques in Credit Scoring. Proceedings of the 2011 International Conference on Industrial Engineering and Operations Management Kuala Lumpur, Malaysia [5] Shin-Chen. Huang, Min-Yuh Day. (2013). A comparative study of data mining techniques for credit scoring in banking. Information Reuse and Integration (IRI), 2013 IEEE 14th International Conference on [7] Hassan Sabzevari, Mehdi Soleymani and Eaman Noorbakhsh. (2008). Credit scoring with data mining techniques. [7] Altman, E. I., 1968, "Financial Ratios, Discriminant Analysis and the Prediction of Corporate Bankruptcy." Journal of Finance, 23(4), 589–609 [8] Lee, G., Sung, T.K., Chang, N., 1999. Dynamics of modeling in data mining: interpretive approach to bankruptcy prediction. J. Manage. Inform. Systems 16, 63–85. [9] Martell, T.F., Fitts, R.L., 1981. A quadratic discriminant analysis of bank credit card user characteristics. J. Econ. Bus. 33, 153–159 [10] Cox, D.R., Snell, E.J., 1989. Analysis of Binary Data, Chapman & Hall, London [11] Hosmer, D.W., Lemeshow, S., 1989. Applied Logistic Regression, Wiley, New York. [12] Breiman, L., Friedman, J., Olshen, R., & Stone, C. (1984). Classification and regression trees. Wadsworth. [13] Davis, R. H., Edelman, G. B., & Gammerman, A. J. (1992). Machine learning algorithms for credit card app [14] Hand, D. J., & Vinciotti, V. (2003). Choosing k for two-class nearest neighbour classifiers with unbalanced classes. Pattern Recognition Letters, 24, 1555–1562. [15] Henley, W. E. (1995). Statistical aspects of credit scoring. PhD dissertation, The Open University, Milton Keynes, UK. 23

[16] Henley, W. E., & Hand, D. J. (1996). A k-nearest neighbour classifier for assessing consumer risk. Statistician, 44, 77–95. [17] Islam, M. J., Wu, Q. M. J., Ahmadi, M., & Sid-ahmed, M. A. (2007). Investigating the performance of na Bayes classifiers and k-nearest neighbor classifiers. In International conference on convergence information technology, November 21–23, 2007 (pp. 1541–1546) [18] Zhang, Q., Wei, X. And Xu, J., 2003. Global exponential stability of Hopfield neural networks with continuously distributed delays, Physics Letters A, 315 (6), pp

Хавсралт Хавсралт 1 Судалгаанд ашиглаж буй хүчин зүйлс Хүчин зүйлс

Тайлбар

Төрийн банк

X1,i = 1 бол Төрийн банк, X1,i = 0 бол бусад банк

Капитал банк

X2,i = 1 бол Капитал банк, X2,I = 0 бол бусад банк

Голомт банк

X3,i = 1 бол Голомт банк, X3,i = 0 бол бусад банк

ХААН банк

X4,i = 1 бол ХААН банк, X 4,i = 0 бол бусад банк

ХХБанк

X5,i = 1 бол Худалдаа хөгжлийн банк, X5,i = 0 бол бусад банк

Хас банк

X6,i = 1 бол Хас банк, X6,i = 0 бол бусад банк

ҮХОБанк

X7,i = 1 бол Үндэсний ХО-ийн банк, X7,i = 0 бол бусад банк

Капитрон банк

X8,i = 1 бол Капитрон банк, X8,i = 0 бол бусад банк

Зээлийн хэмжээ

Тухайн зээлдэгчид олгосон зээлийн нийт хэмжээ, төгрөгөөр

Зээлийн эрсдэлд цаг хугацааны хүчин зүйлийн үзүүлэх нөлөө

X10

2013 онд олгосон зээл бол X10,i = 1, үгүй бол X10,i = 0

X11

2014 онд олгосон зээл бол X11,i = 1, үгүй бол X11,i = 0

X12

2015 онд олгосон зээл бол X12,i = 1, үгүй бол X12,i = 0

Нийт ажилчдын тоо

X13

Тухайн зээлдэгч байгууллагын үндсэн ажилчдын тоо

Зээлийн хүү

X14

Зээлдэгчийн зээлийн жилийн хүү, хувиар

Зээлийн үлдэгдэл

X15

2015.08.31 –ны байдлаарх зээлийн үлдэгдэл, төгрөгөөр

Зээлийн хугацаа

X16

Тухайн зээлдэгчийн зээлийн хугацаа, сараар

Батлан даалтын хэмжээ

X17

ЗБДС-аас тогтоосон батлан даалтын хэмжээ, төгрөгөөр

Батлан даалтын хувь

X18

Тухайн зээлд батлан даалт гаргасан хувь, хувиар

Бизнесийн туршлага

X19

Зээлдэгчийн бизнес эрхэлсэн хугацаа, жилээр

Зээлдэгчийн хүйс

X20

Хэрэв зээлдэгч нь эрэгтэй бол X20,i = 1, эмэгтэй бол X20,i = 0

Зээлдэгчийн нас

X21

Зээлдэгч эсвэл компанийн гүйцэтгэх захирлын насыг бичнэ.

X22

Дээд боловсролтой бол X 22,i = 1, үгүй бол X22,i = 0

X23

Бүрэн дунд боловсролтой бол X23,i = 1, үгүй бол X23,i = 0

X24

Тусгай дунд боловсролтой бол X24,i = 1, үгүй бол X24,i = 0

X25

Боловсролгүй бол X25,i = 1, боловсролтой бол X25,i = 0

Зээлдэгчийн мэргэжил болон бизнесийн уялдаа

X26

Зээлдэгчийн эсвэл зээлдэгч байгууллагын гүйцэтгэх захирлын мэргэжил нь одоогийн явуулж буй үйл ажиллагаатай нь тохирч байгаа бол X26,i = 1, тохирохгүй байгаа бол X26,i = 0

Хэрэглэгч болон зах зээлдээ ойр эсэх

X27

Тухайн бизнес нь гол (60-аас дээш хувь эзэлдэг)хэрэглэгч болон зах зээлээсээ хэдэн км-ийн зайд байгааг харуулна.

Гол түүхий эдийн нөөцдөө ойр эсэх

X28

Гол түүхий эдийн (60-аас дээш хувь эзэлдэг) хувьд газар зүйн байршил нь хэр хол, ойр эсэхийг г.м-ээр тооцно.

Борлуулалтын суваг

X29

Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ өөрийн нэрийн дэлгүүр болон бусад байнгийн худалдан авагч, гэрээт байгууллагын тоо

Бүтээгдэхүүний төрөлжилт

X30

Үйл ажиллагааны төрөлжилт болон бие биеэсээ үл хамаарах бүтээгдэхүүн үйлчилгээтэй эсэх. Тоогоор тавина

Өмчлөгчийн эрх

X31

Компанийн хамгийн их эзэмшигчийн хувь хэмжээ, хувиар

Менежментийн арга барил, чадамж

X32

Менежмент, маркетинг зэрэг алба хэлтэс, ажил үүргийн хуваарилалттай бол X32,i = 1, үгүй бол X32,i = 0

Орлого, инфляцын өсөлтийн харьцаа

X33

Нийт орлогын дундаж өсөлтийг инфляцын дундаж өсөлттэй харьцуулан өссөн буурсан аль нь болох. Тоогоор илэрхийлэх.

Сүүлийн үеийн, хүчин чадал өндөр, эсвэл техник технологийн хоцрогдолд орсон эсэх

X34

Хэрэв тоног төхөөрөмжгүй бол X34,i = 1, байгаа бол X34,i = 0

X35

2 хүртэл жил ашиглаж байгаа бол X35,i = 1, үгүй бол X35,i = 0

X36

3-10 жил ашиглаж байгаа бол X36,i = 1, үгүй бол X36,i = 0

X37

11-ээс дээш жил болсон бол X37,i = 1, үгүй бол X37,i = 0

X38

Хэвийн зээлтэй байсан түүх, тоогоор

X39

Хугацаа хэрэтсэн зээлтэй байсан түүх, тоогоор

X40

Чанаргүй зээлтэй байсан түүх, тоогоор

X41

Ямар нэг зээл авч байгаагүй бол X41,i = 1, үгүй бол X41,i = 0

Зээл, ашгийн хамаарал

X42

Сарын ашгийн дундаж/ сарын дундаж зээл, хүүгийн хэмжээ

Үйл ажиллагааны зах зээлийн боломж

X43

Бүтээгдэхүүн нь зах зээлд байдаг бол эрэлт хэрэгцээ их болон бага, эсвэл шинэ бүтээгдэхүүн бол хүлээлт өндөр болон бага байдал.Борлуулалтын өсөлтийн дунджийг тоогоор тавина.

Бүтээгдэхүүний түүхий эдийн нөөц, боломж

X44

Түүхий эдийн үнэ, нийлүүлэлтийн эрсдэл буюу бэлтгэн нийлүүлэгчидтэй гэрээ хийдэг бол X44,i = 1, үгүй бол X44,i = 0

Төслийн зээл эсэх

X45

Тухайн зээл нь төслийн зээл бол X45,i = 1, үгүй бол X45,i = 0

Хэрэгжих боломж

X46

Хэрэгжиж, дэмжигдэх боломжтой бол X46,i = 1, үгүй X46,i = 0

Тухайн зээлдэгч эсвэл зээлдэгч байгууллагын гүйцэтгэх захирлын боловсролын төвшин

Зээлдэгчийн зээлийн түүх, түүний чанарын ангиллыг тус бүрд нь харгалзах тоо тавина

X47

Монополь зах зээл бол X47,i = 1, үгүй бол X 47,i = 0

X48

Олигополь зах зээл бол X 48,i = 1, үгүй бол X 48,i = 0

X49

Өрсөлтөөнт зах зээл бол X 49,i = 1, үгүй бол X49,i = 0

Бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадвар

X50

Өрсөлдөх чадвар сайтай, амьдралын тогтворжилт эсвэл өсөх мөчлөг дээрээ байгаа бол X50,i = 1, үгүй бол X50,i = 0

Хөрөнгө оруулалтад зээлийн эзлэх хувь

X51

Төслийн хөрөнгө оруулалтын хэд хүртэл хувийг зээлийн хөрөнгөөр бүрдүүлж бйгаа. Зээл/Нийт хөрөнгө оруулалт.

Барьцаа хөрөнгийн үнэлгээ

X52

Барьцаа хөрөнгийн зах зээлийн өнөөгийн үнэлгээ ба зээлийн төлбөрийн хэмжээг харьцуулсан харьцаа, хувиар

Санхүүгийн эрх мэдэл болон ажилчдын дотор хамаатны эзлэх хувь

X53

Санхүүгийн шийдвэр, зарцуулалтын тухай. Ажилчдын доторх хамаатны хувь хэмжээг тодорхойлох. Хувиар илэрхийлж тавина.

Зээл/Үйл ажиллагаа явуулсан хугацаа

X54

Зээлийн хэмжээ болон үйл ажиллагаа явуулсан хугацааны харьцуулалт

Бүтээгдэхүүний зах зээлийн онцлог

Хавсралт 2 Бүлгүүдийн хамаарлын тэгшитгэлийн шинжилгээ Wilks' Lambda

df1

df2

Sig.

.960

1.083

.308

.974

.696

.412

.928

2.031

.166

.960

1.083

.308

.974

.684

.416

.889

3.242

.083

x10

.996

.099

.755

x11

.797

6.638

.016

x12

.980

.542

.468

x13

.894

3.080

.091

x14

.988

.325

.574

x15

.982

.476

.497

x16

.990

.265

.611

x17

.974

.696

.412

x18

.995

.136

.715

x19

.954

1.254

.273

x20

.948

1.419

.244

x21

.889

3.250

.083

x22

.889

3.250

.083

x23

.900

2.902

.100

x24

.985

.406

.529

x25

.990

.265

.611

x26

.842

4.875

.036

x27

.988

.325

.574

x28

.967

.897

.352

x29

x30

.967

.897

.352

x31

.991

.243

.626

x32

.982

.473

.498

x33

.909

2.591

.120

x34

.931

1.924

.177

x35

.903

2.783

.107

x36

.988

.309

.583

x37

.999

.023

.881

x38

.960

1.082

.308

x39

.993

.174

.680

x40

.995

.142

.710

Интернетийг ашиглан Англи хэлийг богино хугацаанд эрчимтэй сурах боломж 27

Т. Номиндарь/НББ-МС II/ Б. Мөнгөнцэцэг/НББ-МС II/ Удирдсан багш

Д. Сарантуяа / МТТэнхимийн ахлах багш /

ХУРААНГУЙ Орчин үед Англи хэлээр алдаагүй ярьж бичиж сурах нь хүн бүрийн хэрэгцээ болж байна. Англи хэлээр чөлөөтэй ярьж сурахын тулд үгийн зөв дуудлага, хэл зүйн дүрмийн мэдлэг эзэмшиж, үгсийн сангаа баяжуулан нэмэгдүүлж хөгжүүлэх нь чухал юм. Англи хэлийг сурах хамгийн сайн арга бол гадаад хэл сурах өнөөгийн шаардлага хэрэгцээгээ ухамсарлаж, мэдлэгээ байнга дээшлүүлж хөгжүүлэх явдал юм. Ингэж чадвал тухайн оюутны унших, ярих, орчуулах, бичих, сонсох хэлэхүйн чадварууд уялдаа холбоотой сайжрах боломжтой байгаа юм. Өнөөдөр Монголын их дээд сургуулиудаас гадна гадаад хэлний сургалтын үйл ажиллагааагаа явуулж буй сургалтын төвүүд дунджаар хичээл цагаасаа хамааран 150’000 төгрөгийн төлбөртэй Англи хэлний сургалтыг явуулдаг бөгөөд үүнээс үзэхэд хоёрдогч хэлийг хэрхэн хямд төлбөрөөр, өөрийн мэт эзэмших вэ? гэсэн асуудал тулгарч байна. Харин бидний хийсэн түүвэр судалгааны үндсэн дээр Интернет орчинг ашиглан Англи хэлийг богино хугацаанд үнэ төлбөр багатай, чанартай суралцах боломжууд байгааг илэрхийлэхийг зорьлоо

ТҮЛХҮҮР ҮГ: Англи хэлний мэдлэг, хоёрдогч хэл, сурах арга барил, интернет орчин, хэрэгцээт веб сайт.

ОРШИЛ Англи хэл нь дэлхийн олон орны албан ёсны хэл бөгөөд сурах шаардлагатай хэлний жагсаалтын нэгдүгээрт ордог. Англи хэл нь АНУ, Австрали, Англи, Зимбабе, Карибын тэнгисийн орнууд Хонг Конг, Өмнөд Африк, Канад зэрэг улсуудын албан ёсны хэл болж өгдөг. Судлаачдын үзэж байгаагаар дэлхийн олон улсын байгууллагуудын 85% нь англи хэлийг албан ёсны хэлээ болгосон бөгөөд шинжлэх ухааны салбарт

хэвлэн нийтлэгдсэн нийт өгүүллийн 90% нь англи хэл дээр бичигдсэн байдаг. Үүнээс үндэслэн оюутан бид Англи хэлний хэл зүйн мэдлэг эзэмшиж, хэлэхүйн чадварыг хөгжүүлэх нэн чухал шаардлагатай байна. Оюутнууд чөлөөт цаг заваа үр бүтээлтэй өнгөрөөж, интернетийг ашиглан Англи хэлийг богино хугацаанд хурдан хугацаанд эрчимтэй үнэ төлбөргүй сургахад судалгааны гол зорилго оршино. Үүнд:

 Оюутнуудын англи хэлний мэдлэгийн түвшинг тодорхойлох  Англи хэлний сургалтын өнөөгийн байдалд үнэлэлт, дүгнэлт өгөх  Англи хэлний мэдлэгээ сайжруулахад тулгамдаж буй асуудлыг нэргүй асуумжаар тодруулах  Хоёрдогч хэлийг сурах ач холбогдлыг тодорхойлох  Оюутнуудын чөлөөт цагийг үр бүтээлтэй өнгөрөөх  Илүү сонирхолтой байдлаар оюутнуудын анхаарлыг нь татаж суралцахад туслах  Англи хэл хурдан шуурхай богино хугацаанд сурах  Академик түвшинд англи хэлийг судлах  Англи хэлний хэлэхүйн чадварыг эзэмших  Интернетийг ашиглан англи хэлийг богино хугацаанд хурдан сурах  Үгийн сангаа баяжуулах  Англи хэлний харилцан ярианы дадал чадвараа нэмэгдүүлэх  Хэл зүйн дүрмийн мэдлэгийг сайжруулах

ҮНДСЭН ХЭСЭГ Англи хэл нь дэлхийн нийтийн харилцах гол хэрэглүүрийн хувьд эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техник технологи, нийгэм, соёл, бизнесийн салбарт өргөн хэрэглэж байгаа тул харилцаан ярих

чадварыг оюутан суралцагчдад эзэмшүүлэх, мэдлэг болгох шаардлага

нэмэгдэж байна. Үүнээс үүдэн Англи хэлийг богино хугацаанд чанартай сурахад тус болохыг зорилгоо болгон оюутнуудын дунд судалгаа явуулсан бөгөөд тус судалгаанд 60 оюутан оролцсон. 3%

1. Та англи хэлийг хэдэн жил судалж байна вэ?

10%

21%

1-3 жил (10%) 4-5 жил (38%) 6-7 жил (28%) 8-9 жил (21%) 9 дээш жил(3%)

29 28%

38%

Энэхүү авч

судалгаанаас үзэхэд

нийт

оюутнуудын 38% нь 4-5 жил англи хэл судалсан бөгөөд жил ирэх тусам англи хэл суралцагчдын тоо нэмэгдэж байна.

2. Англи хэлний сургалтын 6 цаг таны бодлоор тохирсон уу?

Энэхүү судалгаанаас харахад нийт оюутнуудын талаас илүү хувь нь буюу 61% нь долоо хоногийн сургалтын хичээлийн 6 цагийг англи хэлний хичээлд зарцуулах нь тохиромжтой гэж үзэж байна. Харин оюутнуудын 32% нь англи хэлний хичээлийн цагийг урт гэж тооцож сургалтын цагийг долоо хоногт 4 цаг болгон багасгах хүсэлтэй байгаа нь

32%

Урт(32%) Дундаж (61%) Бага (7%)

61%

чөлөөт цагаа интернет орчинд өнгөрүүлэх хүсэлтэй байна гэсэн таамаглал байна.

3. Англи хэлийг сурахад тань нөлөөлж буй сөрөг хүчин зүйлс юу вэ?

Оюутнуудын англи хэл сурахад 25%

13%

нөлөөлж буй хүчин зүйлсийн нэг Сургалтын орчин дутмаг (13%) Цаг зав бага (47%)

бол

сургалтын

орчин

байдаг.

Асуултанд оролцогчдын 13% нь буюу ном, сурах бичиг, анги

Багшийн заах арга барил (15%)

танхим

Асуудалгүй (25%)

бусад тоног төхөөрөмж зэрэгт

тэдгээрт

шаардлагатай

анхаарах хэрэгтэй байна гэсэн

15%

санал дэвшүүлж байсан. Харин

47%

бусад хувь нь оюутнуудын өөрсдийн чөлөөт цаг хүрэлцээгүй буюу хичээлийн бус цагаар ажил эрхэлж, өөр бусад шаардлагатай хичээл, өөрийн сонирхолдоо илүү их цаг заваа зарцуулж байгаа нь энэхүү судалгаанаас харагдаж байна. Мөн тус судалгааны дөрөвний нэг хувийг оюутнууд тухайн арга барилаараа сурахад тохиромжтой буюу одоо суралцаж буй орчин, багшийн заах арга, чөлөөт цаг зэрэг бусад хүчин зүйлс нөлөөлдөггүй гэж үзэж байна. 4. Гадаад хэлний хичээлийг ямар байдлаар заах нь танд сонирхолтой вэ?

Энэхүү судалгааанд оролцсон 18%

Хөгжилтэй байдлаар (18%)

оюутнуудын тал хувь нь англи

Одоо ашиглаж буй арга барил тохиромжтой (20%)

хөгжим дуу

Яриа их байвал(13%)

байдлаар заах нь илүү үр

49%

хэлийг практик талаас нь буюу

нэвтрүүлэг

сонсож,

үзэж

кино

хөгжилтэй

дүнтэй гэж үзсэн байна. Мөн гадаад

20%

хүмүүсийг

лекцэндээ 13%

хичээл

урьж

хамтран

ажиллаж, харилцан ярих арга барилаа дээшлүүлэх хүсэлтэй байгаагаа

илэрхийлжээ.

5. Мэдээллийг англи хэл дээр ямар эх сурвалжаас авдаг вэ?

XXI 13%

10%

зуунд

техник

мэдээлэл

асар

хурдацтай

8% Кино, нэвтрүүлэг (10%) Интернэт (46%)

хөгжихийн

сацуу мэдээллийн эх үүсвэрүүд

Ном, сонин (23%)

хурдацтайгаар

Олон нийт (8%) Бусад (13%)

өөрчлөгдөн, Интернет хэмээх

23%

46%

асар

том

мэдээллийн орон зайн цар

хүрээ

улам

нэмэгдэж байна. Энэхүү судалгаанаас

үзэхэд

ихэнх оюутнууд Facebook, Twitter, Wikipedia, Google гэх мэт олон вэб сайтуудаас хувийн сонирхол, ажил мэргэжлийн шаардлагатай мэдээллийг Англи хэл дээр олж, танин мэдэж байгаа нь энэхүү судалгаагаар харагдаж байна. Сонин сэтгүүл, кино нэвтрүүлэг зэрэг бусад эх сурвалжуудаас мэдээллийг авсаар байгаа нь мэдээжийн хэрэг билээ. 6. Та ихэвчлэн ямар төхөөрөмж ашиглан интернет орчинд холбогддог вэ?

[CATEGORY NAME] [PERCENTAG E]

Энэхүү судалгаанд оролцсон оюутнуудын ихэнх буюу 81% нь утас ашиглан интернетийг байнга холбогдож,үлдсэн 19 % нь зөөврийн компьютер болон таблет ашигладаг байна. Үүнээс үндэслэн Интернетийн орчинд Англи хэлийг амжилттай сурах боломж илүү байгааг

харуулж байна. 7. Англи хэлийг сурахын ач холбогдол юу вэ?

[CATEGORY NAME] [PERCENTAGE ]

[CATEGORY NAME] [PERCENTA GE]

Оюутнууд англи хэл сурах ач холбогдлыг чухал гэж [CATEGORY NAME] [PERCENTAGE ]

үздэг

бөгөөд

дийлэнх

оюутнууд

гадаадад

суралцаж,

аялах

сонирхолтой байдаг. Учир нь Англи хэл нь олон

[CATEGORY NAME] [PERCENTAGE ]

[CATEGORY NAME] 32 [PERCENTAGE ]

улсын

харилцааны

учраас

түүнийг

хэл

судалж

суралцах хүмүүсийн тоо өдрөөс нэмэгдэж,

өдөрт

өсөн тэдний

суралцах зорилго нь улам тодорхой болж байгааг энэхүү судалгаанаас харагдаж байна. Англи хэлний сургалтын явцад оюутнууд харилцан яриа, сонсох чадварыг хөгжүүлэх дасгалууд, мэргэжлийн холбогдолтой тодорхой сэдэв уншиж түүнтэй холбоотой даалгаврын гүйцэтгэл хийх, бодит амьдрал дахь англи хэлний сонсгол болон сургалтын орчны сонсголын ялгааг хооронд нь харьцуулан хэрэглэх чадварыг эзэмших шаардлагатай байдаг. Энэ нь мэдлэгээ нэмэгдүүлж цаашдаа түүнийг хөгжүүлэн боловсруулах материал болдог. Гэвч эдгээрийг 100% өөрийн болгохын тулд оюутан суралцагчид хичээл зүтгэл, чөлөөт цагийн зохицуулалт төлөвлөхөөс гадна ойрын болон хэтийн зорилготой, сурах хүсэл эрмэлзлэлтэй байх шаардлагатай байна. Мөн үүнээс гадна гадаад хэлийг сурах арга барилаа зөв эзэмших нь мэдлэгийн гол үндэс болдог. Сурах эрмэлзлэл + Хувийн зохион байгуулалт + Сурах арга барил = Сургалтын амжилт Амжилттай сурахад нөлөөлөх хүчин зүйлүүд энэхүү тэгшитгэлээс харагдаж байна. Их дээд сургуулийн оюутан бүр хичээлийн 90 минутыг өөрт ашигтай үр бүтээлтэй өнгөрөөхийг эрмэлзэх хэрэгтэй. Гадаад хэлийг амжилттай сурах арга барилын зарим онцлогуудыг дурдвал:

№ Сурах арга барил 1

Үр дүн

Шинэ үг хэллэгийн бичвэрүүдийг гэртээ нүдэнд Үгийн санг баяжуулна хамгийн түрүүнд тусч харагдах байршилуудад өлгөх

Хадмал кино болон орчуулгагүй кино үзэх

Харилцан яриа дуудлага зэргийг сайжруулна

Карт ашиглан, тухайн картан дээр шинэ үг асуулт Цээжилж тогтоох шилдэг аргын нэг бөгөөд үгсийн хариулт бичиж сугалаад монголоор орчуулж

сан арвижиж, утгачилан орчуулах чадвар

хариулах

нэмэгдэнэ.

Англи дуу сонсох, жүжиг үзэх

Үгийн дуудлага, сонсголоо сайжруулах

Эх сэдэв уншиж өөрийнхөө хэр сайн ойлгосон

Үгийн дуудлага, ойлгоц зэрэг чадварууд нэмэгдэх

эсэхийг шалган дүгнээд summary хэлбэрээр

ба мөн ярих дадал сайжирч аливаа зүйлсийг зөв

бичиж, бусаддаа ярьж өгөх

илэрхийлж сурна.

Хэрэв та гадаад хэлээр суралцдаг бол багшийн

Аливаа зүйлийг мартаж санах эрсдлээс зайлсхийх

ярьсан зүйлсийг боломжтой бол бүгдийг бичиж ба ямар нэгэн өгөгдлийг богино хэмжээнд оруулж тэмдэглэл хөтлөх 7

найруулан бичих чадвар өснө.

Бичиж тэмдэглэсэн зүйлсээ өдөр бүр дахин сөхөнБоловсруулалт болон дадлага хийх унших

Хэрэв танд гадаад хүмүүстэй харилцах боломж Өөрийгөө илэрхийлэх чадвар нэмэгдэх ба дуудлага, 33

олдвол аль болох чөлөөтэй ярьж өөрийгөө

сонсгол, үгсийн сан, үгийн холболт зэрэг цогц

илэрхийлэн алдсан алдаа зэргийг дүгнэх

чадамж тань өсөх болно

Ямар нэг текст сонгон авч

Үгийн сан, өгүүлбэрийн зөв бичих дүрэм,

Монгол-Англи, Англи-Монгол руу хөрвүүлэн

найруулан бичих чадвар нэмэгдэнэ.

орчуулга хийх 10

Үг таах, тататунгаа, үг нөхөх зэрэг англи тоглоом Үгийн сан арвижиж, дуудлага сонсгол сайжирна. тоглож сонирхолтой байдлаар үгсийн сангаа нэмэгдүүлэх

Текстийг өөрөө уншиж гар утас болон бусад дууТекстийг түргэн хугацаанд цээжлэх ба ярих, сонсох, бичдэг програм дээр бичлэг болгон сонсож

илэрхийлэх чадварыг нэмэгдүүлнэ.

цээжлэн бусдадаа ярих 12

Мэдлэгээ дуртай хэлбэрээрээ тогтмол давтаж,

Энэ нь ой тогтоолтыг сайжруулж, дахин хийх гэсэн

улам бататгах хэрэгтэй

сэдлийг нэмэгдүүлнэ.

Англи хэл эзэмшсэний давуу тал, ач холбогдол

Хэл бол хүний сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлэх, бусадтай мэдээлэл солилцох чухал хэрэглүүр билээ. Улс орон бүр өөр өөрийн хэл соёлтой байдаг. Харин орчин цагт хүн бүр өөр өөр хэлийг сонирхон судлах болсон хэдий ч хоёрдогч хэлийг түлхүү судалсаар байна. Эдгээрээс үзэхэд бид бүхэн дэлхий нийтийн хэлийг судалснаар дараах ач холбогдолтой.

 Дэлхийн хаана ч хүрсэн өөрийгөө илэрхийлэх боломжтой болно.  Бизнесийнхээ хүрээг тэлэх, гадаад харилцаагаа өргөжүүлнэ.  Гадаад худалдаа хийх, гэрээ хэлцэл хийх, захиа бичих зэрэг зүйлсэд зайлшгүй нөлөө үзүүлж, өндөр үр дүнд хүргэнэ.  Гадаад найз нөхөдтэй болж чөлөөтэй харилцах боломжийг олгоно.  Дэлхийн шилдэг их дээд сургуульд суралцах боломжтой  Янз бүрийн шинжлэх ухааны судалгаа шинжилгээний хайгуул хийхэд тустай  Олон улсад өөрийн мэдлэгийг англи хэлээр дамжуулан түгээх, бусад байгууллага, иргэн аж ахуй нэгж хувь хүмүүсийн хоорондын өрсөлдөөнийг бий болгоно.

Өнөө үед оюутан залуус суралцагчид интернет орчинд буюу Facebook, Twitter, Instagram, Google зэрэг веб сайтуудад ихэнх цагийг зарцуулдаг болсноос цаг хугацаа хий дэмий үр ашиггүй урсан өнгөрсөөр байна. Харин та чөлөөт цагаараа доорх сайтуудаар зочлон өөрийн мэдлэгээ нэмэгдүүлснээр богино хугацаанд эрчимтэйгээр шинжлэх ухаан, техникийн хэлийг анхан шатнаас нь эхлүүлэн төгс эзэмших боломжийг олгож байгаа юм.

www.BabyBumbleBee.com

www.kindersay.com

Англи хэлний анхан шатны мэдлэгийг олж авах сайтууд

https://pbskids.org

www.english-4kids.com

Англи хэлний анхан шатны мэдлэгийг олж авах сайтууд № Вэбсайт 1 www.Grammarly.com/Grammar_Checker

Тайлбар Англи хэлийг богино хугацаанд сурж, өөрийгөө сорих Хоёрдогч хэлийг сонирхолтой тоглоомоор дамжуулан авах Дунд болон дээд шатны оюутнуудад зориулсан англи хэлний дүрмийн дасгалууд Англи хэл суралцагсдад зориулагдсан вэб хуудас

www.kahoot.it

www.englishpage.com

www.longman.com

www.owl.english.purdue.edu

www.eslus.com/lessons/reading/read.html Англи хэл дээр унших чадварыг хөгжүүлэх дасгалууд, унших материал

www.abcheckers.com

Англиар харилцах чадвараа хөгжүүлэх хичээлүүд, тухайн хэлээр харилцах найзтай болох, хаяг солилцох

www.churchillhouse.com/english www.learningenglish.com/learnonline

www.azargrammar.com

Англи хэлээ хэрхэн сайжруулах талаар үнэгүй онлайн зөвлөгөө авах, үгсийн сангаа нэмэгдүүлэх, сонсох чадвараа дээшлүүлэх дасгалын хураамж Дүрэм дээр суурилсан харилцан яриа

www.learn-english-online.org

www.learnamericanenglishlearn.com

www.free-english-study.com

www.usalearns.org

Үнэгүй интерактив видео хичээл, асуулт хариулт, үгийн сүлжээ, англи хэл сурахад зориулсан мэдээллүүд

Англи хэл дээр сэтгүүл, өдрийн тэмдэглэл, тоглоом, хичээл мөн англи толь зэрэг багтсан Англи хэлний дүрэм болон үгсийн сан ур чадварыг сайжруулах Англи хэлний 5 дадал болон үгсийн сан, дүрмийн мэдлэгийг сайжруулах Англиар ярих, унших, сонсох, бичих чадварыг 35

www.theacademyofenglish.mn

www.voanews.com

www.britishcouncil.org

www.englishlearner.com

www.englishlistening.com

www.coursera.org

www.online.stanford.edu

www.iversity.org

www.open.edu/openlearn/

www.open2study.com

www.academicearth.org

www.alison.com

VIDEO

дээшлүүлэх Англи хэлний академийн вэбсайт, өдөр бүр цээжлэх цэцэн үгс, онч мэргэн үгс, нийтлэл зөвлөмж Америкийн дуу хоолой радио станц, тусгай зориулалтын англи хэлний хөтөлбөрүүд Их Британий вэбсайт, англи хэл сурч буй хүмүүс, багш нарт зориулсан гарын авлага Англи хэлний хичээл, дасгалын хураамж, тоглоомын сүлжээ Сонсох чадвараа дээшлүүлэхэд зориулсан сайт Дэлхийн шилдэг сургуулиудын хичээлүүдийг яг л танхимд нь сууж байгаа мэт үзэх ба бусад оюутнуудтай хэлэлцүүлэг хийн харилцах боломжтой Stanford-ын их сургуулийн хичээлүүдийг үнэгүй сурах боломжтой Герман болон Англи хэл дээр бизнес, хувь хүний хөгжлийн хичээлүүдийг үзэх боломжтой 1000 гаруй хичээлүүдийг англи хэл дээр онлайнаар үзэх боломжтой Австралийн шилдэг их дээд сургуулиудын хичээлүүдийг онлайнаар судлах Cornell University-ийн оюутнуудын үзэж буй хичээлүүдийг судлахаас гадна өөр олон шилдэг сургуулиудын хичээлийг үзэх боломжтой Англи хэл, хөгжим, гэрэл зураг, IT, бизнесийн гэх мэт олон төрлийн хичээлээс сонгох боломжтой

хичээлийн

сайтууд

Англи хэлийг богино хугацаанд сурах видео хичээлийн сайтууд

Бичих дадал

www.real-english.com

Унших дадал

www.owl.english.purdue.edu

Ярих дадал

www.engvid.com

www.betteratenglish.com

www.webcrawler.com

www.englishcoursevideo.com

www.tolearnenglish.com

www.agendaweb.org

www.multimedia-english.com

www.learnerstv.com

https://rachelsenglish.com

https://lyricstraining.com

https://freevideolectures.com

www.abaenglish.com

www.englishgrammar.org

www.englishmedialab.com https://gospeakenglish.com

“FACEBOOK” хичээлийн сайтууд

1 2 3

8 9

• English Speaking Club • Англи хэлийг хялбар, хөгжилтэй аргаар сурах боломжийг олгоно. • Learning English vocabulary grammar • Англи хэлийг видео, зураг, англи хэлний тайлбар толь ашиглан сурахад туслах • English Listening Practice • Англи дуу сонсох, харилцан яриа сонсож мөн зохиож бичиж болно.

• English Study Page • Англи хэлний дүрэм, үгсийн сан, ярих, унших, бичих, илүү судлах боломжтой. • Inspirational Quotes Journal • Ухаарлын үгээр дамжуулан үгсийн санг дээшлүүлэх мөн англи хэлний хэлц үгсийг ашиглан өгүүлбэр зүйн утга найруулгат дүн шинжилгээ хийх боломжийг олгоно • English Writing Skills • Англи хэлээр эссэ, шүлэг, захидал, албан бичиг зэргийн зөв зохистой хэлбэрийг олон нийтэд илэрхийлсэн сайт юм.

• English Vocabulary in Use - Advanced • Англи хэлний үгсийн сан сайжруулах, англи хэлний үг, хэллэг, мэдлэгийг дэвшилтэт түвшинд суралцахад тусална. • Study English • Энэ нь англи хэл суралцагчдын бий болгосон ашгийн бус фэйсбүүк хуудас бөгөөд шинэ үг, бүхий л дүрэм болон зөв бичгийн дүрмийг суралцах боломжтой. • Best Scenes from Movies • Англи хэлний үгийн дуудлага, үгсийн санг дээшлүүлнэ.

ДҮГНЭЛТ

XXI зуунд техник технологи асар хурдацтай хөгжихийн хэрээр интернет хэмээх асар том мэдээллийн орон зай бүрэлдэн бий болсоор байна. Үүний үр дүнд ихэнх оюутнууд Facebook, Twitter, Instagram, Google зэрэг маш олон вэб сайтуудаар зочилж, цаг хугацаагаа үр бүтээлгүй өнгөрөөдөг нь энэхүү судалгаанаас харагдаж байна. Иймээс цаашид оюутнуудын цагийг үр ашиггүй хий дэмий урсгахгүйн тулд тэдний сонирхол дээр тулгуурлан англи хэлний сургалтыг онлайн ертөнцөөр дамжуулж богино хугацаанд эрчимтэйгээр боловсролын талаас бус хэрэглээний талаас судалж мэдвэл цаашдын ажил амьдралд илүү үр өгөөжтэй, амар хялбар болно гэсэн дүгнэлтэд хүрлээ. Үүнд:

 Англи хэлийг сурах ач холбогдлыг ойлгох  Оюутнууд англи хэл сурах өөрийн төлөвлөгөөгөө гаргаж, гүйцэтгэлд анхаарах  Хоёрдогч хэлийг сурах түвшин бүрийн хугацааг нарийн тооцож, хэлний түвшин бүрийг зохион байгуулалттай сурах  Оюутнууд мэдээлэл олж авах, гадаад хэлний мэдлэгээ өдөр тутмын хэрэглээнд оруулж мөн найруулан бичих, харилцан ярих дадлагаа цаашид хөгжүүлж чадвараа нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Үүний тулд бидний судалгааны үр дүнд бий болсон англи хэлний сургалтын сайтуудыг харилцааны ур чадвар, үгсийн сан болон дүрэм гэх мэт таван дадалд зүй зохистой, үр бүтээлтэйгээр ашиглах нь зүйтэй.  Мөн хамгийн гол нь англи хэлийг суралцагч танд сурах чин хүсэл эрмэлзлэл, өөрийн зорилгодоо хүрэх тэсвэр тэвчээр, шаргуй тууштай хөдөлмөр нэн чухал гэдгийг санах хэрэгтэй.

АШИГЛАСАН НОМ ЗҮЙ

       

“Finance” - Virginia Evans, Jenny Dooley, Ketan C.Patel “Accounting” - Virginia Evans, Jenny Dooley, Ketan C.Patel www.wikipedia.com www.google.com www.facebook.com www.translate.google.com www.bolor-toli.mn Дээрх судалгаан дээр улаанаар бичигдсэн бүхий л сайтууд байна.

СТОУС 15 ба орлого хүлээн зөвшөөрөлтийн асуудал Нягтлан бодох бүртгэл Англи хэл ангийн 3-р дурсын оюутан Батбаярын Наранчимэг Удирдсан багш: Б.Баатарцогт /БУМ, ММНБ, Аудитор/ Naranchimeg1996@yahoo.com Хураангуй: Орлого нь санхүүгийн тайлангийн хэрэглэгчдийн хувьд аливаа аж ахуйн нэгжийн санхүүгийн үр дүн болон байдлыг үнэлж дүгнэхэд чухал үзүүлэлт юм. Гэсэн хэдий ч Санхүүгийн Тайлагналын Олон Улсын Стандартын (СТОУС) шаардлагууд нь АНУ-ын Нягтлан Бодох Бүртгэлийн Нийтээр Хүлээн Зөвшөөрөгдсөн Зарчмын (НББНХЗ) шаардлагуудаас өөр байсан бөгөөд эдгээрийг сайжруулах хэрэгцээ гарсан юм. Ийм учраас Нягтлан Бодох Бүртгэлийн Олон Улсын Стандартын зөвлөл (НББОУСЗ), АНУ-ын үндэсний стандарт тогтоогч байгууллага болон Санхүүгийн Нягтлан Бодох Бүртгэлийн Стандартын Зөвлөл орлого хүлээн зөвшөөрөлтийн зарчмыг тодорхой болгох, СТОУС болон АНУ-ын НББНХЗ-д нийтлэг орлогын нэг стандартыг гаргах хамтарсан төслийг эхлүүлсэн нь СТОУС 15 буюу Үйлчлүүлэгчтэй байгуулсан гэрээний орлого юм. Уг судалгааны ажлын үр дүн нь аливаа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний орлогыг аж ахуйн нэгж Нягтлан бодох бүртгэл болон ажил гүйлгээндээ хэрхэн тусгах талаар авч үзсэн болно. Түлхүүр үг: Гэрээ, үүргийн биелэлт, арилжааны үнэ, үйлчлүүлэгч, гүйцэтгэх үүрэг Оршил: НББОУСЗ-ийн Суурь үзэл баримтлал-д тодорхойлсны дагуу орлогод үндсэн үйл ажиллагааны дагуу орлого, олз хоёулаа багтана. Үндсэн үйл ажиллагааны орлого нь а ахуйн нэгжийн ердийн үйл ажиллагааны явцад үүссэн орлого бөгөөд үүнийг өөр өөр нэрээр нэрлэсэн ч болно. Орлого нь орлогын тайланд хамгийн их дүнг харуулдаг мөр бөгөөд түүнийг үнэн зөв тодорхойлох нь нэн чухал юм. АНУ-ын нэгэн судалгаагаар өмнө нь гаргасан санхүүгийн мэдээллийг дахин тайлаагнах шаардлага, санхүүгийн тайлантай холбоотой бүх луйварын хэргүүдийн талаас илүү нь орлогоо нуун дарагдуулах явдалтай холбоотой болохыг харуулсан байдаг. СТОУС 15 Үйлчлүүлэгтэй байгуулсан гэрээний орлого нь 2014 оны 5-р сард анх хэвлэн нийтлэгдсэн бөгөөд НББОУСЗ болон Санхүүгийн Нягтлан Бодох Бүртгэлийн Стандартын Зөвлөлийн (СНББСЗ )хамтарсан орлого хүлээн зөвшөөрөлтийн талаарх төслийн үр дүн юм. Уг стандартад аж ахуйн нэгж бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хяналтаа үйлчлүүлэгчид шилжүүлсэн үедээ орлого хүлээн зөвшөөрөх дүрмийг заасан байдаг. Энэ стандарт батлагдаж гарснаар практикт олон салаа бүртгэлийн арга хандлагыг үүсгэдэг байсан хэтэрхий ерөнхий НББОУС 18 болон СНББСЗ-ийн дүрэм журмуудыг нэгтгэн харуулж байгаа юм. Энэ нь орлогыг хэзээ, ямар хэмжээгээр хүлээн зөвшөөрөх үзэл баритлалыг тусгасан болно. СТОУС 15 нь үйлчлүүлэгчтэй гэрээ байгуулсан бүх компаниудад ашиглагдах ба түрээсийн орлого санхүүгийн хэрэглүүрийн ба даатгалын

гэрээний орлогуудад хамаарахгүй юм. Уг стандартыг хэрэгжүүлснээр гарах давуу тал нь:  Орлогын өмнөх шаардлагуудын нийцэмжгүй байдал, сул тал арилна.  Орлогын асуудалтай холбоотой илүү уялдаа хамаарал бүхий үзэл баримтлалаар хангана.  Тодруулгын тайлангаар дамжуулан санхүүгийн тайлан хэрэглэгчдэд илүү хэрэгтэй мэдээлэл өгнө. 1. СТОУС Орлого хүлээн зөвшөөрөлт ба хэмжилт 1.1 СТОУС 15 Үйлчлүүлэгчтэй байгуулсан гэрээний орлого Аж ахуйн нэгжүүд худалдан авагчтай байгуулсан гэрээнээс үүссэн орлогыг бүртгэхэд хэрэглэгдэх цорын ганц иж бүрэн загвар болгох зорилгоор СТОУС 15-ыг 2014 оны 5 сард батлан гаргасан. СТОУС 15 хүчин төгөлдөр болох үеэс эхлэн одоогийн орлого хүлээн зөвшөөрөхөд ашиглагдаж буй НББОУС 18 Орлого, НББОУС 11 Барилгын гэрээ болон тэдгээртэй холбоотой тайлбарууд хүчингүй болох юм. СТОУС 15-ын үндсэн зарчим нь үйлчлүүлэгчдээ амласан бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ өгөх эсвэл үзүүлэхдээ тухайн бүтээгдэхүүн үйлчилгээнийхээ оронд авах эрхтэй гэж үзэж буй нөхөн төлбөрийг илэрхийлэхүйц орлогыг аж ахуйн нэгжүүд хүлээн зөвшөөрөх явдал юм. Өөрөөр хэлбэл СТОУС 15-ын гол зорилго нь:  Орлогыг шинэ аргаар хүлээн зөвшөөрөх,  Тодорхой хугацаанд багтаан эсвэл хүргэлтийн цэг дээр орлогоо хүлээн зөвшөөрөх эсэхээ шийдвэрлэх,  Орлогын тайлагналыг сайжруулах, өргөжүүлэх,  Аж ахуйн нэгж, салбар, улс орон болон капиталын зах зээлүүдийн хоорондох орлого хүлээн зөвшөөрөлтийн аргуудыг зэрэгцүүлэгдэхүйц байдлыг нэмэгдүүлэх,  Аливаа аж ахуйн нэгжид хамаарах орлогын шаардлагын тоог бууруулах санхүүгийн тайланг хялбаршуулах гэх мэт зорилготой. 2014 оны 9-р сарын НББ-ийн Стандартын Шинэчлэл Үйлчлүүлэгчтэй Байгуулсан Гэрээний Орлогоор дамжин СНББСЗ-ийн Нягтлан Бодох Бүртгэлийн Кодификацид таниулцуулсан СТОУС 15 нь СТОУС болон АНУ-ын НББНХЗЗ-д орлого хүлээн зөвшөөрөлтийн нийтлэг нэг стандартыг болгох замаар дээрх зорилгуудад хүрэх, санхүүгийн тайлагналыг сайжруулах гэсэн НББОУСЗ болон СНББСЗ-ийн хамтын хичээл зүтгэлийг гүйцээх юм. СТОУС 15-ын дагуу, аж ахуйн нэгжүүд үүрэг хариуцлагын гйүцэтгэл хангагдсан үед орлого хүлээн зөвшөөрдөг. Өөрөөр хэлбэл гэрээгээр заасан тодорхой үүрэг хариуцлагыг гүйцэтгэлтэй холбогдох бараа эсвэл үйлчилгээний хяналт нь худалдан авагчид шилжсэн үед орлого хүлээн зөвшөөрдөг. Цаашлаад тодорхой тохиолдлуудад орлого хэрхэн хүлээн зөвшөөрөхийг зааварласан жишээнүүдийн уг стандартад нэмж оруулж өгсөн. Мөн СТОУС 15-д нэмэлт тодруулгуудыг оруулсан. Уг стандарт нь 2017 оны 01 сарын 01-ээс эхлэх бөгөөд НББОУС 18 Орлого, НББОУС 11 барилгын гэрээ болон холбогдох тайлбарууд болох СТОУТХ 13 Харилцагчийн үнэнч байдлын хөтөлбөр, СТОУТХ 15 Үл хөдлөх хөрөнгө барих гэрээ, СТОУТХ 18 Харицагчаас хөрөнгө шилжүүлэх нь, СТХ 31 Орлого- Зар сурталчилгааны Үйлчилгээ бүхий бартерийн гүйлгээ гэх мэт тайлбаруудыг орлоно. 1.2 Орлого хүлээн зөвшөөрөлт ба хэмжилт 41

СТОУС 15 нь аж ахуйн нэгж байгууллагууд орлогоо хэзээ, хэр хэмжээгээр тусгах вэ гэдгийг харуулсан стандарт. Энэхүү стандартын үндсэн зарчим нь үйлчлүүлэгчдээ амласан бүтээгдэхүүн үйлчилгэээгээ өгөх эсвэл үзүүлэхдээ тухайн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнийхээ оронд авах эрхтэй гэж үзэж буй нөхөн төлбөрийг илэхрхийлэхүйц орлогыг аж ахуйн нэгж хүлээн зөвшөөрөх явдал юм. Аж ахуйн нэгж дараах алхамуудыг хэрэгжүүлэх замаар үндсэн зарчмын дагуу орлого хүлээн зөвшөөрнө.  Алхам 1: Үйлчлүүлэгчтэй байгуулсан гэрээг тодорхойлох,  Алхам 2: Гэрээний үүрэг хариуцлагын биелэлтийг тодорхойлох,  Алхам 3: Арижааны үнийг тодорхойлох,  Алхам 4: Арилжааны үнийг гэрээний гүйцэтгэх үүргүүдэд хуваарилах,  Алхам 5: Аж ахуйн нэгж гүйцэтгэх үүргээ биелүүлсэн үедээ орлогыг хүлээн зөвшөөрөх, Алхам 1: Үйлчлүүлэгчтэй байгуулсан гэрээг тодорхойлох Гэрээ гэдэг нь хоёр ба түүнээс дээш талуудын хоорондох албан ёсны эрх, үүргийг бий болгодог хэлэлцээр бөгөөд дараах шалгууруудыг хангасан байх ёстой. Үүнд: I. Гэрээнд оролцогч талууд гэрээг хүлээн зөвшөөрч, гэрээний үүргээ биелүүлхээ амалсан байх, II. Нийлүүлэх бүтээгдэхүүн, үйлчилгээтэй холбоотойгоор талуудын эрхийг тодорхойлох боломжтой байх, III. Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний төлбөрийн нөхцлийг тодорхойлох боломжтой байх, IV. Гэрээ нь арилжааны шинж чанартай байх, V. Үйлчлүүлэгчид нь нийлүүлэх бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний оронд төлөгдөхтөлбөрийг аж ахуйн нэгж авах магадлалтай байх, СТОУС 15-ын шаардлагуудыг үйлчлүүлэгчтэй хэлэлцэж тохирсон, тусгайлсан шаардалагуудыг хангах гэрээ бүрт ашиглана. Зарим тохиолдолд СТОУС 15-аар аж ахуйн нэгжийг гэрээнүүдийг нийлүүлэн нэг гэрээ мэтээр тайлагнахыг шаардсан байдаг. Мөн уг стандарт нь гэрээний өөрчлөлтийг бүртгэх шаардлагуудыг багтаасан. Алхам 2: Гэрээний үүрэг хариуцлагын биелэлтийг тодорхойлох Гэрээнд олон тооны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг үйлчлүүлэгчид нийлүүлэх үүргүүд багтсан байж болно. Хэрэв тэдгээр бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нь өөр хоорондоо ялгаатай бол тэдгээрийг тус тусад нь тайлагнах ёстой. Хэрэв үйлчлүүлэгч цор ганц бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнээс эсвэл өөрт шууд авч ашиглах боломжтой бусад нөөцийн хамт өгөөж хүртэх бол тухайн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг тус тусад нь авч үзэх бөгөөд аж ахуйн нэгжийн үйлчлүүлэгчид бүтээгдэхүүн үйлчилгээг нийлүүлэх тухайн үүргийг гэрээний бусад үүргээс тусад нь тодорхойлох боломжтой байна. Үйлчлүүлэгчид бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нийлүүлэх аж ахуйн нэгжийн амлалтыг тусад нь тодорхойлох боломжтой эсэхийг илтгэдэг хэд хэдэн хүчин зүйл байдаг ба жишээлбэл: a) Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ нийлүүлэн борлуулах тохиолдол цөөн. b) Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нь бусдыгаа төдийлөн их өөрчилдөггүй. c) Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нь бусдаасаа төдиййлөн хамааралгүй. Жишээ нь, IBI ХХК-ний үндсэн үйл ажиллагаа нь мэдээллийн систем болон Нягтлан бодох бүртгэлийн программ хангамжийг боловсруулдаг. Тус компаны үндсэн бүтээгдэхүүнүүд нь Даймонд, Импакт, Эмьралд, Спинел, Ruby, Сэцэн кассын систем бөгөөд эдгээр бүтээгдэхүүнүүддээ дагалдуулан маш олон төрлийн үйлчилгээг санал болгодог. Бүтээгдэхүүнээ үйлчлүүлэгчиддээ хүргэхдээ суурилуулах, нэвтрүүлэх, зааж сургах, гарын авлагаар хангах үйлчилгээг цогцоор нь хүргэдэг. Жишээ нь үйлчлүүлэгч Даймонд программ хангамж буюу бизнесийн байгууллагад зориулсан санхүү, нягтлан бодох бүртгэлийн удирдлага, нөөц төлөвлөлтийн цогц системийг сонгон тус 42

компанитай гэрээ байгуулсан гэж үзвэл IBI ХХК дараах үйлчилгээнүүдийг харилцагчдаа хүргэнэ. Үүнд: 1. “Даймонд” программыг ашиглах лиценз. 2. Программыг нэвтрүүлэх үйлчилгээ. Үүнд бүтээгдэхүүнийг үйлчлүүлэгчидэд суурилуулан, программын цогц сургалт явуулан, шинэ хувилбарыг нэвтрүүлэх уйлчилгээг үзүүлдэг. 3. Техник хангамжийн үйлчилгээ. Үүнд оношлогоо хийх, компьютер форматлах, техник хангамжийн засвар үзүүлэх гэх мэт үйлчилгээнүүд багтдаг. 4. Техникийн шинэчлэлийн үйлчилгээ Үйлчлүүлэгчид бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ бүрийг нийлүүлэх амлалтыг тусдаа тодорхойлогдох боломжтой гэж үзнэ. Тухайлбал программыг нэвтрүүлэх үйлчилгээ нь программыг мэдэгдэхүйц хэмжээгээр өөрчлөхгүй ба уг праграмм болон нэвтрүүлэх үйлчилгээ нь нэгдсэн нэг бүтээгдэхүүнийг бий болгодог орцууд гэхээсээ илүү IBI ХХК-ний нийлүүлэхээр амласан тусдаа бүтээгдэхүүнүүд юм. Эцэст нь дүгнэвэл СТОУС 15-ийн дагуу дээрх бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ бүр нь тусдаа дөрвөн өөр дүнтэй гүйцэтгэх үүргүүд болно. Алхам 3: Арилжааны үнийг тодорхойлох Арилжааны үнэ гэдэг нь аж ахуйн нэгж амалсан бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ үйлчлүүлэгчид нийлүүлснийхээ төлөө авах эрхтэй гэж үзэж буй гэрээний төлбөрийн дүн юм. Арилжааны үнэ нь үйлчлүүлэгчийн төлөх тогтсон дүн байж болох боловч зарим тохиолдолд хувьсах шинжтэй эсвэл мөнгөнөөс өөр төрлийн төлбөрийн хэлбэртэй байж болдог. Арилжааны үнэд аж ахуйн нэгжийн өөрөө хийсэн хувьсах төлбөрийн магадлалаар жинэлсэн дүн болон үйлчлүүлэгчийн зээлийн эрсдэл мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнэ тусгагддаг. Төлбөрийн дүн нь хөнгөлөлт, үнийн бууралт, буцаалт, зээл, үнийн зөвшилцөл, урамшуулал, гүйцэтгэлийн урамшуулал, торгууль болон бусад ижил төстэй зүйлсийн улмаас хэлбэлздэг. Хэрэв аж ахуйн нэгжийн төлбөр авах эрх нь ирээдүйд аливаа нэг үйл явдал болох эсэхээс хамааран эргэлзээтэй байгаа бол гэрээгээр амалсан төлбөрийн дүн мөн өөрчлөгдөж болно. Жишээлбэл, хэрэв бүтээгдэхүүнийг буцаах эрхийн хамт борлуулсан эсвэл тусгайлсан төлөвлөгөөт зорилго хэрэгжвэл үр дүнгийн урамшуулал болгож тогтмол үнийн дүнг хөнгөлөхөөр амалсан бол төлбөрийн дүн хувьсах шинжтэй байна. Алхам 4: Арилжааны үнийг гэрээний гүйцэтгэх үүргүүдэд хуваарилах Аж ахуйн нэгж ерөнхийдөө гэрээгээр амалсан ялгаатай бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ бүрийн тус тусын тогтоосон борлуулалтын үнэд үндэслэн гүйцэтгэх үүрэг бүрт арилжааны үнийг хуваарилна. Хэрэв тусдаа борлуулалтын үнэ байхгүй бол аж ахуйн нэгж тооцож болно. Зарим тохиолдолд арилжааны үнэд гэрээний тусдаа нэг хэсэг болон багтсан нөхөн төлбөрийн хөнгөлөлт юмуу хувьсах дүн орсон байдаг. Стандартын шаардлагуудад аж ахуйн нэгж хэзээ гэрээний гүйцэтгэлийн нэг ба түүнээс дээш үүргүүдэд хөнгөлөлт эсвэл хувьсах төлбөрийг хуваарилахыг заасан байдаг. Алхам 5: Аж ахуйн нэгж гүйцэтгэх үүргээ биелүүлсэн үедээ орлогыг хүлээн зөвшөөрөх Аж ахуйн нэгж үйлчлүүлэгчдэд амласан бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ нийлүүлснээр гүйцэтгэх үүргээ биелүүлсэн гэж ойлгон орлогоо хүлээн зөвшөөрнө. Аливаа гүйцэтгэх үүргийг: 1. Тодорхой хугацаанд багтаан биелүүлэх 2. Хүргэлтйин цэг дээр биелүүлэх гэж ангилна. 1. Тодорхой хугацаанд гүйцэтгэх үүрэг нь дараах шалгууруудыг хангасан байна.  Ажлыг гүйцэтгэсэн цаг хугацаатай зэрэгцэн түний гүйцэтгэлээр дамжин үйлчлүүлэгч өгөөж хүртдэг. 43



Аж ахуйн хөрөнгийг бий болгох эсвэл нэмэгдүүлэх ажлаа дуусгавар болгох тухай бүрт түүний хяналтыг үйлчлүүлэгч авдаг.  Аж ахуйн нэгжийн ажлын гүйцэтгэл нь өөрөө ашиглах ямар нэг боломжтой хөрөнгийг бий болгодоггүй ба харин ажлын гүйцэтгэл дуусах бүрт төлбөрийг авах албан ёсны эрх үүсч байдаг. Хэрэв уг гүйцэтгэх үүрэг нэгээс дээш тайлант хугацааг хамарвал өмнө дурдсанчилан урт хугацаат гэрээ гэж үзнэ. Тодорхой нэг өдөр хүртэл хийж гүйцэтгэсэн ажлын орлогыг хэмждэг аргуудад гарцын болон орцын аргууд багтана. Гарцын аргын дагуу үйлчлүүлэгчид нийлүүлсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнэ цэнэд үндэслэн орлого хүлээн зөвшөөрнө. Харин орцын аргын хувьд ажлын цаг, зарцуулсан нөөц, гаргасан зардал зэрэг аж ахуйн нэгжийн орцод үндэслэн гарцыг хүлээн зөвшөөрдөг. 2. Хүргэлтийн цэг дээр биелүүлэх үүрэг нь тодорхой хугацаанд багтаан гүйцэтгэх ёстой үүргийн шаардлагыг хангахгүй байгаа үед үүснэ гэж үзнэ. Хүргэлтийн цэг гэдэг нь үйлчлүүлэгч нийлүүлэхээр амласан бүтээгдэхүүний хяналтыг олж авсан, аж ахуйн нэгж гйүцэтгэх үүргээ биелүүлсэн өдрийг хэлнэ. Хяналт шилжсэн үед дараах шинж тэмдэгүүд илэрнэ. Үүнд:  Аж ахуйн нэгж нийлүүлсэн хөрөнгийнхөө төлбөрийг авах эрх үүснэ.  Үйлчлүүлэгч хөрөнгийн албан ёсны эзэмших эрхийг авсан.  Аж ахуйн нэгж хөрөнгийн биет эзэмшлийг шилжүүлсэн.  Өмчлөлтэй холбоотой мэдэгдэхүйц эрсдэл, өгөөжийг үйлчлүүлэгчид шилжүүлсэн.  Үйлчлүүлэгч хөрөнгийг хүлээн зөвшөөрсөн. Аж ахуйн нэгж холбогдох орлогыг хүлээн зөвшөөрөхөөсөө өмнө аливаа гүйцэтгэх үүргийн үр дүнг ул үндэслэлтэй хэмжих боломжтой байх ёстой. Зарим тохиолдолд ялангуяа гэрээний эхний үе шатуудад аливаа гүйцэтгэх үүргийн үр дүнг ул үндэслэлтэй хэмжих боломжгүй байдаг боловч аж ахуйн нэгж гаргасан зардлаа нөхөж авахаар тооцсон байдаг. СТОУС 15-д мөн аж ахуйн нэгжийн үйлчлүүлэгчтэй байгуулсан гэрээний орлого болон мөнгөн гүйлгээний шинж чанар, дүн, цаг хугацаа, тодорхойгүй байдлын талаарх дэлгэрэнгүй мэдээлллийг санхүүгийн тайлан хэрэглэгчдэд аж ахуйн нэгж өгөх ёстой тодруулгын эх бүрэн шаардлага орсон. Ялангуяа СТОУС 15-аар аж ахуйн нэгжийг дараах мэдээллийг тодруулахыг шаарддаг. 1. Үйлчлүүлэгчтэй байгуулсан гэрээнээс хүлээн зөвшөөрсөн орлого. Үүнд, орлогыг тохирох ангилал руу салгаж оруулсан хэсэгчлэн хуваалт. 2. Гэрээний үлдэгдэл дүн. Үүнд, авлагын хэний болон эцсийн үлдэгдэл гэрээний хөрөнгө өр төлбөр орно. 3. Гүйцэтгэх үүргүүд. Үүнд, аж ахуйн нэгж өөрийн гүйцэтгэх үүргээ хэзээ биелүүлэх тухай болон гэрээний үлдсэн гүйцэтгэх үүргүүдэд хувиарлагдах арилжааны үнэ орно. 4. Тэдгээр гэрээнд дагаж мөрдсөн шаардлагуудыг сонгосон бодитой шүүмж болон тухай шүүмжийн өөрчлөлт. 5. Үйлчлүүлэгчтэй гэрээ байгуулахын тулд гаргасан зардлаас хүлээн зөвшөөрсөн хөрөнгө. НББОУСЗ болон СНББСЗ-үүд үйлчлүүлэгчтэй байгуулсан гэрээний орлогын нягтлан бодох бүртгэлийн бүх шардлагуудад ижил шийдэлд хүрснээрээ өөрсдийн зорилгодоо хүрсэн. Үүний үр дүнд СТОУС 15 нь үндсэндээ ижилхэн болсон. Гэсэн хэдий ч хавсралт болон Дүгнэлтийн Үндэслэлд багтсан зарим жижиг ялгаатай зүйлс бий.

2. СТОУС 15-ын практик хэрэгжилт 2.1 СТОУС 15-ын хэрэгжилтийн жишээ СТОУС 15-ийг гаргаж ирсэн нь бараг бүх компаниудын хувьд маш том өөрчлөлтийг бий болгож байгаа боловч зарим компаниудын хувьд шинэ стандарт нь нөлөөлөл багатай буюу урьдын адил орлогоо хүлээн зөвшөөрнө. Мөн уг стандартын орлого хүлээн зөвшөөрөлтийн 5 алхам нь өөр өөр салбар, аж ахуйн нэгжүүдэд янз бүрийн арга замаар нөлөөлнө. Ийм учраас энэхүү орлого зөвшөөрөлтийн стандартын хамгийн их нөлөөлж болох байгууллагуудыг авч үзвэл: 1. Мэдээлэл харилцаа холбооны салбар: Гэрээний үүрэг хариуцлагын биелэллтийг тодорхойлох, арилжааны үнийг гэрээхий гүйцэтгэх үүргүүдэд хувиарлах 2. Үйлдвэрлэлийн байгууллагууд: Гэрээний өөрчлөлт 3. Барилгын компани: Тодорхой хугацаанд болон хүргэлтийн цэг дээр гүйцэтгэх үүрэг. 4. Программ хангамж хөгжүүлэлт 5. Агаарын тээвэр 1. Мэдээлэл харилцаа холбооны салбар Энэхүү салбарын хувьд маш олон төрлийн үйлчлүүлэгчтэй байдаг бөгөөд тэдэнтэй янз бүрийн гэрээг байгуулан үйлчилгээгээ хүргэдэг. Тиймээс тус салбарын гол асуудал нь шинэ стандартын хувьд алхам 2 болон 4 чухал нөлөөтэй болно. Мөн үүргийн биелэлтийн орлогыг тодорхой хугацаанд (2 жилийн захиалгат гэрээ) эсвэл хүргэлтийн цэг дээр (гар утас борлуулах) хүлээн зөвшөөрч болно. Жишээ нь, мэдээлэл харилцаа холбооны байгууллага үйлчлүүлэгчдэээ идэвхжүүлэх зорилгоор үнэгүй утас өгдөг гэж үзвэл: Хүснэгт 1. НББОУС 18 ба СТОУС 15 харьцуулалт НББОУС 18-ийн дагуу: Дээрх үйлчилгээний зардлыг зардал” гэж үзнэ.

“Маркетингийн

СТОУС 15-ийн дагуу: Арилжааны үнийг гэрээний гүйцэтгэх болгон дээр хувиарлахыг шаардана.

үүрэг

Дээрх тохиолдолд оператерууд гэрээний нийт үнийг гар утас, болон сар бүрийн үйлчилгээндээ хувиарлах ёстой. Үүний үр дүнд, орлого хүлээн зөшөөрөлтийн хугацаанд өөрчлөлт орно. Учир гь СТОУС 15-ийн дагуу орлогыг НББОУС 18-аас өмнө хүлээн зөвшөөрнө. Скаймедиа компани дээр СТОУС 15-ийн дагуу орлогоо хэрхэн хүлээн зөвшөөрөхийг авч үзье. Скаймедиа компани нь нийт хэрэглэгчдэдээ мэдээлэл харилцаа холбооны цогц үйлчилгээг үзүүлдэг. Үйлчлүүлэгч Скаймедиа компаний гурвалсан үйлчилгээг сонгосон гэж үзье. Уг үйлчилгээний нөхцөл нь монголын болон дэлхийн шилдэг кино контент, сувгуудыг албан ёсны эрхтэйгээр Монгол дуу оруулгатайгаар хүлээн авч үзэхээс гадна өрхийн гишүүн бүр өндөр хурдны интернет ашиглаж, суурин утасныхаа сүлжээндээ болон IP77 дугаарууд руу үнэгүй ярих боломжтой. Уг гэрээний нөхцөл нь:  Сар болгон төлөх тогтмол төлбөр 30000₮ бөгөөд WiFi төхөөрөмж үнэгүй. Уг компани яг адилхан төхөөрөмжийг 125000₮-өөр зардаг бөгөөд сарын төлөх төлбөр 25000₮. Одоогийн стандартаар буюу НББОУС 18-ын дагуу бол Юнивишн компани WiFi төхөөрөмжөө үйлчлүүлэгчдээ үнэгүй өгч байгаа учраас орлогыг хүлээн зөвшөөрөхгүй. Уг төхөөрөмжийн өртгийг ашиг, алдагдал гэж тайлагнана. Сар бүрийн эцэст үйлчилгээний орлогыг хүлээн зөвшөөрөх бөгөөд журналын бичилт нь: 45

Дансны авлага/Мөнгөн хөрөнгө 30000 Үйлчилгээний орлого 30000 Шинэ стандарт болох СТОУС 15-ын дагуу бол уг компани үйлчлүүлэгчтэй байгуулсан гэрээний үүргийн биелэлтийг тодорхойлно. Үүнд: a) WiFi Төхөөрөмж b) 1 жилийн гурвалсан интернетийн үйлчилгээ Нэг жилийн арилжааны үнэ нь 360000₮ болох бөгөөд сарын төлбөр нь 30000₮ болно. Нийт арилжааны үнийг гэрээ гүйцэтгэх үүргүүдэд хувиарласныг хүснэгт 2-т харуулав. Хүснэгт 2. Арилжааны үнийг гэрээ гүйцэтгэх үүргүүдэд хувиарлах Үүргийн биелэлт WiFi төхөөрөмж Гурвалсан үйлчилгээ Нийт дүн

Борлуулалтын үнэ(₮) 125000 300000* 425000

Эзлэх хувь(%) 30.00% 70.00% 100.00%

Орлого(₮) 108000** 252000** 360000

*300000₮=25000₮×12 сар **Орлого=360000₮×Эзлэх хувь Скаймедиа компани гүйцэтгэх үүргийг биелүүлсэн үедээ орлогыг хүлээн зөвшөөрнө. Ингэхлээр, төхөөрөмжийг үйлчлүүлэгчид шилжүүлснээр 108000₮-ийн орлогыг хүлээн зөвшөөрөх бөгөөд сар болгон 21000₮-ийг (нийт үйлчилгээний орлого 252000₮ бөгөөд сар бүр хүлээн зөвшөөрөх нь 21000₮)үйлчилгээний орлогоор хүлээн зөвшөөрнө. Дээрх ажил гүйлгээний журналын бичилт нь: a. WiFi төхөөрөмжийг борлуулсан үед: Төлөгдөөгүй орлого 108000₮ Борлуулалтын орлого 108000₮ b. Гурвалсан үйлчилгээний орлого: Дансны авлага 30000₮ Үйлчилгээний орлого 30000₮ Төлөгдөөгүй орлого 9000₮* *9000₮=108000/12 НББОУС 18 болон СТОУС 15-ын хүлээн зөвшөөрөх нийт орлогын хэмжээ ижил боловч хүлээн зөвшөөрөх хугацаа нь өөр өөр байна. (Хүснэгт 3) Хүснэгт 3. НББОУС 18 болон СТОУС 15-ын дагуу орлого хэмжилт Үүргийн биелэлт Төхөөрөмжийн борлуулалтын орлого Үйлчилгээний орлого Нийт

НББОУС 18 (₮) 0.00

СТОУС 15 (₮) 108000

360000 360000

252000 360000

2.2 СТОУС 15 ба НББОУС 18 харьцуулалт НББОУС 18-ийн дагуу орлогыг дараах ажил гүйлгээ бүр дээр хүлээн зөвшөөрнө. Үүнд:  Бараа бүтээгдэхүүний борлуулалт  Үйлчилгээний орлого  Үндсэн хөрөнгө борлуулалтын , дахин үнэлгээний олз болон ногдол ашгийн орлого Харин СТОУС 15-ийн дагуу бол үйлчлүүлэгчтэй байгуулсан гэрээ бүрийн орлогыг хүлээн зөвшөөрнө. Үүнд: 46

   

Түрээсийн гэрээ/ НББОУС 17/ Даатгалын гэрээ /СТОУС 4/ Санхүүгийн хэрэглүүрүүд Ижил чиглэлээр үйл ажиллагаа чюулдаг байгууллагуудын хоорондын мөнгөн бус солилцоо Доорх хүснэгтэнд СТОУС 15 болон НББОУС 18ын шалгуур үзүүлэлтүүдийг хооронд нь харьцуулан авч үзнэ. Хүснэгт 4. СТОУС 15 ба НББОУС 18 харьцуулалт № 1.

Шалгуур Орлого хүлээн зөвшөөрөх хугацаа

Бүтээгдэхүүн үйлчилгээг тодорхойлох, хувиарлах Мөнгөний цаг хугацааны үнэ цэнэ

Баталгаа

НББОУС 18 -Бүтээгдэхүүнийг үйлчлүүлэгчид шилжүүлснээр эрсдлийг үйлчлүүлэгч хүлээнэ. -Орлогын хэмжээг бодитоор хэмжинэ. -Эдийн засгийн хүчин зүйлийн нөлөөллийг авч үзнэ. -Зардлыг найдвартай тооцоолно. -Үүрэг тус бүрт орлогыг хувиарладаггүй

СТОУС 15 -Тодорхой хугацаанд багтаан гүйцэтгэх үүрэг -Хүргэлтийн цэг дээр гүйцэтгэх үүрэг

-Бодит үнэ цэнээр нь тусгана.

-Бүтээгдэхүүн үйлчилгээг үзүүлэх хугацаанаас хамааран мөнгөний цаг хугацааны нөлөөллийг авч үзэн арилжааны үнийг тодорхойлно. -Бүтээгдэхүүнд баталгаа олгосон бөгөөд худалдан авах сонголттой бол үүрэг гэж үзнэ. -Худалдан авах сонголтгүй бол тусдаа гүйцэтгэх үүрэг гэж үзэхгйү НББОУС 37-ын дагуу бүртгэнэ

Тусгагдаагүй

-Үүрэг тус бүрт орлогыг хувиарлана.

СТОУС-тай холбоотой олон улсын судалгаа: Нийт 143 орноос СТОУС-ын хэрэглээний талаарх судалгааны үр дүнг доор харуулав. Уг судалгаа нь олон улсын хэмжээнд СТОУС-ыг хэрхэн хүлээн зөвшөөрдөг болохыг харуулсан.

График 1. СТОУС-ын хэрэглээний судалгаа./Нийт 143улс / Судалгааны үр дүнд судалгаанд хамрагдсан нийт 143 орноос 119 буюу 83% нь ихэнх компаниудыг СТОУС-ыг мөрдөхийг шаарддаг байна. Үлдсэн улс орнууд нь уг стандартыг хүлээн зөвшөөрдөг байна. Ддорх хүснэгтэнд нийт судалдгаанд хамрагдсан улсуудыг бүс нутгаар нь авч үзжээ. Хүснэгт 5. СТОУС-ын хэрэглээ Бүс нутаг

Бүс нутаг

СТОУС ашиглахыг шаарддаг

Европ Африк Ойрхи дорнод Ази-Номхон далайн орнууд Америк Нийт Эзлэх хувь(143 орноос)

43 20 12 31

42 16 11 23

37 143 100%

27 119 83%

Нийт хамрагдсан улс СТОУС СТОУС ашиглалт бүс ашиглахыг нутагт эзлэх хүлээн хувь зөвшөөрдөг 98% 1 80% 1 92% 1 74% 3 73% 83%

8 14 10%

СТОУС ашиглахгүй байж болно 0 3 0 5 2 10 7%

Дүгнэлт СТОУС 15 нь бүх аж ахуйн нэгж байгууллагуудын орлого хүлээн зөвшөөрөлтөнд нөлөөлөх боловч хамрах цар хүрээгээрээ өөр өөр байна. Ердөө ганц бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг хэрэглэгчдэдээ үзүүлдэг аж ахуйн нэгж нь бусад байгууллагуудтай 48

харьцуулбал илүү хялбараар орлогоо хүлээн зөвшөөрөх буюу бараг өмнөх стандартай адил байна. Бусад байгууллагуудын хувьд үйлчлүүлэгчтэй байгуулсан гэрээний орлогод уг стандартын нөлөөлөл их байна. Уг стандартын орлого хүлээн зөвшөөрөлтийн хэрэгжилтийн цаг хугацаа болон хүлээн зөвшөөрөх орлогын хэмжээг нэгтгэн авч үзвэл:  Гэрээнд тусгагдсан бараа, ажил үйлчилгээний тоонд орлогыг хуваарилна.  Бүтээгдэхүүн үйлчилгээнд орлогыг хувиарлах аргуудыг ашиглана.  Үйлчлүүлэгчдэд бүтээгдэхүүн үйлчилгээг хүргэх хугацааг тодорхойлно. (Тодорхой хугацаанд эсвэл хүргэлтийн цэг дээр) Уг стандартыг хэрэгжүүлснээр гарах давуу талууд нь:  Орлогын өмнөх шаардлагуудын нийцэмжгүй байдал, сул тал арилна.  Орлогын асуудалтай холбоотой илүү уялдаа хамаарал бүхий үзэл баримтлалаар хангана.  Тодруулгын тайлангаар дамжуулан санхүүгийн тайлан хэрэглэгчдэд илүү хэрэгтэй мэдээлэл өгнө.  Орлогыг үнэн зөв тодорхойлсгоор цаашдын үйыл ажиллагаагаа үнэн зөв таамаглах боломжтой болно гэх мэт давуу талуудтай юм. НББОУСЗ болон СНББСЗ-үүд үйлчлүүлэгчтэй байгуулсан гэрээний орлогын нягтлан бодох бүртгэлийн бүх шардлагуудад ижил шийдэлд хүрснээрээ өөрсдийн зорилгодоо хүрсэн. Үүний үр дүнд СТОУС 15 нь үндсэндээ ижилхэн болсон. Гэсэн хэдий ч хавсралт болон Дүгнэлтийн Үндэслэлд багтсан зарим жижиг ялгаатай зүйлс бий. Ашигласан ном зүй 1) ММНБИ. 2016 он. Санхүүгийн тайлагнал. Сурах бичиг. Улаанбаатар хот: Монгол. 193х 2) ММНБИ сонин. 2015 он. СТОУС 15. Улаанбаатар хот: Монгол. 3) Christina-Aurora, Bunea-Bontas. 2014. New approaches on revenue recognition and measurement. 4) Accounting & Auditing news. 2015. IFRS-15 Revenue from Contracts with customers. 5) Мэдээллийн сайт: http://www.globalaccountantweb.com/ifrs-15-revenue-fromcontracts-with-customers-by-tom-clendon/

Төгрөгийн бодит ханшийн харьцангуй үнэд суурилсан хандлага Л.Ганхуяг1, a* , О.Мишээл2,b* , Б.Шинэцэцэг3,с 1 2

Зохиогчийн албан хаяг(УБ хот, СХДүүрэг 30–р хороо 1-15)

Хамтран зохиогчийн албан хаяг(УБ хот, СБДүүрэг 2–р хороо 1а-101) * aЦахим хаяг: huyg_0924@yahoo.com * bЦахим хаяг: mishka_moosv@yahoo.com Цахим хаяг: n.f_shinee@yahoo.com

Хураангуй Уг судалгааны ажлаар харьцангуй үнэд суурилсан тэнцвэрт валютын ханшийн хандлагад тулгуурлан төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханшид нөлөөлөгч хүчин зүйлсийг тогтоох замаар бодит ханш нь макро эдийн засгийн суурь хүчин зүйлстэйгээ нийцтэй байгаа эсэх болон ханшийн урт хугацааны тэнцвэрт түвшинг коинтегрэшн шинжилгээний аргачлалаар тооцохыг зорив. Мөн төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханш нь тэнцвэрт түвшнээсээ илүү эсвэл дутуу үнэлэгдэж буй эсэх, мөн түүний шалтгааныг тогтмол судалж, үр дүнг нь бодлого боловсруулалтад тусгах шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна. Бодит ханшийн тэнцвэрт түвшинг Энгле-Гранжерийн болон Йохансений коинтегрэшн гэсэн 2 төрлийн үнэлгээний жигнэсэн дундаж үр дүнг 95 хувийн итгэх түвшний интервалд тодорхойлж, тэнцвэрт ханш нь тухайн интервалд хэлбэлзэнэ гэж үзсэн. Урт хугацааны тэнцвэрийн хувьд 2008 оны 3 дугаар улиралд 10-22 хувиар илүү үнэлэгдэж байсан бодит ханш 1 жилийн дараа буюу 2009 оны 4 дүгээр улиралд 8-17 хувиар дутуу үнэлэгдсэн. Харин 2010 оноос хойш илүү үнэлэгдэх хандлагатай байсан ба 2012 оны 2 дугаар улиралд бодит ханш урт хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ 5-15 хувиар илүү үнэлэгдсэн байна. Хамгийн сүүлийн байдлаар буюу 2016 оны 04 дүгээр улиралд богино хугацааны хүчин зүйлс, шок, болон мөчлөгийн нөлөөгөөр бий болсон нэрлэсэн ханшийн огцом хэлбэлзэл нь бодит ханшийг урт хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ 6-14 хувиар дутуу үнэлэгдэхэд хүргэсэн бол 4 дүгээр улиралд бодит ханшийн гажилт 3 орчим хувиар засварлагдсан.

Түлхүүр үг: Төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханш, ханшийн тэнцвэрт түвшин, гажилт, BEER загвар, коинтегрэшн шинжилгээ Оршил 2015-2016 онд экспортын голлох бүтээгдэхүүний эрэлт, гадаад худалдааны нөхцөл муудаж, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт огцом буурснаар валютын орох урсгал эрс татарлаа. Үүнээс шалтгаалан эдийн засагт төлбөрийн тэнцэл алдагдаж, төгрөгийн гадаад валюттай харьцах ханш сулрах дарамттай байсан. Ийм орчинд Монголбанкнаас төгрөгийн гадаад валюттай харьцах ханш нь макро эдийн засгийн суурь нөхцөлтэй нийцтэйгээр уян хатан тогтох зарчмыг баримталж, гадаад худалдаанд шаардлагатай тохиргоо хийгдэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн. Үүний үр дүнд удаан эдэлгээтэй хэрэглээний бараа, бүтээгдэхүүний импорт өмнөх оны 2 дугаар сарын байдлаар 13 хувиар, түүний дотор автомашины импорт 21 хувиар, гэр ахуйн \цахилгаан хэрэгсэл, тавилгын/ импорт 6 хувиар тус тус буурлаа. Түүнчлэн экспортын болон дотоодын үйлдвэрлэлийн өрсөлдөх чадвар нэмэгдэх, дунд хугацаанд ажлын байрыг хамгаалах орчин 50

бүрдэж байна. Монголбанк банкуудын гадаад зах зээлээс урт хугацаатай эх үүсвэр татах үйл ажиллагааг урамшуулах зорилгоор гурав болон түүнээс дээш жилийн хугацаатай бонд болон зээлийн эх үүсвэрийг заавал байлгах нөөцийн шаардлагаас чөлөөлж, нэг жилээс дээш хугацаатай гадаад валютын эх үүсвэрт урт хугацаатай своп хэлцэл хийх замаар ханшийн эрсдэлийг бууруулж байна. Ханшийн өндөр хэлбэлзэл нь зах зээл дээрх үндсэн шийдвэр гаргагчдын хувьд тодорхой бус байдлыг үүсгэж, валютын ханшны эрсдэлийг бий болгож байна. Тиймээс доллар төгрөгтэй харьцах ханшид нөлөөлж буй гадаад болон дотоод хүчин зүйлсийг тодорхойлох нь чухал ач холбогдолтой болоод байна. Хэрэв ханшыг хэлбэлзүүлж байгаа голлох макро үзүүлэлтүүдийг илрүүлж чадвал ханшын эрсдэлээс сэргийлэх нэг чухал мэдээлэл болно. Мөн валютын бодит ханшийн гажилт нь цэвэр хөвөгч ханшийн дэглэмтэй улсын хувьд ирээдүйн өөрчлөлтийг таамаглах, зохицуулалттай хөвөгч болон тогтмол ханшийн дэглэмтэй улсын хувьд валютын ханшийг засварлах шаардлагыг тодорхойлдог. Тиймээс бодит ханшийн гажилтын үнэлгээ нь бодлого боловсруулах түлхүүр хүчин зүйлсийн нэг юм. Валютын бодит ханш хэт өндөр үнэлэгдэх нь ханшийн хямралыг урьдчилан таамаглах нэг индикатор болдог бөгөөд харьцангуй үнийг эрс засварлах шаардлагыг нэмэгдүүлэх, цаашлаад нийт эдийн засгийн өсөлтийг бууруулах хандлагатай гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл, мөнгөний болон ханшийн бодлогыг тодорхойлохдоо бодит ханшийн тэнцвэрт түвшнээсээ хазайх гажилтыг бууруулах чиглэлд нийцтэй байх зарчмыг баримтлах нь чухал юм. Аливаа улсын үндэсний валют хэтэрхий өндөр үнэлэгдэх нь импортыг урамшуулж, экспортын өрсөлдөх чадварыг алдагдуулах, улмаар урсгал дансны тогтвортой байдлыг алдагдуулах, эдийн засагт гадаад өрийн хэмжээг нэмэгдүүлэх болон зах зээл дэх спекулятив үйл ажиллагааг дэмжих зэрэг сөрөг үр дагавартай болохыг эмпирик судалгаанууд харуулсан байдаг. Ерөнхийдөө үндэсний валют хэт өндөр үнэлэгдэх нь эдийн засгийн өсөлт, сайн сайхан байдлыг сааруулдаг бол дутуу үнэлэгдэх нь тухайн улсын онцлог, шинж чанараас хамааран эдийн засагт харилцан адилгүй нөлөөтэй байдаг.

1.1 Валютын ханшид нөлөөлөх эрэлт, нийлүүлэлтийн хүчин зүйлсийн эмпирик шинжилгээ Шинжилгээний эхний хэсэгт ам.долларын ханшийг өнгөрсөн утгаас нь хамааруулан нэг хувьсагчийн загвараар үнэлж таамаглал хийсэн. Энэхүү хэсэгт валютын ханш нь өөрийнхөө өмнөх утга болон санамсаргүй алдаанаас хамаардаг гэсэн таамаглал дор цувааг эконометрикс загваруудаар үнэлж үнэлгээний үр дүнг ашиглан валютын ханшийг хэр сайн таамаглаж байгааг үзүүлэх юм. Шинжилгээнд 2007 оны 1сараас 2017 оны 02 сар хүртэлх 854 ширхэг өгөгдлийг авч ашигласан. Валютын ханшийн сарын өөрчлөлт буюу хэлбэлзэл гэдэг нь дараа сарын утгаас өмнөх сарын утгаа хассан өөрчлөлтүүд юм. Ам доллартай харьцах төгрөгийн ханш нь 2007.1-р сараас 2016.6р сар хүртэлх хугацаанд өөрчлөлт маш багатай байсан бол 2016 оны сонгуулийн дараагаас маш их өөрчлөлттэй болсон нь харагдаж байна. (Хавсралт График1) Валютын ханшийн статистик шинжилгээ, сараар болон графикийн хувьд валютын ханш нь өнгөрсөн 122 сарын хугацаанд дундаж ханш нь 1537.24 байсан ба хамгийн ихдээ 2488,8 хамгийн багадаа 1144,6 хүрч байсан. Мөн валютын ханшийн Std.dev буюу стандарт хазайлт нь 353.6 гарсан маш их хэлбэлзэлтэйг харуулж байна. Ханшийн өгөөжөөр үнэлсэн ARMA загварын үр дүн Хүснэг№1

Хувьсагч C AR(1)

Коэффициент 28.48742 1.248590

стандарт алдаа 16.26679 0.090036

т-статистик

Магадлал 1.751262 13.86774

0.0026 0.0000

AR(2)

-0.271966

0.087925

-3.093151

(Хавсралт График2)

AR(1),AR(2)-нь харгалзан 1%,5%,10%-ын түвшинд тус хувьсагч ач холбогдолтой буюу нөлөөтэй гэдгийг илтгэнэ. Загварын хоцролт нь бодит байдалтай сайн нийцэж байна Монголбанк валютын ханшыг зарлахдаа өмнөх банк болон банк бус санхүүгийн байгууллагуудын арилжааны дүнгүүдийн дунджаар тухайн өдрийн ханшийг зарладаг гэсэн мэдээлэл байдаг. Валютын ханшийн өмнөх 2 сарын өгөөжийн утга ханшын өгөөжид эерэгээр нөлөөлдөг бөгөөд статистикийн хувьд ач холбогдолтой байна. Энэ үлдэгдэлүүдийн вариац нь тогтмол бус байгааг илтгэж байгаа юм. Тиймээс гетероскедасти тест хийн загварын алдааг загварчлах шаардлагатай. 𝐺𝐴𝑅𝐶𝐻 = 𝐶(14) + 𝐶(15) ∗ 𝑅𝐸𝑆𝐼𝐷(−1)^2 + 𝐶(16) ∗ 𝐺𝐴𝑅𝐶𝐻(−1) + 𝐶(17) Ханшийн өгөөжөөр үнэлсэн GARCH загварын үр дүнд валютын ханшийн вариац нь өмнөх үеийн шокын квадрат болон вариацаас эерэг хамааралтай байна мөн статистикийн хувьд ач холбогдолтой байна. Ханшийн шок нь дараагийн шок болох үндсэн суурь болдог гэдгийг дээрх үнэлгээнээс харж болно. Энэ нь валютын ханшийн хэлбэлзэмтгий байдлыг өсгөдөг. (Хавсралт хүснэгт№2) 𝐺𝐴𝑅𝐶𝐻 = 𝐶(4) + 𝐶(5) ∗ 𝑅𝐸𝑆𝐼𝐷(−1)^2 + 𝐶(6) ∗ 𝐺𝐴𝑅𝐶𝐻(−1) GARCH(1,1) загварын үлдэгдэлд ARCH нөлөө байхгүй гэсэн H 0 таамаглалыг 98.65 хувийн түвшин хүлээн зөвшөөрч байна. (Хавсралт хүснэгт№3)

1.2 Валютын ханш, түүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн статистик М1, М2, төгрөгийн ам.доллартой харьцах ханш, төгрөгийн юаньтай харьцах ханш, инфляци, импорт, экспорт гэсэн 7 хувьсагчтай бөгөөд хүчин зүйлсийн шинжилгээ хийж хэлбэлзэл бий болгогч гол макро үзүүлэлтийг илрүүлнэ. (Хавсралт График3) 2012-2016 оноос юань, долларын ханш тасралтгүй өссөн байна. Харин инфляци сүүлийн жилүүдэд харьцангуй буурсан ба бусад үзүүлэлтүүд их савалгаатай харагдаж байна. Энд байгаа mean нь дундаж, median нь тухайн цувааны голын утга, maximum нь хамгийн их утга, minimum нь хамгийн бага утга бол observations нь ажиглалтын тоо буюу 118 сарын мэдээг илэрхийлж байна. Тухайлбал өнгөрсөн 118 сарын валютын ханш нь дунджаар 1396.25 хамгийн ихдээ 2307.8 хамгийн багадаа 1144.6 хүрч байна. Регрессийн тэгшитгэл 𝐸𝑋𝐶𝐻𝑈𝑆𝐴 = 333.8 + 5.54 ∗ 𝐸𝑋𝐶𝐻𝐶𝑁𝑌 + 0.03 ∗ 𝐸𝑋𝑃𝑂𝑅𝑇 − 3.03 ∗ 𝐼𝑁𝐹 − 0.04 ∗ 𝑀1 − 6.84𝑒 − 06 ∗ 𝑀2 − 0.02 ∗ 𝐼𝑀𝑃𝑂𝑅𝑇

Валютын ханшид нөлөөлөгч регрессийн коэффициент (Экспорт, импорт, инфляц, мөнгөний нийлүүлэлт, мөнгөний нөөц, юаний ханш) гэх мэт үзүүлэлтүүдийг авсан. R- детерминацийн коэффициент болох ажиглалтын утга болон онолын утга нь 99% нийцэж байна. Дарвин ватсон нь 2-оос бага уг цуваа нь эерэг корреляцитай болохыг нотолж байна.

0.0025

2.1 BEER загвар BEER загвар нь тухайн нэг улсын үнийн өрсөлдөх чадварыг эдийн засгийн суурь үзүүлэлтүүдтэй нийцтэй байгаа эсэхийг үнэлэх боломж олгодог. Кларк, МакДональд болон Алберола нар уг загварыг анхлан үнэлсэн. Валютын ханшийн тэнцвэрт түвшинг тооцох BEER аргачлал нь эрсдэлээр засварласан хүүгийн UIP (uncovered interest rate) нөхцөлд үндэслэх бөгөөд дараах байдалтай байна.

𝐸𝑡(𝛥𝑆𝑡 + 𝑘) = −(𝑖𝑡 – 𝑖𝑡 ∗) + 𝜋𝑡 Энд: s

нэрлэсэн валютын ханш

нэрлэсэн хүү

πt =λt+k - эрсдлийн урамшуулал. Энд λt нь цаг хугацааны хувьд хувьсах хэсэг болно. t+k - бондын үргэлжлэх хугацаа Tэгшитгэл дэх валютын ханш болон хүүний зөрүүнээс хүлээгдэж буй инфляцийн зөрүүг, Et(Δpt+k – Δp*t+k) хасвал:

𝑞𝑡 = 𝐸𝑡(𝑞𝑡 + 𝑡) + (𝑟𝑡 − 𝑟𝑡 ∗) − 𝜋𝑡 Энд: rt= it - Et(ΔSt+k) - экс –анте бодит хүү E(qt+k) qt

- валютын бодит ханшийн хүлээгдэж буй түвшин - валютын бодит ханш

Кларк, МакДональд нар -ыг улсын өрөөс дараах функциональ хамааралтай болохыг харуулсан байдаг.

𝜆𝑡 = 𝑔(𝑔𝑑𝑒𝑏𝑡𝑡/𝑔𝑑𝑒𝑏𝑡 𝑡 ∗) Энд: gdebtt - дотоодын засгийн газрын өр; gdebtt* - гадаад эдийн засгийн засгийн газрын өр. Гадаад өртэй харьцангуйгаар дотоодын өр өсөх нь дотоод дахь эрсдэлийн урамшууллыг өсгөх бөгөөд энэ нь үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханшийг сулруулах нөлөөтэй байна. Валютын бодит ханшийн хүлээгдэж буй түвшин “Et(qt+t)” нь эдийн засгийн суурь үзүүлэлтүүдээс хамаарна.

𝐸𝑡(𝑞𝑡 + 𝑡) = 𝑞^ = 𝑓(𝑡𝑜𝑡𝑡, 𝑡𝑛𝑡𝑡, 𝑛𝑓𝑎𝑡) 53

Энд: tott - гадаад худалдааны нөхцлийн индекс tntt

- худалдаалдаг болон худалдаалдаггүй барааны харьцангуй үнэ

nfa - гадаад цэвэр актив. Эмпирик судалгааны ажлуудад уг хувьсагчийг цэвэр албан нөөц, банкны систем дэх гадаад цэвэр актив гэх мэт олон янзаар төлөөлүүлсэн байдаг. Дээрх тэгшитгэлээс харвал BEER загварт бодит ханшийг дараах хувьсагчдаас хамааруулан тодорхойлдог байна. 𝐵𝐸𝐸𝑅 = 𝑓(𝑟 − 𝑟 ∗, 𝑔𝑑𝑒𝑏𝑡/𝑔𝑑𝑒𝑏𝑡 ∗, 𝑡𝑜𝑡, 𝑡𝑛𝑡, 𝑛𝑓𝑎) Эмпирик судалгаанд валютын ханшийн тэнцвэрт түвшнээсээ зөрөх гажилтыг (misalignment) нийтлэг стандарт аргачлалаар дараах байдлаар тодорхойлно.

𝑞𝑡 = 𝛽1’𝑍1𝑡 + 𝛽2’𝑍2𝑡 + ‫ 𝑡𝑇’ح‬+ 𝜀𝑡 Энд:

Z1t

-урт хугацаанд тогтвортой нөлөө бүхий эдийн засгийн суурь үзүүлэлтүүдийн вектор;

Z2t -дунд хугацааны нөлөөлөгч хувьсагчдын вектор, бизнес мөчлөгтэй давхцах магадлалтай. Tt

- богино хугацаанд нөлөөлдөг буюу шилжилтийн хувьсагчдын вектор;

εt

- санамсаргүй хэмжигдэхүүн;

Дээрх тэгшитгэлээс богино хугацааны хүчин зүйлсийг хасвал бодит ханшийн дунд хугацааны тэнцвэрт түвшинг дараах байдлаар тодорхойлж болно.

𝑞𝑡 = 𝛽1’𝑍1𝑡 + 𝛽2’𝑍2𝑡 Эндээс бодит ханшийн дунд хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ гажих гажилт нь (current misalignment)

𝑐𝑚 = 𝑞 𝑡 − 𝑞‘𝑡 = 𝑞𝑡 − 𝛽1’𝑍1𝑡 + 𝛽2’𝑍2𝑡 = ‫ 𝑡𝑇’ح‬+ 𝜀𝑡 Харин урт хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ гажих гажилт (total misalignment) нь эдийн засгийн суурь хүчин зүйлсийн урт хугацааны тогтвортой түвшнээр тодорхойлогдсон бодит ханш болон эдийн засагт ажиглагдсан бодит ханшийн хоорондох зөрүү болно. 𝑡𝑚𝑡 =

(𝑞𝑡 − 𝑞𝑡’) + [𝛽1’(𝑍1𝑡 – Ź1𝑡) + 𝛽2’(𝑍2𝑡 – Ź2𝑡)]

Эдийн засгийн суурь хүчин зүйлсийн урт хугацааны тогтвортой түвшинг гол төлөв олон жилийн дундаж эсвэл Ходрик-Прескотын (HP) фильтерийг ашиглан тооцдог. Тодруулбал, BEER загварт бодит үйлчилж буй ханшийн дунд хугацааны тэнцвэрт түвшинг тэгшитгэлд харуулсан үзүүлэлтүүдээс гадна эдийн засгийн бусад суурь хүчин зүйлсэд тулгуурлан үнэлэх ба ийнхүү үнэлсэн дунд хугацааны тэнцвэрт ханшийн ерөнхий чиг хандлагаар валютын бодит ханшийн 54

урт хугацааны тэнцвэрт түвшинг тодорхойлно. Түүнчлэн тэнцвэрт ханшийн эмпирик загварууд нь бодит ханшийн тэнцвэрт түвшинг ямар хугацааны (дунд, урт, маш урт) хувьд тодорхойлж буйгаараа ялгаатай. Тэнцвэрт валютын бодит ханшийг тооцдог эмпирик загварууд

Маш урт xугацаа

Урт хугацаа

Дунд хугацаа

Худалдан авах чадварын паритет

BEER

FEER

NATREX

BEER

FEER

NATREX

Бодит валютын ханшийн тэнцвэрт түвшин

Зураг:1 Бодит ханшийн тэнцвэрт түвшин

Худалдан авах чадварын паритет буюу нэг үнийн хууль (LOOP) нь тэнцвэрт ханшийг хэт онолын үүднээс тайлбарладаг тул бараг боломжгүй буюу маш урт хугацааны үр дүнг харуулдаг, харин BEER загвар нь бодит ханшийн гажилтыг урт болон дунд хугацаанд зэрэг үнэлэх боломжийг олгодог. Тоон өгөгдөл:

 Валютын бодит ханш /REER/ Тэнцвэрт ханшийн онолд валютын нэрлэсэн ханш биш бодит ханшийг ашигладаг  Бүтээмжийн зөрүү (+) /PROD/ Бүтээмжийн хувьсагч нь харьцангуй үнэд суурилсан тэнцвэрт ханшийн хандлагын хувьд чухал хувьсагчдын нэг юм. 1). PROD↑ => Цалин↑ => Үнэ↑ => REER↑ 2). PROD↑ => Э/з-ийн өсөлт↑ => Дотоод валютын эрэлт↑ => REER↑ 3). PROD↑ => Э/з-ийн өсөлт↑ => Нийт эрэлт↑ => Импорт↑ => REER↓  Худалдааны нөхцөл (+/-) /TOT/ МУ-ын хувьд экспортын орлогын 90 орчим хувь нь 10 нэр төрлийн эрдэс бүтээгдэхүүн, түүхий эдээс бүрддэг, дотоодын 55

PEER

 



хэрэглээний дийлэнх хэсгийг импортоор хангадаг тул уг хувьсагч нь ханшид чухал нөлөөтэй. 1). TOT↑ => Экспортын орлого↑ => Нийт эрэлт↑ => Импорт↑ => Гадаад валютын эрэлт↑ => REER↓ 2). TOT↑ => Экспортын салбар↑ => Хүчин зүйлс шилжилт => Үнэ↑ => REER↑ Гадаад цэвэр актив (+) /NFA/ Нийт төлбөрийн тэнцлийг төлөөлөх ба үндэсний валютад итгэх итгэлийг илэрхийлэх чухал үзүүлэлт юм. 1). NFA↑ => Валютын нийлүүлэлт↑ => REER↑ Гадаад өр (+/-) /FX_DEBT/ Улсын эрсдэл болон үндэсний валютын эрсдэлийг илэрхийлэх ба төлбөрийн тэнцлийн санхүүгийн дансыг төлөөлнө. 1). FXD↑ => Валютын орох урсгал↑ => REER↑ 2). FXD↑ => Хүү ба үндсэн төлбөр↑ => REER↓ 3). FXD↑ => Эрсдэлийн урамшуулал↑ => REER↓ Нээлттэй байдлын зэрэг (+/-) /OPEN/ Гадаад худалдаанаас өндөр хамааралтай манай эдийн засгийн хувьд зайлшгүй чухал хувьсагч болно. 1). OPEN↑ => Эрсдэл↑ => Валютын нийлүүлэлт↓ => REER↓ 2). OPEN↑ => Худалдаалдаг барааны үнэ↓ => Ерөнхий үнэ↓ => REER↓ 3). OPEN↑ => Шинэ технологи, мэдлэгийн импорт↑ => Э/з-н өсөлт↑ => Нийт эрэлт↑ => Импорт↑ => REER↓ 4). OPEN↑ => Шинэ технологи, мэдлэгийн импорт↑ => Э/з-н өсөлт↑ => Дот.валютын эрэлт↑ => REER↑ ГШХО (+/-) /FDI/ Хөгжиж буй орнуудад ГШХО-ын урсгал харьцангуй өндөр байдаг тул валютын ханшид үзүүлэх нөлөө нь хүртэл их байдаг. 1). FDI↑ => Валютын орох урсгал↑ => REER↑ 2). FDI↑ => Бүтээмж↑ => Э/з-н өсөлт↑ => Дот.валютын эрэлт↑ => REER↑ 3). FDI↑ => Бүтээмж↑ => Э/з-ийн өсөлт↑ => Нийт эрэлт↑ => Импорт↑ => REER↓ ЗГ-ын хэрэглээ (+/-) /G_EXP/ ЗГ-ын үйл хөдлөл нь эдийн засагт шууд нөлөөлдөг учир төсвийн бодлогын хувьсагч бодит ханшид чухал нөлөөтэй. 1). GOV↑ => Нийт эрэлт↑ => Хэрэглээ↑ => Худалдаалдаггүй барааны эрэлт↑ => Үнэ↑ => REER↑ 2). GOV↑ => Нийт эрэлт↑ => Импорт↑ => REER↓ 3). GOV↑ => Мөнгөний нийлүүлэлт↑ => REER↓ 4). GOV↑ => Төсвийн алдагдал↑ => Э/з ийн тогтворгүй байдал => REER↓ Дотоод, гадаад бодит хүүний зөрүү (+/-) /RIRD/ Уг хувьсагч нь BEER загварыг үндэслэж буй UIP нөхцлийг илэрхийлэх ба мөнгөний бодлогыг төлөөлнө. 1). RIRD↑ => Орох урсгал↑ => REER↑ 2). RIRD↑ (Инфляци↓) => Харьцангуй үнэ↓ => REER↓ Мөнгөний нийлүүлэлт (+/-) /M2/ 2013 онд Монголбанк бодит секторыг дэмжих, үнийн өсөлтийг бууруулах зорилгоор эдийн засаг дахь мөнгөний нийлүүлэлтийг 24%-иар нэмэгдүүлсэн. 1). M2↑ => Төгрөгийн илүүдэл => REER↓ 2). M2↑ => Нийт эрэлт↑ => Импорт↑ => REER↓ 3). M2↑ => Нийт эрэлт↑ => Үнэ↑ => REER↑ Зээл (+/-) /LOAN/ Мөнгөний нийлүүлэлттэй ижил сувгаар нөлөөлнө

Төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханш болон эдийн засгийн суурь үзүүлэлтүүдийн хоорондох урт хугацааны коинтегрэшн хамаарлыг үнэлэхдээ хувьсагчдын тогтворжилтыг шалгах шаардлагатай. Судалгаанд авч үзсэн хувьсагчдын нэгж язгуурын тестийн үр дүнг Хүснэгт 6-т харуулав. Хүснэгт 6. нэгж язгуурын тест (ADF test) Хувьсагч

REER_SA PRODMON_SA

Эрэмбэ

0 1 0

Тестийн критик утга 1% -4.243644 -2.636901 -3.639407

5% -3.544284 -1.951332 -2.951125

T-stat

Тайлбар

-2.807100 -5.666012 -1.925454

Тогтворжоогүй Тогтворжсон (1%) Тогтворжоогүй

PRODPART_SA EXP_SA IMP_SA NFA FX_DEBT OPEN FDI G_EXP FIS_BAL RIRD M2_SA LOAN_SA LG_RGDP_SA

1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 1

-2.636901 -3.639407 -4.262735 -4.252879 -4.284580 -4.243644 -3.661661 -3.639407 -2.636901 -2.636901 -3.646342 -4.356068 -2.650145 -2.636901 -2.636901 -3.661661 -2.641672 -2.634731 -2.634731 -4.339330 -2.644302 -2.634731 -2.636901 -2.632688 -3.639407 -4.243644 -3.639407

-1.951332 -2.951125 -3.552973 -3.548490 -3.562882 -3.544284 -2.960411 -2.951125 -1.951332 -1.951332 -2.954021 -3.595026 -1.953381 -1.951332 -1.951332 -2.960411 -1.952066 -1.951000 -1.951000 -3.587527 -1.952473 -1.951000 -1.951332 -1.950687 -2.951125 -3.544284 -2.951125

-6.292938 -2.211227 -5.388505 -2.783299 -5.207639 -3.607148 -4.970168 -2.544032 -6.342852 2.549573 -7.076985 -4.898328 -2.134613 -0.678580 -9.927817 -1.825052 -9.561020 -2.722796 -14.88794 -3.365204 -5.070619 0.656467 -6.663966 2.400433 -6.008496 -2.048195 -9.096911

Тогтворжсон (1%) Тогтворжоогүй Тогтворжсон (1%) Тогтворжоогүй Тогтворжсон (1%) Тогтворжсон(5%) Тогтворжсон (1%) Тогтворжоогүй Тогтворжсон (1%) Тогтворжоогүй Тогтворжсон (1%) Тогтворжсон (1%) Тогтворжсон (5%) Тогтворжоогүй Тогтворжсон (1%) Тогтворжоогүй Тогтворжсон (1%) Тогтворжсон(1%) Тогтворжсон (1%) Тогтворжоогүй Тогтворжсон (1%) Тогтворжоогүй Тогтворжсон (1%) Тогтворжоогүй Тогтворжсон (1%) Тогтворжоогүй Тогтворжсон (1%)

Эх сурвалж: өөрийн боловсруулалт Нэгж язгуурын тестийн үр дүнгээс харахад нээлттэй байдлын зэрэг, импортын үнийн индекс, төсвийн тэнцэл гэсэн хувьсагчид тогтвортой буюу I(0), бусад үзүүлэлтүүд тогтворгүй буюу I(1) процесс байв (Хүснэгт 1). Загварын гол хувьсагчдын нэг болох худалдааны нөхцлийн индекс тогтвортой байсан тул эмпирик шинжилгээнд экспортын болон импортын үнийн индексийг салгаж авч үзсэн.

2.2 Энгле-Гранжерийн коинтегрэшн Энгле, Гранжер нар зөвхөн нэгэн зэрэг Iпроцесс байдаг 2 хувьсагчийн хоорондох урт хугацааны хамаарлыг тогтоох аргачлалыг боловсруулсан. Уг аргачлалын дагуу (i) хувьсагчдын хоорондох урт хугацааны хамаарлыг энгийн регресс ашиглан үнэлнэ, (ii) дээрх үнэлгээний үлдэгдэл түвшин дээрээ тогтвортой байгаа эсэхийг тодорхой тестээр шалгах ба үнэлгээний үлдэгдэл санамсаргүй хэмжигдэхүүн түвшин дээрээ тогтвортой байгаа тохиолдолд урт хугацааны хамааралтай гэж үздэг. Тиймээс зарим судлаачид уг аргачлалыг 2 шатат коинтегрэшн тест гэж нэрлэдэг бөгөөд хамгийн том сул тал нь тайлбарлагч бүх хувьсагчийг экзоген хэмээн таамагладагт оршино. Нэгдүгээр эрэмбийн интеграцчилагдах үзүүлэлтүүдийн хоорондох урт хугацааны тэнцвэрт хамаарлыг дараах хэлбэрээр үнэлнэ. 𝑦𝑡 = 𝛽0 + 𝛽1𝑧𝑡 + 𝜀𝑡 Үүний дараа дээрх тэгшитгэлийн үлдэгдлийг салган авч шинэ цуваа үүсгэн стационарь эсэхийг тогтоох ба үлдэгдэл нь стационарь байгаа тохиолдолд үзүүлэлтүүдийг урт хугацааны

хамааралтай гэж үзнэ. Үлдэгдлийн стационарь эсэхийг шалгахдаа өргөтгөсөн “Dickey-Fuller”ийн тестийг ашиглаж болно. Уг тест нь үлдэгдлийн хувьд дараах тэгшитгэлийг үнэлдэг. 𝑛

Δέt= ɑ1έ+ ∑𝑖=1 𝑎 i+1Δέt-i+€t Хэрэв байвал үлдэгдлийн цуваа стационарь буюу үзүүлэлтүүд урт хугацааны тэнцвэрт хамааралтай байна. Tэгшитгэлийг нэгтгэн дараах алдаа засварлах загварыг томьёолох боломжтой ба уг загвар нь хувьсагчдын хоорондох урт, богино хугацааны хамаарлыг зэрэг харуулдгаараа давуу талтай. ∆𝑦𝑡 = ɑ1 + ɑ𝑦(𝑦𝑡 − 1 − 𝛽𝑡𝑧𝑡 − 1) + ∑ 𝑎 11 (𝑖)𝛥𝑦𝑡 − 𝐼 𝑖=1

+ ∑ 𝑎 12(𝑖)𝛥𝑧𝑡 − 𝑖 + €𝑦𝑡 𝑖=1

Энд: β1 нь тэгшитгэлд өгөгдсөн коинтеграцчилагдах векторын параметр; € yt нь цагаан шуугиан процесс; ɑ1, ɑy, ɑ11 (i) болон ɑ12 (i) нь параметрууд болно.

Йохансений коинтегрэшн Нэг тэгшитгэлт загварууд нь эдийн засгийн суурь үзүүлэлтүүдийн валютын бодит ханшид үзүүлэх нэг чигт нөлөөллийг харуулдаг. Гэвч эдийн засаг дахь үзүүлэлтүүд нь нэг биш олон талт хамааралтай байдаг учир аливаа шинжилгээг бодитойгоор гүйцэтгэхдээ системт загварыг ашиглах нь илүү оновчтой байдаг. Үзүүлэлтүүдийн хоорондох коинтегрэшн хамаарлыг VAR загвараар шалгах хэд хэдэн тестийг санал болгосон байдаг.

 Сток, Ватсон нар (1988) үндсэн бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд тулгуурласан энгийн тренд тестийг дэвшүүлсэн бол Йохансен (1988, 1991, 1992a, 1994, 1996b) ΔXt болон Xt-1 -ийн хоорондох каноник хамааралд суурилдаг, хамгийн их үнэний хувь бүхий аргыг ашигладаг тестийг санал болгосон.  Харин Бевлий, Юанг нар (1995), Юанг, Бевлий нар (1996) Xt-1 болон Xt-1 ийн хоорондох каноник хамааралд тулгуурлан коинтегрэшн хамаарлыг үнэлсэн.  Хамгийн сүүлд Хюбрик, Люткфол, Сайконен нар (2001) системт коинтегрэшний тестийг хөгжүүлээд байна. Эдгээрээс хамгийн өргөн ашиглагддаг нь Йохансений коинтегрэшн юм. Түүнчлэн тэнцвэрт ханшийн судалгааны талбар, ялангуяа BEER загварын гол төлөөлөгч болох Кларк, МакДональд нар (1999), Клостерман, Шнадт нар (2000) бодит ханшийн тэнцвэрт түвшинг Йохансений коинтегрэшнд тулгуурлан Вектор Алдаа Засварлах загвараар (VECM) үнэлсэн байдаг.

ρ-хэмжээст Xt процессийг ерөнхий VAR загвараар дараах хэлбэрт бичиж болно. Xt= П1Хt-1+…+ПkXt-k+ФDt+€t’

t=1,…, T

Энд: X-k+1’… X0

- тогтмол гэж таамаглана.

Dt - тогтмол хэсэг, шугаман тренд, улирлын дамми, шокын дамми зэргийг агуулсан детерминистек вектор; 58

€t’

- тэг дундажтай, ковариацтай -хэмжээст нормаль тархалттай санамсаргүй хэмжигдэхүүн П1,....,Пк

- хэмжээст параметрийн матриц

Йохансен (1991) Энгле-Гранжерийн I(1) хувьсагчдын хоорондох коинтегрэшн хамаарлыг вектор авторегрессив хэлбэрт илэрхийлж, баталсан. Ийнхүү VAR хэлбэрээр илэрхийлэхийн тулд ɑ’ɑ˪=0,β’β˪=0 байх (ρ-r) ранг бүхий ɑ болон β-ийн ρ*(ρ-r) хэмжээстэй ɑ˪ болон β˪ гэсэн ортогналь хэсгийг нэмж тодорхойлох шаардлагатай. Багасгасан рангтай буюу r<ρ байдаг (ρ нь Х t вектор дахь хувьсагчдын тоо) П-параметрийг дараах байдлаар богино болон урт хугацааны хэсэгт задалж болдог. П=ɑβ’ Энд: ɑ,β ~ харгалзан богино болон урт хугацааны параметруудын матриц Энэ тохиолдолд ΔXt-E(ΔXt) болон β’Xt-E(β’Xt) -ийг I(0) байлгах анхдагч тархалтыг зааж өгч болно. Уг процессийг дараах байдлаар илэрхийлнэ. 𝑡

𝑋𝑡 = 𝑐 ∑( €𝑖 + ф𝐷) + 𝐶(𝐿)(€𝑡 + ф𝐷𝑡) + 𝑃𝛽˪𝑋0 𝑖=1

Энд: C=β˪(ɑ’˪Гβ˪)-1ɑ’˪ байна. Тиймээс Xt нь β -урт хугацааны вектор бүхий коинтеграцчилагдах I(1) процесс юм. Tэгшитгэлээр илэрхийлэгдэх багасгасан рангийн нөхцлийн хувьд, процесс нь дараах хураангуй хэлбэрийн алдаа засварлах хэсэгтэй байна. 𝑘−1

𝛥𝑋𝑡 = ɑ𝛽’𝑋𝑡 − 1 + ∑ Г 𝑖𝛥𝑋𝑡 − 𝐼 + Ф𝐷𝑡 + €𝑡 𝑖=1

Энд: Гi= -∑𝑘𝑗=𝑖+1 П 𝑗

параметрууд нь чөлөөтэй хувьсаж болно .

Йохансен эдгээр каноник хамаарал болон П -матрицын багасгасан рангийн ач холбогдолтой байдлыг шалгадаг “Trace” болон “Maximum Eigenvalue” гэсэн тестүүдийг санал болгосон. 𝑛

𝐽𝑡𝑟𝑎𝑐𝑒 = −𝑇 ∑ 𝑙𝑛(1 − ℷ^𝑖) 𝑖=𝑟+1

Энд: T - өгөгдлийн хугөцааны урт ℷ^I - I дух хамгийн хүчтэй каноник хамаарал

Эмпирик шинжилгээний үр дүн: Энэ хэсэгт нэгдүгээрт, хувьсагчдын хоорондох урт хугацааны хамаарлыг үнэлдэг эконометрик аргачлалуудын тусламжтайгаар төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханшийн тэнцвэрт түвшинг үнэлнэ. Хоёрдугаарт, тэнцвэрт ханшийн үнэлгээний үр дүнд тулгуурлан төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханшийн урт болон дунд хугацааны тэнцвэрээсээ гажих гажилтыг тодорхойлно. Тэнцвэрт бодит ханшийн загварыг танилцуулахаас өмнө 2012 оноос хойш бодит ханшийн өөрчлөлтийг бүрэлдэхүүнээр нь авч үзье.

Зураг№1 Төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханшийн өөрчлөлтийн бүтэц Зурагт харуулсанчлан сүүлийн жилүүдэд төгрөгийн бодит ханшийн өөрчлөлтөд дотоодын үнийн нөлөө хүчтэй нөлөөтэй байсан тул тэнцвэрт бодит ханшийн загварт мөнгөний хүчин зүйлс давамгайлж байна. Гэвч 2013 оны 3 дугаар улиралд бодит ханш нэрлэсэн ханшийн уналтаас шалтгаалан суларсан нь бодит ханшийг тэнцвэрт түвшнээсээ гажсаныг илтгэнэ. 2013 оны 4 дүгээр улиралд бодит ханш эргэн чангарч, гажилт тодорхой хэмжээгээр засварлагдсан гэж хэлж болохоор байна. 2013 оны 4 дүгээр улиралд бодит ханш эргэн чангарч, гажилт тодорхой хэмжээгээр засварлагдсан гэж хэлж болохоор байна. Эх сурвалж: Монголбанк Төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханшийн тэнцвэрт түвшин Kоинтегрэшн үнэлгээний 2 эконометрик аргачлалаар үнэлхэд дараах үр дүн гарсан болно.Хүснэгт 7: Хамааран хувьсагч

хамааран хувьсагч: REER Тайлбарлагч хувьсагчид:

энгле-гранжер

йохансен

0.377075*** 0.125135*** 0.190664*** -0.352262*** -0.345020*** 0.151024***

-0.086302*** 0.185570*** 0.121903***

0.498517*** 0.105018*** 0.075528*** -0.415821*** -0.398968*** 0.825233*** -0.230309*** 0.032885

-0.143898** 0.076773***

0.063123** 0.138659*** -0.121536*** 0.170028***

Серийн корреляцитай эсэх (LM test)

0.3737

Хэвийн тархалттай эсэх (Jarque-Bera)

2.218491

Хетероскедастик үүссэн эсэх (Breusch-Pagan-Godfrey)

0.1885

0.3958

Тэмдэглэл: *, **, *** харгалзан 90%, 95%, 99%-ийн ач холбогдлын түвшинд нөлөөтэй болохыг илэрхийлнэ. [] хаалтан доторх тоо нь t-stat-ыг илэрхийлнэ. Эмпирик шинжилгээнд нийт 15 тайлбарлагч хувьсагч авч үзсэнээс үнэлгээний төгрөгийн бодит ханшид (i) экспортын үнийн индекс, (ii) ГШХО,

үр

дүнд

(iii) Гадаад нийт өр, (iv) гадаад, дотоод бодит хүүний зөрүү, (v) зээлийн өрийн үлдэгдэл, (vi) бодит ДНБ, (vii) Засгийн газрын зардал гэсэн хувьсагчид нөлөөтэй байв. Эдгээр үзүүлэлтүүдийн динамикийг Хавсралт 3-т харуулсан ба хувьсагчдын аль суваг нь давамгайлж төгрөгийн бодит ханшийг чангаруулах/ сулруулах чиглэлд нөлөөлж буйг өмнөх бүлгээс харах боломжтой. Эмпирик шинжилгээний үр дүнд гадаад, дотоодын бодит хүүний зөрүү бодит ханшид сөрөг нөлөөтэй гарсан нь инфляцийн нөлөө нэрлэсэн хүүний нөлөөнөөс давамгайлж буйг илэрхийлнэ. Түүнчлэн төлбөрийн тэнцлийн хөрөнгө, санхүүгийн дансыг төлөөлөх үндсэн 2 данс болох ГШХО, гадаад өрийн үзүүлэлтүүд гадаад цэвэр активаас илүүтэй бодит ханшийн өөрчлөлтийг тайлбарладаг болох нь харагдсан. Йохансений болон Энгле-Гранжерийн коинтегрэшн тестүүдийн үр дүн, хувьсагчдын өмнөх коэффициентууд хоорондоо нийцтэй байна. Дээрх 2 аргаар тооцсон төгрөгийн бодит ханшийн урт болон дунд хугацааны тэнцвэрт түвшинг дундажлан загварын алдааны интервалд (2 сигма) байгуулан дараах байдлаар харуулав.

Зураг№2 Дунд хугацааны тэнцвэрт түвшин Эх сурвалж: өөрийн зураглал

Зураг 3. урт хугацааны тэнцвэрт түвшин Эх сурвалж: өөрийн зураглал

Тэмдэглэл: Валютын зах нь муу хөгжсөн улсуудын хувьд хэлцлийн зардал, тодорхой бус байдал, зах зээлийн үр ашиггүй байдал зэргээс шалтгаалан тэнцвэрт ханшийг цэгэн үнэлгээгээр бүрэн тодорхойлох боломжгүй гэж үздэг ба тэнцвэрт ханш тодорхой интервалд тодорхойлдог. Ингэхдээ ихэвчлэн хэд хэдэн төрлийн TAR (Threshold Autoregression) загварыг ашигласан байдаг. Энэхүү судалгааны ажилд бодит ханшийн тэнцвэрт түвшинг Зураг 4 ба Зураг 5-д харуулсанчлан 2 сигма алдааны интервалд буюу 95 хувийн итгэх завсарт тодорхойлсон нь дээрхтэй төстэй бөгөөд эконометрик загвараар загварчлах боломжгүй, төгс биш зах зээлийн шинж чанарыг харгалзан үзсэн гэж ойлгож болно. Дунд болон урт хугацааны тэнцвэрт түвшний үнэлгээнээс 2010 оны эцэст илүү үнэлэгдэж байсан төгрөгийн бодит ханш 2011 оны эцэс гэхэд дутуу үнэлэгдсэн ба 2013 оноос 2015 оныг хүртэлх 3 жилийн хугацаанд ерөнхийдөө илүү үнэлэгдэх хандлагатай байсан бол 2016 оны эцэст огцом сулран дутуу үнэлэгдсэн гэсэн мөчлөг ажиглагдаж байна. Төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханшийн гажилт Коинтегрэшн хамааралд тулгуурлан төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханшийн дунд157 болон урт158 хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ гажих гажилтыг тодорхойлох боломжтой. Уг судалгаанд авч үзсэн 2 коинтегрэшн аргачлал болон аргачлал тус бүрийн алдаагаар жигнэж дундажласан төгрөгийн бодит ханшийн тэнцвэрт түвшнээсээ гажсан гажилтыг 95 хувийн итгэх интервалд байгуулан, дараах байдлаар харуулав.

Зураг№4 Төгрөгийн бодит ханшийн дунд хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ гажсан гажилт \Төгрөгийн бодит ханшийн жигнэсэн дундаж гажилтаас харахад 2008-2016 оны хооронд төгрөгийн бодит ханш нь дунд хугацааны тэнцвэрт түвшний цэгэн үнэлгээнээс илүү үнэлэгдэж ирсэн утгуудын дундаж 3.6 хувь, дутуу үнэлэгдэж ирсэн утгуудын дундаж 4.0 хувь байна (Зураг 4). 2011 оны 4 дүгээр улиралд төгрөгийн бодит ханш дунд хугацааны тэнцвэрт Эх сурвалж: өөрийн зураглал

түвшнээсээ хамгийн ихээр буюу 5-17

хувиар илүү үнэлэгдсэн байна. Харин 2012 оны 4 дүгээр улиралд төгрөгийн бодит ханш дунд хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ хамгийн ихээр буюу 5-14хувиар дутуу үнэлэгдэж байв(Зураг4) 2016 оны 4 дүгээр улирлын байдлаар дунд хугацааны тэнцвэрээсээ 0-9 хувиар дутуу үнэлэгдсэн гэж гарсан нь бодит ханш дунд хугацааны тэнцвэрт түвшиндээ байгаа болохыг харуулж байна. Мөн бодит ханшийн дунд хугацааны тэнцвэрт түвшин нь бодит ханш макро эдийн засгийн суурь хүчин зүйлстэй хэр нийцтэй байгааг илэрхийлнэ.

Зураг№5 Төгрөгийн бодит ханшийн урт хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ гажих гажилт Харин төгрөгийн бодит ханшийн урт хугацааны тэнцвэрт түвшний үнэлгээнээс 2005-2013 оны хооронд төгрөгийн бодит ханш урт хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ илүү үнэлэгдэж ирсэн утгуудын дундаж 6.0 хувь, дутуу үнэлэгдэж ирсэн утгуудын дундаж 5.5 хувь байна (Зураг 7).

Төгрөгийн бодит ханш нь урт хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ хамгийн ихдээ 2008 оны 3 дугаар улиралд 10-22 хувиар илүү 2009 оны 4 дүгээр улиралд 8-17 хувиар Эх сурвалж: өөрийн зураглал байв (Зураг№5). 2011-2012 оны дэлхийн санхүүгийн хямралын үед бодит ханшийн гажилт хамгийн их хэлбэлзэлтэй байсан. Тухайлбал, бодит ханш 2011 онд огцом чангарч илүү үнэлэгдэж байсан бол 2012 онд огцом суларч дутуу үнэлэгдэж байв. Харин хямралаас хойш буюу 2013-2015 онуудад бодит ханш ерөнхийдөө илүү үнэлэгдэх хандлагатай байсан нь 2016 онд мөчлөгийн нөлөөгөөр урт хугацааны тэнцвэрээсээ дутуу үнэлэгдээд байна. 2016 оны 4 дүгээр улирлын байдлаар бодит ханш урт хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ 4-11 хувиар дутуу үнэлэгдээд байна. Дүгнэлт

Төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш дан ганц макро эдийн засгийн суурь нөхцлөөр тодорхойлогдон уян хатан тогтож байх зарчмыг баримтлах валютын захын сонгодог бүтэц бүрэлдээгүй, гадаад орчны тодорхой бус байдал өндөр байгаа өнөө үед макро эдийн засгийн тогтворгүй байдалд хүргэх эсрдэлтэй. Нэгэнт манай орны эдийн засаг нь уул уурхайгаас өндөр хамааралтай улс болсон учир гадаад эдийн засгийн нөлөөлөл өндөр байна. Мөн энэхүү судалгаагаар төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханшийн тэнцвэрт түвшин, түүнд тулгуурласан бодит ханшийн гажилтыг харьцангуй үнэд суурилсан хандлага буюу BEER загвараар тооцлоо. Төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханшийн өөрчлөлтөд дотоодын үнийн түвшин хүчтэй нөлөөлдөг тул бодит ханшид мөнгөний бодлогын хувьсагчдын (бодит хүүний зөрүү, мөнгөний нийлүүлэлт) нөлөө өндөр болох нь загвараар батлагдсан. Үнэлгээний үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт бодит ханшийг чангаруулах нөлөөтэй гарсан нь мөнгөний нийлүүлэлтийн хувьд үнийн суваг давамгайлж буйг харуулж байна. Харин гадаад валютын урсгал, валютын нөөцийг төлөөлүүлэн гадаад цэвэр актив, гадаад өрийн ГШХО зэрэг үзүүлэлтүүдийг авсан боловч ГШХО-ын хувьсагч нь бодит ханшийг илүүтэйгээр тайлбарлаж байсан. Мөн дотоодын хөдөлмөрийн бүтээмж, худалдааны нөхцөл, нээлттэй байдлын зэрэг гэсэн хувьсагчид бодит ханшид нөлөөтэй болох нь харагдсан. Тэнцвэрт ханшийн шинжилгээг гүйцэтгэхдээ эконометрик аргачлалуудыг ашигласан ба тэнцвэрт бодит ханшийг эдгээр 2 аргачлалын алдаагаар жигнэж дундажласан үр дүнг загваруудын 2 сигма алдааны интервалд байгуулах замаар 95 хувийн итгэх түвшинд тэнцвэрт ханшийг тодорхойлсон. Харин тэнцвэрт бодит ханшийн цэгэн үнэлгээний үр дүнгээс дараах хандлагуудыг харж болно. Тэнцвэрт ханшийн шинжилгээг гүйцэтгэхдээ эконометрик аргачлалуудыг ашигласан ба тэнцвэрт бодит ханшийг эдгээр 2 аргачлалын алдаагаар жигнэж дундажласан үр дүнг загваруудын 2 сигма алдааны интервалд байгуулах замаар 95 хувийн итгэх түвшинд тэнцвэрт ханшийг тодорхойлсон. Харин тэнцвэрт бодит ханшийн цэгэн үнэлгээний үр дүнгээс дараах хандлагуудыг харж болно. Үүнд: 64

• 2008-2016 оны хооронд төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханш дунд (урт) хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ илүү үнэлэгдэж ирсэн утгуудын дундаж 3.6 хувь (6.0 хувь), харин дутуу үнэлэгдэж ирсэн утгуудын дундаж 4.0 хувь (5.5 хувь) байна. Харин төгрөгийн бодит ханшийн дунд (урт) хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ гажсан бүх утгын дундаж 0.4 хувь (0.4 хувь) байгаа нь хугацааны туршид төгрөгийн бодит ханш ерөнхийдөө тэнцвэрийнхээ орчим хэлбэлзэж байсныг илэрхийлнэ. • 2008-2009 оны дэлхийн санхүүгийн хямралын үед төгрөгийн бодит ханшийн гажилт хамгийн өндөр бөгөөд хамгийн их хэлбэлзэлтэй байв. Хямралын эхний үе буюу 2008 оны 3-4 дүгээр улиралд бодит ханш дунд (урт) хугацааны тэнцвэрээсээ 5-17 хувиар (10-22 хувиар) илүү үнэлэгдсэн байсан бол 2009 оны 4 дүгээр улиралд огцом суларч, 5-14 хувиар (8-17 хувиар) дутуу үнэлэгдсэн байна. • 2010-2012 онуудад төгрөгийн бодит ханш дунд болон урт хугацааны тэнцвэрээсээ илүү үнэлэгдэх хандлагатай байсан импортыг урамшуулах чиглэлд үйлчилж байсан байна. • Харин 2013 оны 3 дугаар улиралд төгрөгийн нэрлэсэн үйлчилж буй ханш огцом суларсанаар бодит ханш дунд хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ 4-12 хувиар, урт хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ 6-14 хувиар тус тус дутуу үнэлэгдэж, тэнцвэрт түвшний интервалаасаа гарсан ба энэ нь 2009 оны 4 дүгээр улирлын гажилттай ойролцоо дүнтэй байв. 2014 оны 4 дүгээр улиралд эдийн засгийн нөхцөл байдалтай уялдан гажилт харьцангуйгаар засварлагдах хандлагатай боловч тэнцвэр бүрэн хангагдаагүй хэвээр байна.

Ашигласан ном зүй

Олон улсын худалдааны зохицуулалт /С.Норжинсүрэн/ -“Валют, Санхүү-Зээлийн Харилцаа” /Д.Моломжамц/ - “Мөнгөний онол, бодлого, арга зүй” /Э.Сандагдарж/ Гадаад худалдааны үнэ, үр ашиг, валютын арга зүйн асуудал /Г.Пүрэвбаатар./ Хөрөнгөтөн орны вальютын системийн хямрал /Ц.Төмөр/ -“Төгрөгийн гадаад валюттай харьцахтэнцвэрт түвшний судалгаа” /Д.Ган-Очир МУИС-ЭЗС-ийн ЭЗО-ын багш Т.Оюун-баатар/ -“Валютын ханшийн таамаглал ба ARFIMA загвар”/С.Э.З-З Д.Батжаргал, Докторант Т.Ууганбаяр/ “Ханшийн богино хугацааны таамаглал хийх нь” /ШУТИС-КТМС, Эдийн засгийн профессорын судалгааны баг болох Ж.Пүрэвсүрэн, Э.Батмандах/ -Мөнгөний бодлогын хороо. /Монголбанк, МБСГ-ын эдийн засагч Б.Лхагважав, Б.Баярдаваа/ - “Зэсийн үнээр хөтлүүлсэн ам.долларын ханшийн таамаглал”/ СЭЗДС-ийн мастерын ангийн оюутнууд Б.Номун, Г.Цэнд-Аюуш, Б.Энхтуяа/ - Монгол улсын нэгдсэн төсвийн 2016 оны төсвийн хүрээний мэдэгдэл - Econometrics-handbook-in-mongolian.html - /Ч. Наранчимэг 1999 он/ Эконометрикс - Гарын Авлага - Монгол банк товихомол -Монголбанк. (2007-2015). Мөнгөний статистикийн тойм. - Монголбанк. Монголбанк. (2007-2015). Сарын бюллетень. -Монголбанк. (2007-2015). Төлбөрийн тэнцэл. -. (2007-2015).Монголбанк. Үндэсний Статистикийн Хороо.. - Сарын бюллетень. ҮСХ. -Үндэсний Статистикийн Хороо. (1998-2014). Статистикийн эмхтгэл. ҮСХ. -Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн байдал (2016 оны эхний 9 саp) -Монгол хэлний дүрмийн алдаа шалгагч -“Univariate ARIMA forecasts of deﬁ ned variables” /Heejoon Кang/ - “Wavelet-based detection of outliers in Volatility models” /Aurea Grane болон Helena Viega/ -“Exchange rate pass through into import price: case of Chile”/ Roberto Alvariz, Patricio Jaramilio, and Aguirre, Alvaro; Calderon, Cesar;, “Real Exchange Rate Misalignments and Econom- ic Performance,” Central Bank of Chile, 2005.

Domac, Ilker; Shabsigh, Ghiath;, “Real Exchange Rate Bahavior and Economic Growth: Evidence from Egypt, Jordan, Morocco, and Tunisia,” International Mon- etary Fund, 1999. Rapetti, Martin; Skott, Peter; Razmi, Arslan;, “The Real Exchange Rate and Economic Growth: Are Developing Countries Different?,” University of Massachusetts Amherst, 2011. Toulaboe, Dosse;, “Real Exchange Rate Misalignment and Economic Growth in Developing Countries,” Fort Hays State University, 2011. Jorge Selaive/ www.issuu.com www.ikon.mn www.1212.mn www.nso.mn Www.gogo.mn Www.legalinfo.mn Www.mongolbank.mn http://www.unen.mn/content/8346.shtml#sthash.l35NN5VG.dpuf http://spellcheck.gov.mn/ http://www.imf.org/external/ns/search.aspx?NewQuery=currency+economic+&submit

Хавсрал Хавсралт 1 Судалгааны ажил

Түүвэр

Коттани, Кавалло, Хан нар (1990)

Хөгжиж буй 24 улс (196083)

Доллар (1992)

Хөгжиж буй 95 улс (197685)

Гура, Греннес нар (1993)

ССА-ын 33 улс (1972-87)

Истэрли (1993)

51 улс (197085)

Макро э/зийн үзүүлэлт Э/з-ийн өсөлт, ХО-т, ICOR, Экспорт, ХАА Э/з-ийн өсөлт REER гажилт: Тэнцвэрт ханшаас зөрөх зөрүү Э/з-ийн өсөлт, Экспорт, Импорт, ХО-т, Хадгаламж Э/з-ийн өсөлт

Бодит ханшийн хэмжүүр

Аргазүй, аргачлал

Э/з-ийн нөлөө

REER гажилт: PPP болон Загвар REER тогтворгүй байдал: REER-ийн вариацын коэф REER гажилт: Тэнцвэрт ханшаас зөрөх зөрүү REER тогтворгүй байдал: Стандарт хазайлт REER гажилт: PPP, Тэнцвэрт ханшаас зөрөх зөрүү REER тогтворгүй байдал: Стандарт хазайлт

Хөлгөн өгөгдөл, ХБКА

[Сөрөг] – Загвар [Сөрөг] – Тогтворгүй байдал

Хөлгөн өгөгдөл, ХБКА

[Сөрөг] – Загвар [Сөрөг] – Тогтворгүй байдал

Панел ба холимог өгөгдөл, ХБКА

[Сөрөг] – Загвар [Сөрөг] – Тогтворгүй байдал

REER гажилт: Тэнцвэрт ханшаас зөрөх зөрүү

Хөлгөн өгөгдөл, ХБКА [Сөрөг] – Загвар

[Сөрөг] – Загвар

Истэрли, Луйза, Монтиел нар (1997) Разин, Коллинс нар (1999)

81 улс (196093)

Э/з-ийн өсөлт

REER гажилт: Тэнцвэрт ханшаас зөрөх зөрүү

Панел өгөгдөл, Моментын арга

[Сөрөг] – Загвар

93 улс (197592)

Э/з-ийн өсөлт

Панел өгөгдөл, Тогтмол нөлөөний

загвар [Сөрөг] – Загвар [Сөрөг] – Тогтворгүй байдал

Домач, Шабси нар (1999)

Арабын 4 улс: Эгипт, Йордан, Морокко, Тунис (19701996) ) 70 улс (1960-99)

(1970-1996) Э/з-ийн өсөлт

REER гажилт: Тэнцвэрт ханшаас зөрөх зөрүү REER тогтворгүй байдал: Стандарт хазайлт REER гажилт: Тэнцвэрт бодит ханшийн зах зээл дээр ажиглагдсан бодит ханшаас хазайх хазайлт Түүвэр судалгаа

хазайлт 3 шатат ХБКА

1970-1990 оны хоорондох валютын ханшийн алдаатай бодлогоос шалтгаалан бий болсон бодит ханшийн гажилт нь э/з-т сөрөг нөлөө үзүүлсэн [Сөрөг] – Ханшийн зөрүү, Загвар

REER гажилт: Загвар REER тогтворгүй байдал: Стандарт хазайлт

Панел өгөгдөл, Тогтмол нөлөөний загвар

[Сөрөг] – Загвар

Истэрли (2001) 70 улс

Э/з-ийн өсөлт REER гажилт: Тэнцвэрт ханшаас зөрөх зөрүү Э/з-ийн өсөлт, Дотоодын ХО-т

Блийни, Грийнвей нар (2001)

ССА-ын 14 улс (1980-95)

Луйза, Фахнзилбер, Калдерон нар (2004) Хаусман, Притчет, Родрик нар (2004) Притчет, Родрик нар (2004) Истэрли (2004)

78 улс (19602000)

Э/з-ийн өсөлт

REER гажилт: Тэнцвэрт ханшаас зөрөх зөрүү

Панел өгөгдөл, Моментын арга

Сөрөг] – Загвар

) 110 улс (1950-99)

Э/з-ийн өсөлтийн хурд

REER гажилт:ppp

Пробит загвар

[Сөрөг] – REER- ийн гажилт

) 110 улс (1950-99)

Э/з-ийн өсөлтийн

REER гажилт: PPP

Пробит загвар

[Сөрөг] – REER- ийн гажилт

8 улс (19602000)

Э/з-ийн өсөлт

60 улс (19652003)

Э/з-ийн өсөлт

Панел өгөгдлийн шинжилгээ Панел болон хугацааны цувааны коинтегрэшн аргачлал

[Сөрөг] – Ханшийн зөрүү, Загвар

Агуэрра, Калдерон нар (2005)

Монтиэл, Сервен нар (2008) ханш

) 94 улс (1975-2005)

Хадгаламж, э/з- ийн өсөлт

Урсгал дансны хугацаа хоорондын загвар

Родрик (2008)

184 улс (1950-2004)

Э/з-ийн өсөлт

REER гажилт: Ханшийн зөрүү, Загвар REER гажилт: Тэнцвэрт бодит ханш болон зах зээл дээр ажиглагдсан бодит ханшийн зөрүү REER гажилт: Загвараар тодорхойлсон ханш болон зах зээл дээрх ханшийн зөрүү Ханшийн дутуу үнэлэгдэх индекс

Сул үнэлэгдсэн ханш нь хадгаламж болон э/з-ийн өсөлт- ийг дэмжихгүй. Их хэмжээний урсгал дансны илүүдэлтэй улсад л дээрх суваг ажиглагдана Хөгжиж буй орны хувьд ханш дутуу үнэлэгдэх нь э/з-ний өсөлтийг дэмждэг.

Панел шинжилгээ, Нээлттэй жижиг э/з- ийн

Гажилт нь э/з- ийн өсөлтөд шугаман бус сөрөг нөлөөтэй.

рекурсив загвар Алдаа засварлах загвар.

Элбадави, Калтани, Сото нар (2009) Саб- Сахарын Африкийн

СабСахарын Африкийн 83 улс (19702004)

Экспорт, э/з-ийн

Экспорт, э/з-ийн өсөлт REER гажилт: Тэнцвэрт ханшаас зөрөх зөрүү

Саленаве (2010)

G-20-ийн орнууд (1980-2006)

Э/з-ийн өсөлт

REER гажилт: Тэнцвэрт ханшаас зөрөх зөрүү

Панел коинтегрэшн

Рапетти, Скотт, Разми нар (2011)

Хөгжингүй ба хөгжиж буй улсууд (1950-2004)

Э/з-ийн өсөлт

REER гажилт: Ханшийн дутуу үнэлэгдэх индекс

Д.Ган-Очир Т.Оюунбаатар нарын

2000-2009 оны хооронд төгрөгийн бодит ханш

Э/З өсөлт

утгуудын дундаж 4.5 хувь, харин илүү үнэлэгдэж ирсэн утгуудын дундаж 5.1 хувь

Панел өгөгдлийн шинжилгээ. Тогтмол нөлөөний загвар BEER шинжилгээ

Хөгжингүй оронтой харьцуулахад хөгжиж буй улсын бодит ханш дутуу үнэлэгдэх нь эдийн засгийн өсөлтөд илүү эерэг нөлөөтэй. өгрөгийн гадаад валюттай харьцахтэнцвэрт түвшний судалгаанд нэг хувьсагчийн шинжилгээ

Д.Ганочир(2007)

Хувьсагчийн шинжилгээн ий

Мөнгөний бодлогын сувгуудыг шалгах

хоорондын хамаарл ыг VAR, SVAR загва рын шоконд хариу үйлдэл, вариацын задаргааг ашиглан тодорхойлсон судалгааны ажлууд.

GARCH загвараар үнэлж

Валютын ханшинд нөлөөлөгч гадаад, дотоод хүчин зүйлсийг тодорхойлох хүрээнд:

Roberto Alvariz, Patricio Jaramilio, and Jorge Selaive (2008)

Хувьсагчдаа р импортын нэгжийн үнийн индекс үүнд

ханшийн инфляцад үзүүлэх нөлөөлөл

SVAR загвар

Хувьсагчдаар импортын нэгжийн үнийн индекс үүнд: хэрэглээний бараа, завсарын бараа бүтээгдэхүүн, капитал бараа гэх 3индекс, импортын барааны үнэ

Heejoon Кangын хийсэн 1983

Шууд таамаглалд бодит хүү

Шууд болон шууд бус

Гол дүгнэлтээс дурдвал ханшийн хэ лбэлзэл нь богино хугацаанд аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнд нөгөө 2 салбартай харьцангуйгаар их нөлөөтэй, Шууд таамаглалд бодит хүү, шууд бус таамаглалд инфляц болон 3сарын хугацаатай T-billийн ялгаврын 1980 оны 1-р сараас 1983 оны 12-р сар хүртэл авч үнэлгээнд ашигласан байна

ARIMA загвараар

Тухайн хувьсагчдыг ARIMA загвараар үнэлсэн бөгөөд судалгааны үр дүнд шууд болон шууд бус таамаглал нь чанарын хувьд адилхан байсан

засварлах загвар Илүү үнэлэгдсэн ханш нь экспортын төрөлжилт болон э/з-ийн өсөлтөд сөрөг нөлөөтэй бол дутуу үнэлгэдсэн ханш нь эдгээр үзүүлэлтэд эерэг нөлөөтэй. ханшийн гажилт нь э/зийн өсөлтийг сааруулдаг

INF

2,400

12,000,000

2,000

10,000,000

1,600

8,000,000

1,200

6,000,000

800

4,000,000

400

2,000,000

0 07

-5 07

EXCHUSA

400

6,000

2,250

350

5,000

2,000

300

4,000

1,750

250

3,000

1,500

200

2,000

1,250

150

1,000 09

1,000

100 08

EXPORT

2,500

EXCHCNY

0 07

IM PORT 7,000 6,000 5,000 4,000 3,000 2,000 1,000 0 07

График№1 Валютын ханшийн сарын өөрчлөлт (2007.1-ээс 2017.2) Эх үүсвэр: Өөрийн боловсруулалт

Series: EXCHUSA Sample 2007M01 2016M10 Observations 118

0 1200

1400

1600

1800

2000

Валютын ханшийн статистик шинжилгээ, сараар График№2 Эх үүсвэр: Өөрийн боловсруулалт

2200

Mean Median Maximum Minimum Std. Dev. Skewness Kurtosis

1505.763 1396.250 2307.800 1144.600 314.3477 0.709168 2.195738

Jarque-Bera Probability

13.07104 0.001451

INF

2,400

12,000,000

2,000

10,000,000

1,600

8,000,000

1,200

6,000,000

800

4,000,000

400

2,000,000

-5

EXCHUSA

400

6,000

2,250

350

5,000

2,000

300

4,000

1,750

250

3,000

1,500

200

2,000

1,250

150

1,000 09

1,000

100 08

EXPORT

2,500

EXCHCNY

0 07

IMPORT 7,000 6,000 5,000 4,000 3,000 2,000 1,000 0 07

График №3 Валютын ханш, түүнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн статистик

Эх сурвалж: өөрийн боловсруулалт

Валютын нөлөөлөгч хүчин зүйлс(2007.1-ээс 2017.2) Хүснэгт№1 Хүснэгт №3 Heteroskedasticity test ARCH

Валютын нөлөөлөгч хүчин зүйлс(2007.1-ээс 2017.2) Хүснэгт№1 Тэмдэглэл

Валютын ханшид нөлөөлөгч хүчин зүйл

Корреляци

USD

ам.доллартай харьцах төгрөгийн ханш, нэгжээр

100%

мөнгөний нийлүүлэлт, тэрбум төг

85.60%

мөнгөний нөөц, тэрбум төг

-22.50%

INF

улирлын инфляци, хувиар

-59.70%

IMPORT

импорт, тэрбум төг

10.80%

EXPORT

экспорт, тэрбум төг

55.90%

EXCHCNY

юань ханш, төг

98.00%

Ханшийн өгөөжөөр үнэлсэн GARCH загварын үр дүн Хүснэгт №2 R-squared

0.984401

Adjusted Rsquared Хувьсагч C AR(1)

0.982388 Коэффициент 26.44184 1.220398

Mean dependent var S.D. dependent var стандарт алдаа 11.17186 0.15514

1442.092 261.794 z-статистик 2.366825 7.866444

Магадлал 0.0179 0.0000

AR(6) -0.07954 0.091203 AR(9) -0.039686 0.076227 AR (11) 0.10532 0.087274 GARCH = C(14) + C(15)*RESID(-1)^2 + C(16)*GARCH(-1) + C(17) C RESID(-1)^2 GARCH(-1) EXCHUSA

1030.241 0.5404 -0.071893 -0.360917

-0.872112 -0.520623 1.206779

387.0343 0.231638 0.037896 0.247205

0.0023 0.0367 0.0022

2.661886 2.332955 -1.897112 -1.459988

GARCH = C(4) + C(5)*RESID(-1)^2 + C(6)*GARCH(-1) Variable Coefficient Std. Error C 20.01615 6.657624 EXCHUSA(1) 1.368845 0.116166 EXCHUSA(2) -0.385391 0.116110 Variance Equation C 4.219555 3.048553 RESID(-1)^2 1.181760 0.329275 GARCH(-1) 0.480046 0.081815 R-squared 0.986587 Mean dependent var

0.0078 0.0197 0.0578 0.1443

z-Statistic 3.006500 11.78353 -3.319183

Prob. 0.0026 0.0000 0.0009

1.384118 3.588980 5.867459

0.1663 0.0003 0.0000 1492.485

Эх сурвалж: өөрийн боловсруулалт Хүчин зүйлийн статистик шинжилгээ Хүснэгт№4 Mean Median Maximum Std. Dev. Skewness Kurtosis Jarque-Bera Probability Observation

M2 4183710. 2927259. 10635822 3259776. 0.424821 1.997871 8.486914 0.014358 118

M1 1243.294 1537.750 2093.200 562.9045 -0.240933 1.390934 13.87133 0.000972 118

INF 9.701186 10.30000 24.00000 5.592382 0.084459 2.771995 0.395889 0.820415 118

IMPORT 2173.633 1754.050 6738.900 1707.453 0.929496 3.010554 16.99182 0.000204 118

EXPORT 1873.306 1610.650 5774.600 1341.233 0.719452 2.666193 10.72755 0.004683 118

EXCHUSA 1505.763 1396.250 2307.800 314.3477 0.709168 2.195738 13.07104 0.001451 118

EXCHCNY 230.1957 211.6500 342.1200 56.32617 0.392115 1.801397 10.08735 0.006450 118

Эх сурвалж:өөрийн боловсруулал Хүснэгт №5 Валютын ханшид нөлөөлөгч регрессийн коэффициент Dependent Variable: EXCHUSA Method: Least Squares Variable C EXCHCNY EXPORT IMPORT INF M1 M2 R-squared Adjusted R-squared S.E. of regression Sum squared resid Log likelihood F-statistic Prob(F-statistic)

Coefficient

Std. Error

333.8816 5.544591 0.030406 -0.023962 -3.035438 -0.041287 -6.83E-06 0.990017 0.989478 32.24527 115413.1 -573.6844 1834.704 0.000000

19.38508 0.121596 0.007893 0.006618 0.635466 0.012312 1.34E-06 Mean dependent var S.D. dependent var Akaike info criterion Schwarz criterion Hannan-Quinn criter. Durbin-Watson stat

t-Statistic 17.22364 45.59830 3.852474 -3.620546 -4.776709 -3.353289 -5.082404

Эх сурвалж: Өөрийн боловсруулал

Prob. 0.0000 0.0000 0.0002 0.0004 0.0000 0.0011 0.0000 1505.763 314.3477 9.842109 10.00647 9.908845 0.294330

Хавсралт2

ХӨДӨЛМӨРИЙН ЗАХ ЗЭЭЛ ДЭЭРХ АНГЛИ ХЭЛНИЙ ХЭРЭГЦЭЭ БА ҮР ДҮНД СУУРИЛСАН СУРГАЛТ М.Болорчимэг1, a, Ц.Дуламсүрэн2,b Ж.Төгсөө3,c 1

МБДС-ийн НББАХ-4р дамжаа

МБДС-ийн НББАХ-4р дамжаа 3

МБДС-ийн ГХТэнхим

boloroo0428@yahoo.com, bduuya0329@yahoo.com, cjtogsoo@yahoo.com

Хураангуй Манай улсын дээд боловсрол эзэмших шатны англи хэлний сургалтын чанарыг хувь хүн болоод нийгмийн хэрэгцээнд нийцүүлэх, олон улсын жишигт хүргэх хэрэгцээ байна. Үүний тулд их дээд сургуульд элсэгчдийн ерөнхий англи хэлний мэдлэг-чадвар, мэргэжлийн англи хэлний сургалтын чанарт дүн шинжилгээ хийх, хөдөлмөрийн зах зээл дээрх өнөөгийн болоод ирээдүйн хэрэгцээг тодорхойлох нь зүйтэй юм. Үүний зэрэгцээ сургалтын хөтөлбөрийн агуулга, аргазүйг оновчтой боловсруулах, багш нарын мэдлэг-ур чадварт стандарт тогтоох, англи хэлний тархалтын ижил бүсэд багтдаг улс орнуудын туршлагаас суралцах зэрэг нь цаг үеийн шаардлагаар урган гарч ирж байна. [1] Түүнчлэн суралцагч сургалтын явцад эзэмшсэн англи хэлний мэдлэг, чадвараа өдөр тутмын сурч, хөдөлмөрлөх болон өөрийгөө хөгжүүлэх үйл ажиллагаанд зорилго чиглэлтэй ашиглаж чадаж байгаа эсэхийг тодорхойлох замаар суралцагчийн хэрэгцээг сэдэлжүүлэх ямар боломж байгааг илрүүлэх нь чухал юм. Бид энэхүү судалгаанд их, дээд сургуулийн англи хэлний сургалтын агуулга, арга зүйд хувь хүн, ажил олгогч, нийгмийн хэрэгцээний өөрчлөлтийг хэрхэн тусгаж өөрчлөгдөн хөгжих боломж байгааг суралцагчдын эзэмшсэн бодит мэдлэг-чадвар, хэрэглээний хандлага зэрэгт үндэслэн тодорхойлох оролдлогыг суралцагчийн өнцөгөөс авч үзсэн болно.

Түлхүүрүг: Мэргэжлийн англи хэл, суралцагчийн хэрэгцээ, суралцагчийн чадвар Оршил НҮБ-аас тунхагласан “хүн төвт хөгжил”-ийн үзэл баримтлалаар бол боловсролын үүрэг нь хүний хөгжих, хэрэгцээт мэдлэг, чадвар, дадал олж авахад нь үйлчлэхэд чиглэж байх учиртай. Тиймээс ч өнөөдөр дэлхийн ихэнх улсууд боловсролын тогтолцоондоо хүн амынхаа 76

сонголт хийх хүрээг өргөтгөн, мэдээллийн технологийг ашиглах чадварт сургахад анхаарах болсон нь англи хэлний хэрэгцээг улам нэмэгдүүлж байна. Нөгөө талаасаа мэдээллийн технологийн хурдацтай хөгжил, даяарчлагдсан ажлын байр, ажил олгогчдын шалгуур шаардлага зэрэг нь англи хэлний сургалтын арга технологийг өөрчлөх шаардлагатай байгааг харуулж байна. Дээд боловсролын сургалтын чанарыг нэг талаас А.Гумбольдтын тодорхойлсон эрдэм шинжилгээ ба сургалтын нэгдлийг хангах явдал бөгөөд сургалтаар дээд боловсрол олгох болон шинжлэх ухааны ирээдүйн боловсон хүчин бэлтгэх явдал гэж үзвэл сургалтын үйлчилгээний аль аль тал нь хоёрдогч хэлээр мэдээллийн эх үүсвэртэй ажиллах чадвар дадлыг аль болох эрт эзэмших явдал туйлын чухал байна. [2] Түүнчлэн ЮНЕСКО-с улс орнуудыг боловсролын шинэчлэл хийхдээ харгалзахыг санал болгосон сурахуйн дөрвөн зорилгыг мэдэхийн тулд, хийж бүтээхийн тулд, оршин байхын тулд, хамтдаа нийгэмшин амьдрахын тулд хэмээсэн нь хүмүүний сурахуйн нийтлэг зорилгыг нэгэн цогц чадамж (competence)хэмээн авч үзсэнээрээр нэн чухал зөвлөмж болжээ. Тиймээс англи хэлний сургалтаар эзэмших цогц чадамж нь их, дээд сургуулийн суралцагсдад оюуны нөхөн үйлдвэрлэлийг тасралтгүй явуулах нөхцөл болоод зогсохгүй технологи, сургалт, бизнес гэсэн харилцан холбоо бүхий орчлыг бүрдүүлэхэдчиглэх учиртай гэж үзэж байна. [2] Сэдвийг сонгосон шалтгаан

ЕБС-д 6-8 жил, их дээд сургуульд 3-4 жил англи хэлийг тодорхой хөтөлбөрөөр судалсан хэрнээ суралцагчдын талаас илүү хувь нь өөрийн мэдлэг-чадварт сэтгэл хангалуун бус, өөртөө итгэлгүй, англи хэлийг ажил мэргэжлийнхээ хэрэгцээнд ашиглах чадваргүй бэлтгэгдэж байгаагийн цаана манай улсын боловсролын тогтолцооны хөгжилтэй холбоотой олон ээдрээтэй асуудал байгаа нь тодорхой. Оюутан-суралцагч-бид энэхүү нарийн ээдрээтэй тогтолцооны нэгэн эд эс болоод зогсохгүйсургалтын үйл ажиллагааны үр дүн, чанарыг өөрсдийн ажил, амьдралаар харуулж байдаг үйлчлүүлэгчийн хувьд боловсролын үйлчилгээний талаарөөрсдийн дуу хоолойг хүргэж гар бие оролцох нь улс орныхоо хөгжилд оруулж буй хувь нэмэр юм. Өөрчлөлт шинэчлэлтийг өөрөөсөө гэдэг зарчмаар төр засгийн бодлого, стандарт, механизмыг боловсронгуй болохыг хүлээгээд суух биш өдөр тутмын сургалтанд тулгарч буй бэрхшээлийг дотооддоо, анхан шатнаасаа шийдвэрлэх боломжийг оюутан, багш, алба нэгж, сургууль бүр эрэлхийлэх нь зүйтэй гэж үзэж байна. Учир нь мэргэжлийн англи хэлний хичээлээр оюутан-суралцагчдад мэргэжлийн салбарын хөгжил, техник технологийн дэвшилтэй хөл нийлүүлэн тэдгээрийг ойлгох, ашиглах, нэвтрүүлэхэд шаардлагатай англи хэлний чадварыг хөгжүүлэх зорилго тавьдаг боловч их дээд сургуулийн оюунтнууд суралцах хугацаандаа академик буюу мэргэжлийн англи хэл байтугай ерөнхий англи хэлний чадварыг хагас дутуу эзэмшсэнээр хөдөлмөрийн зах зээлд бүрэн утгаараа үнэлэгдэж чадахгүй байгаа нь энэхүү асуудлыг хөндөн судлах үндэслэл болсон.

Судалгааны зорилго Мандах Бүртгэл дээд сургуулийн оюутнуудын мэргэжлийн англи хэлний мэдлэг-чадварын түвшинг тодорхойлох, цаашид англи хэлний сургалтанд үр дүнд суурилсан технологийг нэвтрүүлэх, сурахуйн гарцыг дээшлүүлэх боломжтой хувилбарыг санал болгоход уг судалгааны ажлын зорилго оршино.

Судалгааны зорилт:

   

Мэргэжлийн англи хэлний сургалтын талаар гадаад, дотоодын эрдэмтдийн судалсан судалгаа, туурвисан бүтээл, ном зохиолыг судлах Англи хэлний тархалтын ижил бүсэд багтдаг зарим орны их, дээд сургуулиудын мэргэжлийн англи хэлний сургалтын шинэчлэлд харьцуулалт хийх Мандах Бүртгэл дээд сургуулийн төгсөх ангийн суралцагчдын мэргэжлийн англи хэлний чадварт судалгаа хийх Мандах Бүртгэл дээд сургуулийн мэргэжлийн англи хэлний сургалтын шинэчлэлд нэвтрүүлэх үр дүнтэй арга замыг тусгасан санал боловсруулан дэвшүүлэх

Судалгааны обьект

МБДС-ийн НББ-ийн мэргэжлийн англи хэлний хичээлийн хөтөлбөр, НББ-Аудит, НББТатварын 3-р дамжааны оюутнууд.

Судалгааны арга зүй

Энэхүү судалгааны ажлыг гүйцэтгэхэд юуны өмнө мэргэжлийн англи хэлний сургалтын үүсэл хөгжил, үзэл баримтлал, чиг хандлагын талаар бусад орны болон өөрийн орны эрдэмтэн судлаачдын үндсэн бүтээл, онолын концепцийг харьцуулан жиших, анализ хийх, нэгтгэн дүгнэх, аргуудаар онолын судалгаа хийсэн. МБДС-д суралцагчдын мэргэжлийн англи хэл сурч эзэмших эрэлт, хэрэгцээ, суралцах үйл явцын үр дүнг ажиглах, асуулга явуулах, суралцагчдын мэдлэг, чадварыг оношлох зорилготой хяналтын тест авч үр дүнд анализ хийх, суралцагчдын сурлагын дүн, хичээлийн хөтөлбөрт анализ хийх, сургалтын үр дүнд нөлөөлөх хүчин зүйл, хамаарлыг илрүүлэх зорилготой эмпирик болон тоон судалгааны аргуудыг ашиглалаа. Түүнчлэн судалгааны ажилтай холбогдох үзэл баримтлалын практик үйл ажиллагаанд хэрэгжиж буй байдалд анализ хийх, үйлийн судалгаа хийх, тайлбар өгөх, дүгнэлт гаргах, санал боловсруулах зэрэг чанарын судалгааны аргуудыг тус тус хэрэглэсэн болно. Судлагдсан байдал

Олон улсын түвшинд мэргэжлийн англи хэлний сургалтын заах аргын асуудал нь 20-р зууны дунд үеэс эхлэлтэй бөгөөд АНУ, Их Британи болон Австрали зэрэг орны олон эрдэмтэд өргөн хүрээтэй судалгаа хийж, эрдэм шинжилгээний бүтээл, ном сурах бичиг олноор туурвисан. Тухайлбал, Эвер Латор /1969/, Сволес /1971/, Сэлинкер болон Тримбель /1976/ нар шинжлэх ухаан, технологийн англи хэлний талаарх бүтээлүүдийг туурвисан бол заах аргын асуудлаар С.Л Барбер /1985/ “Шинжлэх ухааны англи хэлний үндэс” нэртэй нийтлэл бичиж, Том Хатчинсан 78

болон Алан Вотерс /1987/ “мэргэжлийн англи хэл ба сурахуй төвтэй арга”, Их Британи улсын хэл шинжээч, мэргэжлийн англи хэлний заах аргын мэргэжилтэн Дадли Эванс /1998/ мэргэжлийн англи хэл заах аргын асуудлыг ерөнхий англи хэлтэй харьцуулан судалж мэргэжлийн англи хэлний сургалтын түүхэнд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан байдаг. [4] Монгол улсад мэргэжлийн англи хэлний сургалт хэрэгжүүлж эхэлсэн 1996 оноос хойш манай орны эрдэмтэн судлаачид, их дээд сургуулийн багш нар энэ асуудлыг олон талаас нь судалж, анхаарлаа хандуулж ирсэн байдаг ч дагнасан томоохон судалгааны ажлаас дурьдвал: сургалтын хөтөлбөрийг боловсронгуй болгох асуудлаар “Мэргэжлийн англи хэлний сургалтын хөтөлбөрийн инноваци” (Н.Оюунцэцэг, 2011), “Мэргэжлийн англи хэлний сургалтын хөтөлбөрийг боловсронгуй болгох асуудал” (А.Булгаа, 2013), “Англи хэлний сургалтын хөтөлбөрийг боловсронгуй болгох судалгаа, туршилт” (Ц.Энхбаатар, 2014) сэдвүүдээр судалгаа хийж нэг сэдэвт бүтээл туурвисан байдаг. Эдгээр судлаачид Монголын их дээд сургуулийн мэргэжлийн англи хэлний сургалтын хөтөлбөрийн өнөөгийн байдал, түүний хэрэгжилтэнд боловсрол судлал, гадаад хэлний сургалтын онол арга зүйн түвшинд судалгаа хийж шинэчилсэн хөтөлбөр боловсруулан ШУТИС, ХААИС, ХИС – ийн бакалаварын шатны инженер, хөдөө аж ахуйн менежмент, сэтгүүл зүйн чиглэлийн мэргэжлийн англи хэлний сургалтанд туршин хэрэгжүүлж үр дүнг нь өөрсдийн бүтээлд тодорхой тусгасан байна. Эдгээр нь манай орны хувьд мэргэжлийн англи хэлний сургалтын шинэчлэлийн эхлэлийг тавьсан бүтээлүүд болжээ. Судалгааны ач холбогдол:

МБДС-ийн төгсөгчдийн үндэсний болоод олон улсын хэмжээнд өрсөлдөх чадвар, мэргэжлийн англи хэлний сургалтын өнөөгийн болон ирээдүйн хэрэгцээ шаардлага,сурахуйн бодит гарц зэргийг судалж цаашид англи хэлний сургалтыг улам сайжруулахад анхаарах зарим саналыг оюутан-суралцагчийн байр сууринаас дэвшүүлэн тавьснаараа энэхүү судалгааны ажлын ач холбогдол оршино.

Дэвшүүлж буй асуудлын шинэлэг тал

Мэргэжлийн англи хэлний сургалт нь манай улсын хувьд шинэлэг байгаа ба үүнийг үр дүнтэй хөгжүүлэхэд төр засгийн бодлого,сургууль, хөтөлбөр, багшийн мэргэжлийн ур чадварзэрэг олон хүчин зүйлийн зэрэгцээ суралцагчийн оролцоо, дуу хоолой чухал байна. Энэ талаар манай сургуулийн хувьд оюутан-суралцагчийн хийсэн судалгаа шинжилгээний ажил одоогоор байхгүй байна. Тиймээс судлаач-оюутан бид өөрсдийн 4 жил суралцах хугацаандаа хийсэн ажиглалт, дүгнэлт, үе тэнгийн суралцагчдын англи хэлний сургалтанд хандах хандлага, хүлээлт зэргийг өдөр тутам анзаарч, мэдэрч байдгийн хувьд мэргэжлийн англи хэлний сургалтын үр өгөөжийг дээшлүүлэхэд суралцагчийн зорилтот хэлний бодит хэрэглээг дэмжих, урамшуулах, хичээл хоорондын уялдаа холбоог сайжруулах, дээд боловсрол олгох шатны сургалтанд англи хэлийг судалгаа, сургалтын өдөр тутмын хэрэгсэл байлгахад хөтөлбөр хэрэгжүүлэгч нар хэрхэн оролцох нь үр дүнтэй байх талаар санаа дэвшүүлсэн нь манай судалгааны ажлын шинэлэг тал юм./Өөрөөр хэлбэл англи хэлийг зөвхөн англи хэлний хичээлээр биш сургалтын хөтөлбөр хэрэгжих бүхий л үйл явцад нарийн тусгах нь чухал байна./ 1. Мэргэжлийн англи хэлний сургалт, хэрэгцээний шинжилгээ

1970-иад оны эхэн үеийн газрын тосны үйлдвэрлэлийн хямрал нь Барууны орнуудын мөнгө болон мэдлэгийн урсгал газрын тосны баялагтай улсууд руу чиглэсэн бөгөөд мэдлэг тээвэрлэгч хэл нь англи хэл болсон. Өөрөөр хэлбэл энэ цаг үеэс англи хэл нь дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнуудын боловсрол, мэдлэг, мэдээлэл экспортлох гол хэрэгсэл болсон гэж үздэг байна. Харин мэргэжлийн англи хэлний сургалт үүсэн бий болоход нөлөөлсөн сүүлчийн шалтгаан бол хэл шинжлэл гэхээсээ илүү сэтгэл судлалттай хамаатай юм. [4] Мөн тэд мэргэжлийн англи хэл бол агуулга арга зүйн хувьд бүх шийдвэрүүдийг суралцагчийн сурах хэрэгцээнд үндэслэн гаргадаг сургалтын үйл ажилгааны нэгэн арга зам юм. Үүнийг хэлний сургалтын ердийн нэг “арга зам” гэж үзэх хэрэгтэй. Мэргэжлийн англи хэлний сургалтын хэлбэр 1960-д оноос Европын улс орнуудад шинжлэх ухаан, технологийн хөгжлийг даган үүсчээ. Мэргэжлийн англи хэлний сургалтыг хөгжүүлэгч Судлаач Том Хачинсан, АланВотерс /1987/ нар ярианы ба бичгийн англи хэлний хэрэглээ хоорондоо ялгаатайг дурьдаад өөр өөр нөхцөлд байдалд тодорхой чиглэлээр суралцаж буй хүмүүсийн хэрэгцээг хангахын тулд хэл заах аргад тодорхой өөрчлөлт оруулах боломжтой ба мэргэжлийн англи хэлний сургалт нь дараах шалтгаанаас үүсэж болно хэмээсэн байдаг. 1. Шинэчлэгдэн өөрчлөгдөж буй дэлхийн ертөнц 2. Хэл шинжлэл дахь хувьсгал 3. Суралцагчдад анхаарал хандуулах шаардлага зэрэг юм. [5] Мэргэжлийн англи хэл ба ерөнхий англи хэл нь онолын хувьд бараг ялгаагүй харин практикт хэрэглээний хувьд тун их ялгаатай юм гэж үзсэн ба хичээлийн хөтөлбөрийг дараах гол хоёр шалгуураар хуваан боловсруулах нь зохистой гэжээ. Үүнд:



Тодорхой зорилгод чиглэсэн онцлог нь суурь шинжтэй, өөрөөр хэлбэл суралцагч тухайн хэлийг өөрийн судалгаа, практик үйлдээ байнга хэрэглэх бодит шаардлагатай байна.  Нөгөө шалгуур нь суралцагчийн тухайн үеийн эрэлт хэрэгцээнээс үүдэлтэй байна. Тиймээс мэргэжлийн англи хэлний хэрэгцээний шинжилгээнд тухайн хэлийг суралцагчид ажил мэргэжлийнх нь хүрээнд хэрэглэх чиглэсэн ямар тодорхой хэрэгцээ байна, тэрхүү хэрэгцээнд зориулсан сургалтыг нь хэрхэн зохион байгуулах вэ асуултын хүрээнд тодорхой дүр зураг бүхий хөтөлбөр боловсруулах шаардлагатай байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл хэрэгцээний шинжилгээ нь сурахуйн нөхцөл байдлын одоогийн байгаа түвшинг зохистой түвшинд хүргэх гүүр юм. Эрэлт хэрэгцээ, сонирхолыг нарийн нягт судлах нь аливаа үйлдвэрлэл, ажил үйлчилгээг амжилттай явуулах үндсэн нөхцөл болдог. Тиймээс гадаад хэлний боловсролын эрэлт хэрэгцээг судалж, тогтоох замаар түүнийг хангахад чиглэсэн олон хувилбар бүхий сургалтын агуулга, арга хэлбэр, технологийн иж бүрэн тогтолцоог бүрдүүлж, түүнээс бие хүн сонгож ашиглах боломжийг бий болгох хэрэгтэй гэсэн санаа юм. [5] Нөгөө талаасаа хүний сурч-хөгжих үйл ажиллагааны хамгийн нэг чухал тал нь дотоод орчинд буюу хэрэгцээний ханалтаас үүдсэн сэтгэл хөдлөлийн үр дүнд явагддаг гэсэн судлаачдын дүгнэлт байдаг. Энэ үед хүний үйл ажиллагаа шинэ юмс үзэгдэлтэй хийгдэх үйл, үйлдлийн агуулгаар баяжин хөгжиж хэрэгцээгээ хангах арга хэрэгсэл нь урьдынхаас илүү өргөн хүрээтэй оюун санааны болон материаллаг зүйл болж өөрчлөгддөг байна. Тухайлбал, хувьхүн шинэ гадаад хэлийг эзэмших сургалтаар хэлний зүй тогтол, хэрхэн ярих, бичих, сонсох, унших талаармэдээлэл хүлээнавч сурч, давтах, ойлгож, тогтоохоос гадна бусад үйл ажиллагаатай нь ухамсаргүйгээр холбогдсоноор ухамсрын гүн гүнзгий оролцоогүйгээр хурдан хугацаанд зөв гүйцэтгэгдэх сэтгэл зүйн өвөрмөц арга бүрэлдэнэ. Үүнийг ерөнхийд нь хүний үйл ажиллагааны чадвар, дадал хэмээн нэрлэдэг ба хүний үйл ажиллагаа боловсронгуй болж хөгжих, хүрээ нь тэлэх, түүний сэтгэл зүйн оньсон хэсгүүд нь бэхжих, төгс төгөлдөр болох явцад түүний бүрэлдэхүүнд байсан зарим үйл бие даасан бүтээлч шинж чанартай болж, улмаар шинэ үйл ажиллагаа бүрэлдэн хөгждөг байна. 80

2. Оюутан-суралцагсдын мэргэжлийн англи хэлний сурахуйн гарцыг тодорхойлох судалгаа Судалгааны эхний хэсэгтээ бид МБДС-ийн ТЭЗНББ-3р курс, НББ-Аудит-3р курсын нийт 100 оюутнаас мэргэжлийн англи хэлний хичээлийн сургалтаас олж авсан мэдлэгтээ хэр сэтгэл ханамжтай байгаа болоод олж авсан мэдлэгээ дадал болгох чадвар, түүнийг ашиглах хэрэгцээ байгаа эсэх талаар, дараагийн хэсэгт дээрх 100 оюутнаас англи хэлний улсын шалгалтын дүн, мэргэжлийн англи хэлний хичээлийн голч дүн зэргийг харгалзан үзэж 60 оюутанг түүвэрлэн авч санхүүгийн тайланг англи хэл дээр гаргах чадварыг тогтоох зорилгоор кейс судалгаа тус тус авсан. Судалгааны үр дүнд оюутнууд сурах хүсэл идэвхи чармайлт байгаа хэдий ч мэргэжлийн англи хэлийг дадал болгох хэрэгцээ үүсэхгүй байгааг харж болохоор байна. /СТ-г англи хэл дээр нөхөх чадвар/

Та санхүүгийн 5 тайлан/ОДТ, СБТ, МГТ, ӨӨТ, нэмэлт тодруулга/-г англи хэл дээр гаргаж чадах уу?

Кейс судалгааны үр дүн

мэдэхгүй байна

чадахгүй

25%

заримыг нь чадна

61%

сайн чадна маш сайн чадна

31%

5% 0% 0%

0-10% 69%

10%

20%

30%

40%

График1. Сэтгэл ханамжийн судалгаа

50%

60%

11-40%

70%

График 2. Кейс

Мэргэжлийн англи хэл хичээлийн зорилго нь оюутан Санхүүгийн тайланг англи хэл дээр гаргах чадвар эзэмших байдаг ба үүнтэй холбоотойгоор, “Та санхүүгийн тайлангуудыг англи хэл дээр гаргаж чадах уу?” гэсэн асуултад нийт судалгаанд оролцсон 100 оюутны 67% нь ямар нэг хэмжээгээр чадна гэж хариулсан бол кейс судалгааны үр дүнд оюутнуудын 69% нь 10хүртэлх хувийн гүйцэтгэлтэй хийсэн байна. Үүнээс үзэхэд оюутнуудад мэргэжлийн англи хэлийг тогтмол ашиглах хэрэгцээ үүсэхгүй байгаагаас мэргэжлийн англи хэл хичээлээр олж авсан мэдлэгээ чадвар болгож чадахгүй байна.

Ажил гүйлгээг Т-дансанд бүртгэх чадвар кейс судалгааны үр дүнгээр

40%

27%

0-30% 31-50% 51-70%

33%

Та нягтлан бодох бүртгэлийн англи хэл хичээлээс эзэмшсэн үгсийн сангаасаа одоо хэдэн хувийг санаж байгаа вэ?

80-100%

7%16%

60-79%

33%

40-59%

44%

0-40%

График3. Сэтгэл ханамжийн судалгаа дансанд тусгах чадвар/

График4. Кейс судалгаа/Ажил гүйлгээг Т-

Ажил гүйлгээг Т-дансанд тусгах чадварын судалгаа нь оюутнуудын мэргэжлийн англи хэлний үгсийн сангийн мэдлэгтэй шууд хамааралтай ба судалгаанд оролцсон оюутнуудын 60% нь үгсийн сангаа 60аас дээш хувьтай санаж байгаа гэж хариулсан боловч 30орчим хувь нь энэхүү даалгаварыг хангалтгүй гүйцэтгэсэн байна. Үүнээс үзэхэд оюутнууд үгсийн сангаа тогтмол ашиглах хэрэгцээ үүсэхгүй байгаа буюу гадаад хэлний тэнхим мэргэжлийн болон мэргэшүүлэх тэнхимүүд хоорондын уялдаа сул байна гэж харахаар байна.

Та англи хэлнээс бусад хичээлийн бие даалт, курсын ажил хийж гүйцэтгэхэд англи хэлээр мэдээллийн эх үүсвэртэй ажиллах шаардлага гардаг уу? огт гардаггүй

хааяа

заримдаа

48%

ихэвчлэн

23%

байнга

20% 0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

График 5. Сэтгэл ханамжийн судалгаа Мэргэжлийн англи хэлний мэдлэгээ дадал болгон хэвшүүлэхэд англи хэл дээр мэргэжлийн сурах бичиг ном зохиолыг унших нь чухал нөлөөтэй. Мэргэжлийн хичээлийн бие даалт, курсын ажлыг гүйцэтгэхэд англи хэл дээр мэдээллийн эх үүсвэртэй ажиллах шаардлага ямар нэг байдлаар тулгардаг гэж судалгаанд 82

оролцогсдын 99% нь хариулсан байна. Манай сургуулийн номын сангийн фондын Номын эзлэх хувь

10% 82%

18%

Эх хэл дээрх сурах бичиг

Англи хэл дээрх сурах бичиг 2016 оны байдлаар гадаад номны эргэлт

18%-ийг англи хэл дээрх сурах бичиг эзэлдэг бөгөөд 2016онд эргэлт нь ердөө 10%тай байгаа нь оюутнууд англи хэл дээр сурах бичгийг уншихаас илүү орчуулгын бэлэн номыг унших сонирхолтой байгаатай холбоотой. График 6. Номын сангийн фондод англи номын эзлэх хувь (МБДС-ийн номын сан

2016 оны дунджаар МБДС-ийн номын сангийн гадаад хэл дээрх сурах бичгийн эргэлт 10%-тай байсан нь бизнесийн дээд боловсрол олгох хөтөлбөрийн хэрэгжилтэнд хоёр дахь хэлээр мэдээлэлтэй ажиллах, сургалтын өдөр тутмын үйл ажиллагаандаа ашиглах талаар нэлээд дутмаг байгаа талаар бидний дэвшүүлсэн таамаглалыг баталж байна гэж үзэж байна.

Тэлсэн хүрээ/англи хэлийг өргөн ашигладаг/: БНХАУ, ОХУ, Япон, Монгол, Тайланд, Солонгос, Египт, Индонез... зэрэг улс орнууд/1тэрбум хүртэлх хүн/

Expanding circle Outer circle

Гадаад хүрээ/англи хэлийг албан ёсны хэл болгон ашигладаг/: Энэтхэг, Канад, Кени,Малайз зэрэг улс орнууд/150300сая хүн/

Inner circle

Тайланд улсын мэргэжлийн англи хэл заах арга зүйн шинэчлэл, ижил төстэй талууд Зураг 1. Англи хэлний тархалтын онол (Moag.R, Kachru.B, 1982, 1992) [4],[5] Судалгааны энэ хэсэгт Тайланд улсыг сонгон авсан шалтгаан нь Англи хэлний тархалтын онолоор ижил бүсд харьяалагддаг төдийгүй эдийн засаг, нийгэм соёл, газар зүйн хувьд манай оронтой ижил төстэй тал ихтэй юм. Аливаа боловсролын шинэчлэл нь ангийн сургалтын шинэчлэлээс эхлэн сургууль, боловсрол, удирдлага, улс төр, соёл гэсэн шаталсан тогтолцоогоор 83

явагддаг гэсэн А.Кеннедигийн онолыг Тайланд улс боловсролын шинэчлэлдээ гол тулгуур болгон ашигласан. Тайландад хүүхдүүд бага дунд сургуульд суралцах явцдаа 12 жил тасралтгүй англи хэлийг судалдаг боловч үр дүн нь тийм ч сайн байдаггүй. Одоогоос хэдэн арван жилийн өмнө хөрш зэргэлдээ улс орнуудтай харьцуулалт хийхэд ч Тайландад англи хэлийг эзэмшсэн байдал харьцангуй дорой байсан. 2011 онд олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн TOEFL-ийн шалгалтын дээд оноо 120 дундаж нь 80 байхад Тайланд улсын дундаж 75 байсан нь Камбож, Лаос зэрэг буурай хөгжилтэй орнуудтай энэ зэрэгцэх хэмжээний муу байсныг харуулж байгаа юм. EPI/English Proficiency Index/ буюу тухайн улсын англи хэлний боловсролын түвшинг эдийн засаг нийгмийн олон үзүүлэлттэй харьцуулан жагсаадаг индексээр 2011 онд Тайланд сүүлээсээ 2-т бичигдэж байсан тул англи хэлний боловсролын мухардалаас гарахын тулд боловсролын салбартаа томоохон өөрчлөлт хийж эхэлжээ. Тайланд улсын англи хэлний боловсролоо хөгжүүлэхийн тулд авч хэрэгжүүлж буй бодлого:

   

Дээд түвшний Боловсролын байгууллагууд бүх багш нарыг хамарсан чуулган, семинар, зөвөлгөөн зохион байгуулсан Багш нарыг мэргэжил дээшлүүлэх сургалтуудад хамруулсан Боловсролын салбарын хөгжилд улсаас зарцуулах мөнгөний хэмжээг нэмэгдүүлсэн Оюутнуудын мэргэжлийн англи хэлийг танхимаас гадуур ашиглах хэрэгцээ, боломжийг нэмэгдүүлэх зорилгоор сургалтын орчин, хэрэгслийг сайжруулж кэйс сургалтын орчинг бий болгосон гэх мэт. [6]

Эдгээрийг авч хэрэгжүүлсэнээр тус улсын англи хэлний боловсролын түвшин дээшилж 2016 он гэхэд EF EPI индексээр 14 байр урагшилсан байна.[7] Энэ нь 5 жилийн хугацаанд гэж үзэхэд боловсролын салбарын хувьд томоохон ахиц дэвшил юм. Дүгнэлт: Мэргэжлийн англи хэл нь англи хэлний дунд ба түүнээс дээш түвшний суралцагч буюу оюутан эсвэл тухайн мэргэжлээрээ ажиллаж байгаа хүмүүст зориулсан сургалтын хэлбэр бөгөөд манай улсын хувьд хөгжиж эхлээд удаагүй байгаа. Дэлхий нийт даяаршиж буй өнөө үед мэргэжлийн олон салбаруудын хувьд дэлхий номер нэг хэл болох англи хэл нь хамгийн эрэлттэй байна. Мэргэжлийн англи хэлийг суралцагчид үр дүнтэй эзэмшүүлэхэд ESP/English for Specific Purposes/ буюу англи хэлний үр дүнд суурилсан сургалт чухал ач холбогдолтой. Энэ нь суралцагсдын тодорхой хэрэгцээ шаардлад үндэслэн заагддаг суралцагч төвтэй сургалтын арга юм. Энэ сургалтын хувьд суралцагчийн хэрэгцээг зөв тодорхойлох нь маш чухал бөгөөд үүнийг хэрэгцээний шинжилгээний тусламжтайгаар тогтоож болно. МБДС-ийн мэргэжлийн англи хэлний сургалтын өнөөгийн байдлыг тодорхойлох зорилгоор тус сургуулийн НББ-Аудит болон ТЭЗНББ-3-р дамжааны оюутнуудаас сэтгэл ханамжийн болон кейс судалгаа авсан. Судалгааны үр дүнг нэгтгэн дүгнэхэд оюутнууд мэргэжлийн англи хэлний хичээлийг цаашид ямар нэг байдлаар ирээдүйн ажил мэргэжлээрээ өсөн дэвжих боломж олгох нэгэн арга хэрэгсэл гэж үзэж байгаа боловч хэрэгцээ нь тодорхой биш байгаагаас үүдэн оюутнууд мэдлэгээ чадвар болгон хуримтлуулж чадахгүй байна. Манай сургуулийн хувьд мэргэжлийн англи хэлний хичээлийг Монгол улсын их дээд сургуулийн болон Олон улсад өрсөлдөхүйц хэмжээнд хүргэхэд оюутан, багш, сургууль гэсэн 3 талт оролцоо шаардлагатай ба хамгийн чухал хэрэгцээг зөв тодорхойлж оюутанд яг одоо хэрэгцээтэй байгаа мэдлэгээс нь эхлэн сургалтыг явуулах нь илүү үр дүнтэй юм. 84

Дээрх дүгнэлтэд үндэслээд дараах саналуудыг дэвшүүлж байна:

  



 

Оюутнууд эхлээд мэргэжлийн англи хэлийг сурах зорилгоо зөв тодорхойлох Мэргэжлийн англи хэлний хичээлийн хөтөлбөрийг боловсруулахдаа хэрэгцээний шинжилгээ хийх Нийгмийн аль ч салбарт амжилттай яваа хүмүүсийн ихэнх нь өөрсдийн амжилтаа зорилтот хэл дээрээ номунших чадвартай холбон тайлбарладаг. Гэвч манай сургуулийн номын санд байгаа нийт гадаад номны эргэлт нь ердөө 10%тай байна. Гадаад хэлний тэнхимийн сургалтын үйл ажиллагааг бусад мэргэжлийн болон мэргэшүүлэх тэнхимийн үйл ажиллагаатай уялдуулах тухайлбал:  Мэргэжлийн болон мэргэшүүлэх хичээлийн багш нар мэргэжлийн нэр томьёог англи хэл дээр өгөх  Тухайн хичээлийн хүрээнд судлах сурах бичгийн тодорхой хувийг англи хэл дээр уншуулж оюутнуудыг сэдэлжүүлэх гэх мэт Оюутнуудын мэргэжлийн англи хэлийг танхимаас гадуур ашиглах хэрэгцээ, боломжийг нэмэгдүүлэх зорилгоор сургалтын орчин, хэрэгслийг сайжруулж кэйс сургалтын орчинг бий болгох Сургууь гадаад харилцаа холбоогоо сайжруулах. Жишээ нь нягтлан бодох бүртгэлийн чиглэлээр манай сургуулийн өрсөлдөгч сургууль болох СЭЗИС-ийн хувьд төгсөгч оюутнууд дэлхийн 180 гаруй орнуудад мэргэжлээрээ ажиллах боломж олгодог. Энэ нь эргээд оюутнуудад англи хэлийг сурах хэрэгцээ үүсгэж өгдөг.

Ашигласан ном зүй

[1] Boyes, W., Hoffman, D., & Low, S. (1989). An Econometric Analysis of the Bank Credit Scoring Problem. Journal of Econometrics, 3-14. Breiman, L., Friedman, J., Olshen, R., & Stone, C. (1984). Classification and regression trees. Wadsworth. Cox, D., & Snell, E. (1989). Analysis of Binary Data. Chapman & Hall, London. Damodar N.Gujarati, D. C. (n.d.). Basic econometrics. 2009. Day, S.-C. H.-Y. (2013). Fisher, R. (1936). The use of multiple measurements in taxonomic problems. Annals of Eugenics, pp. 179-188. Hassan Sabzevari, M. S. (2008). Henley, W., & Hand, D. (1996). A k-nearest neighbour classifier for assessing consumer risk. Statistician, 77-95. 85

Keramati, A., & Yousefi, N. (2011). A proposed classification of data mining techniques in credit scoring. International Conference on Industrial Engineering and Operations Management, pp. 22-24. Kuo-Cheng Tseng(USA), O. K. (n.d.). “Time series and neural network forecast of daily stock price”. Lee, G., Sung, T., & Chang, N. (1999). Dynamics of modeling in data mining: interpretive approach to bankruptcy prediction. 63-85. Lum, S.-W. N. (2006). Corporate governance of Banks in Asia. Tokyo. Machiraju/Möller. (2015). Monte Carlo Techniques. Martell, T., & Fitts, R. (1981). A quadratic discriminant analysis of bank credit card user characteristics. Economic journal, 153-159. Mayer.C. (1996). Corporate governance, competition and performance . Meckling.W, J. (1976). The theory of the firm. Short.H. (1994). Ownership control financial structure and performance of the firms. Stata Tech.Bill., 2. (n.d.). Applied Econometrics2013. Tu, T. T. (2014). Developing Corporate governance index for Vietnamese banking system. Hanoi: Sciedu Press. Tutej, S. (n.d.). Formulation of Corporate Governance Index for banks in India. (n.d.). www.mse.mn . Yobas, M., Crook, J., & Ross, P. (2000). Credit scoring using neural and evolutionary techniques. IMA Journal of Mathematics Applied in Business and Industry, 111-125. Zhang, Q., Wei, X., & Xu, J. (2003). Global exponential stability of Hopfield neural networks with continuously distributed delays. 315. Zvi Bodie, A. K. ( 2004). “Essentials investment” USA 2004он. USA. банк, М. (2014). Банкны зохистой засаглалыг хэрэгжүүлэх журам. Банкны тухай хууль. (2010). Батхуяг, С. (2015). Дээд боловсролын сургалтын арга барилын шинэчлэл. Улаанбаатар: Улаанбаатар Принтинг ХХК. Бэгз, Н. В. (2001). Хорьдугаар зууны Монголын боловсрол судлал. Улаанбаатар: БСШУЯ, Боловсролын хүрээлэн. Г.Дагвасүрэн. (2016). ARFIMAsel загварын үнэлгээ. Даваа, Ж. С. (2013). Дээд сургуулийн сургалтын технологи. Улаанбаатар: Артсофт ХХК. Заяа, Ц. (2013). Валютын ханшийн прогноз ба ARFIMA загвар. p. 4. Ичинхорлоо, Ш. (2012). Дээд сургуулийн сургалт, онол, арга зүй. Улаанбаатар: Соёмбо . МонголБанк. (2014, 9 22). Retrieved from mongolbank: https://www.mongolbank.mn/documents/regulation/control_check/CG-guidelinesupdate.pdf Монголын банкны холбоо. (2015). Retrieved from http://mba.mn/media/mba/content/000_Research/Banking_indsutry_update_4Q2016.p df (2015). МУ компанийн засаглалын үндэсний тайлан. Улаанбаатар: Урлах Эрдэм ХХК. 86

Наранчимэг, Н. (2016). Суралцагчдын төлөвшил Турк сургуулиудын жишээ дээр. Боловсрол судлал, 51. Нямжав, Д. (2016). Гадаад хэл заах арга зүйн үндэслэл. Гадаад хэл заах арга зүйн асуудал, 26. Одончимэг, Т. (2014). Бие хүний судалгааны онол, арга зүйн зарим асуудлууд. Улаанбаатар. Т.Цэнд-Аюуш. (2010). Компанийн засаглал. Улаанбаатар. Т.Цэнд-Аюуш. (2010). Компанийн засаглалын нээлттэй байдал. Тэгшжаргал, Н. (2010). Боловсрол судлал. Дархан хот: Дархан ХХК. Ч. Наранчиэг, Д. (2012). Бизнесийн статистик, эконометрикийн үндэс. УБ. [4] Belcher, Diane (2007) (ed.) Teaching Language Purposefully: English for Specific Purposes in Theory and Practice.New York: Cambridge UniversityPress

[5] Dudley-Evans. T., & St John, M. J. (1998) Developments in English for specific purpose: A MultiDisciplinary Approach, Cambridge, UK: Cambridge University Press. [6] http://www.ccsenet.org/journal/index.php/elt/article/viewFile/31115/18208 [7] http://www.ef.com/epi/

Хавсралт 1 PREPARING FINANCIAL STATEMENTS Sample: The Balance Sheet of Palicio Security Services Co, as follows: PALICIO SECURITY SERVICES

Balance Sheet At December 31, 2015 Assets

Liabilities

Current assets:

Current liabilities:

Cash Accounts receivable Supplies Prepaid rent

$ 74,210

Accounts payable Unearned revenue

13,500

Salaries payable

200

Total Liabilities

3,200

Inventory – alarm systems @ $265; 1 @ $260) 6,620 Total Current Assets

97,730

Land

4,000

$ 1,950 980 1,000 3,930

(24 Stockholders’ Equity Common stock Retained earnings

50,000 47,800

Total Stockholders’ Equity 97,800

Total Assets

Total Liabilities and Stockholdersâ&#x20AC;&#x2122; Equity

101,730

The following transactions took place during 2016:

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Paid the salaries payable from 2015. ce Paid $4,800 on May 1, 2016, for one year's lease on the company van in advan. Paid $7,200 on May 2, 2016 for one year's office rent in advance. Purchased $400 of supplies on account. Purchased 100 alarm systems for $28,000 cash during the year. Sold 102 alarm systems for $57,120. All sales were on account. (Compute cost of goods sold using the FIFO cost flow method) 7. Paid $2,100 on accounts payable during the year. 8. The following expenses occurred during the period: office supplies expense $23, cutting grass $55, and miscellaneous $14. 9. Billed $52,000 of monitoring services for the year. 10. Paid installers and other employees a total of $25,000 cash for salaries. 11. Collected $89,300 of accounts receivable during the year. 12. Paid $3,600 of advertising expense during the year. 13. Paid $2,500 of utilities expense for the year. 14. Paid a dividend of $10,000 to the shareholders.

Required:

1. Set up T-accounts for all transactions. Enter the effects of each transaction in the appropriate T-accounts and compute balances in each of the T-accounts. 2. Use the amounts in the T-accounts to prepare unadjusted trial balance for Palicio Security Services Co.Ltd at April 30, 2016. 3. Using the process outlined above determine the adjusting journal entries required at the end of April. 4. Prepare an adjusted trial balance to ensure debit and credit balances are equal.

Prepare an income statement, statement of retained and balance sheet from the amounts in the adjusted trial balance.

Хавсралт 2

Эрхэм Оюутан Танд энэ өдрийн мэнд хүргье! АНГЛИ ХЭЛНИЙ ӨӨРИЙН ҮНЭЛГЭЭНИЙ СУДЛАГАА

1. Та санхүүгийн 5 тайлан /ОДТ, СБД, МГТ, ӨӨТ, Нэмэлт тодруулга/-г англи хэл дээр гаргаж чадах уу? A. Маш сайн чадна. B. Сайн чадна. C. Заримыг нь чадна. D. Чадахгүй. E. Мэдэхгүй байна. 2. Танд МБДС-ийн англи хэлний сургалтаас олж авсан мэдлэг, чадвараа цаашид хөгжүүлэх хандлага, төлөвлөгөө байгаа юу? A. Тодорхой төлөвлөгөөтэй хэрэгжүүлж байгаа. B. Тодорхой бодсон зүйл байгаа ч хэрэгжүүлж эхлээгүй. C. Тодорхой төлөвлөгөө байхгүй ч байнга оролддог. D. Тодорхой төлөвлөгөө гаргаад хэлээ сайжруулна гэж боддог. E. Одоохондоо ямар ч бодсон, хийсан юм байхгүй. 3. Та нягтлан бодох бүртгэлийн англи хэл хичээлээс эзэмшсэн үгсийн сангаасаа одоо хэдэн хувийг санаж байгаа вэ? A. 80-100% B. 60-79% C. 40-59% D. 20-39% E. 20-с доош 4. Танд англи хэлнээс бусад хичээлийн бие даалт, курсын ажил хийж гүйцэтгэхэд англи хэлээр мэдээллийн эх үүсвэртэй ажиллах шаардлага гардаг уу? A. Байнга B. Ихэвчлэн C. Заримдаа D. Хааяа E. Огт гардаггүй 5. Таны англи хэлний мэдлэг, чадвар цаашдын ажил мэргэжлээрээ ахиж дэвшихэд чухал дэмжлэг, үзүүлэлт болно гэдэгт та итгэлтэй байна уу, A. Тийм, маш итгэлтэй байна. B. Зарим талаараа, гэхдээ тийм ч итгэлтэй бус байна. C. Үгүй, маш итгэлгүй байна. 89

Судалгаанд чин сэтгэлээсээ оролцсонд баярлалаа. Таны цаашдын сурлага хөдөлмөрт өндөр амжилт хүсье!

МОНГОЛ УЛСЫН АРИЛЖААНЫ БАНКУУДЫН ЗАСАГЛАЛД ТУЛГАМДАЖ БУЙ ЗАРИМ АСУУДЛУУД

М. Мөнхжаргал1, Э. Ариунзаяа2 90

Мандах бүртгэл дээд сургуулийн оюутан НББ-Англи хэл 4 2

Мандах бүртгэл дээд сургуулийн оюутан НББ-Англи хэл 4 a

mmj.050505@gmail.com, b eazaya11@gmail.com

Хураангуй Энэхүү судалгааны ажлаараа арилжааны банкны засаглалыг судалж, банкны хувьцаа эзэмшигч, гүйцэтгэх удирдлага, харилцагч, ажиллагсад болон бусад оролцогч талуудын эрх ашиг, үүргийг оновчтой зохион байгуулж байгаа эсэхийг үнэлсэний үндсэн дээр арилжааны банкуудын засаглалд тулгамдаж буй асуудлуудыг илрүүлэхийг зорилоо. Монгол улсын хэмжээнд нийт 13 арилжааны банк байгаа бөгөөд эдгээрээс Хаан, Голомт, Худалдаа хөгжил, Төр, Ариг гэсэн 5 банкийг төлөөлөл болгон сонгон авсан нь бусад банкууд нь засаглалын үнэлгээ хийхэд шаардлагатай мэдээлэл хомс байсантай холбоотой. Монгол банкнаас 2014 онд баталсан “Банкны зохистой засаглалын хэрэгжилтийг үнэлэх үнэлгээний загвар’’-ыг ашиглан засаглалын үнэлгээ хийлээ. Нөгөө талаас банкны гол үзүүлэлтүүд болох цэвэр ашиг, цэвэр зээл, өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээ, харилцагчдын тоо гэсэн 4 гол үзүүлэлтүүд нь засаглалтай хэрхэн хамаарч байгааг судалсан. Мөн засаглалын үнэлгээг өмнөх оны судалгаатай харьцуулан дүгнэлт өгч, Вьетнам улсын банкны засаглалын индексийг Монголын банкны салбарын засаглалын индкестэй харьцуулсан. Судалгааны үр дүнд сонгон авсан 5 банкны засаглалын индекс дунджаар 76 хувь буюу дунд засаглалтай, банкны удирдлагын үйл ажиллагаанд асуудал үүсч болзошгүй гэсэн ангилалд багтаж байна. Өөр нэг чухал үр дүн бол банкны засаглалын тулгамдаж буй асуудлуудыг илрүүлж, түүнд тохирсон арга хэмжээ авч зохистой засаглалыг бүрдүүлсэнээр компаний санхүүгийн үзүүлэлтүүд сайжирах боломжтой гэж үзэж байна.

Түлхүүр үг: Хяналт, ил тод байдал, удирдлага, санхүүгийн үзүүлэлт Оршил Компанийн удирдлагыг компаний засаглал гэж ойлгодог байсан цаг өнгөрч, хувьцаа эзэмшигч, төлөөлөн удирдах зөвлөл, гүйцэтгэх удирдлага болон тухайн компанийн нийт ажилтан албан хаагчид, бэлтгэн нийлүүлэгчид, худалдан авагчид, хэрэглэгчид гээд бүх оролцогч талуудын харилцааг зөв удирдан зохицуулах үйл ажиллагааг компанийн сайн засаглал гэж нэрлэх болжээ. Арилжааны банкны засаглалыг үнэлэх үнэлгээний аргачлалыг судлах, Монголын нөхцөлд ямар алдаа дутагдал байгааг судлаж, цаашид энэ дутагдалыг сайжруулах арга замыг хайж олохыг зорьж энэхүү ажлыг хийж гүйцэтгэлээ. Олон улсын хувьд компанийн засаглалын талаар цөөнгүй судалгаа хийгдсэн байна. Тухайлбал, 1976 онд Jensen.М, Meckling.W нар компанийн засаглалын талаарх судалгааны ажлыг анхлан хийсэн. (Meckling.W, 1976) 1994 онд судлаач Short.H “Компанийн эзэмшигчийн болон удирдлагын бүтэц нь компанийн санхүүгийн үзүүлэлтүүдэд хэрхэн нөлөөлөх вэ” сэдэвт судалгаагаараа бодитой үр дүнд хүрч чадаагүй байна. (Short.H, 1994) 1996 онд Mayer.C дээрх судалгааг хөгжүүлэн компанийн засаглал нь тохиромжтой хэмжээндээ байгаа компанийн санхүүгийн үзүүлэлтүүд нь сайжирдаг гэсэн дүгнэлтэнд хүрчээ. (Mayer.C, 1996)

Харин арилжааны банкны хувьд цөөхөн хэдэн судалгаа хийгдсэн байдаг ба 2004 онд Азийн хөгжлийн банкнаас “Ази дахь банкууын компанийн засаглал” сэдвээр Малайз, Тайланд, Хойд Солонгос улсуудын 50 арилжааны банкыг хамруулан засаглалыг судлан зөвлөмж гаргасан байна. (Lum, 2006) 2013 онд Prof. Sumedha Tutej “Энэтхэгийн банкуудын Компанийн засаглалын үнэлгээ” сэдэвт судалгааны ажил хийж арилжааны банкны дундаж үзүүлэлтийг анхлан тооцсон. (Tutej) 2014 Tran Thi Thanh Tu “Вьетнамийн банкны салбар дах компаний засаглалын хөгжил” сэдэвт судалгааны ажилдаа 40 арилжааны банкыг хамруулсан ба үүний үр дүнд Вьетнамын банкууд нь "муу засаглалтай" буюу засаглал хөгжөөгүй байгаа гэсэн үр дүн гарсан. (Tu, 2014) Монгол улсад анх 2000 оноос эхлэн засаглал хэмээх ойлголт яригдаж эхэлсэн. 2010 онд СЭЗДС-ийн багш Доктор Т.Цэнд-Аюуш “Компаний засаглалын нээлттэй байдал” сэдэвт судалгааны ажил хийсэн ба үүний үр дүнд санхүүгийн үзүүлэлт сайжирсанаар компанийн засаглал нэмэгдэх боломжтой гэсэн регрессийг няцаасан. (Т.Цэнд-Аюуш, Компанийн засаглалын нээлттэй байдал, 2010) Санхүүгийн зохицуулах хорооны захиалгаар Компаний засаглалын үндэсний зөвлөлөөс 2013, 2015 онуудад “Монгол улсын компаний засаглалын үндэсний тайлан”-г гаргаж 2013 онд Монголын банкны салбарын засаглал төлөвшөөгүй, төлөвшүүлэх зайлшгүй хэрэгцээ, шаардлага байна, харин 2015 онд банк тус бүрээр засаглалыг үнэлэн Монголын арилжааны банкуудын засаглалын дундаж үнэлгээг тооцоолон Монголын банкнуудад засаглалын суурь тавигдаж байгаа бөгөөд банкууд дотооддоо засаглалд ихээхэн ач холбогдол өгч анхаардаг болсон ба зарим чухал зарчимуудыг хэрэгжүүлж байгаа нь сайшаалтай гэсэн дүгнэлтийг гаргасан. (МУ компанийн засаглалын үндэсний тайлан, 2015) Дээрх судалгаанууд нь банкны салбарыг ерөнхийд нь авч үзэж зөвхөн компанийн засаглалын индексийг тодорхойлсон бол бидний судалгаа нь банкны гол үзүүлэлтүүд, засаглал хоорондын хамаарлыг тооцож, цаашид засаглалыг сайжрууахын тулд авах арга хэмжээг зөвлөмж байдлаар гаргасан зэрэг нь илүү практик ач холбогдолтой болсон.

1. Онолын хэсэг 1.1 Засаглалын тухай ойлголт Компанийн засаглал гэдэг нь компанийн үйл ажиллагаанд хяналт тавих болон зохистой удирдлагыг хэрэгжүүлэх тогтолцоог бий болгох, улмаар тасралтгүй боловсронгуй болгох үйл явц бөгөөд энэ асуудал нь холбогдох бүх талын харилцаа холбоогоор тодорхойлогдоно. (Т.Цэнд-Аюуш, Компанийн засаглал, 2010) Өөрөөр хэлбэл компанийн засаглал нь компанийг үр дүнтэй удирдах, үйл ажиллагааг нь зөв зохион байгуулах, ил тод байдлыг хангах зэрэг өргөн хүрээтэй ойлголт бөгөөд тухайн компанийн хувьцаа эзэмшигчид, олон нийтийн өмнө хүлээх хариуцлага, компанийн төлөөлөн удирдах зөвлөл, гүйцэтгэх удирдлага, хөрөнгө оруулагчид, бусад оролцогч талуудын ашиг сонирхлын зохистой харьцаа, ажил үүргийн ялгаа заагийг зөв оновчтой тодорхойлдог. Түүнчлэн банкны салбарт оновчтой зохистой засаглалыг бүрдүүлснээр тухайн улс дахь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, эдийн засгийн өсөлтийг хангахад нөлөөлдөг.

Үндсэн оролцогчдын харилцаа хамаарал

Компанийн засаглалын гол субъектууд нь Хувьцаа эзэмшигч, Төлөөлөн удирдах зөвлөл, Гүйцэтгэх удирдлага юм. Тэдгээрийн хоорондын харилцаа тодорхой хэв маягын дагуу системтэй явагдаж байвал компанийн дотоод үйл ажиллагаа болон компанийн нэр хүнд, зах зээлд өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлдэг. Компанийн засаглал олон сэдвийг хамардаг ч хувьцаа эзэмшигчид /өмчлөгч/-ийн эрх ашгийн үүднээс төлөөлөл хэрэгжүүлэх, тэдний өмнө үүрэг хариуцлага хүлээхтэй холбогдолтой асуудлыг хамгийн чухалд авч үздэг. Зураг 1. Компанийн засаглалын үндсэн оролцогчид

Компанийн засаглалын тогтолцоо нь нийтлэг 4 үнэт зүйлээс бүрдэнэ. Үүнд: Ил тод байдал: Компанийн санхүүгийн байдал, түүний эдийн засгийн үзүүлэлтүүд, өмч хөрөнгийн болон удирдлагын бүтэц зохион байгуулалт зэрэгтэй холбоотой бодит, үнэн зөв мэдээллийг цаг тухайд нь нийтэд мэдээллэдэг байх. Шударга байдал: Хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалж, жижиг болон гадны зэрэг бүхий хувьцаа эзэмшигчдэд ижил хандах явдлыг баталгаажуулдаг. Үүргийн хариуцлага: Хувьцаа эзэмшигчдийн хуулиар баталгаажуулагдсан эрх ашгийг хүлээн зөвшөөрч баялагийг өсгөх ажлын байрыг бий болгох, санхүүгийн чадварын хувьд тогтвортой байгууллага бий болгоход компанийн хувьцаа эзэмшигч хоорондын идэвхитэй хамтын ажиллагааг дэмжих ёстой. Тайлагналын хариуцлага: Компанийн стратегийн ач холбогдол бүхий удирдлага, хяналт болон төлөөлөн удирдах зөвлөлийн бүтээлч, үр ашигтай хяналт мониторингоор хангах, ТУЗ нь компанийн хувьцаа эзэмшигчдийн өмнө хариуцлага хүлээх зэрэг асуудлыг баталгаажуулсан байна.

1.2 Банкны засаглалыг үнэлэх арга зүй ‘’Банкны зохистой засаглалын хэрэгжилтийг үнэлэх үнэлгээний загвар’’-ыг ‘’Банкны зохистой засаглалын зарчмыг хэрэгжүүлэх журам’’-ын хамт ашиглана. Энэхүү загвар нь 100 асуулт буюу дараах бүтэц, бүрэлдэхүүнтэй байна.

Хүснэгт 1. Банкны зохистой засаглалын хэрэгжилтийг үнэлэх үнэлгээний бүтэц № 1

Гарчиг Ил тод байдал

Байвал зохих оноо 8.0

Банкны үнэлгээ 8.0

Хянан шалгагчийн үнэлгээ 8.0

Хувьцаа эзэмшигчдийн зохистой засаглал

14.0

Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн эрх, үүрэг

33.0

Гүйцэтгэх удирдлага

16.0

Эрсдэлийн удирдлага ба дотоод хяналт

13.0

Дотоод аудит

10.0

Хөндлөнгийн аудит

6.0

Нийт дүн

100.0

(МонголБанк, 2014) Дээрх засаглалын үнэлгээний үзүүлэлтүүдээс Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн эрх, үүрэг 33%-ийг эзэлж байгаа нь ТУЗ нь банкны засаглалын чухал оролцогч бөгөөд ихээхэн ач холбогдолтой үзүүлэлт гэдгийг харуулж байна. Үүний дараа банкны хяналт, аудит, эрсдэлийн удирдлагын хэрэгжилт зэрэг нь засаглалтай ихээхэн чухал үзүүлэлтүүд юм. Нэгдсэн үнэлгээний дүнгээс хамаарч банкны зохистой засаглалын журмын хэрэгжилтийг дараах байдлаар үнэлнэ.

100%-80% Сайн засаглалтай, засаглал төлөвшсөн

Тайланг “Банкуудын зохистой засаглалын хэрэгжилтийг үнэлэх үнэлгээний загвар”-ын дагуу дараах байдлаар үнэлнэ:

79%-65% Дунд засаглалтай, засаглал бүрдэж байгаа

1. Биелэлтийг үнэлэхдээ асуулт тус бүрийн хувьд бүрэн биелсэн бол 2, хагас биелсэн

64%-50% Хангалтгүй, засаглалын суурь тавигдаж байгаа

бол 1, биелээгүй бол 0 гэсэн оноогоор тус тус үнэлж, тухайн асуултын хувийн

49%-0% Муу засаглалтай

жинг харгалзах оноогоор үржвэрийн дунджаар тооцно.

үржүүлэн,

Зураг 2. Засаглалын индекс (МонголБанк, 2014)

2. Судалгааны хэсэг 2.1 Монгол улсын арилжааны банкны өнөөгийн байдал, тэдгээрийн засаглалын үнэлгээ

Арилжааны банкны засаглалыг үнэлэх энэхүү ажлын хүрээнд Хаан, Голомт, Худалдаа хөгжил, Төр, Ариг гэсэн 5 арилжааны банкийг сонгон авч засаглалын өнөөгийн түвшинг тодорхойлж, тэдгээр компанийн засаглалыг сайжруулах талаар тухайн компанийн зүгээс хийх ажиллагааг Зөвлөмж хэлбэрээр гаргахыг зорилоо.

Банкны салбарын нийт актив

Ариг 0.5%

Бусад 24%

Хаан 24% Голомт 17.5%

ХХБ 26%

Төрийн 8%

Эдгээр 5 банкууд нь Монгол улсын банкны салбарын нийт авкит болох 21.56 их наяд төгрөгний 76%-ийг эдгээр банкууд эзлэж байна. Тиймээс тус судалгаа нь Монгол улсын банкны салбарын засаглалыг үнэлгээг илэрхийлж чадна гэж үзэж байна.

Зураг 3. Банкны салбарын нийт актив (Монголын банкны холбоо, 2015) Зорилтот Бодит

Ил тод байдал 1

87.5%

0.8

Хөндлөнгийн аудит 100.0% 0.6 0.4

Хувьцаа эзэмшигчдийн зохистой 96.4% засаглал

0.2 0

Дотоод аудит

89.4%

90.0%

Эрсдэлийн84.6% удирдлага ба дотоод хяналт

Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн эрх, үүрэг

81.3% Гүйцэтгэх удирдлага

Зураг 4. Хаан Банкны засаглалын үнэлгээний үр дүн Хаан банк нь байгууллагдаад 26 жил болж байгаа бөгөөд банкны хувьцааны дийлэнх хувийг Савада Холдингс компани эзэмшдэг. Үнэлгээний үр дүнд хаан банкны засаглалын индекс 89% буюу засаглал сайтай, засаглал төлөвшсөн ангилалд багтаж байна. Засаглалыг үнэлэх үзүүлэлтүүдээс Хөндлөнгийн аудит 100% буюу маш сайн байсан ба энэ нь хөндлөнгийн аудитын үйл ажиллагаа үр дүнтэй,бодитой үнэн зөв мөн хуульд заасан хугацаанд хийгдэж байгааг харуулж байна. Ил тод байдлын хувьд Хаан банкны цахим хуудсанд санхүү бүртгэл, дотоод хяналтын тогтолцооны мэдээлэл, ТУЗ болон гүйцэтгэх удирдлагын тайлан байхгүй байна.

Ил тод байдал 1 0.8

81.3%

Хувьцаа эзэмшигчдийн 71.4% зохистой засаглал

Хөндлөнгийн аудит 100.0% 0.6 0.4

Зорилтот Бодит

0.2 0

84.8%

Дотоод аудит 70.0%

Эрсдэлийн80.8% удирдлага ба дотоод хяналт

Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн эрх, үүрэг

84.4% Гүйцэтгэх удирдлага

Зураг 5. Голомт Банкны засаглалын үнэлгээний үр дүн

Голомт банк 22 жил үйл ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд тус банкны үнэлгээний үр дүн 81.5% буюу засаглал сайн, төлөшсөн ангилалд багтаж байна. Эдгээр үзүүлэлтүүдээс гүйцэтгэх удирдлагын зүгээс банкны өдөр тутмын үйл ажиллагаанд тавих хяналт, хариуцлага зэргийг сайжруулан ажиллах шаардлагатай байна. Дотоод аудитын үйл ажиллагаа болон Хувьцаа Ил тод байдал 1

Хөндлөнгийн аудит

0.8

92%

75%

0.6 0.4

Хувьцаа эзэмшигчдийн зохистой 64% засаглал

0.2 0

Дотоод аудит

50%

68%

Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн эрх, үүрэг

66% 73% Эрсдэлийн Гүйцэтгэх удирдлага ба удирдлага дотоод хяналт эзэмшигчдийн засаглал гэсэн үзүүлэлтүүд тус бүр бага зэрэг хангалтгүй байна.

Зураг 6. ХХБанкны засаглалын үнэлгээний үр дүн 96

Зорилтот Бодит

Худалдаа хөгжил банк нь үйл ажиллагаагаа тасралтгүй явуулаад 27 жил болж байгаа бөгөөд Монгол улсын ууган банк юм. Мөн нийт активийн хэмжээгээр тэргүүлдэг ба ХХБанкны нийт хувьцааны 65.8 хувийг Globull Investment & Development SCA эзэмшдэг. Судалгаагаар засаглалын индекс 68,5% буюу дунд засаглалтай гэсэн үр дүн гарсан. Дотоод аудит болон хувьцаа эзэмшигчдийн засаглалын хувьд хангалтгүй үнэлгээ гарсан бөгөөд дотоод аудитын үйл ажиллагаа нь эрсдэлийг үнэлэхдээ сайн боловч хяналт тавих, авах арга хэмжээ сул мөн хувьцаа эзэшигчдийн засаглалыг сайжруулах шаардлагатай.

Зорилтот Бодит

Ил тод байдал 1

75.0%

Хөндлөнгийн аудит

0.8

91.7%

0.6 0.4

Хувьцаа эзэмшигчдийн зохистой 92.9% засаглал

0.2 0

Төлөөлөн 80.3% удирдах зөвлөлийн эрх, үүрэг

Дотоод аудит 70.0%

88.5%

71.9% Гүйцэтгэх удирдлага

Эрсдэлийн удирдлага ба дотоод хяналт

Зураг 7. Төрийн Банкны засаглалын үнэлгээний үр дүн Төрийн Банк нь 2009 онд үүсгэн байгуулагдсан төрийн өмчит банк юм. Төрийн банкны засаглалын үнэлгээ 81% буюу сайн засаглалтай ангилалд орж байгаа хэдий ч засаглалын зарим үзүүлэлтүүд сул байна. Дээрх графикаас харахад ил тод байдал, Гүйцэтгэх удирдлага, Дотоод аудит үйл ажиллагаа дунд зэрэг. Төрийн өмчит банк учир ил тод байдлыг дээд зэргээр хангасан байх ёстой ба үүний тулд ТУЗ болон удирдлагын гишүүдийн талаарх мэдээлэл болон ажлын тайланг нийтэд мэдээллэх шаардлагатай байна. Хөндлөнгийн аудит, ТУЗ эрх үүрэг, Эрсдэл ба дотоод хяналтын үйл ажиллагаа сайн байна.

Зорилтот Бодит

Ил тод байдал Хөндлөнгийн аудит

Дотоод аудит 70.0%

1 0.8 68.8% Хувьцаа 0.6 эзэмшигчдийн… 57.1% 0.4 83.3% 0.2 0

62.1% Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн эрх, үүрэг

61.5% 62.5% Эрсдэлийн удирдлага Гүйцэтгэх удирдлага ба дотоод хяналт

Зураг 8. Ариг Банкны засаглалын үнэлгээний үр дүн Ариг Банк нь 1997 онд Эрэл Банк нэртэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн ба 2014 онд нэрээ “Ариг Банк” хэмээн өөрчилж, шинэ бодлого, шинэ өнгө төрхтэйгээр үйл ажиллагаагаа эхэлсэн. Энэ шинэчлэлтийн үр дүнд тус банкны үйл ажиллагаа болон ашиг сайжирсан ба үүний нэг жишээ нь 2013 онд Ариг Банкны компанийн засаглалын үнэлгээ .18.1% буюу муу засаглалтай ангилалд орж байсан бол 2015 оны тайланд 60% харин энэхүү судалгаагаар 64% буюу засаглалын суурь тавигдаж байгаа ангилалд хамаарагдаж байна. Үүнээс Ариг Банкны засаглалыг хэрэгжүүлэх, нэвтрүүлэх ахиц дэвшил гарган сайн ажиллаж байгаа нь харагдаж байна. Гэвч зайлшгүй сайжруулах шаардлагатай хэд хэдэн үзүүлэлт байна. Хувьцаа эзэмшигчийн зохистой засаглал болон Эрсдэлийн удирдлага хангалтгүй байна.

2.2 Банкны өрсөлдөх чадварын үзүүлэлт болон засаглалын хамаарал

100

150

100 50 0

Зас.Үнэлгээ

Цэвэр ашиг

Цэвэр зээл

r=0.57

r=0.54

-50

100

100 50 0

Зас.Үнэлгээ ӨХ-ийн хүрэлцээ

r=0.80

Зас.Үнэлгээ Харилцагчдийн тоо r=0.83

Зураг 9. Засаглалын үнэлгээ болон банкны салбарын гол үзүүлэлтүүд хоорондын хамаарал

Энэхүү судалгаанд банкны татварын дараах цэвэр ашиг, цэвэр зээл, өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээ, харилцагчдийн тоо гэсэн 4 үзүүлэлтүүдийг сонгон авч засаглалын үнэлгээг хүчин зүйл тус бүрийн хувьд хамаарлын корреляцийг тооцож үзэхэд бүгд 50%-иас дээш буюу эерэг хүчтэй хамаарч байна. Үүнээс үзэхэд компанийн засаглалыг зөв оновчтой, зохистойгоор хөгжүүлсэнээр тухайн банкны төдийгүй салбарын хувьд эдийн засгийн эерэг үр дүн гарах нь харагдаж байна.

2.3 Монгол улсын арилжааны банкуудын засаглалын үнэлгээний үр дүн

Хүснэгт 2. Арилжааны банкуудын засаглалын харьцуулалт Хаан Банк

Банкны засаглалын индекс

Ил тод байдал ба тайлагнал

ТУЗ

Хяналт, үйл явц

Хувьцаа эзэмшигч

Голомт Банк

ХХБанк

Төрийн Банк

Ариг Банк

Дундаж

2015

82.0

81.0

64.0

78.0

55.0

72.0

2016

92.9

89.3

82.1

75.0

84.3

2015

88.0

50.0

38.0

88.0

75.0

67.8

2016

89.4

84.8

68.2

80.3

62.1

77.0

2015

74.0

67.0

78.0

81.0

56.0

71.2

2016

85.3

78.4

62.9

76.8

64.7

73.6

2015

100.0

57.0

100.0

57.0

74.2

2016

96.4

71.4

64.3

92.9

57.1

76.4

2016 оны банкны засаглалын үнэлгээг 2015 оны үнэлгээтэй харьцуулахын тулд гүйцэтгэх удирдлага, дотоод аудит, дотоод хяналт, эрсдэлийн удирдлага гэсэн үзүүлэлтүүдийг нэгтгэн хяналт үйл явц гэсэн нэг үзүүлэлт болгон тооцоолсон. 2016 оны хувьд дээрх 5 банкны засаглалын индекс өмнөх оны банкны салбарын дундаж инпексээс 6%-иар өссөн үзүүлэлттэй байна. Голомт банк хамгийн өндөр буюу 12%-иар засаглалын индекс нь өссөн байна. Дээрх хүснэгтээс харахад ихэнх банкны ил тод байдлын үзүүлэлт өмнөх оноос өссөн үзүүлэлттэй байна. Банкны салбарын дотоод мэдээллийн ил тод байдал хамгийн сайн байгаа бөгөөд энэ нь банкинд учирч болзошгүй эрсдэлийг тухай бүрд илрүүлж, тайлагнаж байгааг харуулж байна. Харин ТУЗ, гүйцэтгэх удирдлагын олон нийтэд ажлын тайлагнал маш муу буюу аль ч банкинд төлөвшөөгүйгээс шалтгаалан Банкны ил тод байдал, тайлагнал нь арилжааны банкуудад дутагдалтай байсаар байна.

Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн үйл ажиллагаа: Банкны тухай хуулийн 31.3.7-д заасны дагуу ТУЗ нь банкны зохистой Засаглалын бодлого журмын хэрэгжилтэд хяналт тавих үндсэн нэгж юм. (Банкны тухай хууль, 2010) 2015 оны үндэсний тайлан судалгаагаар ТУЗ-н гишүүд нь стратегийн асуудалд анхаарч эхлэх, төлөвших үе шатанд байсан бол энэхүү судалгаагаар чадварлаг олон гишүүд, хараат бус гишүүдтэй, хороод, дэд хороодыг зохион байгуулах үе шатандаа явж байна. гэсэн үр дүн гарсан. 99

Хяналт, шалгалтын үйл явц: Хяналт, үйл явц нь Банкны салбарын хувьд “дунд" гэсэн ангилалд байна. Бүх банкуудад дотоод аудитын хороо ажиллаж байгаа нь сайшаалтай бөгөөд банкны хувьд эрсдэлийн удирдлага нь өндөр ач холбогдолтой ба энэхүү хороог байгуулан ТУЗд шууд тайлагнан ажиллаж байгаа байдал нь зарим банкуудын хувьд хангалтгүй байна. Төлөөлөн удирдах зөвлөл нь банкны засаглалд хяналт тавих үндсэн нэгжийн хувьд хяналтын нэгж болох дотоод аудитын газар нэгжийн үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулдаг.

Хувь нийлүүлэгч: Хувь нийлүүлэгчид нь компанийн үйл ажиллагаанд ашиг сонирхол нь холбогдох үндсэн этгээд юм. Банкны Хувьцаа эзэмшигчийн эрх үүрэг хариуцлагын хувьд “дунд” гэсэн ангилалд байна. Энэ нь арилжааны банкууд нь холбогдох этгээдүүдийн хөрөнгө оруулалттай, институциональ хэлбэрийн хөрөнгө оруулагчид бага байгаатай холбоотой. Гэхдээ сүүлийн жилүүдэд Азийн хөгжлийн банк, Олон улсын санхүүгийн корпораци, Недерландын Хөгжлийн банк зэрэг институциональ хэлбэрийн хөрөнгө оруулагчид банкны хувь нийлүүлэгч болох явдал нэмэгдэж байгаа нь Банкны засаглалыг сайжруулах чухал холбогдолтой үзүүлэлтүүд болж байна.

2.3 Вьетнам болон Монгол улсын банкны салбарын засаглал

Хүснэгт 3. Вьетнам болон Монгол улсын банкны салбарын засаглалын үнэлгээ Вьетнам Засаглалын үзүүлэлтүд

Монгол

2013

2015

Ил тод байдал,тайлагнал

9.28

18.8

16.2

ТУЗ

3.87

16.5

15.2

Хяналт, үйл явц

12.63

18.6

Хувь нийлүүлэгчид

18.72

16.8

44.5

74.3

66.7

Нийт

Бид Монгол улсын банкны салбарын засаглалын хөгжил бусад улстай харьцуулахад ямар түвшинд байгааг харах зорилгоор Вьетнам улсын банкуудын судалгаатай харьцуулалт хийлээ. Засаглалын үнэлгээний арга зүй ижил байсан нь сонгох нэг шалтгаан болсон болно. Вьетнам улс нь эдийн засгийн хувьд хурдацтай хөгжиж буй орон юм. Гэхдээ энэ өсөлт нь банкны салбар бус үйлдвэрлэл үйлчилгээтэй салбартай шууд холбоотой. “Компаний Засаглалын индекс тодорхойлох” (CGI) аргад суурилан Вьетнам улсын арилжааны 40 банкинд хийгдсэн (Tu, 2014) судалгааг Монгол улсын арилжааны 13 банкинд хийсэн “Компаний Зохистой Засаглал”-ын индекс (МУ компанийн засаглалын үндэсний тайлан, 2015)-тэй харьцуулан үзлээ. Дээрх хүснэгтээс Вьетнам улсын арилжааны банкуудын засаглалын индекс 100 онооноос 44.5 оноогоор "муу засаглалтай" буюу засаглал хөгжөөгүй байгаа, харин Монгол улсын хувьд 67-74 онооогоор “дунд засаглалтай, засаглал хөгжиж байгаа” гэсэн дүгнэлтэд хүрлээ. 100

Дүгнэлт Манай улсын хувьд арилжааны банк нь санхүүгийн зах зээлийн 97 хувь буюу үнэмлэхүй их хэмжээг бүрдүүлдэг гэдэг утгаараа засаглалын стандарт, түүний хэрэгжилтийг үе шаттайгаар сайжруулан, хөгжүүлэх нь системийн түвшинд өндөр ач холбогдолтой. Манай орны хувьд эдийн засгийн өсөлт өндөр, тэр хэрээр банкны салбар нь сүүлийн 10 гаруй жилийн хугацаанд огцом тэлэлт хийсэн. Гэхдээ ТУЗ, Гүйцэтгэх удирдлагын түвшинд сайн засаглалын зарчим, эрсдлийн удирдлагын үйл ажиллагаанд илүү ач холбогдол өгч ажиллах хэрэгтэй юм. Судалгааны үр дүнд сонгон авсан 5 банкны засаглалын индекс дунджаар 76 хувь буюу дунд засаглалтай , банкны удирдлагын үйл ажиллагаанд асуудал үүсч болзошгүй гэсэн ангилалд багтаж байна. Өөр нэг чухал үр дүн бол банкны засаглалын тулгамдаж буй асуудлуудыг илрүүлж, түүнд тохирсон арга хэмжээ авч зохистой засаглалыг бүрдүүлсэнээр компаний санхүүгийн үзүүлэлтүүд сайжирах боломжтой гэж үзэж байна. Morck, Schliefer, Vishney (1988), Agrawal, Knoeber(2002) нар компанийн засаглал сайн байснаараа тухайн компанийн үнэ цэнэ өсөх боломжтой гэсэн үр дүнд хүрсэн мөн Т.Цэнд-Аюуш(2010) хувьцаат компанийн хувьд санхүүгийн үзүүлэлт сайжирсанаар засаглал сайжирах боломжгүй харин засаглал сайжирсанаар санхүүгийн үзүүлэлт нэмэгдэх боломжтой гэж үзсэн. Дээрх дүгнэлт нь хувьцаат компани төдийгүй арилжааны банкуудын хувьд биелэлээ.

Санал зөвлөмж

    

Аливаа банкны засаглал сайн байснаар өрсөлдөх чадвар болон ашигт ажиллагаа сайжирна гэдгийг ойлгон, сайн засаглалыг бүрдүүлэхийн төлөө ажиллах Компанийн засаглалын индексийг жил бүр үнэлэн Монгол Банкинд мэдээллэдэг байх Банкны цахим хуудсаар дамжуулан ТУЗ болон гүйцэтгэх удирдлагын ажлын тайланг мэдээллэдэг байх Банкны нийт хувьцааны бага хувийг эзэмшдэг хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг дээдэлж, цөөнхийн оролцоог дэмжих Олон улсын компанийн засаглалын туршлага тэр дундаа Азийн өндөр хөгжилтэй орнуудын туршлагаас судалж үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлэх



Хараат гишүүдийн мэдээллийн журам, судалгааг гаргах



Судалгаа, тайланг зөвхөн өөрийн үнэлгээ бус хөндлөнгийн мэргэжлийн шинжээчдийн үнэлгээнд үндэслэн гаргадаг болох



Хувьцаа эзэмшигчдийн тэгш эрхийг хангаж ижил мэдээлэл авах нөхцлөөр хангах



Компанийн жилийн тайланд компанийн засаглалын тухай тайланг заавал оруулдаг болгох



Компани дотоод аудитын албаны журамтай байхаас гадна дотоод аудитад мөрдөх үйл ажиллагааны болон ёс зүйн стандартууд болон дотоод аудитын төлөвлөлт, арга зүй, тайлан зөвлөмжийн загвар, зөвлөмжийн хэрэгжилтийн мониторинг хийх аргачлал, ажлын баримтын загваруудыг багтаасан удирдамжийн баримт бичигтэй бол

Ашигласан ном зүй

101

Boyes, W., Hoffman, D., & Low, S. (1989). An Econometric Analysis of the Bank Credit Scoring Problem. Journal of Econometrics, 3-14. Breiman, L., Friedman, J., Olshen, R., & Stone, C. (1984). Classification and regression trees. Wadsworth. Cox, D., & Snell, E. (1989). Analysis of Binary Data. Chapman & Hall, London. Damodar N.Gujarati, D. C. (огноо байхгүй). Basic econometrics. 2009. Day, S.-C. H.-Y. (2013). Fisher, R. (1936). The use of multiple measurements in taxonomic problems. Annals of Eugenics, хуудсд. 179-188. Hassan Sabzevari, M. S. (2008). Henley, W., & Hand, D. (1996). A k-nearest neighbour classifier for assessing consumer risk. Statistician, 77-95. Keramati, A., & Yousefi, N. (2011). A proposed classification of data mining techniques in credit scoring. International Conference on Industrial Engineering and Operations Management, хуудсд. 22-24. Kuo-Cheng Tseng(USA), O. K. (огноо байхгүй). “Time series and neural network forecast of daily stock price”. Lee, G., Sung, T., & Chang, N. (1999). Dynamics of modeling in data mining: interpretive approach to bankruptcy prediction. 63-85. Lum, S.-W. N. (2006). Corporate governance of Banks in Asia. Tokyo. Machiraju/Möller. (2015). Monte Carlo Techniques. Martell, T., & Fitts, R. (1981). A quadratic discriminant analysis of bank credit card user characteristics. Economic journal, 153-159. Mayer.C. (1996). Corporate governance, competition and performance . Meckling.W, J. (1976). The theory of the firm. Short.H. (1994). Ownership control financial structure and performance of the firms. Stata Tech.Bill., 2. (огноо байхгүй). Applied Econometrics2013. Tu, T. T. (2014). Developing Corporate governance index for Vietnamese banking system. Hanoi: Sciedu Press. Tutej, S. (огноо байхгүй). Formulation of Corporate Governance Index for banks in India. (огноо байхгүй). www.mse.mn . Yobas, M., Crook, J., & Ross, P. (2000). Credit scoring using neural and evolutionary techniques. IMA Journal of Mathematics Applied in Business and Industry, 111-125. Zhang, Q., Wei, X., & Xu, J. (2003). Global exponential stability of Hopfield neural networks with continuously distributed delays. 315. Zvi Bodie, A. K. ( 2004). “Essentials investment” USA 2004он. USA. банк, М. (2014). Банкны зохистой засаглалыг хэрэгжүүлэх журам. Банкны тухай хууль. (2010). Батхуяг, С. (2015). Дээд боловсролын сургалтын арга барилын шинэчлэл. Улаанбаатар: Улаанбаатар Принтинг ХХК. Бэгз, Н. В. (2001). Хорьдугаар зууны Монголын боловсрол судлал. Улаанбаатар: БСШУЯ, Боловсролын хүрээлэн. Г.Дагвасүрэн. (2016). ARFIMAsel загварын үнэлгээ. 102

Даваа, Ж. С. (2013). Дээд сургуулийн сургалтын технологи. Улаанбаатар: Артсофт ХХК. Заяа, Ц. (2013). Валютын ханшийн прогноз ба ARFIMA загвар. хууд. 4. Ичинхорлоо, Ш. (2012). Дээд сургуулийн сургалт, онол, арга зүй. Улаанбаатар: Соёмбо . МонголБанк. (2014 оны 9 22). mongolbank: https://www.mongolbank.mn/documents/regulation/control_check/CG-guidelinesupdate.pdf-ээс Гаргасан Монголын банкны холбоо. (2015). http://mba.mn/media/mba/content/000_Research/Banking_indsutry_update_4Q2016.p df-ээс Гаргасан (2015). МУ компанийн засаглалын үндэсний тайлан. Улаанбаатар: Урлах Эрдэм ХХК. Наранчимэг, Н. (2016). Суралцагчдын төлөвшил Турк сургуулиудын жишээ дээр. Боловсрол судлал, 51. Нямжав, Д. (2016). Гадаад хэл заах арга зүйн үндэслэл. Гадаад хэл заах арга зүйн асуудал, 26. Одончимэг, Т. (2014). Бие хүний судалгааны онол, арга зүйн зарим асуудлууд. Улаанбаатар. Т.Цэнд-Аюуш. (2010). Компанийн засаглал. Улаанбаатар. Т.Цэнд-Аюуш. (2010). Компанийн засаглалын нээлттэй байдал. Тэгшжаргал, Н. (2010). Боловсрол судлал. Дархан хот: Дархан ХХК. Ч. Наранчиэг, Д. (2012). Бизнесийн статистик, эконометрикийн үндэс. УБ.

103

“Оюутнууд ба багш нарт хувьцаа эзэмшүүлэх арга зүйг бий болгох нь”

А.Энхтөр Э.Лхагвасүрэн

A.Enhtor_toroo@yahoo.com Enkhamgalan_lhagva165@yahoo.com

Хураангуй Мандах Бүртгэл Дээд сургуулийн оюутнууд ба багш нарт хувьцаа эзэмшүүлэх арга зүйг бий болгох нь хувьцаагаар дамжуулан онол болон практикийг хөгжүүлэх үйл ажиллагаа юм. Гол ач холбогдол нь Монголын зах зээлийг хөгжүүлэх болон МБДС-ийн багш оюутнууд мэдлэгээ ашиглан хөрөнгийн зах зээлээр өөрсдөдөө хөрөнгө оруулах , цалингаас гаднах мөнгөн орлого нэмэгдэх, багш нарын хөдөлмөрийн бүтээмж дээшлэх, хувьцаа эзэмшигчийн эрхийг эдлэх зэргийг багтаана. Мөн ирээдүйн амьдралыг баталгаатай болгох нэг эх үүсвэр , мэргэжилээ амьдралдаа давуу тал болгон хөрөнгийн зах зээлд амжилтанд хүрэх, багш нар хөрөнгийн зах зээлд хөрөнгө оруулснаар татварын хөнгөлөлт, урамшуулал эдлэх, хувьцаа эзэмшсэнээр оюутнууд онолын хичээлээ бодит амьдралдаа хэрэгжүүлж багшгүйгээр оюуны хөрөнгөө дээшлүүлэх, бие даан суралцаж хичээлдээ ахиц дэвшил гаргах, буруу ашиглах мөнгөө үр ашигтай хувьцаандаа хөрөнгө оруулах, оюутан болон багш хоорондын харилцааг сайжруулж их сургуулийн боловсролын түвшинг дээшлүүлэхэд энэхүү эрдэм шинжилгээний ажлын зорилго оршино.

Түлхүүр үг: Өөрийн хөрөнгө, нийт активын өгөөж, ашигт ажиллагаа Оршил Юуны өмнө бид хувьцааг багш болон оюутнуудад эзэмшүүлснээр Монгол улсын мөнгөн урсгал эрчимжиж, ашиг орлого өсч, бизнесийн нэгжүүдэд нэгэн нийтлэг урамшуулал бий болгох, хоёрдогч зах зээлийн үйл ажиллагааг эрчимжүүлж, шинэ түвшинд гаргах нийгмийн асуудал шийдвэрлэгдэж бизнесийн цар хүрээ тэлэх өргөн боломж нээгдэхээс гадна багш болон оюутнууд мэдлэгээ амьдралдаа хэрэгжүүлж бие хүний хувьд өсч хөгжиж ирээдүйн амьдралын баталгаагаа бий болгох ач холбогдолтой. Мөн “Говь ХК”-ийн шинжилгээн дээр тулгуурлан багш оюутнууд өөрийн хөрөнгийг зөв зүйтэй удирдаж бага эрсдэл хүлээж, их өгөөж хүртэж, дүн шинжилгээ хийж сурахад оршино.

104

1. Хувьцаа гэж юу вэ? Компанид хөрөнгө оруулж, түүнийг үндэслэн санал өгөх, ноогдол ашиг авах, дампуурсан үед үлдсэн хөрөнгийг худалдан борлуулсан орлогоос хувь хүртэх болон хуулиар тогтоосон бусад эрхийг гэрчилсэн үнэт цаасыг хувьцаа гэнэ.[1]

Шинж чанар

Хувьцааны давуу талууд

Хөрөнгө оруулагчид

Хүссэн үедээ авч

ихэвчлэн урт

Ашиг олох боломж Ногдол ашиг

зарах боломжтой

хугацаанд хувьцаа худалдан авдаг ханшны

Ашиг хүртэх боломжтой

Хувьцааны зөрүүний

ашиг Засгийн газрын

Хувьцаа

бондтой ханшны

эзэмшигчдийн

Валютын

харьцуулахад эрсдэл ашиг

хуралд оролцож

зөрүүний

өндөр

санал өгөх эрхтэй

*Өөрийн эрсдэл даах чадвараа тодорхойлох хэрэгтэй *Өндөр өгөөжтэй гээд бүх мөнгөн хөрөнгөөрөө хувьцаа худалдан авж болохгүй

1.1 Багш болон оюутнуудад хувьцаа эзэмшүүлэх арга зүй, түүний агуулга, мөн чанар Энэхүү арга зүйн мөн чанар нь түүнийг хэрэгжүүлсний үр дүнд багш, оюутан, компани, улс орны эдийн засгийн хувьд бий болох ач холбогдлоор илэрхийлэгдэнэ. Үүнд:

1. Багш нарын хувьд: -Цалингаас гаднах мөнгөн орлого нэмэгдэх. (ногдол ашиг авах, ханшийн зөрүүнээс ашиг олох г.м) -Багш нарын хөдөлмөрийн бүтээмж дээшлүүлэх ач холбогдолтой. (өмч эзэмшсэнээр практик сэтгэлгээ өөрчлөгдөнө)

105

-Хувьцаа эзэмшигчийн эрхийг эдэлнэ. (хуралд оролцох, санал өгөх, ногдол ашиг авах, мэдээлэл авах) -Ирээдүйн амьдралыг баталгаатай болгох нэг эх үүсвэр болно. -Мэрэгжлээ амьдралдаа давуу тал болгон хөрөнгийн зах зээлд амжилтанд хүрэх боломжтой. -Багш нар хөрөнгийн зах зээлд хөрөнгө оруулснаар татварын хөнгөлөлт, урамшуулал эдлэх боломжтой

2. Оюутны хувьд: -Хувьцаа эзэмшсэнээр оюутнууд онолын хичээлээ бодит амьдралдаа хэрэгжүүлж багшгүйгээр оюуны хөрөнгөө дээшлүүлэх, бие даан суралцаж хичээлдээ ахиц дэвшил гаргах бүрэн боломжтой -Буруу ашиглах мөнгөө үр ашигтай хувьцаандаа хөрөнгө оруулах -Оюутан болон багш хоорондын харилцааг сайжруулж Их сургуулийн боловсролын түвшинг дээшлүүлэх боломжтой 3. Улс орны эдийн засгийн хувьд: -Эдийн засгийн шинэчлэлийг дэмжин, идэвхжүүлэхэд тусалдаг. -Бизнесийн нэгжүүдэд нэгэн нийтлэг урамшуулал бий болгох -Хоёрдогч зах зээлийн үйл ажиллагааг эрчимжүүлж, шинэ түвшинд гаргах

“ХАДГАЛАМЖ VS ХУВЬЦАА’’

Мөнгөний зах зээл Богино хугацаанд хөрвөх чадвар өндөртэй санхүүгийн хэрэгслүүд арилжаалагддаг, эрсдэл харьцангуй бага, үр ашиг багатай зах зээл юм.

100,000 ₮

2000 онд 100,000 төгрөгийг

15% хүү

1 жил банкинд хадгалуулсан

250,000₮

2008 онд 250,000 төгрөгтэй болох байжээ.106

Хөрөнгийн зах зээл Урт хугацааны санхүүгийн тогтвортой эх үүсвэрийг татан төвлөрүүлдэг, эрсдэл харьцангуй өндөр, үр ашиг өндөртэй зах зээл юм.

100,000 ₮

2000 онд 100,000 Төгрөгөөр

1234ш

1234ш ХК-ийн хувьцааг авсан бол

111сая төг

2008 онд 111 сая төгрөгтэй болох байжээ.

“Говь” ХК-ийн хувьцааны үнийн өөрчлөлтөд хийсэн шинжилгээ Монгол хөрөнгийн зах зээлийн гол индекс болох ТОП 20 индекст багтдаг ноос ноолууран бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлээрээ тэргүүлэгч “Говь” ХК-н хувьцааны үнэ, хувьцааны борлуулалт болон нэгж хувьцаанд ногдох өгөөжийн өөрчлөлтийн талаар шинжилж үзэхийг зорьлоо. “Говь” ХК нь анх 1981 онд Япон улсын хөрөнгө оруулалтаар ямааны ноолуур болон тэмээний ноосыг боловсруулж бүтээгдэхүүн үйлдввэрлэх зорилготойгоор анх байгуулагдсан. “Говь” ХК-ийн 2012 оны 1 сарын 2-с 2015 оны 11 сарын 06 өдөр хүртэлх хувьцааны тоо мэдээнд үндэслэн зарим статистик шинжилгээг хийж үзлээ. Дурдсан хугацаанд хувьцааны хаалтын ханшийн ерөнхий статистик үзүүлэлтийг авч үзвэл:

Зураг 1. "Говь" ХК-ийн ханшийн ерөнхий статистик үзүүлэлт Эх үүсвэр: Монголын Хөрөнгийн Бирж гарч байгаа бөгөөд энэ хугацаанд хамгийн багадаа 2700 төгрөг, хамгийн ихдээ 11830 төгрөг хүрч байсан бол дундаж ханш нь 6204.9 төгрөг байна. Энэ нь хувьцааны худалдагдсан тоогоор жигнэж тооцсон утгын хамгийн их ба бага утга болон дунджаас онцын хол зөрүүгүй байна. Сүүлийн 4 жилийн хувьцааны арилжагдсан тоо ширхэгийг авч үзвэл 2012, 2013 онуудад арилжаа өндөр байсан бол 2014 онд огцом 78.6 хувиар огцом буурсан бөгөөд арилжаалагдсан мөнгөн дүнгээр нь харвал 68.1 хувиар тус тус буурсан байна.

107

Эх үүсвэр: Монголын Хөрөнгийн Бирж Энд арилжаалагдсан тоо болон мөнгөн дүнгээр бууралттай харагдаж байгаа боловч 2014 онд нэгж хувьцааны үнэ огцом өссөн байна. Энэхүү өсөлтийг графикаар харуулбал:

Зураг 2. Хувьцааны үнийн өөрчлөлт Эх үүсвэр: Монголын Хөрөнгийн Бирж Зургаас зарим нэг онцлог үеийг эс харгалзвал зугуухан өсөж ирсэн байна. Энэхүү үр дүн нь Монголын хөрөнгийн зах зээлийн гол үзүүлэлт болох ТОП20 индексээс эсрэг чиглэлтэй, өөрөөр хэлбэл энэ хугацаанд ТОП20 индекс буурч байсан бол “Говь” ХКийн хувьд ханш өсч ирсэн байна.

108

Зураг 3. ТОП 20 индескийн өөрчлөлт Өсөлтийн хурдыг геометр дунджаар тооцож үзэхэд 2012 онд өдрийн ханш дунджаар 0.08 хувиар буурч байсан бол 2013 онд 0.11 хувиар, 2014 онд 0.156 хувиар, 2015 оны 11 сарын байдлаар 0.09 хувиар тус тус өссөн боловч сүүлийн жилд өсөлтийн хурд саарсан дүнтэй харагдаж байна. Дараагийн ээлжинд бид бүхний сонирхох зүйл бол хувьцаанаас олж буй өгөөж буй хувьцааны ханшийн өөрчлөлтөөс бид хэдэн хувийн ашиг олж болох вэ гэдэг асуудал юм. Хувьцаа нь өөрөө зах зээлийн нөхцөл байдлыг тусгадаг тодорхой хэмжээний рисктэй байдаг тул зарим үед хувьцааны ханшийн бууралтаас шалтгаалан алдах, зарим үед ханшийн өсөлтөөс шалтгаалан ашиг олох тохиолдолууд байдаг. Ханшийн өгөөжийг сар бүрээр тооцож 2012 оны 1 сараас 2015 оны 10 сарыг дуустлах хугацааны өгөөжийг зургаар харуулав.

109

Сар бүрийн өгөөж

Эх үүсвэр: МХБ-ын тоо мэдээг ашиглан судлаачийн хийсэн тооцоолол Арилжааны банкны хадгаламжийн сарын дундаж хүү 1.1 хувь байгаатай харьцуулахад хүснэгтэд харуулж буй өгөөж өндөр байна. Гэхдээ хөрөнгө оруулах шийдвэрийг гаргахаас өмнө хөрөнгө оруулалтын зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэгч компани, бусад арилжаа эрхлэгч байгууллагуудад хандах, эсвэл хөрөнгө оруулагч өөрөө хувьцааны өсөлт, бууралтын суурь болон техник шинжилгээг хийж чадвал өндөр ашиг олох боломж байна. Энэхүү хугацааны ханшийн өгөөжийн ерөнхий статистик үзүүлэлтийг авч үзвэл хамгийн их хэлбэлзэлтэй жил 2012 онд таарч байв. Тухайлбал 2012 оны 11 сард хамгийн өндөр бууралттай буюу сарын 27.87 хувийн алдагдалтай гарч байсан бол 12 сард нь хамгийн өндөр өгөөжтэй буюу 40.52 хувьтай гарч байна. Сар бүрийн өгөөжийн ерөнхий статистик үзүүлэлт.

110

[2 ]www.mse.mn

Оюутны хөрөнгө оруулалтын тооцоо Хэрвээ I-р курсын оюутан өдөрт 3.300 төгрөгийг буруу зарцуулдаг гэж үзвэл энэ мөнгөө 1 сар цуглуулахад 100.000төгрөг болно. Энэхүү 100.000 төгрөгийг АПУ болон Хөх ган компанид хөрөнгө оруулснаар нийт АПУ-гийн 203 ширхэг хувьцаа, Хөх ган компанийн 526 ширхэг хувьцаа тус тус худалдан авна.

2017 оны оюутны тооцоо:

Компани

Үнийн дүн

Нэгжийн дүн

Ширхэг

Шимтгэл тооцсоны дараах тоо ширхэг

Шимтгэл тооцсоны дараах үнийн дүн

Хөх ган(HGN)

30.000

545.4545

526

28.930

Апу(APU)

70.000

340

205.8824

203

69.020 97.950

4 Жилийн дараах оюутны хөрөнгө оруулалтаас олсон тооцоо

111

Нийт үнийн дүн

99.950

Нэгж хувьцааны ногдол ашиг

Үнийн дүн

Нэгжийн дүн

Ширхэг

Хөх ган(HGN)

30.000

200

Апу(APU)

70.000

4000

Ашиг

Ногдол ашигийн өгөөж

Нийт ашиг

526

105.200

42.080

147.280

203

812.000

14.210

826.210 973.490

“Говь ХК”-д 2004 онд хөрөнгө оруулалт хийсэн бол өнөөдөр буюу 2017онд хүртэх байсан ашгийн тооцоо •

2004оны хөрөнгө оруулалт

Говь(GOV)

•

Үнийн дүн

Нэгжийн дүн

1.000.000

301

Ширхэг

Шимтгэл тооцсоны дараах тоо ширхэг

Шимтгэл тооцсоны дараах үнийн дүн

Нийт үнийн дүн

3,322

3315

997,815

999,815

2017онд хөрөнгө оруулалтаас хүртэж болохуйц ашгийн тооцоо Нэгж хувьцааны ногдол ашиг

Үнийн дүн

Нэгжийн дүн

Ширхэг

Ашиг

Ногдол ашигийн өгөөж

Нийт ашиг

1.000.000

12570

3315

41.757.540

2.154.750

43.912.290

Говь(GOV)

ГОВЬ ХК-БАЛАНС/ЭХ ҮҮСВЭР ТАЛ

GOBI JSC Баланс 2014 Хөрөнгө:

112

2015

2016

Эргэлтийн хөрөнгө Мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгө

16.236

18.011

2,614

Дансны ба бусад авлага

3.334

11.282

19.52

Бараа материал

45.61

46.367

58,738

Урьдчилгаа төлбөр

969

8.592

2,720

Нийт эргэлтийн хөрөнгө

66.149

84.253

83,591

Үндсэн хөрөнгө

33.412

38.285

52,036

Биет бус хөрөнгө

237

Хөрөнгө оруулалт ба бусад хөрөнгө

Хойшлогдсон татварын хөрөнгө

390

210

Нийт эргэлтийн бус хөрөнгө

33.829

38.508

52,282

Нийт хөрөнгө

99.978

122.761

135,873

Эргэлтийн бус хөрөнгө

ГОВЬ ХК-БАЛАНС/ЭХ ҮҮСВЭР ТАЛ/

2014

2015

2016

Дансны өглөг

3,930

275

1,560

Цалингийн өглөг

1.824

1.615

957

Орлогын албан татварын өглөг

521

508

2,197

Бусад татварын өглөг

459

1.122

750

Холбоотой талд өгөх өглөг

Ногдол ашиг

173

172

291

Урьдчилж орсон орлого

377

478

677

Хүүгийн өглөг

241

184

Банкны богино хугацаат зээл

11.357

26.015

ӨР ТӨЛБӨР БА ЭЗДИЙН ӨМЧ Өр төлбөр : Богино хугацаат өр төлбөр

113

31,678

Бусад богино хугацаат зээл

Нийт богино хугацаат өр төлбөр

18.919

30.406

38,173

Урт хугацаат зээл

28.357

23,880

11,837

Урт хугацаат өглөг

159

Нийт урт хугацаат өр төлбөр

28.516

23,880

11,837

Нийт өр төлбөр

47.435

54.286

50,074

Хувьцаат капитал

780

Хөрөнгийн дахин үнэлгээний нэмэгдэл

7.095

13.371

15,648

Хуримтлагдасан ашиг

44.668

54.324

69,371

Нийт эздийн өмч

52.543

68.475

85.799

Нийт өр төлбөр ба эздийн өмч

99.978

122.761

135.873

Урт хугацаат өр төлбөр

Эздийн өмч:

ГОВЬ ХК-ОРЛОГЫН ТАЙЛАН

GOBI JSC Орлогын тайлан 2014

2015

2016

Борлуулалтын орлого

65,935

71,211

88,674

ББӨ

/39600/

/43273/

/52445/

Нийт ашиг(алдагдал)

26,334

27,938

36,219

Бусад орлого

833

1,871

1,914

Түрээс ба бусад

208

252

187

Хүү

625

1,619

1,728

Үйл ажиллагааны зардал

10,750

12,467

14,862

Хүүгийн зардал

2,819

3,981

4,172

Үйл ажиллагааны ашиг(алдагдал)

13,598

13,361

19,101

114

Үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал) Гадаад вальютын ханшийн зөрүүний олз (гарз) Үндсэн хөрөнгө данснаас хассаны олз(гарз)

/125/

/170/

2,176

/91/

463

/141/

Үйл ажиллагааны бус ашиг (алдагдал)

/216/

292

2,035

Татварын өмнөх ашиг

13,382

13,653

21,136

Татварын зардал

/2,890/

/2,905/

/4,997/

Цэвэр ашиг (алдагдал)

10,492

10,748

16,139

Үндсэн санхүүгийн харьцаа: I Ашигт ажиллагаа /profitability/

           

Цэвэр ахуйц ашиг /Net margin/ Өөрийн хөрөнгийн өгөөж /Return on equity/ Нийт активийн өгөөж /Return on assets/ Ногдол ашгийн өгөөж /Dividend yield/ Үнэ ашгийн харьцаа /Price-to-earnings/ Үнэ борлуулалтын харьцаа /Price-to-sales/ Үнэ ба бүртгэлийн үнийн харьцаа /Price-to-book/ II Хөрвөх чадвар /Liquidity/ Эргэлтийн харьцаа /Current ratio/ Эргэлтийн хөрөнгө /Working capital/ III Өр төлбөр /Debt ratios/ Өр хөрөнгийн харьцаа /Debt-to-equity/ Өрийн харьцаа /Debt ratio/ Өрийн үйлчилгээний харьцаа /Interest coverage/ Ашигт ажиллагаа /Profitability/ 115

1. Цэвэр ахуйц ашиг /Net margin/- Бүх өртөг зардлаа төлсний дараа үлдээж байгаа борлуулалтын төгрөг тутмын ашгийн хувь.Энэ нь тухайн компани төвлөрүүлсэн орлогынхоо хэдэн хувийг ашиг болгож байгааг харуулдаг. Цэвэр ашиг 16,139 = =0.182 Борлуулалтын орлого 88,674

0.182*100%=18.2%

Дүгнэлт:

18.2%>0%

учир

салбарын дундажтай харьцуулах шаардлагатай 2. Өөрийн хөрөнгийн өгөөж /Return on equity-Roe/-Компанийн хувьцаа эзэмшигчдийн цэвэр ашиг ирсэн хэсгийг харуулдаг. Цэвэр ашиг Эзэмшигчдийн өмч

16.139 =0.188 85.799

0.188*100%=18.8%

Дүгнэлт: 18.2%>0%

учир

салбарын дундажтай харьцуулах шаардлагатай 3. Нийт активын өгөөж /Return on assets-ROA/- Өөрийн актив хөрөнгөөрөө ашиг олох чадвар буюу удирдлагын ерөнхий үр ашгийн хэмжээ. Цэвэр ашиг Нийт хөрөнгө

16.139 135.873

= 0.118

0.118*100%=11.8

Дүгнэлт: 11.8%>0%

учир

салбарын дундажтай харьцуулах шаардлагатай 4.Ногдол ашгийн өгөөж /Dividend yield/-Хувьцааг худалдан авсан тохиолдолд хэдий хэмжээний ноогдол ашгийн өгөөж хүртэхийг хэмжинэ

Ноогдол ашгийн хэмжээ Зах зээлийн үнэлгээ

291 94.706

=0.003

0.003*100%=0.3% Дүгнэлт: 0.3%>0%

учир салбарын дундатжтай харьцуулах шаардлагатай.

5.Үнэ ашгийн харьцаа /Price-to-earnings P/E/-Компанийн ашгийн нэг төгрөг бүрийн төлөө хөрөнгө оруулагчдаас төлөхөд бэлэн байгаа мөнгөний хэмжээ. Үнэ ашгийн харьцаа өндөр байх тусам комданийн ирээдүйд итгэх хөрөнгө оруулагчдын итгэл өндөр байна гэсэн үг. Зах зээлийн үнэлгээ Цэвэр ашиг

94.706 =5.87 16.139

Дүгнэлт: 5.87

Gobi компанид хөрөнгө

оруулагчдын итгэх итгэл бага болохыг мөн компани (Undervalued) байгааг илтгэж байна. 6. Үнэ борлуулалтын харьцаа /Price-to-Sales-P/S/-Компанийн борлуулалтын нэг төгрөг бүрийн төлөө хөрөнгө оруулагчдаас төлөхөд бэлэн байгаа мөнгөний хэмжээ. Уг харьцаа бага байх тусам хөрөнгө оруулагчид компанийг багаар үнэлж байна гэсэн үг.(Undervalued) Зах зээлийн үнэлгээ Борлуулалт

94.706 =1.068 88.674

Дүгнэлт: GOBI компани бага үнэлэгдэж байна.

7.Үнэ ба бүртгэлийн үнийн харьцаа /Price-to-book-P/B/-Компанийн дансны үнэлгээний нэг төгрөг бүрийн төлөө хөрөнгө оруулагчдаас төлөхөд бэлэн байгаа мөнгөний хэмжээ. Уг харьцаа бага байх тусам хөрөнгө оруулагчид компанийг багаар үнэлж байна гэсэн үг.(Undervalued) Зах зээлийн үнэлгээ Нийт хөрөнг−Өр төлбөр−Биет бус хөрөнгө

94.706 135.873−50.074−237

94.706 85.562

=1.107

Дүгнэлт: Хөрөнгө

оруулагчид GOBI компанийг доогуур үнэлж байгааг (Undervalued) илтгэж байна .Мөн GOBI компанид урт дунд хугацаанд хөрөнгө оруулалалт хийх тохиромжтой.

116

Хөрвөх чадвар /Liquidity/ 1. Эргэлтийн харьцаа /Current ratio/-Компанийн эргэлтйн хөрөнгийг богино хугацаат өр төлбөрийг төлөх чадвартай эсэхийг харуулдаг харьцаа. Эргэлтйн хөрөнгө Богио хугацаат өр төлбөр

83.591 =2.19 38.173

Дүгнэлт: /2.19>1/ GOBI компани нь бонино хугацаат өр

төлбөр төлөх хангалттай эргэлтйн хөрөнгөтэйг буюу хөрвөх чадвар сайн болохыг илтгэж байна. 2.Эргэлтийн хөрөнгө /Working capital/-Хөрөнгийн үр ашигт байдал ба богио хугацааны санхүүгийн чадавхыг тооцдог хэмжүүр. Эргэлтийн хөрөнгө нь эерэг байвал компани нь богино хугацаат өр төлбөрөө төлөх чадвартай байна гэсэн үг. Эргэлтийн хөрөнгөөс-Богино хугацаат өр төлбөр=83.591-38.173=45.418 Дүгнэлт:GOBI компани нь богино хугацаат өр төлбөрөө төлөх чадвартай байна. Мөн хөрвөх чадвартай гэдгийг харуулж байна.

Өр төлбөр 1. Өр хөрөнгийн харьцаа /Debt-to-equity/-Компани өөрийн хөрөнгөөрөө өр төлбөр барагдуулах боломжтой эсэхийг харуулдаг. Нийт өр, төлбөр Эздийн өмч

50.074

= 85.799=0.58

Дүгнэлт: GOBI компаниийн өр

хөрөнгийн харьцаа 0.58<1 ба өр төлбөрөө төлөх хэмжээний эздийн өмч буюу хувьцаат капитал хуримтлагдсан ашигтай болохыг харуулж байна. Энэ нь GOBI компани санхүүгийн хувьд эрүүл байна. Мөн өр төлбөр эздийн өмчтэй харьцуулахад бага байгааг илтгэж байна. 2. Өрийн харьцаа /Debt ratio/-компанийн нийт активийн хэдэн хувийг өр, төлбөр эзэлж байгааг харуулна. Их байх тусам компани өрийн дарамтанд орж байгааг илтгэнэ. нийт өр, төлбөр нийт хөрөнгө

50.074

= 135.873=0.3685

Дүгнэлт: /0.3685<1/ GOBI компани

өрийн дарамтанд маш бага 3. Өрийн үйлчилгээний харьцаа /Interest coverage/-Компанийн хүүгийн төлбөрөө үйл ажиллагааны ашигаас төлөх чадвартай эсэхийг харуулдаг.

117

Хүү ,татварын өмнөх ашиг Хүүгийн зардал

𝟐𝟏.𝟏𝟑𝟔+𝟏.𝟕𝟐𝟖

= 5.48 Дүгнэлт: /5.48>1/ GOBI компани нь

𝟒.𝟏𝟕𝟐

хүүгийн төлбөрөө төлөх чадвар сайн ба Өр төлбөр бага байгааг илтгэж байна. 

Санхүүгийн харьцаа 2014

2015

2016

Ашигт ажиллагааны харьцаа Цэвэр ахуйц ашиг

16%

15%

18.2%

Өөрийн хөрөнгийн өгөөж

20%

16%

18.8%

Нийт активын өгөөж

10%

8.70%

11.8%

0.20%

0.10%

0.3%

Үнэ ашгийн харьцаа

9.02

8.81

5.87

Үнэ борлуулалтын харьцаа

1.43

1.33

1.068

1.803

1.38

1.107

Ногдол ашгийн өгөөж

Үнэ ба бүртгэлийн үнийн харьцаа

Хөрвөх чадварын харьцаа Эргэлтийн харьцаа

3.5

2.77

2.19

Эргэлтийн хөрөнгө

47.23

53.847

45.418

0.9

0.8

0.58

0.47

0.44

0.37

3.83

5.48

Өр төлбөрийн харьцаа Өр, өөрийн хөрөнгийн харьцаа Өрийн харьцаа Өрийн үйлчилгээний харьцаа

Дүгнэлт:

“Говь” ХК-ийн хувьцааны үнэ, борлуулалт болон өгөөжийн талаар хийсэн судалгааны үр дүнд дараах дүгнэлтэд хүрэв. 1. “Говь” ХК-ийн хувьцааны үнэ харьцангуй өндөр хэлбэлзэлтэй байна. 2. Компанийн хувьцааны арилжаа 2012, 2013 онуудад өндөр байсан бол 2014, 2015 онуудад асар өндөр хурдацтайгаар буурсан ба 2016, 2017 онд өссөн байна. Үүний гол шалтгааныг эдийн 118

засгийн өсөлт удааширсантай холбон тайлбарлаж болох юм. 3. Арилжаалагдсан дүн буурч байгаа боловч хувьцааны ханш, авч үзэж буй хугацаанд өссөн нь ТОП 20 индексээс эсрэг чиглэлтэй байсан байна. 4. Арилжааны банкны хадгаламжийн сарын дундаж хүү 1.1 хувьтай байсантай харьцуулахад “Говь” ХК-ийн өгөөж маш өндөр хувьтай байгаа нь рискийг зөв удирдаж чадвал өндөр ашиг олох өргөн боломж байгааг харуулж байна. 5. Энд дан ганц “Говь” ХК-ийн хувьцаанд үндэслэн шинжилгээг хийсэн тул хөрөнгө оруулагч багш болон оюутан өөрийн рискийг үүнд тулгуурлан зөв удирдахад оршино.

[1] Голомт банкны нэрэмжит оюутны эрдэм шинжилгээний бага хурлын эмхэтгэл (2008) [2] WWW.MSE.MN [3] Мэдээллийн сайт http://mandakhburtgel.edu.mn/

119

Өртгийн удирдлагын түүхэн хөгжил, өнөөгийн байдалд хийсэн судалгаа Даваадорж Алтанбагана НББ-АХ 3-р курс Удирдсан багш: БУМ, МНБ, ТМЗ М.Энхсүрэн baganaa60@yahoo.com

Хураангуй Байгууллагын удирдлагын шийдвэр гаргалтыг дэмжих үндсэн мэдээлэл нь өртгийн мэдээлэл байсаар ирсэн. Өртгийн мэдээллийг хэрхэн боловсруулсан гэдгээс хамааран бизнесийн өрсөлдөөнд давуу байдлыг олох гол түлхүүр болдог. Иймээс өртөг тооцох арга хандлага болон түүнийг төсөвлөж, хянах мөн удирдах арга, аргачлал болон түүнийг хэрхэн боловсронгуй болгож ирсэн хөгжлийг судлан цаашид хөгжүүлэх хандлагыг тодорхойлох нь уг судалгааны ажлын үр дүн болно. Энэхүү судалгааны ажил нь өртгийн бүртгэл, өртгийн удирдлагын түүхэн хөгжлийг Монгол улсын хувьд судалгаа шинжилгээн дээр үндэслэн мөн асуулгын аргаар судалгаа авч цаашдын хөгжлийн хандлагыг тодорхойлох зорилготойгоор бичигдсэн болно.

Түлхүүр үг: Өртөг тооцох арга, өртгийн хандлага, зорилтот өртөг, кайзен систем

Оршил Үйлдвэрлэлийн хөгжлийн явцад өөрийн бүтээн бий болгож буй бүтээгдэхүүнийг ямар хэмжээний нөөц ашиглан хэдий хэмжээний мөнгөн дүнгээр бий болгож байна вэ? гэдэг нь үйлдвэрлэгч байгууллагын гол асуудал байсаар ирсэн. Өөрөөр хэлбэл тухайн бүтээгдэхүүнд зарцуулагдсан нөөц буюу өртгийг тооцсоноор цаашид зах зээл дээр борлуулах санал буюу үнийг тогтоох суурь мэдээлэл болдог. Иймээс өртөг тооцох гэдэг нь бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг бий болгогч субьектийн гол асуудал болохоос гадна тооцоолсон өртгийг цаашид хэрхэн төсөвлөх хянах мөн удирдах асуудал нь удирдлагуудын үндсэн чиг үүрэг болсоор иржээ. Эдийн засаг, шинжлэх ухаан, техник технологи хөгжихтэй хөл нийлүүлэн өртгийн удирдлага зэрэгцэн хөгжих шаардлага зайлшгүй тулгарч байна. Өртгийн бүртгэл, өртгийн удирдлагын түүхэн хөгжлийг судлан өнөөгийн байдлыг үнэлснээр цаашид хэрхэн хөгжих чиг хандлагыг тодорхойлох боломжтой юм. Энэ судалгааны ажил нь: Өртгийн удирдлагын түүхэн хөгжил, өнөөгийн байдлын судалгаа (С.Бямбахорол - СЭЗДСургуулийн ахлах багш (Докторант, ММНБ, Аудитор, ТМЗ), Т.Пүрэвдулам - СЭЗДСургуулийн ахлах багш (Докторант, ММНБ, Аудитор, ТМЗ) 2016.02.02)-нд үндэслэсэн.

120

Миний судалгааны шинэлэг тал нь монгол улсын их дээд сургуулиудын сургалтын хөтөлбөрт судалгаа хийж мөн 10 байгууллагын нягтлан бодогчоос ажил үүргийн судалгаа авч баяжуулсан ядал юм.

1. Өртгийн бүртгэл болон өртгийн удирдлагын ерөнхий ойлголт 1.1 Өртгийн бүртгэл болон өртгийн удирдлагын үүсэл хөгжил Анхлан өртгийн бүртгэлийг ном сурах бичигт тусгахдаа балансад бараа материалын өртгийг тодорхойлон тусгах, орлогын тайланд борлуулсан бүтээгдэхүүний өртгийг тусгах зэргээр хязгаарлаж байсан. Өртөг тооцох гэсэн ойлголт зөвхөн үйлдвэрлэлийн байгууллага дээр буюу бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл дээр яригддаг байсан бол одоо үед үйлчилгээний өртөг тооцох тэр дундаа зөвхөн бизнесийн нэгжийн бус ашгийн бус төрийн байгуулагуудад ч хэрэгцээтэй болон хөгжиж байна. Өртөг нь бүтээгдэхүүн үйлчилгээг зах зээл дээр санал болгох үнийн суурь болдог. Иймд өртгийг удирдах асуудал орчин үеийн чухал асуудал болж байна. Өртгийн удирдлагын Олон улсын түүхэн хөгжил: Бүтээгдэхүүнийг бий болгох үйл явц, түүнд тавих хяналт талаас анхлан Форд компанийг үндэслэн байгуулагч Хенри Форд “The Dearborn Independent” сонинд цуврал илтгэл болгон хэвлүүлсэн байна. Өөрөөр хэлбэл өртөг тооцох үйл явцыг тодорхой загварт оруулах буюу системтчилсэн хүн юм. Өртгийн удирдлагын Монгол улсын түүхэн хөгжил: Нягтлан бодох бүртгэлийн хөгжил дэвшил нь улс орны эдийн засгийн хөгжил, үйлдвэрлэлийн харилцаа төгөлдөржих үйл явцын бодит хэрэгцээтэй холбоотой юм.

  

1940-өөд оноос зардлын бүртгэл, өртгийн бүртгэлийн суурь тавигдсан байна. 1960-1970 онд гүйцэтгэл хяналтын суурь үндэсний өртгийн тогтолцоо үүссэн. 1980-аад онд өртөг зардлын хяналтад хэмнэлтийн данс, тооцоо, чек, норматив бүртгэлийг нэвтрүүлсэн.

Өртгийн удирдлага гэдэг нь:

1. Өртгийг үндэслэлтэй үнэн зөв тооцох 2. Өртгийг төсөвлөх, хянах 3. Өртгийг зохион байгуулах (Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнэ цэнийг өсгөхийн тулд өртгийг бууруулах, өсгөх) 4. Шийдвэр гаргалтанд өртгийн мэдээллийг ашиглах үйл явцуудыг хэлнэ. Өнөө үед зөвхөн удирдлагын шийдвэр гаргалт болон шийдвэрийг дэмжих мэдээлэл бэлтгэхээс гадна байгууллагын стратегийг дэмжих мэдээллийг бэлтгэх шаардлагуудыг тавьдаг болжээ. (Tannery) Удирдлагын тодорхой түвшний шийдвэрийг дэмжих мэдээллийг хэрхэн бэлтгэж буйгаас хамааруулан дараах гурван бүлэгт ангилан авч үзлээ. 121

Удирдлагын анхдагч суурь шийдвэр гаргалтыг дэмжих мэдээллийг боловсруулах: (Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний өртгийг үнэн зөв үндэслэлтэй тооцох, өртгийн динамик шинжилгээ хийх, төсөв боловсруулалт, хэлбэлзлийн шинжилгээ хийх, ашгийн төлөвлөлт хийх) Удирдлагын шийдвэрийг дэмжигч мэдээллийг боловсруулах: (Шийдвэр гаргалттай холбоотойгоор өртгийг ангилах, зардал тоо хэмжээ ашгийн хамаарлыг тооцох, Стандарт өртөг хэлбэлзлийн хийх, хариуцлагын төвүүдийг үнэлэх буюу үр дүнгийн үнэлгээ хийх) Стратегийг дэмжих мэдээллийг боловсруулах (Амьдралын мөчлөгийн өртөг тооцох, Зорилгот өртөг тооцох, Кайзен систем нэвтрүүлэх, Тэнцвэржүүлсэн үнэлгээний карт ашиглах)

Амьдралын мөчлөгийн өртөг тооцох: Энэ хандлага нь бүтээгдэхүүнийг төлөвлөхөөс эхлээд борлуулалтын дараах үйлчилгээ, данснаас хасалт хүртэлх бүх үе шатанд өртгийн объектын орлого, зардлыг хамарч чаддаг. Бүх бүтээгдэхүүн амьдралын мөчлөгтэй байдаг. Эдгээр нь нэвтрэх, хөгжих, тогтворжилт, уналтын гэсэн үеүд юм. Гэвч бүх бүтээгдэхүүн эдгээр шатыг дамждаггүй. Зарим нь үргэлж нэг шатан дээр байдаг. Зорилтот өртөг тооцох: Зорилгот өртгийн арга нь шинэ бүтээгдэхүүний сана гаргасан үед хэрэглэгддэг. Зорилгот өртөг гэдэг нь зорилтот үнээс төсөвлөсөн ашгийг хасч гаргасан өртөг юм. Өөрөөр хэлбэл зах зээл дээр өрсөлдүүлэх бүтээгдэхүүний үнийг тогтоон тухайн үнээсээ төсөвлөсөн ашгаа хасч тооцдог. Зорилтот өртгийг тодорхойлсноор байгууллага

 

Бүтээгдэхүүний борлуулах боломжит үнийг тодорхойлох Бүтээгдэхүүний хүлээгдэж буй амьдралын мөчлөгийн турш бүтээгдэхүүний борлуултын түвшинг тодорхойлох боломжтой болдог.

дахь

Кайзен өртгийн систем: Байгууллагууд зорилтот өртгийн аргын төгсгөлөөс тасралтгүй хөгжлийн арга, чанарын удирдлагын систем болох Кайзенг ашигладаг. Кайзен өртгийн арга нь бүтээгдэхүүн бэлэн болсон цагаас бүтээгдэхүүний амьдралын мөчлөг дуусах хүртэл ашиглагддаг. Зорилтот өртөг ба Кайзен өртгийн аргууд нь хамтдаа амьдралын мөчлөгийн өртгийн арга юм. Кайзен аргын гол санаа нь зах зээл маш их өрсөлдөөнтэй, өрсөлдөөний давуу талыг олж авахын тулд үйлдвэрлэл нь өртгийг багасгахад чиглэгдэх ёстой гэсэн үзэлд үндэслэдэг. Кайзен өртгийн систем нь компанид бүтээгдэхүүний өртгийг багасгахад туслахад чиглэгдсэн систем юм. Уламжлалт буюу шингээгчээр өртөг тооцох: Бидний хамгийн сайн мэдэх уламжлалт хандлага нь өртөг тооцохдоо зарцуулагдсан нөөцийг өртгийн төвд хуримтлуулан нэг суурь буюу үйл ажиллагааны нэг түвшинг ашиглан бүтээгдэхүүн үйлчилгээнд өртгийг хуваарилдаг. Энэхүү хандлагаар өртөг тооцогдсон тохиолдолд өртөг дээр ашиг нэмж үнийг тогтоодог бөгөөд энэ тохиодолд зах зээлийн үнийг харгалзан үзэх боломжгүй. Иймээс тухайн бүтээгдэхүүний зах зээл дээр өртөг буюу үнээр өрсөлдөх чадамж бага байдаг. Харин өвөрмөц байдлаар өрсөлдөх чадамж өндөр байж болно.

2. Өртгийн бүртгэл болон өртгийн удирдлагын өнөөгийн байдал 122

2.1 Өртгийн бүртгэл болон өртгийн удирдлагын өнөөгийн байдал Монгол улсад үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуй нэгжүүдийн өртөг, удирдлагын бүргэлийн хэрэглээ үүрэг, аж ахуйн нэгжүүдийн орчин үеийн өртөг, удирдлагын бүртгэлийн хэрэглээ хөгжлийн хандлагыг тодорхойлохын тулд нийт 96 байгууллагаас 120-н ахлахаас дээш зэрэгтэй нягтлан бодогч, 92 удирдлагыг хамруулан судалгааг авч дараах асуудлуудыг нэгтгэн дүгнэлээ. Нийт 96 байгуулгын үйл ажиллагааны чиглэл нь давхардсан тоогоор 35% нь худалдааны, 43% үйлдвэрлэл, уул уурхайн, үлдсэн 22% нь үйлчилгээ банкны салбар байсан.

1. Нягтлан бодогчийн үүрэгт ажлыг 100% гэвэл дараах ажлууд хэдэн хувийг эзлэх вэ? Гэсэн асуултанд дараах байдлаар хариулав. Хүснэгт №1: Нягтлан бодогчийн ажил үүргийн судалгаа. (96 компаний дундаж хувиар) № Асуулга 1 2 3 4

Өдөр тутмын ажил гүйлгээг бүртгэх, санхүүгийн тайлан гаргах Татварын болон НДШ-ийн тайлан бэлтгэж тооцоо хийх Өртөг тооцож, төсөв бэлтгэж хяналт тавих Удирдлагад хэрэгцээтэй мэдээлэл бэлтгэх, шинжилгээ хийх

Нийт

Нягтлан бодогч 70%

Монгол Удирдлага

АНУ Удирдлага

70%

Нягтлан бодогч 35%

15%

10%

15%

10% 5%

10% 10%

25% 25%

25% 30%

100%

30%

Дүгнэлт: Хүснэгт 1-с хархад нягтлан бодогчийн үүрэгт ажлыг өдөр тутмын ажил гүйлгээг бүртгэх, санхүүгийн тайлан гаргах гэж манай практикт үздэг бөгөөд гадны жишигтэй харьцуулхад энэ нь нягтлан бодогчийн үүрэгт ажлын 35% байдаг байна. Үүнээс үзэхэд удирдлагын бүртгэлийн хэрэглээ манай практикт маш бага байгаа бөгөөд гадны жишгийг харахад энэ нь цаашид хэрэгцээтэй болох нь тодорхой юм.

2. Өртгийг ямар хандлагаар тооцдог вэ? Хүснэгт №2: Өртөг тооцох хандлага (96 компанийн дундаж хувиар) №

Асуулга

1 2 3

Уламжлалт буюу шингээгчээр өртөг тооцох ABC хандлагаар Орчин үеийн өөр бусад хандлагаар Нийт

Монгол Нягтлан бодогч Удирдлага 95% 90% 4% 5% 1% 5% 100% 100%

123

Дүгнэлт: Хүснэгт №2-с харахад манай практикт ABC арга болон орчин үеийн хандлагуудаар өртөг тооцох нь 5% бөгөөд үлдсэн 95% нь уламжлалт аргаар өртөг тооцдог гэж хариулсан. Энэ нь манай бүртгэлийн салбар хоцрогдолд орсныг харуулж байна. Мөн ямар нэгэн шийдвэрийг дэмжих өртөг тооцолт удирдлагын бүртгэлийн арга барил ашигладаггүй гэсэн дүгнэлтэнд хүрч байна.

3. Өртөг, удирдлагын бүртгэлтэй холбоотойгоор танай байгууллага дээр хийдэг ажлуудыг тэмдэглэнэ үү? Хүснэгт№ 3. Өртөг удирдлагын бүртгэлтэй холбогдолтой хийгддэг ажлууд № 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Хариулт

Асуулга Төсөв боловсруулах, хяналт тавих Уян хатан төсөв боловсруулах, хэлбэлзлийн шинжилгээ хийх Ашгийн төлөвлөлт хийх Зардал тоо хэмжээ ашгийн хамаарал тооцох Хэсэгчилсэн тайлан бэлтгэх Хариуцлагын төвүүдийг үнэлэх, (Тодорхой албад болон үйл ажиллагааг үнэлэх) Үнэ зохиолт, үнэ бүрдэлтийн шинжилгээ хийх Стандарт өртгийн бүртгэл хэрэглэх Бүтээгдэхүүний амьдралын мөчлөгийн өртөг тооцох Зорилтот өртөг тооцох Кайзен систем Өөр бусад арга технологи

Тийм

Үгүй

100% 42% 91% 79% 53%

0% 40% 9% 19% 32%

Мэдэхгүй байна 0% 18% 0% 2% 15%

47%

28%

25%

95% 52% 2% 24% 0% 8%

0% 41% 8% 53% 17% 53%

5% 7% 90% 23% 83% 39%

Дүгнэлт: Хүснэгт№3-с харахад манай бүртгэлийн практикт ашиглагдаж буй өртөг, удирдлагын бүртгэлийн хэрэглээг тодорхойлоход төсөв боловсруулж хяналт тавих, ашгийн төлөвлөлт хийх, үнэ зохиолт, үнэ бүрдэлтийн шинжилгээ хийх, зардал тоо хэмжээ ашгийн хамаарлыг тооцох гэсэн ажлуудыг байгууллагууд ихээр хийдэг байна. Харин уян хатан төсөв боловсруулалт, хэсэгчилсэн тайлан бэлтгэх, хариуцлагын төвийн үнэлгээ, стандарт өртгийн бүртгэлийн хэрэглээ тийм ч хангалттай ашиглагддаггүй нь харагдаж байна. Орчин үеийн буюу байгууллагын стратегийг дэмжих өртгийн удирдлагын хандлагууд болох бүтээгдэхүүний амьдралын мөчлөгийн өртөг тооцох, зорилтот өртөг тооцох, кайзен систем, өөр бусад хандлагуудыг мэдэхгүй болон ашигладаггүй байна. Эндээс дүгнэхэд орчин үеийн хандлагуудын хэрэглээ хэрэгцээтэй байгаа боловч түүний ашиглаж чадахгүй эсвэл мэддэггүй нь харагдаж байна.

4. Ямар зорилгоор өртөг болон удирдлагын орчин үеийн хандлагуудыг хэрэглэдэг гэж боддог вэ? Асуулгад 90 хувь нь мэдэхгүй буюу хариулж бичээгүй байсан бөгөөд 10 хувь шинжилгээний зорилгоор гэж хариулсан нь өртгийн удирдлагын орчин үеийн хандлагуудыг мэддэггүй, тодорхой зорилгыг дэмжсэн өртөг, удирдлагын бүртгэлийн хэрэглээ байдаггүйг харуулж байна.

5. Та ямар зорилгоор өртгийн тайлан гаргадаг вэ?

124

Асуултанд 60% нь Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний өртөгт хяналт тавих гэж хариулсан ба 40% нь Мэргэжлийн үүрэг ба санхүү, татварын тайлан гаргах зорилгоор гэсэн хариултуудыг сонгосон байна. Үүнээс үзэхэд удирдлагын шийдвэр гаргалтанд өртгийн тайлан нь ямар нэгэн нөлөө үзүүлдэггүй байна.

6. Та өртөг тооцох дараах аргуудаас мэддэг аргуудаа дугуйлна уу? Асуултанд давхардсан тоогоор 90% нь ТҮША, 60% нь АЗА буюу уламжлалт аргуудыг ашигладаг. 20% нь Зорилтод өртөг тооцох арга болон ABC аргыг ашигладаг гэсэн байна.

7. Одоо ашиглаж буй арга тань танай байгууллагад нийцдэг эсэх? Асуултанд 30% нийцдэг ба 70% нь мэдэхгүй гэсэн хариултыг сонгосон нь тухайн аргын онцлог болон ач холбогдлыг мэддэггүй гэсэн дүгнэлт гарч байна.

8. Өртөг тооцох орчин үеийн хандлагыг НББ-н чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг их дээд сургуулиудын сургалтын хөтөлбөрт тусгагдсан эсэхийг судалж үзвэл: Хүснэгт№4 №

Их, дээд сургуулиуд

1. 2. 3. 4. 5.

МУИС СЭЗИС МБДС ИЗОУИС ХААИС

Өртөг тооцох орчин үеийн чиг хандлага сургалтын хөтөлбөрт тусгагдсан эсэх Баклавар Магистр Судалдаггүй Судалдаг Судалдаг Судалдаг Судалдаг Судалдаг Судалдаггүй Судалдаггүй Судалдаггүй Судалдаггүй

Эх сурвалж: МУИС-н багш О.Нүржигмаа, ХААИС-н багш Баярхүү, ИЗИС-н багш И.Буяндалай Дүгнэлт: Монгол улсад НББ-ийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг томоохон 5 их дээд сургуулиас судалгаа авхад өртөг тооцох орчин үеийн хандлага нь сургалтын хөтөлбөрт баклаврын түвшинд 20%, магистрын түвшинд 60%-тай байна. Мөн манай сургуульд өртөг тооцох орчин үеийн аргуудыг 2014 оноос эхлэн баклаврын түвшинд үзэж эхэлсэн байна. Их дээд сургуулиудын хөтөлбөрт өртөг тооцох орчин үеийн арга хандлагууд бүрэн тусгагдаж, нэвтрээгүй байгаа нь практикт энэ аргуудын хэрэглээ бага байгаатай холбоотой гэж үзэж байна.

Дүгнэлт Нягтлан бодогчийн үүрэгт ажлыг өдөр тутмын ажил гүйлгээг бүртгэх, санхүүгийн тайлан гаргах гэж практикт үздэг бөгөөд гадны жишигтэй харьцуулхад энэ нь нягтлан бодогчийн үүрэгт ажлын 35% байдаг байна. Үүнээс үзэхэд удирдлагын бүртгэлийн хэрэглээ практикт маш бага байна. ABC арга болон орчин үеийн хандлагуудаар өртөг тооцох нь 5% бөгөөд үлдсэн 95% нь уламжлалт аргаар өртөг тооцдог. Энэ нь манай бүртгэлийн салбарын хоцрогдолд орж, ямар нэгэн шийдвэрийг дэмжих өртөг тооцолт, удирдлагын бүртгэлийн арга барил ашигладаггүй нь харагдаж байна. Орчин үеийн буюу байгууллагын стратегийг дэмжих өртгийн удирдлагын хандлагууд болох бүтээгдэхүүний амьдралын мөчлөгийн өртөг тооцох, зорилтот өртөг тооцох, кайзен систем, өөр 125

бусад хандлагуудыг мэдэхгүй болон ашигладаггүй байна. Эндээс дүгнэхэд орчин үеийн хандлагуудын хэрэглээ хэрэгцээтэй байгаа боловч түүний ашиглаж чадахгүй эсвэл мэддэггүй ба удирдлагын шийдвэр гаргалтанд өртгийн тайлан нь ямар нэгэн нөлөө үзүүлдэггүй байна. Монгол улсад НББ-н чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг томоохон их дээд сургуулиудад өртөг тооцох орчин үеийн хандлага нь сургалтын хөтөлбөрт баклаврын түвшинд 20%, магистрын түвшинд 60%-тай байгаа нь нягтлан бодогчид нь бие даан судлах эсвэл тухайн байгууллагаас сургалт семинар зохион байгуулах шаардлага гарч ирж байна. Дээрх судалгааны үр дүнд үндэслэн Монгол улсын практикт ашиглагдаж байгаа өртөг, удирдлагын арга барилууд нь:

1. Удирдлагын анхдагч суурь шийдвэр гаргалтыг дэмжих мэдээллийг боловсруулдаг ч нийтлэг бус. 2. Шийдвэрийг дэмжигч мэдээллийг хангалттай бэлтгэдэггүй. 3. Стратегийг дэмжих мэдээллийг мэддэггүй мөн боловсруулдаггүй гэсэн дүгнэлтэнд хүрч байна. Мөн НББ-ийн олон төрөл чиглэл дотроос өртгийн удирдлагын асуудал хоцрогдол орсон байгааг дүгнэж болохоор байна.

Санал, Зөвлөмж

1. Боловсролын яам болон ММНБИ их дээд сургуулиудын сургалтын хөтөлбөрт өртөг тооцох орчин үеийн аргуудын талаар тусгаж өгөх ажлыг зохион байгуулах 2. Өртгийн тайлан нь удирдлагын шийдвэр гаргалтыг дэмжих мэдээллийг бэлтгэх чадварыг бүртгэлийн ажилтнуудад олгох сургалт семинар зохион байгуулах, мөн өртгийн мэдээлэлд үндэслэн шийдвэр гаргах мэдлэг чадвар бүхий удирдлагын ажилтнуудыг бэлтгэх 3. Өртөг тооцох орчин үеийн аргуудыг нийтээр ашиглаж ОУ-н жишигт хүргэх.

Ашигласан ном зүй

1. “Өрсөлдөөний стратегийг өртгийн удирдлагаар дэмжих нь” (С.Бямбахорол СЭЗДСургуулийн ахлах багш (Докторант, ММНБ, Аудитор, ТМЗ), Т.Пүрэвдулам - СЭЗДСургуулийн ахлах багш (Докторант, ММНБ, Аудитор, ТМЗ) 2. С.Өлзийбат 2014 “Зардлын бүртгэл” 2014. 3. www.test.monicpa.mn/pg

“Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын шинэчлэлийн үр дүн, хэрэгжилт ”

126

Хүрэлбаатарын Долгор НББ-ТЭЗIII курс Мандах бүртгэл дээд сургууль Улаанбаатар хот dogoo_hvrelbaatar@yahoo.com

Хураангуй Монгол улсад нэвтрүүлсэн татваруудаас НӨАТ нь ОУВС , Дэлхийн банк, АХБ , БНСУ-ын KOICA , АНУ-ын USAID , Япон улсын JICA зэрэг байгууллагуудаас “олон улсын стандарт түвшинг хангасан бүтэцтэй, хэрэгжилтийн түвшин нь хангалттай сайн” гэсэн үнэлгээ авч байсан “цорын ганц ганц” татвар юм. Монгол улс 2016 оны 01 сарын 01-нээс НӨАТ-ын хуулийг шинэчлэн хэрэгжүүлж байна. НӨАТ-ын хуулийн шинэчлэлээр арилжаа хийж байгаа бүх мэдээлэл Татварын алба, Сангийн яам дээр төвлөрөн, худалдан авалт бүртээ НӨАТ-ын баримт авч НӨАТ-ын баримтыг системд оруулах боломжтой болсон. Ингэснээр тухайн орлого, зардалтай холбоотой маргаан багасах, татвараас зайлсхийх асуудал буурах, бүртгэл сайжрах зэрэг ач холбогдолтой гэж үзсэн. Гэхдээ энэ хуулийн хэрэгжилтийг хангахад эцсийн хэрэглэгчид хамгийн чухал үүрэгтэй. Эцсийн хэрэглэгчид худалдан авалтын бүх баримтаа еbarimt-нд бүртгүүлснээр ААНБ-ын олсон орлогыг төрөөс хянах боломжтой болох юм. Гэвч цахим орчин, татвар төлөгчдийн татварын боловсрол, НӨАТ-ын урамшууллын хэмжээ зэрэг олон хүчин зүйлсээс шалтгаалан ААНБ-ын орлогыг 100% хянаж хараахан чадахгүй байгаа юм. Хуулийн шинэчлэл бодит байдал дээр хэрхэн хэрэгжиж байгааг судлахын тулд 100 иргэнээс судалгаа авсан. Судалгаагаар НӨАТ-ын буцаан олготын хэмжээг зохистой хэмжээ хүртэл нь нэмэгдүүлсэн нь зөв гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн. НӨАТ-ын буцаалт олголтын хэмжээ бага байгаа нь иргэд баримтаа системд оруулах идэвхи буурсан гол хүчин зүйл болжээ.

I. Оршил Зорилго: Монгол улс дахь НӨАТ-ын өнөөгийн байдал, хуулийн хэрэгжилт ямар түвшинд байгааг харуулахад судалгааны зорилго оршино. Зорилгоо биелүүлэхийн тулд дараах зорилтуудыг дэвшүүлсэн.Үүнд:

 НӨАТ-ын хуулийн шинэчилсэн найруулгыг уншиж судлах.  Иргэдээс НӨАТ-ын шинэчлэлийн асуудлаар судалгаа асуулга авах.  Монгол улсын эдийн засагт НӨАТ ямар нөлөө үзүүлж байгаа талаар судалж мэдэх.  Олон улсад НӨАТ-ыг нэвтрүүлж байгаа улс орны эдийн засгийн байдал болоод улс орны хөгжлийн түвшинг судлах.  Судалгааны үр дүнд үндэслэндүгнэлтгаргаж, санал зөвлөмж боловсруулах. Сэдвийн судлагдсан байдал: Дэлхийн татварын нийт орлогын 25% бүрдүүлдэг энэхүү татвар анх Франц улсад 1948 онд үүссэн бөгөөд 1954, 1968 онуудад боловсронгуй болгон хэрэглэж эхэлснээс хойш энэхүү татварын тогтолцоог илүү боловсронгуй болгох асуудал одоог хүртэл олон улсын хэмжээнд яригдаж судлагдсаар байгаа билээ. Тэдгээрээс дурьдвал: 127

Graham Harrison and Russel Krelove [2001] НӨАТ-ын буцаалтнь ямар хүчин зүйлсээс хамаарч байгаа талаар дэлгэрэнгүй судалсан байна.Энэхүү судалгааны үр дүнгээр буцаалтын хувь хэмжээ нь хэд хэдэн хүчин зүйлсээс х амааралтай болохыг тогтоожээ.

1. 2. 3. 4.

Эдийн засгийн үндсэн шинж Татварын системийн хэлбэр Татвар төлөгчийн зан төлөв Татварын удирдлагын систем зэргээс хамаардаг болохыг судалж гаргасан байна.

Харин Монгол улсын хэмжээнд НӨАТ-ын албан татварын талаар сүүлийн үед хамгийн их судалгаа хийж байгаа судлаач бол СЭЗИС-ын багш Ч.Өнөржаргал бөгөөд түүний Б.Авирмэдтэй хамтран бичсэн НӨАТ-ын тухай хуулийн хэрэгжилтээр дамжуулан татварын боловсролыг дэмжих нь сэдэвт судалгааны ажил нь НӨАТ-ын хуулийн шинэчлэлийн үр дүнд эцсийн хэрэглэгчид шинэ мэдлэг мэдээлэлтэй болсон, иргэд НӨАТ-ын урамшуулал авна гэдэгтээ итгэлтэй байгаа ч гэсэн татварын боловсролыг дээшлүүлэх талаар дунд хугацааны бодлого боловсруулж хэрэгжүүлэх зэрэг ажлууд нэн түрүүнд хийгдэх зайлшгүй шаардлагатай байна гэж үзсэн. Харин МУИС-ийн БС-ийн багш Л.Оюун, Болор нарын Татварын боловсролоор дамжуулан иргэдийн санхүүгийн боловсролыг дээшлүүлэх нь илтгэлд иргэдийн санхүүгийн боловсролд НӨАТ-ын урамшуулын арга хэмжээ нөлөөлж байгаа бөгөөд НӨАТ-ын урамшууллын арга хэмжээнд иргэдийг бүрэн хамруулахын тулд и-баримт, и-такс, и-баланс хөтлөхөд нь дэмжлэг, туслалцаа үзүүлэх шаардлагатай байна гэж үзсэн байна.

1. НЭМЭГДСЭН ӨРТГИЙН АЛБАН ТАТВАРЫН ХЭРЭГЛЭЭ БА ОНЦЛОГ НӨАТ-ыг одоогийн байдлаар дэлхийн 164 оронд(Африкийн 46, Хойд Америкийн 1, Төв Америк ба Карибын 18, Азийн 28, Европын 51, Номхон далайн бүсийн 8)нэвтрүүлэн мөрдөж байна.НӨАТ нь гадаад худалдаа, гадаадын хөрөнгө оруулалтанд сөрөг нөлөөгүй бөгөөд экспортод 0 хувиар татвар ногдуулж импортод үндсэн хувь хэмжээгээр татвар ногдуулдаг зарчим нь гадаад худалдааны олон талт гэрээ хэлэлцээр дэлхийн худалдааны байгууллагын нийтлэг зарчимд нийцэж байдаг. Австрали улс нь Монгол улсын нэгэн адилаар уул уурхайн салбараас төсвийн орлогын үлэмж хэсгийг бүрдүүлдэг. НӨАТ-ыг 2000 оны 07 сарын 01-ээс эхлэн нэвтрүүлсэн.. Татварын хувь хэмжээ нь 10 хувь байдаг. Аж ахуйн нэгжийн хувьд 75000 австрали доллар, ашгийн бус байгууллагын хувьд 150000 австрали доллараас дээш борлуулалттай бол татвар төлөгчөөр бүртгүүлэх үүрэг үүсдэг байна. Индонези улс нь 1985 оны 04 сарын 01-ээс эхлэн НӨАТ-ыг нэвтрүүлжээ. Үйл ажиллагааны чиглэлээс хамаарч 180-360 сая индонези рупи буюу 26-52 сая монгол төгрөгтэй тэнцэх хэмжээтэй борлуулалт хийдэг этгээд НӨАТ төлөгчөөр бүртгүүлдэг байна. Монгол улстай адил татварын хувь хэмжээ нь 10 хувь бөгөөд тайланг сараар гаргадаг бөгөөд буцаан олголтыг жилд нэг удаа олгодог.

128

Казахстан улс нь 2009 оны 01 сарын 01-ээс эхлэн НӨАТ-ын шинэчилсэн найруулгыг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Татварын хувь хэмжээ нь 12% ба НӨАТ төлөгчөөр бүртгүүлэх босго нь 42390000 тенге буюу 286500 амдоллар, ойролцоогоор 360 сая монгол төгрөгтэй тэнцэнэ. НӨАТ-ын онцлог:

1. Өмнө хэрэглэгдэж байсан гүйлгээний татвар татварын давхардал үүсгэж байсныг арилгасан. 2. Экспортлож байгаа бараанд ногдох татвар болон дотоодоос худалдан авсан бараанд ногдуулсан татварыг буцааж олгодог. 3. Импортын болон дотоодын үйлдвэрлэлийн бараанд ижил хувь хэмжээгээр татвар ногдуулдаг. Гажуудал үүсдэггүй. 4. Үйлдвэрлэлийг хувь хүн, ААН-ийн аль нь явуулж байгаа, хөрөнгө хөдөлмөр их шингэсэн технологиор явуулж байгаа зэргээс хамаардаггүй.

2. МОНГОЛ УЛСЫН ШИНЭЧЛЭЛ

НӨАТ-ЫН

ӨНӨӨГИЙН

БАЙДАЛ, ХУУЛИЙН

Монгол улс 1998 оны 7 сараас НӨАТ-ыг нэвтрүүлж мөрдөж байгаа бөгөөд 2016 оны 01 сарын 01-нээс шинэчилсэн НӨАТ-ын хуулийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Одоогийн мөрдөгдөж байгаа НӨАТын шинэчилсэн хуулийн өөрчлөлт нь орлого, зардалтай холбоотой маргааныг багасгах, татвараас зайлхийх, зугтах асуудлыг бууруулах, бүртгэлийг сайжруулах давуу талуудыг бий болгожээ. Татвар төлөгчдийн дунд эзлэх НӨАТ төлөгчдийн тоо сүүлийн 8 жилд тогтмол 20-24%ийг эзлэж байгаа юм. Хүснэгт 1: МУ-ын НӨАТ төлөгчдийн тоо Он

2013 он

2014 он

2015 он

2016 он

Нийт дүн

25576

29540

32512

32683

Эх сурвалж: http://mta.mn/

Судалгаанаас авч үзвэл 2002-2007 оны хооронд нийт татварын орлогын дүнд эзлэх НӨАТ-ын хувийн жин буурч байгаад 2008 оноос өссөн үзүүлэлттэй байна. Нийт татварын орлогод НӨАТ-ын эзлэх хувийн жин 2008-2015 онуудад дунджаар 17-28% эзэлж байгаа нь голлох байр суурь эзэлж байгааг харуулж байна. НӨАТ нь 2000-2005 онд Монгол улсын нийт татварын орлогын 35-30%-ийг, 2006-2010 онд28-23%-ийг, 2011-2015 онд 30-21%-ийг, 2016 онд 22,8%-ийг эзэлж байна. Мөн НӨАТ-ын хувь хэмжээ 1998.08.28-ны өөрчлөлтөөр 13%, 2000.11.17ны өөрчлөлтөөр 15%, 2006.06.29-ны өөрчлөлтөөр 10% болж байсан байна.

129

Зураг 1. НӨАТ-ын хувь хэмжээний өөрчлөлт

Шинэчлэлийн хүрээнд НӨАТ-ын хуулинд дараах томоохон өөрчлөлтүүд орсон байдаг. Үүнд:

1. НӨАТ ногдуулан суутгагчаар бүртгүүлэх орлогын хэмжээ буюу “босго” тавин сая төгрөг байхаар тогтоосон. 2. Эцсийн хэрэглэгч буюу хувь хүн \өрх гэр\-д худалдан авалтаараа дамжуулж төлсөн НӨАТ-ын тодорхой хувийг буцаан авах боломжийг олгосон. 3. Эцсийн хэрэглэгчийг татварын тайлагнал, бүртгэлийн үйл ажиллагаанд 15 10

идэвхтэй оролцуулах, НӨАТ-ын хяналтын үүргийг нэмэгдүүлэх зорилгоор татвар төлөгчдийн дунд сугалааны урамшуулал зарлаж олгох болсон. Энэ хугацаанд нийт 9,093,159 баримт хэвлэгдсэн бөгөөд нэг удаагийн сугалааны тохирлоор 7000-8000 хүн азтан болдог ба нийт 14 тохирлоор 5,908,300,000 төгрөгийн урамшуулал олгосон байна. НӨАТ-ЫН ТУХАЙ ХУУЛИЙН ШИНЭЧЛЭЛТИЙН ҮР ДҮНД ХИЙСЭН СУДАЛГАА НӨАТ-ын тухай хуулийншинэчилэлийн үр дүнг судлахын тулд 100 иргэдээс үндсэн 10 асуулт туслах 3 асуулт бүхий асуулга боловсруулан судалгаа авсан. Судалгаанд маань МБДС-ийн оройн ангийн 32 оюутан, Геронтлогийн үндэсний төвийн 49 ажилтан, бусад 19 хүн хамрагдсан болно. Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 36% нь эрэгтэй 64% нь эмэгтэй хүмүүс байсан бөгөөд 20-25 насны иргэд21%, 26-30 насны иргэд 45%, 31-35 насны иргэд 13%, 35-40 насны иргэд 20%, 41-насны иргэд 1%-тай хамрагдсан. Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 11% нь өөрийгөө НӨАТын талаар хангалттай сайн мэдлэгтэй гэж үзсэн бол 56% нь дунд зэрэг мэдлэгтэй, харин 28% нь сайн мэдлэгтэй гэж үзсэн бол үлдсэн 5% нь хангалтгүй хэмээн дүгнэжээ. Үүнээс үзэхэд иргэдийн НӨАТ-ын талаарх мэдлэг боломжийн түвшинд байгааг харж болно. Гэхдээ НӨАТ-ын тухай хуулийн яг аль заалтыг илүү сайн мэдэж байгааг нарийвчилсан судалгаагаар тогтоож болох юм гэж үзлээ. НӨАТ-ын тухай иргэдийн мэдлэг, энэ төрлийн татварын боловсрол иргэдийн дунд төлөвшин бий болсон нь харагдаж байна. Энэ нь хуулийн хэрэгжилттэй шууд утгаараа холбоотой болох нь судалгааны үр дүнд ажиглагдаж байсан. Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн НӨАТ-ын падааныг шивж байгаа байдал болон хууль хэрэгжиж эхэлсэн он гарснаас хойш шинэ мэдлэгтэй болж чадсан эсэхийг нь тодруулсан.

130

2015

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

Та бусдын худалдан авалтын баримтыг шивдэг үү? Үгүй 19%

26%

10% 45%

Гэр бүлийнхээ баримтыг хааяа шивдэг Гэр бүлийнхээ баримтыг байнга шивдэг Ямар ч хамаагүй олсон баримтуудаа бүгдийг нь шивдэг

Та НӨАТ-ын баримтаа ямар зорилгоор шивдэг вэ? 0% Буцаан авах

Сугалаанд оролцох

34% 59%

Хэрэглээгээ хянах

Иргэний үүрэг

Иргэдийн хувьд НӨАТ-ын буцаан олголт, сугалаанд оролцох нь НӨАТ-ын баримтаа цахим бүртгэлийн системд оруулах гол хөшүүрэг болж байгаа ч гэсэн худалдан авалтын баримтаа цахим бүртгэлд оруулахгүй байх, хойрго хандах байдал ажиглагдаж байна.Гэтэл НӨАТ-ын хуулийн шинэчлэлийн зорилго нь эцсийн хэрэглэгчээр дамжуулан ААН-үүдийн орлогыг хянах, орлогоо нууж, татвараас зайлсхийх явдлыг бууруулах юм. НӨАТ-ын худалдан авалтын баримтыг цахим бүртгэлийн системд оруулах асуудал бол НӨАТ-ын буцаан авалт болон сугалаанд оролцохоос илүүтэйгээр иргэний үүрэг, хэрэглээгээ хянах нэг хэрэгсэл юм. Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 10% нь гэр бүлийнхнийхээ баримтыг хааяа шивдэг гэсэн бол 45% нь гэр бүлийнхнийхээ байнга шивдэг гэж хариулсан бол үлдсэн 26% нь ямар ч хамаагүй олдсон баримтуудыг бүгдийг шивдэг гэж хариулсан нь НӨАТ-ын талаарх иргэдийн ойлголт төдийлөн төгс бус байгааг илтгэж байна гэж дүгнэж болохоор байна.

131

НӨАТ-ын баримтаа шивэхгүй байгаа болон шивэх идэвхи буурсан шалтгаанаа тайлбарлана уу?

Буцаан олголтын урамшуулал бага Сугалаанд азгүй

9% 16% 55%

Баримт шивэх төвөгтэй

20% Бага үнийн дүнтэй баримт шивдэггүй

Таны шивсэн баримтын дүн Зөвхөн орлогын дүн 0% Өрхийн нийт орлогын дүн

19% 53%

28%

Нийт худалдан авалт Бусад

Хүмүүс ихэвчлэн буцаан олголтийн урамшуулал бага гэсэн хариултыг сонгосон байгаа нь хүмүүсийг сайн идэвхижүүлж чадахгүй байгааг харуулж байна. Миний бодлоор буцаан олголтын урамшууллыг зохистой хэмжээ хүртэл нь нэмэгдүүлэх нь зөв гэж үзэж байна. Урамшуулал олгож байгааг та юу гэж бодож байна вэ? 5% 0% 40%

Татвар төлсний төлөө олгож буй урамшуулал Татвар төлдөггүй хэсгийг илрүүлэх

55%

Улсын төсвийн цоорхойг нөхөх

Хуулийн хэрэгжилтийн үр дүнд таны татварын мэдлэг нэмэгдсэн үү? 10% Тийм 18% 12%

60%

Дунд зэрэг Үгүй Мэдэхгүй

Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 60% нь татварын мэдлэг дээшилсэн гэж үзэж байгаа нь татварын хэрэгжилт бодит амьдрал дээр үр дүнгээ өгч байгаа нь харагдаж байна. Хүмүүс 132

ихэвчлэн НӨАТ-ын баримтаа буцаан олголт авах болон, сугалаанд оролцох зорилгоор шивж байгаа нь хүмүүсийн дунд НӨАТ-ын талаар тодорхой ойлголт нэмэгдэж байгааг харуулж байна. НӨАТ-ын урамшуулал зарласныг иргэд хэрхэн хүлээж авч байгаа талаар тодруулахад судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 40% нь татвар төлсний төлөө олгож буй урамшуулал гэж ойлгож байгаа бол 55% нь татвар төлдөггүй хэсгийг илрүүлэх арга гэж үзсэн үлдсэн 5% нь улсын төсвийн цоорхойг нөхөх арга гэж үзсэн байна. Үүнээс үзэхэд НӨАТ-аар дамжуулан далд эдийн засгийг ил тод болгох зарчимтай нийцэж байна гэж үзэх дүгнэлтэнд хүргэлээ. НӨАТ-ын хууль хэрэгжиж эхэлснээр таны худалдан авах чадварт ямар нөлөө үзүүлсэн бэ? 12% 8%

Худалдан авалт өөрчлөгдөөгүй 80%

Худалдан авалт нэмэгдсэн Худалдан авах чадвар муудсан

Та НӨАТ-ын баримтаа худалдан авалт бүрдээ авч чадаж байгаа юу?

35% 65%

Тийм Үгүй

Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 65% нь худалдан авалт бүрдээ баримтаа авч чадахгүй байгаа нь хүмүүс НӨАТ-ын талаар төдийлөн сайн ойлгохгүй байгааг харуулж байгаа бөгөөд НӨАТ-ын баримт олгодоггүй газрууд нь түц болон хүнсний дэлгүүрүүд мөн барааны захууд гээд дурьдаад маш олон байна. Энэ нь нэг талаас НӨАТ-ын баримт хэвлэдэг машины үнэтэй холбоотойгоос гадна нөгөө талаар худалдаа эрхлэгчид орлогоо нуух сонирхолтой байгаа.

ДҮГНЭЛТ, САНАЛ НӨАТ-ын тухай хуулийн шинэчлэлтэй холбоотой хамгийн гол өөрчлүүдийг нэгтгэн дүгнэвэл:

 Шинэ хуулинд НӨАТ-ын босгоөмнөхөөс 5 дахин өссөн мөн сайн дураар бүртгүүлэх боломжийг олгосон.  Эцсийн хэрэглэгчийн төлсөн НӨАТ-ын 20%-ийг буцаан олгоно.  Электрон падааны механизмыг ашиглах замаар татвар тайлагнахтай холбогдсон зардал буурч, цаг хугацаа хэмнэх боломжтой болсон. 133

 Цахим татварын системээр дамжуулан иргэд хэрэглээгээ хянах, татварын алба ААН-үүдийн орлогыг хянах боломжтой болсон.  НӨАТ ногдох бараа үйлчилгээний төрлийг нэмэгдүүлснээр татварын бааз суурь өргөжсөн  НӨАТ-ын орлогын гүйцэтгэл 105.6%-тай байгаа нь НӨАТ-ын цахим бүртгэл ач холбогдолтой байна.  Иргэдийн татварын боловсролыг дээшлүүлж, бараа, үйлчилгээний худалдан авалтын баримтыг и-баримтанд шивэх хөшүүргийг нэмэгдүүлэх нь НӨАТ орлогыг өсгөхөөр харагдаж байна. Гэвч НӨАТ-ын тухай хуулийн хэрэгжилтэд учир дутагдалтай зүйл олон байна. Үүнээс дурьдвал:

 НӨАТ-ын 10%-аа хасуулаад худалдан авалтынхаа үнийг 10% хямдруулах саналыг худалдагч болон худалдан авагч тал аль аль гаргадаг  Баримт хэвлэх машин янз бүрийн шалтгаанаар ажиллуулах боломжгүй байна гэж худалдагчид худлаа хэлэх, баримт өгөхөөс зайлсхийх асуудал байсаар байна.  Иргэд зөвхөн НӨАТ суутгагч ААН-үүд л зөвхөн баримт өгдөг гэсэн буруу ойлголттой байна. Судалгааны үр дүнгээс үндэслэн дараах саналыг дэвшүүлж байна.

 НӨАТ төлөгчдийг урамшуулж байгаа сугалааны хэлбэрээс татгалзаж, буцаалтын 20%-ийг нэмэгдүүлэх  НӨАТ-ын худалдан авалтын баримтыг цахим бүртгэлийн системд оруулах нь урамшуулал авахаас гадна иргэдийн төрдөө туслаж байгаа хяналтын хэлбэр гэдгийг ойлгуулж, баримт шивэлтийг тогтмолжуулахын тулд сургалт сурталчилгаа эрчимтэй явуулах Ашигласан ном зүй:

      

2010 он УИХ, ХХОАТ-ын тухай хууль Улаанбаатар, 2014 Л. Хануй, Монгол улсын статистикийн эмхэтгэл, УБ. 2016 он Г. Алтанзаяа, “Татварын бүртгэл” УБ. 2016 он “Татвар& Бизнес” сэтгүүл, УБ. www.mta.com www.legalinfo.mn http://www.forum.mn/index.php?sel=policy&menu_id=136

134

Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын шинэчлэлийн үр дүн, хэрэгжилт Хүрэлбаатарын Долгор НББ-ТЭЗIII курс Мандах бүртгэл дээд сургууль Улаанбаатар хот dogoo_hvrelbaatar@yahoo.com

Дэлхийн татварын нийт орлогын 25% бүрдүүлдэг энэхүү татвар анх Франц улсад 1948 онд үүссэн бөгөөд 1954, 1968 онуудад боловсронгуй болгон хэрэглэж эхэлснээс хойш энэхүү татварын тогтолцоог илүү боловсронгуй болгох асуудал одоог хүртэл олон улсын хэмжээнд яригдаж судлагдсаар байгаа билээ. Тэдгээрээс дурьдвал: Graham Harrison and Russel Krelove [2001] НӨАТ-ын буцаалтнь ямар хүчин зүйлсээс хамаарч байгаа талаар дэлгэрэнгүй судалсан байна.Энэхүү судалгааны үр дүнгээр буцаалтын хувь хэмжээ нь хэд хэдэн хүчин зүйлсээс хамааралтай болохыг тогтоожээ.

5. 6. 7. 8.

3. НЭМЭГДСЭН ӨРТГИЙН АЛБАН ТАТВАРЫН ХЭРЭГЛЭЭ БА ОНЦЛОГ НӨАТ-ыг одоогийн байдлаар дэлхийн 164 оронд(Африкийн 46, Хойд Америкийн 1, Төв Америк ба Карибын 18, Азийн 28, Европын 51, Номхон далайн бүсийн 8)нэвтрүүлэн мөрдөж байна.НӨАТ нь гадаад худалдаа, гадаадын хөрөнгө оруулалтанд сөрөг нөлөөгүй бөгөөд экспортод 0 хувиар татвар ногдуулж импортод үндсэн хувь хэмжээгээр татвар ногдуулдаг зарчим нь гадаад худалдааны олон талт гэрээ хэлэлцээр дэлхийн худалдааны байгууллагын нийтлэг зарчимд нийцэж байдаг. Австрали улс нь Монгол улсын нэгэн адилаар уул уурхайн салбараас төсвийн орлогын үлэмж хэсгийг бүрдүүлдэг. НӨАТ-ыг 2000 оны 07 сарын 01-ээс эхлэн нэвтрүүлсэн.. Татварын хувь хэмжээ нь 10 хувь байдаг. Аж ахуйн нэгжийн хувьд 75000 австрали доллар, ашгийн бус байгууллагын хувьд 150000 австрали доллараас дээш борлуулалттай бол татвар төлөгчөөр бүртгүүлэх үүрэг үүсдэг байна. Индонези улс нь 1985 оны 04 сарын 01-ээс эхлэн НӨАТ-ыг нэвтрүүлжээ. Үйл ажиллагааны чиглэлээс хамаарч 180-360 сая индонези рупи буюу 26-52 сая монгол төгрөгтэй тэнцэх хэмжээтэй борлуулалт хийдэг этгээд НӨАТ төлөгчөөр бүртгүүлдэг байна. Монгол улстай адил татварын хувь хэмжээ нь 10 хувь бөгөөд тайланг сараар гаргадаг бөгөөд буцаан олголтыг жилд нэг удаа олгодог. 136

5. Өмнө хэрэглэгдэж байсан гүйлгээний татвар татварын давхардал үүсгэж байсныг арилгасан. 6. Экспортлож байгаа бараанд ногдох татвар болон дотоодоос худалдан авсан бараанд ногдуулсан татварыг буцааж олгодог. 7. Импортын болон дотоодын үйлдвэрлэлийн бараанд ижил хувь хэмжээгээр татвар ногдуулдаг. Гажуудал үүсдэггүй. 8. Үйлдвэрлэлийг хувь хүн, ААН-ийн аль нь явуулж байгаа, хөрөнгө хөдөлмөр их шингэсэн технологиор явуулж байгаа зэргээс хамаардаггүй.

4. МОНГОЛ УЛСЫН ШИНЭЧЛЭЛ

НӨАТ-ЫН

ӨНӨӨГИЙН

БАЙДАЛ,

ХУУЛИЙН

2013 он

2014 он

2015 он

2016 он

Нийт дүн

25576

29540

32512

32683

Эх сурвалж: http://mta.mn/

137

Зураг 1. НӨАТ-ын хувь хэмжээний өөрчлөлт

Шинэчлэлийн хүрээнд НӨАТ-ын хуулинд дараах томоохон өөрчлөлтүүд орсон байдаг. Үүнд:

4. НӨАТ ногдуулан суутгагчаар бүртгүүлэх орлогын хэмжээ буюу “босго” тавин сая төгрөг байхаар тогтоосон. 5. Эцсийн хэрэглэгч буюу хувь хүн \өрх гэр\-д худалдан авалтаараа дамжуулж төлсөн НӨАТ-ын тодорхой хувийг буцаан авах боломжийг олгосон. 6. Эцсийн хэрэглэгчийг татварын тайлагнал, бүртгэлийн үйл ажиллагаанд 15 10

138

2015

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

Та бусдын худалдан авалтын баримтыг шивдэг үү? Үгүй 19%

26%

10% 45%

Та НӨАТ-ын баримтаа ямар зорилгоор шивдэг вэ? 0% Буцаан авах

Сугалаанд оролцох

34% 59%

Хэрэглээгээ хянах

Иргэний үүрэг

139

НӨАТ-ын баримтаа шивэхгүй байгаа болон шивэх идэвхи буурсан шалтгаанаа тайлбарлана уу?

Буцаан олголтын урамшуулал бага Сугалаанд азгүй

9% 16% 55%

Баримт шивэх төвөгтэй

20% Бага үнийн дүнтэй баримт шивдэггүй

Таны шивсэн баримтын дүн Зөвхөн орлогын дүн 0% Өрхийн нийт орлогын дүн

19% 53%

28%

Нийт худалдан авалт Бусад

Татвар төлсний төлөө олгож буй урамшуулал Татвар төлдөггүй хэсгийг илрүүлэх

55%

Улсын төсвийн цоорхойг нөхөх

Хуулийн хэрэгжилтийн үр дүнд таны татварын мэдлэг нэмэгдсэн үү? 10% Тийм 18% 12%

60%

Дунд зэрэг Үгүй Мэдэхгүй

Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 60% нь татварын мэдлэг дээшилсэн гэж үзэж байгаа нь татварын хэрэгжилт бодит амьдрал дээр үр дүнгээ өгч байгаа нь харагдаж байна. Хүмүүс 140

Худалдан авалт өөрчлөгдөөгүй 80%

Худалдан авалт нэмэгдсэн Худалдан авах чадвар муудсан

Та НӨАТ-ын баримтаа худалдан авалт бүрдээ авч чадаж байгаа юу?

35% 65%

Тийм Үгүй

ДҮГНЭЛТ, САНАЛ НӨАТ-ын тухай хуулийн шинэчлэлтэй холбоотой хамгийн гол өөрчлүүдийг нэгтгэн дүгнэвэл:

Ашигласан материал Ном зүй:

   

УИХ, ХХОАТ-ын тухай хууль Улаанбаатар, 2010 он Л. Хануй, Монгол улсын статистикийн эмхэтгэл, УБ, 2014. Г. Алтанзаяа, “Татварын бүртгэл” УБ, 2016 он “Татвар& Бизнес” сэтгүүл, УБ 2016 он

Мэдээллийн сайт:

 www.mta.com 142

 www.legalinfo.mn  http://www.forum.mn/index.php?sel=policy&menu_id=136

ТАТВАР ТӨЛӨГЧДИЙН ТАТВАРЫН БОЛОВСРОЛЫГ НЭМЭГДҮҮЛЭХ ЗАМААР ХУВЬ ХҮНИЙ ОРЛОГЫН АЛБАН ТАТВАРЫН ТУХАЙ ХУУЛИЙН ХЭРЭГЖИЛТИЙГ САЙЖРУУЛАХ Баатаржав Болортунгалаг НББ-ТЭЗIII курс Мандах бүртгэл дээд сургууль Улаанбаатар хот Bg.bolor@yahoo.com

Хураангуй: Өндөр хөгжилтэй орнуудад хувь хүний орлогын албан татвар нийт татварын орлогын 30-с дээш хувийг эзэлдэг бол Монгол улсад 2013-2016 оны байдлаар 16,8-18,6 хувийг эзэлж байна. Энэ нь хүн амын цалингийн орлого бусад улстай харьцуулбал бага, татварын хөнгөлөлт чөлөөлөлт ихтэй, татварын хөнгөлөлт чөлөөлөлтөнд хамрагдах зорилгоор тайлан гаргадаг зэрэгтэй холбоотой юм. Татварын багц хуулиудын шинэчлэл нь эдийн засгийг хөгжүүлэх, орлого баялагийг дахин хуваарилах, ядуурлыг бууруулахад чиглэгдсэн байх ёстой боловч МУ-ын хувьд олон улсын санхүүгийн байгууллагуудын зээл, тусламж, буцалтгүй тусламж зэрэгт хамрагдах зорилго бүхий байгаа нь ажиглагдана. Татварын хуулиудыг шинэчлэн найруулах, бааз суурийг нэмэгдүүлэхээс илүү хэрэгжилтийг сайжруулах, татварын тэгш шудрага, энгийн үр ашигтай, төлөгдөх боломжтой байх зарчмыг хангахуйц татварын механизмыг бий болгох хэрэгцээ шаардлага байна. Үүний тулд татвар төлөгчдийн татварын боловсролыг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй байна. Түлхүүр үгс –Татварын хувь хэмжээ, татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт

Оршил

Улс орны нийгэм, эдийн засгийн оршин тогтнох үндэс төр засгийн удирдан жолоодох үүргийн баталгаа нь төсөв бөгөөд түүнийг санхүүжүүлэх гол эх үүсвэр нь татвар юм. Манай улсад татварын албадын үйл ажиллагаа тогтворжин, цахим мэдээллийн системд шилжин татварын багц хуулиудын цаг үеийн шаардлагаар өөрчлөн сайжруулсаар байгаа боловч татвар төлөгчдийн татвараас зугтах, зайлсхийх явдал төдийлөн буурахгүй байна. Төсвийн орлогын 80 гаруй хувийг татварын орлого бүрдүүлдэг хэдий ч сүүлийн жилүүдэд буурах хандлагатай байгаа нь татварын багц хуулиудын хэрэгжилт тайлагнах системийг сайжруулах шаардлагатай байгааг харуулж байна. Засгийн газар, УИХ төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэхийн тулд хууль тогтоомжуудад нэмэлт өөрчлөлт 143

оруулах, шинэ татварын хууль боловсруулах асуудлууд дэвшүүлж байгаа нь хүн амын амжиргааны түвшин, худалдан авах чадварт муугаар нөлөөлөх хандлага бий болгож магадгүй юм. Энэдээс дүгнээд үзвэл татварын хуулиудыг шинэчлэн найруулах, илүү боловсронгуй болгохоос гадна түүний хэрэгжилтийг сайжруулах, иргэдэд татварын боловсрол олгох асуудал чухалд тавигдаж байна. Энэхүү судалгааны ажлаар ХХОАТ-ын тухай хуулийн хэрэгжилтийг авч үзэн улсын төсвийн орлогын бүрдэлийг сайжруулах боломж байгаа эсэхийг тодорхойлох татвар төлөгч иргэн татвараа өөрөө тодорхойлон төлөх үүргээ хэрэгжүүлэх, үүний тулд хууль эрх зүйн талаарх мэдлэг ямар түвшинд байгаа, татварын орлогыг нэмэгдүүлэх боломж байгаа эсэх, ХХОАТ-ын тухай хуулийн хэрэгжилтээр дамжуулан татвар төлөгчдийн татварын боловсролыг дэмжих гол механизм юу байгаа талаар судлахад оршино. Судлагдсан байдал: Энэхүү сэдвийн хүрээнд Д. Сувдмаа /PhD, Муис/ болон Т. Мөнхзая /Докторант, Муис/ нар “Хувь хүний орлогын албан татварын шинэчлэл , хөгжлийн чиг хандлага” гэсэн өгүүлэлдээ ХХОАТ-ын мэдээллийн системийн орчныг сайжруулах буюу илүү цахимжуулах, хасагдах зардлыг ямар нэг хязгаарлалтгүйгээр баримтаар нотлогдож байгаа бүх зардлыг хасч тооцох зэргийг тусгасан байна. Мөн Г. Алтанзаяа /Доктор, Профессор, Муис/ болон О. Пүрэвдорж нар “Татвараа өөрөө тодорхойлон систем” өгүүлэлдээ татвар төлөх нь иргэн бүрийг үүрэг тул түүнийг төлөх мэдлэгийг дээшлүүлэх, хууль хэрэгжилтийн явцыг хянах механизмыг бүрдүүлэх замаар нийгэмд тэгш, шударга, тодорхой, ил тод бүхий харилцааг бий болгоход төрийн бодлого хамгийн чухал үүрэгтэй хэмээн үзжээ. Мөн Б. Авирмэд (Дэд проф, Ph.D, СЭЗИС), Ч. Өнөржаргал MBA, СЭЗИС нарын “НӨАТ-ын тухай хууль”-ийн хэрэгжилтээр дамжуулан татварын боловсролыг дэмжих нь өгүүллэгт НӨАТ-ын хуулийн шинэчлэлт нь иргэдийн татварын боловсролыг дэмжихэд ихээхэн ач холбогдолоо өгсөн гэж үзсэн учир ХХОАТ-ын тухай хуулийн хэрэгжилтийг ч мөн ийм байдлаар дэмжих боломж байгаа гэж үзэн энэхүү сэдвийг судлаж үзлээ. НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ. “ХХОАТ-ЫН БОДЛОГО, ХУВЬ ХЭМЖЭЭ” 1993 онд анх ХАОАТ-ын тухай хууль батлагдаж байсан нь явцын дунд нэлээдгүй өөрчлөгдөн шинэчлэгдсээр ирсэн боловч төгс боловсронгуй загвар бий болж чадаагүй л байна. Хувь хүнд ногдуулж байгаа татварын гол зорилго нь дэлхийн улс орнуудын хувьд төсөв бүрдүүлэх орлого, баялагийг дахин хуваарилахад оршиж байсан боловч сүүлийн үед хэрэглэгчдийн төлбөр чадварыг хадгалахын тулд татварын хөнгөлөлтийн шинэ хэлбэрүүдийг бий болгох, татварын босгыг бууруулахаас гадна эдийн засгийн хямралын богино хугацаанд давж гарах, сэргээхэд чиглэсэн бодлого баримталж байна.

144

70%

60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%

хувь хэмжээ

Орос

Хятад

Казакста н

БНСУ

Япон

АНУ

13%

45%

10%

38%

50.84%

39.60%

Арабын нэгдсэн Бермуд Монгол Эмират 0%

10%

Аруба 58.95%

График1: ХХОАТ-ын цалин, хөдөлсөрийн хөлс түүнтэй адилтгах орлогод ногдох албан татварын хувь хэмжээ /зарим улс орнууд/ Эх сурвалж: www.mta.mn Манай орны нийт татварын орлогод хувь хүний орлогын албан татварын эзлэх хувь хэмжээ дэлхийн бусад улс оронтой харьцуулахад доогуур үзүүлэлттэй буй нь цалингийн хэмжээ болон татварын хувь хэмжээ харьцангүй бага, хөнгөлөлт, чөлөөлөлт ихтэй, татвар ногдуулалт, тайлан гаргах түвшин бага байгаатай холбож үзэж болох юм. 45 40

Дээд хэмжээ

Ттаварын түвшин

30 25

Тогтвортой

15 10 5

Доод хэмжээ

График1: Цалин хөдөлмөрийн хөлс түүнтэй адилтгах орлогын хэмжээнд ногдох албан татварын хувь хэмжээний өөрчлөлт

Хүснэгт1: Монгол улсын ХХОАТ-ын багц хуулийн шинэчлэл дэх татварын хувь хэмжээний шатлал

Татварын хувь

Орлогын хэмжээ 145

10% 15% 20%

1,500,000₮ хүртэл 1,500,000-2,500,000₮ хүртэл 2,500,000-3,500,000₮ хүртэл

25%

3,500,000₮ дээш

Хүснэгт2: Финлянд улсын ХХОАТ-ын хувь хэмжээ 2016 оны байдлаар Татварын хувь

Орлогын хэмжээ (€) 16 700 — 25 000 25 000 — 40 800 40 800 — 72 300 over 72 300

6.5% 17.5 % 21.5 % 31.75 %

Эх сурвалж:www.wikipedia.com Хүснэгт3 : Америкийн нэгдсэн улсын Татварын хувь хэмжээ 2016 оны байдлаар Татварын хувь

Ганц бие иргэн

Гэр бүлээр

10% 15% 25% 28% 33% 35% 39.6%

$ 0-9,325 $ 9,326- $37,950 $37,951- $91,900 $91,901- $191,650 $ 191,651-$416,700 $416,701 - $418,400 $418,401+

$0- $18, 650 $18, 651 -$75,900 $75, 901 -$153,100 $153,101-$233,350 $233,351- $416,700 $416,701 - $470,700 $470,701+

Эхнэр, нөхөр тусдаа ногдуулах

Өрхийн тэргүүн

$0- $9,325 $0- $13, 350 $9,326 - $37,950 $13,351 -$ 50,800 $37,591 - $76,550 $50,801- $131,200 $76,551 -$116,675 $131,201-$212,500 $116,676 -$208,350 $212,501- $416,700 $208,351 -$235,350 $416,701 - $444,550 $235,351+ $444,551+ Эх сурвалж: www.forbes.com

ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ. ХХОАТ-ЫН ТУХАЙ ХУУЛИЙН ХЭРЭГЖИЛТ, ТҮҮНИЙ ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ Өндөр хөгжилтэй орнуудад хувь хүний орлогын албан татвар нийт татварын орлогын 30-с дээш хувийг эзэлдэг бол Монгол улсад 8-9 хувь байна. Энэ нь цалингийн хэмжээ болон татварын хувь хэмжээ харьцангуй бага, хөнгөлөлт, чөлөөлөлт ихтэй, татвар ногдуулалт, тайлан гаргах түвшин бага байгаатай холбоотой.

146

7,000,000.0

5,983,397.70

6,000,000.0

5,072,793.3

5,000,000.0 4,000,000.0

3,668,307.8

5,852,075.90

5,207,860.9

4,179,321.5

3,000,000.0 2,000,000.0 1,000,000.0

232,257.3

347,019.7

449,045.9

477,101.7

519,979.80

550,423.50

2011

2012

2013

2014

2015

2016

ХХОАТ-ын орлого

татварын орлого

График №2 Татварын орлогод эзлэх ХХОАТ-ын орлогын хэмжээ[3]

ХХОАТ-ийн тухай хуульд хөдөлмөр эрхлэлтийн орлого, үйл ажиллагааны орлого, хөрөнгийн ба хөрөнгө борлуулсны орлого болон бусад орлогод бүгдэд нь татвар ногдуулахаар заасан боловч 2011-2014 оны байдлаар ХХОАТ-ын нийт орлогын 90-93%-ыг цалин хөдөлмөрийн хөлс түүнтэй адилтгах орлого эзэлж байна [3].

500,000.0 400,000.0

хөдөлмөр эрхлэлтийн орлого

300,000.0

ХХОАТ-ын орлого

200,000.0

бусад татварын орлого

100,000.0 2011

2012

2013

2014

График №3 ХХОАТ-ын орлогод эзлэх хөдөлмөр эрхлэлтийн орлогын хэмжээ Дээрх судалгаанаас ХХОАТ-ын дийлэнх ачаалал тогтмол ажлын байртай, гэрээгээр хөдөлмөр эрхэлдэг иргэдэд ногдож байгаа нь харагдаж байна . ХХОАТ-ын бусад төрлүүдээс улсын төсөвт төвлөрч байгаа дүн нь хөдөлмөр эрхлэлтийн орлогоос хэд дахин бага байгаа нь татвар төлөгчдийн мэдлэг бага, татвараа өөрөө тодорхойлон төлөх системтэй холбоотой юм. Ийд татвар төлөгчдийн татварын боловсролыг нэмэгдүүлэх замаар ХХОАТ-ын тухай хуулийн хэрэгжилтийг нэмэгдүүлэх боломж байгаа эсэхийг дараах асуулгаар судалж үзлээ. Монгол улс ОУВС-ийн зээл тусламжид хамрагдах, өр зээлээ төлөх, төсвийн орлогын бүрдэлтийг сайжруулахын тулд ХХОАТ-ын тухай хуульд өөрчлөлт оруулахаар хэлэлцэж байгаа билээ. Энэ өөрчөлтөөр ХХОАТ-ын хөдлмөр эрхлэлтийн орлогын төрөлд ногдуулах татварын хувь хэмжээг өөрчилж, шатлалтай болгосноор бас л тогтмол ажлын байртай иргэдийн татварын ачаалал нэмэгдэх болж байгаа юм. Хөдөлмөр эрхлэлтийн орлогоос албан татварыг ажил олгогч суутган авч төсөвт төлдөг бол харин бусад төрлийн орлого олж байгаа татвар төлөгчдийн хувьд ихэнхи орлогыг нт суутгах боломжгүй тул ХХОАТ-ын 10 орчим хувийг эзэлж байгаа нь манай улсад

147

хэрэгжиж байгаа хууль хүн бүрт адил тэгш үйлчилж чадахгүй, шударга бус байдлаар үйлчилж байгааг харуулж байна. Иймд татвар төлөгчдийн татварын боловсролыг нэмэгдүүлэх замаар ХХОАТ-ын хуулийн хэрэгжилтийг нэмэгдүүлэх боломж байгаа эсэхийг дараах асуулгаар судалж үзлээ

ХХОАТ-ын хуультай холбоотой таны мэдлэгийн түвшин?

10%

тийм 20%

90%

сайн

30%

үгүй

дунд

50%

хангалтгүй

График2 Хэдий ХХОАТ-ын хуулийн талаарх мэдлэг дунд хэмжээнд байгаа ч татварын тайланг ямар нэг байдлаар бэлтгэн илгээдэг нь дээрх судалгаанаас харагдаж байна.

График1 Үүнээс үзэхэд дээрх хуультай холбоотойгоор татвар төлөгчдийн татварын мэдлэг хангалттай бус хэмжээнд байгаа нь харагдаж байна.

Таны бодлоор ХХОАТ-ын тайлан илгээхэд хүндрэлтэй асуудал? Та ямар зорилгоор ХХОАТ-ын тайлан бэлтгэдэг вэ? ХХОАТ-ын

хууль,

үндсэн

татварын талаарх мэдлэг дутмаг тайлангийн маягт ойлгомжгүй эрх зүйн орчин хангалтгүй

зорилготой

Хөнгөлөлт эдлэх

10%

20% 50% 30%

30% 60%

Татвар төлөгчийн үүрэг учраас

График4

Бусад .................

Тайлан илгээхэд хүндрэлтэй гол шалтгаан нь татварын талаарх мэдлэг дутмаг хэмээн судалгаанд оролцогчид үзжээ.

холбоотой мэдлэг, ойлголт дутмаг учир зөвхөн хөнгөлөлт эдлэх гэсэн 1 хэсгийг ихэнх судалгаанд оролцогчид сонгосон байна.

Та сарын 7000₮ буюу жилийн 84000₮-ийн хөнгөлөлтийн хэмжээг нэмэгдүүлбэл хөнгөлөлтөө буцаан авахын тулд тайлан бэлтгэж татварын албанд илгээх үү?

График3 ТА ХХОАТ-ын тайлан бэлтгэж байсан уу?

ХХАОТ—ын хөнгөлөлтийн хэмжээг нэмэгдүүлж ........... болгох хэрэгтэй. 148

14%

16%

140000

18%

200000-250000

52%

300000-350000 400000-с дээш

10%

График5 тийм 90%

Цахим байдлаар ХХОАТ-ын тайлантай холбоотой сургалт зохион байгуулах нь татвар төлөгчдийн анхаарлыг илүүтэй татахуйц үр дүнтэй нь үүнээс харагдаж байна.

үгүй

График6 Үүнээс үзвэл ЗГ- татвар төлөгчидөө урамшуулах, татварын мэдлэгийг илүү олгох зорилгоор хөнгөлөлтийн хэмжээг нэмэгдүүлэх нь зүйтэй гэж үзлээ.

Судалгаанд оролцогчдийн 52% нь 84000 байсныг 350,000 болгож нэмэгдүүлэх нь үр дүнтэй гэв

ХХОАТ-ын тайлан бэлтгэхтэй холбоотой тулд ямар төрлийн үйл ажиллагаа зохиовол үр дүнтэй вэ?

Ирэх оноос ХХОАТ-ын хэмжээ өөрчлөгдөх өөрчлөгдөж нэмэгдэх гэж байгааг дэмжиж байна уу?

ХХОАТ-ын тайлангийн цахим сургалт

ХХОАТ-ын тайлан бэлтгэх тараах гарын авлага материал Татварын улсын байцаагчийн биечилсэн зөвлөгөө

30%

Дүүрэг хороогоор сургалт зохион байгуулах

Тийм 70%

20% 40% 25%

15%

График8 Татвар төлөгчид татварын хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх нь тэдэнд татварын дарамт үүсгэж байна хэмээн ойлгож байна

График7

Та цалингаасаа өөр төрлийн орлого олж түүнээсээ татвар төлж ХХОАТ-ын тайлан бэлтгэж байсан уу?

149

Үгүй

Та зөвхөн цалингийн орлого олдог бол татварын албанд илгээх хэрэгтэй гэж

үзэж

байна

уу?

25% 50%

тийм 75%

50%

тийм үгүй

үгүй

График9

График10

Энэ талаарх татвар төлөгчид эн тэнцүү байгаа шалтгааныг тогтмол ажлын байртай иргэд илүүтэй эсрэг байр суурьтай байгаа болно

Үүнээс үзэхэд татвар төлөгчдийн ХХОАТ-ын татвар ногдох орлогын талаар буюу хуулийн талаарх мэдлэг хангалтгүй гэдэг нь дахин батлагдаж байна.

150

Дүгнэлт: Татварын мэдлэг чадвартай мэргэжилтнүүд татварын албанд ажиллахаас илүү мэдлэг боловсролтой татвар төлөгчтэй улс орон байх нь хөгжлийн томоохон тулгуур юм. Судалгааны тоон мэдээллүүдээс дүгнэхэд татвар төлөгчдийн татварын талаарх мэдлэг боловсрол дунд түвшинд буюу хангалтгүй хэмээн үзэж байна. Тиймээс иргэний үндсэн үүргийн нэг болох өөрт ногдох албан татвараа хэрхэн төлөх ойлголтыг иргэн бүрд системтэйгэээр өгөх нь татвараа өөрөө тодорхойлон төлөх нийгмийн сэтгэл зүйг төлөвшүүлэх үйл явцын хэрэгжилтийг сайжруулахад түлхэц өгөх. Яг адилхан хэмжээний орлого олж байгаа 2 хүний цаан өөр өөр амьдрал байдаг тул ялгаж заагласан татварын бодлого хэрэгжүүлэх хандлага сүүлийн үед давамгайлах болсон. Үүнтэй холбоотой нэг том асуудал нь тухайн орлогоор хэлэн хүн амьдарч байна вэ гэдэг асуудал. Тийм ч учраас гэр бүлийн байдал, гишүүдийн тоо, хөдөлмөр эрхлэлт зэргийг харгалзан үзэн татварын хувь хэмжээг тогтоох нь илүү бодитой бөгөөд хүртээмжтэй мэт санагдлаа. Хорооны хүн амын бүртгэл, сонгуулийн бүртгэлийг үндэслэн хөдөлмөрийн насны нийт иргэдийн бүртгэлийг төгөлдөржүүлж, татварын кодтой болгох, иргэдийн цахим бүртгэлийг гаалийн байгууллагын болон эд хөрөнгө эзэмших эрхийн бүртгэлтэй холбон түрээс, үйл ажиллагааны орлого, хөдлөх хөрөнгө, хувьцаа эзэмших эрх борлуулсан хувь хүнээс тухай бүр нь татвар хураадаг тогтолцоотой болох Татварын байгууллагад татварын тайлангаа илгээснээр эдлэх хөнгөлөлтийн хэмжээг (жилийн 84000₮)-г ойролцоогоор 3-4 дахин нэмэгдүүлж чадвал энэ талаарх татвар төлөгчдийн хандлага өөрчлөгдөж улмаар илүү системтейгээр татварын ойлголтыг дээшлүүлэх боломжтой гэж үзлээ. ХХОАТ-ын тайланг банкнаас зээл авах, виз хүсэх гэх мэт чухал асуудлуудыг шийдэхэд тухайн хүний орлогыг тодорхойлох үндсэн баримт бичиг болгох талаар хуулинд нэмэлт оруулах Монгол улсын ХХОАТ-ын дийлэнх буюу 90 гаруй хувийг зөвхөн цалин, хөдөлмөрийн хөлсний орлогоос бүрдэж байна. Энэ нь цалингаас бусад төрлийн орлого, эх үүсвэрээс татвар авч чаддаггүй, жижиг хувиараа бизнес эрхлэгчдийн төлж байгаа татварын хэмжээ бага, орлого болон төлбөрийн чадвараас үл хамааран тогтмол хэмжээний татвар тогтоосон, иргэдийн татварын талаарх боловсрол муу, татвар төлөх сэтгэлгээ төлөвшөөгүй, татвараа төлснөөр буцаад төрөөс хүртэх үйлчилгээ, өгөөж мэдрэгдээгүй хэмээн үзэж байна. Эцэст нь дүгнэвэл ХХОАТ-ын хөнгөлөлт чөлөөлөлт, буцаан олголтын механизмыг зөв хэрэгжүүлбэл татвар төлөгчид хөнгөлөлт, чөлөөлөлт, буцаан олголтод хамрагдах зорилгоор татварын хууль тогтоомжийг сонирхон судлаж улмаар тайлан гаргалтын түвшин нэмэгдэнэ. Тайлан гаргалтын түвшин нэмэгдэж татвар төлөгчдийн татварын боловсрол нэмэгдэхийн хэрээр ХХОАТ-ын тухай хуулийн хэрэгжилтэд ахиц гарч татварын эрх тэгш шударга байх зарчим хангагдана. Санал, зөвлөмж

 Яг адилхан хэмжээний орлого олж байгаа 2 хүний цаана өөр өөр амьдрал байдаг тул ялгаж заагласан татварын бодлого хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл гэр бүлийн байдал, гишүүдийн тоо, хөдөлмөр эрхлэлт зэргийг харгалзан

үзэн татварын хувь хэмжээг тогтоох нь илүү бодитой бөгөөд хүртээмжтэй мэт санагдлаа.  ХХОАТ-ын хөнгөлөлтийн хэмжээ болох 84000₮-ийг нэмэгдүүлэх  Татвараа үнэн зөв шударгаар тооцон төлсөн иргэдийг сурталчлах, алдаршуулах ажлыг үр дүнтэй зохион байгуулахад дуучид, жүжигчид гэх мэт олны танил хүмүүсийг энэ ажилд татан оролцуулах.  ХХОАТ-ын тайланг банкнаас зээл авах, виз хүсэх гэх мэт чухал асуудлуудыг шийдэхэд тухайн хүний орлогыг тодорхойлох үндсэн баримт бичиг болгох талаар хуулинд нэмэлт оруулах Ашигласан ном зүй

        

Ч. Цэндмаа, 2011 “ХХОАТ-ыг боловсронгуй болгох,”. 2010 он УИХ, ХХОАТ-ын тухай хууль Улаанбаатар. 2014 Л. Хануй, Монгол улсын статистикийн эмхэтгэл, УБ. 2016 он Г. Алтанзаяа, “Татварын бүртгэл” УБ. “Татвар& Бизнес” сэтгүүл, УБ 2016 он www.mta.com www.forbes.com www.legalinfo.mn http://www.forum.mn/index.php?sel=policy&menu_id=136

Хөрөнгө оруулалтыг бүртгэх нь Батцагаан Хонгорзул М.Мөнхбаатар Hongorzul.b0912@gmail.com Munhuu_tito@yahoo.com

Удирдсан багш: Б.Баатарцогт /БУМ, МНБ, Аудитор/

Хураангуй Сүүлийн үед санхүүгийн хэрэглүүр маш хурдацтай хөгжиж, түүнийг бүртгэх бүртгэлийн асуудал ихээр яригдах боллоо. Санхүүгийн тайланг хэрэглэгч талууд болон бусад сонирхогч талууд хөрөнгө оруулалтын бүртгэл НББОУС-39 ийн талаарх асуудлыг НББОУСын зөвлөлд мэдэгдсэнээр энэ стандартын оронд СТОУС-9 орлуулан ашиглахаар болсон. Манай судалгааны гол зорилго нь хөрөнгө оруулагчдыг шаардлагатай мэдээллээр хангах, санхүүгийн талаар өндөр мэдлэггүй ч тухайн компаний санхүүгийн тайланд шинжилгээ хийж, өр төлбөр эздийн өмчийн бүтэц, борлуулалтын орлогын өсөлт, хөрвөх чадварын харьцаа, ногдол ашгийн бодлого, компаний засаглал зэрэг зүйлсийг тодорхойлж болдог. Судалгаагаар ихэнх хүмүүс хувьцаагаарх хөрөнгө оруулалтын талаар мэдээлэл хомс, Монгол улсын хадгаламжийн хүү өндөр мөн эрсдэл багатайг харгалзаж мөнгөө хадгаламжинд хийх болон үл хөдлөх хөрөнгө авах замаар хөрөнгө оруулалт хийдэг байна.

Түлхүүр үг: Санхүүгийн хэрэглүүр, арилжаа, үнэт цаасаарх хөрөнгө оруулалт, эрсдэл, өгөөж

Судалгааны зорилго: Үнэт цаасаарх хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх Судалгааны зорилт:

  

СТОУС-9 танилцуулах, өөрчлөлтийг тодорхойлох Хувь хүн болон аж ахуй нэгж хөрөнгийн зах зээлд нэвтрэх Хөрөнгө оруулах компаниа хэрхэн сонгох талаарх мэдээллээр хангах

Судалгааны судлагдсан байдал:

1. БиДиСек ҮЦК ХК- Үнэт цаасны данс нээх, компани сонгох талаарх мэдээлэл 2. Ард Санхүүгийн нэгдэл ҮЦК ХК- Хөрөнгө оруулагч үндэстэн сургалт, семнар 3. BDO Аудит- СТОУС 9 ийн хэрэгжилт Судалгааны арга: Түүврийн арга, асуулгын арга

Оршил Хөрөнгө оруулалтын цаана мөнгө гэсэн ойлголт байнга дагадаг бөгөөд мөнгөнөөс мөнгө олох арга гэж хөрөнгө оруулалтыг нэрлэж болно. Олон улсын стандартад хөрөнгө оруулалтыг НББОУС-39 дагуу бүртгэдэг. НББОУС-39 ийн заалтуудыг ойлгох, даган мөрдөх, тайлбарлахад хэцүү байдаг тухай санхүүгийн тайланг хэрэглэгч талууд болон бусад сонирхогч талууд НББОУС-ын зөвлөлд мэдэгдсэн. Банк болон бусад компаниудын хувьд НББОУС 39-г СТОУС 9-р солиход жил хүрэхгүй хугацаа үлдээд байгаа ба Санхүүгийн албанд дарга нарын хувьд энэхүү өөрчлөлт нь томоохон сорилт болоод байна. Учир нь банкны нөөц, хөрөнгө, хөрвөх чадвар ба хөшүүрэг зэрэгт гэнэтийн, санамсаргүй үр дагаваруудыг үүсгэнэ гэдэгт санаа зовниж байна. СТОУС 9 нь Бусад Дэлгэрэнгүй Орлогын тайлангаар бодит үнэ цэнийн загварын шинэ ангилал болон хэмжилтийн төрлийн багтаасан боловч борлуулах зорилгоор эзэмшиж буй болон зээл, авлагын ангилалыг хассан байна. Мөн НББОУС 39-д заагдаагүй зарим асуудлын нэг болох хүлээгдэж буй зээлийн алдагдлыг тооцох 3 үе шаттай үнэ цэнийн бууралтын загварыг багтаасан байна. Мөн СТОУС 9 нь хейджийн бүртгэлийн удирдамж ба байгууллагын эрсдэлийн удирдлагын үйл ажиллагааны нэмэлт тодруулгыг нэмэгдүүлэхийг шаардсан болно. Иргэдийн хөрөнгө оруулалтын талаарх мэдээлэл хомс байна. Учир нь хадгаламжийн хүү өндөр, үнэт цаасаарх хөрөнгө оруулалтаас илүүтэйгээр газар болон үл хөдлөх хөрөнгө худалдан авах нь эрсдэл бага, үр өгөөж өндөр гэсэн үзэл тэдний дунд нийтлэг байдаг. Түлхүүр үг: Санхүүгийн хэрэглүүр, арилжаа, үнэт цаасаарх хөрөнгө оруулалт, СТОУС-9, НББОУС39, хөрөнгө оруулалтын өгөөж, ирээдүйн үнэ цэнэ, эрсдэл, өгөөж

Онолын хэсэг: Хөрөнгө оруулалтын бүртгэл

Олон улсын стандартад хөрөнгө оруулалтыг НББОУС-39 дагуу бүртгэдэг. НББОУС-39 ийн заалтуудыг ойлгох, даган мөрдөх, тайлбарлахад хэцүү байдаг тухай санхүүгийн тайланг хэрэглэгч талууд болон бусад сонирхогч талууд НББОУС-ын зөвлөлд мэдэгдсэн. Мөн Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөл гэх мэт олон улсын байгууллагын боловсруулсан зөвлөмжийн дагуу НББОУС-ын зөвлөл 2009 оны 11 дүгээр сард НББОУС-39 ийг орлуулах СТОУС9 санхүүгийн хэрэглүүрийг хэвлэн нийтэлсэн. Энэ стандарт 2018 оны 1-р сарын 1 нээс хүчин төгөлдөр үйлчилнэ. Мөн дурдсан хугацаанаас өмнө мөрдөхийг зөвшөөрсөн. Санхүүгийн хөрөнгийг анх хүлээн зөвшөөрөхдөө дараах дүнгүүдийн аль нэгээр хэмжинэ: -Хорогдуулсан өртөг -Бусад дэлгэрэнгүй орлогоорх бодит үнэ цэнэ -Ашиг, алдагдлаарх бодит үнэ цэнэ Дээрх дүрмийг мөрдсөнөөр өмчийн хэрэглүүрт оруулсан аливаа хөрөнгө оруулалтыг хорогдуулсан өртгөөр илэрхийлэх боломжгүй тул зөвхөн бодит үнэ цэнээр хэмжинэ. Дараах тохиолдолд (гэхдээ анх санхүүгийн хөрөнгийг үүсэх үед түүнийг ашиг, алдагдлаарх бодит үнэ цэнээрээ хэмжигдсэн гэж тодорхойлсноос бусад тохиолдолд) санхүүгийн хөрөнгийг бусад дэлгэрэнгүй орлогоорх бодит үнэ цэнээрээ хэмжигдсэн гэж ангилах ёстой: Гэрээгээрх мөнгөн дүнг цуглуулахын зэрэгцээ санхүүгийн хөрөнгийг борлуулах замаар тухайн хөрөнгийг эзэмшилдээ байлгаж буй бизнесийн загварын зорилгыг биелүүлэх ба

тухайн санхүүгийн хөрөнгийн гэрээний нөхцөл тогтсон хугацаанд зөвхөн үндсэн төлбөрийн тодорхой хувь, хүүний төлбөр хоёрыг нэмэгдүүлж байвал.

Аж ахуй нэгж нь хөрөнгө оруулалтаа бүртгэхдээ санхүүжигчид эзлэх хувь оролцоо буюу санхүүжигчид нөлөөлөх нөлөөллөөс нь хамааруулж холбогдох стандартын дагуу бүртгэнэ. Санхүүжигч компанид үзүүлэх нөлөөг 3 ангилж болно. 1. Мэдэгдэхүйц нөлөөлөлгүй (Нийт хувьцааны 0-20% ийг эзлэнэ, СТОУС-9) 2. Мэдэгдэхүйц нөлөөлөлтэй (Нийт хувьцааны 20-50 ийг эзлэнэ, НББОУС-28) 3. Хяналтын хувь оролцоотой (Нийт хувьцааны 50%-иас дээш хувийг эзлэнэ, СТОУС-3) Мэдэгдэхүйц нөлөөлөлгүй. Энэ үед хөрөнгө оруулагч нь дангаараа эсвэл хамтран санхүүжигчийн санхүүгийн болон үйл ажиллагааны бодлогод оролцох болон хяналт тавих боломжгүй байна. Мэдэгдэхүйц нөлөөлөлгүй үед хөрөнгө оруулалтыг бүртгэлд СТОУС-9 дагуу тусгана. Хөрөнгө оруулагч нь тухайн хөрөнгө оруулалтыг арилжаалах эсвэл арилжаалахгүйгээр хувь оролцоогоо нэмэгдүүлж болно. Анх бүртгэлд тусгахдаа бодит үнэ цэнээр нь бүртгэх ба брокер, диллерийн шимтгэлийг тайлант хугацааны зардлаар хүлээн зөвшөөрнө. Хөрөнгө оруулалтыг дараа үед бодит үнэ цэнээр нь бүртгэх ба бодит үнэ цэнийн зөрүүгээс үүссэн ашиг, алдагдлыг арилжаалахаар шийдвэрлэвэл тайлант хугацааны ашиг, алдагдлаар эсвэл арилжаалахгүйгээр хувь оролцоогоо нэмэгдүүлэхээр шийдвэрлэвэл хойшлуулж бусад дэлгэрэнгүй орлогоор хүлээн зөвшөөрнө. Хөрөнгө оруулалт хийсэн үед:

Дт. Хөрөнгө оруулалт Дт. Арилжааны зардал Кт. Мөнгөн хөрөнгө

Санхүүжигч компани ногдол ашиг зарлах үед: Дт. Ногдол ашгийн авлага Кт. Ногдол ашгийн орлого Санхүүжигч компани ногдол ашиг олгох үед: Дт. Мөнгөн хөрөнгө Кт. Ногдол ашгийн авлага

Хяналтын хувь оролцоотой үед хөрөнгө оруулалтыг бүртгэх нь: Санхүүжигч аж ахуйн нийт саналын эрхтэй хувьцааны 50-аас дээш хувийг эзэмшиж байгаа тохиолдолд Толгой болон Охин компаний харилцаанд шилжих ба бизнесийн нэгдлийг худалдан авалтын аргаар бүртгэж нэгтгэсэн санхүүгийн тайлан гаргана. Нэгтгэсэн санхүүгийн тайлан гаргадаг хөрөнгө оруулагчийн санхүүгийн тусдаа тайланд хөрөнгө оруулалтыг Өртөг болон СТОУС-9 н дагуу бодит үнэ цэнээр нь бүртгэнэ. 1

1.2 Хөрөнгийн зах зээлийн үйл ажиллагаа Аж ахуй нэгж нь хөрөнгийн зах зээлийн үйл ажиллагаанд хэрхэн оролцох вэ?

1. Тухайн аж ахуй нэгж нь үнэт цаасны компани сонгон хүсэлт илгээнэ. Хүсэлт илгээхдээ дараах зүйлсийг бүрдүүлнэ. Үүнд:  Иргэний үнэмлэх 1

Монголын мэргэшсэн нягтлан бодогчдын институт. 2016 он. “Санхүүгийн тайлагнал” (УБ хот Монгол)

   2.

1% цээж зураг Дансны үлдэгдэл 2,000 төгрөг Хураамж 4,000-5,000 төгрөг Сонгосон үнэт цаасны компанитай харилцдаг арилжааны банкинд харилцах данс нээлгүүлнэ. Мөн ҮЦК нь тухайн аж ахуй нэгжийн нэр дээр үнэт цаасны данс нээх хүсэлтийг ҮЦТТТХТ-д илгээнэ. Ингэснээр Арилжааны банк болон ҮЦТТТХТ нь таны хүсэлтийг баталгаажуулснаар та хөрөнгийн зах зээлийн үйл ажиллагаанд оролцох бүрэн эрхтэй болно. 3. Аж ахуй нэгж нь үнэт цаас худалдан авах болон зарах хүсэлтээ ҮЦК-д мэдэгдсэнээр, хөрөнгө оруулалтын нийт дүнгийн 3 хүртэлх хувийн шимтгэлтэйгээр ҮЦК нь тухайн аж ахуй нэгжийн хүсэлтийг биелүүлнэ.2 Арилжаа хэрхэн явэгддэг вэ?

Зураг.1 Эх сурвалж: www.mse.mn

2. Судалдааны хэсэг 2.1 Анхдагч асуулт Хүмүүсийн үнэт цаасаарх хөрөнгө оруулалтын мэдлэгийг тодорхойлох зорилготойгоор судалгаандаа нийт 66 (38.5% нь хувьцаа эзэмшигч) хүмүүсийг хамруулсан. Үүнээс: 20-30 насны 47 хүн 31-40 насны 13 хүн 2

“Би Ди Сек” ХК Гарын авлага

41-50 насны 4 хүн 51-ээс дээш насны 1 хүн судалгаанд оролцлоо. Судалгаанд оролцогчдын сарын орлого нь дараах байдалтай байсан: 300,0 төг хүртлэх- 26.2% 300,0-500,0 төгрөг -21.3% 500,0-900,0 төгрөг -24.6% 900,0 төг дээш -27.9% Хамгийн өгөөж өндөртэй хөрөнгө оруулалт: Банкинд хадгалах- 16.9% Үнэт цаас авах- 13.8% Газар авах- 18.5% Үл хөдлөх хөрөнгө- 50.8% Та яагаад үнэт цаасаарх хөрөнгө оруулалт хийдэггүй вэ? гэсэн асуултанд Өгөөж бага- 14.3% Эрсдэлтэй- 34.9 Мөнгөө өөр зүйлд зарцуулсан нь дээр- 11.1% Бусад/мэдээлэл хомс/- 34.9 % Энэхүү судалгаанаас дүгнэхэд иргэдийн үнэт цаасны талаархи мэдээлэл хомс, эрсдэлтэй, үр өгөөж багатай гэж үздэг учраас үнэт цаасаарх хөрөнгө оруулалтыг сонирхдоггүй байна.

2.2 Хоёрдогч судалгаа Үнэт цаасаарх хөрөнгө оруулалт хийх нь орлогоо өсгөх, мөнгөний эргэлтийг эрүүлжүүлэх гол эх үүсвэрүүдийн нэг юм. Тиймээс хөрөнгө оруулалт хийх үедээ дараах зүйлсийг зайлшгүй тооцоолох шаардалагтай байдаг. Тооцоолол буруугаас эсвэл хайнга хандсанаас болж орлогийн хуримтлалаа салхинд хийсэх магадлал өндөр байдаг. Харин зөв тооцоллын үндсэн дээр хийсэн хөрөнгө оруулалтаа хэд дахин өсгөж авах боломжтой. Тиймээс сонголтоо хийхдээ дараах зүйлсийг зайлшгүй анхаарах хэрэгтэй.

1. Компани алсын хараа, цаашдын хөгжин дэвших боломж Хүрэх цэгээ зөв тодорхойлсон 2. Үйл ажиллагааны тогтвортой байдал, хяналтын систем, шийдвэр гаргалтын оролцооны түвшин 3. Манлайлагч ихтэй эсэх 4. Эрх, үүрэг, гэрээ 5. Ногдол ашиг таараалт Аж ахуй нэгж нь ногдол ашиг хүртэх, хувьцааны ханшны зөрүүнээс ашиг олох мөн стратегийн зорилгоор хөрөнгө оруулалт хийдэг. Хөрөнгийн зах зээлд үйл ажиллагаа явуулдаг хувьцаат компаниуд нь тэр бүр тогтмол ногдол ашиг тарааж чаддаггүй юм. Компани ашигтай ажилласан бол Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн шийдвэрээр ашгийн тодорхой хэмжээг хувьцаа эзэмшигчдэд ногдол ашиг болгон тараадаг. Хөрөнгө оруулагч хувьцаа худалдан авахдаа тухайн

компаний санхүүгийн тогтвортой байдал болон үйл ажиллагааны цар хүрээг сайн судлан, мөн санхүүгийн зөвөлгөө өгөх эрхтэй брокер, диллерийн компаниас зөвлөгөө авсаны үндсэн дээр хөрөнгө оруулалт хийдэг. Жишээ нь тухайн хөрөнгө оруулах гэж буй компаний түүх, өр төлбөр эздийн өмчийн бүтэц, зээлийн хүүгийн түвшин, сүүлийн 3, 5, 10 жилийн борлуулалтын орлогын өсөлт, гадаад валютаарх зээл, хөрвөх чадвар болон компаний засаглал зэрэг зүйлсийг судалдаг. Монголын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй 219 хувьцаат компани байгаагаас 10 гаруй компаний хувьцаа тогтмол, идэвхтэй арилжаалагдаж байна. Жишээлбэл “Апу” хк, “Сүү” хк, “Говь” хк зэрэг олон жилийн туршлагатай, нэр хүндтэй, үйл ажиллагаа нь тогтворжсон үйлдвэрлэгч компаниуд байна. Эдгээр компани нь жил тутам ашигтай ажилж, тогтмол ногдол ашиг олгодог нь бас хөрөнгө оруулагчдыг татах гол хүчин зүйл болж байна. Дараах хүснэгтэнд хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй 28 компани сонгон авч ногдол ашгийн сүүлийн 3 жилийн олголтыг харуулсан болно. /хавсралт, хүснэгт1/

Апу, Говь, Махимпекс зэрэг компаниуд нь тогтмол ногдол ашгаа олгож байгаа нь хувь нийлүүлэгчдийн итгэх итгэлийг улам бүр баталгаажуулж, компаний нэр хүнд, хөрөнгийн үнэлгээг нэмэгдүүлэхэд гол нөлөө үзүүлж байна. 6. Өр төлбөрийн байдал Аливаа аж ахуй нэгж нь зээлийн хэмжээ их, хүү өндөртэй зээлээ түрүүлж төлөх нь ирээдүйн ашигт ажиллагааг сайжруулж, хүүгүй богино хугацааны өр төлбөрөө эргэлтэнд байлгах нь тайлант хугацааны зардлыг багасгадаг. Ийм учраас тухайн компаний өр төлбөрийн өөрчлөлтийг судлах нь зөв юм. Дараах хүснэгтэнд Хөрөнгийн биржид бүтгэлтэй 28 компани сонгон авч 2016 оны өр төлбөрийг өмнөх онтой харьцуулав. /Хүснэгт2/ Эндээс үзэхэд ихэнх компаниуд хүү өндөртэй, урт хугацааны зээлээ эхэлж төлж барагдуулан, хүүгүй богино хугацааны өрөө эргэлтэнд байлгаж байна.

7. Хувьцаа эзэмшигчийн мэдээлэл Аливаа компаний ихэнх хувьцааг цөөн тооны хүмүүс эзэмших нь компаний үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлдөг. Өөрөөр хэлбэл цөөхөн хэдэн хүний тоглолтоор л үйл ажиллагаа нь явагддаг. Ийм нөхцөлд шинэ санаа, дэвшил гарах нь удааширч байдаг /Хүснэгт3/ Дээрхи компаниудаас үзэхэд Би ди сек ХК-ний 5%-иас дээш хувьцаа эзэмшигч нь 6 хүн байдаг бөгөөд хамгийн ихдээ 23.21%-ийг эзэмшдэг. Та энэ компанид хөрөнгө оруулалт хийвэл тодорхой хэдэн хүний үзэл бодол давамгайлах эрсдэл бага, цааш дэвжих боломж өндөр гэж ойлгож болох юм. Харин Улсын их дэлгүүрийн хувьд хэсэг бүлэг хүмүүсийн мэдэлд ихэнхи хувьцаа нь байдаг тул тэдгээр хүмүүсийн үзэл бодлоор үйл ажиллагаа нь хязгаарлагдсан байж болно. Хувьцааны үнэ хэт их хэлбэлзэлтэй байх нь эрсдэлийг дагуулна. Тиймээс та хувьцаагаа худалдаж авахаасаа өмнө тодорхой хугацаанд ажиглалт хийх хэрэгтэй.

8. Хувьцааны үнийн хэлбэлзэл

25000 20000

APU

15000

GOV

10000

NEH

5000

MMX MIK 4/4/2017

4/2/2017

3/31/2017

3/29/2017

3/27/2017

3/25/2017

3/23/2017

3/21/2017

3/19/2017

3/17/2017

3/15/2017

3/13/2017

3/11/2017

3/9/2017

3/7/2017

SUU TCK

График. 1 45000

BAN

40000 35000

ADL

30000

BNG

25000

BDS

20000

TTL

15000

MIK

10000

RMC

5000

HRM

DHU JTB

График. 2 Дүгнэлт: Хувьцааны үнэ тогтвортой өсөлттэй байгаа бөгөөд хөрөнгө оруулах үедээ улиралын нөлөөллийг ч мөн адил ажиглах хэрэгтэй.

Дүгнэлт

Хөрөнгө оруулалтын үндсэн зорилго нь ерөнхийдөө ирээдүйн үнэ цэнэ өсгөх явдал юм. Манай улсын иргэдийн хувьд дийлэнх нь зөвхөн банкинд хөрөнгө оруулалт (хадгаламжинд тодорхой хүүтэйгээр) хийдэг. Мөн үнэт цааснаас илүү хөрөнгө, газар худалдаж авах нь илүү ашигтай гэж үздэг хэсэг байхад нөгөө хэсэг нь хувьцааны зах зээл дээр арилжаа хийж үнийн хэлбэлзэлийн зөрүүнээс ашиг олох сонирхолтой эсвэл стратегийн зорилгоор худалдаж авдаг. Гэвч найдвартай эрсдэл багатай хөрөнгө оруулах арга бол өөрийн оруулах гэж буй боломжит хөрөнгөө тараан байршуулах буюу эрэлттэй өсөх магадлал өндөр хэд хэдэн компанид бага багаар хувьцаа эзэмших маягаар эрсдэлийг тараан байршуулах замаар хөрөнгө оруулалт хийж болох юм. Үнэт цаасаархи хөрөнгө оруулалтын мэдэгдэхүйц нөлөөлөлгүй буюу компани гаргасан үнэт цаасны 20-с бага хувийг эзэмшигчдийн бүртгэлийг СТОУС 9-ийн дагуу бүртгэлд тусгадаг.

Хөрөнгө оруулах компаниа сонгохдоо тухайн компаний түүх, хяналтын багц, шийдвэр гаргалтын лимит, үйл ажиллагааны тогтвортой байдал, ТУЗ-ын бүрэлдэхүүн, зохион байгуулалтын бүтэц, хувьцааны үнийн хэлбэлзэл, ӨТ-ийн харьцаа, ногдол ашиг тараадаг эсэх гэх мэт үзүүлэлтүүдийг харгалзан үзнэ. Ашигласан ном зүй

Ном зохиол:

   

Монголын мэргэшсэн нягтлан бодогчдын институт. 2016 он. “Санхүүгийн тайлагнал” (УБ хот Монгол) “Би Ди Сек” ХК Гарын авлага BDO Audit Гарын авлага мэдээллийн сайт /www.mse.mn/

Хавсралт: Хүснэгт 1 2015 он

2016 он

2017 он

Апу

Нэгж хувьцаанд ногдох -

Говь

140

1,092

140

1,092

200

1,560

Дархан нэхий

Махимпекс

100

380

100

380

Мик холдинг

241.2

4,995

Сүү

Талх чихэр

130

133

Би ди сек

Дархан хүнс

Монголын цахилгаан холбоо

6.06

156

Таван толгой

Улсын их дэлгүүр

Оллоо

Женко тур бюро

Зоос гоёл

17,000

221

6,000

№

Компаний нэр

Нэгж хувьцаанд ногдох 70

5,200

Нэгж хувьцаанд ногдох 1

Нийт

Нийт 742

Баянгол зочид буудал

355

150

355

150

Атар өргөө

300

Адуун чулуун

100

315

120

378

Монгол шуудан

3.0323

301

Ремикон

Багануур

Гермес центр

4,44

348

4,07

319

Материалимпекс

Фронтиер Лэнл груп

УБ-БҮК

Хөх ган

Шарын гол

Шивээ овоо

134

Хавсралт2 Хүснэгт 2: №

Компаний нэр

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Апу хк Говь хк Дархан нэхий Махимпекс Мик холдинг Сүү Талх чихэр Би ди сек Дархан хүнс Монголын цахилгаан холбоо Таван толгой Улсын их дэлгүүр Оллоо Женко тур бюро Зоос гоёл Баянгол зочид буудал Атар өргөө Адуун чулуун Монгол шуудан

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Ремикон Багануур

БХӨТ 2016 он 77,327,020 38,173,270 1,197,819 7,158,845.2 24,400,279.3 16,744,295.3 3,739,391.3 179,284.9 388,707.5

Өмнөх онтой харьцуулахад 9% өссөн 25.5% өссөн 44.63% буур 116% өссөн 20% өссөн 5.6 %буур 4.8% буур 62.8% буур 29.4% буур

4,264,213.8 68,624,254.2 87,949.2 50,017.5 1,616,235.7 81,272.2 6,294,813.7 1,556,124.6 271,666.2 7,550,549.8 2,904,244.7 53,920,657

УХӨТ 2016 он 70,557,294 11,900,833 9,650,000 1,930 2,163,321,797,7 9,792,338.8 -

Өмнөх онтой харьцуулахад 22.18% буур 50.16% буур 21.86% буур 99% буур 6.4% өссөн 22.3% буур

27.15% өссөн

4,370,849.8

143% өссөн 83% буур 64% өссөн 58.5% өссөн 79% өссөн 45% өсөн 95% өссөн 61% буур 5 дахин нэмэгдсэн 21% буурсан 33% өссөн

54,034.6 10,875,970.4 924,977.9 3800 -

49.5% буур 7% өссөн 8.5% өссөн

10,982,411.3 78,902,977.9

22% өссөн 4.8% буурсан

22 23 24 25 26 27

Гермес центр Материалимпекс Фронтиер Лэнл груп УБ-БҮК Хөх ган Шарын гол

Шивээ овоо

209,455.3 10,644,928.3 86,686.4 2,091,348.6 14,031,994.7 27,846,869.9 -

4.5% буурсан 70.9% өссөн 25.6% буурсан 43% буурсан 7.4% өссөн 40% өссөн

2,675,000 19,069,887.7 -

Хавсралт 3 Хүснэгт 3 №

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28

Компаний нэр

Апу Говь Дархан нэхий Махимпекс Мик холдинг Сүү Талх чихэр Би ди сек Дархан хүнс Монголын цахилгаан холбоо Таван толгой Улсын их дэлгүүр Оллоо Женко тур бюро Зоос гоёл Баянгол зочид буудал Атар өргөө Адуун чулуун Монгол шуудан Ремикон Багануур Гермес центр Материалимпекс Фронтиер Лэнл груп УБ-БҮК Хөх ган Шарын гол Шивээ овоо

Хувьцаа эзэмшигчид Тоо 100%-с (5%-с дээш) 3 91.68 4 84.11

Дээд % 51.72 34

7 3 3 6 5

92.17 93.81 71.29 67.24 86.68

25.46 38.69 33.21 23.21 30.94

84.75

62.67

26.13

2 5

64.57 67.41

57.73 16.32

5 3 2 4

80.36 89.99 93.55 67.09

40 53.09 66 44.92

2 3 7 1 3 5 Төрийн өмч

84.02 74.65 91.61

54.15 56.14 27.81 0.83 52.5 22.8 90

83.11 81.1

ТУЗ-ийн гишүүдийн тоо 9 10 18 9 9 12 9 9 9 9 10 12 9 9 10 9 9 9 9 11 12 9 9 9 4 9 9 9

3.7 дахин өссөн 15.6% буурсан

ДАНСНЫ АВЛАГЫГ ЗӨВ ЗОХИСТОЙ УДИРДАХ НЬ

Б. Ганбагана ganbagana@mandakh.mn , М. Энхсүрэн enkhsuren@mandakh.mn, Б. Шинэцэцэг n.f_shinee@yahoo.com

Хураангуй

Аж ахуй нэгжийн хувьд Дансны авлага нь хөрөнгийн үр ашигт байдлыг бий болгодог хэдий ч хугацаа хэтэрснээс үүдэн санхүүгийн хүндрэлд хүргэдэг. Санхүүгийн салбарт компаниудын туршлагаас үзэхэд дансны авлагыг зөв зохистой удирдах нь өндөр ач холбогдолтой. Энэхүү шинжилгээний хувьд Дансны авлага цуглуулах стратегийг сайжруулах шилдэг аргыг боловсруулах болно. Бидний загвар нь нэхэмжлэхийг хугацаанд нь төлсөн эсвэл хэдий хэмжээний өгөх боломжтой зэргийг өндөр нарийвчлан урьдчилж харах юм. Мөн бид компаниудын ажил гүйлгээний талаарх мэдээлэлд үндэслэн хийсэн болно. Авлагын үлдэгдлийг төлөгдөх хугацаагаар нь ангилан, ангилал бүрд өөр өөр хувийн жин тодорхойлон тэдгээрийн үржвэрүүдийн нийлбэр нь найдваргүй авлагын нөөц дансны эцсийн үлдэгдэл болно. Энэ арга нь авлага тус бүрийн хугацаанд үндэслэж байгаа тул найдваргүй болж болзошгүй авлагын тооцоолол илүү сайн үндэслэлтэй байна.

Түлхүүр үг : Цуглуулалт, бэлэн мөнгө, өгөгдлийн сан , статистик алгоритм-part

Оршил Авлага гэдэг нь бусад аж ахуй нэгж байгууллага , хувь хүмүүст үйлчилгээ үзүүлж бүтээгдэхүүн борлуулсаны хөлс авч болох бүх зүйл юм. Дансны авлага нь бараа бүтээгдэхүүнийг зээлээр олгосноор үүсэх ба гол төлөв байнгын түншүүдийн хооронд бараа бүтээгдэхүүн ажил үйлчилгээг нийлүүлэх төлбөр тооцоо хийх гэрээний үндсэн дээр зохицуулагддаг. Зах зээл хөгжсөн орнуудад борлуулалтыг түргэтгэж авлагыг багасгах олон талын хөшүүргийг ашиглана. Бидний санал болгож буй загварыг ашигласнаар борлуулалтын орлогын саатаж буй хугацаа багасч, дансны авлагын эргэлт сайжирч, авлагын үлдэгдлийг хамгийн бага түвшинд хүргэж, найдваргүй авлага үүсэх гэсэн ойлголт байхгүй болох явдал юм. Дансны авлагын бодлого болон зээлийн бодлогыг хэр сайн удирдаж зохион байгуулах нь маш чухал тул Компанийн авлагын удирдлагыг боловсронгуй болгохын тулд хөтөлбөр, техник, үйл ажиллагаа, арга зүйг илүү боловсронгуй болгох шаардлагатай байна.

Онол Авлагын удирдлага ба хяналт Зээлийн борлуулалтын бодлого, Авлага цуглуулах бодлого, авлагыг санхүүжилтэд ашигладаг. Дансны авлага нь зээлийн борлуулалтын үр дүнд бий болох компаний эргэлийн хөрөнгийн 37%, нийт хөрөнгийн 16 орчим хувийг дансны авлага эзэлж байдаг. Авлагын удирдлагын гол агуулга нь зээл болон хөнгөлөлтийн бодлогыг тодорхойлох, авлагын хугацааг богиносгох, найдваргүй авлагын хэмжээг бууруулах борлуулалтын нөхцөлийг зөв сонгох замаар өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд оршино. Дансны авлагыг зөв удирдаж зохицуулж байхын тулд санхүүгийн менежерүүд :  Зээлийн борлуулалтын бодлого  Авлага цуглуулалтын бодлого боловсруулдаг. Зээлийн борлуулалтын бодлого Зээлийн сонголт: Харилцагчдад зээлээр борлуулалт хийх эсэх - Ямар хэмжээтэй хийхийг шийдвэрлэнэ. Зээлийн стандарт: -Зээлийн борлуулалт хийхийн тулд худалдан авагчийн хангах ёстой шаардлага -Борлуулалтыг ямар хязгаарлалттай хийхийг тодорхойлсон нөхцөл юм Зээлийн стандарт: -Зээлийн борлуулалт хийхийн тулд худалдан авагчийн хангах ёстой шаардлага -Борлуулалтыг ямар хязгаарлалттай хийхийг тодорхойлсон нөхцөл юм. Дүрслэл№1

Зээлийн стандартаар нөлөөлдөг гол хүчин зүйлс нь

Нөлөөлөх хүчин зүйлс

• Авлагын хэмжээ • Борлуулалтын хэмжээ • Найдваргүй авлагын зардал

Эх сурвалж: Санхүүгийн удирдлага Б. Бүжинлхам 528х

Борлуулалтын хэмжээ нь зээлийн стандартаас хамаарна. Хэрэв тавьж буй шаардлага өндөр байхад зээлийн борлуулалт бага байна. Зээлийн стандарт сул бол зээлийн борлуулалт их байдаг. Дансны авлага тодорхой хэмжээний зардалтай. Энэ нь алдагдсан боломжийн зардал юм. Дансны авлагын хэмжээ өсвөл уг зардал өснө. Зээлийн стандарт, шаардлага сул байх нь борлуулалтын хэмжээг өсгөдөг боловч найдваргүй авлагыг өсгөж улмаар ашигт сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Авлагыг барагдуулах хугацаа нь: 1. Нэхэмжлэл бичих болон бүрдүүлэх хугацаа 2. Шуудангаар явах хугацаа 3. Нэхэмжлэл барагдуулах хугацаа багтана. Авлагыг хянах асуудалд авлагын эргэцийг түргэтгэх, авлагын өгөөжийг нэмэгдүүлэх, найдваргүй авлагаас үүдэж бий болох алдагдлыг бууруулах зэрэг нь багтана. Авлага цуглуулах бодлого нь дансны авлагаа цуглуулах арга юм. Энэ бодлогын үр дүнгээс найдваргүй хэмжээ шалтгаална. Авлагын санхүүжилтийн хэмжээг тодруулахын тулд жилийн туршид зээлээр борлуулсан бүтээгдэхүүний хэмжээ ба авлагын хугацааны хэтрэлт зэргийг тусгана. Дараах томьёогоор тооцно.

Авлагын санхүүжилт Хэтрэлтийн нийт хугацаа / 360 = х Зээлээрх борлуулалт Авлагын санхүүжилт = Авлагын дундаж Х өртөг үнийн харьцаа

Авлагыг даатгуулах: Даатгуулах авлагын хэмжээ авлагын аюулгүй нөөцийн хэмжээтэй дүйцэхүйц байх ёстой. Авлагыг даатгуулахдаа: 1. Найдваргүй авлагын хэмжээ, түүнтэй холбогдож бий болох зардал 2. Даатгалын зардлын хэмжээ 3. Авлагын худалдан борлуулах, барьцаалах зэргийг харгалзан үзнэ. Авлагыг санхүүжилтэнд ашиглахдаа: 1. Богино хугацаат зээлийн барьцаа хөрөнгө болгох 2. Авлагыг худалдан борлуулана. Авлага нь хөрвөр чадвар сайтай актив юм. Авлагыг барьцаалж зээл олгохдоо барьцаалах дансны авлагуудад үнэлгээ хийж, олгож болох зээлийн дээд хязгаарыг тогтоодог.Үнэлгээ хийхдээ авлагын наслалт, төлбөр гүйцэтгэх дундаж хугацаа гэсэн ойлголтуудыг тооцоолох нь чухал байдаг. Зах зээл хөгжсөн орнуудад борлуулалтыг түргэтгэж авлагыг багасгах олон талын хөшүүргийг ашиглана. Тухайлбал: худалдан авагчдыг төлбөрөө богино хугацаанд хийх явдлыг урамшуулах үүднээс: • Хугацаанаас өмнө нь хийсэн төлбөрт борлуулалтын хөнгөлөлтийг санал болгох • Бөөнөөр худалдаж авбал үнийг нь хямдруулах шаардлага хангахгүй барааг буцааж авах • Хугацаанаас хэтэрсэн авлагад хүү тооцох гэх мэт арга хэмжээ зохион байгуулна. . Дэлхийн банк болон Олон улсын нягтлан бодогчдийн холбооноос гаргасан судалгаанаас үзэхэд <<3Улс орны нягтлан бодох бүртгэл нь тухайн групп болон компаний тооцооллын систем орчин үеийн техник дэвшлийн хөгжилтэй харьцуулахад сул бөгөөд хяналт байхгүй, ажил үүргийн хуваарилалт буруу, хэрэглэгчийн нэгдсэн мэдээллийн систем байхгүйд оршино. >> гэж тодорхойлсон бөгөөд хөгжилтэй хөл нийлүүлэн алхах цаг нь ирснийг харуулна. II. Судалгааны боловсруулалт Категори болон харгалзах тодорхойлолтууд: [Хүрээлэл]: Олон улсын систем [Магадлал статистик]: коррелляци болон матриц [Симулашион ба загварчлал]: Программ [Мэдээлэл боловсруулалт]: Бизнес санхүү Өгөгдөл боловсруулалт(Data mining) гэдэг нь компьютерийн шинжлэх ухаанд маш том орон зайг илтгэдэг. 4Энэ нь 1980-аад оноос үзэл баримтлал нь дэлгэрч хүлээн зөвшөөрөгдөж эхэлсэн. Өгөгдлийн сангийн систем болон статистик нь их хэмжээний тодорхой бус, их төвөгтэй өгөгдөл дээр ажиллах боломжтой. Санхүүгийн салбарын хувьд банк, татварын байгууллага, 3

Эх сурвалж: Ifac world congress '2017 open invited track on system identification for manufacturing control applications 4 International Journal of Advanced Research in Computer Science and Software Engineering Research Paper Available online at: www.ijarcsse.com

мэргэшсэн нягтлан бодогчдын холбоо, хөрөнгийн бирж, зэрэг олон байгууллагууд олон улсын хэмжээнд өгөгдөл боловсруулалтыг судалж, ашиглаж санхүүгийн хувьд ашигтай арга хэрэгсэл болох нь батлагдаж хэрэглээ их хэдий ч мэргэжлийн ур чадвартай хүмүүс ховор байгааг илтгэж байна. Анх Воркбенч болон Квак нар өгөгдөл боловсруулалтын аргыг нягтлан бодох бүртгэлд ложистик, байсын сулжээ, хувиргах логикын онол зэрэг алгоритимыг судалж байсан. (Workbench and Кwak 2012) Дүрслэл№2 Өгөгдлийн сан нягтлан бодох бүртгэлд

Олон улсын хэмжээнд авч үзэхэд: <Ибн>- компани нь АНУ, Их Британи болон Европын бүс нутагт клиентүүдийн хувьд зардал багатай боловсруулах хүргэх өглөг нэмэгдсэн өртгийн

тооцооны (AP) & Авлагын данс (AR) үйлчилгээ, төрөл бүрийн салбарт үйлчилгээ үзүүлдэг. Ибнын AP болон AR үйлчилгээ байгууллагууд бууруулах, бага хүчин чармайлт байлгах, зохих ёсоор нь тэдний үйл ажиллагаанд шийдвэрлэх тусалдаг. Ибн-и тодорхой гэрээний үед тодорхойлсон үйлчлүүлэгч шаардлагын дагуу SLAs нь (R2R) үйлчилгээ тайланд бэлэн мөнгөний үйлчилгээ (O2C) болон бичиж үйлчилгээ (P2P), Захиалга Pay худалдан авсан санал болгож байна. 1. Бэлэн мөнгөний хөшүүрэг (The Order to Cash буюу O2C)- ихэвчлэн хүлээн авах, боловсруулах хэрэглэгчийн захиалга дээд түвшинд хүргэх (тухайн түвшин) бизнесийн үйл явцыг хэлнэ. Бусад дээд түвшний бизнесийн үйл явцад (үйлдвэрлэл Үйлдвэрлэлийн), "төлөх худалдан авах" (P2P), "дуусгах асуудал", "үзэл баримтлалтай байх" (инноваци, шинэ бүтээгдэхүүн нь "захиалах боломж" хөгжил) болон Бараа эсвэл үйлчилгээний төлбөрийг хүлээн авах, захиалгыг биелүүлэх зэрэг шаардлагатай алхамуудыг хэрэгжүүлэх үйл явц юм. (O2C) үйл явц нь өндөр түвшний урсгалыг харуулдаг ба ийм алхамууд нь тоо болон чанар, компаний хэмжээ, төрлөөс хамааран өөр өөр байж болох боловч компаний хэмжээ болон (O2C) үйл явц нь ижил төстэй байна. Дүрслэл №3 Мөнгөний захиалгын хөшүүргийн процесс

Хэрэглэглэгч ийн худалдан авалт

Захиалгын удирдлага

Бэлэн мөнгөний программ

Зээлийн удирдлага

Төлбөрийн удирдлага

Захиалгын биелэлт

Нөхцөлийг даван туулах менежмент

Харилцагчий н нэхэмжлэх

Цуглуулалтын удирдлага

Энэхүү процессоос бид 2 алхамыг онцолж авч үзлээ. Үүнд: Гэрээ, үйл ажиллагаа, харилцагчтай холбоо барих үйл ажиллагаа, цуглуулалт, үр ашигт байдал зэрэг орно. Авлага цуглуулалтын менежментийг сайжруулах замаар дансны авлага цуглуулалтыг мэдэгдэхүйц үр ашигтайгаар болгож болно. Жишээлбэл: Найдваргүй болох авлагыг урьдчилан таамаглаж нэхэмжлэх зэрэг болно. Мөн илүү үр дүнтэй, төлбөрийн дүнг шинээр нэхэмжлэх, таамаглах зэрэгт анхаарлаа хандуулах нь чухал. 2. Нэхэмжлэлийн үр дүнг таамаглах Аж ахуй нэгжийн хувьд авлага цуглуулалтын олон хэмжүүр байдаг. Жишээ нь: падааныг олгосон өдрөөс эхлэн дундаж хугацааг хэмждэг ба авлага цуглуулах дундаж хугацаа нь хэтэрсэн өөрөөр хэлбэл дундаж хоногоос хэтэрсэн нэхэмжлэх хугацааг хэлнэ. Борлуулалтын орлогын саатаж буй хугацаа: Энэ нь авлага цуглуулалтын бодлогыг үнэлэх нэг шалгуур болдог. Борлуулалтын орлого саатах хугацаа(DSO): Өсөж байгаа нь авлага цуглуулалтын бодлогыг боловсронгуй болгох, үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх шаардлагатай байгааг харуулж байна. 𝐸𝒏𝒅𝒊𝒏𝒈 𝑻𝒐𝒕𝒂𝒍 𝑹𝒆𝒄𝒆𝒊𝒗𝒂𝒃𝒍𝒆𝒔 𝒙 𝑵𝒖𝒎𝒃𝒆𝒓 𝒐𝒇 𝑫𝒂𝒚𝒔 𝒊𝒏 𝑷𝒆𝒓𝒊𝒐𝒅 𝑨𝒏𝒂𝒍𝒚𝒛𝒆𝒅 𝑪𝒓𝒆𝒅𝒊𝒕 𝑺𝒂𝒍𝒆𝒔 𝒇𝒐𝒓 𝑷𝒆𝒓𝒊𝒐𝒅 𝑨𝒏𝒂𝒍𝒚𝒛𝒆𝒅

Цуглуулга Үр дүнтэй индекс (CEI) Тодорхойлолт: Энэ хувь нь цаг хугацааны турш цуглуулах авлагын үр дүнг илэрхийлж байна. 100 хувь илүү үр дүнтэй цуглуулах зорилготой.Энэ нь цаг хугацаа, авлага цуглуулах чанарын хэмжүүр юм. 𝑩𝒆𝒈𝒊𝒏𝒏𝒊𝒏𝒈 𝑹𝒆𝒄𝒆𝒊𝒗𝒂𝒃𝒍𝒆𝒔 + (𝑪𝒓𝒆𝒅𝒊𝒕 𝑺𝒂𝒍𝒆𝒔/𝑵 ∗) − 𝑬𝒏𝒅𝒊𝒏𝒈 𝑻𝒐𝒕𝒂𝒍 𝑹𝒆𝒄𝒆𝒊𝒗𝒂𝒃𝒍𝒆𝒔 /𝑩𝒆𝒈𝒊𝒏𝒏𝒊𝒏𝒈 𝑹𝒆𝒄𝒆𝒊𝒗𝒂𝒃𝒍𝒆𝒔 + (𝑪𝒓𝒆𝒅𝒊𝒕 𝑺𝒂𝒍𝒆𝒔/𝑵 ∗) − 𝑬𝒏𝒅𝒊𝒏𝒈 𝑪𝒖𝒓𝒓𝒆𝒏𝒕 𝑹𝒆𝒄𝒆𝒊𝒗𝒂𝒃𝒍𝒆𝒔𝑿 𝟏𝟎𝟎 ∗ 𝑵 = 𝑵𝒖𝒎𝒃𝒆𝒓 𝒐𝒇 𝑴𝒐𝒏𝒕𝒉𝒔 𝒐𝒓 𝑫𝒂𝒚𝒔

Энэ тохиолдолд нэхэмжлэлийн бодит хэмжээнээс үндэслэн олж, тодорхой хугацаанд цуглуулна.

3.Судалгааны хэсэг Зах зээл дээр өрсөлдөх чадвартай 2015 оны 3 сараас 2016 оны 2 сар хүртэлх компаны 4 компаны нэхэмжлэлийн мэдээлэл дээр үндэслэн хийлээ. Хүснэгт№1-д харуулав. Үүнээс харахад “С” компаны хувьд нэхэмжлэлийн тоо бага байгаа нь авлага цуглуулалтын бодлого сайтайг харуулж байна. Үлдсэн “A,B, D” компаны хувьд хугацаандаа авлагаа цуглуулж чаддагүй байна. Хүснэгт№1 Нэхэмжлэлийн ангилал

Компани А B C D

Нэхэмжлэлийн тоо 40908 109589 22701 8474

Буцааж нэхэмжилсэн тоо 32871(80.35) 94047(85.82) 5564(24.51) 5873(69.31)

Хугацаандаа төлөгдсөн 8037 15542 17137 2601

Эх сурвалж: Судлаачдын боловсруулалт

Падааны үндсэн хэмжээ, төлбөрийн нөхцөл болон хэтэрсэн хоногийн тоо зэргийг харгалзан тооцон авч үздэг. Цаг хугацаанд нь 1-30, 31-60, 61- 90, 90+ х түвшинд ангилан авч үздэг. Том компаны хувьд олон тооны данстай, асар их мэдээлэл хуримтлуулсан байдаг. “A, B” компаны хувьд нэхэмжлэлийн 80 гаруй хувь нь буцаж ирсэн байсан. Хүснэгт№2 Өгөгдөлд ашиглах онцлог, боломжууд

№

Онцлог

тодорхойлолт

1 2 3 4 5 6 7

Нэхэмжлэлийн үндсэн хэмжээ Нэхэмжлэлээр болсон хэмжээ Төлбөрийн хугацаа Төлбөрийн нэхэмжлэл дахь хугацаа Ангилал Төлсөн, үлдэгдэлтэй Нийт нэхэмжлэлийн тоо Өмнө төлсөн нэхэмжлэл, шинээр бий болсон Нэхэмжлэл төлсөн тоо Сүүлийн өдрөөрх нэхэмжлэлийн тоо Нэхэмжлэх харьцаа 4 ба 5 харьцаа Нийт төлсөн нэхэмжлэлийн бүх Бүх үндсн дүнгээрэээ нийлбэр 8 Нийт бүх төлсөн нэхэмжлэлийн Нийт харилцагчдын хувьд дүн 9 Хоцорсон нэхэмжлэлийн үлдэгдэл 7 ба 8 харьцаа дүн 10 Хоцорсон нэхэмжлэлийн дундаж Дундаж хоног хоног 11 Шинэ нэхэмжлэл бий болгосон тоо Нэхэмжлэл бий болгох 12 Хоцорсон нэхэмжлэлийн тоо Аль хэдийн байсан буюу хуримтлагдсан 13 Нэхэмжлэлийн харьцаа 2 11 ба 12 харьцаа 14 Бүх нэхэмжлэл үндсэн дүн Бүх үндсэн дүнгийн нийлбэр суурь 15 Шинээр тайлант хугацаанд бий Шинээр нэхэмжлэл бий болсон босон төлөгдөх хугацаандаа байгаа 16 Харьцаа хоцорсон нэхэмжлэлийн 14 ба 15 17 Дундаж хоног хоцорсон Хоцорсон нэхэмжлэлийн дундаж хоног нэхэмжлэл Дээрхээс үзэхэд нийт боломжуудыг жагсаасан (4-17) ба эдгээр онцлогууд нь чухал ач холбогдолтой. Нэхэмжлэлийг урьдчилан таамаглахад хөшүүрэг болохуйц мэдээлэл юм. Бид судалгаагаа хийхдээ хүнд ойлгомжтой судалж болохуйц энгийн загварыг санал болгохоор зорьж байна. Ихэнх программын хувьд сайн ангилж чаддаггүй ба (training data- testing data)-г зөв тохируулаагүй тохиолдолд үр дүн нь өндөр гардаг ч ач холбогдлын хувьд бага байдаг. Дансны авлагын онцлогуудыг авч үзэн таамагласан. Үр дүнд нь “B,D” компаны хувьд өндөр нөлөөтэй. Хүснэгт№3 Part алгоритмаар үнэлсэн өгөөж

Компани A B C D

Категори онцлог Нэхэмжлэх Нэхэмжлэх + түүх Нэхэмжлэх Нэхэмжлэх + түүх Нэхэмжлэх Нэхэмжлэх Нэхэмжлэх + түүх Нэхэмжлэх Нэхэмжлэх Нэхэмжлэх + түүх

Үнэн зөв байдал 68.24 81.34 84.72 88.28 49.68 66.46 58.69 70.87

Дундаж үнэлгээ 60.22 84.52 46.10 57.82

Эх сурвалж: Судлаачдын боловсруулалт

Нэхэмжлэх түвшний онцлогоос шалтгаалан үнэн зөв таамаглах нь ялгаатай гарч байна. Дүрслэл№4 Нэхэмжлэлийн хугацаан дахь тооцсон үзүүлэлт хугацааны матриц

Дүрслэл №4 “А” компаний хувьд

Зардлын матрицын хувьд хэрэглэгчийн онцлогоос хамааран таамаглах чадвар нэмэгдэж болно. Дүгнэлт Энэхүү судалгааны ажилд бид өгөгдлийн санг танилцуулсан ба цуглуулгын хүрээнд холбогдох үр дүнд хүрч чадсан. Бид аль барих нэгтгэсэн онцлог багц боловсруулсан ба хэрэглэгч бүрийн хувьд түүхэн төлбөрийн мэдээлэл шаардлагатай. Бидний үр дүн харуулж байгаа онцлог нь энэ цогц, таамаглал дэвшүүлж үнэн зөв их хэмжээгээр сайжруулдаг, энэ нь төлбөрийн саатал таамаглахад илүү үнэ цэнэтэй байдаг. Төлбөрийн урьдчилан харах нь чухал ч ямар ч түүхэн мэдээлэл байхгүй үед энэ саатан үр өгөөж муу байна. Бид олон улсад дагаж мөрддөг системийг санал болгож байгаа бөгөөд Дэлхийн банк болон ОУНБХорооноос үр өгөөжтэй гэдгийг баталсан. Компаны мэдээллийн хүрээнд нууцын зэрэглэлтэй бөгөөд нэхэмжлэх дээр үндэслэн авлага цуглуулалтыг алгоритмаар төлөгдөх хугацаа болон харилцагчдын түүхийг онцлог болгож авч үзсэн ба үр өгөөжтэй гэдгийг матриц болон part алгоритмаар харуулсан болно. Цаашид энэхүү судалгааны ажлыг сайжруулж олон өгөгдөл дээр авч үзвэл үр дүн нь практикийн хувьд оновчтой болох буй.

Ашигласан материал

-Санхүүгийн удирдлага Б. Бүжинлхам -World congress '2017 open invited track on system identification for manufacturing control applications -International Journal of Advanced Research in Computer Science and Software Engineering Research Paper -www.ijarcsse.com -Part algorithm, grablib program -www.google.mn - http://www.crfonline.org/orc/ca/ca-7.html. -Quinlan, R. C4.5: Programs for Machine Learning. Morgan Kaufmann Publishers, San Mateo, CA, 1993. - John, H. G., Langley, P. Estimating Continuous Distributions in Bayesian Classifiers. In: Eleventh Conference on -Uncertainty in Artificial Intelligence, San Mateo, 1995, 338- 345. [4] Frank, E., Witten, H. I. Generating Accurate Rule -Sets Without Global Optimization. In: Fifteenth International Conference on Machine Learning, 1998, 144-151. -http://www.oracle.com/global/uk/portal/special_edition_orde r_management_datasheet.pdf -http://www.sap.com/industries/wholesaledistribution/busines sprocesses/ordertocash.epx

-http://www.talgentra.com/content/Using%20Predictive%20 Modelling.pdf?dltitle=Using%20Predicti

Програм хангамжийн өртөг тооцох аргуудыг харьцуулсан судалгаа Г.Дэлгэрцэцэг/Мэдээллийн систем III-р курс/ Х.Сувд-Эрдэнэ /Мэдээллийн систем III-р курс/

Хураангуй Өртгийн тооцоо нь бүхий л төрлийн төсөлд хамгийн чухал байр суурийг эзэлдэг.Үнэн зөв өртгийн тооцоо нь бидэнд төслийг цаг хугацаанд нь хийж дуусгахад тусалдаг ба үүнийг хийхийн тулд зардал тооцохтой холбоотой бүхий л төрлийн мэдлэг ур чадварыг бид эзэмшсэн байх нь чухал. Тиймээс бид энэ ажил дээрээ програм хангамжийн төслийн өртөг тооцох аргуудыг тусган харуулж аль арга илүү их ашиглагддаг болохыг харуулахыг зорьсон. Түлхүүр үг Програм хангамжийн зардал тооцох, бодит тооцоо,програм хангамжийн үнэлгээ Оршил Аливаа төсөлд зардал тооцох нь төслүүдийн хувьд хамгийн хэцүү чухал ажилуудын нэг юм. Үүний нэгэн адил програм хангамжийн төсөлийн хувьд өртөг тооцох нь хамгийн чухал хэсэг юм. Програм хангамжийн төсөлд зардал тооцох олон арга байдаг ба үүнээс өөрийн төслийн онцлогт тохируулан зөв аргыг сонгох нь тийм ч амар биш. Тиймээс програм хангамжийн зардал тооцох арга түүний загварыг мэдэж авах нь чухал юм. Хэрэв та өөрийн төслүүдийг маш сайн болгохын хүсвэл эдгээр аргуудын сул болон давуу талуудыг судалсан байх нь маш чухал юм. Тиймээс энэ судалгаа нь эдгээр аргуудаас аль нь танд хэрэгтэй болохыг мэдэж авахад туслах болно. Судалгааны ажлын үндэслэл Програм хангамжийн өртгийн тооцоог дэлгэрэнгүй харьцуулан харуулсан монгол хэл дээрх ном товхимол ховор байдаг. Ийм учир энэхүү судалгааны ажилаар зардал тооцох аргуудыг дэлхийд болон монголд аль аргыг илүү их хэрэглэж байгааг судлан харцуулалт хийхэд оршино.

Судалгааны хэсэг

Програм хангамж хөгжүүлэх үеийн зардлуудын 2% Хэрэглэгчийн шаардлага тодорхойлох үеийн зардал 5% Програм хангамжийн зардал 6% Дизайны үед гарах зардал 5% Тестчилэх үеийн зардал 7% Нэвтрүүлэлтийн үеийн зардал 67% Суурьлуулалтын үеийн зардал тус тус эзэлнэ. 2EE-зардлын тооцооны загвар 2EE(21-р зууний хүчин цармайлт тооцох) нь шинэ програм хангамжийг үнэлэх болон хүчин чармайлтын тооцоог боловсруулах хэрэгсэл юм. Энэ нь төрөл бүрийн өгөгдөл олборлох ба сургалтын арга техник ашигладаг. Жишээлбэл ойролцоо , шинж чанартай олонлогоос сонгох нь хамгийн зөв программ хангамжийн зардалын загварыг санал бологдог. Өгөгдөл олборлохын тусламжтайгаар өмнөх төсөлд дүн шинжилгээ хийж мөн үүн дээр үндэслэн шинэ загварыг үүсгэж болно. Энэ нь тодорхойгүй загвар эсвэл тооцооллын тодорхой бус байдалыг судалдаг. Харьцуулан тооцоолох арга Зардал тооцох програм хангамжийн хамгийн үр ашигтай арга юм. Зардлын тооцооллийг хэд хэдэн харьцуулалт дээр үндэслэн тооцоолдог. Төстэй төслийн байгууллагын бодит үзүүлэлтэнд тулгуурлан ирээдүйн төслийн гүйцэтгэлийг урьдчилан таамаглан тооцоог илүү сайжруулахад тусалдаг. Энэ нь төсөл боловсруулах үйл ажиллагааг бага зэрэг хөнгөвчилж төстэй төслийн санаанд суурилуулан шинэ төсөл дээр туршлагатай тооцоолол хийх буюу харьцуулж болох юм.

Програм хангамжын зардалуудыг үндсэн хоёр хэсэгт хуваан авч үздэг

Хүснэгт 1.1 Төрөл Алгоритм загвар

Арга Кокомо загвар Putnam загвар Цэгэн шинжилгээний арга

Алгоритмын бус загвар

Аналог арга(Ижил төстэй техник) Expert judgment method

Parkinson’s Law Pricing to Win

Давуу тал Тодорхой үр дүн Үр дүн хурдан гардаг Хэл нь үнэгүй ,Үр дүн нь SLOC-оос илүү сайн байдаг. Тооцооны үр дүн тодорхой байна. Үр дүн хурдан гарна Урьдчилан таамагладаг. Ихэвчлэн гэрээ нь амжилттай болдог.

1.Алгоритмын арга

Сул тал Их өгөгдөл шаардлагатай Судалгаанаас хамаарна Энэхүү тогтолцоогоор үр дүнгийн чанарыг тооцоход хэцүү Өмнөх болон одоогийн төслүүд шаардлагатай. Тухайн төсөлд оролцогч мэргэжилтнүүдээс шалтгаална. Бодит бус үнэлгээ. Бодит бус үнэлгээ.

Алгоритмын өртгийн загварыг ашиглаж зардлын тооцоог хийхдээ математикийн томьёон дээр тулгууралсан байдаг. Энэ загварт зардлыг тооцохдоо төслийн хэмжээ,программ хангамийн төрөл,программ хангамжийн баг, программ хангамжийн шинж чанар болон үйл явц дээр үндэслэн олон тооцох аргуудыг ашигладаг. Алгоритмын загвар нь маш олон загварыг ашигладаг жишээлбэл COCOMO загвар, Putnam загвар, FunctionPoint(цэгэн шинжилгээ) суурилсан загвар гэх мэт байна. Алгоритмын загвар бүр нь математик тэгшитгэлийг ашигладаг: Хүчин чармайлт=f(x1, x2, x3, ------, xn) x1, x2, x3, ------, xn нь зардлын хүчин зүйл юм. Дараах загваруудыг алгоритмын загварын дагуу хэрэглэдэг Үүнд:

1.1 COCOMO загвар нэг нь маш өргөн хэрэглэгддэг алгоритмын програм хангамжийн зардлын загвар юм .Оновчтой өртөгын загвар (COCOMOConstructive Cost Model) СОСОМО загварыг анх 1981 онд Барри Боэхм зохиожээ. Одоо үүнийг КОКОМО 81 хэмээн нэрлэдэг. 1989 онд Ада КОКОМО болж хөгжсөн. 1995 онд Боем КОКОМО II-г зохиосон байна. Өнөө үед СОСОМО-II загвар нь программ хангамжийн төсөлд хүн-сар (PersonMonth) дээр суурилсан хүчин чармайлтын тооцоог хэрэглэж байна. Олон загварын нэгдэл юм Тооцоог 3 үе шатаар явуулдаг 3 үе шат: ПХ бүтцийг гаргах, эхэн үеийн загварчилгааны ба загварчилгааны дараах шат Төслийн эхэнд тооцоо хийгдэнэ Системийн загвар тодорхойлогдсоны дараа илүү нарийн тооцоо хийх боломжтой байдаг. Ерөнхий тэгшитгэл: Чармайлт = С * (Хэмжээ)к * ЧК Чармайлт нь хүн-цагаар тодорхойлогдоно С: Тогтмол. 2002 онд 2,94 тэнцүү байсан Хэмжээ: KМ-р тооцоолсон утга К: Хэмжээний коеффициент (Процессыг нэгтгэсэн хүчин зүйлс) ЧК: Чармайлтын коэффициент (Чармайлтын нэгтгэсэн хүчин зүйлс ) 1.2 PUTNAM’S загвар Энэ загварыг Kemerer 2008 онд санал болгож байжээ. Энэ загвөр нь хүчний хуваарилалтын үндсэн дээр олон программ хангамжийн төслийн судалгааг боловсруулсан байна. Putnam загварын үндсэн тэгштгэл нь : S=E*(Чармайлт)𝟏/𝟑 𝒕𝒅𝟒/𝟑 E-орчины хүчин зүйл td-хүргэх цаг Чармайлт болон S нь хүн-жил тус тус кодын мөрийг илэрхийлнэ.

SLIM(Software Lifecycle of Management) нь Putnam-ийн загварын дагуу ажилладаг арга юм.

1.3 Function-Point Fuction-Point дээр суурилсан загварыг 1983 онд Альбрехт төслийн ажиллагааг хэмжих зорилгоор Fuction Point Metric гэгддэг нэг метр танилцуулсан. Энэ загварт тооцоог нь дараах таван хүчин зүйлийг ашиглан хийж болно:  Хэрэглэгчийн оролт  Хэрэглэгчийн гаралт  Логик файлууд  Лавлахууд  Интерфайсүүд Цогц үйл ажиллагаа нь өндөр нарийн төвөгтэй байх нь энгийн функцийн хувьд бага төвөгтэй байдаг. Төвөгтэй байгаа арга хэмжээг 1,2,3 буюу энгийн ,дунд,цогц зэргийн хооронд тус тус ангилна. Мөн хүчин зүйл тус бүрийн жинийг 3-н хооронд тодорхойлж болно. 2.Алгоритмийн бус загвар(NON Algoritmic model) Бус алгоритмын загварт өмнөх төслийн туршлагаа ашиглан төстэй төсөлд тооцоо хийж болно. Энэ баримтан дээр дөрвөн nonalgorithmic техник тайлбарласан байгаа.

2.1 Аналог техник Энэ арга нь санал болгож буй программ хангамжийн өмнөх төслийг шаарддаг. Энэ арга нь одоо байгаа программ хангамж болон санал болгож буй программ хангамжийн төслийн зардлыг хооронд нь харьцуулж тооцоолдог. Төсөөтэй тооцоог "Бүрэлдэхүүн хэсгийн түвшин", эсвэл "Дэд системийн түвшин"-ний үед хийж болно. - Бүрэлдэхүүн хэсгийн түвшинд системийн бүх өртөгын бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг авч үздэг. - Дэд системийн түвшин гэдэг боловч одоо байгаа төсөл болон санал болгож буй төслийн хооронд ижил төстэй болон ялгаатай мэдээллийн тухай илүү дэлгэрэнгүй мэдээллээр хангах хэрэгтэй.

2.2 Expert Judgment

Энэ арга нь ижил төстэй төслүүд дээр зардлыг тооцож байсан мэргэжилтнүүдээс зөвлөгөө авах арга . Энэ арга нь шинжээчдийн дүгнэлтээр асуудлыг шийдвэрлэх програм хангамжийн зардлыг тооцож болох хамгийн тохиромжтой аргуудын нэг юм. Ихэнх компанууд бүтээгдэхүүний өртгөө тооцохдоо энэ аргыг хэрэглэдэг. Энэ

аргаар зардал тооцохдоо туршлага бүхий багийг татан оролцуулах нь маш чухал юм. 2.3 Parkinson-ний хууль Parkinson-ний хуулийн бүтэц нь “Ажилыг хийж дуусгах боломжтой цаг ”. Өөрөөр хэлбэл зөвхөн техник хангамж болон дрограмм хангамж,цахилгаан,зай гэх мэт материалыг ашиглан зардлыг тооцоолж болно. Хэрэв хэрэглэгчийн шаардлага нь программийг 10-н сарын дотор дуусгах бол зөвхөн 4 хүн л шаардлагатай. Энэ тохиолдолд зардлыг 10*4 40 хүн/сараар тооцоолсон байна. Ихэнх тохиолдолд энэ арга нь сайн тооцоо өгдөг. Гэхдээ энэ арга нь сайн программ хангамжийн туршлагаас илүү байж чадахгүй. Энэ арга нь бодит бус тооцоо гаргаж болзошгүй. Мөн эдгээр аргуудаас гадна дээрээс доош ба доороос дээш гэсэн араг байдаг. Эдгээр аргуудыг товч авч үзвэл. Дээрээс доош загвар Энэ нь эрх мэдэл дээр тулгуурласан байдаг.Мэдээллийн болон үйл явцын урсгал нь дээд давхаргад үүсэх ба тэдний хяналтанд байна. Дээрээс доош загвар нь урьдчилан таамаглах боломжтой байж болох ч ирээдүйд хоцрогдмол хэвшилд баригдах талтай.

Доороос дээш загвар Мэдээллийн болон үйл явцын урсгал нь доод давхаргад , ихэвчлэн нарийн мэрэгшсэн, ямар нэгэн зүйлд баригдаагүй нөхцөлд үүснэ.Энэ загвар нь харьцангуй шинэ салбарт илүү тохироно. Доороос дээш загвар нь дээрээс доош загварын хийж чадахгүй тэрхүү боломжуудыг үүсгэх хэдий ч эмх замбраагүй, үр дүнгүй байх магадлал өндөр байдаг.

Дүгнэлт

Программ хангамжийн төслийн менежмент хичээлийн хүрээнд бид программ хангамжийг өртөг тооцох аргуудаас COCOMO аргыг үзсэн. Үүнээс гадна маш олон төрлийн өртөг тооцох аргууд байдаг ба бид үүнийг судлан харьцуулалт хийхийг зорьсон. Үүнээс үзэхэд дэлхийн хэмжээнд СОСОМО, Аналог, Expert аргуудыг илүү ашигладаг. Цаашдаа монголд аль аргыг илүү их ашигладагийг судлахыг зорьж байна.

Ашигласан ном зүй

[1] “COCOMO II Model definition manual”, version 1.4, University of Southern California. [2] Karen T. Lum, Daniel R. Baker, and Jairus M. Hihn “The Effects of Data Mining Techniques on Software Cost Estimation” 2009 IEEE. [3] Zhihao Chen, Tim Menzies? Dan PortTim Menzies? Dan Port “Feature Subset Selection Can Improve Software Cost Estimation Accuracy” Center for Software Engineering,Univ. of Southern California. [4] Jairus Hihn,Karen Lum “2CEE, A TWENTY FIRST CENTURY EFFORT ESTIMATION METHODOLOGY” Lane Dept. CSEE West Virginia University ISPA / SCEA 2009 Joint International Conference. [5] ] Z. Oscar Marbán, Antonio de Amescua, Juan J. Cuadrado, Luis García , “Cost Drivers of a Parametric Cost Estimation Model for Data Mining Projects” Notes, vol. 30, no. 4, pp. 1-6, 2005 [6] Oscar Marbán, Antonio de Amescua, Juan J. Cuadrado, Luis García “A cost model to estimate the effort of data mining projects” Universidad Carlos III de Madrid (UC3M) [7] Dr. Alassane Ndiaye and Dr. Dominik Heckmann “Weka: Practical machine learning tools and techniques with Java implementations” AI Tools Seminar University of Saarland, WS 06/07 [8] S. Chandrasekaran1, R.Lavanya2 and V.Kanchana “MULTI-CRITERIA APPROACH FOR AGILE SOFTWARE COST ESTIMATION MODEL ” [9] Caper Jones., “Estimating software cost” tata Mc- Graw -Hill Edition 2007. [10] Roberto Meli, Luca Santillo “FUNCTION POINT ESTIMATION METHODS: A COMPARATIVE OVERVIEW” Data Processing Organization, http://web.tin.it/dpo. [11] Murali Chemuturi “Analogy based Software Estimation” Chemuturi Con

Програм хангамжийн өртөг тооцох аргуудыг харьцуулсан судалгаа

Г.Дэлгэрцэцэг/Мэдээллийн систем III-р курс/ Х.Сувд-Эрдэнэ /Мэдээллийн систем III-р курс/

Судалгааны хэсэг

Төстэй төслийн байгууллагын бодит үзүүлэлтэнд тулгуурлан ирээдүйн төслийн гүйцэтгэлийг урьдчилан таамаглан тооцоог илүү сайжруулахад тусалдаг. Энэ нь төсөл боловсруулах үйл ажиллагааг бага зэрэг хөнгөвчилж төстэй төслийн санаанд суурилуулан шинэ төсөл дээр туршлагатай тооцоолол хийх буюу харьцуулж болох юм.

Програм хангамжын зардалуудыг үндсэн хоёр хэсэгт хуваан авч үздэг

Хүснэгт 1.1 Төрөл Алгоритм загвар

Арга Кокомо загвар Putnam загвар Цэгэн шинжилгээний арга

Алгоритмын бус загвар

Аналог арга(Ижил төстэй техник) Expert judgment method

Parkinson’s Law Pricing to Win

1.Алгоритмын арга Алгоритмын өртгийн загварыг ашиглаж зардлын тооцоог хийхдээ математикийн томьёон дээр тулгууралсан байдаг. Энэ загварт зардлыг тооцохдоо төслийн хэмжээ,программ хангамийн төрөл,программ хангамжийн баг, программ хангамжийн шинж чанар болон үйл явц дээр үндэслэн олон тооцох аргуудыг ашигладаг. Алгоритмын загвар нь маш олон загварыг ашигладаг жишээлбэл COCOMO загвар, Putnam загвар, FunctionPoint(цэгэн шинжилгээ) суурилсан загвар гэх мэт байна. Алгоритмын загвар бүр нь математик тэгшитгэлийг ашигладаг: Хүчин чармайлт=f(x1, x2, x3, ------, xn) x1, x2, x3, ------, xn нь зардлын хүчин зүйл юм. Дараах загваруудыг алгоритмын загварын дагуу хэрэглэдэг Үүнд:

1.2 COCOMO загвар нэг нь маш өргөн хэрэглэгддэг алгоритмын програм хангамжийн зардлын загвар юм .Оновчтой өртөгын загвар (COCOMOConstructive Cost Model) СОСОМО загварыг анх 1981 онд Барри Боэхм зохиожээ. Одоо үүнийг КОКОМО 81 хэмээн нэрлэдэг. 1989 онд Ада КОКОМО болж хөгжсөн. 1995 онд Боем КОКОМО II-г зохиосон байна. Өнөө үед СОСОМО-II загвар нь программ хангамжийн төсөлд хүн-сар (PersonMonth) дээр суурилсан хүчин чармайлтын тооцоог хэрэглэж байна. Олон загварын нэгдэл юм Тооцоог 3 үе шатаар явуулдаг 3 үе шат: ПХ бүтцийг гаргах, эхэн үеийн загварчилгааны ба загварчилгааны дараах шат Төслийн эхэнд тооцоо хийгдэнэ Системийн загвар тодорхойлогдсоны дараа илүү нарийн тооцоо хийх боломжтой байдаг. Ерөнхий тэгшитгэл: Чармайлт = С * (Хэмжээ)к * ЧК Чармайлт нь хүн-цагаар тодорхойлогдоно С: Тогтмол. 2002 онд 2,94 тэнцүү байсан Хэмжээ: KМ-р тооцоолсон утга К: Хэмжээний коеффициент (Процессыг нэгтгэсэн хүчин зүйлс) ЧК: Чармайлтын коэффициент (Чармайлтын нэгтгэсэн хүчин зүйлс ) 1.2 PUTNAM’S загвар Энэ загварыг Kemerer 2008 онд санал болгож байжээ. Энэ загвөр нь хүчний хуваарилалтын үндсэн дээр олон программ хангамжийн төслийн судалгааг боловсруулсан байна. Putnam загварын үндсэн тэгштгэл нь : S=E*(Чармайлт)𝟏/𝟑 𝒕𝒅𝟒/𝟑

E-орчины хүчин зүйл td-хүргэх цаг Чармайлт болон S нь хүн-жил тус тус кодын мөрийг илэрхийлнэ. SLIM(Software Lifecycle of Management) нь Putnam-ийн загварын дагуу ажилладаг арга юм.

1.4 Function-Point Fuction-Point дээр суурилсан загварыг 1983 онд Альбрехт төслийн ажиллагааг хэмжих зорилгоор Fuction Point Metric гэгддэг нэг метр танилцуулсан. Энэ загварт тооцоог нь дараах таван хүчин зүйлийг ашиглан хийж болно:  Хэрэглэгчийн оролт  Хэрэглэгчийн гаралт  Логик файлууд  Лавлахууд  Интерфайсүүд Цогц үйл ажиллагаа нь өндөр нарийн төвөгтэй байх нь энгийн функцийн хувьд бага төвөгтэй байдаг. Төвөгтэй байгаа арга хэмжээг 1,2,3 буюу энгийн ,дунд,цогц зэргийн хооронд тус тус ангилна. Мөн хүчин зүйл тус бүрийн жинийг 3-н хооронд тодорхойлж болно. 2.Алгоритмийн бус загвар(NON Algoritmic model) Бус алгоритмын загварт өмнөх төслийн туршлагаа ашиглан төстэй төсөлд тооцоо хийж болно. Энэ баримтан дээр дөрвөн nonalgorithmic техник тайлбарласан байгаа.

2.2 Аналог техник Энэ арга нь санал болгож буй программ хангамжийн өмнөх төслийг шаарддаг. Энэ арга нь одоо байгаа программ хангамж болон санал болгож буй программ хангамжийн төслийн зардлыг хооронд нь харьцуулж тооцоолдог. Төсөөтэй тооцоог "Бүрэлдэхүүн хэсгийн түвшин", эсвэл "Дэд системийн түвшин"-ний үед хийж болно. - Бүрэлдэхүүн хэсгийн түвшинд системийн бүх өртөгын бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг авч үздэг. - Дэд системийн түвшин гэдэг боловч одоо байгаа төсөл болон санал болгож буй төслийн хооронд ижил төстэй болон ялгаатай мэдээллийн тухай илүү дэлгэрэнгүй мэдээллээр хангах хэрэгтэй. 2.2 Expert Judgment

аргаар зардал тооцохдоо туршлага бүхий багийг татан оролцуулах нь маш чухал юм. 2.4 Parkinson-ний хууль Parkinson-ний хуулийн бүтэц нь “Ажилыг хийж дуусгах боломжтой цаг ”. Өөрөөр хэлбэл зөвхөн техник хангамж болон дрограмм хангамж,цахилгаан,зай гэх мэт материалыг ашиглан зардлыг тооцоолж болно. Хэрэв хэрэглэгчийн шаардлага нь программийг 10-н сарын дотор дуусгах бол зөвхөн 4 хүн л шаардлагатай. Энэ тохиолдолд зардлыг 10*4 40 хүн/сараар тооцоолсон байна. Ихэнх тохиолдолд энэ арга нь сайн тооцоо өгдөг. Гэхдээ энэ арга нь сайн программ хангамжийн туршлагаас илүү байж чадахгүй. Энэ арга нь бодит бус тооцоо гаргаж болзошгүй. Мөн эдгээр аргуудаас гадна дээрээс доош ба доороос дээш гэсэн араг байдаг. Эдгээр аргуудыг товч авч үзвэл. Дээрээс доош загвар Энэ нь эрх мэдэл дээр тулгуурласан байдаг.Мэдээллийн болон үйл явцын урсгал нь дээд давхаргад үүсэх ба тэдний хяналтанд байна. Дээрээс доош загвар нь урьдчилан таамаглах боломжтой байж болох ч ирээдүйд хоцрогдмол хэвшилд баригдах талтай.

Дүгнэлт

Ашигласан материал