Avisle Sağlam Heyat by 360marcom

Sayı: 20 2014

STOMATİT və onunla mübarizə СТОМАТИТ, и как с ним бороться?

Anadangəlmə bud-çanaq oynağının çıxığı nədir?

ANEMİYALAR (Qanazlığı)

Biz araba ilə səyahət edirik Мы едем, едем, едем...

Sümüklər üçün pəhriz

-lə

20 2014

ДИЕТЫ ДЛЯ СКЕЛЕТА

içindəkilər

Avis-lə xəbərlər

Körpələr ana bətnində də stressdən təsirlənə bilərlər

Hansı, çay sağlığa faydalıdır və səbəbləri

Anemiyalar (qanazlığı)

Какой чай полезен для здоровья и почему?

Biz araba ilə səyahət edirik

Sızanaqlar probleminiz olmasın

Мы едем, едем, едем...

18 Anadangəlmə bud-çanaq oynağının çıxığı nədir? 2

www.avismed.az

26 Hansı yaşda hansı ağrılar olur?

içindəkilər

Boğaz ağrısına əlvida

Sümüklər üçün 2 pəhriz 2 диеты для скелета

Mən ailəmi qoruyuram

32 Qlaukoma- Hiyləgər xəstəlik

Stomatit və onunla mübarizə Стоматит, и как с ним бороться?.

Qalxanabənzər vəzin xəstəlikləri. Endemik zob Болезни щитовидной железы. Зоб эндемический. (Узловой зоб)

44 “Siz xəyal qurun, biz xəyalınızdakı sizi quraq”

46 Təbii üsullarla saçları kəpəkdən qurtarmağın 11 yolu

Virus hepatitlərinin növləri. Hepatit B infeksiyasından qorunmada 3 əsas strategiya. Virus hepatitləri və hamiləlik.

52 Avislə Ləzzət

55 Asudə vaxt

www.avismed.az

Təsisçi: Maymed MMC Baş redaktor: Xəyyam Cavadov Redaktor Köməkçisi Lalə Ẅliyeva

İsti yay günlərində bir-birindən dəyərli məsləhətlərlə dolu olan AVİS-lə Həyat jurnalı sizlər üçün ilin bu fəslində çox maraqlı və faydalı olacaq. Həmişə olduğu kimi bu sayımızda da bütün yaş təbəqələrindən olan oxucularımız üçün dəyərli həkim məsləhətləri təqdim etmişik. Hansı yaşda hansı ağrılar sizi narahat edir, ana bətnində körpələri xarici stressdən necə qorumaq olar, gözlərdə bizim hələlik hiss etmədiyimiz hansı xəstəliklər var və s. kimi yazıların sizin sağlam qalmaq missiyanıza yarayacağına ümid edirik. Hər zaman xüsusi məsləhətlərlə maarifləndirdiyimiz xanım oxucularımızı bu dəfə də yaddan çıxarmamışıq. Pəhriz, saçlara qulluq, yemək reseptləri ilə bağlı yazılarımızın xanımları həmişəki kimi məmnun edəcəyinə inanırıq. İsti yay günlərində çoxlu soyuq su içib boğazınızı ağrıtmısınızmı? Uşaqlarınızla səyahətə çıxanda çox çətinlik çəkirsiniz? O zaman jurnalımızın bu sayını diqqətlə oxuyun. Ẅminik ki, çox faydalı olacaq! Həmçinin, AVİS-lə Həyat jurnalının kollektivi olaraq sizi qarşıdan gələn Qurban Bayramı münasibətilə təbrik edir və sizə daimi sağlamlıq arzulayırıq! Bayramınız Mubarək!

Reklam Şöbəsi Emil Bayramov Redaksiya Heyəti: Samir Bağırlı Aygün Quliyeva Sevinc Ağazadə Nərgiz Cəbrayılova Natiq Nuriyev Orxan Paşayev

Çap periodu: 2 Ay Tiraj: 10 000 Unvan: Bakı ş. Yasamal rayonu, Haqverdiyev kuc. 11 Tel: (+99412) 437 59 50 Fax: (+99412) 497 06 39 www.avismed.az info@avismed.az Reklam Yerləşdirmək üçün: (+994 12) 502 47 17 (+994 55) 864 86 15 reklam@avismed.az Abunəçilər üçün (+994 12) 502 47 17 (+994 50) 338 48 58 Hazırlama, dizayn və çap: Ayreklam Koordinator: Aybəniz Kamalqızı Dizayner: Ülviyyə Qayıbova Tərcümə: Vüsalə Almuradova Jurnal, Azərbaycan Respublikası Ẅdliyyə Nazirliyi tərəﬁndən qeydiyyata alınmışdır. Qeydiyyat nömrəsi: 4642 Çap olunan reklam materiallarına görə redaksiya məsuliyyət daşımır.

Bayram təbriki

AVİS ẄMẄKDAŞLARI PİKNİK TURUNDA

Ẅziz AVİS-lə Həyat jurnalının oxucuları! Qarşıdan əmin-amanlıq rəmzi olan müqəddəs Qurban bayramı gəlir. Müsəlman aləminin müqəddəs ənənələrindən olan bu bayram bərəkətdir, rəbbimizin bizə mərhəmətidir, insanların paklanması üçün bir vasitədir. Jurnalımızın kollektivi olaraq, sizi dünya müsəlmanlarının mənəvi birlik və həmrəylik rəmzi olan müqəddəs Qurban bayramı münasibətilə ürəkdən təbrik edir, hamınıza ən səmimi arzu və diləklərimizi yetiririk.

Artıq uzun illərdir ki, Avis Tibbi Marketlər Şəbəkəsində ənənəyə çevrilmiş piknik turu bu ilin gərgin stressini maraqlı bir istirahətlə əvəz etdi. Bu il 25.05 və 01.06 tarixlərində Avis-in bütün əməkdaşları növbəli olaraq, Azərbaycanın cənnət guşələrindən biri olan Qubada-Cənnət bağında əyləncəli və səmərəli şəkildə vaxt keçirdilər.

AVİS ẄMẄKDAŞLARI İSTANBULDA

Avis tarixində 5 illik stajını tamamlayan personallar 24-28 iyun tarixlərində əvvəlcədən tərtib olunmuş plana uyğun və maraqlı istirahət günləri keçirdilər. Şirkətimiz tərəﬁndən gerçəkləşdirilən İstanbul turu əmakdaşlarımıza həqiqətən də yadda qalan günləri bəxş etdi.

www.avismed.az

AVİS-DẄ RAMAZAN TẄDBİRİ

İslam aləminin ən gözəl bayramlarından biri hesab olunan Ramazan bayramında Avis kollektivi yenə bir araya toplaşdı. Bayram süfrəsində təbriklər, personalın maraqlı təqdimatları, hazırladıqları səhnəcik və ifaları hamının könlünü oxşadı.

avis > Təbii müalicə

BÖYÜK MİQDARDA FAYDALI MADDẄLẄR İSTEHSAL EDİR, İNSAN ORQANİZMİNDẄKİ PROSESLẄRẄ MÜSBẄT TẄSİR EDİR, KÖHNẄDẄN QALAN XẄSTẄLİKLẄRİN QARŞISINI ALIR VẄ MÜALİCẄ EDİR… NẄDİR BU? BU BİLDİYİMİZ ÇAY OTU BİTKİSİDİR.

Hansı, ÇAY SAĞLIĞA FAYDALIDIR VẄ SẄBẄBLẄRİ

СОДЕРЖИТ ОГРОМНОЕ КОЛИЧЕСТВО ПОЛЕЗНЫХ ВЕЩЕСТВ, БЛАГОТВОРНО ВЛИЯЕТ НА ПРОЦЕССЫ В ОРГАНИЗМЕ ЧЕЛОВЕКА, ПРЕДУПРЕЖДАЕТ И ВЫЛЕЧВАЕТ ЗАСТАРЕВШИЕ БОЛЕЗНИ... ЧТО ЭТО? САМЫЙ ОБЫКНОВЕННЫЙ ТРАВЯНОЙ ЧАЙ

Какой чай

eçmişdən bəri insanlar içki hazırlamaq üçün, qaynar suda dəmlənən, qurudulmuş otlardan istifadə edirdilər. Bir müddət sonra onlar müxtəlif bitkilərin müalicə edici xüsusiyyətlərini kəşf etmiş və xəstəlikləri müalicə etmək üçün istifadə etməyə başlamışlar. Bu gün bir çox farmakoloji vasitələr – bitki əsasında sintezləşdirilən və bir neçə dəfə gücləndirilən kənar əlavəli preparatlardır. Lakin bitkilər öz aktuallığını itirməyiblər – onların proﬁlaktika məqsədi ilə Издавна люди использовали для приготовqəbul edilməsi orqanizmdə immuniteti normal ления напитков сушеные травы, заваривая tutmağa yardım edər. их в кипятке. Чуть позже наши предки обнаружили целебные свойства различных VİTAMİNLİ ÇAYLAR растений и стали применять их для лечения Bu gün bir çoxları заболеваний. Большинство фармакологиbitki tərkibli çaylara ческих средств сегодня – это синтезироehtiyacın olduğuванные на основе лекарственных свойств nu, onun qiymətiпрепараты с усиленным в несколько раз эфni və faydalarını фектом и сторонними добавками. Но травы anlayır. Lakin az не утратили своей актуальности – применеsayda da insan ev ние их в качестве профилактики заболеваний поможет организму поддерживать иммунитет в форме.

ПОЛЕЗЕН ДЛЯ ЗДОРОВЬЯ И ПОЧЕМУ?

ВИТАМИННЫЕ ЧАИ Многие в настоящее время понимают всю необходимость, ценность и пользу травяных чаев. Но мало кто знает, как правильно приготовить такой витаминнный чай в домашних условиях и почему его польза столь велика в современном мире.

şəraitində belə vitaminli çayın hazırlanmasını və onun nədən müasir zamanda belə çox faydalı olma səbəbini bilmir. İmuniteti gücləndirmək üçün bitki çaylarının ətri və dadının olması nəinki faydalı, hətta dadlı olması üçün, düzgün seçmək lazımdır. Otları qarışdırarkən, bir ətirli (kəklikotu, nanə və ya melisa) bitkini əlavə etməklə siz yalnız çayın dadını yaxşılaşdıra bilsənizdə, ətir miqdarını artırmaqla isə dadını korlaya biləcəyinizi unutmayın. HẄR HANSI BİR İDEAL VİTAMİN ÇAYI ÜÇÜN BİR MİQDAR NEYTRAL VẄ BİR ẄTİRLİ OTLARIN QARIŞIMI YETẄRLİ OLACAQ. ẄN YAXŞI BİTKİ TẄRKİBLİ ÇAY, ŞÜBHẄSİZ, ÖZ ẄLLẄRİNİZLẄ HAZIRLADIĞINIZDIR. BELẄ ÇAY HẄR YAŞDA OLAN KÖRPẄYẄ FAYDALI OLA BİLẄR. LAKİN ONUN, BÜTÜN MİKROELEMENTLẄRİNİ VẄ DAD KEYFİYYẄTİNİ QORUYUB SAXLAYACAQ, DÜZGÜN DẄMLẄNMẄ QAYDASINI BİLMẄK VACİBDİR.

НЕКОТОРОЕ КОЛИЧЕСТВО НЕЙТРАЛЬНЫХ ТРАВОК И ОДНА ДУШИСТАЯ - ЭТО ИДЕАЛЬНЫЙ СОСТАВ ЛЮБОГО ВИТАМИННОГО ЧАЯ. Для поддержания и укрепления иммунитета необходимо правильно подбирать состав травяных чаев, чтобы их запах и вкус несли в себе не только полезное, но и приятное употребление. Смешивая травы, помните о том, что, добавив одно ароматное растение (душицу, мяту или мелиссу), вы только улучшите вкус чая, а переборщив с количеством запахов, – испортите его. САМЫЙ ЛУЧШИЙ ТРАВЯНОЙ ЧАЙ, НЕСОМНЕННО, - ТОТ, КОТОРЫЙ ВЫ ПРИГОТОВИЛИ СВОИМИ РУКАМИ. ТАКОЙ ЧАЙ ПРИНЕСЕТ ПОЛЬЗУ МАЛЫШАМ ЛЮБОГО ВОЗРАСТА, ОДНАКО ВАЖНО ЗНАТЬ, КАК ПРАВИЛЬНО ЗАВАРИТЬ ЕГО, СОХРАНИВ ВСЕ НЕОБХОДИМЫЕ МИКРОЭЛЕМЕНТЫ И ВКУСОВЫЕ КАЧЕСТВА Летом стоит помнить о том, что это лучшее время года для того, чтобы укрепить и привести в тонус ваш организм, поэтому делать отвары и настои рекомендуется из

avis > Təbii müalicə

Yazda xatırlamaq lazımdır ki, bu bədəni tonusa gətirmənin və gücləndirmənin ən yaxşı zamanıdır. Buna görə də bitki dəmləmələrini təzə otlardan hazırlamaq məsləhət görülür. Səhərləri təzyiq qaldıran çay (mələkotu, çiyələk yapraqları, limon otu və lavandalı) için. Axşam saatlarında isə sağlamlıq üçün olan bitki çayları (solmaz çiçəyi, moruq yarpaqları, böyürtkən, qara qarağat və dəniz ağtikan) içməyi alışqanlıq halına gətirmək məsləhət olunur. MÜALİCẄVİ ÇAYLAR

ПРИГОТОВИТЬ ЛЕЧЕБНЫЙ ЧАЙ ДОМА ОЧЕНЬ ПРОСТО:

MÜALİCẄVİ ÇAYIN EVDẄ HAZIRLANMASI ÇOX SADẄDİR: Gərəkən otları alın və resept də qeyd olunan dozaya əməl edərək həkim tərəﬁndən təyin edilən instruksiyaya tabe olun.

Otu isti metal bir qabın içinə boşaldın, üzərinə otaq temperaturunda olan qaynamış su tökün və buxarda dəmləyin.

Unutmayın, müalicəvi bitkilərdən yanlış istifadə sağlamlığa zərər verə biləcəyinDəmləmə üçün dən, bu otlar yalnız 15 dəqiqə vaxt həkim tərəﬁndən kelazımdır. çirilən diaqnostik müayinə nəticəsində təyin edilərək qəbul edilməlidir. Adətən hazır olması belə dəmləmələr yeüçün–35 dəqiqə məkdən yarım saat gərəkir (10-15 əvvəl qəbul edilir və dəqiqəyə, dəmlənir). saxlama müddəti sərin bir yerdə 3 günDəmlənən suyu dən artıq olmamalıbir qaba tökün, dır. yarpaqları sıxın və müalicəvi çayı marladan süzün;

3 4 5

Lazım olan miqdarda su əlavə edin.

6 10 www.avismed.az

возьмите необходимые травки и, соблюдая дозировку, указансвежих трав. Утром пейте тонизирую- ную в рецепте, слещий чай (с дягилем, дуйте инструкции, земляничными лист- выписанной врачом; ьями, лимонником и высыпите тралавандой). В вечерву в теплую менее время рекомента л л и ч е с к у ю дуется ввести в привычку употреб- посуду, залейте проление оздоравли- кипяченной водой вающих травяных комнатной темперачаев (со зверобоем, туры, водрузите на листьями малины, кастрюлю с небольежевикой, черной шим объемом кипясмородиной и обле- щей воды (паровая баня); пихой).

1 2

для настоя требуется 15 минут (настаиНужно помнить одну вать следует 30-45 простую, но очень важную вещь: при- минут); менять лечебные приготавливая травы можно только отвар – 35 мипо назначению вранут (настаивать ча, после проведенной им диагностики, 10-15 минут); ведь неправильное слейте полуприменение целебчившуюся ных растений может жидкость, отопривести к ухудшению состояния здо- жмите остатки листровья. Обычно такие ьев и процедите настои употребляют лечебный чай через за полчаса до еды, а марлю; хранить их в холоддолейте воды ном месте можно не донужного кобольше 3 дней. личества. ЛЕЧЕБНЫЕ ЧАИ

3 4 5 6

Мы едем, едем, едем... 8 способов развлечь малышав дороге

Biz SẄYAHẄT EDİRİK Körpəni yolda əyləndirmənin 8 yolu Nənəyə qonaq gedərkən yolda tıxacda qalmısınız; rəﬁqənizin yazlığına qonaq gedirsiniz, lakin yolun 3 saat sürdüyünü unutmusunuz. Körpə arabada olmaqdan sıxılır və dəcəllik etməyə başlayır. Səbrli olun və “Semya Rastyot/Ailə böyüyür” layihəsinin konsultantı, uşaq psixoloqu Vera Laçinovanın məsləhətlərindən yararlanın. Nəticədə, hədəf nöqtəsinə problemsiz çatdığınızı görəcəksiniz.

KAĞIZDAN HEYVAN DÜZẄLDİN Sükan arxasında deyilsinizsə, körpəyə kvadrat vərəqlərdən (bloknot istifadə edirik) kağız heyvan düzəldin. Sadəcə vərəqin bir köşəsini

Собрались в гости к бабушке, да вот беда!застряли в пробке, отправились надачу к подруге, но подзабыли, что добираться к ней не менее трех часов. Малышу стале хать в машине иначинает капризничать. Спокойствие, только спокойствие! Воспользуйтесь советами детского психолога, консультант а проекта «Семья растет» ВЕРЫ лд чиновой, и вот у видите: вы доберетесь до пункта назначения без проблем.

СЛОЖИТЕ ИЗ БУМАГИ ЗВЕРЯ Если вы не за рулем, сделайте малышу из квадратных листочков (используем блокнот) бумажного зверя. Просто положите листочек одним из уголков вниз и загните верхний угол. Нарисуйте на нем мордочку (получится нечто вроде Смешарика, только из ромба, а не из круга).

РАССЧИТАЙТЕ ВРЕМЯ Если малышу еще не исполнилось полутора лет, постарайтесь подгадать, чтобы дальний путь пришелся на время его сна. Уверены, что ребенок спать не будет? Запаситесь несколькими комплектами игрушек, которые крепятся на автомобильное кресло. Особое предпочтение отдайте музыкальным игрушкам. www.avismed.az 11

avis > Körpə

aşağıya doğru qoyun və üst küncünü qatlayın. Onun üzərinə üz/sifət çəkin (Smeşarikə bənzər bir şey alınacaq, amma dairədən deyil, romdan).

ZAMANI AYARLAYIN Ẅgər körpənizin hələ 1,5 yaşı yoxdursa, səyahət vaxtını, yuxu saatına ayarlamağa çalışın. Körpənin yatmayacağından əminsinizmi? O zaman, yanınızda, bir neçə komplekt araba qoltuğuna taxılan oyuncaqlardan saxlayın. Xüsusən seçimi musiqili olanlardan yana edin.

NAĞIL CANLANDIRIN Ẅgər siz arxa qoltuqda körpənizin yanında oturmuşsunuzsa, kiçik oyuncaqlar vasitəsi ilə (gəlincik heyvanlar) körpənin sevdiyi nağılı canlandıra bilərsiniz.

CİB DẄSMALLARINDAN İSTİFADẄ EDIN Yanınıza heç bir oyuncaq almamısınız? Lakin yanınızda-bir neçə dənə cib dəsmalı tapılar yəqin ki! Onlara üç düyün vuraraq gəlincik düzəldə bilərsiniz: iri olan mərkəzdə baş üçün, qalan iki kiçik kənarlarda - əl üçün. Kağız gəlinciklərə üz çəkə bilər və ya dodaq boyası, göz qələmi və yazı qələmi ilə onları rəngləyə bilərsiniz.

ÖZÜNÜZLẄ OYUNCAQ GÖTÜRÜN İki yaşından böyük olan uşaqlar üçün vaxt keçirməyə kömək edən şeylər: Uşaqlar üçün musiqili araba sükanı, şəkil çəkmək üçün maqnit lövhə, “Tap və birləşdir” kimi motorikanı gəliştirən oyuncaq, şəkilləri böyük ölçüdə olan kitab (xüsusən də ana onların altında yerləşən şeyirləri yüksək səslə oxuya bilərsə).

12 www.avismed.az

РАЗЫГРАЙТЕ СКАЗКУ Если вы сидите на заднем сиденье рядом с малышом, с помощью маленьких игрушек (кукол, животных) можно разыграть сказку на любимый сюжет или его модификацию (продолжение, дополнение).

ИСПОЛЬЗУЙТЕ ПЛАТОЧКИ Не при х ватили с собой из дома никаких игрушек? Но пара носовых платков у вас найдется наверняка! Сделайте из них кукол, завязав на них три узла: крупный в центре для головы, два поменьше по бокам - для рук. На бумажных куклах можно нарисовать лицо или раскрасить их с помощью помады, карандашей для губ, глаз, шариковой ручки .

ВОЗЬМИТЕ С СОБОЙ ИГРУШКИ Ребенку старше двух лет помогут скоротать время: звучащий руль, магнитная доска для рисования, шнуровка вроде «найди И соедини», книга с крупными картинками (особенно, если мама может озвучить стихотворные подписи под ними).

NİTQİ İNKİŞAF ETDİRİN. Ẅgər körpə artıq yaxşı danışmağı bacarırsa, ona kəlmə oyununu təklif edin. Öncəki oyunçunun söylədiyi sözün ilk, son və vurğu olan hərﬂə başlayan bir kəlimə söyləyin; o kəlimənin antonimini, sinonimini, ona uyğun olan sifət, təyin və s. cümlə üzvlərini tapın.

BARMAQ OYUNLARI OYNAYIN Sükan arxasında deyilsinizsə, körpəyə daha çox zaman ayıra bilərsiniz. Bu halda siz onunla barmaq və yumruq oyunları oynaya bilərsiniz. Onları hər hansı bir şeyrə və ya elə o an uydurduğunuz bir sadə qaﬁyəyə uyğunlaşdıra bilərsiniz.

NẄYİN YANINDAN KEÇDİYİNİZİ ANLATIN Uşağın diqqətini pəncərə arxasında baş verənlərə yönəldin. Körpənin diqqətinin tez dağıldığına və ﬁkrini bir yerdə cəmləşdirə bilmədiyinə görə, ona hazırda nəyin yanından keçdiyiniz haqqında danışın: “Az sonra yolun bu tərəﬁndə böyük çay görünəcək. Budur artıq görünür. Bax, onun rəngi bozdur. Sahilində isə uşaqlar oturur”. Obyekt gözdən uzaqlaşandan sonra, onun haqqında körpəyə maraqlı və anlaşılan bir şey danışın.

РАЗВИВАЙТЕ РЕЧЬ Если малыш уже хорошо говорит, предложите ему поиграть в слова. Называйте слово на первую, последнюю, ударную и т.д. букву, сказанного предыдущим игроком; ищите к нему антонимы, синонимы, под ходящие прилагательные - определения, действия - глаголы.

ИГРАЙТЕ В ПАЛЧИКОВЫЕ ИГРЫ Если вы не за рулем, то можете уделить крохе гораздо больше внимания. В этом случае можете по играть с ним в пальчиковые, кулачковые игры. И х неслож но придумать к любому стихотворению или к тут же сочиненной вами простой рифмовке.

ГОВОРИТЕ О ТОМ, ЧТО ПРОЕЗЖАЕТЕ Обращайте внимание ребенка на происходящее за окном. Поскольку малыш быстро переключается и плохо концентрируется, рассказывайте ему о том, мимо чего сейчас будете проезжать: «Скоро С этой стороны будет большая река. Вон, она уже видна. Смотри, она серая. А на берегу сидят дети». Когда объект скроется из вида, расскажите малышу о нем чтото интересное и понятное .

www.avismed.az 13

avis > Cild

Sızanaqlar PROBLEMİNİZ OLMASIN Ẅsasən sızanaq kimi tanıdığımız Acne Vulgaris ən çox rast gəlinən dəri problemlərindən biridir. Sızanaqlar (Acne Vulgaris) dərimizdə yerləşən piy vəzilərinin xəstəliyidir. Adətən sızanaqlar dərinin piy vəziləri ilə zəngin olan yerlərində (üzdə, kürəkdə, sinədə) yaranırlar, ağ və qara nöqtələr, irinli, qırmızı iltihabi səpgilər şəklində təzahür edirlər. yağın miqdarı artmağa başlayır. Bu isə piy vəzilərinin kanallarının və dəri səthindəki Dərimizdə yerləşən piy vəzi- məsamələrin tutulmasına sələrinin əsas funksiyası ifraz ol- bəb olur. Bu zaman dəri unan yağı dəri səthinə çıxar- səthində ağ və qara nöqtələr masıdır. İfraz olunan bu yağ şəklində komedonlar (tıxaclar) isə dərimizi ətraf mühitin yan müşahidə olunur. Yaranmış bu təsirlərindən qoruyur. Piy tıxaclar dəri səthində və piy vəzilərinin axacaqları dəri vəzilərinin kanallarındakı ölü səthində yerləşən məsamə- hüceyrələrin qopub düşmələrə açılır. Cinsi yetişkənlik sinə mane olmaqla bərabər, dövründə (12-18 yaşlarda) dəri səthində mövcud olan dəri səthinə ifraz olunan mikro-orqanizmlərin çoxal-

Sızanaq (Acne Vulgaris) necə yaranır? Dr. Rəşad İsayev Həkim – Dermatoloq, tibb üzrə fəlsəfə doktoru, Salutem Dermatoloji Klinika

“

Insanların 5-10% də 40 və daha yuxarı yaşlarda da sızanaqlara rast gəlmək mümkündür.

” normal 14 www.avismed.az

acne

sızanaq problemi olubsa bu onların uşaqlarında sızanaqların olma ehtimalını artırır. Sızanaqlar (Acne Vulgaris) kimlərdə yaranır? 12-18 yaş qrupunda olan demək olar ki, bütün oğlan və qızlar sızanaq problemi ilə rastlaşırlar. Baş vermə tezliyi və davamlılığı baxımından bu xəstəlik oğlanlar və qızlarda fərqli olur. Belə ki, oğlanlarla müqayisədə qızlarda Acne vulqaris (sızanaq xəstəliyi) daha tez-tez baş verir: qızlarda bu xəstəlik əsasən 13-14, oğlanlarda isə 15-16 yaşlarında daha çox müşahidə olunur. Ẅsasən sızanaqların davam etmə müddəti 5-10 il davam edir və 20-25 yaşlarında azalır. Insanların 510% də 40 və daha yuxarı yaşlarda da sızanaqlara rast gəlmək mümkündür. masına səbəb olur. Bütün bu proseslərdən sonra dəri səthi yağlı, qızartılı, irinli, ağ və qara nöqtələr şəklində olan səpgilərlə örtülü olur.

Sızanaqların (Acne Vulgaris) yaranmasının əsas səbəbləri. • Hormonlar (Androgenlər): Sızanaqlar əsasən kişi hormonlarının daha çox sintez olunduğu dövrdə, cinsi-yetişkənlik dövründə (12-18 yaşlarda) oğlanlar və qızlarda çıxmağa başlayırlar. Bundan əlavə qızlarda menstruasiya tsikli dövründə hormonların səviyyəsi qalxdığına görə bu müddətdə də sızanaqlarda çoxalma müşahidə olunur.

• Dəri səthində yağ ifrazının artması: Kişi hormonlarının (androgenlər) stimulyasiyası nəticəsində dəri səthinə daha çox yağ ifraz olunmağa başlayır. • Piy vəzi kanalında və tük follikulunda dəyişikliklər: Artmış yağ ifrazı dəridəki məsamələrin tıxanmasına səbəb olur. Yaranmış tıxac ölü hüceyrələrin və bakteriyaların dəri səthinə çıxmasına mane olur. • Bakteriyalar: Dəri səthimizdə çoxlu sayda mikro-orqanizmlər yaşayır. Ancaq sızanaqların yaranmasında rolu olan bakteriya yalnız Propionibacterium acnes dir. • Genetik faktor: Ẅgər valideynlərdə yetkinlik vaxtı

Sızanaqlar müalicə oluna bilən bir xəstəlikdir... Sızanaqların müalicəsi uzun müddətlidir və qısa müddət ərzində möcüzəvi dəyişikliklər gözləmək doğru deyil. Tətbiq olunan müalicə nə olursa olsun səbrlə və düzgün yerinə yetirilməlidir. Müalicənin əsas məqsədi dəri səthində yağ ifrazını, səpgilərin sayını və şiddətini azaltmaq, ləkələrin və çapıqların yaranmasının qarşısını almaqdan ibarətdir. Müalicənin eﬀekti ən tez 1 ay sonra hiss olunmağa başlayır. Ancaq ortalama 80% və daha çox sağalmanın əldə olunması www.avismed.az 15

avis > Cild

üçün 2-4 ay müalicənin aparılması məqsədə uyğundur. Acne vulgarisin müalicəsində xəstəliyin şiddətindən asılı olaraq müxtəlif dərman preparatları istifadə olunur. Bu zaman sistemik və yerli antibiotiklər, hormonal preparatlar və digər dərmanlar təyin olunur. Sızanaqlardan sonra qalan ləkələr və çapıqlar üçün müxtəlif peelinglər və lazerlərdən istifadə olunur.

• Sızanaqlar vaxtında müalicə olunmazsa səpgilərin yerində ləkə və çapıqların qalma ehtimalı çox yüksəkdir. • Üz nahiyəsində olan səpgiləri sıxmaq və ya qaşımaq gələcəkdə bunların yerində çapıqların qalma ehtimalını artırır-. • Müalicə taktikası hər bir pasientə görə dəyişə bilər. Bu zaman həkim-dermatoloquMüalicə alan nuz yaşa, cinsiyyətə, sızanaqların yayılmasına və şidhər bir pasientin dətinə görə fərqli müalicələr bilməli olduğu təyin edə bilər. əsas məqamlar... • Sızanaqların müalicəsi üçün hər hansı bir pəhriz saxla• Acne Vulgaris (sızanaqlar) mağa ehtiyac yoxdur. Çox bir dəri xəstəliyidir və derma- tərləmə və günəş şüalarında toloq tərəﬁndən müalicə qorunma daha vacibdir. olunmalıdır. • Stress və həyacan akneni • Acne Vulgarisin (sızanaq- artıran əsas səbəblərdən ların) müalicəsi uzun müd- biridir. Xüsusilə tələbələrin dətlidir-.

16 www.avismed.az

imtahanlara hazirlaşdığı vaxt stressli vaxtdır. Bu dövrlərdə adətən sızanaqlar artmağa meyilli olur. • Üz dərisinə qulluq zamanı həssas davranmaq lazımdır. Yüngül, dərini soymayan yuyucu vasitələrdən istifadə etmək lazımdır. Bu zaman xüsusilə, qadınlar üz dərisindəki məsamaləri bağlamayan (oil free, non-comedogenic) kosmetik vasitələrdən istifadə etməlidirlər.

avis > Ortopetiya

Anadangəlmə bud-çanaq oynağının çıxığı nədir?

Dr. Vüsal İsmayılov Ortopediya və Travmatologiya mütəxəssisi.

“

Bud-çanaq oynağı problemlərinin böyük bir qismi Pavlik bandajı ilə müalicə edilə bilər. Bu bandaj uşağın dizlərini bir-birindən ayıraraq qarına doğru çəkilməsini təmin edir.

” 18 www.avismed.az

Bud-çanaq oynağının anadangəlmə çıxığı uşaqlarda tez-tez rastlanan, erkən yaşda aşkarlanıb müalicə edilmədiyində qalıcı problemlərə səbəb olan bud-çanaq oynağının inkişaf qüsurudur. Hal-hazırda da ciddi problem olaraq qalmaqda davam edir. Başqa sözlə bud sümüyünün üst ucu bud-çanaq oynağı kapsulundan bayıra çıxa bilir. Uşaqlarda belə problemin erkən yaşlarda müalicəsi son dərəcə önəmlidir. Anadangəlmə bud-çanaq oynağı çıxığı 800 yeni doğulandan birində görünür. Səbəbi tam bilinməməklə yanaşı, genetik, hormonal, mexanik və ətraf mühit faktorlarının rol oynadığı düşünülməkdədir. Uşaqların 40%-də ikitərəﬂi çıxıq mövcuddur. Qızlarda oğlanlara nisbətən 6 dəfə daha çox baş verir. Bələmə kimi vərdişlər də budçanaq oynağı çıxığına yol aça bilər. Bu səbəbdən də belə ənənəvi vərdişlərdən qəti surətdə qaçmaq lazımdır.

-sağrı gəlişi ilə doğulan uşaqlar və ya ana bətnində hamiləliyin sonuna qədər başı yuxarıda olacaq şəkildə qalan körpələr. - boynunda bir tərəfə doğru anadangəlmə əyrilik (tortikollis) olanlar. - ayaqlarında anadangəlmə əyripəncəlik (metatarsus adduktus) olanlar. Anadangəlmə bud-çanaq oynağı çıxığı necə aşkar edilir?

Bud-çanaq oynağında mövcud bir problemi görmək hər zaman mümkün olmaya bilər. Bu səbəbdən həkim kontrol müayinələri əsnasında hər dəfə uşağın bud-çanaq oynaqlarını da müayinə etməlidir. Bud-çanaq oynağında müayinə zamanı qeyri-stabillik olub-olmadığı müəyyən edilməlidir. Daha böyük uşaqlarda oynaqda çıxıq varsa bud-çanaq oynağının yana doğru açılmaması görülür. Bir çox hallarda heç bir şikayəti olmayan uşaqlar yeriməyə başladıqdan sonra axsama şikayəti ilə həkimə müraciət Anadangəlmə bud-çanaq oy- edirlər. Bu halların qarşısını nağı çıxığı üçün riskli uşaqlar almaq məqsədi ilə və erkən hansılardır? yaşda müalicənin daha eﬀek-ailədə və ya yaxın qohumlarda tiv və asan olduğunu da nəzəbud-çanaq oynağı çıxığı olan- rə alarsaq erkən diaqnostika lar. Bu vəziyyət mütləq həkimə çox əhəmiyyətlidir. bildirilməlidir. Altı ayına qədər uşaqlarda

displaziyanı aşkarlamaq üçün ən ideal üsul budçanaq oynağının ultrasəs müayinəsidir. Ultrasəs müayinəsi üçün ən uyğun yaş 1-6 aydır. Ẅgər uşaqda risk faktorları da varsa ultrasəs müayinəsinə mütləq göstəriş vardır. Bir çox ölkələrdə risk qrupu olmadan da bütün uşaqların ultrasəs müayinəsini nəzərdə tutan skrininq proqramları tətbiq edilir. Altı aylıqdan böyük uşaqlarda bud sümüyü başının sümükləşmə mərkəzi əmələ gəldiyindən rentgenoqraﬁya daha informativ sayılmaqdadır.

birindən ayıraraq qarına doğru çəkilməsini təmin edir. Bu bandaj ilə müalicə edilən uşağınız hər həﬅə həkim tərəﬁndən müayinə edilir və bud sümüyünün bud-çanaq oynağı içinə yerləşib yerləşmədiyinə baxılır. Ẅgər yerləşAnadangəlmə bud-çanaq oy- mişsə bu bandaj gecə-gündüz nağı çıxığı necə müalicə 2 ay istifadə edilir. 6 aydan daha böyük uşaqlarda Pavlik edilir? bandajı çox vaxt diskomforta Bud-çanaq oynağı problem- səbəb olduğundan abduksiya lərinin böyük bir qismi Pavlik ortezləri istifadə olunmaqbandajı ilə müalicə edilə bilər. dadır. Bu bandaj uşağın dizlərini bir- Bud-çanaq oynağı çıxığı olan

hər 20 uşaqdan birində müalicə üçün bandaj yetərli olmaya bilər. Belə vəziyyətdə uşaqlara gips tətbiqi lazım ola bilər. Gec aşkar edilmiş hallarda və eyni zamanda konservativ müalicə uğursuz olduqda bud-çanaq oynağının çıxığının müalicəsi üçün cərrahi əməliyyat lazım ola bilər. Nə zaman həkimə müraciət etməlisiniz? -uşağınız bud-çanaq oynağı çıxığına görə risk qrupundadırsa və ultrasəs müayinəsi edilməyibsə-; -ailə üzvlərində, yaxın qohumlarda bud-çanaq oynağının displaziyası olan varsa-; -uşağınızın ətraﬂarının uzunluğu bir-birinə bərabər deyilsə-; -yeriməyə başlayan uşağınızda axsama müşahidə edirsinizsə həkimə müraciət edin.

www.avismed.az 19

avis > Hamiləlik

KÖRPẄLẄR ana bətnində də stressdən təsirlənə bilərlər adın doğum həkimləri stressin körpəyə ana bətnində də təsir edə bildiyini söyləyirlər. Körpələrin temperamentinin ana bətnində inkişaf etməyə başladığını deyən qadın

doğum həkimləri stressli mühitdə hamiləlik keçirən anaların körpələri də çox gərgin ola bilmələri ilə diqqəti cəlb edirlər. Körpələr bütün hisslərdən həm hormonal, həm də ﬁziki təsirləndiyini bildirən həkimlər körpənin 8 həﬅədən etibarən hissinin inkişaf etməyə başladığını söyləyirlər. Körpə 20 www.avismed.az

16 həﬅəlik olduğunda xaricdən gələn titrək səsləri duymağa başlayır. 24 həﬅədən etibarən anasının səslərini tanımağa başlayır və ona reaksiya verməyə başlayır. 27 həﬅəlik olan körpə

sürətli qapı çırpılmasını duyaraq sıçradığını anlamaq olar. Bütün bunlar körpənin ətraf mühitdə baş verən hadisələrdən təsirləndiyini göstərir. Amma körpənin təsirlənmə şəkli bununla bitməz. Körpə ananın maddi və mənəvi mühitində bəslənərək böyüməkdədir. Stress anında yüksələn adrenalin və yaxud sevincli anında ifraz olunan endorﬁn də körpəyə təsir edə bilər. Beləliklə stress həm duyma, həm də hormonal yoldan körpəyə təsir et-

məyə və körpənin inkişaf dönəmində mühüm rol oynayır. Ana bətnində körpə daha da sakit olmalıdır. Ẅvvəlcədən də aparılan araşdırmalarda stressli bir hamiləlik sürəsində dünyaya gələn körpələrin ürək döyüntülərinin dəyişkən olduğu aydınlaşdırılmışdır. Anaların stressli mühiti körpələrə həqiqətən təsir edir. Stresə girməmək əlbəttə mümkünsüzdür, lakin ana qarnında körpənin daha sakit bir mühitdə olmasına nail olmaq lazımdır.

www.avismed.az 21

avis > Şəfa

Anemiyalar (Qanazlığı) ?

Ẅn çox rast gəlinən anemiya növləri hansılardır?

Ẅn çox rast gəlinən anemiya dəmir defisitli anemiyadır. Rast gəldiyimiz bütün anemiyalarin 80% ni Dəmir defisitli anemiyalar təşkil ədir. Bu anemiyaya daha çox qadınlarda rast gəlinir. Bunun səbəbi qadınların hər ay fizioloji olaraq qan itirməsi, doğuşlar, laktasiya və s.dir Həqiqətən də dəmir defisitli anemiyanın əmələ gəlməsi üçün qan itgisi mütləqdir. Qadınlar bu səbəbdən kişilərdən daha şanssızdırlar. Mehparə Həsənova Həkim-Hematoloq Elmi Tədqiqat Hematologiya və Transfuziologiya İnstitutu

“

Ẅn çox rast gəlinən anemiya dəmir deﬁsitli anemiyadır. Rast gəldiyimiz bütün anemiyalarin 80% ni Dəmir deﬁsitli anemiyalar təşkil ədir.

” 22 www.avismed.az

Dəmir deﬁsitli anemiya zamanı meydana çıxan əlamətlər hansılardır? Bu əlamətlər yaşla, cinslə yanaşı xəstəliklərə görə də dəyişir. Bəzən çox ağır əlamətlərlə təzahür etdiyi halda, bəzən də heç bir əlaməti olmadan meydana çıxa bilər. Ẅsasən yorğunluq, halsızlıq, boğulma, iştahasızlıq, bəzi qida maddələrinə qarşı ikrah hissi. Məsələn, ət yeməklərinə qarşı. Bəzən də qidalanmanın təhrif olunması. Məsələn, xəstələr təbaşir, kömür, bişməmiş düyü, bişməmiş makaron, torpaq yeyirlər. Bir sözlə xəstənin yaşına, cinsinə və xəstəliyinin agırlıq dərəcəsinə görə klinik əlamətlər dəyişə bilər.

Anemiyanın ən təhlükəli növü hansıdır? Anemiya (Qanazlığı) dediyimiz zaman bunun onlarca növünü sadalamaq mümkündür. Ẅgər kobud şəkildə növlərə ayırmaq istəsək, bunun sümük iliyindən asılı olan və olmayan səbəblərini görərik. Sümük iliyinə bağlı anemiyalar zamanı qırmızı qan hüceyrələri (eritrositlər) lazımınca əmələ gəlmir. Sümük iliyi bu hüceyrələri yarada bilmir. Çünki sümük iliyində problem vardır. Digər tərəfdən isə sümük iliyi normal

çalışır, lakin qan yaranmada lazım olan mineral və vitaminlərin defisiti var. Məsələn-, dəmir, fol turşusu, vitamin B 12. Qan yaranmasında vacib olan maddələr sümük iliyinə gedib çatmırsa qanazlığı yaranır. İlk növbədə qanazlığının nə ilə bağlı olduğunu bilmək üçün bir çox müayinələr apararaq aydınlaşdırmaq mümkündür. Bundan sonra anemiyanın sümük iliyinə bağlı, mineral və ya vitamin defisiti və yaxud da hər hansı bir xroniki xəstəliklə bağlı olduğunu bilmək olar. Qanazlığı (Anemiya) zamanı qanaxmalar, dəridə qançırlar ola bilərmi? Sadaladığımız mineral və vitamin defisitləri zamanı aktıv qanaxmalara rast gəlinmir. Qanın tərkibində qanı laxtalandıran hüceyrələr (trombositlər) var ki, dərin anemiyalarda bu hüceyrələrin azalması mümkündür. Çox vaxt bu sümük iliyinə bağlı anemiyalar zamanı özünü biruzə verə bilər. Qanazlığı bir əlamətdir, lakin bunun altında da minlərlə səbəb ola bilər. Bunu mütləq araşdırmaq lazımdır. Biz bayaq da qeyd etdik ki, qanaxmalar əsasən qadınlarda fizioloji qanaxmalara bağlıdır. Kişilərdə və menopauza dövrünə girmiş qadınlarda isə mədə - bağırsaq traktın da olan problemlərlə bağlı olur. Ẅgər mədə - bağırsaq traktın da problem varsa, qəbul edilən qida maddələri, orqanizmimizə yararlı olan minerallar və vitaminlər bədənə sorulmadan tərk edilir. Qeyd etdiyimiz kimi kişilərdə daha çox rast gəlinir. Bunun üçün də bu xəstələrin mədə bağırsaq traktını daha dərindən yoxlamaq da fayda var. Ümumiyyətlə isə ən çox rast gəlinən dəmir defisitli anemiyanı müalicə etməzdən əvvəl mütləq gizli qalan səbəbi araşdırmaq lazımdır. Anemiyanı

aradan qaldırdıqdan sonra əsas xəstəliyi müalicə etmək lazımdır. Başqa bir yanaşma, yalnız Hb aşağı olmasına baxıb dəmir preparatı ilə müalicə etmək düzgün yanaşma deyil. Məsələn, vitamin B12 deﬁsitli anemiyanı araşdırmadan yanlışlıqla

əlamətlər ola bilir. Məsələn-, barmaq uclarında və dildə keyləşmə, yanğı və göynəmə hissi, əsəbilik. Bunlar ən çox rast gəlinən əlamətlərdir. Çox vaxt bu anemiyalara səbəb mədə - bağırsaq traktının əsas bu sadalanan maddələr

Necə qidalanmaq lazımdır ki, anemiya yaranmasın? Ẅsasən düzgün və balanslaşdırılmış qidalanmaq lazımdır. Günlük qida

dəmir preparatı ilə müalicə etsəniz heç bir nəticə almaq mümkün deyil. Ẅvvəlcə səbəbi araşdırıb daha sonra müalicəni başlamaq lazımdır.

sorulduğu nahiyyələrinin cərrahi əməliyyatlar nəticəsində rezeksiyası olunduqda baş verir. Və sadaladığımız dəmir, fol, vitaminlər sorulmadan orqanizmi tərk edir. Demək olar ki, bütün anemiyalarda klinik əlamətlər eynidir. Lakin dediyimiz kimi fol və vitamin B 12 deﬁsiti zamanı daha çox nevroloji əlamət-lər olduğu halda, dəmir deﬁsitli anemiya zamanı daha çox saçlar tökülür, dırnaqlar qırılır. Dərin və uzun müddət davam ədən anemiya zamanı dırnaqlar saat

rasionunda minerallar və vitaminlərlə zəngin qidalardan daha çox istifadə olunmalıdır. Dəmir deﬁsitli anemiyalar zamanı qırmızı ət (qoyun və mal), dəmirlə zəngin meyvə və tərəvəzlərlə qidalanmaq mütləq vacibdir. Amma əgər anemiyanın dərəcəsi ağırdırsa burada mütləq medikamentoz müdaxilə lazımdır. Çünki, bu zaman dəmirlə zəngin qidalardan istifadə etməklə anemiyanı aradan qaldırmaq mümkün deyil. Sadaladığımız anemiyalardan başqa Ağdəniz anemiyası

Fol və Vitamin B 12 defisitli anemiya nədir? Bunların dəmir defisitli anemiyadan fərqi nədir? Fol və Vitamin B 12 defisitli anemiyanın klinik gedişi dəmir defisitli anemiyadan bəzi əlamətlərinə görə fərqləndirmək olar. Anemiyanın bu növündə daha çox nevroloji

şüşəsinə bənzəyir, ağız bucaqlarında çatlar olur.

www.avismed.az 23

deyilən talassemiyalar zamanı Hb aşağı olduğu təqdirdə dəmirin miqdarı artmış olur. Belə hallarda da xəstələrə dəmirqovucu preparatlar verilir. Bu xəstələrə dəmirlə zəngin qidalardan istifadə etməmək tövsiyə edilir. İnfeksion və onkoloji xəstəliklər zamanı qanazlıgı yaranırmı, əgər yaranırsa səbəbi nədir? Onkoloji xəstəliklər zamanı anemiyanın əmələ gəlməsinin bir çox səbəbləri var. I. Onkoloji xəstəlik sümük iliyinin funksiyasını sıxışdıraraq meydana gələ bilər. II. Onkoloji xəstəlik zamanı əmələ gələn metastaz və ya inﬁltrasiya zamanı sümük iliyinin tutulması. Bütün bunlar isə sümük iliyinin

24 www.avismed.az

fəaliyyətinə mane olur. III. Onkoloji xəstəlik ciddi qanaxmaya səbəb ola bilir. Məsələn mədə bağırsaq şişləri zamanı ciddi qan itirmə nəticəsində əmələ gələn anemiyalar. Onkoloji xəstəliklərlə qanazlığı arasında ciddi bir əlaqə var. Və bu səbəbdən də bu cür şikayətləri olan, anemiya tablosu olan bir qan təhlili ilə rastlaşan həkim, xəstədə onkoloji bir xəstəlik varmı deyə düşünür. Anemiyaların müalicəsi nədir, nələrə diqqət edilməlidir? İlk öncə anemiyanın səbəblərini araşdıraraq müalicə etmək lazımdır. Dəmir deﬁsitli anemiyadırsa dəmir preparatı ilə, fol və Vitamin B 12 deﬁsitli anemiyadırsa sadalanan vitaminlərlə müalicə aparmaq lazım-

dır. Hər hansı bir xroniki xəstəliklə bağlı anemiya varsa, məsələn, xroniki böyrək çatışmazlığı, bu zaman mütləq böyrəklərdən sintez olunan hormonla (eritropoetin) müalicə aparmaq lazımdır. Onkoloji xəstəliklər zamanı əsas xəstəliyın müalicəsi fonunda meydana gələn qanazlığını hematransfuziyalarla aradan qaldırmağa çalışmaq lazımdır. Ẅsas bunu demək istərdim ki-, düzgün qidalanmaq, anemiyaya səbəb ola biləcək, qadınların arıqlamaq üçün tutduqları pəhrizdən uzaq olmaq lazımdır. Ẅgər anemiya varsa, gec olmadan həkimə müraciət etmək lazımdır. Belə olduqda isə həyatımız daha mənalı və sağlam keçəcək.

avis > Sağlamlıq

Hansı yaşda hansı

AĞRILAR OLUR? Həkimlərin araşdırmalarına görə 30 yaşdan sonra stress artdığı üçün baş ağrılarının daha çox artdığı, 40-50 yaşlarında isə daha çox bel ağrılarının əmələ gəldiyi düşünülür.

yaşından sonra: 30 yaşından sonra xəstəliklərin artdığı diqqəti çəkir. Bu yaşda stress daha da artdığı üçün tez-tez baş ağrılarına rast gəlinir: Baş ağrısı: Xüsusi ilə masa ətrafında çalışanlarda, bütün gün kompyuterdə çalışanların boynunda ağrılar olur. Bu ağrıları və stressinizi azaltmaq üçün nəfəs və boyun idmanı edə bilərsiniz. İsti kompres də ağrılarınızı azalda bilər.

Karpal Tünel sindromu: Klaviyaturalar, cib telefonları, kompyuter oyunları kimi eyni hərəkətlərin davamlı təkrarlanması biləklərinizdə olan sinirlər üzərində olan təzyiqi artıraraq bilək və əllərinizdə ağrıların olmasına səbəb ola bilir. Ailənizdə bu xəstəliyi əvvəlcədən keçirən yaxınlarınızın olması və keçmişdə yaşadığınız yaralanmalar Karpal Tünel Sindromunu daha da sürətləndirir. Təkrar olunan hərəkətlərdən uzaqlaşma ehtimalınız yoxdursa çalışma sahənizi yenidən düzənləməyə

çalışın. Klaviyaturadan istifadə edərkən oturacaqda çiyinləriniz rahat olacaq şəkildə oturun. Ẅl, bilək və dirsəklərinizi düz tutun. Ayaqlarınızı yerə basın yaxud da ayaq dəstəyindən istifadə edin.

Bununla belə biləklərinizdə ağrı olarsa mütləq həkimə müraciət etmək lazımdır. Xəstəliyiniz artarsa əməliyyat olmağınız lazım olacaq.

yaşından sonra:

40-50 yaşlarında bel ağrılarının sıx görüldüyünü araşdıran həkimlər bunları qeyd edirlər: Bel ağrısı: Yaşlandıqca səhv duruş, düzgün olmayan iş yeri, düzgün olmayan yuxu alışqanlıqları onurğa sütunu üzərində olan stressi artıraraq bel ağrılarına səbəb olur. Ẅvvəlcə duruşunuza diqqət edin. Bədəninizin ağırlığının yüzdə 25– indən çoxunu qaldırmayın və mütləq çalışma sahənizi düzənləyin. Kürsünüzün və monitorunuzun uyğun yüksəklikdə olub-olmadığına nəzarət edin. Ẅgər ağrılarınız hər sabah yataqdan qalxdığınız zaman baş verirsə yatağınızı dəyişdirin və sizin üçün ən doğru olan yuxu mövqeyini öyrənin.

Ẅzələlərdə gərilmə və tendinit: (iltihab) Tendinit vətərlərdə olan zəiﬂikdən və incəlmələr səbəbindən əmələ gəlir. Tendinit yaşlılarda və çalışan gənc insanlarda çiyin və qollarını zorlayan insanlarda daha çox görünür. Təkrarlanan və sizi incidən hərəkətlər zamanla şişə çevrilərək xroniki ağrılara səbəb ola bilir. Bunun üçün də mütləq həkimdən dəstək alın və sizin üçün uyğun olan idman hərəkətlərini yerinə yetirin. Dincəlmək, buz kompresi və həkimlərin tövsiyyə etmiş olduğu dərmanlar ağrılarınızı azalda bilər.

yaşından sonra: Həkimlər 60 yaşından sonra “osteartrit”in goründüyünü bildirirlər. Xüsusi ilə - də qadınlarda daha çox görülən bu xəstəlik oynaq ağrısı, şişlik, omba, diz və beldə sərtliyə səbəb ola bilər. Xəstəliyin müalicəsi zamanı mütləq həkimdən dəstək alın və kilonuzu daim nəzarətdə saxlayın. Bu xəstəlikdə önəmli olan, aktiv bir həyat tərzi keçirməkdir. Ancaq yaşınıza uyğun olan idman proqramlarından istifadə edin. Sağlam olaraq kilonuzu qoruyaraq oynaqlarınız üzərindəki yükü yüngülləşərək ağrılarınızı azalda bilərsiniz.

avis > Məsləhət

BOĞAZ AĞRISINA ẄLVİDA Duz və su: 1 stəkan ilıq suyun içərisində dörddə bir çay qaşığı duzu əridin. Ẅgər evdə varsa dişlərinizi fırçaladıqdan sonra istifadə etdiyiniz ağız qarqarasından da 1 yemək qaşığı əlavə edərək boğazınızı qarqara edin. Belə qarışıq ilə qarqara etmək boğazda olan mikrobları öldürəcəkdir. Hər dəfə istifadə etmək üçün təzə qarışıq hazırlamaq lazımdır. Ancaq du suyu udmaq olmaz. Limon və su: 1 stəkan suyun içərisinə 1 çay qaşığı limon suyunu qarışdıraraq qarqara edin. Ağzınızı büzüşdürən bu su şişmiş olan boğaz toxumalarının büzüşməsinə köməkçi olacaq, virus və bakteriyalar üçün turşulu bir ortam yaradacaqdır. Suyun içərisinə bal, limon və zəncəﬁl qatın: Yarım stəkan isti suyun içərisinə 1 çay qaşığı toz zəncəﬁl, bal və limon suyu əlavə edərək qarışdırın. Tamamən qarışandan sonra qarqara edin. Bal boğazınızı örtəcək və antibakteriyal bir mühit yaradacaqdır. Acı sos və su: Acı bibərin içərisində olan “capsicum” isimli maddə ağrıları yüngülləşdirməyə, iltihaba qarşı müqavimət göstərməyə kömək edir. Boğaz ağrısını yüngülləşdirmək üçün 1 stəkan isti suyun içərisinə 5 parça qırmızı acı bibər yaxud da bibər sosu əlavə edin. Bu qarışıqla qarqara edərkən boğazınız yanacaq, ancaq hər 15 dəqiqədən bir bu su ilə qarqara edərək faydasını görün. Adaçayı (şalfey) və su: Adaçayı da boğaz ağrısını yüngül-

28 www.avismed.az

ləşdirir və burun yollarında olan şışkinlikləri azaldır. 1 çay qaşığı adaçayı, yarım çay qaşığı zəy, yarım ﬁncan qədər qəhvəyi rəngli şəkər, bir az sirkə və suyu qarışdırıb qarqara hazırlayın.

ların yaranmasının qarşısını alar, boğaz ağrısını yüngülləşdirər. 5 dəqiqə bu suyu ağzınızda saxlasanız zəiﬂəmiş diş ətlərinizin yenidən canlanmasına və diş ağrısının dayanmasına kömək edər. Mixək çayı: Suyun içərisinə 1-3 çay qaşığı toz mixək ya da mixək toxumu əlavə edib qarışdıraraq bununla qarqara

Zəfəran və su: Bu sarı ədviyyat mükəmməl bir antioksidantdır. Elm adamları zəfəranın bir çox ciddi xəstəliklərə qarşı müqavimət göstərməyə kömək etdiyini düşünürlər. Boğaz ağrısı üçün yarım çay qaşığı zəfəranı və yarım çay qaşığı duzu bir stəkan isti qarışdırıb suyla qarqara etmək olar. Səməni suyu: Xloroﬁllə dolu olan taxıl suyu bakteriya-

Alma sirkəsi və duz: Pis bir öksürəyiniz varsa və buna görə də boğazınız ağrıyırsa alma sirkəsini təcrübədən keçirin. Çünki

mikroblar turşuluğu olan bir mühitdə yaşaya bilməz. Bir stəkan ilıq suyun içərisinə 1 yemək qaşığı alma sirkəsi və 1 çay qaşığı duz

Boğaz ağrısını aradan qaldırmaq və mikrobları öldürmək üçün qarqara etmək sadə və olduqca təsirli bir vasitədir. Sizin də boğazınız ağrıyırsa evdə hazırlaya biləcəyiniz bu qarqaralar vasitəsi ilə boğaz ağrılarınızı azalda bilərsiniz. edin. Mixək çayı boğaz ağrısını yüngülləşdirir. Mixəyin antibakteriyal və anti-iltihab xüsusiyyəti var. Pomidor suyu: Boğaz ağrısının keçici olaraq yüngülləşməsi üçün isti suyun içərisinə yarım stəkan pomidor suyu və 10 damcı qırmızı bibər sosu qarışdıraraq qarqara edin. Likopenin antioksidant xüsusiyyətinin olması boğaz ağrısının daha sürətlə sağalmasına kömək edə bilir. Yaşıl çay: Təbii olaraq infeksiyalara qarşı mübarizə apardığı bilinən yaşıl çay boğaz ağrısı üçün də çox faydalıdır. Boğazda olan hər hansı bir bakteriyanı öldürmək üçüçn yaşıl çay dəmləyin və bir udum alaraq qarqara edin.

www.avismed.az 29

avis > Məsləhət

tökün. Boğazınız ağrıdıqca gündə 3-5 dəfə bu sula qarqara edin. Daha yüngül bir müalicə üçün döddə bir stəkan alma sirkəsi ilə dörddə bir stəkan balı qarışdırın. Bu qarışıqdan 4 saatdan bir 1 yemək qaşığı udun. Qızıl möhür və su: Bitki tərkibli virus öldürücüsü olan qızıl möhürdən 1,5 çay qaşığını bir stəkan suyun içərisinə qarışdırıb onunla qarqara edin. Bu qarışıq iltihab etmiş boğaz toxumalarını yumşaldacaq, virus və bakteriyaların məhv olmasına səbəb olacaq.

30 www.avismed.az

Ekineziya və su: Bitki tərkibli bir virus qatili sayılan toz halında olan ekineziyadan 2 çay qaşığı götürüb bir stəkan suyun içərisinə qataraq gündə 3 dəfə bununla qarqara edin. Ekineziya qarışığı boğaz ağrılarını yüngülləşdirmək üçün, eyni zamanda bir sıra infeksiyalara qarşı mübarizə aparmaq üçün immunitet sisteminə köməkçi olur. Biyan kökü və su: Biyan kökləri boğaz ağrısını zıiﬂədir və öksürəyi tezləşdirən bəlğəmin də qarşısını alır. Bir

stəkan suyun içərisinə bir çay qaşığı biyan kökü tozunu əlavə edib qarqara edin. Moruq çayı: Moruq çayı keçmişdən qripdən açıq yaralara qədər bir çox xəstəliyin müalicəsində istifadə olunan ev müalicəsidir. Bir stəkan qaynanmış suyun içərisinə 2 çay qaşığı qurudulmuş çay yarpağı əlavə edin. 10 dəqiqə qədər dəmlənməsini gözləyin və bir az soyuduqdan sonra ilıq halda qarqara edin.

avis > Gözlər

QLAUKOMAHİYLẄGẄR XẄSTẄLİK Qlaukoma hiyləgər xəstəlikdir – illərlə inkişaf etsə də, çox hallarda ilk mərhələlərdə özünü büruzə vermir. İnsan tədricən kor olmasını heç təxmin etmir, “əhəmiyyətsiz” əlamətləri isə yaşı və yaxud yorğunluğu ilə izah edir. Unutmayın, erkən başlanan müalicə daha eﬀektli olur.

Məmmədova Aygün Maştağa 7 saylı B.Ş.X.P.Ş. Oﬅolmoloq

“

Qlaukoma hiyləgər xəstəlikdir – illərlə inkişaf etsə də, çox hallarda ilk mərhələlərdə özünü büruzə vermir.

” 32 www.avismed.az

Xəstəliyin ilkin nişanələrindən olan aşağıdakı hallara diqqət yetirin: - gözdə ağırlıq hissi, sancı, “təzyiqdən şişmə” hissi; - oxuma və ya seyr etmə zamanı tez yorulmaq; - gözlərin sulanması; - dumanlı görmə, göz qarşısında “tor” və ya “nöqtələr”in olması; - hava qaralan zaman görmə zəyiﬂiyi; - işıq mənbəyi, məsələn-, işıqlanan lampaya, baxdıqda, bəzən göz qarşısında rənbərəng dairələrin görünməsi; - qaş, alın, gicgah nahiyyəsində və ya başın bir yarısında ağrı. Yuxarıda qeyd etdiyimizdən başqa, eynəyi tez-tez dəyişmək də qlaukomada olan şübhəli

haldır. Ẅlbəttə, həmin narahatlıqlar digər bir xəstəliklə də əlaqəli ola bilər, lakin bunlardan biri sizə “tanış gəlirsə”, hökmən göz həkiminə müraciət edin!

Qlaukomanın müalicəsi Qlaukomanın növündən asılı olaraq, həkim-oﬅalmoloq konservativ və yaxud cərrahi müalicə yolunu seçir. Konservativ müalicə bir sıra həkim təyinatlarından, o cümlədən, gözdaxili təzyiqi azaldan xüsusi göz damcılarından ibarət olur. Unutmayın ki, müalicəni yalnız həkim təyin etməlidir! Göz damcılarını və digər dərmanları özbaşına seçmək, təyin və ya ləğv etmək, eləcə də miqdarını dəyişməklə gözlərinizə geri qaytarılmaz ziyan vura bilərsiniz! Bir sıra hallarda isə cərrahi müalicə təyin edilir. Müasir dövrdə əməliyyat xüsusi lazer avadanlığı ilə də həyata keçirilə bilər. Qlaukomalı xəstələr ambulator qeydiyyata alınmalı və heç bir şikayəti olmadığı halda 3 aydan bir planlı müayinə

olunmalıdırlar. Digər xəstəliklərdə olduğu kimi, qlaukumanın da erkən aşkar və müalicə olunması vacibdir. Lakin xəstələrin həkimə olduqca gec, fəsadlaşmış xəstəliklə müraciət etməsi heç də nadir hal deyil. Belə olduqda isə görmə qabiliyyətinin bərpası çox vaxt mümkün olmur.

Qlaukoma diaqnozlu xəstələrə tövsiyyələr Dərk etməliyik ki, iş və istirahət rejimi, qidalanma, maye qəbulu və digər vacib məsələlərə dair həkimin tövsiyyələrinə riayət edilməzsə, hətta ən bahalı və eﬀektiv dərman xeyirsiz ola bilər.

Odur ki, xəstələr aşağıda sadalananlara diqqət yetirməlidirlər: - Streslərdən və həddən artıq yorulmadan uzaq olun. Yuxunuz sutkada 8 saatdan az

Qlaukoma xəstəliyi zamanı görmə qabiliyyətinin zəiﬂəməsi görmə siniri (sxemi)

I mərhələ

II mərhələ

III mərhələ

IV mərhələ

görmə siniri (foto)

görmə sahəsinin kiçilməsi

olmamalıdır. Gecə növbəsində işləyirsinizsə, yuxunuzu gündüz vaxtı alın. - Soyuqdan qorunun, şiddətli şaxtalı havada evdən çıxmayın, soyuq su və hava prosedurları qəbul etməyin. Qış mövsümündə həkiminizlə teztez ünsiyyətdə olun. - Beyinə qan yığılmasını artıran vəziyyətlərdə qalmayın (döşəmə yumaq, əyilərək işləmək, ağır əşyaları qaldırmaq və ya daşımaq və s.). - Maye qəbulunu məhdudlaşdırmaq lazımdır – sulu xörəklər də daxil olmaqla, gündə 1,5 litrdən artıq olmamalıdır. Tünd çay və qəhvə isə hətta az miqdarda da əks göstərişdir. - A, S və E vitaminləri xəstəliyin inkişafının qarşısını alır. S vitamininin əsas mənbələri çuğundur, bibər, kələm, çiyələk, ispanaq, pomidor, sitrus meyvələridir. Çiy kök, kartof, çuğundur, bibər, ərik, kahı, sitrus meyvələri, banan vitamin A ilə, bitki yağları (qarğıdalı, günəbaxan, zeywww.avismed.az 33

avis > Gözlər

tun), göyərti, quş əti və dəniz balığı isə vitamin E ilə zəngindir. - Meyvə-tərəvəz, sıyıqlar, yağsız süd məhsulları, balıq və yağsız ət qidalanmanın əsasını təşkil etməlidir. Yağlı xəmir, ədviyyat, yağlı ət və balıq bulyonları, digər yağlı və ya duzlu xörəklər, içalat və şorabalar isə rasiondan xaric edilməlidir. - Alkoqol və siqaret, o cümlədən, digər tütün məmulatları qəti qadağandır. - Qaranlıq və zəif işıqlandırılmış otaqlarda olmaq zərərlidir – belə yerlərdə göz bəbəyi işlənir və gözdaxili təzyiq artır. Eləcə də kino, kompyuter və televizordan

34 www.avismed.az

sui-istifadə etməyin. - Kitab oxumaq və gözlərdən yaxın məsafədə əl işi görmək isə xeyirlidir – göz bəbəyi daralır və gözdaxili təzyiq azalır. - Bir sıra dərman vasitələri, məsələn, “atropin” əksgöstərişdir. Buna görə də, həkimlərə müraciət edərkən, onlara qlaukomalı xəstə olduğunuz haqda məlumat verin. - Fiziki gərginlik (gəzinti, həkimin icazəsi ilə müəyyən idman hərəkətləri), eləcə də təmiz havada olmaq xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

1. Oturaq vəziyyətdə, başı hərəkətsiz saxlayaraq: • baxışı əvvəl döşəməyə, sonra tavana yönəltmək və bunu 1012 dəfə təkrar etmək; • əvvəl sağdakı divara, sonra soldakı divara baxmaq və bunu 10-12 dəfə təkrar etmək; • gözlərlə dairəvi hərəkətlər etmək - əvvəl saat əqrəbi istiqamətində, sonra əks istiqamətdə, bunu da 4-6 dəfə təkrar etmək. 2. 20 saniyə ərzində tez-tez göz qırpmaq.

3. Hər iki gözün üst qapağına Göz əzələləri üçün aşağıdakı 1-2 saniyə ərzində ehmalca hərəkətləri yerinə yetirmək basmaq gözdaxili mayenin tövsiyyə olunur: dövr etməsini yaxşılaşdırır.

Qalxanabənzər vəzin xəstəlikləri ENDEMİK ZOB (düyünlü zob) Болезни щитовидной железы ЗОБ ЭНДЕМИЧЕСКИЙ (УЗЛОВОЙ ЗОБ)

Təranə Hüseynova Terapevt- Endokrinoloq Tibb Elmləri Fəlsəfə Doktoru

“

2010-cu ildə “İlin həkimi” Media Fəxri diplomuna-, 2012-ci ildə “Azərbaycan bayrağı” media mükafatı laurieatı adına layiq görülmüşdür. “New Med” müalicəvi diaqnostik mərkəzi.

”

Bu nömrədə biz qalxanabənzər vəzin xəstəliklərindən biri olan düyünlü zob haqqında danışacağıq. Təəssüﬂə qeyd etməliyəm ki, son zamanlar bu xəstəliyə həm qadınlarda, həm də kişilərdə daha tez-tez rast gəlinir.

В этом номере мы будем рассматривать одного из болезней щитовидной железы-узлавой зоб. К сажалению отмечу, что в последнее время узловой зоб встречается ещё чаще и уженщин и у мужчин.

alxanabənzər vəz cüt endokrin vəzi olub, boyun nahiyyəsində, payları qırtlağın qalxanabənzər qığırdağının hər iki tərəﬁndə yerləşmişdir. Vəzdə iki yod tərkibli hormontiroksin və triyodtironin və yod olmayan-tireokalsitonin (hansı ki, kalsium mübadiləsində) iştirak edir. Yod tərkibli hormonların əmələ gəlməsini və ifrazını hipoﬁzin tireotrop hormonunu tənzimləyir. Qalxanabənzər vəzin hormonları müxtəlif maddələr mübadiləsinə, orqanlara və toxumalara, xüsusilə də bədəndə istiliyin əmələ gəlməsi və

итовидная железа расположена на щее, чуть ниже уровня гортани. В железе имеются имеются две доли, которые лежат впереди и по обе сторонытрахеи, где она проходит-внизпо передней части щеи. В железе вырабатываются два йодсодержащих гормонатироксин и тритодиронини не содержащий йодтиреокальцитонин, который наряду с парагормоном участвует в обмене кальция. Образование и выделение йодсодержащих гормонов стимулирует тиреотропный гормон

www.avismed.az 35

avis > Müayinə

tənzimlənməsinə təsir edir. Tireoid hormonlar, boy hormonları, böyrəküstü vəzlər və cinsiyyət hormonları ilə birgə cavan orqanizmin, xüsusilədə sinir və sümük sistemlərinin inkişafında vacib rol oynayır. Endemik zob-əsasən yod çatışmayan geoqrafik ərazilərin əhalisində qalxanabənzər vəzin böyüməsi və vəzin strukturasında düyünlərin əmələ gəlməsi ilə xarakterizə olunaraq rast gəlir. Zobun əmələ gəlməsinə səbəb olan digər amillər–tireoştatik xüsusiyyətləri artıq olan mübadilə maddələri, kalsiumun bədəndə artıq olması və ya çatışmamazlığı, sanitar-gigiyenik şəraitin aşağı olması və vacib olaraq əsəb gərginliyi və genetik meyillikdir. Klinik şəkli: Ẅsas simptomu qalxanabənzər vəzin, sonradan düyünlər və digər törəmələr əmələ gəlməsi ilə olan böyüməsidir. Zobun xarakteri (diffuz, düyünlü, qarışıq), ölçüləri, hərəkətliliyi, strukturası nəzərə alınmalıdır. Ẅsasən endemik zobun daha çox hallarda düyünlü törəməsinə rast gəlinir. Bir çox xəstələrdə vəzin funksiyası pozulmur, bəzilərində isə ya enir, ya da qalxır. Hormonlar əsasən qanda norma səviyyəsində olur və ya enir. Endemik zobun diaqnozunun qoyulması çətinlik törətmir. Xəstələr əsasən bunlardan şikayətlər edirlər: boğulmalar, tez yorulma, ümümi zəiflik, tez əsəbiləşmək, quru öskürək, yaddaşın zəifləməsi, ürəkdöyünmə, əsmələr, piylənmə, menstural tsiklin pozulması və s. Diaqnostik çətinliklər döş sümüyü arxası və döş içi zob zamanı qeyd edilir. Klinik olaraq belə zoblar simptomsuz keçir və ya Yayğın zob traxeyanı (nəдиффузный зоб fəs borusu), qida borusunu, damarları və Endemik zob sinirləri sıxır. узлавой зоб 36 www.avismed.az

гиповиза,выделение которого регулирует путём абратной связи. Гормоны щитовидной железы влияют на различные виды обмена, на органы и ткани, но главным образом на основной обмен и одразование тепла. Тиреодные гормоны наряду с гормоном роста, гормонами. Надпочечников и половых желез необходимы для роста и развития молодого организма, осебенно его нервной и костной систем. Эндемический зоб-заболевание, характеризующися увелечением и образованием узлов в структуре щитовидной железы у населения определенённых географических областей с недостаточным содержанием

Vaxtında müalicə olunmazsa, ürək və böyrək çatışmazlığından, onkoloji vəziyyətlərə qədər gətirib çıxara bilən fəsadlar meydana çıxar. Qalxanabənzər vəzin nisbətən diffuz böyüməsi zamanı (1,2 dərəcədə funksiyanın pozulmaması şərtilə) yod preparatları təyin olunur. Vəzin funksiyasının artması zamanı tireostatik preparatlarla, azalması zamanı isə tireoid hormonlarla müalicə aparılır. Profilaktika məqsədilə yodlaşdırılmış duzdan və yod preparatlarından istifadə olunur. Ẅgər xəstəlik konservativ (medikamentoz) müalicəyə tabe olmursa, düyünlərin tez bir vaxtda artması və böyüməsi müşahidə olunarsa, cərrahi müdaxilə məsləhət görülür. Cərrahi müdaxilə olunduqdan sonra xəstə ömrünün axırınadək hormon qəbul etməlidir.Ẅks təqdirdə düyünlər yenidən əmələ gələ bilər. Təcrübəli həkim kimi oxucularımızın nəzərinə çatdırıram ki, “düyünlü zob” vaxtında və düzgün müalicə olunarsa, çox effektiv (tam sağalma) nəticələr əldə etmək olar. Sizə sağlamlıq arzu edirəm.

йода в окружающей среде. К числу факторов внешней среды, способствующих образованию зоба, относятся также наличие в ряде продуктов веществ, обладающих тиреожена или повышена. Гормоны обычно в крови бывают на уровне нормы или снижены. Диагноз эндолического зоба не представляет трудносей. Больные обычно предьявляют много жалоб: удушье, утомляемость общая слабость, повышенная радражительность, сухой кащель, рассеянность, сердцебиение дрожание, потливость, ожирение, дисфункция менструального цикла и.т.д Диагностические затрдненения могут возникать при загрудинном или внутригрудном зобе. Клинически эти зобы могут быть бессимптомными или давать симптомы сдавления трахеи, пищевода, сосудов, нервов. Если вовремя не лечить узловой зоб, могут возникнуть осложнения; сердечная почечная недостаточность, онкологические заболевания щитовидной железы. При неболщом диффузном увелечении щитовидной железы (1-2 степень без нарушения функции) назначают препараты йода, при повышенной функции щитовидной железы проводят лечение тиреостатическими препаратами, при сниженной миреодными гормонами. Для профилактики используют йодированную соль, препараты йода. Если болезнь не поддается консирвативному (медикаментозному) лечению, прибыстром росте узла показано опиративное лечение. После опиративного вмещательства больной до конца жизни должен принимать гормоны. В обротном случае узлы могут образоваться вновь. Я как практически врач хочу отметить нащим читателям, что если вовремя и правильно лечить Узлавой зоб (можно получить еффективное полное выздоровление) Желаю Вам здоровья! www.avismed.az 37

avis > Pəhriz

Sümüklər üçün

2 PẄHRİZ

ДИЕТЫ ДЛЯ СКЕЛЕТА

BİR ÇOX İNSAN ÜÇÜN “PẄHRİZ” KẄLMẄSİ KİLO VERMẄK MẄNASINDAN FẄRQLẄNMİR, BAXMAYARAQ Kİ, BU TERMİN - XÜSUSİ SEÇİLMİŞ RASİON DEMẄKDİR. PẄHRİZ ÖZÜNDẄ ESTETİK FUNKSİYADAN ZİYADẄ KİLO VERMẄKDẄN DAHA VACİB VẄ ÖNẄMLİ ŞEYLẄR DAŞIYIR.

ДЛЯ БОЛЬШИНСТВА ЛЮДЕЙ СЛОВО «ДИЕТА» НЕ ОТЛИЧАЕТСЯ ОТ ПОНЯТИЯ «ПОХУДЕНИЕ», НЕСМОТРЯ НА ТО, ЧТО ПОД ЭТИМ ТЕРМИНОМ ИМЕЮТ В ВИДУ СПЕЦИАЛЬНО ПОДОБРАННЫЙ РАЦИОН. ПОМИМО ЭСТЕТИЧЕСКОЙ ФУНКЦИИ ДИЕТЫ НЕСУТ В СЕБЕ КОЕ-ЧТО ВАЖНЕЕ И СЕРЬЕЗНЕЕ ОБЫЧНОГО СБРОСА КИЛОГРАММОВ.

BÜTÜN PẄHRİZLẄR ÜÇ HİSSẄYẄ BÖLÜNÜR: rasional pəhrizə başlayan şəxs bütün orqanizmin həyati funksiyaları üçün əhəmiyyətli olan məhsullardan, orqanizmin fərdi hallarda o qidaları qəbul edə bilməməsi halları istisna olmaqla, istifadə edir (qəbul edir);

38 www.avismed.az

tibbi pəhriz edən şəxs xəstəliyi zamanı göstərilən, müvaﬁq mətbəx qaydaları işləmindən keçən qidalardan, müəyyən saatlarda, müəyyən miqdarda istifadə edir (qəbul edir);

kilo vermək üçün pəhrizə başlayan şəxs tərkibində az miqdarda karbohidrat olan qidalardan istifadə edir (qəbul edir). Dünyada ən məşhur, bir neçə klassiﬁkasiyadan ibarət, kilo vermək üçün olan pəhrizlərdir:

ВСЕ ДИЕТЫ ПОДРАЗДЕЛЯЮТСЯ НА ТРИ ГРУППЫ: рациональные (человек употребляет те продукты, без которых невозможна жизнедеятельность всего организма, исключая пищу, противопоказанную из-за индивидуальной непереносимости);

медицинские (челодля похудения (человек употребляет провек употребляет продукты, показанные дукты с низким сопри его заболевании, держанием углевопрошедшие надлежащую дов для уменьшения веса). кулинарную обработку в определенные часы и в определенном количестве);

DÜNYADA ẄN MẄŞHUR, BİR NEÇẄ KLASSİFIKASİYADAN İBARẄT, KİLO VERMẄK ÜÇÜN OLAN PẄHRİZLẄRDİR: • AŞAĞI KALORİLİ PẄHRİZLẄR (Mütəxəssis tərəﬁndən, artıq qəbulu tövsiyə olmayan, günlük kalori ehtiyacının hesablanması. Bu zaman şəxs, yalnız

kaloriliyinə diqqət edərək, qidaları özü müstəqil olaraq seçir);

• MONO/PẄHRİZLẄR (Diqqəti, nəticədə ümumi orqanizmin sağlamlığına təsir edəcək, bir növ qidanın qəbuluna vermək);

• AZ YAĞLI / PẄHRİZLẄR (yağ tərkibli qida qəbulunun məhdudlaşdırılması; geri qalan bəslənmə dəyişməz olaraq qalır);

САМЫМИ ПОПУЛЯРНЫМИ В МИРЕ СЧИТАЮТСЯ ДИЕТЫ ДЛЯ ПОХУДЕНИЯ, КОТОРЫЕ ТАКЖЕ ВКЛЮЧАЮТ В СЕБЯ НЕСКОЛЬКО КЛАССИФИКАЦИЙ: • НИЗКОКАЛОРИЙНЫЕ ДИЕТЫ (расчет специалистом определенной суточной потребности в калориях нормы, превышать которую не рекомендуется; в это время человек

самостоятельно выбирает продукты для употребления, следя лишь за их калорийностью);

Orqanizm üçün faydalı və eyni zamanda kilo verməkdə eﬀektli olan pəhriz - KALSİUM PẄHRİZİDİR. Hər gün düzənli olaraq 800 mq kalsium qəbul

• МОНОДИЕТЫ (сосредоточение на употреблении одного вида продукта, что в конечном итоге не может не сказаться на общем состоянии организма);

• МАЛОЖИРНЫЕ ДИЕТЫ (ограничение употребления жиросодержащих продуктов, в остальном питание остается без изменений);

Полезной для организма и при этом эффективной для похудения является КАЛЬЦИЕВАЯ ДИЕТА. Норма употребления кальция – 800 мг в сутки, этого количества достаwww.avismed.az 39

ПЕРЕД ТЕМ, КАК СЕСТЬ НА ДИЕТУ ЛЮБОЙ СЛОЖНОСТИ, НЕОБХОДИМО ПРОКОНСУЛЬТИРОВАТЬСЯ СО СПЕЦИАЛИСТОМ.

HẄR HANSI BİR PẄHRİZẄ BAŞLAMAZDAN ẄVVẄL MÜTẄXẄSSİSLẄR İLẄ MẄSLẄHẄTLẄŞMẄK LAZIMDIR SÜRẄTLI KİLO VERMẄK: SẄHẄR YEMẄYI: 200 qr yağsız şor, 1 stəkan su;

точно для восстановления структуры кожи, костей, зубов и волос. Помимо этого, существенно улучшается сон, во время которого в организме протекает выработка гормонов кортизола и грелина, обеспечивающих повышенный аппетит. Поэтому с помощью кальциевой диеты можно не только укрепить костную массу, но и значительно похудеть.

NAHAR: 200 qr yağsız şor, 1 stəkan su; ARA YEMẄYİ: 1 yaşıl alma; ŞAM YEMẄYİ: 200 qr yağsız şor, yarım stəkan qatıq 0% Bu çox çətin pəhrizdir, amma nəticə - 7 günə 6 kq.

etmək dəri, sümük, diş və saç strukturunun bərpası üçün yetərli olacaq. Bundan başqa, yuxunun əhəmiyyətli dərərcədə yaxşılaşması ilə orqanizmdə kortizol və qrelin hormonları ifraz olunur və iştahanın artmasını təmin edir. Buna görə də kalsium pəhrizi ilə nəinki sümükləri güçləndirmək, hətta əhəmiyyətli dərəcədə kilo vermək mümkündür. EHTİYATLI KİLO VERMẄK SẄHẄR YEMẄYİ: 1 meyvə (hər hansı bir meyvə), 200 qr yağsız şor və ya 1 stəkan qatıq; NAHAR ÖNCẄSİ QİDALANMA: 50 qr yağsız pendir, 1 pomidor/ tomat; NAHAR: 150 qr bişmiş dana qara ciyəri, limon 40 www.avismed.az

ЭКСТРЕННОЕ ПОХУДЕНИЕ: ЗАВТРАК: 200 г обезжиренного творога, стакан воды; ОБЕД: 200 г обезжиренного творога, стакан воды; ПОЛДНИК: 1 зеленое яблоко; УЖИН: 200 г обезжиренного творога, половина стакана кефира 0%. Это очень трудная диета, но результат – минус 6 кг за 7 дней.

АККУРАТНОЕ СНИЖЕНИЕ ВЕСА: ЗАВТРАК: 1 фрукт (любой), 200 г обезжиренного творога или 1 стакан кефира 0%; ПРЕДОБЕДЕННЫЙ ПЕРЕКУС: 50 г нежирного сыра, 1 помидор; ОБЕД: 150 г говяжьей печени, салат из огурцов и сельдерея, приправленный ли-

suyu ilə dadlandırılmış kərəviz və xiyar salatı, 1 stəkn qatıq 0%; ARA YEMẄYİ: təbii qatıq; ŞAM YEMẄYİ: 200 qr yağsız şor, 1 yumurta əlavə olunmuş tərəvəz salatı. D vitamini tərkibli qidaların əlavə edilməsi kalsium həzmini tezləşdirir. Pəhriz daha sakit keçir, nəticə isə o qədər təəccübləndirici deyil – həﬅədə 3 kq

монным соком, 1 стакан кефира 0%; ПОЛДНИК: натуральный йогурт; УЖИН: 200 г обезжиренного творога, овощной салат с добавлением 1 яйца. Добавление продуктов, богатых витамином Д, ускоряет усвояемость кальция. Диета протекает легче, результат же не такой ошеломляющий – 3 кг в неделю.

• YAĞ PẄHRİZİ • AZ MİQDARDA KAR(yağlı qidaların isti- BOHİDRAT PẄHRİZİ fadə edilməsinin); (şəkər tərkibli qidaların istifadəsindən, demək olar ki, tamamən imtina edilməsi);

• ZÜLAL PẄHRİZLẄRİ (yüksək zülal tərkibli qidalardan tez-tez istifadə edilməsi: ət, balıq, tərəvəz);

• XRONODİYETALAR (orqanizmin bioritmindən asılı olaraq qidalardan individual istifadə).

• ЖИРОВЫЕ ДИЕТЫ (увеличение приема жирных продуктов);

БЕЛКОВЫЕ ДИЕТЫ (усиленное потребление продуктов с высокой концентрацией белка – мясо, рыбы, овощей);

ХРОНОДИЕТЫ ( и н д и в и д уа л ь н о е употребление продуктов в зависимости от биоритмов человека).

МАЛОУГЛЕВОДНЫЕ ДИЕТЫ (практически полный отказ от употребления сахаросодержащей пищи);

www.avismed.az 41

avis > Dişlər

GÜNÜMÜZDẄ BİR ÇOX İNSAN YETẄRİNCẄ XOŞA GẄLMẄZ STOMATİT PROBLEMİ İLẄ QARŞILAŞIR. AĞIZ BOŞLUĞUNDA ẄMẄLẄ GẄLẄN BU XẄSTẄLİK YER KÜRẄSİNDẄ GENİŞ YAYILMIŞ HERPES VİRUSUDUR.

STOMATİT və onunla mübarizə əlumdur ki, herpes virusuna yer kürəsində 6 ayından başlayaraq hər bir insan yoluxa bilər. Körpələrin bir çoxunun qanında o zamana kimi ananın immunitetindən alınan antikorlar mövcuddur. Ağız boşluğunda herpesli stomatitin yaranma səbəbi məhz herpes virusudur. Bu xəstəliyin kəskin və xroniki formaları mövcuddur. Ciddilik səviyyəsinə görə isə onu yüngül, orta və ağır formalara ayırırlar.

ẄLAMẄTLẄRİ/ SİMPTOMLARI: • çənəaltı və boyun limfa düyünlərinin böyüməsi; • yüksək temperatur/istilik; • ağız boşluğunda olan yumşaq toxumaların şişməsi; • qanayan və qaşınan 42 www.avismed.az

МНОГИЕ В НАШЕ ВРЕМЯ СТАЛКИВАЮТСЯ С ДОСТАТОЧНО НЕПРИЯТНОЙ ПРОБЛЕМОЙ СТОМАТИТА. ВЫЗЫВАЕТ ЭТО ЗАБОЛЕВАНИЕ, ПРОТЕКАЮЩЕЕ В РОТОВОЙ ПОЛОСТИ, ШИРОКО РАСПРОСТРАНЕННЫЙ НА ПЛАНЕТЕ ВИРУС ГЕРПЕСА.

СТОМАТИТ, и как с ним бороться? ак известно, вирусом герпеса может заразиться каждый человек на планете в возрасте от шести месяцев –до этого времени в крови большинства новорожденных содержатся антитела, полученные от иммунитета матери. Причиной возникновения герпетического стоматита в ротовой полости является именно вирус герпеса. Существует острая и хроническая формы этого заболевания, а по степени тяжести его одразделяют на легкую, среднюю и тяжелую формы.

СИМПТОМЫ: • увеличение подчелюстных и шейных имфоузлов; • высокая температура; • отеки мягких тканей ротовой полости; • появление кровоточащих и зудящих язвочек; • повышенное слюноотделение; • ухудшение общего состояния; • болезненные ощущения в горле, напоминающие ангину; • высыпания на губах.

yaraların əmələ gəlməsi; • selik ifrazının artması; • ümumi vəziyyətin pisləşməsi; • anginaya bənzər boğaz ağrıları; AĞIZ BOŞLUĞUNDA HERPETİK STOMATİTİN YARANMA SẄBẄBİ MẄHZ HERPES VİRUSUDUR.

ПРИЧИНОЙ ВОЗНИКНОВЕНИЯ ГЕРПЕТИЧЕСКОГО СТОМАТИТА В РОТОВОЙ ПОЛОСТИ ЯВЛЯЕТСЯ ИМЕННО ВИРУС ГЕРПЕСА. Курс лечения герпесного стоматита может назначить исключительно лечащий врачстоматолог. Он посоветует методы лечения, предпочтительные в каждом индивидуальном случае, а также расскажет о проведении диагностики в лабораторных условиях. Стандартное лечение предполагает обработку рта антисептиками и дезинфицирующими средствами, а также прием болеутоляющих и противовирусных препаратов.

Herpetik stomatitin müalicə kursunu yalnız həkim-stomatoloq təyin edə bilər. O, hər bir istisna halda tərcih edilən müalicə yöntəmlərini məsləhət görər və laboratoriya şəraitində keçiriləcək diaqnostikadan məlumatlandırar. Standart müalicə ağız boşluğunun antiseptik və dezinfektan dərmanlarla təmizlənməsini, bununla birlikdə ağrı kəsici və antivirus ПРОФИЛАКТИКА ГЕРПЕТИЧЕСКОГО СТОМАТИТА preparatlarının qəbulunu nəzərdə tutur. HERPETİK STOMATİTİN PROFİLAKTİKASI Ağız boşluğuna gündəlik və diqqətli qulluq, şəxsi gigiyena qaydalarına əməl olunması, siqaret, spirtli içki və həddindən artıq kofe qəbulunu tərgitmək, sistematik bədən dayanıqlılığını inkişaf etdirən prosedurlar və aktiv istirahət herpetik stomatit inkişafının proﬁlaktik metodları kimi hesab etmək olar. Bunun sayəsində, siz nəinki əhəmiyyətli dərəcədə herpes virusuna yoluxma riskini azalda bilər, həm də ağır formada olan xəstəliyin irəliləməsinin qarşısını ala bilərsiniz. Kamran Şaxvaroviç Ẅzizov “2 sayılı Kliniki Varonej Pediatrik Diş Poliklinikası”nda 1 sayılı BUZ-nin stom o t o l o g i y a bölməsinin rəhbəri.

Профилактическими методами развития герпетического стоматита можно считать ежедневный и тщательный уход за ротовой полостью, соблюдение правил личной гигиены, отказ от курения, употребления алкоголя и большого количества кофе, систематические процедуры закаливания и активный отдых. Благодаря этому, вы сможете не только существенно снизить риск заражения вирусом герпеса, но и уменьшить возможные осложнения или развитие заболевания в тяжелой форме. Камран Шахварович Азизов, заведующий стоматоло-гическим отделением №1 БУЗ ВО «Воронежская детская клиническая стоматологическая поликлиника №2».

www.avismed.az 43

avis > Estetika

“Siz xəyal qurun, biz xəyalınızdakı sizi quraq” Tamponsuz və Göz ətrafı şişmə olmadan burun əməliyyatı... stetik cərrahiyyənin son illərdə inkişafı sayəsində xəstələrimiz gözəlləşərkən həm də rahat olurlar. Mən estetik burun əməliyyatı sonrası tampon və ya hər hansı silikon istifadə etmirəm. Bu mənim kəşﬁm deyil artıq inkişaf etmiş ölkələrdə bu belədir. Son illərdə uzun çalışmalarımız sayəsində istəklərimizə nail olduq. Artıq toxumalara incə davranış və yeni cərrahi alətlər sayəsində

E Vüqar Ẅləkbərov Estetik və Rekonstruktiv cərrah

“

Öz bədəninizdən alınan tüklərin kökləri ilə birlikdə transferi sayəsində istənilən formada qaş əkilərək təbii gözəlliyinizə qovuşa bilərsiniz və bu, ömürlük sizinlə qalar.

” 44 www.avismed.az

üzdə əməliyyat sonrası şişliyi minimuma endirdik və 1 həﬅə sonra xəstə müayinəyə gəldiyi zaman üzündə heç bir şişlik və göyərmə olmamaqdadır.

Tatuaja “yox” deyək, Təbii qaşınız olsun... Öz bədəninizdən alınan tük-

lərin kökləri ilə birlikdə transferi sayəsində istənilən formada qaş əkilərək təbii gözəlliyinizə qovuşa bilərsiniz görə də geniş oxucu kütləsinə sahibdir və ən gözəl məkanlarda masalarda görə bilərsiniz. Mən dünyanın öndə gedən estetik, gözəllik və sağlamlıq jurnallarını oxuyuram. Estetik

və bu ömürlük sizinlə qalar. Qaşın formasına təbii ki, xəstə özü qərar verir. Sadəcə bunlar deyil bütün bədəndə aparılan estetik verekonstruktiv əməliyyatlar bizim klinikada dünyanın ən son yöntəmləri ilə aparılır. Bunlara face liﬅ, qulaq əməliyatları, dodaqlarda və yanaqlardan silikon çıxarılması, öz yağlarınız ilə yanaq düzəldilməsi, mamoplastika, abdominoplastika, liposaksiya, əyri ayaq düzəldilməsi və s. aiddir. Bir sözlə siz xəyal qurun, biz xəyalınızdakı sizi quraq..

cərrah olaraq alovlanan oxuma, araşdırma və gözəllik yaratma mərhələləri mənim həyat tərzimdir. Geridə qalan şeylər isə sadəcə bir hekayədir...

arici ölkədə Estetik Plastik və Rekonstruktiv cərrahiyyə üzrə uzmanlıq təhsilimi başa vurub 8 il sonra Azərbaycana döndüyüm zaman sağlamlıq və gözəlliyə xitab edən bu jurnal olduğunu gördüyüm zaman sanki içimə su səpilmişdi. Ẅlinizdə tut-duğunuz bu jurnal sadəcə öz sahələrində deyil, hər sahədə ümumi biliyə və yüksək mədəniyyətə sahib insanlar tərəﬁndən hazırlandı, elə buna

www.avismed.az 45

avis > Saçlar

Təbii üsullarla saçları kəpəkdən qurtarmağın

11 yolu Kəpək probleminiz var, lakin bunun qarşısını ala bilmirsiniz? Bunun üçün ilk növbədə kəpək şampunlarından uzaq durmağa çalışmalısınız. Çiyninizə tökülən ağ pulcuqlardan yalnız və yalnız evinizdə hər zaman işlətdiyiniz yeyəcək və içəcəklər sayəsində qurtara bilərsiniz. Kəpək quru saç dərisinin ya da “sebore dermatit” adlandırılan dəri probleminin nəticəsi ola bilər. Ayrıca ekzema, “Malasseziya” adlı göbələk növü, sədəf xəstəliyi nəticəsində də kəpək əmələ gələ bilər. Kəpəkdən qurtulmaq üçün əczaxanalarda satılan fərqli-fərqli şampunlardan istifadə etdiyiniz kimi, evdə hazırladığınız dərmanlardan da istifadə edə bilərsiniz. Alma sirkəsinin köməyi ilə də kəpəyi müalicə etmək olar. Alma sirkəsinin turşuluq nisbəti dərinizin pH səviyyəsini dəyişdirir və kəpək əmələ gəlmə ehtimalını zəiﬂədir. Dörddə bir stəkan suya, dörtdə bir stəkan alma sirkəsini qataraq sprey şüşəsinə tökün və həmin qarışığı saçlarınızın dıbinə vurun. Saçlarınızı dəsmalla bükərək 15-60 dəqiqə bu vəziyyətdə gözləyin. Daha sonra isə saçlarınızı hər zamankı kimi yuyun. Bunu həﬅədə 2 dəfə edin.

Saç dərinizi 2 yemək qaşığı limon suyu ilə masaj edin və sonra təmiz suyla yuyun. Daha sonra bir ﬁncan suya 1 çay qaşığı limon suyu qarışdıraraq saçlarınızı yuyun.

46 www.avismed.az

istifadə edə bilərsiniz.

Kəpək şampunlarının tərkibində istifadə olunan turşuluq aspirində də var. İki aspirini əzərək toz halına salın. Hər dəfə istifadə etdiyiniz normal şampunun içərisinə əlavə edin. Saçınızı şampulayıb 1-2 dəqiqə gözləyin və sonra təmiz-təmiz qurulayın. Yenidən normal şampunla saçınızı yuyun.

Araşdırmalara görə çay ağacı yağı tərkibli şampunlar kəpəyin əmələ gəlməsini azaldır. Hər zaman işlətdiyiniz şampunların içərisinə bir neçə damcı çay ağacı yağı da əlavə edə bilərsiniz.

Kəpəklərdən qurtarana qədər buna hər gün davam edin. Limonun turşuluq nisbəti dərinizin pH səviyyəsinə kömək edir və saçlarınızı kəpəkdən qoruyur. Saçlarınızı şampunlamazdan əvvəl süfrə duzu ilə ovxalamağa çalışın. Duzun tərkibində olan turşuluq nisbəti dəriyə çox faydalıdır. Duz qabını əlinizə alın və quru olan saçlarınıza bir az duz səpin. Yavaş-yavaş saç dərinizi masaj edin. Quru və kəpəkli dərinizin yaxşılaşdığını və saçlarınızın şampunlamaq üçün hazır hala gəldiyini görə biləcəksiniz.

Saçlarınızı şampunlamazdan əvvəl aloe bitkisi ilə masaj etməyə çalışın. Belə edərsinizsə dərinizin qaşınmasından qurtara bilərsiniz. Aloe bitkisinin sərinləşdirici xüsusiyyəti qaşınmanı yüngülləşdirəcək.

4 5

Sarımsağın anti-göbələk xü-

susiyyəti kəpəyə yol açan bakteriyaları aradan qaldırmağa kömək edir. Sarımsağı əzin və saç dərinizi bununla ovxalayın. Sarımsağın iyindən qurtarmaq üçün isə əzilmiş sarımsağı balla qarışdırın. Bu qarışıqla saçınızı masaj edin. Saçınızı normal şəkildə durulayın. 10 damcı zeytun yağı ilə saçlarınızı masaj edin və dəsmalla möhkəm bükərək yatin. Səhər isə saçlarınızı normal şampununuzla yuyun. Bu masajın sürətli təsir etməsi üçün zeytun yağı tərkibli şampunlardan istifadə etməyə çalışın.

Gözəl ətri olan hind qozu yağı saçların müalicəsində sınaqdan keçirilmiş bir müalicədir. Duş almazdan əvvəl 3-5 yemək qaşığı Hind qozu yağıyla saç dərinizi masaj edin və 1 saata yaxın bu şəkildə gözləyin. Sonra normal olaraq şampunlayın. Ayrıca hind qozu yağı tərkibli şampunlar da

Saçınızı isladın və sonra bir ovuc qabartma tozunu başınıza tökərək saçınızı möhkəm ovxalayın. Şampunlamazdan əvvəl saçınızı təmiz-təmiz yuyun. Qabartma tozu kəpəyi əmələ gətirən aktiv göbələyi azaldır. İlk günlər saçınız quruya bilər, lakin bir neçə həﬅə sonra saç dəriniz təbii yağlar istehsal etməyə başlaşyacaqdır. Beləliklə, saçlarınız daha yumşaq və kəpəksiz olacaq.

Güclü kəpək probleminizi müalicə etmək üçün saçlarınızı hər zamankı kimi şampunlayın və ağız yuma suyu ilə durulayın. Sonra da saç kremi istifadə edin. Ağız yuma suyunun tərkibində göbələk əleyhinə maddələrin olması kəpək yaranmasının qarşısını alır.

www.avismed.az 47

avis > Mən ailəmi qoruyuram

MẄN AİLẄMİ QORUYURAM! danışmış və Hepatit xəstəliyinin vüsət almaması üçün hər bir gəncin maarifləndirilməsi işinin aparılmasının vacib olduğunu vurğulamışdır.

Günay Ẅliyeva Şəki Rayon Mərkəzi Xəstəxanası Həkim reanematoloq

İyulun 2-dən Şəki şəhərində Hepatitlə mübarizəyə həsr olunmuş “Mən ailəmi qoruyuram!” adlı 2 günlük seminar öz işinə başlamışdır. Seminarda, Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən ixtisaslı hepatoloq həkimlər 200 nəfər gənc nəslin nümayəndələrinə hepatitin fəsadları haqqında təlimlər verəcək. Hepatitlə mübarizəyə həsr olunmuş “Mən ailəmi qoruyuram!” adlı seminar Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Gənclər Fondunun V qrant müsabiqəsi çərçivəsində fondun maliyyə vəsaiti hesabına həyata keçirilir. Layihənin sponsorları Grand hospital və Roche Azərbaycandır. Layihənin təşkilati dəstəyi Şəki Mərkəzi Rayon Xəstəxanasıdır. Layihənin rəhbəri Şəki Mərkəzi Rayon Xəstəxanasının həkimi Günay Ẅliyevadır. Seminarda Şəki Mərkəzi Şəhər Xəstəxanasının baş həkimi Məcid Ẅliyev çıxış edərək seminarın əhəmiyyətindən

Şəki gəncləri, bu seminarlardan sonra hepatit virusu, hepatitə yoluxma ilə nəticələnən zərərli vərdişlər, onun müalicə yolları, yoluxma səbəbləri, gənc qadınlarda hamiləlik zamanı hepatitlər və uşaqların hepatitdən qorunması

Xatırladaq ki, bu gün dünyada 500 milyondan çox Hepatit C və B xəstəliyindən əziyyət çəkən, hepatit virusuna yoluxan insan vardır. Hər il 500 min nəfərdən çox insan bu xəstəlik üzündən həyatlarını itirir. Xəstəliyin yayılma səbərlərindən ən birincisi isə bu virus haqqında insanların məlumatlarının olmamasıdır. Dünyanın bütün tanınmış hepatoloqları israrla söyləyirlər ki, bu xəstəlik haqqında bilikləri olan insanlar ondan qorunmağı bacarırlar. mövzularında biliklər əldə edəcəklər. Layihənin məqsədi əsrimizin bəlalarından birinə çevrilmiş Hepatit xəstəliyinin vaxtında aşkarlanması və ona yoluxma hallarının maarifçilik yolu ilə azaldılmasına çalışmaq, hər bir Şəki gəncinin öz ailəsini gələcəkdə bu bəladan qorumaq üçün ətraﬂı məlumata sahib olmasını sağlamaq və bu gənclərin gələcəkdə ətrafdakı insanlara da anlatması yolu ilə daha böyük gənclər auditoriyasına çıxış əldə etməkdir.

Şəki şəhərində keçirilən tədbirdə iştirak edə bilməyən gənclər üçün xüsusu olaraq seminarın internet səhifəsi yaradılmış və bütün seminar materialları və seminardan video görüntülər burada yerləşdiriləcəkdir. Ẅtraﬂı məlumatı w w w. m e n a i l e m i q o r u y u r a m . c o m saytında əldə etmək olar. Seminarda iştirak edən gənclər Grand Hospitalda hepatitdən müayinə olunmaları üçün pulsuz müayinə kuponları da alacaqlar.

48 www.avismed.az

VİRUS HEPATİTLẄRİNİN NÖVLẄRİ

Aqil Ağakişiyev - Medistyle Hospital, Qastroentereloq Hepatoloq, İnvaziv Endoskopist

VİRUS HEPATİTLẄRİ (B, C, D) Hepatit, garaciyər hüceyrələrinin (hepatositlər) iltihablaşması mənasına gəlir. Hepatit yaradan səbəblərdən asılı olaraq qaraciyər xəstəliklərini bir neçə bölgü altında incələmək olar; VİRUS HEPATİTLẄRİ Primer virus hepatitləri: Hepatit A, B, C, D, E, F, G Sekondər virus hepatitləri: CMV, EBV, HSV, TTV, VZV Autoimmun Hepatit Toksik Hepatit: dərmanlar, gida, bitkilər və bitkilərdən hazırlanmış preparatlar. Alkolik Hepatit, Alkolik Hepatosteatoz (ASH), Qaraciyər yağlanması (NASH), Primer Biliyər Serroz (PBS), Primer Sklerozan Xolanjit (PSX), Metobolitik qaraciyər xəstəlikləri, Wilson xəstəliyi, Hemokromatosiz, Alfa-1 antitripsin əskikliyi, Kistik ﬁbrosis, Qlikogen depo xəstəlikləri və s., Venoz çıxışı obstruksiyonu, Budd – Chiari sendromu, Portal vena Trombozu, Veno-Okuzif xəstəliyi, Kardiyak çatışmazlıq, Digər – İşemik hepatit, Sarkadioz, Siﬂis, Schistosomiasis, Bruselloz və s., Kriptojenik Hepatitlər (İdiopatik). Günümüzdə virus hepatitləri qaraciyər xəstəlikləri arasında vacib yerlərdən birini tutur. Primer heterotrop qaraciyər viruslardan olan Hepatit B, C və D virus hepatitləri arasında daha geniş yayılmışı və hələ də öyrənilməsi davam etməkdə olan viruslardır. Dünyada təgribən 2 milyarda yaxın insanın Hepatit B virusu (HBV) ilə qarşılaşdığı və 400 milyon şəxsin bu virusdan əziyyət çəkdiyi, hər il ortalama 500 000 -700 000 xəstənin həyatını itirdiyi təxmin edilməkdədir. HBV hepadnaviridae ailəsinə məxsus, zarlı bir DNT virusudur. Sadəcə insan və şimpanzelərin garaciyərində infeksiyalaşma əmələ gələ bilir. A-J arasında 10 genotipə

malikdir. Bunlar müalicəyə cavabda fərgli görüntülər verir. Ümumi garaciyər serrozlu xəstələrin 57% -i ilə primer HCC – li xəstələrin 78% -ni HBV və HCV – yə bağlı olduğu nəticəsinə gəlinmişdir. Hepatit C virusu (HCV) yayılmasına görə daha az (HDV xaric), ancag daha çox xroniki hala keçmə riski olan hetatit virusudur. Günümüzdə hələ peyvəndi olmadığı üçün uzun illər ən vacib xronik hepatit virusu olacağı düşünülməkdədir. Flaviviridae ailəsinə məxsus tək RNT zəncirindən ibarətdir. 6 (1, 2, 3, 4, 5, 6) genotipi və çox saylı subtipə (50 dən çox) malikdir. Çoğrafıyaya uygun olarag yayılma fərqlilikləri vardır. Ẅn çox rast gəlinən tip 1, az rast gəlinən tiplər 2 və 3, ən nadir rast gəlinən tipləri 4, 5, 6-dır. Ẅn geniş yayılmış subtipləri 1a, 1b, 2a, 2b dir. Genotiplə subtiplər arasındakı fərq müalicəyə cavabda özünü kəskin biruzə verməkdədir. Xronik Delta hepatiti (HDV) xronik virus hepatitlərinin ən şiddətli formasıdır və sürətli xəstəlik görüntüsü ilə özünü göstərir. Özünəməxsusluluğuna görə sadəcə HBV varlığında infeksiyaya yol aça bilən defektli, yarımçıq bir virusdur ki, tək RNT zəncirindən ibarətdir. İndiyə gədər 8 genotipi öyrənilmişdir. Genotip bir daha geniş yayılmışdır. YOLUXMA YOLLARI Perkutan-qan və qan köçürülməsi vasitəsi ilə Vertikal / Perinatal-hamilə anadan bətndaxili və doğuş zamanı, Horizontal-ailə daxili, Cinsi yolla KİMLẄR DAHA ÇOX VİRUS HEPATİTİNẄ YOLUXMA RİSKİ DAŞIYIR? Qan transfüsyonu edilmiş insanlar, İ/V dərman maddələri istifadə edən xəstələr. İ/V eroin istifadə edən xəstələr, Hemodiyaliz xəstələri HEMOFİLİYA XẄSTẄLẄRİ Vücudun kəsici, dəlici. sızıcı bir cisimlə kəsilməsi ( məsəsən: həkimlərdə əməliyyat zamanı sıxlıqla əllərinə iynə batması), tatuaj (döymə etdirmə), kokain çəkmək də risk faktorlarındandır. İ/V dərman istifadəçiləri ilə cinsi əlaqə. Xüsusəndə birdən artıq cinsi partnyor. Hemoseksualistlər. Yoluxmuş insanlarla öpüşmək (ağız sulu vəzlərində virus yükü az olsada çatlamış ve ya tramatizə dodaklardan) Türmə həyatı (3 gündən artıq həbsxana həyatı keçənlər) Yoluxmuş hamilə qadından doğulan körpələr Gözəllik salonları və bərbərlərdən istifadə edənlər (manikür, pedikür, dırnaq tutan, kəsici və dəlici alətlər).

ẄLAMẄTLẄR Xəstəliyin hansı formada garşılaşmasına görə ələmətləri dəyişir. Belə ki, xəstələr kəskin, xronik və ağırlaşmış formada həkimə müraciyət edə bilərlər. KẄSKİN VİRUS HEPATİTİ Halsızlıq, İştahsızlıq, Ẅzələ-oynaq ağrısı, Qaşıntı, Selikli qişada saralma, Sidik rəngində tündləşmə, XRONİKİ VİRUS HEPATİTİ 6 aydan uzun müddət, asemtomatik, halsızlıq, yorğunluq. Çox zaman HM/HSM görülür, Bəzən zəif sarılıq VİRUS HEPATİTLẄRİNİN AĞIRLAŞMALARI Xəstəlik progresivləşdikcə xəstəliyin əlamətləri də daha dərin və gözə çarpacaq dərəcədə ciddiləşir. Bütün garaciyər xəstəliklərində olduğu kimi ağırlaşmaları serroz və ya qaraciyərin bədxasisəli şişi (HSK) ilə sonlanır. Buna uyğun olaraq da klinik, labarotuar, ﬁziki və instrumental müayinə üsullarında dəyişikliklər görünür. Kəskin / Xronik virus hetatiti əlamətləri Ezofaq varisləri / Ezofaqus varis qanaması Assit, Perferik ödem, Hepatik Ensefalopati Burun və ya diş əti qanaması, Libido azalması, cinsi pozğunluklar - impotans, Sinənin böyüməsi və ağrılı olması (Jinekomasti), Ağızdan xoşagəlməz iyin gəlməsi (fetor hepatikus), Bədən çəkisinin azalması və ya artması Hepatik Ensefalopati, Hepatorenal sindrom, Hepatopulmonar sindrom, Hematolojik pozulmalar ve Hipersplenizm. ENDOKRİNOLOJİ POZULMALAR HBV – Xronikləşmə uşaqlarda 90%, böyüklərdə 10% Xronikləşən HVB li xəstələrin 3/1 i serroza, 510% ı HSK ya irəliləyər. HCV –Xronikləşmə 70-80%, ortalama 15 ildə 30% serroz ve 25-30 ildə HSK HDV – Xronikləşmə 70-95%. HBV li xəstələrin 20-30% ında HDV(+) müsbət olur. Ciddi seyirli, daha sürətli serroza gediş. Fulminan seyir daha çoxdur. Virus Hepatitlərinin müalicəsi varmı? Hepatit B, C, D -nin müalicəsi mümkündür! Ancaq vaxtında müayinə və müalicə olunsanız. Nə vaxt? - Hepatit B, C, D Qaraciyər Sirrozu və Qaraciyər xərçəngi ilə ağırlaşmayıbsa! Ẅgər ağırlaşma olubsa? Hepatit B müalicəsi ayrıcalıqla aparılmalıdır Serroza yönəlik simptomatik müalicələr: Transplant, Unutmayaq !!! Virus hepatitləri yönündən hər zaman həkim nəzarətində olmalıdır. Hepatit B peyvəndi olunması şərtdir. Hepatitlər müalicə olunandır, yetərki gecikməyin. Ẅtrafınızdakı insanları Virus Hepatitləri yönündən maariﬂəndirin.

www.avismed.az 49

avis > Mən ailəmi qoruyuram

Hepatit B infeksiyasından qorunmada 3 əsas strategiya

Ülviyyə Məmmədova Bakı Dəmir Yol Xəstəxanası Həkim -Terapet- Hepatoloq ir çox ölkədə evlənmək üzrə olan cütlüklər ailə qurmamışdan əvvəl tibbi müayinələrdən keçir. Ẅhəmiyyətli virus infeksiyaları, o cümlədən virus hepatitləri araşdırılır. Virus hepatitlərinə aid bu seroloji analizlər aparılmalıdır: HBsAg, Anti HCV, AntiHBs. Ẅgər gənclərin hər hansı birində HBsAg və ya hepatit B virusunun antigeni müsbət aşkarlanmışdırsa, bu testi bir daha təkrar etmək lazımdır. Təkrar analizdə də nəticə eyni olarsa, bu şəxs hepatit B virusuna yoluxub deməkdir. Bu şəxslərin ailə qurmalari mümkündürmü? İstər müalicə alan, istərsədə müalicəsiz nəzarətdə olan kişilərin ailəqurmalarında bir əngəl yoxdur. HBV ( Hepatit B virusu) daşıyan kişilərdən virusa yoluxmayan sağlam uşaqlar dünyaya gəlir. HBV daşıyan müalicəsiz nəzarətdə qalan qadınların ailə qurmalarında bir maneə yoxdur. Müalicə alan qadınlarda hamiləlik, qadının qəbul etdiyi dərmanlara görə planlanır. HBV-nin anadan uşağa keçmə ehtimali var. HBV daşıyan şəxslərin gələcək həyat yoldaşları mütləq hepatit B peyvəndi olmalıdırlar. Hamilələrdə Hepatit B-nin araşdırılmasının əhəmiyyəti nədir? Bütün hamilələrdə HBsAg (hepatit B virusunun antigeni) Anti HBs (qoruyuculuğu göstərən test) araşdırılmalıdir. Bu testlərlə hamilə qadının virusu daşıyıb daşımadığı məlum olur və gələcəkdə körpənin qorunmasi üçün tədbirlər görülür. Hamiləlikdə Hepatit B körpəyə və anaya zərər verirmi? Hepatit B daşıyan hamilə qadında hamiləliyin gedişi hamilə olmayan qadınlardan fərqli deyil. Hepatit B virusunu

50 www.avismed.az

daşıyan anadan tam sağlam qüsursuz uşaq dünyaya gəlir. Anadan uşağa virus əsasən doğuş zamanı keçir. Hepatit B daşıyan hamilə qadınlara necə nəzarət olunur? Qaraciyərin funksional müayinəsi, seroloji testlər peşəkar şəkildə araşdırılmalıdır. Müalicə baxımından dəyərləndirilməlidir. Bu testlər 2 aydan bir təkrarlanmalı və ginekoloqla birgə nəzarət olunmalıdır. Qadına istirahət, normal qidalanma rejimi məsləhət görülməlidir. Anadan körpəyə yoluxma riskini artıran faktorlar; • HBs Ag–nın titrinin yüksək olması-; • HBe Ag-nin varlığı-; • HBV DNA-nin titrinin yüksək olması-; • HBe Ag pozitiv analardan keçmə riski 80 -90% -dir. • Prenatal yoluxmuş uşaqların 80% -i xroniki daşıyıcı olur. Hamiləlik və kəskin Hepatit B Kəskin hepatit B keçirən analarda vaxtından əvvəl doğum riski var. Birinci və ikinci trimestrdə dölə keçmə ehtimali nadirdir, üçüncü trimestrdə keçmə ehtimalı yüksəkdir. Hamiləlik zamanı Hepatit B -nin müalicəsi • İnaktiv hepatit B daşıyıcısı hamilə qadınlar müalicəsiz nəzarətə alınır. • İstirahət və düzgün qidalanma rejimi məsləhətdir. • Gərəksiz dərman qəbulundan qaçmaq lazımdır. • Qaraciyər qoruyucu dərmanların bir effekti təsdiq olunmamışdır. • Virus yükü yüksək (HBV-DNA>10×6) olanlarda hamiləlik kateqoriyası B olan preparatlar (tenofavir, telbuvidin) başlanır. Ẅgər qadın hepatit B müalicəsi alırsa, hamilə qala bilərmi? • Antiviral dərmanların başlanması virus yükünü azaldaraq, uşağa yoluxma riskini azaldır. • Müalicə peqinterferonlarla gedirsə, hamiləlik məsləhət görülmür. • Antiviral qəbul edirsə, kateqoriyası B (tenofovir, telbivudin) olan dərmanlarla hamiləlik mümkündür və dərman davam etdirilir. • C kateqoriyası dərmanları qəbul olunursa kateqoriyası B olan dərmanlara keçilməlidir. Hepatit B və hamiləlik. HBV infeksiyası olan hamilələrdə müalicəyə fərdi yanaşılır. Müalicəyə göstəriş olan hallar:

• Hamilədəki qaraciyər zədələnməsinin ağırlaşmasını ləngitmək üçün. • Doğuşdan sonra hamilədə hepatik alovlanma riskini azaltmaq. • Yenidoğulmuşa yoluxma riskini azaltmaq. • Uşaqlarda xroniki hepatit B riskini azaltmaq. HAMİLẄLİK VẄ HEPATİT D • HDV infeksiyasi hamilələrdə az rastlanır və körpələrə nadir hallarda keçər. • Hepatit B-nin anadan uşağa keçməsinin qarşısını alma yolları HDV infeksiyası üçün də keçərlidir. Hepatit C virusu daşıyıcıları evlənə bilərmi? • Hepatit C virusu daşıyan şəxslərin • Cinsi yolla hepatit C virusunun ailə daxilində keçməsi çox nadirdir (1-2 %) • Hepatit C üçün peyvənd yoxdur. HEPATİT C VẄ HAMİLẄLİK • HCV-na yoluxmuş qadınlarda hamiləliyə əks göstəriş yoxdur. • Hamiləliyə təsir etməz. • Döldə (körpədə) qüsur meydana gətirmir. • Anadan uşağa keçmə ola bilər. Bu HCV RNA səviyyəsinə bağlıdır. • Hamiləlik zamanı hepatit C –nin körpəyə yoluxmasının qarşısını almaq üçün tədbirlər olmadığından hamilə qadınlarda mütləq yoxlanılması şərt deyil. • Risk quruplarında yoxlanılması məsləhətdir. • HCV RNA təkrarlanan testlərdə neqativdirsə uşağa yoluxma ehtimalı yoxdur. HCV RNA pozitiv olanda risklərlə bağlı anaya məlumat verilməlidir. Hamiləlikdə hepatit C-nin müalicəsi. • Erkən hamiləlik varsa risklər barədə anaya məlumat verilməlidir. • Hamiləliklə birlikdə hepatit C-nin müalicəsi aparıla bilməz. • Həm qadınlarda, həm də kişilərdə hepatit C müalicəsi alırsa müalicə müddətində və müalicə bitdikdən 6 ay sonra övlad sahibi olması məsləhət görülmür. Dünyaya gələn körpələrin hepatit C-yə yoluxmasını nə zaman bilmək olar? • 1.8 yaşa qədər Anti HCV informativ deyil. • Körpənin anadan aldığı antitellər yalançı pozitivlik göstərə bilər. • 1.8 yaşa qədər HCV RNA analizi düzgün məlumat verir. HEPATİT B VẄ HEPATİT C MÜALİCẄ EDİLẄNDİR . VAXTINDA VẄ PEŞẄKARLARA ETİBAR EDİN!!!

Virus hepatitləri və hamiləlik.

Ẅfsanə Bayramova Həkim-Terapet Hematoloq Grand Medical Hepatit B infeksiyasından qorunmada 3 əsas strategiya. 1. Davranış dəyisikliyi 2. Aktiv immunizasiya 3. Passiv immunqorunma Passiv immun qorunma- HBIG Hepatit B hiperimmun qlobulin-tərkibi yüksək titrde Anti Hbs-dən ibarətdir. Tərkibində yüksək konsentrasiyada Anti Hbs mövcud olan plazmadan əldə edilir. HBIG tərkibində 100.000-200.000 İU/ml Anti Hbs olacaq şəkildə standartlaşdırılmışdır. Böyüklərə 0.06 ml/kq dozada vurulur. Uşaqlara 0.5 ml toplam 1 doza vurulur. Hbs Ag pozitiv yenidoğulmuşlara 100.000 İU/ml dozasında vurulması kifayət edir. Deltoid əzələ və ya gluteal əzələyə vurulur. Ẅgər peyvənd ilə eyni vaxtda vurulacaqsa o zaman müxtəlif nahiyələrə vurulması daha dogrudur. Aktiv immunizasiya (peyvənd)-1981-ci ildən etibarən istifadə edilməyə başlanmışdir. Hal-hazırda istifadə edilən Hepatit B peyvəndi HBV recombinant gen texnologiyası ilə maya və məməli huceyrələrindən əldə edilməyə

baslanmışdır, səthi antigen tərkiblidir. Çoxsaylı araşdırmaların nəticələrinə əsasən peyvənd proqramı aşağıdakı kimidir: Ẅn cox qəbul edilmiş sxem 0.1.6-cı aylarda bir doz peyvənd vurulur. Sürətli cavab əldə etmək məqsədi ilə digər sxem-0.1.2.12-ci aylarda tətbiq edilir. Başqa bir sürətli sxem də 0. 10, 21-ci günlərdə və ya 0. 7. 28 -ci günlərdə və 12 -ci ayda (bu sürətli sxemlər xüsusən də səyahətə çıxanlarda, evlilik öncəsi, ailədə akut HBV olduğu vəziyyətlərdə) tətbiq olunur. Ẅsasən 1-ci dozadan sonra 30-55% 2-ci dozadan sonra 75% 3-cü dozadan sonra 90% və yüksək qoruyucu anti Hbs dozası alınır. 60 yaş və daha böyük yaş qruplarında alınan yekun cavab 75% dən cox deyil. İlk iki peyvənd arasında 4 həﬅə, 2 və 3cü dozalar arasındakı fərq 4-6 ay olmalıdır. Peyvənddən 1-4 ay sonra Anti Hbs baxılmalıdır. Anti Hbs miqdarının 10-50 İU/ml olması zəif cavab hesab olunur. Bu səbəblə tibb personalında, ailədə HBV olan şəxslərdə və digər risk qruplarında da 1 doza əlavə peyvənd olunmaqla Anti Hbs miqdarının 100 unitə üzərində olmasına çalısmaq lazımdır. Çunki, bu miqdar kifayət qədər güvənilən qorunmadır. 3 - cü doza peyvənd sonrasında qoruyuculuq miqdarı 50%-in altındadırsa o zaman 2 ci dəfə təkrar peyvəndləmə aparılır. Yalniz 2 dəfə tam sxem peyvəndləmə aparmağa icazə var. -Aktiv və passiv immunitetin bərabər olunmasını tələb edən vəziyyətlər! Hbs Ag pozitiv yenidoğulmuşlarda ilk 612 saat arasında HBIG+peyvəndin ilk dozası vurulmalıdır! Daha sonra normal

sxemlə peyvəndləməyə davam edilməlidir. Ẅgər ananın Hbs Ag vəziyyəti məlum deyilsə o zaman 12 saat içərisində peyvəndin ilk dozasi, davamında Hbs Ag pozitiv çıxarsa ən gec 7 gün içərisində HBIG vurulmalıdır. -İnkişafı zəif olan, 2 kq çəki altında olan körpələrə 12 saat içərisində HBIG təyin edilməli, 1 ay sonra isə peyvənd başlanmalıdır. -Perkutan yoluxma sonrasında 24-72 saat içərisində HBIG, 7gundən gec olmayaraq peyvənd başlanmalıdır. -Şübhəli cinsi münasibət sonrasında 48 saat icində HBIG ən gec 14 gun ərzində peyvənd başlanmalıdır. Hamilə qadınlarda, süd verən analarda belə peyvəndləmə aparıla bilər. Halhazırda istifadə olunan HBV peyvəndləri tərkibində heç bir canlı virus olmadığından dölə və anaya hər hansı bir zərərinin olması mümkun deyil. Yüksək virus yükü olan (HBV DNT >10^6-7) perinatal ötürülmənin qarşısını almaq məqsədi ilə B kateqoriyas olan, telbivudin və tenofovir malekulaları hamiləliyin son 3 ayında təyin edilə bilər. Ẅgər sırf yoluxmanın qarşısını almaq məqsədi ilə təyin etmişiksə, o zaman doğumdan 3 ay sonra dərmanı kəsə bilərik. Peyvənddən sonrakı 5-10 il arasında Anti Hbs miqdarına nəzarət etməkdə fayda vardır. Erkən yaşlarda qoruyuculuq miqdarı maksimumdur. HBSAG ANTİ HBS ANTİ HCV Sadəcə bu 3 testə nəzarət etməklə özünüzü təhlükəli virus hepatitlərindən vaxtında gecikmədən qoruya bilərsiniz. Unutmayın, virus hepatitləri tam sağalan xəstəliklərdəndir! Yetərki, vaxtında aşkarlansın!

avis > Ləzzət

Lazım olan ərzaqlar: • 6 ədəd milfoy xəmiri, • Yarım toyuq döşü, • 100 q incə çəkilmiş qoz, • 1 yumurta sarısı, • 1 şorba qaşığı xaşxaş, • Duz, Istiot, Hazırlanma qaydası: Toyuğu bişirərək suyunu süzün. Ẅti zər böyüklüyündə doğrayın.

Qoz, istiot və duz əlavə edib qarışdırın. Milfoyları gül şəklində kəsin. Orta hissələrinə toyuq əti qarışığını qoyun. Sonra gül şəkli verərək uclarının açılmaması üçün diş çöpü ilə bərkidin. Yağlanmış fırın tabağına düzün. Üzərinə yumurta sarısı çəkib xaşxaş səpin. Ẅvvəlcədən 180 dərəcəyə qədər qızdırılmış fırında bişirin. İsti və ya ilıq halda servis edə bilərsiniz.

Toyuqlu GÜL börəyi 52 www.avismed.az

Badımcan kababı Lazım olan ərzaqlar: • 1 badımcan, • 180 q quzu qiymə, Bəzəmək üçün: • 1 pomidor, • 1 sivri bibər, • 1 soğan, Hazırlanma qaydası: Badımcanları dilimləyin.

Qiymədən qoz böyüklüyündə parçalar ayırın. Taxta şişlərə bir badımcan bir qiymə olmaqla düzün. Fırında və yaxud da kömür atəşində bişirin. Geniş bir tabağa yığın. Pomidoru, uzunsov bibəri və ikiyə bölünmüş soğanı da tabağa yığın. Bütövlükdə bütün tabağı 10 dəqiqə qapalı fırında bişirin. 10 dəqiqə dincə qoyub servis edin.

www.avismed.az 53

Çaş

baxsan acaqsan

Oyunun qaydası Şəkilə diqqətlə baxın. Şəkilin dərinliyində gözləmədiyiniz bir mənzərə ilə qarşılaşacaqsınız. Bu mənzərəni görmək üçün diqqətinizi bir nöqtəyə cəmləyin və nəzərinizi ayırmadan baxmağa çalışın.

Cavab qabarıq halqa

Oyunun qaydası etmək lazımdır. 1. Hər bir rəqəm o sətirdə 1 dəfə yazıla bilər. 2. Hər bir rəqəm o sütunda 1 dəfə yazıla bilər. 3. Hər bir rəqəm o bölgədə 1 dəfə yazıla bilər.

SUDOKU

Sudoku təqdim edilərkən xanalardan bir neçəsində rəqəmlər yazılır və sizdən boş xanalara uyğun rəqəmləri yazmağınız istənilir. Bu oyunda yalnız 1-dən 9-a qədər olan rəqəmlərdən istifadə olunur. Bu rəqəmləri isə yazarkən aşağıdakı qaydalara riayət