Ερευνητική Εργασία Β’ Λυκείου 26ο ΓΕΛ Αθηνών Σχολικό έτος 2012-2013
«Επιχειρηματικότητα και ηθική»
Ομάδα 1η: Καλκάνης Δημήτρης, Καπερνάρος Λευτέρης, Ντρίβα Αλίκη, Πανάγου Σοφία, Φιλιππάκη Σταυρούλα Ομάδα 2η: Βακρατσά Άννα, Βουρλιώτη Αικατερίνη, Γκουγκούσης Αλέξανδρος, Νανούρη Ειρήνη-Μαρία, Κάλης Άρης Ομάδα 3η: Αξιώτης Ιωάννης, Γκότσης Ανδρέας, Μαγγιώρης Γιώργος, Παναγιώτου Λευκή, Τζιρτζιλάκης Ορέστης
Υπεύθυνη καθηγήτρια: Κορομπόκη Αικατερίνη
Αθήνα, Απρίλιος 2013
Περιεχόμενα
ΕΙΣΑΓΩΓΗ……………………………………………….……………………….σελ.3
Α. ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΡΩΤΗ: «ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ»…………………........σελ.4 Α.1. Ορισμός των βασικών εννοιών..………………………………………...σελ.4 Α.2. Η άποψη του Milton Friedman…………………………………….…….σελ.4 Α.3. Αντίλογος στην άποψη του Friedman…………………………………...σελ.5
Β. ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ: «ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ»………………………………………….…….σελ.7 Β.1. Κινήματα εναλλακτικής οικονομίας………………………………….....σελ.7 Β.2. Αντίλογος στα εναλλακτικά κινήματα………………………………......σελ.8 Β.3. Κοινωνικά κινήματα…………………………………………..…….…..σελ.9 Β.4. Αντίλογος στα κοινωνικά κινήματα…………………………………....σελ.10
Γ. ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΤΗ: «Ο ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ»………………...σελ.13 Γ.1. Η Ηθική της σύγχρονης κοινωνίας…………………………………..…σελ.13 Γ.2. Η εναλλακτική κοινωνία και η ηθική της………………………………σελ.14 Γ.3. Τι πρέπει να κάνουμε…………………………………………..……….σελ.15
Δ. ΕΠΙΛΟΓΟΣ…………………………………………………………………...σελ.17
ΣΥΓΓΡΑΦΗ…………………………………….…………………………...…..σελ.18
2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στην ερευνητική εργασία που ακολουθεί προσπαθήσαμε να διερευνήσουμε το εάν και σε ποιό βαθμό ο χώρος των επιχειρήσεων μπορεί να διέπεται από και να λειτουργεί με κανόνες ηθικής. Προσπαθήσαμε δηλαδή να εμβαθύνουμε στο κατά πόσο είναι δυνατόν ένας χώρος που εξ ορισμού αποσκοπεί στο κέρδος μπορεί ή πρέπει να ελέγχεται από έναν κώδικα δεοντολογίας και, εάν ναι, από πού ο κώδικας αυτός είναι αναγκαίο να εκπορεύεται. Με άλλα λόγια ποιός πρέπει να τόν καθορίζει, με ποιό σκεπτικό και κατά πόσο ο κώδικας αυτός είναι δυνατόν να ωφελήσει την κοινωνία. Η εργασία αποτελείται από τέσσερα (Α, Β, Γ, Δ ) μέρη. Στο πρώτο (Α) δίνονται οι ορισμοί των βασικών εννοιών που χρησιμοποιούνται στην εργασία, διατυπώνεται η άποψη του αμερικανού διανοητή Milton Friedman, καθώς και ο αντίλογος σε αυτήν. Στο δεύτερο μέρος (Β) η ανάλυσή μας αφορά στα κινήματα που τελευταία οργανώνονται στην χώρα μας, ακριβώς διότι δείχνουν να επιζητούν ένα νέο είδος οικονομικών σχέσεων και γι’ αυτό ίσως ένα νέο είδος ηθικής. Στο τρίτο μέρος (Γ) διερευνούμε το «είδος» ανθρώπου που τα κινήματα αυτά διαμορφώνουν και την ηθική που πλαισιώνει τον άνθρωπο αυτό. Στο τέταρτο (Δ) και τελευταίο μέρος βρίσκεται ο επίλογος, ο οποίος εμπεριέχει την προσωπική μας κατακλείδα, τα συμπεράσματά μας από την διερεύνηση.
3
Α. ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΡΩΤΗ «ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ» Α.1. Ορισμός των βασικών εννοιών Το θέμα της επιχειρηματικής ηθικής απασχολούσε πολλούς επιστήμονες από τα αρχαία χρόνια, όμως, από το 1950 και μετά, αρχίζει να παίζει έναν πολύ σημαντικό και καθοριστικό ρόλο στην κοινωνία μας κάνοντας την εμφάνιση του με διάφορες μορφές σε πολλές ανθρώπινες κοινωνίες. Προσωπικά, πιστεύω πως η επιχειρηματική ηθική είναι ένα μέρος του ευρύτερου θέματος του συστήματος ηθικής μιας κοινωνίας, γι’ αυτό και θα ξεκινήσω ορίζοντας την ηθική. Η έννοια της ηθικής, ήδη αντικείμενο διερεύνησης από τους αρχαίους έλληνες φιλοσόφους, αποτελεί ένα συνδυασμό αξιών και δεοντολογικών κανόνων για τη ρύθμιση των σχέσεων μεταξύ ατόμων, οργανισμών και κράτους. Η ιδέα της ηθικής προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «ήθος» που αναφέρεται στον χαρακτήρα του ατόμου, αλλά και στον πολιτισμό μιας κοινωνίας. Πρόκειται, δηλαδή, για μια έννοια σχετική με τον τόπο, τη θρησκεία, την πολιτιστική κληρονομιά και την παιδεία. Στη συνέχεια, να αναφερθώ στην επιχείρηση. Με τον όρο αυτό νοούμε τις αποφάσεις και τις πρωτοβουλίες μιας οικονομικής μονάδας που ορίζονται για την επίτευξη διαδικασιών και την ικανοποίηση αναγκών, μέσω των οποίων πραγματοποιείται ένας στόχος, ο οποίος συνήθως είναι το μέγιστο δυνατό κέρδος. Ειδικότερα για την επιχειρηματική ηθική δεν έχουν υπάρξει πλήρως αποδεκτοί ορισμοί ενώ έχουν υπάρξει ακραίες θέσεις και ταυτόχρονα αμφισβήτηση συνύπαρξης της επιχειρηματικότητας με τη ηθική. Επιχειρηματική ηθική ορίζω την εφαρμογή αξιών και ηθικής στο επιχειρησιακό περιβάλλον. Συγκεκριμένα, η εφαρμογή της σωστής συμπεριφοράς σύμφωνα με τις γενικές αρχές περί ηθικής με στόχο την σωστή λειτουργία μιας επιχείρησης, από τους μετόχους, τους εργαζομένους, τους προμηθευτές, και στην συνέχεια τους πελάτες, τους καταναλωτές και το κοινωνικό σύνολο. Σε γενικές γραμμές, όπως ένα σωστά δημιουργημένο και συνεχώς εκσυγχρονιζόμενο νοµοθετικό πλαίσιο έχει ως προϋπόθεση το κοινωνικώς αποδεκτό γίγνεσθαι, έτσι και η σύγχρονη επιχείρηση «οφείλει» να έχει κοινωνικά αποδεκτές διαδικασίες, πράττοντας σύμφωνα με μια επιχειρηματική ηθική διατυπωμένη µε συνέπεια και κοινωνική συμβατότητα. Οι επιχειρηματικές βάσεις ηθικής και κοινωνικής ευθύνης καθορίζουν τους συγκεκριμένους κώδικες επιχειρηματικής δεοντολογίας (business ethics codes), οι οποίοι καταγράφουν και αξιολογούν κάθε επιχειρησιακή κίνηση. Α.2. Η άποψη του Milton Friedman Μία άποψη πάνω στο ζήτημα της επιχειρηματικής ηθικής εκφράζεται από τον Milton Friedman στο άρθρο του «Η κοινωνική ευθύνη της επιχείρησης είναι να αυξήσει τα κέρδη της», όπου επικεντρώνεται κυρίως στα εταιρικά στελέχη της 4
επιχείρησης. Εκεί επιχειρηματολογεί ενάντια στην άποψη ότι οι επιχειρήσεις πρέπει να έχουν κοινωνικές ευθύνες και τονίζει ότι, όταν ένα εταιρικό στέλεχος ασκεί την «κοινωνική» του ευθύνη, το κάνει με χρήματα άλλων (για παράδειγμα των μετόχων ή των καταναλωτών). Επομένως, επί της ουσίας επιβάλλει φόρους και αποφασίζει πού θα δαπανηθούν τα κέρδη τους. Σύμφωνα με τον Friedman, αυτό θέτει ερωτήματα σε επίπεδο αρχών και συνεπειών. Όσον αφορά στο επίπεδο πολιτικών αρχών, ο επιχειρηματίας εδώ επιβάλλει τη θέλησή του στους άλλους χωρίς καμία πολιτική διαδικασία και παίρνει τη θέση του κράτους, χωρίς όμως να έχει εκλεχθεί από το λαό. Επομένως, αν οι επιχειρήσεις έχουν κοινωνικές ευθύνες, στην ουσία καταλύεται η δημοκρατία. Σε επίπεδο συνεπειών, πώς μπορεί το εταιρικό στέλεχος να γνωρίζει με ποιον τρόπο να ξοδέψει τα χρήματα, ώστε να προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο; Για παράδειγμα, αν μειώσει την τιμή του προϊόντος προκειμένου να ανακουφίσει την πληθωριστική πίεση, πώς ξέρει ότι απλά δεν την εκτρέπει αλλού με το να αφήνει περισσότερη αγοραστική δύναμη στα χέρια των καταναλωτών; Έπειτα, ο Friedman προβάλλει το γεγονός ότι συνήθως η «κοινωνική ευθύνη» της επιχείρησης δεν είναι τίποτε άλλο από έναν μανδύα για τα πραγματικά της συμφέροντα. Επίσης, καταγγέλλει ως «σχιζοφρένεια των επιχειρηματιών» το ότι βάζουν κατευθυντήριες γραμμές ή ελέγχους για τους μισθούς ή τις τιμές, ως αποτέλεσμα της έλλειψης διορατικότητάς τους. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, «Δεν υπάρχει τίποτα που θα μπορούσε να κάνει περισσότερα σε ένα σύντομο χρονικό διάστημα για να καταστρέψει ένα σύστημα αγοράς και να το αντικαταστήσει με ένα κεντρικά ελεγχόμενο σύστημα αντί για αποτελεσματικό κυβερνητικό έλεγχο μισθών και τιμών». Επιπλέον, σύμφωνα με το άρθρο, η πολιτική αρχή που διέπει τον μηχανισμό της αγοράς είναι η ομοφωνία, ενώ του πολιτικού μηχανισμού η συμμόρφωση. Όμως, επειδή η ομοφωνία δεν είναι πάντοτε εφικτή, η χρήση του πολιτικού μηχανισμού είναι αναπόφευκτη. Αλλά αν η θεωρία της κοινωνικής ευθύνης παιρνόταν στα σοβαρά, ο πολιτικός μηχανισμός θα υπεισερχόταν σε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα. Η θεωρία αυτή, δηλαδή, δε διαφέρει σε φιλοσοφία από μία απόλυτα κολεκτιβιστική θεωρία. Για όλους αυτούς τους λόγους, καταλήγει στο ότι η επιχείρηση έχει μία και μόνο μία κοινωνική ευθύνη: να αυξήσει τα κέρδη της, εφόσον μένει, βέβαια, στους «κανόνες τους παιχνιδιού», όπως του αποκαλεί ο κ. Friedman, δηλαδή ότι ενασχολείται με ελεύθερο και θεμιτό ανταγωνισμό χωρίς εξαπάτηση. A.3. Αντίλογος στην άποψη του Friedman H άποψη του Friedman είναι ότι απέναντι στο κοινωνικό σύνολο, ηθική υποχρέωση έχουν μόνο οργανώσεις φιλανθρωπικού χαρακτήρα και όχι οι κοινές επιχειρήσεις. Πρόκειται για μια ιδέα που δεν δύναται να ευσταθεί στους κόλπους μιας κοινωνίας που αναζητεί τον τρόπο μέσω του οποίου θα εξυψωθεί το δημόσιο συμφέρον. Αν η πλειοψηφία των αντιλήψεων διαμορφωθεί βάσει τέτοιων ιδεολογημάτων, είναι μοιραίο ακόμα και τα πιο απόκρυφα μέρη της κοινωνικής συνείδησης των πολιτών να μολυνθούν και να αλλοιωθούν υπό το βάρος ατομικών συμφερόντων. Διότι στην ουσία γι’ αυτά τα συμφέροντα προετοιμάζει το έδαφος αυτή η ιδέα. Η έμμεση άρνηση των ηθικών αξιών και υποχρεώσεων απέναντι στην κοινωνία, στην πραγματικότητα δρα ως προθάλαμος εκκόλαψης ανήθικων αρχέτυπων συμπεριφοράς, τα οποία θεσπίζουν ως δόγμα τις ατομικές βλέψεις. Αν διαφόρου
5
τύπου οργανισμοί και επιχειρήσεις υιοθετούν στρατηγικές που κινούνται στο ίδιο μήκος κύματος, η κατακρεούργηση του δημόσιου συμφέροντος είναι αναπόφευκτη. Και από κανένα λογικό άνθρωπο δεν θα χαρακτηρίζονταν ως υγιές ένα σκηνικό το οποίο θα επιφύλασσε την κατάργηση κάθε έννοιας σεβασμού και αμεροληψίας στο βωμό της κυριαρχίας μιας μονάδας (είτε αναφερόμενη σε επιχείρηση, είτε σε άνθρωπο) εις βάρος της ομάδας (κοινωνία). Οφείλουμε να ενεργοποιούμε αμυντικούς μηχανισμούς που θα αποτελέσουν απροσπέλαστο εμπόδιο για ιδεολογήματα σαν του Friedman, που με πονηρό τρόπο ανοίγουν παραθυράκια και αυξάνουν την ευελιξία αρρωστημένων και παρακμιακών αντιλήψεων. Διότι, άμα δεχτούμε παθητικά τα διαστρεβλωμένα μηνύματα που στέλνονται στο άκουσμα τέτοιων απόψεων, τότε η εικόνα μιας ορθά δομημένης κοινωνίας, της οποίας τα μέλη θα ενδιαφέρονται για το κοινό καλό, θα φαντάζει μονάχα ως ουτοπία.
6
Β. ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ «ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ» Β.1. Κινήματα εναλλακτικής οικονομίας Σε μια εποχή κρίσης και αμφιβολίας, όπως σήμερα, είναι λογικό οι άνθρωποι να χάνουν την ψυχραιμία τους και όλες τις ψυχικές τους δυνάμεις. Παρόλα αυτά, πολλοί απ’ αυτούς αντιτίθενται στις επιβολές της εποχής δημιουργώντας μια διέξοδο στην κρίση μέσω της αλληλεγγύης, της συνεργασίας και της συντροφικότητας δημιουργώντας τα κινήματα εναλλακτικής οικονομίας. Τα κινήματα εναλλακτικής οικονομίας προσφέρουν πολυάριθμα και ουσιαστικά πλεονεκτήματα. Έκτος από το ότι φέρνουν ελπίδα, προσφέρουν την δυνατότητα σε άνεργους ή υποαπασχολούμενους, σε νοικοκυρές, αλλά και σε άτομα με κινητικά προβλήματα να εργαστούν και να αποκτήσουν κάποιο εισόδημα ή να συμπληρώσουν το ήδη υπάρχον σε άτομα που διαφορετικά θα ήταν καταδικασμένοι στην ανέχεια και την απραξία, διότι μέσω αυτών των κινημάτων, που συμμετέχουν εθελοντικά, εισέρχονται στον κόσμο της αγοραπωλησίας και παροχής ή ανταλλαγής υπηρεσιών. Επίσης, μέσω αυτών δημιουργείται ένα νέο μοντέλο λειτουργίας της κοινωνίας. Πλέον οι πολίτες είναι απαλλαγμένοι από κάθε μορφή ανταλλάγματος κι απάτης. Ο καθένας προσφέρει ό,τι μπορεί και λαμβάνει ό,τι έχει ανάγκη. Παράλληλα το κλίμα ομοψυχίας και συναδελφικότητας, το οποίο προωθείται είναι σε κάθε περίπτωση ευεργετικό και δείχνει πως αν υπάρχει θέληση συλλογικότητα και ομαδικότητα μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας κάθε πρόβλημα μπορεί να ξεπεραστεί. Θα έλεγε κανείς ότι μπορούμε να χωρίσουμε τα κινήματα εναλλακτικής οικονομίας σε ορισμένες κατηγορίες. 1η κατηγορία: Αυτά που ασχολούνται με την αγροτική ζωή. Π.χ. -Οι εθελοντές του Πελίτι, Δράμας -Το “κίνημα της πατάτας” στην Κατερίνη -Οι “ομοτράπεζοι” της Θεσσαλονίκης 2η κατηγορία: Αυτά που ασχολούνται με την παροχή υπηρεσιών. Π.χ. –Το κρατικό θέατρο βορείου Ελλάδος (το οποίο παρέχει δωρεάν παραστάσεις σε όλη την βόρεια Ελλάδα. Μετακινείται από τόπο σε τόπο, όπου οι κάτοικοι δεν έχουν την δυνατότητα παρακολούθησης θεάτρου.) -Ομάδα γιατρών από το Ρέθυμνο -Το δίκτυο αλληλέγγυας οικονομίας Κορυδαλλού “Βότσαλο” -“Τράπεζα ελεύθερου χρόνου” του δήμου Λαμιέων -“Τράπεζα χρόνου και αλληλεγγύης Μοσχάτου” -Η εναλλακτική κοινωνική οικονομία Κέρκυρας
7
3η κατηγορία: Αυτά που ασχολούνται αποκλειστικά με την ανταλλαγή προϊόντων μεταχειρισμένων και μη. Π.χ. –Το δίκτυο ανταλλαγής προϊόντων Αργολίδας 4η κατηγορία: Αυτά που ασχολούνται με ανταλλαγή προϊόντων και με την παροχή υπηρεσιών. Π.χ. –Το “Δίκτυο ανταλλαγών και αλληλεγγύης Μαγνησίας”(το δημοφιλέστερο και πιο ανεπτυγμένο μέχρι στιγμής στον Ελλαδικό χώρο) -Το δίκτυο ανταλλαγών Μεσσηνίας “Ελιά” -Η ομάδα ‘’Κύκλος’’ στην Κω -Το δίκτυο αλληλεγγύης και αχρήματης ανταλλακτικής οικονομίας Φθιώτιδας. -Η εναλλακτική μονάδα Ροδόπης (ΕΜΡΟ) -Το ανταλλακτικό δίκτυο Βέροιας -Το Συριανό δίκτυο ανταλλαγής υπηρεσιών και προϊόντων -Το δίκτυο ανταλλαγών του νομού Πιερίας
Β.2. Αντίλογος στα εναλλακτικά κινήματα Όμως, τα εναλλακτικά κινήματα κινδυνεύουν να αποτελέσουν ακίνδυνες και ρομαντικές ουτοπιστικές θεωρήσεις, αν δεν στηριχθούν πάνω σε υγιείς και σταθερές βάσεις. Κυριότερος ανασταλτικός παράγοντας επιτυχίας τέτοιων εναλλακτικών κινημάτων που αφορούν είτε ζητήματα κοινωνικής αφύπνισης, είτε δράσεις οικολογίας, νέων μορφών ενέργειας και καλλιεργειών είναι η απουσία ξεκάθαρου και στοχοποιημένου λόγου ύπαρξης και λειτουργίας. Καμία λύση δεν μπορεί να αναδειχθεί ως ουσιαστική και επιτυχημένη, αν δεν παρουσιαστεί με ξεκάθαρους όρους. Καμία λύση δεν μπορεί να επικοινωνηθεί αποτελεσματικά αν δεν προσδιοριστούν με ακρίβεια τα αίτια που οδήγησαν στην υλοποίηση της. Τα μέλη αυτών των εναλλακτικών οικοκοινοτήτων δεν αφιερώνουν τον χρόνο που απαιτείται για να αναδείξουν τα βαθύτερα και παγκόσμιας κλίμακας αίτια της κρίσης αξιών και περιβαλλοντικής συνείδησης αλλά εμμένουν στην ρομαντική διάσταση των πραγμάτων. Αποτελούν δηλαδή απλώς ομάδες περιβαλλοντικά ευαίσθητων ανθρώπων που δημιουργώντας μικρές κλειστές κοινότητες, προσπαθούν να απομακρυνθούν από τα προβλήματα της σύγχρονης κοινωνίας. Δεν αποτελούν προσπάθειες οικοδόμησης ενός νέου κόσμου μέσω μίας ολιστικής και παγκόσμιας προσέγγισης, παρά περιορισμένες τοπικές δράσεις χωρίς όραμα με πανανθρώπινους όρους ή προθέσεις μόνιμης επίλυσης του προβλήματος. Επικαλούνται άτυπα τον αλλοτριωτικό συντονιστικό μηχανισμό της αγοράς αντί να στοχεύουν στη δημιουργία κοινωνικών σχέσεων αμοιβαίου εμπλουτισμού, αξιοπρέπειας, σεβασμού και ουσιαστικής συνεργασίας.
8
Εδώ γίνεται εμφανές πόσο διαφοροποιημένος είναι ο δρόμος για την επίτευξη των ατομικών στόχων των μελών τέτοιων εναλλακτικών κοινοτήτων και της επίτευξης ενός ευρύτερου κοινωνικού στόχου, που μέχρι σήμερα παρουσιάζεται εξαιρετικά απομακρυσμένος. Επιπρόσθετα, αμφιβολίες μπορούν να γεννηθούν για το αν αυτές οι εναλλακτικές οικοκοινότητες μπορούν να παράγουν και να διανείμουν στα μέλη τους προϊόντα με μέριμνα για διασφάλιση της υγείας και της ασφάλειας τους. Είναι πλέον σαφές πως η αλόγιστη & καταχρηστική αλληλεπίδραση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον έχει δημιουργήσει ιδιαίτερα απαιτητικές συνθήκες για τον έλεγχο της ποιότητας των προϊόντων που προέρχονται από αυτές. Επιτροπές καταναλωτών, ρυθμιστικές διατάξεις (ευρωπαϊκές ή διεθνείς) σε συνδυασμό με την αξιοποίηση της σύγχρονης επιστήμης & τεχνολογίας έρχονται να διασφαλίσουν την υγεία του παγκόσμιου καταναλωτή. Κατά πόσο αυτές οι μικρές οικοκοινότητες με τα μέσα που διαθέτουν, μπορούν να εξασφαλίσουν την διασφάλιση της υγείας των μελών τους; Οι περιβαλλοντικές απειλές είναι πλέον γεγονός & η ανασφάλεια των μελών της κοινωνίας να καταναλώσουν προϊόντα απευθείας από τη γη ακόμα περισσότερη. Τέλος, τα "εναλλακτικά κινήματα" προσπαθούν να απεξαρτηθούν από την κεντρική εξουσία και το πολιτικό-θεσμικό πλαίσιο της χώρας (νομισματική πολιτική, κυβερνητικές αποφάσεις), εγείροντας ενστάσεις ως προς το νομικό και ηθικό τους χαρακτήρα. Το ζήτημα που τίθεται είναι κατά πόσο μπορούν να συντονιστούν αυτά τα κινήματα και θεσμικά, ώστε να μην συγκρούονται μεταξύ τους ή με τις υπάρχουσες δομές και διαδικασίες, όπως θα έπρεπε να συμβαίνει βάσει του τρόπου που κατανοεί τις εναλλακτικές ο μηχανισμός της ανταγωνιστικής αγοράς. Μόνο με αυτήν την προϋπόθεση μπορούν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά (και στο οικονομικό επίπεδο) οι συνεταιρισμοί και η αυτοδιαχείριση και να είναι οικονομικά βιώσιμες οι μελλοντικές δημοκρατικές πολιτείες. Β.3. Κοινωνικά κινήματα Ορισμός: Κοινωνικά ονομάζονται τα κινήματα, τα οποία χαρακτηρίζονται από δυναμική και οργανωμένη προσπάθεια και συγκέντρωση ενός μεγάλου αριθμού ατόμων προκειμένου να επιφέρουν ή να αποτρέψουν κάποια κοινωνική αλλαγή. Χαρακτηριστικά: Οι ιδιαιτερότητες των κοινωνικών κινημάτων, οι οποίες τα διαφοροποιούν από τα υπόλοιπα κινήματα, είναι οι εξής: Εμφανίζονται και εκδηλώνονται σε περιόδους ραγδαίων μεταβολών, στις οποίες είναι απαραίτητη η επέμβαση του λαού στην λήψη μιας απόφασης ή στην διεκδίκηση δικαιωμάτων. Αποτελούν στοιχείο ανάληψης συλλογικής δράσης από ενεργούς πολίτες οι οποίοι κατέχουν το αίσθημα την ηθικής και της δικαιοσύνης και είναι αποφασισμένοι να πάρουν το μέλλον στα χέρια τους. Προωθούν την δημοκρατία και εναντιώνονται συνήθως στην παγκόσμια καπιταλιστική ανάπτυξη.
9
Έχουν τις περισσότερες φορές πρόσκαιρο χαρακτήρα ενώ -χάρη στην δυναμικότητά τους- μπορούν να αποτελέσουν και αιτία κοινωνικών μετασχηματισμών.
Ιστορικό πλαίσιο: Τα κοινωνικά κινήματα έχουν καταλάβει ένα σημαντικό κομμάτι της ιστορίας καθώς εκδηλώνονταν σε έντονες στιγμές ώστε να ανατρέψουν την όλη κατάσταση. Τα κοινωνικά κινήματα εμφανίστηκαν μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου αλλά από τις αρχές του 18ου αιώνα και μετά, απέβαλαν την ατομικότητά τους και προσέλαβαν χαρακτήρα διαδραστικής εκστρατείας. Μπορούσαν πλέον να λάβουν πρωτοβουλίες και να τις υπερασπιστούν. Βάση της ανάπτυξης τέτοιου είδους κινημάτων αποτέλεσαν η έλλειψη οργανωμένου πολιτικού συστήματος και η αδυναμία διεκδίκησης ατομικών και συλλογικών δικαιωμάτων. Μερικά από τα σημαντικότερα και ανατρεπτικότερα κοινωνικά κινήματα της ιστορίας υπήρξαν ο Μάης του ΄68, το Πολυτεχνείο, τα Δεκεμβριανά, η χειραφέτηση της γυναίκας, η δημοκρατία, αλλά και διαφορετικού περιεχομένου, όπως η προστασία του περιβάλλοντος. Σκοπός των κινημάτων αυτών είναι η παραμονή και εφαρμογή της δημοκρατίας, καθώς και η ενίσχυση του ρόλου των πολιτών. Σύγχρονη εποχή: Τα κοινωνικά κινήματα θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως ένα συνηθισμένο φαινόμενο της σύγχρονης εποχής και ειδικότερα την συγκεκριμένη περίοδο της οικονομικής κρίσης που διανύει όλος ο κόσμος. Όλο και περισσότεροι πολίτες καταφεύγουν σ’ αυτού του είδους τα κινήματα με στόχο να υπερασπιστούν τα δικαιώματά τους και να διεκδικήσουν ένα καλύτερο μέλλον για όλους. Εναντιώνονται στο πολιτικό σύστημα, το οποίο αδυνατεί να λάβει ευνοϊκές αποφάσεις για τον λαό. Τα κοινωνικά κινήματα είναι μία από τις επικρατέστερες λύσεις ώστε να θορυβηθούν οι ανώτεροι και να αντιληφθούν ότι δεν είναι αυτοί που αποφασίζουν για την μοίρα των πολιτών αλλά αυτοί που στην ουσία κυριαρχούν είναι ο ίδιος ο λαός. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω των κοινωνικών κινημάτων, εφόσον είναι καλά οργανωμένα και οι υπερασπιστές τους αποφασισμένοι να μην λυγίσουν μπροστά στις δυσκολίες και τα εμπόδια που θα προστάξει η κυβέρνηση. Β.4. Αντίλογος στα κοινωνικά κινήματα Αλήθεια λοιπόν, τι αποτελέσματα έχουν τελικά τα κοινωνικά κινήματα; Ποια η συμβολή τους στις αλλαγές του σύγχρονου κόσμου; Παρουσιάζονται παγκοσμίως. Αλλού παραμένουν με ενεργό δράση και αλλού εμφανίζονται και φεύγουν. Δεν είναι μόνο η Ελλάδα που πλήττεται από κοινωνικά προβλήματα. Οι άνθρωποι, οι μεσοαστοί κυρίως, όλοι εκείνοι που χαρακτηρίζονται από το ύψιστο ενδιαφέρον για τις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις, πιθανότατα επειδή είναι αυτοί που επηρεάζονται περισσότερο από αυτές, αισθάνονται υπερήφανοι όταν βλέπουν κόσμο και ιδιαίτερα όταν βλέπουν πολύ κόσμο να «επαναστατεί»! Πίσω από αυτή την υπερηφάνεια κρύβεται η βαθειά επιθυμία για μία αλλαγή. Επαναστατεί όμως ο κόσμος ή επαναστάτες-ιδεολόγοι και θεατές ζούμε όλοι μαζί σε μια πλάνη από την οποία αδυνατούμε να ξεφύγουμε, μάλλον επειδή δεν το επιθυμούμε; Κι αν όντως συμβαίνει αυτό, τι φταίει;
10
Ας μιλήσουμε όμως πιο ειδικά, σχετικά με τα κινήματα, τα κοινωνικά κινήματα, που έχουν εμφανιστεί στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες. Στο μυαλό μου έρχονται τα χρόνια της ακμής, τα πολλά χρήματα, η πρωτοφανής άνεση και η επιτηδευμένη επίδειξη πολυτέλειας. Τότε, που αναπτύσσονταν διάφορα κινήματα προς εντυπωσιασμό συνήθως και προς αντίδραση όλης αυτής της περιρρέουσας χλιδής, χωρίς κάτι να σημαίνουν. Μα πλέον η κατάσταση έχει αλλάξει. Η οικονομική κρίση και η δυσχέρεια στον τρόπο επιβίωσης μαστίζουν τους πολίτες. Ως άμεσο επακόλουθο έρχεται η ανάπτυξη νέου τύπου κοινωνικών κινημάτων που στο μυαλό μας φαίνονται αληθινά, φαίνεται να αποδίδουν. Είναι όμως έτσι; Για παράδειγμα, ακτιβισμός! Δεν μεριμνά το κράτος για την καθαριότητα του περιβάλλοντος, θα φροντίσω εγώ. Θα βγω στους δρόμους και θα μαζέψω απορρίμματα, στο πλαίσιο που μπορώ. Για ένα καλύτερο αύριο! Πράξη υπέρτατης ανιδιοτέλειας και καλοσύνης. Μήπως όμως πίσω από αυτό το ενδιαφέρον των ανθρώπων που μάλιστα επιδοκιμάζεται από την πολιτεία, κρύβεται η βαθειά επιθυμία της για «έμμεσους δούλους»; Όταν η μισθωτή εργασία αντικαθίσταται από την εθελοντική, λογικό δεν είναι να αυξάνεται η ανεργία; Παραμένει εργασία αλλά άμισθη. Εργασία, που ναι μεν έχει θετικά αποτελέσματα, γιατί φροντίζει να παρακινήσει τους ανθρώπους να μιμηθούν το παράδειγμα της αφιλοκέρδειας και της προσφοράς, αλλά που τα αρνητικά της επισκιάζουν την όλη θέληση για αλλαγή όπως επίσης και την ίδια την προσπάθεια. Προστίθεται φυσικά στα μειονεκτήματα ότι η συμμετοχή στα ακτιβιστικά κινήματα δεν είναι τόσο εντυπωσιακή σε αριθμό, με αποτέλεσμα να μην επιτυγχάνει να πείθει τους ανθρώπους ή ακόμα καλύτερα να τους προσελκύει. Και φυσικά, τα κινήματα δεν περιορίζονται μόνο σε πράξεις καλής θελήσεως! Οι «Αγανακτισμένοι του Συντάγματος», ένα επαναστατικό κίνημα που προσπάθησε να αντισταθεί στα πρωτοφανή και καταστροφικά για τις ελληνικές οικογένειες μέτρα που ψηφίστηκαν από τη Βουλή των Ελλήνων, σύμφωνα με τις επιθυμίες των δανειστών της χώρας, έδωσε την εντύπωση ενός κινήματος με ισχύ. Συρροή αγανακτισμένων Ελλήνων κάθε μέρα στο Σύνταγμα προς ένδειξη διαμαρτυρίας. Κι όμως, ποιο το αποτέλεσμα; Εντυπωσιασμός, πληθώρα αντιδράσεων και από την εσωτερική και από την εξωτερική πολιτική σκηνή, απογοήτευση, ματαιότητα. ‘Ό,τι έγινε, έγινε στο πλαίσιο μιας προσωρινής διαμαρτυρίας, στο πλαίσιο της έκφρασης της οργής του κόσμου. Οι άνθρωποι είχαν ανάγκη να διαμαρτυρηθούν. Πήγαν στο Σύνταγμα για να φωνάξουν, όχι για να αλλάξουν κάτι. Επειδή αντέχουν, αντέχουν κι άλλο, χωρίς να «αγανακτούν» και να αντιστέκονται. Φαίνεται άλλωστε και απ’ όλα όσα συμβαίνουν σήμερα. Δύο χρόνια μετά τους Αγανακτισμένους και η κατάσταση της χώρας οδεύει από το κακό στο χειρότερο. Αλλά δεν υπάρχει ένα παρόμοιο κίνημα προς αντικατάστασή του. Ο κόσμος δεν διαμαρτύρεται πλέον τόσο εύκολα. Η παρρησία χάθηκε. Η οργή έχει κοπάσει. Το πρόβλημα δεν περιορίζεται φυσικά μόνο στους ανθρώπους. Είναι οι κοινωνικές συνθήκες που δεν ευνοούν την ανάπτυξη τέτοιου είδους κινημάτων. Οι ‘Έλληνες, έχοντας βγει από μια εκτεταμένη περίοδο πολυτέλειας, αφθονίας και ατέρμονων ανέσεων, δεν μπορούν τώρα να προσαρμοστούν στο γεγονός ότι τα πράγματα έχουν αλλάξει. Η ψευδαίσθηση ότι θα επιβιώσουν αλώβητοι, όπως θεωρείται ότι συμβαίνει σε γενικές γραμμές στην ιστορία του ελληνικού λαού, τους κάνει παθητικούς και απρόθυμους να προσπαθήσουν. Δεν μπορούν να αποδεχθούν το γεγονός ότι πρέπει πλέον να σκεφτούν το κοινό καλό, την πολιτεία και τον
11
συνάνθρωπο και όχι το προσωπικό όφελος και συμφέρον. Δεν μπορούν να κάνουν πραγματικότητα την απαραίτητη ωρίμανση των συνθηκών που απαιτεί η εποχή τους. Είναι οι ιδέες που δεν ευδοκιμούν στην ιδιοσυγκρασία των σύγχρονων Ελλήνων και τους κάνουν κατώτερους της ιστορίας τους. Είναι η απουσία ενός εμπνευσμένου ηγέτη, με δυναμική και χαρακτήρα, που δεν μπορεί να βοηθήσει όλα αυτά τα κινήματα να σταθεροποιηθούν και να αποκτήσουν λόγο και κύρος. Είναι η έλλειψη οράματος που οδηγεί στη ματαιότητα. Είναι το γεγονός ότι ο υπέρτατος εξευτελισμός δεν έχει έρθει ακόμα! Πόσα χρόνια σκλαβιάς πέρασαν πριν επαναστατήσουν οι ‘Έλληνες κατά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας; Πόσα υπέστησαν από τους δικτάτορες πριν από την εξέγερση του Πολυτεχνείου; Ίσως να έρθει η μέρα που θα επαναστατήσουν και απέναντι στους σημερινούς τους τυράννους. Ίσως πάλι αυτή η μέρα να μην έρθει ποτέ. Κι αν βασιστούμε στον ορισμό της έννοιας κοινωνικό κίνημα, θα βρεθούμε αντιμέτωποι με δύο παραμέτρους: τον μεγάλο αριθμό ανθρώπων και την μεγάλη κοινωνική αλλαγή. Χρειάζονται πολλοί για να αποδεχθούν ή να απορρίψουν ένα μεγάλο κοινωνικό γεγονός. Χρειάζεται όμως απαραίτητα και η ισοδύναμη θέληση όλων όσοι επιθυμούν μια πραγματική αλλαγή. Χρειάζεται επίσης η αυτογνωσία και η αυτοεκτίμηση. Γιατί, πολλές φορές, οι ίδιοι οι άνθρωποι υποτιμούν τις δυνάμεις τους. Χρειάζεται η αποδοχή του γεγονότος ότι αν προκύψει, θα πρέπει να είναι έτοιμοι να θυσιάσουν προσωπικά αγαθά και ανέσεις προκειμένου να επιτύχουν τον στόχο του κινήματος. Μια τέτοια ιδέα αρχικά είναι ικανή να φέρει την αλλαγή μέσω ενός κοινωνικού κινήματος, όποιο κι αν είναι αυτό...
12
Γ. ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΤΗ «Ο ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ» Όλα τα προηγούμενα κινήματα υποδεικνύουν την έντονη πρόθεση και επιθυμία για δημιουργία ενός εναλλακτικού τρόπου ζωής και ενός διαφορετικού αξιακού συστήματος. Ωστόσο, ο μοναδικός τρόπος για να επιτύχουν -έστω και σε μικρό βαθμό, αλλά ίσως μακροπρόθεσμα- αυτές οι προσπάθειες είναι μόνο αν στηριχθούν σε ανθρώπινες συνειδήσεις, δηλαδή σε ένα εναλλακτικό μοντέλο κοινωνίας και όχι απλώς σε λίγα μεμονωμένα άτομα. Όμως, ποιο θα μπορούσε να είναι ένα τέτοιο μοντέλο κοινωνίας και υπό ποιες προϋποθέσεις θα μπορούσε να γίνει βιώσιμο; Πριν προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό, ας κάνουμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή, προκειμένου να καταστεί σαφής ο λόγος που καθιστά αναγκαία την αλλαγή στο κοινωνικό μοντέλο. Γ.1. Η Ηθική της σύγχρονης κοινωνίας. Ο άνθρωπος του 20ού αιώνα, αφού σταδιακά ανέτρεψε το προηγούμενο αξιακό σύστημα, επέτρεψε την ανάδυση και επικράτηση της οντότητας του ατόμου. Προσπαθώντας, δηλαδή, ο άνθρωπος να καταπολεμήσει την αλλοτρίωση του, αγωνίστηκε να μετατραπεί σε άτομο, σε ον ικανό να σταθεί μόνο του ως ολοκληρωμένη και αυτόνομη ύπαρξη. Η ύπαρξη αυτή, καθώς εισχωρούσε όλο και πιο βαθιά στο βίωμα της αυτονομίας, βρέθηκε να κινείται πλέον μόνη, μακριά από το κοινωνικό σύνολο. Βρέθηκε μάλλον να πιστεύει ότι η ευτυχία είναι μια αυστηρά προσωπική υπόθεση, άσχετη προς τις κοινωνικές σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους και ότι αυτή μπορούσε να επιτευχθεί αποκλειστικά μόνο μέσα από προσωπικό μόχθο, από την προσπάθεια της ατομικής ανέλιξης. Αυτή θα μπορούσαν να πετύχουν μόνο οι «ικανοί», οι καλύτεροι από τους άλλους, οι προικισμένοι με προσόντα να τα καταφέρουν. Με αυτήν πλέον ως επικρατούσα αντίληψη, ο άνθρωπος άρχισε. να μετατρέπεται σε οντότητα φίλαυτη, αντικοινωνική, εσωστρεφή, χωρίς ιδιαίτερη ομαδική-συλλογική συνείδηση. Άρχισε, έτσι, να επικρατεί ο ατομισμός και η αδιαφορία για το συνάνθρωπο. Η επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων δέχθηκε σοβαρό πλήγμα, ο άνθρωπος θωρακίστηκε μέσα σε ένα περιβάλλον άκρως προσωπικό και έτσι ένα ολόκληρο σύνολο αξιών που κουβαλούσε τη συνοχή των κοινωνιών οδηγήθηκε σε καταβαράθρωση. Η αλληλοβοήθεια εκτοπίστηκε από το συμφέρον, η συνύπαρξη από τον εγωισμό του εγώ. Το εμείς πια φαινόταν αφελές και μόνο για τους ρομαντικούς. Άνοιξε με αυτόν τον τρόπο ο δρόμος για να θεμελιώσει ο άνθρωπος τη ζωή του πάνω σε μία μόνο αξία: το χρήμα. Ο άνθρωπος του 20 ου αιώνα κατανάλωνε άσκοπα για να ικανοποιήσει επίπλαστες ανάγκες, επένδυε ασύστολα στο χρηματιστήριο για να μεγιστοποιήσει τα κέρδη του, πολεμούσε για να επικρατήσει και να διευρύνει την ισχύ του πάνω στον διπλανό με την δικαιολογία πως αυτός είναι απλώς κατώτερος. Αδιαφορούσε συστηματικά για το κοινό καλό, αντιμετώπιζε δύο 13
παγκόσμιους πόλεμους, με ορατό τον κίνδυνο του αφανισμού του. Όλα αυτά στηριγμένα σε μια ανοικτίρμονα ιδεολογία, με θεό το χρήμα, με τον συνάνθρωπο ανταγωνιστή. Δυστυχώς, αυτό το μοντέλο του διεφθαρμένου, υλιστή, εγωιστή και ατομιστή ανθρώπου χωρίς βαθύτερες αξίες έχει περάσει σε μεγάλο βαθμό και στη σημερινή κοινωνία. Είναι αυτό το οποίο χαρακτηρίζει σε μεγάλο βαθμό και τον σημερινό άνθρωπο. Η συνειδητοποίηση όμως των προβλημάτων -που αυτός ο τύπος ανταγωνιστή ανθρώπου επιφέρει- έφερε στην αυγή του 21ου αιώνα και έναν πολύ δημιουργικό και βαθύ προβληματισμό: πόσο τελικά ευτυχής είναι πραγματικά ο άνθρωπος ως άτομο και όχι ως μέρος ενός συνόλου; Πολλά κινήματα άρχισαν να αμφισβητούν το αξιακό σύστημα του ατομισμού. Η φωνή των ανά τον πλανήτη φιλοσόφων και πνευματικών ανθρώπων ήλθε και αυτή να ενωθεί μαζί τους. Η ανάγκη να βρει πιο καθαρές και ηθικές συντεταγμένες ο άνθρωπος άρχισε να συζητιέται ευρέως και να γίνεται αντιληπτή. Ίσως πια αρχίζει δειλά-δειλά να συνειδητοποιεί ο άνθρωπος ότι πρέπει να απαλλαγεί από αυτήν τη νοοτροπία, προκειμένου να επιτύχει μια καλύτερη, ευτυχέστερη κοινωνία. Διότι μέσα σ’ όλη αυτή την εμμονή με την ύλη και σ’ όλον αυτό τον ατομισμό είναι αμφίβολο αν θα μπορούσε να χωρέσει το ενδιαφέρον για την ευημερία του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου και του ίδιου του ατόμου ταυτοχρόνως.. Πρέπει να βρεθούν και να βιωθούν άλλες αξίες. Ποιές όμως; Ποιόν τύπο ανθρώπου θέλουμε, έχουμε ανάγκη να πλάσουμε; Θα μπορούσε ο άνθρωπος αυτός να πετύχει μέσα από την κοινωνική του δράση μια κοινωνία πιο ανθρωπιστική; Ας δοκιμάσουμε να διατυπώσουμε έναν εναλλακτικό, πιο ανθρώπινο τύπο κοινωνίας. Γ.2. Η εναλλακτική κοινωνία και η Ηθική της Όπως είδαμε παραπάνω, στη σύγχρονη εποχή βλέπουμε έναν άνθρωπο τελείως διαφορετικό από αυτόν που προσδοκούμε και από αυτόν ο οποίος μπορεί να είναι μέρος μιας διαφορετικής, πιο ανθρώπινης, κοινωνίας. Σε αυτήν την εναλλακτική κοινωνία στην οποία αναφερόμαστε, συνεπώς, θα πρέπει να υπερνικηθεί ο ατομισμός και να αντικατασταθεί από ένα αίσθημα συλλογικότητας και μία ισχυρή κοινωνική συνείδηση. Ο εναλλακτικός άνθρωπος, λοιπόν, δεν θα πρέπει να θεωρεί τον εαυτό του ως αυτόνομη μονάδα, όπως του δίδαξε η κοινωνία του προηγούμενου αιώνα. Αντίθετα, οφείλει, όχι να αυτοκαθορίζεται, αλλά να καθορίζει τον εαυτό του μέσα από τις σχέσεις του με τους άλλους. Να διαπλάθει, δηλαδή, τα ατομικά του στοιχεία μέσω των συλλογικών. Να μην αισθάνεται ολοκληρωμένος ως όλον μόνο και μόνο από τη σχέση του εγώ του ανταγωνιστικά προς τους άλλους. Είναι ο άνθρωπος που έχει συνείδηση ότι είναι το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασής του προς τους άλλους. Ότι διαπλάστηκε μέσα από την ομαδική δουλειά, ότι είναι ένα αναπόσπαστο κομμάτι της συνύπαρξης με τους άλλους. Η
14
απουσία τους θα τον καταρράκωνε. Θα του αφαιρούσε τη δυνατότητα να γίνει αυτό που είναι. Η σημασία του δεν έγκειται στο ότι είναι καλύτερος από τους άλλους, αλλά στο ότι κατόρθωσε να αξιοποιήσει μέσα στην ψυχή του δημιουργικά τους άλλους, επειδή κατόρθωσε να αναλάβει συγκεκριμένους ρόλους απέναντί τους. Είναι ο άνθρωπος που έχει συνείδηση ότι δεν πέτυχε μόνος του. Είναι ο άνθρωπος που βλέπει ότι η πορεία του εξ ανάγκης καθορίστηκε από την παρουσία και τη συνεισφορά μιας ολόκληρης κοινωνίας με τις δομές και τους θεσμούς της. Επιπρόσθετα, ο άνθρωπος αυτός είναι αναγκαίο να κατανοήσει βαθιά πως η εξέλιξη της κοινωνίας στην οποία ανήκει είναι και δική του ευθύνη, αλλά και πως η ευημερία της κοινωνίας μεταφράζεται σε προσωπική του ευημερία, καθώς και ότι τα συμφέροντα και των δύο είναι συνυφασμένα μεταξύ τους. Γι’ αυτό οφείλει να φροντίζει όχι μόνο για την προσωπική του καλοπέραση, αλλά και για τη βελτίωση των κοινωνικών συνθηκών για τους συνανθρώπους του, βοηθώντας τους. Αυτό, όμως, δε σημαίνει απλοϊκό εθελοντισμό, αλλά συνύπαρξη, η οποία πρέπει ίσως να είναι και ο πρωταρχικός του στόχος και ο γνώμονας των πράξεών του. Μεταξύ των άλλων, σε αυτό το μοντέλο κοινωνίας, όπου κυριαρχεί η επικοινωνία και η διάδραση μεταξύ των μελών της, η δημοκρατία έχει περισσότερες πιθανότητες να γίνει πραγματική και ουσιαστική δημοκρατία, σε αντίθεση με το σημερινό πολιτικό και κοινωνικό σκηνικό. Διότι η δημοκρατία, όπως τόνισε και ο Νικολό Μακιαβέλι, δεν είναι πράγμα, αλλά σχέση. Μια σχέση που μπορεί να λειτουργήσει μόνο αν οι πολίτες δεν μένουν απαθείς απέναντι σε αυτά που συμβαίνουν γύρω τους, αλλά συμμετέχουν ενεργά στη διαμόρφωσή τους. Και είναι τότε μόνο που θα μπορέσουν να διεκδικήσουν ένα καλύτερο αύριο δυναμικά, λαμβάνοντας πάντοτε υπόψη τους και τους άλλους. Τα μέλη των κινημάτων, λοιπόν, θα πρέπει να διέπονται από την παραπάνω ηθική και όχι να συμμετέχουν σε αυτά καθαρά για προσωπικό τους όφελος – έστω όχι η πλειονότητά τους. Γιατί, σε διαφορετική περίπτωση, τα κινήματα αυτά θα είναι απλώς μάταιες προσπάθειες και θα πέφτουν πάντα στο κενό. Κάτι το οποίο είναι αναγκαίο να αποφευχθεί - τουλάχιστον αν θέλουμε να γίνουν πραγματικές αλλαγές στην κοινωνία προς το καλύτερο σε όλα τα επίπεδα. Γιατί μια διαφορετική κοινωνία είναι το αποτέλεσμα και συνάμα η προϋπόθεση τέτοιων κινημάτων. Γ.3. Τι πρέπει να κάνουμε Για να υπάρξει, βέβαια, αυτός ο επιθυμητός άνθρωπος, πρέπει πρώτα το κάθε άτομο να προοδεύσει ηθικά, δηλαδή να βελτιώσει το επίπεδο της σκέψης και της κρίσης του, να αποκτήσει ευαισθησίες και ψυχική καλλιέργεια και, πάνω απ’ όλα, η έννοια του συλλογικού καλού να καθορίζει τις πράξεις του. Γι’ αυτόν το λόγο, σκοπός αυτού του ανθρώπου θα είναι να αγωνιστεί για την κατοχύρωση και διασφάλιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων και να αποδεχτεί προοδευτικές ιδέες και αντιλήψεις, που συγκρούονται με στερεότυπες απόψεις και γενικότερα αντιλήψεις που θεωρούν ότι ο άνθρωπος γεννιέται καλός ή κακός και δεν διαπλάθεται από την κοινωνία του και την εποχή του. Όμως, για να επιτευχθούν όλα αυτά, είναι αναγκαίο ο άνθρωπος να σταματήσει να ακολουθεί το λάθος δρόμο. Για παράδειγμα, το να αναζητά κάποιος
15
την αλήθεια αποκλειστικά από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης είναι ανούσιο, διότι αυτού του είδους η πληροφόρηση δεν οδηγεί στην πραγματική αλήθεια, αλλά στην αλήθεια κάποιου άλλου, και αποπροσανατολίζει από την πραγματικότητα, δημιουργώντας μια ψευδαίσθηση. Σκοπός του ανθρώπου, λοιπόν, είναι να δράσει έμπρακτα, αλλά φυσικά όχι μόνος, αναπτύσσοντας πρωτοβουλίες είτε μέσα από τον εργασιακό του χώρο, είτε μέσα από δίκτυα πολιτών είτε μέσα από κινήματα είτε μέσα από οτιδήποτε άλλο. Όλοι οι χώροι που οι άνθρωποι μπορούν να συνυπάρχουν και να αλληλεπιδρούν είναι καλοί χώροι επικοινωνίας και ζύμωσης. Και φυσικά μια καλή δίοδος για να διαδοθούν νέες αλήθειες. Οπωσδήποτε τίποτε από αυτά δεν μπορεί να γίνει πράξη εάν ο σύγχρονος άνθρωπος συνεχίσει να υποχωρεί μπροστά στον φόβο. Ο πολίτης μιας κοινωνίας δημοκρατικής και ευνομούμενης δεν μπορεί να είναι ένα ον που εύκολα χειραγωγείται, που εύκολα παρασύρεται, που εύκολα υποχωρεί μπροστά στις υλικές στερήσεις. Είναι ο άνθρωπος που μπορεί να ανακαλύψει τις δυνάμεις του και να αντισταθεί στους φόβους του. Είναι αυτός που γνωρίζει ότι οι φόβοι του πάντα θα αφήνουν χώρο για επιστροφή στον ανταγωνισμό, στον ατομισμό, στην ανθρώπινη αντιπαλότητα. Ένα τέτοιο πρότυπο ανθρώπου μπορεί να δομήσει μια κοινωνία που διέπεται από σεβασμό στα δικαιώματα τους και τις απαιτήσεις των μελών της. Μπορεί να μετριάσει τις συγκρούσεις, μπορεί με νόμους και θεσμούς να προστατεύει την ελεύθερη και αυτοδύναμη ανάπτυξη τους, την ποιοτική διαβίωση τους. Μπορεί συγχρόνως, να τροφοδοτεί τη διαπαιδαγώγηση των νέων μελών της ώστε να αποκτούν πνευματική και ψυχική καλλιέργεια τέτοια ώστε να καταστούν ικανά να εμβαθύνουν σε μια ουσιαστική θεώρηση της ζωής και των πραγματικών αναγκών τους. Ικανά να αντιληφθούν ότι η ευαισθησία προς τον συνάνθρωπο είναι πηγή ζωής και ευεξίας, όχι ήττα και υποταγή στον άλλο. Η «κόλαση είναι οι άλλοι» είπε ο 20 ος αιώνας. Η κόλαση είναι η απουσία των άλλων, θα μπορούσε ίσως να διορθώσει ο 21ος.1,2
1 2
Michael Hardt & Antonio Negri, "Να πάρουμε τη σκυτάλη", Βιβλιόραμα, 2012, σελ. 52-61 Charles Tilly, "Κοινωνικά κινήματα, 1768-2004", Σαββάλας, 2006, σελ 39-46
16
Δ. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Από την εργασία που εκπονήθηκε την φετινή χρονιά μπορούν να αντληθούν πολλά και σημαντικά συμπεράσματα. Ασφαλώς το θέμα της ηθικής στον χώρο των επιχειρήσεων, έναν χώρο εξ ορισμού σχετικό με το κέρδος, είναι πολύ δύσκολο να προσδιοριστεί και κυρίως να διευκρινιστούν τα όρια μέσα στα οποία θα μπορούσε να περιοριστεί. Αυτό στο οποίο καταλήξαμε αρχικά είναι ότι ο νόμος, όσο σκληρός και αν είναι, δεν είναι σε μεγάλο βαθμό ικανός να προστατέψει την κοινωνία από την ανηθικότητα στον χώρο αυτό. Δυστυχώς οι τρόποι εξαπάτησης της κοινωνίας είναι πάρα πολλοί και συχνά ο νόμος δεν κατορθώνει να τους αναγνωρίσει έγκαιρα και να εκσυγχρονιστεί ώστε να τους αντιμετωπίσει. Σαφώς ο προσδιορισμός ενός καθαρού κώδικα ηθικής δεοντολογίας δείχνει να βοηθάει. Ο καθορισμός ενός πλαισίου μέσα στο οποίο πρέπει να δρουν οι επιχειρήσεις είναι αναγκαίος και πολλές φορές αρκετά βοηθητικός για το κοινωνικό καλό. Τίποτε όμως από τα παραπάνω δεν δείχνει να μπορεί όχι να καταστείλει, αλλά να προλάβει την παραβατικότητα και την ανηθικότητα στην οποία εύκολα υποκύπτει το κυνηγητό του κέρδους. Η μόνη πραγματική θωράκιση μιας κοινωνίας μπορεί να προκύψει από την συναίσθηση της ευθύνης που τα μέλη της φέρουν. Από την εκπαίδευσή τους, από τις ανεπτυγμένες ευαισθησίες τους, από την συναισθηματική τους ισορροπία και ωριμότητα. Σε μια κοινωνία όπου το χρήμα θεωρείται η μόνη αξία, ο ανταγωνισμός θεμιτός τρόπος συμπεριφοράς, η ευθύνη άγνωστη λέξη και η αλληλεγγύη άγνωστη πρακτική φαντάζει μάλλον αστείο να προσπαθούν οι κοινωνίες να αμυνθούν απέναντι στην ανηθικότητα. Ίσως αυτή η διαπίστωση, παρόλη την δυσκολία που δημιουργεί σε όλους μας η συνειδητοποίησή της –πολύ περισσότερο η υπέρβασή της- έχει την μεγαλύτερη σημασία εάν έχουμε την πρόθεση να αναλάβουμε όλοι τις ευθύνες που μας αναλογούν.
17
ΣΥΓΓΡΑΦΗ
Α. ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΡΩΤΗ: «ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ» Α.1. Ηθική και επιχειρηματική ηθική - Φιλιππάκη Σταυρούλα Α.2. Η άποψη του Milton Friedman - Ντρίβα Αλίκη, Πανάγου Σοφία Α.3. Αντίλογος στην άποψη του Friedman - Καπερνάρος Λευτέρης, Καλκάνης Δημήτρης Β. ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ: «ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ» Β.1. Κινήματα εναλλακτικής οικονομίας – Βακρατσά Άννα Β.2. Αντίλογος στα εναλλακτικά κινήματα – Γκουγκούσης Αλέξανδρος Β.3. Κοινωνικά κινήματα – Βουρλιώτη Κατερίνα-Νεκταρία Β.4. Αντίλογος στα κοινωνικά κινήματα – Νανούρη Ειρήνη-Μαρία Γ. ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΤΗ: «Ο ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ» Γ.1. Η Ηθική της σύγχρονης κοινωνίας - Μαγγιώρης Γιώργος Γ.2. Η εναλλακτική κοινωνία και η ηθική της - Μαγγιώρης Γιώργος Γ.3. Τι πρέπει να κάνουμε - Παναγιώτου Λευκή
18