8-13 Werk_3 Brochures, jaarverslagen en boeken by 8-13 Grafisch ontwerpers

8-13

werk: 3

brochures, jaarverslagen en boeken

Dit is het derde deel uit een reeks publicaties van 8-13 Grafisch ontwerpers. Per uitgave richten we ons op een specifiek onderdeel van onze werkzaamheden, samengebracht in een â&#x20AC;&#x2DC;kijkâ&#x20AC;&#x2122;boekje. Deze uitgave gaat over art-direction, ontwerp en lay-out van brochures, jaarverslagen en boeken

werk:

voor uiteenlopende opdrachtgevers.

Zie voor een compleet overzicht

www.8-13.nl

opdrachtgever Grafisch Lyceum Amsterdam (Ma) project Schoolgidsen, flyers, uitnodigingen

Wat is â&#x20AC;&#x2DC;grafimediaâ&#x20AC;&#x2122; precies? Het vakgebied van de grafici van vroeger is onherkenbaar geworden door het gebruik van computers. Daarnaast zijn er talloze nieuwe ontwikkelingen op het gebied van multi media, audiovisuele technieken en theatertechniek. We spreken dan ook niet meer van grafische technieken, maar van grafimedia. Grafimedia draait om begrippen als tekst, beeld en geluid. In het vmbo grafimedia houden we ons bezig met geluid en licht van theatershows, de wereld van radio en tv, film, video, multimedia, games, reclame-ontwerpen en alles wat gedrukt moet worden (zoals bijvoorbeeld kranten, tijdschriften, posters, verpakkingen, concertkaartjes, boeken, flyers, enz.).

vmbo-gids 2005-2006

05-09-2007

14:13

GLA MBO brochure 2006-2007

Pagina 25

05-09-2007

11:38

Pagina 29

2006 - 2007

2006 - 2

Informatie mbo-opleidingen

Inform

Schoolgids 2005 2006 vmbo grafimedia

Instituut voor design en mediatechnology

GLA MBO brochure 2006-2007

05-09-2007

11:46

Instituut voor design en mediatechnology

Pagina 20

Nieuwe specialisaties Animatie/audiovisuele vormgeving (zie Mediavormgever) Gamedesign Reclame, Presentatie en Communicatie (RPC) Streaming Media

Gamedesign (niveau 4, BOL) De opleiding Gamedesign bieden wij in het studiejaar 2006-2007 voor het eerst aan. Differentiatie (afstudeerrichting):

Games

vmbo-gids 2005-2006

22-01-2008

17:34

Waar ben je goed in? Ben je creatief en technisch? Hou je van tekenen? Kun je conceptioneel (abstract) en logisch denken? Heb je fantasie, doorzettingsvermogen en kun je je ideeën goed op papier zetten? Als je ook nog geduldig bent, goed kunt samenwerken en het leuk vindt om te programmeren, dan is Gamedesign geknipt voor jou! Wat ga je doen? Snelheid, beeld, geluid en interactie zijn belangrijke elementen van Gamedesign. Je vertaalt je creatieve ideeën in een product dat de doelgroep aanspreekt. Met behulp van actie, expressie en emotie werk je aan karakters voor animaties waarin de toeschouwer moet geloven. Games worden gemaakt door een team van specialisten, zoals ontwikkelaars, programmeurs, vormgevers (3D), animators en geluidsdeskundigen. Zij maken samen aantrekkelijke, uitdagende games waarbij speelbaarheid en ontwerp van groot belang zijn. Waar kun je later werken? Meestal werk je later in een team, maar zelfstandig kan ook. Gamedesigners en animators werken vooral bij webdesign- en animatiebureaus of bij game-afdelingen van game ontwikkelaars. Met het stijgen van de vraag zullen steeds meer bedrijven in Nederland zich hierop gaan richten en zullen ook grote, internationale bedrijven deze activiteiten zelf gaan ontwikkelen. Ook als lesmateriaal binnen het onderwijs en in winkels zullen we steeds meer games tegenkomen. Die moeten ontworpen en ontwikkeld worden. Er is een enorme vraag naar steeds weer nieuwe games in al z’n vormen.

Je opleiding Je leert een idee te vertalen naar een goed verhaal (een storyboard). Daarbij maak je gebruik van fotografie, video, tekst en geluid in animaties. Je animeert personages en voorwerpen door ze menselijke trekjes te geven. Je leert objecten te modelleren en voorwerpen een bepaalde textuur te geven (zoals glas, hout of aluminium). Tenslotte maak je een animatie interactief door er spelelementen aan toe te voegen. Je krijgt kortere of langere projecten, theorielessen en trainingen. Wat leer je? Als je voor Gamedesign kiest, krijg je bijvoorbeeld: ■ concept en storyboard (alle teksten worden in kaart gebracht en de film wordt in scenes verdeeld); ■ spelscenario; ■ cleanup & inbetweening; ■ digital ink & paint (digitaal in inkt zetten en inkleuren); ■ artwork/visualisatie; ■ 3D modelling; ■ animatie; 2D, 3D, Flash; ■ scriptschrijven (scripten); ■ programmeren. Je leert het meest in de praktijk, vandaar dat je in het derde jaar stage loopt.

Toelating Meer informatie over de toelatingseisen vind je op pagina 6. Meer informatie? Heb je belangstelling voor Gamedesign, maar wil je eerst meer informatie? Bezoek dan onze website www.gla.nl en/of kom naar een van onze open dagen op de Contactweg 36 (op 25 januari en 15 maart 2006, van 15.00 - 21.00 uur). Aanmelding Wil je je aanmelden voor Gamedesign? Bezoek dan onze website en meld je online aan: www.gla.nl/Studiezoekers & Algemeen/Aanmelden

Pagina 6

Teamleider onderbouw Teamleider onderbouw Dhr. M. van den Busken

Team bovenbouw vmbo Onderwijspersoneel bovenbouw tel. school: 020 573 50 01

Mentoren onderbouw De onderbouwklassen zijn met mentorbegeleiding opgedeeld in subgroepen. Zo is bijvoorbeeld klas V1A is weer opgedeeld in V1Aa en V1Ab. klas V1Aa klas V1Ab klas V1Ba klas V1Bb klas V2Aa klas V2Ab klas V2Ba klas V2Bb klas V2Ca klas V2Cb

dhr. K.A.L.G. Brouwers mevr. K. Storck dhr. J.A. Molenaar dhr. J.A. Guild mevr. D. Matena dhr. B.A.P. Schoppen dhr. S.J. Bijl dhr. H.T. de Vries dhr. M. Hoogeveen dhr. P.I. Pedersen

Teamleider bovenbouw vmbo Secretaris examencommissie Dhr. A.B. Overgoor

tel. school: 020 573 50 01

Mentoren bovenbouw klas V3A dhr. S.Z. Madani klas V3B dhr. F.H. Vervoort klas V3C dhr. J.G.A.M. Hendriks klas V4A klas V4B klas V4C

dhr. D.E. Maätita mevr. R.J. Reinders dhr. W.N. Ruijters

Naam W. Bartlett w.bartlett@gla.nl Dhr. P. Berloth p.berloth@gla.nl Dhr. H.H. Evrengün h.evrengun@gla.nl Mevr. J.A.M. Gelijsteen n.gelijsteen@gla.nl Dhr. J.G.A.M. Hendriks h.hendriks@gla.nl Dhr. P.J.C.M. Kwakman p.kwakman@gla.nl Dhr. D.E. Maätita d.maatita@gla.nl Dhr. S.Z. Madani s.madani@gla.nl Dhr. K. Oosterveld k.oosterveld@gla.nl Dhr. A.B. Overgoor t.overgoor@gla.nl Mevr. R.J. Reinders r.reinders@gla.nl Dhr. R.A. van de Ruit r.vanderuit@gla.nl Dhr. W.N. Ruijters n.ruijters@gla.nl Dhr. F.H. Vervoort f.vervoort@gla.nl

Roosterafkorting Bar

leerdomein grafimedia

BEL

grafimedia

EVR

grafimedia

GEL

grafimedia

HAN

exact

KWA

grafimedia

MAA

mens en beweging

MAD

exact

OOS

mens & maatschappij

OVR

grafimedia

REI

taal

RUI

grafimedia

RUT

exact

VEV

taal

het grafisch lyceum amsterdam Opbouw Grafisch Lyceum Amsterdam Het Grafisch Lyceum Amsterdam is een verticale scholengemeenschap bestaande uit het Vmbo Grafimedia en mbo-opleidingen voor de grafimediabranche. In totaal heeft het Grafisch Lyceum Amsterdam ruim 2000 leerlingen, waarvan er ca. 350 de vmbo-opleiding volgen. De overige leerlingen volgen mbo-opleidingen. Gebouwensituatie Het Grafisch Lyceum Amsterdam heeft schoolgebouwen op twee locaties in de stad, te weten: Dintelstraat en Contactweg. In het gebouw aan de Dintelstraat zijn het vmbo en de MBO-opleiding printmedia gevestigd. De overige (mbo)opleidingen zijn op de Contactweg gehuisvest. Het gebouw Dintelstraat 15 is in 2004 volledig gerenoveerd en voldoet aan de moderne eisen en inzichten van het onderwijs. De onderwijsruimten zijn grote leergebieden waar meerdere groepen les krijgen van een team van docenten. In alle ruimten zijn digitale werkplekken ingericht. Hart van het gebouw is de Grafimedia Plaza, welke is ingericht met de modernste grafimedia apparatuur.

Het vmbo binnen het Grafisch Lyceum Amsterdam De opleiding Vmbo Grafimedia is organisatorisch een zelfstandige afdeling binnen het instituut. Het vmbo opereert echter tegelijkertijd binnen een groter geheel, waardoor de vmbo-leerlingen ook in contact komen met de mbo-leerlingen. Zij maken gebruik van dezelfde voorzieningen zoals grafische apparatuur, de kantine, het open leercentrum en de administratie. Op deze wijze combineert de opleiding vmbo het voordeel van een kleinschalige vmbo-school (waar iedereen elkaar kent) met de voordelen van een grote school die veel meer voorzieningen te bieden heeft. Zo heeft het Grafisch Lyceum Amsterdam een uiterst krachtig computernetwerk dat wordt onderhouden door een heel team ICT- medewerkers.

opdrachtgever Habitat Platform project Brochures

abitat opmaak ENG

Habitat opmaak NL

24-09-2007

11:07

Pagina 6

Makelen en schakelen Habitat Platform ondersteunt Nederlandse organisaties die internationaal werken aan een duurzame stedelijke leefomgeving. Dit gebeurt door de uitwisseling van kennis en ervaring, het beschikbaar maken van goede, inspirerende praktijkvoorbeelden en de bemiddeling bij het leggen van contacten en advisering. ‘Makelen’ en ‘schakelen’ zijn de twee kernbegrippen van Habitat Platform. Oftewel: platforms bieden waarop organisaties die actief zijn op het brede terrein van habitat elkaar kunnen ontmoeten, van elkaar kunnen leren en nieuwe samenwerkingsverbanden kunnen aangaan. Kennis en contacten, daar gaat het dus om. Zo halen we rond regio’s en actuele thema’s bedrijven, organisaties en (lokale) overheden bij elkaar op zogenaamde platformbijeenkomsten, waar ideeën en ervaringen kunnen worden uitgewisseld. We noemen dit ‘matchmaking’: partnerorganisaties worden in innovatieve samenwerkingsverbanden bij elkaar gebracht, voor kortere of langere duur. Daarnaast geven we antwoord op de vragen die ons vanuit het veld bereiken en verwijzen we partijen naar elkaar. ‘Tip and match’ wordt deze vraaggerichte werkwijze genoemd; een ‘koppeling’ wordt gecombineerd met een inhoudelijk advies.

Onze specifieke invalshoek richt zich daarmee op vier terreinen: hoe komen bedrijven, organisaties en (lokale) overheden in het veld tot een integrale en participatieve aanpak van projecten; hoe wordt ervoor gezorgd dat het project lokaal goed wordt ingebed; hoe wordt de effectiviteit van bedrijven, organisaties en (lokale) overheden bij de uitvoering van hun projecten vergroot; hoe wordt er geleerd van de opgedane ervaringen en hoe wordt de kennis die hieruit voortvloeit verspreid.

Tabe Jorritsma, beleidsmedewerker COS Nederland ‘Vanuit ons landelijke bureau ondersteunen we de 15 COSsen die in regionaal verband werken aan het vergroten van het draagvlak in de Nederlandse samenleving voor internationale samenwerking. Daarnaast ontwikkelen we hier projecten voor landelijk werkende opdrachtgevers. De regionale COSsen, die goed zijn ingevoerd in wat er lokaal en regionaal speelt, zijn professionele organisaties en maatschappelijke ondernemingen. COSsen ondersteunen in de regio

die niet zozeer van problemen als wel van de kracht

“Hoe rijk is je wijk”, die binnen Habitat Platform is

gebruik van de lokale netwerken die wij hebben.

allerlei soorten organisaties, waaronder gemeenten,

van wijkbewoners uitgaat. Vaak is al sprake van ste-

ontwikkeld. Er zit daar veel know how op dit gebied.

Zes van onze regionale COSsen hebben vervolgens

scholen, bedrijven, particuliere Derde Wereld organi-

denbanden, waarbinnen de contacten tussen de wijken

Regelmatig organiseert het platform ook bijeenkom-

inventarisaties gehouden bij verschillende steden-

saties. Zo bieden we wegwijs naar subsidies en toe-

gelegd. Zo heeft de stad Haarlem een stedenband met

sten waarop we kennis en ervaring delen, in een hele

bandorganisaties die hadden aangegeven een stap

gang tot netwerken. Voor en met Habitat Platform

Mutare in Zimbabwe en heeft COS Noord-Holland

open en constructieve sfeer.

voeren we al een kleine 10 jaar projecten uit. Een

daarbij aangehaakt, door enkele wijken in Haarlem te

Een tweede belangrijk project is de City-Wide

goed voorbeeld daarvan is het project “Hoe rijk is je

verbinden met wijken in Mutare. De uitwisseling wordt

Approach, waarbij COS Nederland heeft meegewerkt

wijk”, waarbij wijken in Nederland contacten leggen

dan opgestart door professionals, maar uiteindelijk is

aan het ontwikkelen van het methodische handboek

met wijken en steden in Afrika, Azië en andere

het altijd de bedoeling dat de bewoners in de wijken

voor deze aanpak. Habitat Platform heeft ons

werelddelen. Het uitwisselen van ervaringen en

het stokje overnemen. De rol van Habitat Platform is

gevraagd om vanuit onze praktijk hierop te reageren

verder te willen komen met hun internationale samenwerking. De “toolkit” die in het kader van City-Wide Approach is ontwikkeld, wordt bij deze organisaties getoetst. Het mes snijdt daarbij aan twee kanten: de stedenbanden krijgen nieuwe tools in handen en met de feedback kan Habitat Platform

ideeën en het leren van elkaar staan daarbij centraal.

bij dit project meervoudig. Het platform treedt op als

en voorstellen voor verbeteringen en aanvullingen te

de methode verder verbeteren. Zo vullen we elkaar

Het gaat dus nadrukkelijk om een wederkerige relatie,

co-financier, maar belangrijker is nog de formule van

doen. Om de formule te testen, maken ze graag

heel goed aan.’

Habitat Platform

Habitat opmaak NL

24-09-2007

11:08

Werken aan duurzame stedelijke leefkwaliteit

Pagina 14

Uw inbreng is essentieel

15-10-2007 Habitat opmaak ENG

15-10-2007

15:05

Tenslotte: waarom is Habitat Platform interessant voor ú? Uiteraard moet u die vraag zelf beantwoorden, maar wij kunnen alvast een voorzet geven. Naar ons idee kan niemand de ogen sluiten voor de snelle verstedelijking die op dit moment in de wereld plaatsvindt. De vraag is groot naar praktische kennis en vaardigheden. Kennis die mogelijk bij u en uw organisatie aanwezig is. Mogelijk bent u ook al in het buitenland actief of wilt u dat worden. Door uw kennis te delen en kennis op te doen via Habitat Platform, draagt u in belangrijke mate aan de doelstellingen van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Steeds meer bedrijven en organisaties realiseren zich dat ondernemen niet alleen een kwestie is van geld, maar ook van waarden. Waarden zoals een gezonde en uitdagende werkomgeving, zorg voor het milieu en, internationaal gezien, mensen- en arbeidsrechten. Het zijn waarden die bij Habitat Platform hoog in het vaandel staan. Graag brengen we u in contact met partners in binnen- en buitenland, om zo samen te werken aan ons gezamenlijk doel: een duurzame leefomgeving.

Pagina 19

Hans de Wit, sector coördinator Architectuur en Bouw PUM Nederlandse senior experts ‘Ik heb Habitat Platform leren kennen als een organisatie, waarin mijn organisatie PUM (sector bouw) een stakeholder is. Sinds kort hebben wij een project

Dutch Habitat Platform Working on sustainable quality of life in urban areas

Vigorous action needed The UN Millennium Development Goals Need for an integrated approach Far away and close by The importance of exchanging knowledge Multi-track approach Brokering and matchmaking Regions of activity and spearheads Dutch Habitat Platform's target group Method and instruments Model projects Involvement of businesses sector High-rise pilot Slovakia Habitat Platform South Africa World Habitat Day City-Wide Approach Your contribution is essential Examples that appeal and inspire

The UN Millennium Development Goals [Goal 7] Ensure environmental sustainability. Improve the lives of the slum dwellers. Reduce by half the proportion of people without sustainable access to safe drinking water and good sanitation.

waarin we gezamenlijk deelnemen; de Stichting Traverse. Deze stichting is een virtueel platform, opgezet door VNO-NCW en ONRI, waarbinnen op een geavanceerde manier kennis en ervaringen worden uitgewisseld. Ik ga regelmatig naar de bijeenkomsten van Habitat Platform over Zuid-Afrika en Midden- en Oost-Europa. De kennis die ik daar opdoe, speel ik door aan onze experts welke naar deze gebieden worden uitgezonden. Zo biedt het platform inhoudelijke

uitermate duidelijk ten tijde van de Tsunami in Atjeh.

ondersteuning voor ons werk.

Habitat Platform heeft toen – gebruik makend van

Andersom geef ik wel eens presentaties bij het plat-

haar helicopter view – op hele korte termijn alle par-

form, om onze ervaringen in het veld voor het voet-

tijen bij elkaar gebracht , die iets konden betekenen

licht te brengen. Van diverse instituten krijgt Habitat

op dat vlak. Er is informatie uitgewisseld en staande

Platform namelijk nogal veel abstracte informatie;

de vergadering hebben partijen afspraken met elkaar

van ons krijgen ze de verhalen uit de echte praktijk.

gemaakt. Daar verdient Habitat Platform, in mijn

Het is goed dat zo’n club er is. Dat werd me nog eens

ogen, een tien met een griffel voor!’

Habitat Platform

Habitat opmaak ENG

15-10-2007

15:12

Werken aan duurzame stedelijke leefkwaliteit

Pagina 2

Vigorous action needed Sustainable improvements are needed to the living environment in cities and villages all over the world, to tackle issues like the growth of slums and lack of drinking water. At present, the problems are just getting worse. For instance, around 900 million people live in slums. If nothing is done, this number will have risen to 1.5 billion by 2020. So vigorous action is needed to improve the liveability of villages and cities, and to enable people to improve their prospects. In the late 1990s, this realisation led to the Habitat Agenda. It was drawn up at the Second UN World Conference on Human Settlements (Habitat II) in Istanbul in 1996. Its central aims are to ensure adequate shelter for all and to promote sustainable, healthy and liveable human settlements. These aims have now –partly- been incorporated in the Millennium Development Goals drawn up by the United Nations for the 21st century.

The Netherlands is doing its bit The Netherlands is making active efforts to achieve the Habitat Agenda as expressed in the Millennium Development Goals (MDGs). The Ministries of Foreign Affairs and of Housing, Spatial Planning and the Environment are involved in these efforts. One of the steps they took was to set up the Dutch Habitat Platform. For Habitat Platform, the seventh MDG is the most significant, as it contains the largest urban component: improving living conditions in slums and increasing access to safe drinking water and good sanitation.

Need for an integrated approach ‘Habitat’ literally means the living environment. But it also signifies a broad and integrated approach to the issues involved. Housing plays a crucial role in people's lives. A roof over your head is one of the main basic needs. So the lack of a good living environment has far-reaching consequences in other areas. It affects economic development, health and efforts to combat poverty. In the past it was sometimes thought that things were the other way around – that poor economic development would for instance lead to poor living conditions. We now know that the relationship is not a one-way process. There is clear interaction.

The UN Millennium Development Goals (www.un.org/millenniumgoals) In September 2000, the global community, united in the UN General Assembly, adopted a historical declaration. It expressed a political consensus and willingness to tackle poverty across the globe, while preserving and restoring natural ecosystems. It contains eight international development goals to be achieved by 2015. 1. Eradicate extreme poverty and hunger. Reduce by half the proportion of people living on less than a dollar a day and who suffer from hunger. 2. Achieve universal primary education. Ensure that all boys and girls complete a full course of primary schooling. 3. Promote gender equality and empower women. Eliminate gender disparity in primary and secondary education. 4. Reduce by two thirds the mortality rate among children under five.

5. Reduce by three quarters the maternal mortality ratio.

It is this link between human settlements and other areas of welfare and prosperity that creates the need for an integrated approach that looks beyond purely technical solutions. Cities and villages need a sustainable approach, and one that allows people to become involved in shaping their future. It is only in this way that lasting solutions can be achieved.

6. Combat and reduce the spread of HIV/Aids, malaria and other major diseases. 7. Ensure environmental sustainability. Improve the lives of the slum dwellers. Reduce by half the proportion of people without sustainable access to safe drinking water and good sanitation. 8. Develop a global partnership for development, including efforts to increase official development assistance to the agreed level of 0.7% of GNP. And of course there should be coherence and interaction between these goals!

Dutch Habitat Platform

Working on sustainable quality of life in urban areas

opdrachtgever Gemeente Hengelo project Brochure + informatiemap vouwblad

Stork-Hengelo

15-10-2007

15:45

Pagina 2

Hart van Zuid, een nieuw hart voor Twente

Ambitie Een nieuw hart voor Twente ontwikkelen. Dat is de uitdaging die de gemeente Hengelo, Stork nv, Exploitatiemaatschappij Groot-Ammers emga bv en de combinatie Van Wijnen Groep nv/Amstelland Vastgoed bv met elkaar aangingen, toen ze eind 1998 hun handtekeningen zetten onder een intentie-overeenkomst voor de herontwikkeling van het ‘Hart van Zuid’, de corridor van 50 hectare tussen Station Hengelo en het Twentekanaal.

Door zijn roemruchte industriële verleden en de centrale ligging in Hengelo en Twente is de corridor een uniek gebied. Hengelo heeft zijn groei voor een groot deel te danken aan de industrie die er de afgelopen eeuw tot ontwikkeling kwam. Anno 2000 is het gebied toe aan een ingrijpende herstructurering, met name vanwege de herlocatie dan wel verplaatsing van de industriële productiefuncties die nu in het gebied zijn gevestigd. Doordat nieuwe commerciële en technologie-afdelingen compacter worden gehuisvest, vragen bestaande gebouwen en terreinen om een nieuwe bestemming.

Strategische ligging De centrale ligging en omvang van het plangebied bieden een unieke kans om het Hart van Zuid te laten uitgroeien tot een nieuw, multifunctioneel hart voor Twente. De uitdaging is aansluiting te vinden bij de ontwikkelingen in industrie en onderwijs. De directe nabijheid van hét Centraal Station van Twente, als het regionale openbaar vervoersknooppunt, maakt de corridor tot de ideale vestigingsplaats voor hoogwaardige bedrijvigheid en onderwijsvoorzieningen. Onlangs maakte het Regionaal Opleidingscentrum Oost-Nederland bekend zijn huisvesting te concentreren op een locatie op het grondgebied van Enschede/Hengelo. Het Hart van Zuid is daarvoor dé aangewezen locatie. Door de combinatie van hoogwaardige

Hengelo, verleden en toekomst ontmoeten elkaar

De voormalige bedrijfsschool van Stork ( Wilhelminaschool )

De corridor ten zuiden van het station Hengelo tot

activiteiten en bedrijven, die een afspiegeling vor-

aan het Twentekanaal kent een bijzondere

men van onze hedendaagse samenleving.

geschiedenis. Hier liggen de roots van het indus-

Hoogwaardige technologie stuurt de traditionele

triële karakter van de industriestad Hengelo,

zware industrie, terwijl beroepsonderwijs en

waarin wonen en werken harmonieus met elkaar

sociaal-culturele functies elkaar ontmoeten. Van

verweven zijn. Vanaf het begin van deze eeuw is

kookvoorzieningen tot standbouw, van kinder-

dit gebied integraal ontwikkeld. Een voorbeeld

opvang tot kunstzaal; alles is in dit gebied te

van een Grotestedenbeleid ‘avant la lettre’. Een

vinden. Het unieke karakter van het gebied komt

van de grondleggers van het Stork-concern,

verder tot uiting in de zorg voor de historische

C.T. Stork, was er destijds al van overtuigd dat

Het studiegebied Hart van Zuid, een nieuw hart voor Twente.

industrie en onderwijs kan dit gebied uitgroeien tot een zeer belangrijk technocentrum voor Oost-Nederland. Het Hart van Zuid is de enige locatie waar voldoende ruimte is om een substantiële impuls te geven aan de binnenstedelijke vernieuwing van Hengelo; ruimtelijk, economisch en sociaal. Naast werkgelegenheid en onderwijs is hiervoor een groot en divers aanbod van andere functies noodzakelijk; ontspanning, cultuur, wonen en kantoren. Integrale aanpak De ambitieuze plannen voor het Hart van Zuid passen naadloos in het streven van rijk, provincie en regio om de ligging van de stedenband Twente langs de westoost-corridor naar Duitsland uit te buiten. Ook sluiten ze direct aan bij het grote-stedenbeleid van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en het isv-beleid van het Ministerie van vrom, die beide vragen om een integrale aanpak van de stedelijke vernieuwing. In deze ‘position paper’ wordt de visie van gemeente en marktpartijen op de herontwikkeling van het gebied neergelegd. In een open planproces met burgers en bedrijfsleven zal deze visie dit jaar verder worden ingevuld en uitgewerkt. Dit alles met het doel de potentie van het Hart van Zuid optimaal te benutten.

omgeving, bijvoorbeeld door de situering van

grootschalige werkgelegenheid het best kan

een nieuwe brandweerkazerne in de bestaande

gedijen in een omgeving waar plaats is voor klein-

complexen van Stork en het gebruik van de monu-

schalig wonen en recreëren en waar cultuur en

mentale industriële watertoren als ‘slangentoren’.

sport onlosmakelijk verbonden zijn met het

Ontwikkeling met behoud van het eigen karakter

dagelijks leefpatroon. Het unieke Tuindorp

is de opgave waar de betrokkenen partijen een-

’t Lansink is daarvan de resultante.

drachtig de schouders onder willen zetten. Dit in

Anno 1999 plukken we daar nog de vruchten van.

de overtuiging dat het gebied de potentie heeft

In het plangebied vinden we een mengeling van

uit te groeien tot een nieuw hart voor Twente.

vouwblad

Stork-Hengelo

15-10-2007

15:45

Pagina 4

Position paper

Hart van Zuid, een nieuw hart voor Twente

bedrijven vormen de hoeksteen voor de moderne kennisindustrie en -diensten. Traditioneel arbeidsintensieve productie-activiteiten zijn verplaatst naar landen waar ze goedkoper kunnen plaatsvinden. De bedrijven en bedrijfsonderdelen die overblijven concentreren zich in toenemende mate op hoogwaardige kapitaal- en kennisintensieve activiteiten met een hoge toegevoegde waarde en just-in-time en right-in-place leveranties. Het aantal arbeidsplaatsen in de industrie in Hengelo is tussen 1990 en 1997 teruggelopen van 13.054 naar 11.795; de laatste jaren is er sprake van een stabilisering. De industrie verschaft nog altijd 30 procent van alle arbeidsplaatsen, waarvan eenvijfde zit bij de ‘grote vier’: Stork, hsa, Holec en Akzo Nobel. De totale werkgelegenheid in Hengelo is de laatste jaren sterk gegroeid, tussen 1996 en 1997 met 6,6%. Kleine bedrijven zagen het aantal arbeidsplaatsen met 11 procent stijgen. De afhankelijkheid van de grote industrie is minder groot geworden. Door Hengelo’s gunstige ligging als een spin in het infrastructurele web is een aantrekkelijk investeringsklimaat ontstaan, waardoor de stad haar karakter van ‘sociale industriestad in het groen’ de komende jaren kan versterken als modern industrieel centrum. De Twentse kracht ligt onder meer in een compleet en gecombineerd aanbod van universitair, hbo- en mbo-onderwijs. In ‘Ontwikkelen en koesteren’, een recent discussiestuk over de kwaliteit van de leefomgeving in Overijssel, wijst

Kansen Gezien de recente en verwachte landelijke ontwikkelingen in het verkeer en vervoer en de ontwikkelingen in Europees verband, wordt de westoostcorridor door Twente steeds belangrijker. Mede door de komst van de euro vervagen de grenzen, terwijl het bestuurlijk zwaartepunt in Duitsland verschuift van Bonn naar Berlijn. Daardoor neemt het belang van de westoost-corridor nog verder toe.

Internationaal vervoersknooppunt Naast de komst van de hogesnelheidstrein Randstad-Berlijn en de noordoostelijke verbinding van de Betuwelijn, zijn er concrete plannen om de spoorverbindingen met Duitsland op korte termijn te verbeteren. Dit geldt zowel voor de frequentie en de snelheid als voor het materieel en de service. Het bestaande spoor wordt geschikt gemaakt voor snelheden tot 200 km/uur. Dit brengt zowel de Randstad als Duitsland een stuk dichterbij. Eén ding staat daarbij onomstotelijk vast: het station van Hengelo is en blijft hét Centraal Station van Twente en daarmee hét knooppunt van (inter)nationale, regionale en lokale vervoersverbindingen. Het Centraal Station wordt verder een belangrijk regionaal overstappunt in een samenhangend vervoersstelsel, met bus, trein en andere nieuwe vervoersvormen. Onlangs is al een begin gemaakt met de ontwikkeling van de Agglolijn, de toekomstige lightrailverbinding centraal in de bandstad Twente, van Wierden tot Gronau in Duitsland. Op de spoorlijn van Enschede naar Gronau gaan vanaf mei 2001 voor het eerst sinds 20 jaar weer treinen rijden. Op de knooppunten geven frequent rijdende en snelle treinen een soepele aansluiting op ander hoogwaardig lokaal openbaar vervoer (hov), dat in de vorm van snelbussen de buitenwijken en de bedrijventerreinen via gedeeltelijk vrije busbanen met de stations verbindt. Ook het wegen watervervoer worden in de Twentse mobiliteitsscenario’s niet vergeten. Zo wordt de geplande ‘doorstroomas’ door het Hart van Zuid tevens de ontsluitingsweg voor het autoverkeer tussen de centrumring en het bedrijventerrein ten zuiden van het Twentekanaal, met een directe aansluiting op de a35. Uitbreiding van het autosnelwegennet is in voorbereiding (a35 van Zwolle naar Enschede, later eventueel door te trekken naar Duitsland) en de a1 is aangewezen als hoofdtransportas. Alle provinciale en rijksnota’s zijn erop gericht recht te doen aan de regionale en grensoverschrijdende centrumfunctie van Enschede/Hengelo als ‘logistieke draaischijf’. Hierin spelen de stationsomgevingen een cruciale rol. Zo wordt in Hengelo momenteel druk gewerkt aan de uitvoering van het Masterplan 2000 voor vernieuwing van het stationsgebied. De eerste fase is gereed: de verlegging van de centrumring in zuidelijke richting om het station heen. Aan de noordzijde van het station is ruimte gekomen voor

winkels, woningen, kantoren en culturele voorzieningen, waaronder een nieuwe schouwburg. Medio 1999 is een nieuw complex met winkels, woningen, kantoren en een ondergrondse parkeergarage geopend. Voor voetgangers ontstaat een autovrije passage van het station naar het kernwinkelapparaat in het stadscentrum. Economische lente Hengelo is van oudsher een industrie-

stad, met bedrijven als Stork, Holec (Heemaf + Hazemeijer), Hollandse Signaal Apparaten (hsa) en Akzo Nobel. Deze

Het plangebied Het Hart van Zuid, de corridor die loopt van het station Hengelo tot het Twentekanaal, beslaat in totaal een oppervlakte van 50 hectare. Qua omvang is het plangebied tweemaal zo groot als de Kop van Zuid in Rotterdam of het Céramique-terrein in Maastricht. Het plangebied maakt deel uit van een groter studiegebied van ruim 200 hectare in Hengelo-Zuid. Herstructureringsgebieden, grenzend aan het station, maken deel uit van het studiegebied. In het kader van het project ‘Stad en milieu’ loopt een pilot rond het voormalige brouwerijterrein en omgeving. Het plangebied wordt aan de noordkant begrensd door het stationsgebied en in het zuiden door het Twentekanaal, waarlangs uitgestrekte bedrijventerreinen liggen, onder meer van Akzo Nobel. Aan de westkant wordt de corridor begrensd door Tuindorp ’t Lansink, een geliefde woonwijk met veel groen en buurtvoorzieningen. Ten oosten ligt de wijk Berﬂo Es. De twee wijken tellen in totaal 24.000 inwoners. Stork en emga zijn de grootste grondeigenaren in het plangebied. Stork heeft zo’n 30 hectare, waarvan eenderde aan het Twentekanaal. emga heeft 8 hectare in bezit.

De traditionele werktuigbouw maakte bij Stork plaats voor elektronica-activiteiten en die op hun beurt weer voor besturingstechnologie. Een belangrijk deel van de productie is verplaatst naar de toeleveranciers, vooral in het buitenland. Stork concentreert zijn bedrijfsactiviteiten in toene-

Storkcorridor Noordelijke spoorzone + Zuidelijke spoorzone

de provincie op de noodzaak van een krachtige economische groei om de hoogopgeleiden in Twente te houden. Deze groep zorgt voor economische en maatschappelijke vernieuwing. Omdat een goed woon- en werkklimaat van wezenlijk belang is om de hooggeschoolde technici en academici aan de stad te binden, moeten er volgens de provincie voldoende plannen voor woningbouw en bedrijventerreinen gereed zijn en moeten tijdig nieuwe locaties worden aangewezen en ontwikkeld. Het Hart van Zuid is de enige binnenstedelijke locatie in Twente die daarvoor voldoende ruimte biedt.

’t Lansink

Holec-terrein Tuindorp Berflo Es

Dikkers-complex: sociaal-culturele proeftuin De voormalige ijzer/staalgieterij Dikkers is de afgelopen jaren omgetoverd in een proeftuin voor allerlei sociaal-culturele en recreatieve activiteiten. Het complex biedt onder meer ruimte aan Kunstcentrum Hengelo met Crea en Kunstuitleen, De Dansfabriek (ballet en dans voor professionals), Javaanse Kokkie (Indonesische catering en maaltijdverzorging voor ouderen), Onder de Kap (kookcursussen voor rand-

kinderspeelplaats), Stichting Koe (kinderopvang), een tennis- en squashcentrum, de roc Twente en nog veel meer. Een aantal van de bedrijfshallen is aan kunstenaars verhuurd en doet dienst als atelier en expositieruimte. Ook voor de huur van woon-werkruimtes is veel belangstelling. De meest zuidelijk gelegen voormalige Staalgieterij is onlangs verbouwd. De bedoeling is dat deze hal van 10.000 m2,

groepjongeren), Het Dikkershoes (Riagg dagbeste-

verdeeld over twee verdiepingen, een ‘gemaks-

dingscentrum voor psychiatrische patiënten), een

centrum’ wordt waar allerlei activiteiten een

maquettebouwersopleiding, Bengeltjesdorp (Indoor

plek kunnen krijgen.

Ruimtelijk-functionele hoofdstructuur

vouwblad

Stork-Hengelo

15-10-2007

15:45

11:03

Pagina 8

Hart van Zuid, een nieuw hart voor Twente

mende mate op hoogwaardige kennistechnologie en marketing en in de gebouwen die het dichtst tegen het spoor liggen. Andere gebouwen en terreinen komen vrij. Een aantal leegkomende Storkgebouwen komen vanwege hun monumentale karakter voor restauratie en hergebruik in aanmerking. Daarmee komt er in die gebouwen ruimte voor nieuwe activiteiten, maar blijft de identiteit van de gebouwen en het gebied behouden. Voor bedrijven die zoeken naar een omgeving met identiteit en karakter is het Hart van Zuid dan ook een uitermate aantrekkelijke vestigingsplaats. Dit geldt ook voor het terrein van de voormalige ijzer/staalgieterij Dikkers die eind jaren zeventig failliet ging en in 1984 werd het verkocht aan de Exploitatie Maatschappij Groot-Ammers (emga). emga heeft sindsdien miljoenen geïnvesteerd om het Dikkerscomplex om te toveren tot een multifunctioneel complex waar educatie, cultuur, sport en kleinschalige bedrijvigheid hand in hand gaan. De diversiteit en de omvang van de reeds bestaande activiteiten in de

sociaal-culturele en recreatieve sfeer op het emga-terrein vormen een fantastische basis voor verdere ruimtelijke, economische en sociale investeringen, zoals ook de minister voor het grote-stedenbeleid voor ogen staat. Een uiterst belangrijke troef voor de verdere ontwikkeling van het Hart van Zuid vormt tot slot de uitstraling van ’t Lansink, de woonwijk die Stork als sociaal ondernemer in het begin van deze eeuw voor zijn werknemers bouwde. ’t Lansink is een van de mooiste tuindorpen in Nederland en een geliefde wijk met veel buurtvoorzieningen. De sfeer en het imago van ’t Lansink bieden ruimschoots aanknopingspunten voor de ontwikkeling van enkele honderden nieuwe woningen in het plangebied. Hiermee kan tevens een link worden gelegd naar het ten oosten van het Hart van Zuid gelegen Berﬂo Es, een naoorlogse wijk met een eenzijdige woningvoorraad en afnemend draagvlak voor voorzieningen. Een succesvolle ontwikkeling van het Hart van Zuid vormt de sleutel voor de totale vernieuwing van Hengelo Zuid.

Programmatische uitgangspunten Onder het motto ‘complete stad’ wil minister Van Boxtel de vitalisering van de steden op meerdere fronten tegelijk aanpakken: economisch, fysiek en sociaal. De uitdaging bij een ingrijpende herontwikkelingsopgave als die voor de corridor in Hengelo, is deze drie opgaven zo goed mogelijk op elkaar af te stemmen en optimaal te profiteren van de gunstige centrale ligging aan het openbaar-vervoersknooppunt. De opgaven kunnen worden vertaald in vijf programmatische uitgangspunten: technocentrum, dynamiek en sociale samenhang, stedelijk wonen op maat, optimale bereikbaarheid en tenslotte kwaliteit en duurzaamheid.

Werkgelegenheid en onderwijs: technocentrum De motor

Met het Centraal Station Twente naast de deur, is de corridor de ideale locatie voor de vestiging van onderwijsvoorzieningen, zoals het roc Oost-Nederland dat zoekt naar een locatie van circa zes hectare in stedelijk gebied. De vestiging van het roc kan tot belangrijke spin-offs leiden. Ideaal zou een campusachtige opzet zijn, met culturele, recreatieve en sportvoorzieningen. Ook voor de opzet van andere bedrijvigheid biedt de ontwikkeling van een technocentrum uitstekende mogelijkheden. Het gebied zal op termijn in een deel van de groeiende behoefte aan hoogwaardige kantoorlocaties voorzien. Dan valt vooral te denken aan dienstverlenende bedrijven met publieksgerichte en (bestuurlijk/)administratieve kantooractiviteiten. Voorzieningen: dynamiek en sociale samenhang In het

plangebied is volop ruimte voor sociaal-culturele voorzieningen en leisurefuncties. Hierbij wordt niet in de eerste

plaats gedacht aan detailhandel, die reeds is geconcentreerd in de binnenstad en de nabijgelegen winkelcentra. Het gaat vooral om de ontwikkeling van sociaal-culturele en recreatieve voorzieningen in het nieuwe hart voor Twente. Die zijn van groot belang voor de uitstraling en de levendigheid van het gebied, overdag, maar vooral ook ’s avonds. De combinatie van onderwijs en sport kan hier een belangrijke rol in spelen. Aansluiting kan worden gezocht bij de al bestaande economische, sociaal-culturele, educatieve en recreatieve activiteiten in het Dikkers-complex, eventueel in combinatie met kleinschalige woon-werkfaciliteiten. Een divers aanbod aan voorzieningen verbetert bovendien de sociale samenhang tussen de bestaande woonbuurten. Ook nieuwe woon-zorgcombinaties kunnen hierin een rol spelen. Stedelijk wonen op maat De verwachting is dat de bevolking van Hengelo tot 2010 nog licht zal groeien tot 80.000 à 81.000 inwoners. Op dit moment zijn dat er ruim 78.000. Onder het motto ‘stedelijk wonen op maat’ wordt gedacht aan de bouw van enkele honderden woningen, die voorzien in een breed scala aan stedelijke woonwensen. Een deel van deze woningen zal in een nieuwe stedelijke omgeving worden gesitueerd. Een ander deel kan wellicht worden gerealiseerd in gerenoveerde bedrijfsgebouwen. Ook verbouwing van enkele bedrijfsgebouwen tot woon-werkruimtes behoort tot de mogelijkheden. Voor ‘stedelijk wonen in het groen’ kan een deel van de centrale en zuidelijke zone van het plangebied worden gereser-veerd. Flexibiliteit, duurzaamheid en sociale veiligheid worden belangrijke aandachtspunten bij de woningbouw.

Bij de invulling van het bouwprogramma zal nadrukkelijk worden gekeken naar de relatie met ’t Lansink en de Berﬂo Es. Bereikbaarheid: nieuwe doorstroomas als aorta door het hart

Een sterke troef van het plangebied is de centrale ligging tussen de A35, het Twentekanaal en het Centraal Station Twente als het toekomstig knooppunt van een integraal openbaarvervoersstelsel. De ontsluiting van het gebied, voor zowel de auto als het openbaar vervoer, zal sterk verbeteren wanneer de noord-zuidverbinding gereed is. Deze zal als een aorta door het nieuwe hart lopen. Een fietsroute langs de noord-zuidas completeert de vervoersvoorzieningen. De west-oostverbinding tussen ’t Lansink en de Berflo Es verdient in dit geheel nadere aandacht. Openbare ruimte en milieu: kwaliteit en duurzaamheid De eigen, duidelijk herkenbare identiteit van het plangebied biedt meer dan voldoende aanknopingspunten voor het creëren van wervende, hoogwaardige en duurzame werken woonmilieus. Hierbij zal zorgvuldig worden omgesprongen met het cultureel erfgoed, zoals de bestaande monumentale en beeldbepalende, veelal industriële gebouwen. De kwaliteit van de openbare ruimte en het milieu zal een belangrijk aandachtspunt zijn bij de stedenbouwkundige uitwerking. Gedacht wordt aan een combinatie van ‘stedelijke’ en ‘landschappelijke’ invullingen. Het ligt voor de hand om de Berflobeek, die (deels verborgen) ten oosten van het plangebied stroomt, een functie te geven bij de invulling van de openbare ruimte. Voor de inrichting van het terrein ten noorden van het Twentekanaal is een recreatieve bestemming een van de opties, bijvoorbeeld door aanleg van insteekhaventjes voor de pleziervaart.

Publiek-private samenwerking De herontwikkeling van de corridor als typische transitiezone zal ruim tien jaar in beslag nemen. Het gaat immers om een groot, complex gebied dat weer onderdeel is van een nog omvangrijker studiegebied. Essentieel voor het slagen van een dergelijk project is de ondersteuning vanuit provincie, rijk en Europese Unie. Deze instanties kunnen een positief investeringsklimaat scheppen.

De ambitieuze plannen voor een nieuw hart voor Twente passen naadloos in het streven van de provincie en het rijk om de ligging van de stedenband Twente aan de Duitse grens en aan de hoofdtransportassen uit te buiten. Het is dan ook uitermate belangrijk dat de westoost-corridor naar Twente in de Vijfde Nota wordt opgenomen en het Hart van Zuid wordt aangewezen als ‘nieuw sleutelproject’. De betrokkenheid van verschillende ministeries stelt hoge eisen aan regie en coördinatie.

Almelo Oldenzaal

Wierden

Deze position paper markeert als startdocument de eerste fase in de ontwikkeling van het plangebied tot het nieuwe hart van Twente. Zoals vastgelegd in de intentie-overeenkomst moet dit proces eind 1999 uitmonden in een masterplan voor het gebied. Een stuurgroep heeft de opdracht in dit masterplan het programma, de stedenbouwkundige visie en de strategie uit te werken. Rond april/mei 1999 verschijnt een Perspectievennota, waarin een aantal scenario’s op hun haalbaarheid wordt getoetst. Intensief overleg met de provincie en rijksoverheden is erop gericht in een vroeg stadium zekerheid te krijgen over medewerking bij het realiseren van diverse belangrijke uitgangspunten. Het masterplan zal tot stand komen in een open planproces. De bewoners en bedrijven in stad en regio worden betrokken bij deze vorm van interactieve beleids-ontwikkeling. De betrokken partijen hebben in de intentie-overeenkomst laten zien dat de lat hoog ligt. Met elkaar willen ze in de vorm van een publiek-private samenwerking de corridor

Borne

Delden Goor

Hengelo Enschede

Gronau

Ontwerp CG ontwerpers, Amsterdam Druk Drukkerij De Briefhoofden, Amsterdam

voor de economische ontwikkeling van Twente is en blijft de hoogwaardige industrie, met zijn moderne kennistechnologie. Hengelo is een van de weinige industriesteden in ons land. Dit karakter wil de stad behouden. Voor het scheppen van nieuwe hoogwaardige werkgelegenheid zijn uitstekende onderwijsvoorzieningen en goede faciliteiten voor (startende) bedrijven een noodzakelijke voorwaarde. In de plannen voor het Hart van Zuid zal de combinatie van werkgelegenheid en onderwijs dan ook een centrale plaats kunnen krijgen. Vrijkomende productiegebouwen of nieuwe bedrijfsverzamelgebouwen kunnen worden ingericht voor startende bedrijven van pas afgestudeerden die nog gebruik kunnen maken van onderwijsfaciliteiten als laboratoria, werkplaatsen en moderne mediatechnieken. Dit wellicht in combinatie met begeleiding vanuit de onderwijsinstellingen en het bedrijfsleven. De nabijheid van de Universiteit Twente biedt op dit punt bijzondere kansen.

23-01-2008

Tekst, eindredactie en productie Rutten communicatie-advies bv, Amsterdam Beeldmateriaal Gemeentearchief Hengelo, Arie Landman

Position paper

Stork-Hengelo

Position paper

Pagina 6

Hart van

Een nieuw

Position paper

opdrachtgever CKV (de Kunstlinie) project Schoolgidsen cursusaanbod volwassenen, jongeren en kinderen

Bibliotheek Almere

‘de Kunstlinie’ U en uw leerlingen zijn van harte uitgenodigd bij Kunstdok van Kunstencentrum ‘de Kunstlinie’. In deze brochure biedt Kunstdok hulp bij het maken van uw kunst- en cultuurplannen voor het nieuwe schooljaar. Leerlingen en leerkrachten worden op creatieve, inspirerende wijze aan het werk gezet en deskundig begeleid. Al onze producten nodigen uit tot kijken, doen, beleven, verwonderen, inspireren en creëren... Kunstdok, voorheen de steunfunctie van de Stichting Culturele & Kunstzinnige Vorming (CKV), is sinds januari 2007 gehuisvest in een prachtig nieuw gebouw. Een kunstencentrum dat voor een groot gedeelte in het water ligt, daar hoort een ‘Kunstdok’ bij: Dienst Onderwijs Kunst- en cultuureducatie. In ons ‘dok’ wordt gewerkt aan kunst en cultuureducatie, worden kunstproducten ontwikkeld, kunnen kinderen en u ondergedompeld worden in kunst. Dat kan tijdens speciaal voor u en/of de kinderen georganiseerde exposities, workshops of voorstellingen.

Bibliotheek Almere: projecten vol leesplezier voor groep 1 t/m 8 Wat kunt u het komende schooljaar van ons verwachten? Bibliotheek Almere heeft voor alle groepen van het primair onderwijs één of meerdere programma’s ontwikkeld, afgestemd op de interesses en belevingswereld van de diverse leeftijdsgroepen.

Ook voor al uw vragen op het gebied van ondersteuning kunt u bij de consulenten van Kunstdok terecht. Zij staan in de startblokken om u te helpen bij het bedenken, invullen en uitvoeren van uw plannen op het gebied van de kunstvakken en cultuureducatie. In deze brochure vindt u tevens het educatieve aanbod van enkele andere instellingen. Het aanbod van Kunstdok bestaat ook dit jaar weer uit: ■ producten voor de leerling ■ producten voor de leerkracht ■ producten voor de gehele school

Hierbij staat een aantal zaken centraal ■ lezen is leuk ■ er zijn veel meer verschillende soorten boeken dan je misschien wel denkt ■ hoe verzamel ik (digitale) informatie, die ik nodig heb voor bijvoorbeeld een werkstuk of spreekbeurt Heeft u speciale, maatwerk, wensen, neem dan contact met ons op. Samen komen we er altijd uit. De hiergenoemde activiteiten kunnen zowel in alle drie de bibliotheekvestigingen (Stad, Haven, Buiten) als op de eigen school plaatsvinden.

Bij de samenstelling van het aanbod worden de suggesties, vragen en verbeterpunten die door u worden aangedragen door ons steeds meegenomen. De consulenten van Kunstdok staan altijd open voor nieuwe ideeën, vragen en uw commentaar en zullen u met veel plezier helpen bij het maken van uw keuzes.

Indien u interesse heeft in één of meerdere activiteiten, dan kunt u contact opnemen met:

Wij wensen u een inspirerend en creatief schooljaar 2007/2008 toe!

Bibliotheek Almere, Bureau Educatieve Dienstverlening Schrijverstraat 1 1315 HW Almere t 036-5486014 e educatieencultuur@bibliotheekalmere.nl Telefonisch zijn wij bereikbaar van maandag t/m donderdag tussen 9.00 en 13.00 uur onder nummer 036- 5486014 (Tineke van Gelder, secretariaat bureau educatieve dienstverlening).

namens de consulenten van Kunstdok, Paul Macco, hoofd Kunstdok

CKV Volwassenen0607

23-01-2008

14:43

Pagina 1

CKV

CKV Jongeren0607 corr.

2006/2007 33

03-09-2007 13:50:18

Muziek Beeldende kunst Literatuur Theater Dans Multimedia

CKV docenten.indd 16-17

23-01-2008

14:36

CKV Kids0607 corr.

Pagina 1

CKV

2006/2007

Cursusaanbod voor jongeren [12 t/m 17 jaar]

Cursusaanbod voor volwassenen [18 jaar en ouder]

Muziek Beeldende kunst Theater Dans Multimedia

23-01-2008

11:36

Pagina 1

CKV

2006-2007 17

03-09-2007 13:48:57

Cursusaanbod voor kinderen [2 t/m 11 jaar]

Muziek Beeldende kunst Theater Dans Multimedia

Kunstdok (Stichting Kunstencentrum ‘de Kunstlinie’)

Pakket 3 Theater

Beeldend

Pietje Puntzak – alles lijkt wel te leven Daar staat de kist. Die heeft Tineke, de poppenspeelster meege-

Literatuur

Ontdek de wereld met je ogen dicht

Dans

Kraanvogel leert vliegen door Martin Mens Meneer Mens gaat op vakantie om op verhaal te komen. Daar is

De leskist waar je de handen in kunt steken bevat materialen,

Piratenpraat door Danstheatergroep Zepp Deze heerlijke vrolijke voorstelling neemt de kinderen mee op

bracht. Hé, wat is dat? Het deksel beweegt! Tineke maakt de kist

spelletjes en boetseeropdrachten die gericht zijn op het tast-

hij wel aan toe! Er is namelijk iets vreselijks gebeurd. Meneer

reis door de wereld van dans, muziek, spel en zang. Het is theater

open en... er ligt allemaal rommel in de kist: lapjes, lepels, keu-

zintuig van kleuters.

over moed, samen delen en respect.

kenspullen. Waar zijn de poppen? Er zou toch een poppenspeelster komen? Maar wat gebeurt daar? Iedere keer als Tineke iets

Mens kan niet meer vertellen. De woorden blijven steken in zijn keel of komen verkeerd zijn mond uit. Hij heeft last van ‘woord-

Ontdek de wereld is een kennismakingstocht waarbij je je handen

breuk’! Het klinkt wel grappig, maar voor een goed verhaal is dit

Piratenpraat is een voorstelling die een zeewaardig avontuur vol

oppakt, begint het te bewegen, geluiden te maken en te praten… Gedurende dit project maken de kinderen ken-

en vingers mag gebruiken. Na een introductieles waarin de kin-

een ramp. Daarbij wordt hij ook nog lastig gevallen door Herry

gevaren, avontuur en geheimen aangaat. Wie is die Jakob, de

deren hun eigen klas ontdekken, gaan de leerlingen aan het werk

Schoppen van artiestenkantoor S.T.R.E.S.S. Gelukkig wordt

nieuwe scheepsjongen? Waarom doet stuurvrouw Kat zo stiekem

met klei. Het werken met klei bevordert de ﬁjne motoriek.

nis met de wereld van poppenspel waarin alledaagse dingen tot leven komen. In de leskist vindt u voorbeeldmaterialen en een lesbrief

Het project wordt met afgerond met een workshop door beeldend kunstenaar Christian Wisse, waarbij de kinderen leren hoe je een

met drie voorbereidende lessen. Zo leert u de

mensﬁguur kunt boetseren.

meneer Mens geholpen door de vrienden uit zijn verhalen: Henna

en wie is HIJ, waar iedereen zo raadselachtig over zwijgt? Een

Heks, Boewolf en door nieuwe vrienden zoals Konaasje Repje (die in het duin woont) en niet te vergeten Kraanvogel.

voorstelling voor kleine piraten met grote dromen!

‘Kraanvogel leert Vliegen’ is een

een voorstelling komen kijken er meer waardering voor hebben. U krijgt werkvormen en materialen aangereikt waarmee u uw klas

Ook leert u ze een rijmpje en een paar liedjes,

zoektocht naar geluk. Als je de

kunt voorbereiden op deze bijzondere voorstelling.

zodat ze met Tineke tijdens haar bezoek

verkeerde keuzes maakt, glipt het geluk tussen je vingers door.

mee kunnen spelen en zingen. U zorgt zelf voor knutselmaterialen zoals scharen, lijm,

Oeroude verhaalthema’s als

ét aanbod

liefde en integriteit worden op

stiften en verf om met uw klas de poppen

een vrolijke en ontroerende ma-

te maken.

nier over het voetlicht gebracht. Bij de voorstelling hoort een lesbrief waarmee u uw klas kunt

Tijdsinvestering is minimaal 3 x 45 mi-

nuten voorbereidende les, 1 uur bezoek poppenspeelster en 1 x 45 minuten een

voorbereiden op het theaterbezoek.

afsluitende les.

titel

Pietje Puntzak

product bestemd voor

project + workshop groep 1 en 2

bijeenkomst

Uit evaluatieformulieren blijkt dat klassen die voorbereid naar

solo van Martin met poppenspel. De voorstelling gaat over een

kinderen een eenvoudige stokpop te maken.

tijdens algemene kunstpakket-

titel product

Ontdek de wereld met je ogen dicht project + workshop beeldend

bestemd voor

titel

Kraanvogel leert vliegen

door

Martin Mens

product

groep 1 en 2

voorstelling literatuur

titel door

Piratenpraat Danstheatergroep Zepp

sisonderwijs Almere 2007/2008 bijeenkomst

tijdens algemene kunstpakket-

bestemd voor

data en tijden

in overleg

introductie op uw school

data

maandag 29 en dinsdag 30 oktober

bestemd voor

Groep 3 en 4

plaats kunstenaar

workshop in uw eigen klaslokaal Tineke Guttinger

data en tijden kunstenaar

in overleg Christian Wisse

2007 maandag 29 oktober 13.30 uur; dins-

bijeenkomst

speeltijden

Tijdens algemene pakketintroductie op uw school

consulent

uw contactpersoon

consulent

uw contactpersoon

dag 30 oktober 10.30 uur en 13.30 uur

data

maandag 10 en dinsdag 11 maart

tijd

maandag 10 maart 10.30 uur en

introductie op uw school

prijs

bij pakketafname € 60,40

prijs

bij pakketafname € 60,40

project € 15,40 per bouw (4 groepen)

project

€ 15,40 per bouw (4 groepen) en

en workshop € 45,- per groep

plaats

N.B. Ook los te bestellen prijs bij losse afname € 67,10 project € 17,10 per bouw

(4 groepen) en workshop € 50,- per groep

product

voorstelling Randstadhuistheater, Randstad 22-23, Almere-Stad

workshop € 45,- per groep

N.B. Ook los te bestellen prijs bij losse afname € 67,10: project € 17,10, per bouw

groep 3 en 4

voorstelling dans

2008

vervoer bijeenkomst

door school zelf te verzorgen tijdens algemene kunstpakketintroductie op uw school

locatie

Kleine Zaal de Kunstlinie

consulent

uw contactpersoon

consulent

uw contactpersoon

prijs

bij pakketafname € 3,25 per leerling

prijs

13.30 uur; dinsdag 11 maart 10.00 uur/11.00 uur/13.30 uur

bij pakketafname € 3,25 per leerling

extra kosten bij beide opties € 16,- voor geleverde materialen voor 1 groep

N.B. Ook los te bestellen

prijs bij losse afname € 4,75 per leerling

CKV docenten.indd 44-45

03-09-2007 14:27:13

Bibliotheek Almere Bovenbouw Een zoektocht naar dieren

Sprookjes

Dat zoeken we op!

Een zoektocht naar dieren

Na een korte introductie gaan we op wereldreis en treffen in elk werelddeel een kenmerkend dier aan. In groepjes gaan we dan op

Tijdens dit bezoek worden de kinderen meegenomen in de wonderlijke wereld van de sprookjes en volksverhalen. Want

Centraal bij deze activiteit staat het zoeken naar informatie. Want leren zoeken, dat is nog niet zo eenvoudig. Met behulp van een

Na een korte introductie gaan we op wereldreis en treffen in elk werelddeel een kenmerkend dier aan. In groepjes gaan we dan op

zoek naar de antwoorden op vragen over elk dier. De antwoorden zijn te vinden in de boeken die hier speciaal voor klaargelegd zijn.

sprookjes en volksverhalen zijn niet weg te denken uit de wereld van het kinderboek. Tussen de beroemde begin- en eindzinnen

actief opdrachtenspel leren we kinderen verder te kijken dan hun neus lang is. Zoeken in de catalogus, in registers, in folders en

zoek naar de antwoorden op vragen over elk dier. De antwoorden zijn te vinden in de boeken die hier speciaal voor klaargelegd zijn.

Na deze vermoeiende reis nemen we de vragen nog eens met elkaar door: is de snavel van een toekan zwaar? Wat doet een beer in de winter? Niet alleen een spannende reis maar je steekt er

‘er was eens...’ en ‘ze leefden nog lang en gelukkig’ spelen zich talloze avonturen af waarin hordes kabouters, kwaadaardige wolven, toverfeeën en boze stiefmoeders ﬁgureren. Maar waarom

ook in de ruimte. Een energieke activiteit waar veel van opgestoken wordt. Na aﬂoop zijn de kinderen in staat de diverse informatiebronnen goed te hanteren. Het programma duurt ongeveer

Na deze vermoeiende reis nemen we de vragen nog eens met elkaar door: is de snavel van een toekan zwaar? Wat doet een beer in de winter? Niet alleen een spannende reis maar je steekt er

ook iets van op en niet alleen over dieren! Het programma duurt ongeveer 1 uur.

is hetzelfde sprookje bijna in elk boek anders? Gaat een sprookje ook wel eens over een goede heks of over een heel gemene prin-

anderhalf uur.

ook iets van op en niet alleen over dieren! Het programma duurt ongeveer 1 uur.

ek dende kunst atuur

er imedia tectuur

titel

Museum De Paviljoens ses? Door middel van een inleiding en enkele spelletjes laten we zien hoe sprookjes een belangrijk onderdeel zijn van de taal. Het totale programma duurt ongeveer 1 uur.

titel

Sprookjesworkshop

titel product doelgroep

product

kennismaking met cultureel erfgoed

data

doelgroep data locatie

bovenbouw op aanvraag eigen school of één van de bibliotheekvestigingen

locatie

kosten

€ 30,-

Een zoektocht naar dieren

kosten

product

leesbevorderende activiteit

doelgroep data locatie

middenbouw op aanvraag eigen school of één van de bibliotheekvestigingen

titel

Dat zoeken we op!

kosten

€ 30,-

product

zoeken naar informatie

doelgroep data locatie kosten

bovenbouw op aanvraag één van de bibliotheekvestigingen € 30,-

Een bezoek aan Museum De Paviljoens het museum voor hedendaagse kunst in Almere Afgelopen jaren hebben duizenden basisschoolleerlingen uit de regio een bezoek gebracht aan Museum De Paviljoens tijdens de succesvolle tentoonstellingen van Yael Davids, Job Koelewijn, Barbara Visser, De stedelijke conditie en Le peintre de la vie moderne. In groepjes van 10-15 leerlingen en onder begeleiding van ervaren museumdocenten werden de eigentijdse kunstwer-

Gebouw op palen Museum De Paviljoens is gehuisvest in de zilverkleurige gebouwen van staal en glas op hoge palen achter het politiebureau in Almere-Stad. Je vindt er beeldende kunst van kunstenaars die nú leven en die zich laten inspireren door het hedendaagse leven in de stad.

ken bekeken en besproken. Bij de performancekunst van de Israëlische kunstenaar Yael Davids werden de leerlingen

Ook in het schooljaar 2007-8 vinden er weer bijzondere tentoonstellingen plaats waarbij speciaal voor het basisonder-

uitgenodigd om ook zelf een performance uit te voeren. Zo vormden vijf leerlingen in een kast met uitsparingen samen één reusachtige persoon. Tijdens de Job Koelewijn-tentoonstelling

wijs educatieve programma’s zijn ontwikkeld. Zo’n programma bestaat uit: ■ voorbereidend lesmateriaal waarmee de leerkracht zelf op school het museumbezoek voorbereidt ■ een museumbezoek dat wordt begeleid door ervaren museumdocenten ■ suggesties voor creatieve verwerkingsopdrachten waarmee de leerkracht na het museumbezoek op school aan de slag kan gaan

Een zoektocht naar dieren wandelden de leerlingen over een krakende vloer vol spaghetti, leesbevorderende activiteit ze bezochten een geurige kamer waarvan de wanden gestuct bovenbouwwaren met babypoeder, en ze speelden een zintuigenspel. Op de op aanvraag Schilderijen Salon van de 21e eeuw bekeken de leerlingen 100 eigen school of één vanschilderijen de eigentijdse - van kunstenaars uit onder meer bibliotheekvestigingen Duitsland, Turkije en de Verenigde Staten - die van plint tot € 30,plafond de wanden bedekten. De kinderen gingen aan de slag

Educatieve programma’s

als onderzoeker, jurylid en tentoonstellingsmaker. Op de groepstentoonstelling ‘De stedelijke conditie’ gingen de leerlingen geïnspireerd door de kunstwerken aan de slag om hun ideale stad te ontwerpen om die vervolgens aan elkaar te presenteren. Op de tentoonstelling met werk van Barbara Visser

Daarnaast worden er thematische educatieve programma’s aangeboden waarmee scholen gedurende het hele schooljaar aan de slag kunnen, zoals bijvoorbeeld Verzamelen, Kunst in Almere, Van Grote Markt tot World Wide Web en Land Lucht Lijn - Landschapskunst in Flevoland. Op de volgende pagina’s volgt

draaide alles om goed kijken en om de vraag of een foto altijd de waarheid vertelt.

een beschrijving van deze programma’s. Voor meer informatie en reserveringen kunt u terecht op www.depaviljoens.nl/educatie t 036-5450400 e educatie@depaviljoens.nl Op de website kunt u ook lesbrieven ter voorbereiding en verwerking als pdf uitprinten.

periode dag en tijd plaats

CKV docenten.indd 22-23

03-09-2007 14:38:41

begeleiding kosten

gedurende het hele schooljaar maandag tot en met vrijdag van 9.00-10.30, 10.30-12.00 uur, of van 13.30-15.00 uur. Museum De Paviljoens, Odeonstraat 3, Almere-stad museumdocenten van Museum De Paviljoens info Afdeling Educatie Museum De Paviljoens, 036-5450400 of educatie@depaviljoens.nl

CKV docenten.indd 26-27

13-11-2007 16:25:26

CASLa Voor overige informatie en andere educatieve activiteiten: zie website CASLa: www.casla.nl contactpersoon: Remke Brouwer

Inhoud Architectuurcentrum CASLa

Bibliotheek Almere

Museum de Paviljoens

Pakketten

Groepen

Schoolprojecten

Architectuurcentrum CASLa Weerwaterplein 3 1324 EE Almere t 036-5386842 e r.brouwer@casla.nl

Architectuurcentrum CASLa

12 14

CASLa-bouwstenen

17 18 18 19 19 20 20 21 21 22 22 23 23 24 24 24

groep 1/2 groep 1/2 groep 1/2 groep 1/2 groep 3 groep 4/5 groep 5/6 middenbouw middenbouw bovenbouw bovenbouw bovenbouw bovenbouw ouders en/of leerkrachten ouders en/of leerkrachten

26 28 28 29 29 30 30

De collectie Almere groep 3-8 groep 5-8 groep 5-8 groep 6-8 groep 6-8

Bibliotheek Almere literatuur literatuur literatuur literatuur literatuur literatuur literatuur literatuur literatuur literatuur literatuur literatuur literatuur literatuur literatuur

interactief programma interactief programma interactief programma interactief programma leesplezier bevorderende activiteit leesbevorderende activiteit leesbevorderende activiteit leesplezier bevorderende activiteit leesplezier bevorderende activiteit kennismaking met cultureel erfgoed zoeken naar informatie leesbevorderende activiteit leesbevorderende activiteit workshop collecties en activiteiten

Woeste Willem De dieren van Eric Carle Kikker Kleine Kangoeroe De Woordengrabbelton Een rugzak vol met boeken! Schrijvers en tekenaars Annie M.G. Schmidt Een zoektocht naar dieren Sprookjes Dat zoeken we op! Een zoektocht naar dieren Kinderboekenweek 2007: Sub Rosagroep 5 t/m 8 Informatieve bijeenkomst op maat Boekcollecties, advies en ondersteuning voor de schoolbibliotheek

Museum de Paviljoens Een bonte verzameling At Random Verzamelen Kunst in Almere - van Grote Markt tot World Wide Web Land Lucht Lijn: landschapskunst in Flevoland

Aanbod overige instellingen

Leerkrachten

Kunstdok (Stichting Kunstencentrum ‘de Kunstlinie’)

Methode-invoeringen en teamtrainingen

Algemene informatie

CKV docenten.indd 2-3

03-09-2007 13:47:35

CKV docenten.indd 12-13

13-11-2007 16:24:09

photo Countrywide Photography architect Herzog & de Meuron

project Brochure

Pagina 2

rchitecture, light directs, sculpts, enriches, and gives people a comfortable,

photo Heather M. Reidy architect Herzog & de Meuron

11:38

architect Herzog & de Meuron

architect LIN, Architectes et Urbanistes photo Georges Fessy

“Engineering problems are under-defined, there are many solutions, good, bad and indifferent. The art is to arrive at a good solution. This is a creative activity, involving imagination, intuition and deliberate choice.” Sir Ove Arup

design cg ontwerpers [www.cgontwerpers.com], Amsterdam

architect Asymptote

14-02-2008

print drukkerij Mart.Spruijt, Amsterdam

architect Norman Foster

safe and inspiring environment. Light is the source of everything on earth. In architecture, light directs, sculpts, enriches, and gives people a comfortable, safe and inspiring environment. Arup Lighting offers a comprehensive lighting design service, from initial strategic advice and concept development all the way through to construction documents and on-site support. Our work can be characterised as engaged and involved, with a strong emphasis on creativity that we combine with the technical excellence Arup is famous for. Our team comprises over 30 lighting designers, with various specialisms such as natural light, fixture design, brand identity and lighting engineering. Be inspired by this presentation, and please contact us if you want to discuss your specific project. We’ll be happy to work with you!

photos Roos Aldershoff architect Zaha Hadid ltd.

ng 2d

opdrachtgever Arup Lighting

11:39

Pagina 8

photo Jens Willebrand

are all part of our design process.

photos Roos Aldershoff

architect MacCormac Jamieson Prichard

Models, samples, and tabletop set-ups, explored in collaboration with our clients,

photo Ian Lawson Photography architect Faulkner Brown Architects

14-02-2008

architect Dominique Perrault Architecture

Brochure Arup Lighting 2d

Lighting design may seem abstract, but it is not. Arup Lighting has developed a set of tools that make light not only understandable but also tangible. Models, samples, and tabletop set-ups are all part of our design process in collaboration with our clients. Light, as a metaphysical space, integrates with the physical space as it reflects and refracts. We want to understand this aspect of the lighting before we draw the construction documents, and keep our clients and the architects we work with involved throughout the process.

14-02-2008

11:38

Pagina 4

architect UN Studio

Brochure Arup Lighting 2d

photo Michael van Oosten

Lighting designers are sculptors, painters and authors all at the same time. Many of our clients employ light as an artistic component in their architecture, and make light a part of their appearance in the market. In the theatre, light makes the suspense of the scene, the romance, the excitement or the fear. We are inspired by the performing arts, and several designers within Arup Lighting bring theatrical or musical experience to your project.

In the theatre, light makes the suspense of the scene, the romance,

11:39

Pagina 8

photo Jens Willebrand architect MacCormac Jamieson Prichard

are all part of our design process.

photos Roos Aldershoff

Models, samples, and tabletop set-ups, explored in collaboration with our clients,

photo Ian Lawson Photography architect Faulkner Brown Architects

14-02-2008

architect Dominique Perrault Architecture

Brochure Arup Lighting 2d

the excitement or the fear.

1.1 Geconsolideerde balans per 31 december 2006

ijnen

(Na resultaatbestemming)

opdrachtgever Woningstichting Haag Wonen Activa project Jaarverslag + brochures x ¤ 1.000

31-12-2006

31-12-2005

Vaste activa 1.

Materiële vaste activa

Onroerende en roerende zaken •

In exploitatie

880.408

779.308

•

Ten behoeve van verkoop

139.719

206.541

•

In ontwikkeling

28.814

19.535

•

Ten dienste van de exploitatie

6.038

5.729

1.054.979

1.011.113

15.637

17.134

1.970

1.399

143

Financiële vaste activa

Te vorderen BWS-subsidies Deelnemingen Leningen u/g Overige

203

190

17.845

18.866

62.654

67.821

2.053

1.645

212

217

3.772

3190

537

Vlottende activa 3.

Voorraden

Vorderingen

Huurdebiteuren Gemeenten Belastingen en premies sociale verzekeringen Vorderingen op deelnemingen Overige vorderingen

4.073

10.031

Overlopende activa

3.197

7.264

13.844

22.347

Vouwlijnen

Jaarverslag Woningstichting Haag Wonen 2006

158

Het totaal rendement vastgoed (5,3 procent) blijft achter bij de referentiegroep (7,3 procent) en het landelijk gemiddelde (7,5 procent). Opvallend is het directe rendement verhuur. Dit rendement is het saldo van huuruitkomsten, vergoedingen en de uitgaven (nettobedrijfslasten en onderhoudsuitgaven) en is beduidend hoger dan de referentie en de landelijke cijfers. Het indirecte rendement geeft de jaarlijkse verandering van de bedrijfswaarde weer. Dat de bedrijfswaarde gedaald is, is vooral het gevolg van extra structurele uitgaven voor leefbaarheid en strategische voorzieningen in de toekomstige jaren. Ook de rendementsbijdrage uit verkoop is beduidend hoger dan de referentie en landelijke cijfers. De (negatieve) bijdrage aan het vastgoedrendement komt onder meer door onrendabele investeringen in woningen en sloop van woningen. Het rendement op vreemd vermogen (3 procent) blijft achter bij de referentie (3,8 procent) en landelijk gemiddelde(4,3 procent). Dit is het gevolg van een relatief dure leningenportefeuille. Het beleid is erop gericht om waar mogelijk de rentelasten te verlagen. Het rendement actueel weerstandsvermogen geeft aan wat het in het verslagjaar behaalde rendement over het weerstandsvermogen is geweest bij waardering van het vastgoed tegen bedrijfswaarde en de leningen tegen rentabiliteitswaarde. Verwachte ontwikkelingen in 2007 Het begrote resultaat in 2007 bedraagt c 5,2 miljoen. Voor 2007 ramen we

Liquide middelen

12.363

7.752

c 115 miljoen aan huuropbrengsten en vergoedingen en c 92 miljoen omzet aan investeringen in koop- en huurwoningen. Voor onderhoud begroten we c 29,3 miljoen en voor leefbaarheid en strategische voorzieningen c 7,4 miljoen. In de prognose van de huuropbrengsten is rekening gehouden met het huurbeleid zoals dit in 2006 geformuleerd is. De omzet in koop- en huurwoningen is

Binnenste buiten

gebaseerd op de start van een aantal complexen in 2007. Vertraging in de start bouw heeft direct invloed op de realisatie van de omzet. Een belangrijk risico vormen de in het laatste half jaar explosief gestegen bouwkosten. De geplande

Totaal generaal

Transparantie is dit jaar het thema van ons jaarverslag De fotografie onderstreept dat. Transparantie betekent

1.161.685

1.127.899

40.000

35.000

start bouw van een aantal nieuwbouwcomplexen komt in gevaar en de er moet mogelijk deels herontwikkeld worden.

doorzicht bieden. We interpreteren het als alle ramen en deuren wijd open zetten, zodat anderen binnen kunnen

P.M. Nog te ontvangen leningen

kijken. Huurders van ons deden dat ook. De foto’s in dit jaarverslag geven een beeld van het leven van onze bewoners in hun woning of directe leefomgeving.

HW Jaarverslag 06 Hfdstk 6.indd 158-159

6 FinVersl.indd 4-5 L

Bezitskaart Haag Wonen HW Jaarverslag 06 Hfdstk 1.indd 17

19-09-2007 15:30:27

HW Jaarverslag 06 Hfdstk 3.indd 77

14-02-2008 13:34:16

19-09-2007 15:52:00

HW Jaarverslag 06 Hfdstk 4.indd 107

19-09-2007 15:58:02

104

105

HW Jaarverslag 06 Hfdstk 3.indd 104-105

19-09-2007 15:55:09

Jaarverslag Woningstichting Haag Wonen 2006

We zorgen voor passende woningen voor de doelgroep Verhuur Verhuur nieuwbouwwoningen onder de aftoppingsgrenzen en onder de huurprijsgrens Leegstandsderving

Verhuur nieuwbouwwoningen onder de aftoppingsgrenzen en onder de huurprijsgrens

Leegstandsderving

Doelstellingen 2006

Doelstelling 2006

➜

We verhuren minimaal 90 procent van de nieuwbouw met een huur onder de

➜

We verhuren minimaal 80 procent van de nieuwbouw met een huur boven de

➜

aftoppingsgrenzen aan de BBSH-doelgroep (regionale prestatieafspraak)

We beperken de leegstandsderving van de woningen en overige eenheden tot maximaal 1,75 procent van de huren en vergoedingen (begroting 2006)

aftoppingsgrenzen tot de huurprijsgrens aan huishoudens met een laag mid-

Resultaten 2006

deninkomen (inkomen tot c 35.343 per 1 juli 2006) (regionale prestatieafspraak)

Leegstandsderving gedaald

Resultaten 2006

Onze doelstelling voor de leegstandsderving hebben we in 2006 gehaald. Met 1,42 procent bleven we ruim onder het voorgenomen maximum van 1,75 procent

Geen nieuwbouw onder aftoppingsgrens

van de huren en vergoedingen.

In 2006 hebben we geen nieuwe woningen met een huur onder de aftoppingsgrenzen opgeleverd.

Leegstandsderving 2006, exclusief leegstand in verband met sloop of verkoop

Ontwikkeling verhuur nieuwbouw onder aftoppingsgrenzen aan BBSH-doelgroep Verhuureenheden 2003 96%

2004

2005

2006

100%

Geen opleveringen

Bedrag

Woningen

Percentage

¤ 965.000

Overige eenheden

0,93

¤ 578.000

Totaal

12,57

¤ 1.543.000

1,42

Nieuwbouw tussen aftoppingsgrenzen en huurprijsgrens In 2006 hebben we vooral koopwoningen opgeleverd. Daarnaast hebben we

Ontwikkeling leegstandsderving woningen

70 huurwoningen in de wijk Morgenstond opgeleverd met een huur onder de huurprijsgrens (c 615,01), maar boven de aftoppingsgrenzen. Van deze huurwoningen

2002

hebben we 79 procent verhuurd aan huishoudens met een laag middeninkomen,

0,9%

2003

2004

1,2%

2005

1,2%

2006

1,0%

0,9%

waarmee we onze doelstelling vrijwel hebben gehaald. Ontwikkeling leegstandsderving overige eenheden Verhuur nieuwbouw boven aftoppingsgrenzen, maar 2002

onder de huurprijsgrens, aan lage middeninkomens

8,5%

2003

2004

2005

2006

6,4%

6,8%

16,8%

12,6%

2006

Na goede ervaringen met een nieuwe, snellere mutatieprocedure voor woningen

79%

in 2005 bij Woonbedrijf Den Haag Zuidwest, is deze procedure in 2006 bedrijfsbreed ingevoerd. Zoals beoogd, verminderde dit de leegstandsderving bij woningen.

HW Jaarverslag 06 Hfdstk 1.indd 24-25

19-09-2007 15:48:24

Jaarverslag Woningstichting Haag Wonen 2006

We investeren zoveel mogelijk, zonder onze continuïteit in gevaar te brengen

Wij zorgen voor voldoende woonkwaliteit Herstructurering

Financiële continuïteit

Beleid

Treasury

159

Doelstelling Ondernemingsplan 2006-2009 ➜

Treasury

Beleid

Wijk 2006

teringsgebieden door er jaarlijks gemiddeld 400 woningen te slopen en 350 op te

We realiseren maximaal 4,25 procent als rentevoet voor nieuwe financieringen en renteherzieningen (treasuryjaarplan 2006)

Resultaten 2006

Sociaal*

Markt

Sociaal*

Markt

150

224

Sociaal*

Markt

164

Laak

Schilderswijk

Morgenstond, Vrederust en Moerwijk in Den Haag Zuidwest. Daarnaast gaat het

Vrederust

om enkele complexen in de Schilderswijk, het Zeeheldenkwartier, de Rivierenbuurt

Wateringse Veld

Volgens de prestatieafspraken met de gemeente Den Haag moet gemiddeld

Totaal

2009

2006-2009

Sociaal*

Markt Sociaal* 25

251

191

118 17

17 100

139

112

211

330

Zeehelden Totaal

105

269

414

60 625 188

188 52 34

Markt

656

656 106

Mariahoeve

Scheveningen

30 procent van de nieuwe woningen bestaan uit goedkope woningen. Dit kunnen

Gerealiseerd 2008

Rivierenbuurt

leveren. Deze aantallen zijn gebaseerd op onze huidige meerjarenplanning voor de herstructurering. De te herstructureren woningen liggen vooral in de wijken

en Bezuidenhout.

Borgingsfaciliteit behouden

2007

Centrum Morgenstond

We verbeteren de kwaliteit en verscheidenheid in het woningaanbod in herstruc-

We behouden de borgingsfaciliteit van het Waarborgfonds Sociale Woningbouw (financieel statuut)

➜

Totale nieuwbouwproductie (herstructurering en daarbuiten) 2006 t/m 2009 (peildatum april 2007)

herstructureringsgebieden

Doelstellingen 2006 ➜

We leveren jaarlijks gemiddeld 350 nieuwe woningen op in

117

47 112

520 88

824

651

1.166

1.664

* Betreft zowel sociale huur als sociale koopwoningen

goedkope koopwoningen zijn, maar meestal zijn het huurwoningen met een huur

De stichting Waarborgfonds Sociale Woningbouw heeft de financiële positie van

onder de maximale huurgrens voor de huurtoeslag.

Haag Wonen per 31 december 2005 beoordeeld. Op grond van deze beoordeling kon Haag Wonen gebruik blijven maken van de borgingsfacaliteiten van het fonds,

Omdat we als corporatie niet alleen woningen bouwen, maar ook beheren, beperkt

waardoor we goedkoper kapitaalmarktleningen kunnen aantrekken. Deze doelstelling is dus gehaald.

onze interesse zich niet alleen tot de woningen. We kijken ook hoe ze in de omgeving

Financieringsbehoefte

de architectonische uitstraling en aan de kwaliteit van de openbare ruimte.

passen en zorgen ervoor dat die omgeving aantrekkelijk is. We besteden aandacht aan Financieringsbehoefte voor de periode 2007-2017, afgezet tegen de borgingsruimte tegen bedrijfswaarde.

Belanghouders Eind 2004 heeft voormalig minister Dekker van VROM met het stadsgewest Haaglanden afgesproken dat in de periode 2005 tot en met 2009 in totaal

We leggen de lat hoog. We kiezen voor goede architecten en zoeken oplossingen om

34.000 nieuwe woningen worden opgeleverd. Om aan deze opdracht te kunnen

het straatbeeld plezierig te houden, bijvoorbeeld door parkeren in gebouwen.

voldoen, heeft de gemeente Den Haag met de Haagse corporaties afgesproken

We behandelen nieuwbouwcomplexen niet als losstaande projecten, maar ontwik-

dat ze in de periode 2006 tot en met 2009 ten minste 2.100 woningen opleveren,

kelen het hele gebied, inclusief bijvoorbeeld groenvoorzieningen. Bij deze integrale

waarvan 960 sociale huurwoningen. Een belangrijk deel van deze woningen wordt

-100.000

gebiedsontwikkeling zijn de verantwoordelijkheden tussen gemeente en corporaties

gerealiseerd in de herstructureringsgebieden.

-200.000

helder. Dat versnelt het proces.

Voor de nieuwbouw van onze woningen hanteren we een technisch en een

-300.000

In de Kaderafspraken Leefbaarheid en Veiligheid met de gemeente gaat aparte aandacht uit naar de leefbaarheid in de actiegebieden. In Den Haag Zuidwest

-400.000

ruimtelijk functioneel programma van eisen. Onze nieuwbouwprojecten laten we

werken we op het gebied van de herstructurering intensief samen met de corporaties

-500.000

in samenwerking met Kristal NV ontwikkelen door Haag Wonen Kristal BV.

Staedion en Vestia. In 2006 hebben we het strategisch voorraadbeleid in deze wijken geactualiseerd.

-600.000

De kosten van nieuwe koopwoningen liggen gemiddeld boven c 200.000. Bij huur-

-700.000 -800.000

woningen ligt de kostprijs meestal lager. Ondanks dit prijsverschil blijven we nieuwe

-900.000

koopwoningen bouwen, omdat ze leiden tot een meer evenwichtige opbouw van de 2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

woningvoorraad in de wijken. Ook leveren ze een bijdrage aan de doorstroming, waar-

2017

door betaalbare huurwoningen weer beschikbaar komen voor de BBSH-doelgroep.

Saldo rekening courant

Aandachtspunt voor 2007 ➜

We voeren in 2007 onderzoek uit naar gezinsvriendelijke hoogbouw

Saldo rekening courant met halvering verkooptempo Borgingsruimte obv 100% bedrijfswaarde incl. rentabiliteitswaarde correctie Borgingsruimte obv 85% bedrijfswaarde incl. rentabiliteitswaarde correctie

19-09-2007 16:34:46

HW Jaarverslag 06 Hfdstk 3.indd 90-91

19-09-2007 15:53:23

opdrachtgever Woningstichting Haag Wonen project Sociaal Jaarverslag + nieuwjaarskaart

Personeels- en

Organisatieontwikkeling

Team Organisatieontwikkeling en ondersteuning

Team Personeelsontwikkeling

Bestuurssecretariaat

Bedrijfsjurist

Financiën en Control

Loopbaangericht opleiden

Woonbedrijf Den Haag Centrum

Binnen de nieuwe beoordelings-

systematiek hebben we bekeken hoe we het opleidingsbudget effectiever kunnen gebruiken. Voor iedere medewerker wordt nu een persoonlijk ontwikkelplan geformuleerd. Mede door het nieuwe beoordelingssysteem waren de individuele opleidingen in 2006 nadrukkelijker gericht op de loopbaan van medewerkers. De opleidingen waren niet alleen gericht op kennis, maar ook op vaardigheden, zoals timemanagement en persoonlijke effectiviteit. De verwachting is dat deze trend in 2007 doorzet. Opvallend is de toename van coachingstrajecten. De aanleiding voor coaching is veelzijdig: reïntegratie, oriëntatie op een andere toekomst en persoonlijke

Team Bedrijfsondersteuning

ontwikkeling van competenties. Opmerkelijk is dat vooraf duidelijke doelen worden

Backoffice

Frontoffice

geformuleerd, die voortkomen uit de beoordelingscyclus. De toename van coachingstrajecten met een duidelijk doel voor ogen illustreert dat Haag Wonen een betrokken werkgever is, die op concrete resultaten wil sturen. Woonbedrijf Den Haag Zuidwest heeft in 2006 twee speerpunten

benoemd: samenwerken en resultaatgerichtheid. Dit heeft geleid tot bijeenkomsten voor het hele woonbedrijf, voor leidinggevenden en voor teams. Het doel daarvan was om van losse afdelingen een samenhangend woonbedrijf te smeden, met een eigen

Personeelsontwikkeling

Collectief

bedrijfscultuur. De begrippen samenwerken en resultaatgerichtheid zijn gedefinieerd voor het woonbedrijf en vertaald in verwachtingen voor teams en individuen. De trainingen krijgen in 2007 een vervolg. Het algemene gevoel is dat de onderlinge betrokkenheid en samenwerking groter zijn dan voorheen. In 2006 startte Haag Wonen de voorbereidingen voor SAP, een nieuw en

Team Onderhoud

Serviceteam

Team Financiën

Wijkteam Centrum Oost

omvangrijk geautomatiseerd systeem. Veel medewerkers steken in 2007 opleidingstijd in het leren omgaan met SAP.

➜ 44

Haag Wonen Sociaal Bericht 2005-2006

HW-SocBericht.indd 44-45

20-09-2007 10:05:37

Wijkteam SchilderswijkOnderhoudsdienst opgeheven

Al in 2002 hebben we besloten de

eigen onderhoudsdienst geleidelijk op te heffen en vacatures voor dat onderdeel niet meer in te vullen. Onderhoud via vaste externe aannemers is efficiënter. Vooruitlopend op de opheffing werd de werkplaats niet meer up to date gehouden. In 2005 is de knoop doorgehakt en per 1 januari 2006 heeft Haag Wonen de eigen dienst opgeheven. De zes medewerkers hebben een functie gekregen als medewerker leefbaarheid. In die functie voeren ze nog wel kleine reparaties uit.

INK-managementmodel

Haag Wonen wil in 2009 een zogenoemde

Wijkteam Schilderswijk-

ketengeoriënteerde organisatie zijn. Een dergelijke organisatie ontwikkelt plannen en beleid in nauwe samenwerking met de ketenpartners. Ook evalueert ze met hen de uitvoering en de resultaten. Ketenpartners zijn alle externe partijen die betrokken zijn

Aantal dienstjaren

en belang hebben bij de resultaten van Haag Wonen. Om meer ketengericht te werken, hebben we aansluiting gezocht bij het Organisatieontwikkeling en -ondersteuning

INK-managementmodel. Dit model beschrijft hoe de organisatie is ingericht en het reikt informatie aan in welke richting we verbeteringen kunnen aanbrengen. Ook kiezen we met dit model relevante maatstaven waarmee we kunnen meten wat we hebben gerealiseerd. Op basis van die uitkomsten kunnen we verbeteringen in gang zetten. Dit is een cyclisch proces van plannen maken, uitvoeren, resultaten meten en bijsturen (plan, do, check, act). We doen in 2007 een positiebepaling en verankeren het werken met het INK-managementmodel in de organisatie.

We willen in 2009 een

2002

2003

2004

2005

2006

33 24

ketengeoriënteerde organisatie zijn

➜ 12

HW-SocBericht.indd 12-13

Haag Wonen Sociaal Bericht 2005-2006

20-09-2007 10:04:15

52 41

Directie

Risicomanagement

In 2006 zijn we gestart met het in kaart brengen

van de bedrijfsrisico’s voor Haag Wonen. Ook inventariseerden we de getroffen maatregelen om die risico’s te beheersen. Het ligt in de bedoeling de gedefinieerde risico’s jaarlijks te evalueren.

Verhuizingen

Vastgoed en ontwikkeling

Voor de nieuwe organisatie was ook nieuwe passende

huisvesting noodzakelijk. Huisvesting die past bij het gebiedsgerichte karakter van onze werkzaamheden. Maar ook huisvesting die tegemoetkomt aan de normen voor een optimale en prettige werkomgeving. In 2005 kwam in de Waldorpstraat een geschikt pand vrij voor woonbedrijf Den Haag Centrum en de holding. Dat is tussen de Schilderswijk en Laakkwartier, dus midden in het werkgebied. Het pand werd in de eerste helft van 2005 ingericht in felle tinten, passend bij de nieuwe huisstijl. Het pand van woonbedrijf Den Haag Zuidwest is in de tweede helft van 2005 gehuisvest op een andere locatie. De twee panden hebben nu een uitstraling die past bij de organisatie. Voor de medewerkers verbeterde de werkomgeving dankzij de

‘Ik verwachtte dat mensen Beleid Vastgoed en Productontwikkeling gordijnen zouden ophangen’ ‘Bij de inrichting van de panden was het ons

Informatisering en Huurdersondervan het personeel, vooral bij Woonbedrijf Den Haag Zuidwest, dat binnen een half Automatisering jaar twee keer verhuisde. steuning

verhuizingen en de renovatie sterk. De verhuizing deed een beroep op de flexibiliteit

Centrale inkoop en contractbeheer

Het kleurgebruik is extreem uitgepakt.

doel de nieuwe identiteit van Haag Wonen neer te

Daarom hebben we de kamers zelf rustig gehouden.

We spannen ons in om

het facilitaire voorzieningenniveau op de beide vestigingen zo efficiënt, maar ook

zetten. De vraag die wij kregen, was niet traditioneel.

We hadden de gangen bedoeld als de straat, de

zo optimaal mogelijk te organiseren.

De meeste opdrachtgevers bedoelen met ‘een

openbare ruimte. De kamers waren bedoeld als

Voor de beide kantoorlocaties heeft dat geleid tot verschillende contracten met

representatief gebouw’: een kantoor met natuur-

huizen, privé-ruimten die iedereen mocht inrichten

leveranciers voor:

lijke materialen, met stoelen waar je lekker op zit. De vraag van Haag Wonen naar een representatief gebouw was veel controversiëler. De inrichting moest het kleurrijke publiek van Haag Wonen

zoals men wilde. Ik verwachtte dat mensen

➜ cateringvoorzieningen

gordijnen zouden ophangen en er echt hun

➜ schoonmaak

huiskamer van zouden maken. Maar het tegendeel

➜ het (technisch) gebouwenbeheer

Team Automatisering

is waar gebleken. Veel medewerkers hebben de

weerspiegelen. Opvallend was dat bij de selectie van de architect veertig man aan tafel zat. Het voltallige personeel

Organisatieontwikkeling en -ondersteuning

grondig gerenoveerd en in dezelfde stijl ingericht. De medewerkers zijn tijdelijk

Piet Grouls Van Mourik Vermeulen Architecten

Efficiency, maatwerk en kostenreductie zijn sleutelwoorden voor de wijze waarop

straat naar binnen gehaald, door accessoires te ko-

we in de holding invulling geven aan het contractbeheer en de inkoop van facilitaire

pen in dezelfde kleur als van hun gang. Dat is

goederen en diensten.

een compliment. Kennelijk voelen ze zich thuis

Alle lopende contracten hebben we inmiddels geïnventariseerd en we zijn gestart

in dit ontwerp.’

die te toetsen op optimaal rendement en kostenreductie.

was uitgenodigd. Normaal treffen wij in dat stadium

Zo is in 2006 de verzekeringenportefeuille van Haag Wonen in kaart gebracht.

alleen de directie. Grappig effect was dat we meteen

De inventarissen van de beide kantoorlocaties zijn opnieuw getaxeerd om de verzeke-

heel concreet moesten worden. Haag Wonen heeft

ringsgegevens te actualiseren en de polissen aan te passen.

ons ontwerp daarna nooit ontkracht.

Daarnaast zijn we gestart met het professionaliseren van de inkoopfunctie. Het proces, de structuur en de organisatie van de activiteiten en de kosten worden nader onder de loep genomen. In het najaar van 2007 komen we met verbetervoorstellen.

➜ 20

Haag Wonen Sociaal Bericht 2005-2006

HW-SocBericht.indd 20-21

Woonbedrijf Den Haag Zuidwest

Team Bedrijfsondersteuning

Backoffice

Team Commercieel

Frontoffice

Team Onderhoud

Serviceteam

Team Financiën

Wijkteam West

Wijkteam Zuidwest

-west

-oost

35 33

20-09-2007 10:04:46

213

43 33

15 39

n227<1 jaar

n 1 tot 5 jaar n 5 tot 10 jaar 222 n

10 tot 15 jaar

n 15 tot 20 jaar

220

17 15

n 20 tot 25 jaar 242 n15 >25 jaar

HW-SocBericht.indd 6-7

opdrachtgever SPIN (Stichting Pensioenfonds IBM Nederland) project Jaarverslag

15:25

Pagina 22

spin_opmaak2003_def

PENSIOENEN

Samenstelling rechthebbenden

Per ultimo 2003 bedroeg het totaal aantal actieve deelnemers, gewezen deelnemers en ingegane pensioenen van het fonds 14.203 (zie tabellen 1 en 2).

15:01

Pagina 16

BELEGGINGEN

“We zijn het water overgestoken om onze reis te vervolgen. Er lagen stenen die we konden gebruiken maar we moesten ons goed concentreren om niet met bepakking en al in het water te vallen. We zijn ongedeerd aan de overkant gekomen.”

Het aantal actieve deelnemers is in 2003 met 1.090 gestegen.

14-02-2008

Algemeen

Over 2003 heeft de beleggingsportefeuille van het fonds een totaal rendement behaald van 10,2%. Dit resultaat ligt een fractie boven de door het fonds gehanteerde vergelijkingsindex (benchmark), welke is afgeleid van officiële indices. Door vergelijking van de actuele resultaten met het rendement van de benchmark is het mogelijk een oordeel te geven over de keuzes die gemaakt zijn bij het beheer van de beleggingsportefeuille.

Onder het ‘oude’ IBM Pensioenreglement nam het aantal actieve deelnemers af van 1.528 tot 1.409. Dit reglement is gesloten voor nieuwe deelname.

Beleggingsbeleid

Onder het FlexPensioenreglement nam het aantal actieve deelnemers toe van 2.517 tot 3.726. Deze stijging komt met name door de toetreding van 1.269 voormalige medewerkers van PwCC.

In het afgelopen verslagjaar is de dekkingsgraad niet boven de 120% grens geweest. Zolang de dekkingsgraad onder deze grens ligt, voert het bestuur geen herschikking uit van de actuele verhouding tussen de beleggingscategorieën. Boven de 120% grens voert het fonds een strategisch beleggingsbeleid, waarbij de beleggingen volgens een vast percentage over de verschillende beleggingscategorieën worden verdeeld (de strategische beleggingsmix). Door koersbewegingen van de beleggingen kan de actuele mix van de strategische mix afwijken. Van tijd tot tijd vindt dan een herschikking plaats om de actuele mix weer in overeenstemming te brengen met de strategische mix.

Tabel 1: bestandsontwikkeling 2003 in aantallen Ingegane pensioenen Deelnemers

Stand per 01/01/03 Nieuwe toetredingen Ontslag met premievrije rechten Uitgaande waardeoverdrachten Ingang pensioen Overlijden Beëindiging Andere oorzaken 3

Gewezen

Ouderdoms-

Weduwen-,

Wezen-

Totaal

deelnemers

pensioen

weduwnaars-

pensioen

2003

2002

pensioen

4.045 1.583 -357 -40 -5 -91

5.105 357 -125 -45 -29 40

2.964 85 -57 -23

664 64 -19 -

75 22 -10 -

12.853 1.583 0 -125 86 -110 -10 -74

13.111 171 0 -261 69 -88 -10 -139

5.135

5.303

2.969

709

14.203

12.853

Het relatieve belang van vastrentende waarden is aan het einde van het jaar licht gedaald ten opzichte van eind 2002. Figuur 1 - werkelijk ten opzichte van lange termijn strategisch beleggingsbeleid 2003 werkelijk 1,8%

2003 strategisch (bij dekkingsgraad > 120%) 3,0%

1,5%

21,2% 26,0% 35,0%

Stand per 31/12/03 1 2 3

43,1%

Waarvan 907 polissen voor bijzonder weduwen-, weduwnaarspensioen, inclusief vereveningen. Waarvan 37 polissen voor vereveningen. Bij deelnemers betreft dit m.n. het vervallen van pensioenaanspraken bij beëindiging van het dienstverband binnen één jaar. Tussen ouderdomspensioen en premievrije polissen is een aantal vereveningen

32,4% 36,0%

bij echtscheiding verschoven. Ook zijn onder premievrije polissen enkele nieuwe vereveningsposten opgenomen. 2002 werkelijk

2002 strategisch (bij dekkingsgraad > 120%)

2,8% 0,4%

“Af en toe komen we een grazende kudde tegen, de ene keer een enorme groep, dan weer een handjevol. Ze kunnen overal genoeg voedsel vinden. Het glooiende vruchtbare landschap lijkt zich eindeloos uit te strekken.”

4,0%

20,4% 25,0% Vastrentend/Cash

35,0%

46,2%

Europese aandelen Overige aandelen Overige zakelijke waarden/ Vaste eigendommen Valuta-afdekking

30,2% 36,0%

spin_cover2003_def

14-02-2008

14:23

Pagina 1

Jaarverslag 2003 Stichting Pensioenfonds IBM Nederland

JAARVERSLAG 2003

14-02-2008

JAARVERSLAG 2003

spin_opmaak2003_def

14:38

Pagina 8

O R G A N I S AT I E E N A L G E M E N E G A N G VA N Z A K E N Bestuur

Het bestuur is in 2003 tienmaal in vergadering bijeen geweest. Indexatie en premie 2003

Begin januari van het verslagjaar heeft het bestuur besloten de premievrije en ingegane pensioenen onder de door het fonds uitgevoerde reglementen per 1 januari 2003 te verhogen met 3,41%, nadat was komen vast te staan dat aan alle daaraan verbonden voorwaarden werd voldaan. In de paragraaf ‘Indexatiebeleid’ onder het hoofdstuk ‘Pensioenen’ wordt hier nader op ingegaan.

Tegelijkertijd heeft het bestuur vastgesteld dat aan de voorwaarden voor de toekenning van een premieholiday voor het jaar 2003 werd voldaan, dit overeenkomstig de relevante bepalingen in de desbetreffende reglementen. Deelnemers hebben daardoor ook in het jaar 2003 geen premie betaald voor de opbouw van pensioenrechten. Op basis van de financieringsovereenkomst met IBM Nederland N.V. (IBM) diende IBM in 2003 wel premie te betalen. Met ingang van 2003 geldt het indexatiebeleid zoals omschreven in het FlexPensioenreglement en het ‘oude’ IBM Pensioenreglement ook voor de premievrije en ingegane pensioenen van IBM Nederland Automotive Services B.V., IBM Nederland Systems Facilities Services B.V. en FAIR Information Services B.V.. Dit zijn voormalige dochterondernemingen van IBM waarvoor het fonds de pensioenregelingen uitvoert. Voor Viamet B.V. gold reeds een gelijkluidende indexatie-regeling. Herstelplan en financieringsovereenkomst

In haar circulaire van 30 september 2002 heeft de Pensioen- & Verzekeringskamer (PVK) de pensioenfondsen opgedragen een plan op te stellen om de financiële positie op het door de PVK gewenste peil te brengen. Dit vanwege de aanhoudende malaise op de aandelenbeurzen wereldwijd. Bij het fonds was enerzijds sprake van voldoende dekking van de pensioenverplichtingen (geen onderdekking), maar anderzijds dienden de buffers voor beleggingsrisico’s versterkt te worden (wel reservetekort van 183 miljoen euro). Het bestuur heeft dit plan in januari 2003 vastgesteld en de PVK heeft daartegen geen bezwaren ingebracht. Het plan heeft een wijziging van de financieringsovereenkomst met IBM tot gevolg gehad. Daardoor werden in het verslagjaar extra premiestortingen door IBM verricht. De tekorten van de pensioenfondsen zijn uitgebreid in de Nederlandse politiek en de media aan de orde geweest. Het ziet ernaar uit dat de regering minder strenge eisen wil stellen dan de PVK om de kans op tekorten bij pensioenfondsen te verkleinen. In dat geval zal daar een matigend effect van uit gaan op de extra premies die de ondernemingen de komende jaren aan hun pensioenfondsen moeten betalen om de tekorten in te lopen, onder voorwaarde dat de beurzen zich weer geleidelijk in positieve richting zullen blijven ontwikkelen.

“Vandaag door schitterend, maar grillig rotsachtig gebied getrokken. We zijn een aantal obstakels tegengekomen, het pad was zeker niet overal even gemakkelijk te begaan. Ons doorzettingsvermogen is behoorlijk op de proef gesteld.”

spin_opmaak2003_def

14-02-2008

15:30

Pagina 32

REGELGEVING

“We moesten goed op de kaart blijven kijken. Een paar keer hebben we de route moeten wijzigen om hier uit te komen. Na de oversteek wacht ons weer een heel nieuw landschap om te verkennen.”

Actuele ontwikkelingen

In het verslagjaar zijn er vele ontwikkelingen geweest op pensioengebied. De ontwikkelingen die voor de belanghebbenden bij het fonds het meest relevant zijn, worden hier vermeld. Uitgangspunten financiële opzet en positie van pensioenfondsen in de nieuwe Pensioenwet

Er werd verder gewerkt aan een wetsvoorstel voor de nieuwe Pensioenwet (NPW). De NPW zal naar verwachting in 2006 de huidige Pensioen- en spaarfondsenwet (PSW) vervangen.

In juni 2003 heeft de ministerraad ingestemd met een nota over de hoofdlijnen van het toekomstige wettelijke kader van het financiële toezicht op pensioenfondsen. De nota is gebaseerd op afspraken die in mei 2003 met de Sichting van de Arbeid (STAR) zijn gemaakt en is onderwerp van overleg met de sociale partners in het kader van de NPW. In de nota is onder meer vermeld dat sociale partners volstrekte helderheid dienen te verschaffen over het karakter van de onderdelen van de pensioenovereenkomst. In dit verband wordt onderscheid gemaakt tussen ‘harde’ en ‘zachte’ pensioenafspraken. Een ‘harde’ afspraak ziet op de gegarandeerde onderdelen van de pensioenovereenkomst, zoals de nominale pensioenuitkering. Een ‘zachte’ afspraak heeft een voorwaardelijk karakter, zoals een voorwaardelijke indexeringsregeling. Voorts stelt de nota dat er een eigen solvabiliteitstoets voor pensioenfondsen in de NPW wordt opgenomen; deze solvabiliteitstoets zal de huidige wettelijke herverzekeringsplicht vervangen. De technische voorzieningen moeten voldoende zijn om tenminste de opgebouwde aanspraken en uit te keren pensioenen te kunnen garanderen. Een pensioenfonds dient naast de technische voorzieningen over een eigen vermogen te beschikken om de algemene- en beleggingsrisico’s te kunnen opvangen. In de NPW zullen naast het bestaande toezichtsinstrumentarium van de PVK ook nadere bepalingen worden opgenomen die een tijdige alarmering van de PVK moeten garanderen, zodat een situatie van onderdekking kan worden voorkomen. Nieuw medezeggenschapsconvenant

De STAR en het Coördinatieorgaan Samenwerkende Ouderenorganisaties (CSO) hebben op 12 februari 2003 een nieuw medezeggenschapsconvenant gesloten ten behoeve van een wezenlijke verbetering van de medezeggenschap van gepensioneerden bij de uitvoering van pensioenregelingen. Het nieuwe convenant vervangt het in 1998 tussen deze partijen gesloten convenant. Het oude convenant had een looptijd tot juli 2001; het nieuwe convenant heeft een looptijd tot 1 juli 2007. In het convenant wordt voorgesteld om de zeggenschap van gepensioneerden binnen het fonds te regelen via een deelnemersraad dan wel via directe

33 JAARVERSLAG 2003

14-02-2008

JAARVERSLAG 2003

spin_opmaak2003_def

opdrachtgever Centraal Fonds Volkshuisvesting

Postbus 5075 1410 AB Naarden 035 695 40 70

035 695 40 80

info@cfv.nl www.cfv.nl

Huizerstraatweg 117a Postbus 5075 1410 AB Naarden 035 695 40 70 035 695 40 80

info@cfv.nl www.cfv.nl

Van reflectie naar rekenschap 2006

Jaarverslag 2006

CFV Jaarverslag cover7MM.indd 1

Centraal Fonds Volkshuisvesting

T F

Jaarverslag

2006

CFV.covers.def.indd 1

14-02-2008 15:54:34

CENTRAAL FONDS VOLKSHUISVESTING

Huizerstraatweg 117a

Centraal Fonds Volkshuisvesting

CENTRAAL FONDS VOLKSHUISVESTING

project Jaarverslag + brochures

Van reflectie naar rekenschap Kwaliteit van verantwoording door het interne toezicht bij woningcorporaties

2006

14-02-2008 15:55:51

Centraal Fonds Volkshuisvesting Jaarverslag 2006 Rechtmatigheidtoezicht 3

33 De naleving van weten regelgeving

Rechtmatigheidtoezicht 3 Deze toezichttaak betreft advisering, door het Fonds aan de minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, inzake de rechtmatigheid van statutenwijzigingen en het beoordelen van de naleving van enkele procedurevoorschriften in weten regelgeving.

3.1 De naleving van weten regelgeving Deze rechtmatigheidbeoordeling door het Fonds is gebaseerd op het jaarverslag, de jaarrekening en de verklaring en mededeling van de accountant. Artikel 26 BBSH geeft aan dat de corporatie zich in het verslagjaar zodanig dient te verantwoorden dat een compleet beeld wordt verkregen van beleid, activiteiten en van de verbindingen met vennootschappen en overige rechtspersonen. Het Fonds controleert daarbij niet alle jaarverslagen integraal. Wel kunnen ontvangen signalen van bijvoorbeeld accountants aanleiding geven tot het vragen van aanvullende informatie aan de corporaties. De specificatie van de onrechtmatigheden is als volgt: Omschrijving De corporatie heeft bezit buiten het statutaire werkgebied De samenstelling van bestuur en toezichtorgaan voldoen niet aan de statutaire bepalingen De corporatie heeft niet alle voornemens gemeld tot het vervreemden van onroerende zaken en het op onroerende zaken vestigen van een recht van opstal, erfpacht of vruchtgebruik De corporatie of een met haar verbonden rechtspersoon heeft woningen opgeleverd waarvan de kosten van verkrijging in eigendom hoger zijn dan ¤ 200.000,- per woning Er is geen klachtencommissie ingesteld De corporatie beschikt niet over een reglement omtrent de samenstelling en werkwijze van een klachtencommissie De corporatie heeft niet tenminste éénmaal per jaar overleg gevoerd met de huurders(vertegenwoordigers) De corporatie beschikt niet over een reglement ten behoeve van dit overleg Totaal

Aantal 1 2 4 82 1 2 0 3 95

Beleidsregels

1410 AB Naarden 035 695 40 70 035 695 40 80 info@cfv.nl www.cfv.nl

Beleidsregels

Sectorbeeld

woningcorporaties

2006 14-02-2008 15:56:14

2007 *CFV RR.cov.R'dam.indd 2-3

2007

Stadsregio Rotterdam

2007

14-02-2008 16:03:36

14-02-2008 16:08:25

CFV 2006

Regiorapportage Financiële positie 2005 van de woningcorporaties

Stadsregio Rotterdam

Algemene gegevens

Inleiding

2 5

In 2005 telde de SRR 33 in de regio gevestigde corporaties. Daarnaast zijn in de regio vijf corporaties werkzaam, die hun vestigingsplaats buiten de regio hebben. Voor de berekening van de regiogegevens wordt niet uitgegaan van de vestigingsgemeente van een corporatie, maar van de gemeenten waarin het bezit ligt.

Voor het doel van de regiorapportage is deze aanpak verantwoord. Die individuele beoordeling is gebaseerd op een trechter-methode met drie stappen. In de eerste stap worden, op basis van door het Fonds vastgestelde normen, de finan-cieel zwakkere corporaties (digitaal) geselecteerd. In de tweede stap vindt bij deze corporaties dossierbeoordeling plaats, op grond waarvan zij alsnog financieel gezond kunnen worden bevonden. In de derde stap vindt overleg plaats met de resterende corporaties, waarna definitieve vaststelling plaatsvindt van de classificatie. De procedurele en inhoudelijke aspecten zijn beschreven in de ‘Methodiek financiële beoordeling’ die is geïntegreerd in de beleids-regels van het Fonds en welke jaarlijks aan alle corporaties wordt toegestuurd.

Besef toezichttaak ��

��

Nummer

Corporatie

L0079 L0248 L0279 L0280 L0338 L0371 L0392 L0428 L0470 L0540 L0629 L0665 L0689 L0941 L0993 L1246 L1306 L1432 L1453 L1640 L1876 L1896 L1924 L1926 L1979 L2056 L2063 L2066 L2072 L2081 L2085 L2090 L2110

Stichting de Nieuwe Unie Rotterdam Bijdrageheffing Woningbouwvereniging Patrimonium Barendrecht projectsteun Vereniging tot Verbetering der Volkshuisvesting ‘Rijsoord’ Ridderkerk Woningbouwvereniging Bolnes Ridderkerk Bouwvereniging Huis en Hof Bernisse Woningstichting Samenwerking Vlaardingen Vlaardingen Patrimoniums Woningstichting te Delfshaven (PWS) Rotterdam Vereniging tot Verbetering der Volkshuisvesting ‘Vooruitgang’ Ridderkerk Stichting Com.wonen Rotterdam Woningstichting ‘Woonwaard’ Krimpen aan den IJssel Woningbouwvereniging ‘Poortugaal’ Albrandswaard Woonbron Rotterdam Stichting Woonvisie Ridderkerk Woningbouwvereniging Samenwerking Slikkerveer Ridderkerk Bouwvereniging ‘Onze Woning’ Rotterdam Algemene Woningbouwvereniging ‘Volksbelang’ Albrandswaard Woningstichting Eendracht Rotterdam Patrimonium’s Woningstichting Krimpen aan den IJssel Woningbouwvereniging ‘De Goede Woning’ Rotterdam Woningbouwvereniging Hoek van Holland Rotterdam Stichting Maasdelta Groep Spijkenisse Stichting De Leeuw van Putten Spijkenisse Stichting Vestia Groep Rotterdam Stichting Ouderenhuisvesting Rotterdam Rotterdam Stichting Stadswonen Rotterdam Stichting Ressort Wonen Rozenburg Stichting Humanitas Huisvesting Rotterdam Stichting MaasAnker Rotterdam Stichting Waterweg Wonen Vlaardingen Stichting Woningbedrijf Rotterdam Rotterdam Stichting Woonplus Schiedam Schiedam Woonstichting De Zes Kernen Bernisse Stichting Woon Compas Rotterdam Totaal

Vestigingsgemeente Woongelegenheden Woongelegenheden in regio Totaal

Projectsteun en toekenning vanaf 2002

Voor de beoordeling zijn in deze rapportage de gezamenlijke corporaties in de regio c.q. deel-gebieden beschouwd als één geheel. Hiermee wordt een indicatie verkregen van de voorgenomen activiteiten van alle corporaties in de regio, alsmede van de financiële positie en het risicoprofiel op regionaal niveau. Dit betekent dat de onderlinge verschillen onvermijdelijk worden uitgemiddeld. Zowel de potentie als het risicoprofiel van de individuele corporaties kunnen hierdoor sterk afwijken.

Indeling Na hoofdstuk 2, waarin een aantal algemene gegevens is opgenomen, komen in hoofdstuk 3 het marktbeeld, de kenmerken van het woningbezit en de opgaven in de regio aan de orde. In hoofdstuk 4 zijn vervolgens de meerjarenprognoses van de corporaties weergegeven (nieuwbouw, aankoop, sloop, verkoop) die mede van belang zijn in het kader van het maken van prestatieafspraken. In hoofdstuk 5 is de financiële positie gepresenteerd die resulteert uit het doorrekenen van de meerjarenprognoses. Het Centraal Fonds gebruikt hiervoor het eigen beoordelingsmodel met daarin opgenomen risicofactoren. In de bijlagen zijn vier specificaties opgenomen met gedetailleerde cijfers.

Gemiddelde totaalscore en omvang corporatie

��

Projectsteun 5

In Regio gevestigde corporaties

de gemeenten Rotterdam, Schiedam, Vlaardingen en Maassluis (197.591 corporatie woongelegenheden) de gemeenten Capelle aan den IJssel, Ridderkerk, Rozenburg, Spijkenisse en Hellevoetsluis (42.628 corporatie woongelegenheden) de gemeenten Albrandswaard, Barendrecht, Bergschenhoek, Berkel en Rodenrijs, Bernisse, Bleiswijk, Brielle, Krimpen aan den IJssel en Westvoorne (14.004 corporatie woongelegenheden)

��

Figuur 15

��

Regio 39-2 Regio 39-3

Figuur 16

Er blijkt een statistisch verband te bestaan tussen de gemiddelde totaalscore van een corporatie in

��

In aansluiting op de ontwikkelingen binnen de stadsregio wordt sinds 2004 vanuit beleidsmatige invalshoek voortaan onderscheid gemaakt in drie gemeentecategorieën met ieder specifieke volkshuisvestelijke taakstellingen binnen de regio, te weten: Regio 39-1

Totaalscore in relatie tot omvang corporatie punten en de omvang van de corporatie. In figuur 15 wordt het verband tussen de gemiddelde totaalscore en de omvang van de corporatie weergegeven.

Het Fonds heeft ten behoeve van de berekening van regiogegevens van corporaties die in meer dan één gemeente bezit hebben, gevraagd om een opgave van de bezitskenmerken per gemeente te doen. Gegevens waar-van geen regionale verdeling bekend is - hier kanCentraal bijvoorbeeld aan de financiële gegevens worden geFonds Volkshuisvesting dacht - zijn naar rato van het aantal woongelegenheden over de bezitsgemeenten en regio’s verdeeld. Jaarverslag 2006

24.557

32 36 22 3.808 16.426 55 31.007 3.960 1.105 27.068 8.144 169 1.231 736 163 295 100 2.064 16.870 3.814 29.459 5.777 6.458 2.533 1.982 2.346 13.472 27.783 12.741 1.335 672 248.650

32 36 22 3.808 16.426 55 31.007 3.973 1.105 36.287 8.144 169 1.231 736 163 295 100 2.064 16.870 3.814 72.442 5.913 6.458 2.533 1.982 2.346 13.472 27.783 12.741 1.335 672 301.001

en2.430 kwijtschelding 2.430

��

Regiorapportage Financiële positie 2005 van de woningcorporaties

��

Centraal Fonds Volkshuisvesting

� �

Jaarverslag 2006

�

Voorwoord

� ��

��

�

��

Figuur 17

� ��

��

Integriteit

��

Hoe groter de omvang van de corporatie, des te hoger de gemiddelde score. Opvallend echter is wel de ‘knik’ in de lijn bij de categorie 15.000-20.000. Anders dan de trend in de nulmeting, neemt voor corporaties met meer dan 20.000 wooneenheden de totaalscore nog wel toe met een stijging van de omvang. Hieronder is deze kruismeting verbijzonderd, zodanig dat per indicator de score is bezien in relatie tot de omvang van de corporatie. Daaruit wordt zichtbaar dat corporaties met een omvang van 10.000-15.000 wooneenheden verhoudingsgewijs veel lager scoren op de onderdelen ‘Besef toezichttaak’ en ‘Zelfevaluatie’.

Score op de vijf afzonderlijke indicatoren in relatie tot omvang corporatie Bekeken is hoe de verhoudingen liggen per indicator. Uit oogpunt van leesbaarheid zijn de bevindingen per indicator elk in een aparte figuur weergegeven. Het gaat hier om een statistische weergave van de gegevens, zonder dat een significant verband is gezocht. In figuur 19 is - uiteraard - alleen gekeken naar de

��

Sectorbeeld woningcorporaties

CENTRAAL FONDS VOLKSHUISVESTING

Postbus 5075

CENTRAAL FONDS VOLKSHUISVESTING

Centraal Fonds Volkshuisvesting

CENTRAAL FONDS VOLKSHUISVESTING

Centraal Fonds Volkshuisvesting

Centraal Fonds Volkshuisvesting Huizerstraatweg 117a

� � � � ��

�

��

corporaties waar in het verslagjaar sprake blijkt te zijn van (her)benoeming(en).

Bron: Cijfermatige Kerngegevens 2005

CFV Regiorapp.indd 10-11

Projectsteun CFV 2006

20-09-2007 11:34:13

Regiorapportage Financiële positie 2005 van de woningcorporaties

Marktbeeld en de opgaven

Algemene gegevens

Centraal Fonds Volkshuisvesting

Voorwoord 1

Om de druk op dit proces van verdere professionalisering Voor u ligt het jaarverslag over 2006 van het Centraal Fonds voor Volkshuisvesting. Het te zetten, word

het intern toezicht Fonds is de financieel toezichthouder op woningcorporaties. Daarnaast behoort ook het recht-

extra sanctiebevoegdheden overwogen, zoals een ontslagbevoegdheid van

Veel wordt verwacht van de rol van het intern toezicht in het versterk

corporatie voor maatschappelijke prestaties, voor het beheersen van bedr matigheidtoezicht tot de taken van het Fonds, evenals het verlenen van subsidies aan corpovan de salariskosten van bestuurders en voor de maatschappelijke verantw raties. Het Fonds vervult tevens de positie van kenniscentrum op ontwikkeling het terrein van deintern financiële, van de positie van het toezicht is voor de komende ja Rijk jegens corporaties. markt- en juridische positie van corporaties. Het Centraal Fonds is een zelfstandig bestuursorgaan (ZBO) dat in 1988 is ingesteld door het ministerie van VROM.

Bron: Cijfermatige Kerngegevens 2005

Dynamiek in Raden van Commissarissen

Al geruime tijd staat het functioneren van het intern toezicht van woningcorporaties in de belangstelling. Dit heeft vele rapporten en adviezen opgeleverd waarin aanbevelingen worden gedaan en instrumenOok binnen de corporatiesector leeft het besef dat de werkwijze en taakopvatting van veel Raden van

Commissarissen niet meer strookt met nieuwe inzichten omtrent professionaliteit. De Vereniging van Toezichthouders in Woningcorporaties (VTW) is in 2002 in het leven geroepen en besteedt sindsdien voortdu-

5.1 Projectsteun toekenning vanaf 2002

rend aandacht aan de ondersteuning en verbetering van het functioneren van Raden van Commissarissen. wikkelde concept van corporate governance en de normering daarvan in onder meer de code Tabaksblat.

dit orgaan tot prioriteit had de financiële zelfstandigheid tot een succes t

de verplichting een Raad van Toezicht te hebben, werd door veel corporati

In 2006 heeft het Fonds diverse rapportages gepubliceerd overvande financiële positie van een drie-lagen structuur over te stappen op een twee-lagenstructuur, als corporatiebestuurder hadden. Al in 1998 wordt vanuit de de corporatiesector. De financiële positie van de sector als geheelachtergrond is sterk, zo blijkt uit het in benoeming van leden van de Raad te laten toetsen door een onafhankelijk zijn vertegenwoordigd en het voorstel bij de werving van nieuwe leden te december 2006 gepubliceerde Sectorbeeld woningcorporaties. Over het toezicht op individuele relatie met de corporatie hebben. geacht - de bepalingen van de code Tabaksblat te vertalen voor de corporatiesector. Deze Governance Code corporaties is gerapporteerd in van het Verslag financieel toezicht woningcorporaties de Code is het Die pragmatische oplossing in2006. de organisatiestructuur en de vaststelli Woningcorporaties moet de Aedes bedrijfstakcode vervangen. Belangrijk onderdeel vereiste van externe verantwoording door de Raad van Commissarissen. Eind november wordt deze code positie van de meeste corporaties geen aanleiding geeft tot zorg, hebben In maart heeft het Fonds het Handboek Toepassen van de bedrijfswaarde uitgebracht. Het vastgesteld door Aedes en VTW. tioneren van de intern toezichthouder. De commissie Glasz analyseert in 1 houder ontbreekt aan voldoende kritisch vermogen. kritisch vermoge heeft in hoge mate het karakter van een leerboek en is in eerste instantie bedoeld voor de Het finanOndanks deze ontwikkelingen en sectorinitiatieven lijkt de politieke aandacht voor en de kritiek op het aan onafhankelijkheid, door gebrek aan deskundigheid en door gebrek aa ciële functionarissen binnen woningcorporaties die bij de waardering van het vastgoed gebruik intern toezicht bij woningcorporaties nog niet te verminderen. Integendeel, het belang dat gehecht wordt procesgang. De aanbevelingen van de Commissie Glasz zien dan ook met aan een kwalitatief goed en professioneel intern toezicht, neemt eerder toe. Toenmalig minister Dekker van belemmeringen door voorstellen inzake samenstelling, inrichting en werk gaan maken van de bedrijfswaarde. VROM heeft in december 2005 aangegeven dat verdere professionalisering van het intern toezicht noodzameeste aanbevelingen van de commissie Glasz zijn sindsdien langzamerh name devervolgonderzoek kleinere corporaties hierin wat achterblijven. kelijk is. Het Centraal Fonds heeft op verzoek van de minister van VROMmeteen In het in opdracht van de minister van VROM opgestelde advies van prof. A. Schilder uit juni 2006 naargemaakt de ontwikkeling van bedrijfslasten bij woningcorporaties. In het Vervolgonderwordt geconstateerduitgevoerd dat een verdere kwaliteitsslag moet worden in het intern toezicht. Met gelijke tred wordt het geduld, waarmee implementatie van nieuwe initiatieven en zelfregulering wordt zoek bedrijfslasten woningcorporaties zijn twee groepen van elk 33 corporaties betrokken met afgewacht, minder. respectievelijk een hoog niveau aan netto bedrijfslasten danwel een hoge stijging van de netto bedrijfslasten.

Door Com.wonen is gedurende het verslagjaar tijdig en adequaat verantwoording afgelegd over de voortgang in het project Bermensteyn, waarvoor in 2002 ¤ 4,4 miljoen aan projectsteun is toegezegd en uitbetaald aan de toen nog zelfstandige Stichting Ouderenwonen regio Rotterdam, welke is opgegaan in Com.wonen. Het project is ultimo 2006 afgerond. In 2007 wordt de Specificatie 1: marktindicatoren Deze gegevens bieden informatie over de mate van spandefinitieve verantwoording over het project afgelegd. Dit is de enige projectsteunverlening die ning op de regionale en lokale woningmarkt. Daarin zijn ook de gegevens opgenomen, op basis waarvan de uiteindelijke marktrisicoscore voor de betreffende corporatie berekend is. tot nu toe is verstrekt. In het verslagjaar waren er geen onderhanden c.q. gemelde potentiële Specificatie 2: contextgegevens Deze gegevens waarbij naar de totale woningvoorraad per 3.3 Opgaven projectsteunaanvragen. gemeente gekeken is, zeggen als zodanig weinig over de dynamiek van de woningmarkt zelf,

De kernbegrippen uit de corporate governance code van de commissie Tabaksblat voor het intern toe-

zicht zijn verantwoordelijkheid, integriteit, openheid en richten zich dus met name op de mentaliteit van

de commissaris: lef en kritisch vermogen. Dit gedachtegoed heeft inmiddels ook zijn weerklank gevonden

in de corporatiesector: Aedes heeft samen met de VTW een commissie aan het werk gezet om - waar zinvol

Dit marktbeeld is grotendeels ontleend aan informatie die in vier bijgevoegde specificaties is gepresenteerd (zie bij-lagen):

De uitbreidingsopgave

In het kader van het Convenant Woningbouwafspraken 2005 tot 2010 Stadsregio Rotterdam (vervolg op de VINAC) tussen Rijk, Stadsregio en de gemeenten Rotterdam en Schiedam staat de SRR voor de opgave om in de komende vijf jaar 38.000 woningen aan de voorraad toe te voegen. Dit aantal resulteert (volgens berekening van het Rijk) per 1 januari 2010 in een woningtekort van 3,9%. Er zijn tevens afspraken gemaakt die erin voorzien dat het Stadsgewest Haaglanden en het stedelijk gebied Drechtsteden een aanvullende woningbouwopgave voor hun rekening nemen ter compensatie van het aantal woningen dat de SRR in de periode 2005 tot 2010 zelf niet kan bouwen. Het gaat hier om respectievelijk 10.347 en 3.431 woningen. Beide compenserende regio’s geven aan bestuurlijk de intentie te hebben om ten minste 30% sociale woningbouw te realiseren in de woningbouwopleveringen 2005 tot 2010, waarvan ten hoogste 10% sociale koop. Voor Haaglanden geldt die 30% voor de totale productie; voor Drechtsteden alleen voor de VINEX-uitleglocaties. De besturen van Haaglanden en Drechtsteden zetten zich ervoor in om de praktische belemmeringen voor inschrijving als woningzoekende vanuit de SRR zo klein mogelijk te maken. In paragraaf 4.1 wordt deze taakstelling naast de opgave van de corporaties gelegd.

5.2 Bijdrageheffing projectsteun en kwijtschelding

Bijv. publicatie van de VTW i.s.m. SEV :

het maatschappelijk presteren van woni

Op basis van het BCFV kan het Fonds zowel voor saneringsteun, als voor projectsteun een bijdrageheffing opleggen aan corporaties. In oktober 2002 heeft de laatste bijdrageheffing projectsteun plaatsgevonden. Voor 2006 is, conform het voorstel van het bestuur van het Centraal Fonds, geen heffing voor projectsteun vastgesteld door de minister. Per 31 december 2006 bedraagt de reservering voor nog toe te kennen projectsteun ¤ 30,7 miljoen.

CFV Regiorapp.3.indd 12-13

De maatschappelijke discussie over good governance is een uitvloeisel uit het (in de bedrijfskunde) ont-

Tevens wordt onderzocht in hoeverre er vanuit de toe-komstige vraag verwacht mag worden dat de voorraad ingrijpend vernieuwd zal moeten worden. Daarnaast wordt nagegaan of de sociale problematiek in de wijken waarin de corporatie opereert, aanleiding geeft tot herstructurerings-maatregelen. Dit heeft ook consequenties voor de financiële positie van de corporatie.

Naast de hierboven geschetste verschuiving van het zwaartepunt in d

Voor het Fonds waren de discussie over de inrichting van het toezicht in de woningcorporalijkt tegelijkertijd de opvatting terrein te winnen dat voor de nieuwe opga missaris nodig is. De van huidige commissaris is veelal aangetreden in een tijd tiesector met de adviezen van de Commissie de Boer in 2005 en het advies de heer Schilder zicht sterk en soms nogal eenzijdig was gericht op bedrijfseconomisch ren in 2006 belangrijke thema’s. Ook de ontwikkeling van een herziene beoordelingsmethodiek van de jaren ‘90, waarin de corporatie na het afschaffen van de ‘gouden ko maatschappelijke ondernemer ging opereren. Met de verzelfstandiging in vormde een belangrijk aandachtspunt voor het Fonds. plichting tot de instelling van een intern toezichthoudend orgaan, was he

ten worden aangedragen tot verbetering van het functioneren van het intern toezicht. 1

gebruikt deze informatie mede voor het bepalen van het risicoprofiel bij de beoordeling van de financiële conti-nuïteit van de corporaties. Doelstelling van het onderzoek naar de marktpositie is na te gaan of de corporatie (op termijn), gelet op de samenstelling van het bezit en gegeven de positie in de woningmarkt, een verhoogd risico loopt. Door vraaguitval c.q. aanbodoverschot van corpo-ratiebezit kan in meer ontspannen woningmarktsituaties het verhuren van corporatiewoningen moeilijker worden. Dit kan onder meer leiden tot oplopende mutaties, toenemende huurderving en de noodzaak tot het voeren van een meer marktgericht huur- en investeringsbeleid.

Specificatie 3: woningbezit corporaties Deze gegevens, waarbij gekeken wordt naar het corporatie-bezit, zijn ontleend aan de jaarlijkse opgaven van de corporaties aan het Fonds (‘Vragenlijst kenmerken woning-bezit, investeringsopgave en bedrijfswaarde’).

Toenemend belang van professionaliteit va

van en verantwoording door

De taak van het Centraal Fonds in het kader van de projectsteun behelst het verstrekken van Overige in regio werkzame corporaties subsidie ter tegemoetkoming in de kosten van werkzaamheden van toegelaten instellingen 3.1 Woningmarktgebied Nummer Corporatie Vestigingsgemeente Woongelegenheden Woongelegenheden (artikel 71a, lid 1 Woningwet). InTotaal het BCFV is deze bevoegdheid nader gepreciseerd tot het op in regio De SRR is in 2005 qua oppervlakte een zeer grote woningmarkt die bestaat uit 18 gemeenten met in totaal 1.193.000 inwoners. De regio kent één gemeente met een omvang van bijna aanvraag verstrekken 2.826 van subsidie aan toegelaten instellingen ter tegemoetkoming in de kosten 600.000 inwoners (Rotterdam), vier gemeenten met tussen de 50.000 en 100.000 inwoners L1646 Stichting Woonzorg Nederland Amsterdam 43.223 (Capelle aan den IJssel, Spijkenisse, Schiedam en Vlaardingen) en 13 kleinere gemeenten. L1652 Stichting Gereformeerde Bouwcorporatie voor Bejaarden (SGBB) Haarlemmermeer 766 van werkzaamheden welke door6.914 die toegelaten instellingen in het belang van de volkshuisvesL1666 Stichting Habion De Bilt 672 9.510 L1817 Stichting Vitalis 12.052 ting Amersfoort worden uitgevoerd571 BCFV). Bevolking stadsregio Rotterdam L2119 Wooninvesteringsfonds (WIF) Hilversum 738(artikel 2 1.688 Inwoners per gemeente per 1januari 2005 Totaal 5.573 73.387 Evenals in het geval bij de saneringsteun staat voor de projectsteun in de beleidsregels beschreven op grond van welke criteria in dat verslagjaar corporaties voor steunverlening in In het marktbeeld is informatie opgenomen die van belang is voor het verkrijgen van een aanmerking komen. beeld van de marktpositie van de corporaties binnen de regionale woningmarkt. Het Fonds

maar geven reliëf aan de marktindicatoren en kunnen dus van nut zijn bij de inter-pretatie van de staat van de woningmarkt.

Onderzoek intern toezicht jaarstukken 2005

Toenemend belang van professionaliteit

Stadsregio Rotterdam

CFVReflectie06.indd 38-39

vragen, handreiking voor commissarisse 7

Het referentiekader van veel commissa

(commerciële) bedrijfsleven, hetgeen bij

Voor een overzicht van de meest gezaghebbende rapportages met hun bevindin-

salariskosten: men spiegelt zich niet aan

gen en aanbevelingen ten aanzien van het intern toezicht, wordt verwezen naar de

’MP-norm’), maar aan dat van bestuurde

bundel “ Inzicht in Toezicht’, uitgegeven door de VTW. 2

Commissie Governance Code Woningcorporaties o.l.v. prof. J. Winter.

De VTW heeft al in een eerder stadium een handreiking voor commissarissen

20-09-2007 11:32:46

CFVReflectie06.indd 8-9

Centraal Fonds Volkshuisvesting

TK 2005-2006, 29 453, nr.30.

Advies “Toezicht op woningcorporaties”, juni 2006.

Vgl. ‘Inzicht in Toezicht, wat is er gebeu

missie Glasz?’, onderzoeksrapport van Ce

aandacht van de intern toezichthouders van woningcorporaties te brengen.

Zie ‘Inzicht, onderzoek naar het intern

KPMG in opdracht van het ministerie van 9

geschreven om de relevante noties en bepalingen uit de code Tabaksblat onder de

‘Glasz, half vol of half leeg!?, De toepass

missie Intern toezicht Woningcorporatie Onderzoek intern toezicht jaarstukken 2005

Deloitte & Touche, 2001.

patio. Op de eerste verdieping, de woonverdieping, hebben de buiten-

woningen nog het meeste denken aan

ruimtes de vorm gekregen van twee terrassen. Deze buitenruimtes

met weinig privé-grond maar wel de n

gaan opdrachtgever een relatie aan met de omliggende openbare ruimte. Johan Matser Projectontwikkeling

ruimtes en een fantastisch uitzicht.

05-09-2007

13:26

Pagina 56

project Boek ontstaan Monnikenhuizen, Arnhem

09-2007

13:25

Pagina 68

In deze zone zijn tien dubbele en

Hoewel de kopers van deze woningen een kleine kavel hebben

wd, in drie clusters. De woningen

gekregen, maakt het groen van de aangrenzende parkachtige zone

en sterk variërend hoogteverschil.

qua ruimtelijke opzet en beleving onderdeel uit van de woningen.

e wand aangebracht, waarbinnen

Doordat de woningen smaller en rijziger zijn uitgevoerd dan oor-

wijze zijn tussen de woning en de

spronkelijk gedacht, zijn de doorzichten naar de groene omgeving

n.anOp beganeingrond is datwaarmee een dede woningen het talud,

gemaximaliseerd. Andersom hebben wandelaars op het talud zo

de vorm van een carport en een jdige oriëntatie is verkregen.

betere doorzichten naar het woongebied.Typologisch doen de

MEYER EN VAN SCHOOTEN AR

woonverdieping, hebben de buiten-

woningen nog het meeste denken aan compacte stadswoningen,

ee terrassen. Deze buitenruimtes

met weinig privé-grond maar wel de nodige hoogwaardige buiten-

Plattegrond de dubbele woningen. ggende openbare van ruimte. en een fantastisch uitzicht. hebben Meyer Minerva Tegen enruimtes op de helling, aan de rand van Monnikenhuizen,

plan

en Van Schooten Architecten 66 appartementen gebouwd, verdeeld over negen verschillende woongebouwen. Het gaat om 24 appartementen in de drie woongebouwen ‘Apollo’ en 42 appartementen en maisonnettes in de zes woongebouwen ‘Minerva’. Opvallend is met name de manier waarop deze woongebouwen inspelen op het aanwezige en deels nieuw gecreëerde heuvellandschap. • MNKHZ cover

tect

Roberto Meyer, Jeroen van Schooten

eam

Marnix van der Meer, Maurice Deen,

MONNIKENHUIZEN

rsw

Uitgave

r Bl

97/99

ste

Johan Matser Projectontwikkeling bv, Hilversum

ARNHEM

Redactie en productie Kees de Graaf, Amsterdam

Essay

anenweg

Dominic

99/01

Bernard Hulsman, Amsterdam

Tekstcorrectie

gen

de woningen èn voor de inrichting van de openbare ruimte. Met name de laatste toevoeging maakte de opdracht vanuit de gemeente Arnhem – die vooral optrad als toetsende partij – voor Johan Matser een bijzondere. In de Nederlandse traditie van stadsontwikkeling is het gekozen ontwikkelingsmodel voor Monnikenhuizen, met een private partij in een leidende rol, nog steeds een uitzondering. Zeker in de stedelijke gebieden komt het veel vaker voor dat gemeenten verantwoordelijk zijn voor de stedenbouwkundige opzet van een bepaald gebied, waarna marktpartijen met competities worden geselecteerd om een bepaald deelplan in te vullen. De verschillende schaalniveaus en de daarbij behorende disciplines van stedenbouw, landschap en architectuur blijven in dergelijke gevallen gescheiden werelden. In Monnikenhuizen verliep het ontwikkelingsproces anders. In eerste instantie omdat de gemeente Arnhem het aandurfde om één partij voor de ontwikkeling van dit gebied te selecteren en deze partij vervolgens ruime bevoegdMONNIKENHUIZEN

creatieve voorstellen voor de inrichting van het gebied te komen. Die ruimte ontstond doordat in de voorfase van het ontwikkelingstraject bewust de nodige keuzes waren opengehouden. Zo kon het gebeuren dat de precieze stedenbouwkundige inrichting van

Edge PreMedia,Weesp

nstra

rtijne

Norbe

Drukwerk

Monnikenhuizen al werkende weg ontstond, mede onder invloed van de landschapsarchitect en de architecten. In plaats van een volgtijdelijk proces - waarbij de diverse disciplines na elkaar aan bod komen - was hier sprake van een interactief proces. Van de

Kwak & van Daalen & Ronday, Zaandam

ten

€ 5.125.000 (exclusief btw)

ode

gietbouw

ISBN

Projectontwikkeling – heeft hier een woongebied met iets meer dan 200 woningen ontwikkeld en succesvol in de markt gezet. Johan Matser was daarbij verantwoordelijk voor de gehele planontwikkeling, op alle schaalniveaus, voor de stedenbouw, de bouw van

bouwkundige Khandekar, landschapsarchitect Lubbers en de architectenbureaus Meyer en Van Schooten, Atelier Z, Van de Looi en Jacobs en Vera Yanovshtchinsky vorm gegeven aan dit nieuwe woongebied. Alle betrokken ontwerpers werden uitgenodigd om met

cg ontwerpers, Amsterdam

Lithografie

Pagina 1

architectuurprijs van de stad Arnhem, en de Omgevingsarchitectuurprijs 2002. De jury’s van beide prijzen roemen de aandacht die vanuit de opdrachtgever en de ontwerpers is uitgegaan naar de integrale kwaliteit van het gebied. Daarmee is Monnikenhuizen een aanwinst voor de bewoners van de wijk zelf, maar ook voor de inwoners en bezoekers van de stad Arnhem. Monnikenhuizen is eveneens bijzonder op het gebied van het doorlopen proces. Een onafhankelijke projectontwikkelaar – Johan Matser

heden meegaf. De ontwikkelaar op haar beurt gaf deze vrijheid door aan de andere betrokken partijen. Om kort te gaan: iedereen bemoeide zich hier met iedereen en met alles. In een open planontwikkelingsproces hebben ontwikkelaar Johan Matser, steden-

Esther Segaar, Amsterdam Vormgeving

13:42

De wijk bevat een uiteenlopend scala aan woningtypen – gestapeld en grondgebonden – dat is gericht op uiteenlopende stedelijke doelgroepen. Een bijzonder ‘product’ dus, dat in 2002 niet voor niets twee prijzen in de wacht wist te slepen: de Heuvelinkprijs, de

Anne Holtrop, Raoul de Graça

erp

ouw

05-09-2007

In kort bestek Monnikenhuizen in Arnhem is een bijzonder plan. Bijzonder in meerdere opzichten: stedenbouwkundig, architectonisch en ten aanzien van de inrichting van het openbaar gebied. Ook in programmatisch opzicht valt er het nodige te genieten.

NOORD

ontwerpers heeft dat de nodige flexibiliteit in het denken gevraagd, zoals zij zelf ook aangeven in deze publicatie. Er was hier geen plek voor dogma’s of starre houdingen. In de creatieve confrontatie met ontwerpende collega’s moesten ontwerpvoorstellen

90-9016498-7

worden ingebracht en verdedigd. Deze interactie werd – indien noodzakelijk – bijgestuurd door stedenbouwkundige en supervisor Khandekar. Dat gebeurde niet met allerlei regels, maar veel meer door de organisatie van een proces waarin de ontwerpers elkaar zouden aanvullen en corrigeren. Dit proces heeft onder meer geleid tot wederzijdse afstemming tussen de architecten inzake het materiaalgebruik. De rol van de projectontwikkelaar in de totstandkoming van Monnikenhuizen was een veelzijdige. Een regisseur, aat

nstr

maar zonder de wil om zelf teveel voor het voetlicht te komen. Om in voetbaltermen te spreken: een nummer 10, die zijn medespelers beter laat spelen. De manier waarop moderne architectuur bij Monnikenhuizen samengaat met een bijna on-Nederlandse

ïete

Jezu

nic

Deelplan Minerva

WEST

OOST

Luuk Kramer, Amsterdam

Meyer en Van Schooten Architecten

Ben

teeg

Monnikens

Aerophoto-Schiphol, Schiphol Oost [p. 22]

Roberto Meyer, Jeroen van Schooten

sti

belang van goed en consistent opdrachtgeverschap. Het succes van Monnikenhuizen – hetgeen zich onder meer vertaalde in een voorspoedige verkoop van de woningen – toont verder aan dat de belangstelling voor stedelijk wonen toeneemt. Recente cijfermatige

volumes niet als een gesloten straatwand langs de straat geplaatst Au

p.9 boven, p.23 boven]

analyses van het Ministerie van VROM wijzen op het ontstaan van twee toppen in de huidige behoefte aan woonmilieus, namelijk een ‘groen’ woonmilieu aan de rand van de stad en een centraalstedelijk woonmilieu, met alle voorzieningen die daar bijhoren en in

In deze zone zijn tien dubbele en Hoewel de kopers van deze woningen een kleine kavel - een oplossing waarin het oorspronkelijke stedenbouwkundige een hoge dichtheid. Monnikenhuizen mag dan geen super gemengd stedelijk milieu zijn, het gaat wel om een woongebied met een stevige dichtheid en een stedelijke allure. Vanuit de stad Arnhem en de omliggende regio was sprake van een grote belangstelling

van woonconsumenten voor dit plan. Dat zal zeker het nodige te maken hebben met de unieke kwaliteiten van de plek, maar zeker ook met de nabijheid van de stad en met het uitgesproken karakter van de woonbebouwing. Met die laatste constatering raken we aan een andere actuele ontwikkeling, die van toepassing is op Monnikenhuizen: het wonen als middel voor de expressie van de eigen woon- en levensstijl. Wonen is al lang veel meer dan een dak boven het hoofd. Met de keuze voor een bepaalde woning in een

str

tect

Om het groene en heuvelachtige

eindelijke ‘product’ Monnikenhuizen dreigen dergelijke stuwende krachten, die zich vaak wat meer op de achtergrond bewegen, ietwat onzichtbaar te blijven. Dat lot treft overigens niet alleen de ontwikkelaar van Monnikenhuizen. Ook bij andere succesvolle

het architectonisch beeld; een beeldcultuur waarin de scheppende ontwerper nu eenmaal meer aandacht krijgt dan de faciliterende opdrachtgever. Het feit dat de Omgevingsarchitectuurprijs ook wordt uitgereikt aan de opdrachtgever onderstreept niettemin het

tra

Woningen oostzijde Khandekar Stadsontwerp en landschapsarchitectuur, Benthuizen [p. 6,

Apollo

binnen- en buitenstedelijke ontwikkelingen die worden gedocumenteerd in vakpers en vakmatige publicaties blijft de rol van de opdrachtgever veelal onderbelicht. Wellicht heeft dat iets te maken met de enorm opgeleefde aandacht in de afgelopen tien jaar voor

Atelier Z Zavrel Architecten Vera Yanovshtchinsky Architecten

Buro Lubbers, ’s-Hertogenbosch [p.31, achterflap]

traa

karakter optimaal tot uitdrukking te laten komen zijn de zes bouwens

tijn

edic

Sjaak Henselmans, Amsterdam [p. 90 midden] Scagliola/Brakkee, Rotterdam [p. 67, p. 70, p. 72, p. 74 onder] Raoul Suermondt, Den Haag [p. 64 onder]

Van de Looi en Jacobs Architecten

jne

Marsel Loermans, Den Haag [binnen/buiten]

plan

inrichting van de ruimte (denk bijvoorbeeld aan de manier waarop met het reliëf is omgegaan) duidt op een hoge ambitie van de betrokken opdrachtgever. De kunst van het opdracht geven heeft er ook nu weer uit bestaan om de juiste mensen bij het planproces te betrekken, goede afspraken te maken met de publieke opdrachtgever in casu de gemeente Arnhem, het ontwerpproces goed te organiseren en last but not least ook in financiële zin de nodige ruimte voor kwaliteit te creëren. In alle belangstelling voor het uit-

Fotografie

concept voorzag - maar juist als losse bouwblokken.Ter hoogte van

bepaalde setting laat de consument van nu zien welke zaken hij of zij belangrijk vindt in het leven. Sociaal geografe De Wijs-Mulkens toonde dat in haar recente publicatie ‘Wonen op stand’ feilloos aan. Uit haar onderzoek blijkt onder meer dat de sociaal-

aande woningen gebouwd, in drie clusters. De woningen nc

als ew eg

isc

Marnix van der Meer, Maurice Deen,

gekregen, maakt het groen van de aangrenzende park

culturele elite van Nederland een geheel andere woonvoorkeur er op nahoudt dan de sociaal-economische elite. De eerste groep kiest voor een stedelijk milieu en moderne architectuur wordt daarbij ingezet als middel om de eigen vooruitstrevendheid te verbeel-

sen

Fra

eam

den naar de buitenwereld. De tweede groep daarentegen kiest voor de suburbane milieus, die hun waarde inmiddels hebben bewezen. Dan gaat het bijvoorbeeld om wijken uit de jaren dertig uit de vorige eeuw, met een meer traditionele baksteenarchitectuur.

de drie woonstraten in het middengebied zijn de volumes haaks op

Anne Holtrop, Raoul de Graça

Wie afgaat op de gedurfde architectonische uitstraling van Monnikenhuizen, mag verwachten dat hier een deel van de Arnhemse sociaal-culturele elite is gehuisvest. Een hypothese die door nader veldwerk zou moeten worden getoetst. Maar ongeacht de uitkomst van dat veldwerk is nu reeds duidelijk dat Monnikenhuizen een prominente plek op de ‘mental map’ van de Arnhemmers zal gaan innemen. Was deze plek voorheen synoniem met het voetbal in en rond Vitesse-stadion, het nieuwe Monnikenhuizen zal

eerd in een talud met een sterk variërend hoogteverschil. qua ruimtelijke opzet en beleving onderdeel uit van de de straat geplaatst, net naast de as van de straten. Het vrije uit97/99

erp

ouw

veeleer bekend worden door de opvallende inrichting van het gebied. De sterke mate van architectuurtoerisme in de wijk duidt erop dat Monnikenhuizen inmiddels ook buiten Arnhem bekend is geworden. Al met al zijn er voldoende redenen om dit bijzondere

plan te documenteren. Dat gebeurt in de voorliggende publicatie, waarin zowel de ontwikkelingsgeschiedenis, de stedenbouw, de openbare ruimte en de architectuur aan bod komen. Een fotoverslag over het wonen in de wijk en een essay maken een en ander

zicht vanuit straten naar het De drie clusters met woningen aan dedeoostkant vanomringende landschap is hierdoor

99/01

ZUID

compleet. Kees de Graaf, Amsterdam najaar 2002

kering is een U-vormige wand aangebracht, waarbinnen Doordat de woningen smaller en rijziger zijn uitgevoe behouden. De drie andere volumes staan onder een hoek ten gen 24 het plan, met het oplopende hoogteverschil.

• MNKHZ boek p17-96

15-02-2008

15:48

Pagina 30

van de straat. Hierdoor zijn de koppen van deze blokken € 3.250.000 (exclusief btw) is gesitueerd. Op deze wijze zijnopzichte tussen de woning en de spronkelijk gedacht, zijn de doorzichten naar de groen

ten

ode

gietbouw

steeds gesitueerd in het verlengde van de zich naar boven slinge-

buitenruimtes ontstaan. Op de begane grond is dat een rende ontsluitingsweg.

en.

gemaximaliseerd. Andersom hebben wandelaars op he BURO LUBBERS LANDSCHAPSARCHITECTUUR & STEDELIJK ONTWERP

Door de blokken boven het maaiveld te laten ‘zweven’ - dit beeld

k overdekte ruimte, in de vorm van een carport en een betere doorzichten naar het woongebied.Typologisch wordt versterkt doordat de bouwblokken op kolommen staan en

beleving onderdeel uit van de woningen.

aller en rijziger zijn uitgevoerd dan oor-

Grote kamer

De grote kamer, omzoomd door bos,

OPENBARE RUIMTE

De planopzet voor Monnikenhuizen gaat uit van twee ‘boskamers’ met bebouwing; de grote kamer met geschakelde bebouwing langs korte insteekstraten, de kleine kamer met vrijstaande bebouwing. Tussen deze kamers loopt een ecologische zone, als de verbinding tussen de landgoederen Klarenstein en Angerenstein. Deze zone is ingeplant met eiken. Als verwijzing naar de landgoederen staan er ook groepen rododendrons.

ze woningen een kleine kavel hebben

en van de aangrenzende parkachtige zone

voor een deel hebben schuin in de helling zijn gestoken - woningen worden de hoog-nog het meeste denken aan compacte stads de eerste verdieping, de woonverdieping, de buiten-

de doorzichten naar de groene omgeving

som hebben wandelaars op het talud zo

behulp van schanskorven. Binnen de kamer vormt de verharding

denken aan compacte stadswoningen,

h uitzicht.

vormt het hoofdonderdeel van het plan. De kamer bestaat uit vier terrassen met een onderling hoogteverschil van 1,75 meter.

Het hoogteverschil wordt zichtbaar gemaakt en opgevangen met

het woongebied.Typologisch doen de

maar wel de nodige hoogwaardige buiten-

teverschillen van het terrein geaccentueerd. Bovendien wordt zo

een contrast met de groene rand rondom de kamer. De straten hebben een asymmetrisch profiel, waarin een brede plantstrook

e vorm gekregen van twee terrassen. Deze buitenruimtes met weinig het contrast tussen het gebouwde en de natuurlijke omgeving ge- privé-grond maar wel de nodige hoogwaar met berken in korte tijd zal leiden tot zeer groene straatprofielen. Afhankelijk van de intensiteit van het beheer zal de gravier d’or verharding onder de berken zo blijven of op termijn vergrassen. De straten eindigen in parkeerpleintjes, die tevens fungeren als keerlus voor het verkeer. Onderling zijn de pleintjes met elkaar verbonden door trappen en vanaf de pleintjes lopen voetpaden

optimaliseerd. De buitenruimtes van de appartementen en maison-

relatie aan met de omliggende openbare ruimte. Zicht vanaf het talud naar de

woningen, die omsloten worden door de keerwand. De terrassen

naar de hoger gelegen groenstrook. Water wordt over de verhar-

ruimtes en een fantastisch uitzicht. ding afgevoerd door een stelsel van open goten, die uitkomen in een driehoekige infiltratievijver. Kleine kamer

In de kleine kamer is aansluiting

gezocht met de verschillende niveaus in de omgeving. Hierdoor

verschaffen een prachtig uitzicht

ontstaat een heuvelachtig terrein. Het verschil tussen de villa’s is

over het gebied.

elke keer 0,50 meter. Langs de hoofdontsluiting van de wijk wordt

De met hout beklede galerij die het hoogteverschil tussen de groene rand opgevangen in de par-

keerkelders onder de appartementen. Schanskorven benadrukken dit effect.

de vier maisonnettewoningen

Het inrichtingsplan voor de openbare ruimte, met in het noordoosten de ‘grote’ kamer en in

ontsluit.

het zuidwesten de ‘kleine’ kamer.

compacte stadswoningen,

nodige hoogwaardige buiten-

RCHITECTEN • MNKHZ boek p17-96

05-09-2007

13:11

Pagina 20

KHANDEKAR STADSONTWERP EN LANDSCHAPSARCHITE

l hebben

kachtige zone

e woningen.

Aan de basis van de stedenbouwkundige opzet van Monnikenhuizen lag de constatering dat het plangebied een grote landschappelijke waarde heeft, met name door het bosrijke karakter en de voor Nederlandse begrippen aanzienlijke hoogteverschillen. Ook in ecologisch opzicht was het gebied belangrijk; een eigenschap die nog verder werd versterkt doordat aan de zuidkant van het gebied een ecologische zone moest worden aangelegd. Deze ecologische zone verbindt de groengebieden van Klarenbeek en Angerenstein.

Twee kamers

Aangezien de ecologische zone binnen

vormgeving van de wegenstructuur beteke

‘kamers’ in het plangebied te maken, beide met een sterk eigen

parklandschap’ dat rigide, orthogonale opl

karakter. De structuur van de noordelijke kamer werd afgeleid van

komen. Een laatste uitgangspunt betrof he

de terrasvormige opbouw van de woonstraten aan de oostkant van

gelegen gebieden in Arnhem Noord naar d

het gebied. Deze lijnen zijn hier als het ware doorgezet in de nieu-

delen van de stad. Dit uitzicht moest beho

we terrassen. De relaties met de stedelijke elementen in de omge-

nodige eisen stelde aan de maximale bouw

ving zijn versterkt. Vanaf de terrassen - gunstig gelegen op de zuid-

erd dan oor-

ne omgeving

et talud zo doen de

natuurlijke omgeving. Voor de plaatsing va

het woongebied zou liggen, werd deze keuze ingezet om twee

woonbebouwing.

kant - kon een fraai uitzicht naar de ecologische zone en de andere ‘kamer’ ontstaan. De zuidelijke kamer, waar woongebouwen vrij in

Structuurschets

De bovensta

het groen werden voorzien, kon bovendien dienen als ‘grondbank’

vertaald en verbeeld in een bondige structu

voor de terrassen aan de noordzijde. Het afzonderlijke karakter

Bewust werd slechts een beperkt aantal za

van de twee kamers werd versterkt door ze beide een eigen ontslui-

de om een nieuw bestemmingsplan te kunn

tingsweg toe te bedelen.

instrumenten biedend om de architecten a

gende ontwerpfasen. Daartoe werd een be Ontspannen inrichting

Bij de inrichting van de twee

vorm’ aan de structuurschets toegevoegd.

kamers stond de ambitie centraal een ‘ontspannen’ woongebied te

allerlei ontwerptechnische eisen in de stru

maken, dat door haar informaliteit goed zou aansluiten bij de

Al ontwerpend moest er tot de beste result

swoningen,

rdige buiten-

een reeks groene kamers

Twee van de vier richtinggevende ontwerptekeningen uit de structuurschets. Links de opzet van de groenstructuur en de waterafvoer, rechts de nieuwe hoogteverschillen en daaruit voortvloeiende indeling in terrassen.

opdrachtgever Het Oosten Woningcorporatie project Boek ontwikkeling solids

Solids opmaak def

04-10-2007

15:23

Pagina 1

Met andere Frank Bijdendijk

ogEn or Mulder

Over de verbinding tussen mensen van vlees en bloed en een duurzame kwaliteit van gebouwen en gebieden

Solids opmaak def

04-10-2007

15:52

Pagina 82

Er is een toenemende aandacht voor duurzaamheid, op alle fronten. Ik citeer hier Bron: Cities for a small planet, Richard Rogers en Philip Gumuchdjian. Faber and Faber Limited, 1997.

Deze behoefte aan duurzaamheid blijkt breed te worden gevoeld. Uit een enquête van de Volkskrant naar de ‘sociale agenda’ van Nederland 35 blijkt een van de zeven kernthema’s de vraag ‘Hoe kunnen we de continuïteit en duurzaamheid van de samenleving bevorderen?’ ‘Nog meer auto’s, nog meer huizen met een tuin, nog meer bedrijventerreinen, nog meer natuur en nog meer landingsbanen gaan niet samen. Daar is geen ruimte voor, daar kan het milieu niet tegen, daar doen we toekomstige generaties geen plezier mee’, zo wordt gezegd. Echte duurzaamheid van gebouwen, gebieden en steden ontstaat als we de verbinding weten te leggen met de duurzame gevoelens van mensen. Dat is dus niet de duurzame kwaliteit zoals die wordt uitgerekend door ingenieurs, eenvoudigweg omdat echte duurzaamheid niet kan worden gecalculeerd.

volgens Richard Rogers

The sustainable city is:

De zuinigheidsbenadering van de bouwsector – vooral een calvinistische duurzaam-

Naar een brede opvatting van duurzaamheid 82

01 05

opnieuw Herman Wijffels (SER), die zegt:

In de bouwsector zullen we de opgave van duurzame gebouwen, gebieden en steden

heid 36 – resulteerde eenzijdig in redeneringen over het gebruik van tropisch hardhout,

op moeten pakken, maar anders dan we tot nu toe hebben gedaan. Begin jaren

in de vraag of aluminium – bezien van winning tot en met hergebruik – minder belas-

tend zou zijn dan staal, of in de vraag of sloopafval niet zou kunnen worden herge-

negentig van de vorige eeuw groeide de zorg voor het behoud van onze leefomgedeed zijn intrede. Dit begrip heeft betrekking op de

ving. Het begrip

bruikt. In 1996 zag de zogenaamde DUBO-lijst het licht. Daarop werden concrete en

duurzame kringloopprocessen die in de natuur voorkomen.

praktische aanwijzingen gegeven aan bouwers over maatregelen die zouden leiden

tot het bovenbedoelde. Deze lijst werd in de bouwwereld echter gezien als een soort Andere landen hebben een brede invulling aan

gegeven, met de

verplichting die alleen maar extra geld kostte. Vervolgens ontfermden ingenieurs zich

Engelse architect Richard Rogers als goed voorbeeld. Hij publiceerde , waarin hij pleitte voor een

over het begrip duurzaamheid en kwam

. Dat is in zijn visie een

tot stand. Een rekensysteem

waarmee de milieubelasting van materialen van de wieg tot het graf kon worden

rechtvaardige stad, een stad vol schoonheid, een creatieve stad, een ecologische

berekend. Maar gebouwen, gebieden en steden zijn niet alleen een optelsom van

stad, een stad waar gemakkelijk contact kan worden gelegd, een compacte stad en

materialen. De duurzaamheid van gebouwen, gebieden en steden kun je niet als een

een gevarieerde stad.

ingenieur berekenen. Het begrip duurzaamheid kreeg steeds meer de betekenis van

kostenverhogend. Zuinigheid zou gelijk staan aan duurzaamheid, maar tot op de dag vertaald met ‘duurzaamheid’, een woord dat

In het Nederlands werd

van vandaag is er weinig spontane vraag in de markt naar dit soort duurzaamheid.

ook kan worden uitgelegd als ‘onveranderlijkheid’ of ‘blijvend in de tijd’. Voorlopers onder de ontwerpers wierpen zich op

en zochten naar constructies en

Tussen boshut en piramide

bouwwijzen die het milieu zo min mogelijk belastten. Het ging daarbij vooral om

In mijn visie begint duurzaam bouwen met duurzame stedenbouw en architectuur, die

zuinigheid: zuinig energiegebruik, zuinig ruimtegebruik, zuinig watergebruik, en

zich concentreert in bestaand stedelijk gebied. Programma’s voor nieuwe gebouwen

materiaalgebruik dat zo min mogelijk belastend was voor het milieu.

en gebieden moeten voldoende flexibel zijn om veranderende maatschappelijke

36 Waar zuinigheid in combinatie met schaarste op de woningmarkt toe kan leiden, heeft archi-

tect Bjarne Mastenbroek in juni 2001 aan de kaak gesteld naar aanleiding van de woningbouw op IJburg. In een interview in de Volkskrant (26 mei 2005) bleek hij nog steeds kritisch:

34 In: NRC Handelsblad, 10/11 september 2005. 35 In: de Volkskrant, 22 oktober 2005.

07 Investeren in duurzaamheid

Met andere ogen

Solids opmaak def

04-10-2007

15:42

Pagina 52

Solids opmaak def

04-10-2007

15:42

Pagina 8

0 9

De brandende tram in de De werkelijkheid van Van Baerlestraat echte gebouwen

Karakteristieke voorbeelden van waartoe goed,

bevlogen opdrachtgeverschap toe kon leiden in de

De opdrachtgevers in de bouw – waaronder na de

Spaarndammerbuurt. Corporaties als Eigen Haard en

oorlog met name ook de woningcorporaties – hebben

ontwerpers als Michiel de Klerk lieten hier hun sporen

hier vrij klakkeloos medewerking aan verleend. Ook hier was sprake van meeloperij, maar dan vooral met

Dat de totstandkoming van dergelijke Central Business

Het functioneel, analytisch denken heeft zijn uitwer-

king de afgelopen halve eeuw niet gemist. De popula-

De eindeloze herhaling van woningen en ‘stempels’ in

Een voorbeeld van een geïsoleerd gelegen onderwijsinstelling: Hogeschool INHOLLAND in Diemen.

Stad van isolementen

na, aangevuurd door een ambitieus stadsbestuur en dito ambtenarenapparaat.

de overheid. Van eigen, authentiek initiatief was geen sprake. Daarmee zijn de corporaties ver weggedreven

Districts rampzalige gevolgen kan hebben voor de leefbaarheid van steden werd door Jane Jacobs in 1961 al feilloos aangetoond (The death and life of great

riteit van de scheiding van functies is afleesbaar aan

American Cities 22). Alle stedelijke functies hebben een

de stadsplattegrond van veel Nederlandse steden.

eigen plek en een eigen gebouw gekregen: woonwij-

van de ambitieuze opdrachtgevers die ze ooit, na de

de stedenbouw werd tenslotte mede mogelijk

In de jaren zestig en zeventig heeft het denken in

ken (‘slaapsteden’), bejaardenhuizen, gekkenhuizen,

introductie van de Woningwet, wel waren. In de jaren

gemaakt door de innovaties in de bouw.

gescheiden functies de Nederlandse stedenbouw in

mammoetscholen, industriegebieden, bedrijventerrei-

tien en twintig van de vorige eeuw hebben zij in

Aangemoedigd door de Stichting Ratiobouw werden

belangrijke mate beheerst.

nen, winkelcentra, supermarkten en 8 andere formules.

Amsterdam aansprekende woongebouwen gemaakt,

na de oorlog diverse industriële bouwmethoden ont-

De auto fungeerde daarbij in veel gevallen als het lei-

Door deze scheiding is de ‘stad van de isolementen’

bijvoorbeeld in de Spaarndammerbuurt.

wikkeld (Muwi, Dura-Coignet, Airey, ERA, RBM en

dende ontwerpprincipe, zoals bij de stedenbouwkun-

ontstaan. Het gaat bovendien vaak om gebouwen die

anderen). Hiermee werd het mogelijk in korte tijd

dige ontwikkeling van Den Haag. Vincent van Rossem

weinig met hun omgeving te maken (willen) hebben.

forse woningaantallen te realiseren. Dat hierdoor een

schrijft hierover in Stadbouwkunst: de stedelijke

monotoon stadsbeeld ontstond, nam men op de koop

ruimte als architectonische opgave 21: ‘Het structuur-

de Constantijn Huygensstraat was hier een markant

toe. De kongsi tussen architecten, politici en aanne-

plan dat in 1957 werd gepresenteerd (..) is ontwor-

voorbeeld van; het gedroeg zich volstrekt autonoom

De brandende Van B

Het onlangs gesloopte Jan Swammerdam Instituut aan

mers was dermate krachtig en succesvol dat hierover

pen volgens de vooroorlogse principes van de CIAM

van de omgeving. In een gebied als Amsterdam

geen kritische vragen werden gesteld.

– functiescheiding en ruim baan voor het autover-

Zuidoost zijn de gevolgen daarvan duidelijk afleesbaar.

keer. Alle cityfuncties worden geconcentreerd in de

Alle functies zijn hier uit elkaar getrokken. Aan de ene

binnenstad en in een ring direct eromheen.

kant van de spoorlijn Amsterdam-Utrecht ligt het

De woonfunctie in dit gebied, met onder meer een

groot deel van het Spuikwartier en de Schilderswijk, wordt geheel opgeofferd voor de cityvorming.’

21 De stedelijke ruimte als architectonische opgave, Vincent van Rossem, 1996. NAi Uitgevers.

22 The death and life of great American Cities, Jane Jacobs, 1961. Random House.

03 De misvattingen van het modernisme

Met andere ogen

04-10-2007

15:42

Pagina 96

Het Solids-principe

De stad is de begane grond, zegt men wel. In ieder

ANP/Cor Mulder

Solids opmaak def

geval speelt een groot deel van het openbare leven

Duurzame kwaliteiten

Gebruiker bepaalt

a. accommodatievermogen

a. plek

b. dierbaarheid

b. bestemming

zich af op het niveau van de straat. Het is op dat

Met andere ogen

niveau dat de Solid het sterkst communiceert met zijn omgeving – in tegenstelling tot wat Le Corbusier beweerde. Daarom moet de flexibiliteit op begane grondniveau het grootst zijn. Deze moet ook het meest uitnodigend zijn. Vandaar dat voor de hoogte

c. oppervlak

(vloer op vloer) op de begane grond gekozen wordt

Solids opmaak def

voor 4,8 meter of meer. Op de verdiepingen lijkt ons

d. prijs

04-10-2007

15:42

Pagina 94

3,6 meter voldoende (vloer op vloer). Technisch leidt functievrijheid tot de volgende uitgangspunten:

ruim, vrij oppervlak zonder obstakels en vrije hoogte, voortdurend vrij indeelbaar;

grote overspanningen;

verhoudingsgewijs groot draagvermogen;

verticale lasten kunnen beter langs kolommen worden afgevoerd dan via schijven.

verhoudingsgewijs veel verticale ontsluiting voor mensen, pijpen, leidingen en kabels.

Kolommen als draagconstructie zijn minder dwingend. Wel kan het ‘eeuwige deel’ van de gevel dragend zijn; 96

97 Het maken van een Solid

Het Oosten is inmiddels volop bezig met de ontwikke-

Kort samengevat: indelingsvrijheid en op een aantal

Dierbaarheid vormgeven

Maar hoe zien Solids eruit en hoe bouw je ze? En niet

ling van Solids. In de Solids moet gewoond en/of

punten overmaat. Accommodatievermogen leidt op

Het vorm geven aan dierbaarheid – de andere duurza-

te vergeten: met welke partijen werken we samen om

gewerkt kunnen worden op vele manieren. Op de ver-

deze manier tot technische, functionele en economi-

me kwaliteit – is een stuk lastiger, omdat emotie hier

deze gebouwen te realiseren? Dat is namelijk een

diepingen denken we daarbij aan wonen, hotel, kin-

sche duurzaamheid. Maar ook tot emotionele! Want

de kern van dit begrip vormt. Het gaat over de mate

belangrijke extra dimensie van het werken met Solids:

deropvang, school, dienstverlening, zorg, welzijn,

het is voor vele gebruikers zeer aantrekkelijk zelf te

waarin mensen (niet alleen de gebruikers van het

door hun flexibiliteit zijn ze geschikt om meerdere

praktijk-ruimte en ateliers. Op de begane grond

mogen bepalen hoe zij het gehuurde oppervlak zullen

gebouw!) zich aan het gebouw in zijn omgeving kun-

functies te accommoderen en daarmee interessant

komen daar nog bij: bibliotheek, horeca, showroom,

gebruiken, hoe zij hun ruimte zullen indelen, op welk

nen hechten, zich ermee kunnen identificeren, ervan

voor allerlei stedelijke organisaties in de sfeer van

et cetera. De Solid moet eeuwig renderen. Dat wil

kwaliteitsniveau en voor welke kosten. Voortdurende

kunnen houden. Juist door die gevoelswaarde is het

onderwijs, zorg en dergelijke. Daarover gaat het in het

zeggen ook direct na oplevering al. Het is waarschijn-

echte keuzevrijheid is in toenemende mate een enor-

een precair onderwerp. We stuiten daarbij als we niet

lijk dat er aanvankelijk meer gewoond dan gewerkt zal

me waarde voor veel mensen.

vervolg van deze publicatie.

worden.

oppassen op allerlei taboes en dooddoeners en lange tenen die ons belemmeren. Dierbaarheid vormgeven

Maar er is meer. Met dat deel van de binnenkant

is het tegendeel van wat het modernisme voor ogen

waarvoor de bewoners verantwoordelijkheid hebben

staat, het tegendeel van de ‘architectuurwetenschap’

genomen, mogen zij doen en laten wat zij willen.

van Duiker (zie hoofdstuk 3).

Het wordt daardoor echt hun eigen ruimte. Dat maakt de betrokkenheid bij de ruimte groter en dat zorgt er ook voor dat de ruimte een grotere duurzaamheid krijgt. Dat gevoel van zelfstandigheid is belangrijk, zoals we in het begin van deze publicatie al aangaven bij de kenmerken van echte geïndividualiseerde mensen.

Met andere ogen

09 Het Solids-concept

Het Solid

opdrachtgever NAi Uitgevers - IoP (Ideas on Paper) project Fotoboek Nagele revisited 15-02-2008

16:28

Pagina 4

NAi Uitgevers IOP

Nagele cover NL def

Nagele Een modernistisch dorp in de polder Theo Baar t

Car y Markerink

[revisited]

War na Oosterbaan

Nagele binnen NL.def

15-02-2008

16:25

Pagina 12

Nagele binnen NL.def

05-09-2007

11:30

Pagina 24

Nagele binnen NL.def

15-02-2008

16:11

Pagina 126

126

Nagele binnen NL.def

05-09-2007

11:27

Pagina 4

de feesten ontmoetten wij Theo Bloo, een leeftijdgenoot die net de boerderij van zijn ouders had

ringen in de landbouw en de samenstelling van de bevolking had geleid, nu is overal sprake van schaalvergroting. Land wordt verkocht aan de buurman, waardoor er steeds grotere boerenbedrijven

gekeken: een jonge vrolijke vent zonder vrouw op een boerderij, wat moest daar van komen?

ontstaan. De vrijkomende boerderijen zonder grond krijgen een woonbestemming. De leegstand in

Een andere pleisterplaats was voor ons café-restaurant ’t Schokkererf met de gebroeders Dijkstra

Nederland heeft ertoe geleid dat er vraag is naar de goedkope huur woningen die Nagele te bieden

gestreken. ’t Schokkererf is wellicht een maatje te groot voor de schaal van Nagele. Een bestelling

heeft. Aan het rand van het dorp is in de jaren negentig een ruim opgezette wijk gebouwd. Daarmee

van een uitsmijter leverde een lange tocht op over de lengteas vanuit de bar naar het toneel aan de

heeft de forens zijn intrede gedaan met de Randstad en de provincies Friesland en Overijssel als

andere kant van de grote zaal. Daar stond een tafeltje met een bestekbak. En dan hoorde je het

zijn achterland. De verzuiling is nagenoeg verdwenen: de gereformeerde en de Nederlands

geslof over de parketvloer naar de tafel van de gasten. Vaak zag je de uitbaters zitten aan de stam-

Her vormde kerk zijn samengegaan en de katholieke kerk is Museum Nagele geworden. De ooit zo

tafel uitkijkend over het lege dorpsplein.

verfoeide snelweg is nu de redding van de kleine dorpsgemeenschap. Veel boeren hebben een

in ’t Schokkererf. De burgemeester van de gemeente Noordoostpolder, waar Nagele onder valt,

aantal – de schaalvergroting heft zijn tol – zijn de jonge boeren die in de startblokken staan om op termijn het bedrijf over te nemen van hun vader. Deze jonge boeren hebben vrouwen die een andere rol hebben dan de boerinnen van de eerste generaties. Een aantal is hoogopgeleid en heeft een

passende muzikale omlijsting. De meeste foto’s hingen ingelijst aan de muur, de rest lag op het

functie in het bedrijfsleven of bij de overheid.

hecht georganiseerde gemeenschap met duizend inwoners en tweeënveertig verenigingen. Na 1988 verdween Nagele voor ons achter de horizon. Een enkele keer namen we nog wel eens

Al deze veranderingen rechtvaardigen een actualisering van ons boek uit 1988. In Nagele revisited voegen we een historisch beeld toe. Met een scanner en een laptop bezochten we een aantal pioniers. In hun familiealbums vonden we een schat aan beelden, waaruit we een selectie hebben

de afrit Nagele, en maakten we een rondje door het dorp. Er leek niets veranderd, er hing een grote

gemaakt, beginnend met de jonge mannen die in barakken woonden en de polder ontgonnen (1943).

rust over het dorp. In 1996 ging een van ons bij zo’n bezoekje ’t Schokkererf in en vroeg wat er

En eindigend bij de schuurfeesten van de eerste generatie adolescenten van het Nieuwe Land (1962).

gebeurd was in Nagele sinds het verschijnen van het boek. Het was lang stil en toen zei Klaas

Familiefotografie is per definitie anekdotisch. Een groepsportret op een verjaardag, de kinderen voor

Dijkstra: ‘Ja. Theo Bloo is getrouwd.’

het nieuwe huis of de nieuwe auto, het zijn universele beelden. Ze bevatten meerdere lagen, vertellen

11:31

nevenfunctie. Ze zijn ook makelaar, transportondernemer, bestuurder, consultant, etc. Bescheiden in

verzorgde de opening. De komst van vele genodigde Amsterdammers werd door de burgemeester aangegrepen om de kwaliteiten van het dorp breed uit te meten. Fanfare de Zeeschelp zorgde voor

biljart. Bij Fragment Uitgeverij in Amsterdam verscheen het boek Nagele N.O.P. 2 Het toonde een

05-09-2007

het dorp is verdwenen. Het openen van de Europese grenzen en de komst van buitenlanders naar

in de bediening en hun zusters in de keuken. De familie Dijkstra was ooit uit Friesland hier neer-

In 1988 werden de foto’s die we over de periode van een jaar hadden gemaakt, tentoongesteld

Nagele binnen NL.def

Maar er was méér veranderd. Was het eerst de mechanisatie geweest die tot ingrijpende verande-

overgenomen. Na gedane arbeid streken wij, voorzien van een krat bier, geregeld neer op zijn boerderij voor een goed gesprek. Naar Theo Bloo werd door sommige dorpsbewoners met zorg

Pagina 106

106

opdrachtgever Ministerie van VROM project Boek Stationslocaties

Stationslocaties.def

20-09-2007

15:43

Pagina 28

Aerophoto-Schiphol

Stationslocaties

2.2

Arnhem

Arnhem Centraal

bruto kantoren, 8400 m 2 winkels en 2500 m 2 horeca. Interessante onderdelen van het plan vormen de koudeen warmteopslag en de centrale afvalinzameling. Koud

station als stedelijk landschap

en warm water worden op grote diepte in de bodem opgeslagen en via een buizenstelsel door de toekomstige

Kathedralen van de nieuwe tijd

bebouwing geleid. Doelstelling is dat dit systeem sterk concurrerend zal zijn ten opzichte van de traditionele energievoorziening. Ook het afval wordt ondergronds via

Arnhem Centraal vormt straks een van de meest spectaculaire stations in

luchtstromen door een buizenstelsel naar een ondergrondse ‘afvanginrichting’ getransporteerd, waar het met

Nederland, waarin landschap, stad en station deel uitmaken van een geïntegreerd UN Studio

UN Studio

openbaarvervoergebied. Door zelf het heft in handen te nemen bij het ontwerp van het nieuwe station en risicodragend te investeren in een ondergrondse parkeergarage en kantoortoren heeft Arnhem een geweldige impuls gegeven aan de herontwikkeling van dit gebied.

Plan De hogesnelheidstrein tussen Duitsland en

het karakter van een stedelijk landschap met plooien en

werd de benodigde oppervlakte voor bewegingen en

inkepingen.

snelheidstrein tussen Amsterdam en Duitsland legt ProRail een vierde perron aan. Spectaculair is de routing van het autoverkeer vanuit de binnenstad richting

Engineers uit Londen. In het masterplan voor Arnhem

Rijnkade en station, waardoor bezoekers van het station

Centraal wordt op subtiele wijze gebruik gemaakt van

vanuit de nieuwe Willemstunnel direct de ondergrondse

het hoogteverschil tussen de west- en oostkant van het

parkeergarage (circa 1000 plaatsen) kunnen inrijden. Te voet is het centrum van Arnhem straks uitstekend bereikbaar via een nieuwe voetgangersroute: de Oude Stationsstraat. Na sloop van de huidige bebouwing wordt

eerd. Hierdoor ontstaat er een volledig geïntegreerd

de straat iets in zuidelijke richting verlegd en omge-

openbaarvervoergebied rond de centrale hal, die recht-

bouwd tot een winkelpromenade die aansluit op de route

streeks en overdekt toegang geeft tot trein, taxi, bus,

Arnhem Centraal

station (15 tot 20 meter). Het nieuwe station heeft daardoor het karakter van een stedelijk landschap met plooien en inkepingen waar ramen en uitgangen zijn gesitu-

Arnhem

Stationslocaties

UN Studio

wachtruimten bepaald en daarmee de plaats en omvang van de transferhal. Onder meer in verband met de hoge-

nota van uitgangspunten opgesteld die in 1997 resulteerde in een masterplan van de hand van architectenbureau UN-Studio in samenwerking met Arup Consulting

2.2

ganger zich in een oogopslag kan oriënteren. Via simulatieberekeningen van toekomstige voetgangersstromen

wachte stedelijke ontwikkeling vormden de aanleiding voor een ingrijpende transformatie van het stationsgebied in Arnhem. Al in 1994 werd samen met ProRail een

Het nieuwe station heeft

wijl alle onderdelen goed bereikbaar blijven en de voet-

Amsterdam (ICE-trein), de aanwijzing van ArnhemNijmegen tot stedelijk knooppunt en de daardoor ver-

naar het centrum. Boven de winkels komen ongeveer 150

fiets, parkeergarage en kantoren. Kruisende verkeersstro-

woningen. Het masterplan voorziet verder in het plange-

men kunnen zo tot een minimum worden beperkt, ter-

bied van 23.5 hectare in een programma van 80.000 m 2

Stationslocaties.def

2.6

21-11-2007

15:17

Pagina 44

Utrecht

Utrecht Stationsgebied

het station gepeld, zodat de terminal weer een herkenbare eigen identiteit krijgt. Er komen meer en betere overgangen van het +1 niveau in de terminal naar de begane-

sense en simplicity

grond. In het masterplan worden twee zones onderscheiden met ieder een eigen identiteit en programma. De eerste zone betreft de ‘Centrumboulevard’, de as van de historische

De ontwikkeling van het Stationsgebied Utrecht kent een lange geschiedenis van vallen

binnenstad via Hoog Catharijne, het station en het Jaarbeursterrein naar het Merwedekanaal. Kernthema

en opstaan. Het referendum in 2002 onder de bevolking betekende een keerpunt in de

voor dit gebied is het opheffen van de barrièrewerking van het spoor en Hoog Catharijne. Bij Hoog Catharijne is

planvorming. Verbinden, herstellen en betekenis geven vormen het leidmotief voor een

de inzet om het leven, dat zich nu vooral op +1 niveau afspeelt, weer naar de straat te brengen. Clusters van

ambitieus plan waarin leefbaarheid en de beleving van de openbare ruimte centraal

gebouwen worden opgeknipt in afzonderlijke gebouwen, tussen die gebouwen komen straten en pleinen terwijl

staan. Ook de samenwerking met de eigenaren van gebouwen is vlotgetrokken door een

Ministerie van VROM

individuele benadering. Sense en simplicity kortom.

Plan ‘Niets doen is geen optie’ vormt het motto voor de

model ‘Stadshart Verruimd’ dat een minder compacte Aanhangende delen worden zo veel mogelijk

Stationsgebied Utrecht (2004) verder uitgewerkt. Sleutelwoorden zijn verbinden (opheffen barrièrewer-

van het station gepeld zodat

king van spoor en Hoog Catharijne), herstellen (meer

de nieuwe OV-terminal

menselijke maat, sociale veiligheid en terugbrengen van

een herkenbare identiteit

een extra impuls. De groei van de gemeente, met name

oude structuren zoals de Catharijnesingel) en betekenis

krijgt.

aan de westkant (Leidsche Rijn) vraagt om een uitbrei-

geven (plekken creëren met een eigen identiteit).

mee de economische ontwikkeling rond station Utrecht

ding van de werkgelegenheid en voorzieningen in het centrum. De sociale veiligheid en leefbaarheid van Hoog

De nieuwe OV-terminal (ontwerpers Benthem Crouwel)

Catharijne en het openbaar gebied rond het station vor-

vormt de spil van het masterplan. In 2020 moet de terminal geschikt zijn voor het vervoer van 360.000 passagiers plus nog ruim 80.000 passanten per dag. De huidige traverse over het spoor wordt daarvoor aanzienlijk verbreed

Midden jaren tachtig startte de planvorming rond het

en in noordelijke richting verlengd zodat deze ook de

Stationsgebied. De weerstand onder de bevolking tegen

bus- en tramperrons overspant. Rond de terminal worden

het grootschalige karakter van de UCP-plannen leidde

17.500 stallingplaatsen voor fietsen gerealiseerd. Bussen,

met de overwinning van Leefbaar Utrecht tot een referen-

trams en taxi’s komen straks allemaal op de begane

dum. Uit twee varianten koos de bevolking voor het

grond. Zoveel mogelijk worden ‘aanhangende delen’ van

van de barrièrewerking van het spoor en van Hoog

punten komen, via looptrappen en verhoogde pleinen,

Catharijne.

Utrecht Stationsgebied

men tot slot al vanaf de jaren zeventig een serieus aandachtspunt.

Kernthema is het opheffen

nieuwe woningen, winkels en voorzieningen langs de plinten op straat worden gerealiseerd. Op een aantal

Utrecht

15 jaar jaarlijks 100 miljoen passagiers te verwerken. Met de komst van de HSL krijgt de centrumpositie en daar-

2.6

bebouwing voorstond dan het model ‘Stadshart Compact’. Op basis van deze keuze werd het Masterplan

Benthem Crouwel architekten BV bna

aanpak van het stationsgebied Utrecht. Een aantal ontwikkelingen maakt dan ook een ingrijpende transformatie noodzakelijk. Zo krijgt station Utrecht Centraal over

VROM

Gemeente Utrecht, GEO informatie

Ministerie van VROM

Delft Dordrecht-Zwijndrecht Groningen Haarlem Heerlen Roosendaal Sittard-Geleen Tilburg Zaanstad

Aerophoto-Schiphol

Amsterdam Arnhem Breda Den Haag Rotterdam Utrecht

UN Studio

Kathedralen van de nieuwe tijd

UN Studio

ra sporen, een vierde perron en een vrije spoorkrui-

g. Op dit moment zijn ook de inrichting en materiali-

e van de transferhal en de uitstraling van de winkels hot item. De gemeente heeft ProRail gevraagd een

ldkwaliteitsplan op te stellen om een goed beeld te

gen van de eindsituatie. Een ander discussiepunt

Stationslocaties.def

21-11-2007

15:23

Pagina 82

mt de exploitatie van de fietsenstalling. De plannen

rzien in een ondergrondse bewaakte en onbewaakte

3.9

rziet NS echter problemen met de exploitatie van het

Zaanstad

Aerophoto-Schiphol

senstalling. Wijs geworden door ervaringen elders,

waakte deel als fietsers op de dezelfde locatie ook gra-

kunnen stallen. Door het initiatief te nemen bij het in de parkeergarage en aangrenzende kantoren, loopt

gemeente Arnhem voor op andere NSP-gemeenten. De

met stapeling van functies

rzijde van deze voortrekkersrol is dat de gemeente verantwoordelijk was en nog steeds is voor de ont-

Voetgangers kunnen zich in

keling en exploitatie van delen van de terminal (o.a.

een oogopslag oriënteren.

greshal) en het omliggende gebied. ion van Arnhem straks onmiskenbaar een extra

ulair. De terminal krijgt bijvoorbeeld een business-

2.2

nge voor internationale reizigers en een uitgekiend De terminal krijgt een

nkel- en horeca-aanbod.

uitgekiend winkelen horeca-aanbod.

openbare ruimte. En met de realisatie van een educatieve

24 ha 80.000 m2

Woningen

150 eenheden

Voorzieningen

5.900 m2

Rijksbijdrage (prijspeil 2005)

¤ 84 mln

Start bouw NSP

reeds gestart

Start bouw OV-terminal

2007

Oplevering OV-terminal

2009

Realisatie NSP

2011

gedelegeerd opdrachtgever spoorse deel PRORAIL

Een belangrijke impuls voor het nieuwe stadshart vormt de komst van twee belangrijke publieke functies, namehet gebied te gaan zitten geeft de gemeente bovendien een belangrijk signaal naar investeerders én de bevolking: ze geeft ermee aan vertrouwen en geloof te hebben

van Zaanstad. De concentratie van economische en sociale functies rond het OV-knooppunt en het daarbij behorende

in het welslagen van het project.

De grootste prioriteit in uitvoering van het masterplan uit 2003 ligt momenteel bij het deelgebied De Knoop, het

intensievere grondgebruik van het stadscentrum, verminderen gebied tussen het station en de Gedempte Gracht. Sjoerd bovendien de druk op de groene ruimte van het waardevolle,

Soeters – wiens bureau Soeters Van Eldonk en Ponec in

open waterlandgebied. ‘De stad stadser, het dorp dorpser’ is

samenwerking met de gemeente tekende voor het master-

het motto, dat verwijst naar het versterken van de verschillende kwaliteiten binnen de gemeente, die in 1974 is ontstaan uit de samenvoeging van Zaandam en zes kleinere gemeenten.

Het toevoegen van hoogwaardige

Plan Inverdan is dan ook een integraal project dat meerdere

heid betekent een fundamentele

kantoorruimte en werkgelegen-

doelstellingen beoogt. Met het creëren van een nieuw stads-

versterking van de economische

hart moet naast het toevoegen van een substantieel areaal

structuur van Zaanstad.

Nieuw stadshart Zaanstad

Plangebied Kantoren

kantoren.

lijk het stadhuis en de openbare bibliotheek. Door zélf in

hoogwaardige kantoorruimte en werkgelegenheid betekent een fundamentele versterking van de economische structuur

Arnhem Centraal

Programma

deels desolaat en onbenut gebied rond het station een enorme opwaardering door de toevoeging en stapeling

blemen betreft het aanpakken en uitbreiden van de dienstensector in de van oudsher industriële regio. Het toevoegen van

Zaanstad

rechtstreeks toegang tot trein, taxi, bus, fiets,

goede woningen voor verschillende doelgroepen is daarnaast een belangrijke doelstelling van Inverdan. Bovendien krijgt met het project een voorheen groten-

as, kantoren, groen en woningen krijgt ook de westzijde

Zaanstad en de omliggende regio aangepakt. Eén van die pro-

rond de centrale hal geeft

parkeergarage en

In totaal bestrijkt Inverdan zo’n 100 hectare stedelijk gebied. Tegelijkertijd met het creëren van het nieuwe stadscentrum wordt een reeks klemmende structurele problemen van

3.9

openbaarvervoergebied

Zaanlanders meer ‘thuis’ gaan winkelen in plaats van bij grote buur Amsterdam), ook de sociale samenhang van Zaanstad worden versterkt. Het creëren van kwalitatief

van het spoor een forse impuls.

Het geïntegreerde

aan winkels en publieke voorzieningen (zodat de

van functies en een kwalitatief hoogwaardig ingerichte

Arnhem

businesslounge en een

Luchtfoto Bob Fleumer, tekening Soeters Van Eldonk Ponec architecten

De gemeente Zaanstad werkt aan het omvangrijke project Inverdan, dat de stad een nieuw hart moet geven. Het stationsgebied vormt het centrale deel van het plangebied. Een negen meter brede overkluizing van het spoor gaat niet alleen de oosten westkant van de stad met elkaar verbinden, maar wordt zelf een kloppend, levendig onderdeel van de nieuwe centrumontwikkeling. Meervoudig grondgebruik en veel aandacht voor ruimtelijke kwaliteitsdragers zijn belangrijke speerpunten van Inverdan. Zo zal het nieuwe stadshart straks een belangrijk knooppunt zijn in de economische en sociale ontwikkeling van Zaanstad.

or de integratie van terminal en vastgoed krijgt het

mensie. Het wordt stedelijk, dynamisch en vooral spec-

Gemeentearchief

Nieuw stadshart Zaanstad

werp van de transferhal en risicodragend te investe-

ve die niet zo vanzelfsprekend is voor, of in ieder

l niet eerder aan de orde is geweest in, de relatief

ne gemeente. Het gemeenteapparaat is geschikt

aakt voor de omvangrijke en langlopende ontwikkel-

ve met de instelling van een programma-manage-

tbureau, dat de dagelijkse leiding heeft, direct onder

emeentebestuur ressorteert en de integrale verant-

rdelijkheid draagt voor het project.

Reitsma Stedebouw Amsterdam

Inhoud groot aantal architecten

aam zijn verantwoor7

k voor de invulling van 1

Kathedralen van de nieuwe tijd

Nieuwe Sleutelprojecten

3.1 Delft

noop.

gebied en

3.2 Dordrecht-Zwijndrecht

3.3 Groningen

3.4 Haarlem

2.5 Rotterdam

3.5 Heerlen

2.6 Utrecht

3.6 Roosendaal

2.2 Arnhem

2.3 Breda

2.4 Den Haag

hillende functies in Pagina 84

BIRK-projecten

66 70

3.7 Sittard-Geleen

3.8 Tilburg

3.9 Zaanstad

Gesprekspartners

21-11-2007 15:37 Pagina 40 een waardige entree naar het station gaat vormen.

Het gebied rond het station

niveauverschillen die ontstaan door de Buiging ontstaat

Wonen, kantoren en onderwijs zijn hier straks de belang-

wordt enorm opgewaardeerd

een gebied dat vergelijkbaar is met het nieuwe

Stationslocaties.def

meer de architec-

Inhoud

2.1 Amsterdam

door toevoeging en stapeling van functies.

l en Felix Claus

llende locaties in

Proces De Zaanse bevolking, marktpartijen en overige

Mariënburg in Nijmegen, niet toevallig óók ontworpen door Sjoerd Soeters.

n voor De Knoop

Rotterdam Stationsgebied belanghebbenden zijn al in een vroeg stadium betrokken

geest van de plek,

bij de planvorming. Het masterplan is het resultaat van

stalling krijgen een plek onder het plein.

een intensief, interactief proces dat in 1998 is gestart. Het

Stationsplein richting Kruisplein. Het nieuwe traject van

voeten op de vloer

als ‘kamer’ in

gen van het waterDe vernieuwing masterplan kan dan ook rekenen op een breed draagvlak, van Rotterdam Centraal is noodzakelijk en urgent. Het vijftig jaar oude treinstation en het dertig

loci van de

onder de bevolking, maar ook bij investerende partijen.

jaar oude metrostation kunnen de huidige reizigersstromen nu al nauwelijks meer verwerken, een probleem dat

l bepaald wordt

Behalve met belangrijke grondeigenaar NS zijn er con-

op het huidige stationsplein. De toegang tot de metro komt daardoor midden in de hal uit. De metro, de straks aan de metro verknoopte RandstadRail en een fietsenBomenrijen benadrukken de looprichting van het de tram wordt door het Delftseplein en de Poortstraat naar het Weena geleid. De vrije trambaan op het Kruisplein komt te liggen in een groene esplanade met bomen aan weerszijden en veel ruimte voor voetgangers in het midden. Aan de Conradstraat komen beperkte

Aerophoto-Schiphol

Rotterdam functies. van naam, onder 2.5 rijkste

Integrale verantwoordelijkheid In de ontwikkeling heeft de gemeente gekozen voor modulaire contracten en voor één-op-één relaties met ontwikkelende partijen. Door de omvang van het plangebied en het risico van een mogelijke afhankelijkheid heeft de gemeente niet gekozen om in zee te gaan met slechts één ontwikkelaar. Het

voorzieningen voor kiss&ride, parkeren, laden en lossen.

alleen maar toeneemt als in 2007 de HSL en in 2008 RandstadRail operationeel worden. Rotterdam Centraal

gebied van De Knoop is onderverdeeld in zelfstandig te ontwikkelen locaties, de zogenaamde ontwikkelvlekken

als anoniem en gunstigemarkt en overheid bedraagt circa miljoen ineuro. De invloed hebben op de aangrenzende stadsdelen en het650 vestigingsklimaat het algemeen.

die min of meer organisch zijn gegroeid, bijvoorbeeld

ht en overzichte40

gemeente neemt een belangrijk deel van het tekort voor 2005) is minder gelaagd (-2 tot +1), heeft een bescheide-

tion moet dan ook een perfect functionerend mobiliteits-

maar is sterker georiënteerd op de relatie tussen station

penbare ruimte,

op programmatische wijze aangepakt. Gezocht is steeds

voor het nieuwe stadhuis. Ook de en bestaande stad. provincie ondersteunt

knooppunt worden waar HSL, trein, metro, RandstadRail,

Centraal uitgangspunt bij het ontwerp voor het station

Het Rijk en de gemeente sloten eind 2000 een intentie-

ger. Zo worden de auto’s voor het station ondergronds

n voelen. Met het moeiteloosInverdan substantieel met een ISV-bijdrage haar en omgeving vormt de toegankelijkheiduit voor de voetganhun weg kunnen vinden. ogramma van

UNA-gelden.

geleid via een nieuwe tunnel. Trams halteren straks aan de oostkant van het station en de bussen in de

VROM en V&W echter te ingewikkeld en te duur. De ver-

minal van de architectencombinatie TeamCS blijven de

Conradstaat aan de westkant. In het ontwerp voor de ter-

vullen. De gemeente voert over dit alles de regie, een opgave die niet zo vanzelfsprekend is voor, of in ieder

huidige plek, maar wordenkomt ze wel op tenEen belangrijke bijdrage perrons van op14hunmiljoen euro

schillende ambities van de gemeente en met name het ministerie van V&W (basiskwaliteit) leken onverenig-

HSL-lengte gebracht. In het ontwerp van de OV-terminal

geanticipeerd op de ruimte die nodig kan zijnvoor voor Auto’s voor het station slotte uit de BIRK-geldenisvan VROM. Belangrijk de

baar. Met de hete adem van de HSL en RandstadRail in de

nek besloot Rotterdam het roer om te gooien. De gemeen-

extra sporen op de langere termijn aan de noorden

worden straks ondergronds

gemaakt voor de omvangrijke en langlopende ontwikkelopgave met de instelling van een programma-manage-

zuidzijde. De bestaande reizigerstunnel onder de perrons

geleid via een tunnel.

Stadsregio (openbaar vervoer) en ProRail ter hand. Dit

van acht meter wordt verbreed tot een passage van circa

De metro, de RandstadRail

wierp zijn vruchten af; in een tijdsbestek van nog geen

jaar werden de bouwstenen voor een nieuw plan verza-

komen er meer en betere stijgpunten van de passage naar

een plek onder het nieuwe

de perrons. De stationshal wordt naar voren gehaald tot stedenbouwkundig plan Stationskwartier (mei gen vorm van demeld. Hetplan. De Buiging, zoals de nieuwe brug is genoemd, hetStationsplein.

. Om oost en west van het spoor,

kleine gemeente. Het gemeenteapparaat is geschikt

toekenning van die bijdrage waren de ruimtelijke kwali-

meter breed (inclusief winkels). Verder teitsdragers zoals die zijnnegenenveertig geformuleerd in het master- en een fietsenstalling krijgen

te nam de planvorming samen met VROM, V&W, de NS, de

n belangrijk

geval niet eerder aan de orde is geweest in, de relatief Rotterdam Stationsgebied

erankerd in de

bepaald domein, bijvoorbeeld een winkelgebied, in te VROM

overeenkomst voor de vernieuwing van het station. De gemeente maakte vervolgens een masterplan. Het zeer

oop, hotel, stad- gelaagde plan (-2 tot +2) was volgens de ministeries van

bare ruimte klei-

naar contractpartners die de expertise hebben om een Rotterdam

tram, bus, taxi, fiets en auto samenkomen en reizigers

aan de hand van grondeigendom. Deze vlekken worden 41

uwen in Zaanstadper dag gebruik haar rekening: 61 miljoen kosten nereuro, programmanog en ruimzonder dertig procent de minder kosten, maken van Rotterdam Centraal. Het sta-

2.5

Plan In 2025 zullen naar verwachting 350.000 reizigers

VROM

Met het creëren wordt straks tracten met helder bijvoorbeeld ontwikkelaar AMkunnen voorvinden de en invuleen logistiek station waar reizigers makkelijk hun weg dat goed aansluit

dt het teveel aanop de omgeving. ling van hetwordt winkelgebied. totalevoor investering van Daarmee het niet alleen een De visitekaartje de Maasstad, maar zal het station ook een

mentbureau, dat de dagelijkse leiding heeft, direct onder

water in de – nu nog – Gedempte Gracht, de herinrichting

het gemeentebestuur ressorteert en de integrale verant-

van de Rozengracht als winkelgebied en het ondergronds

woordelijkheid draagt voor het project.

brengen van de parkeergarage op het Rustenburg zijn belangrijke bijdragen aan het vergroten van de ruimtelij-

te op een vanzelf-

ke kwaliteit van het gebied. De openbare ruimte krijgt

oor voortgezet.

niet alleen een hoogwaardige inrichting maar wordt

ortraverse over de

bovendien meer ‘hoogwaardig’ en intensief gebruikt

Een groot aantal architecten

ng door de toevoe-

door de stapeling van functies. Zo komt het nieuwe dyna-

van naam zijn verantwoor-

de stationsloket-

mische busstation op maaiveldniveau en het nieuwe

delijk voor de invulling van

stadhuis komt daar bovenop, pal aan het station. Door de

verschillende functies in

r de Buiging

de Knoop.

ecchio in

eerszijden winvan het spoor

station krijgt in Soeters Van Eldonk Ponec architecten

stige en groene

hier een plein dat

Reitsma Stedebouw Amsterdam

e overbruggen –

doorsnede F

opdrachtgever AM project Tijdschrift Inspiring Space

Een onderzoek naar de emigratiehype leidde tot opmerkelijke constateringen omtrent verhuisbewegingen bínnen Nederland. Het bijbehorende rapport ‘De Nieuwe Landverhuizers’ reikt derhalve interessante trends aan, waar ontwikkelaars en andere partijen hun voordeel mee kunnen doen. Tekst Marc Mijer Beeld Corbis

Zomaar twee waarnemingen omtrent de Nederlandse

deelname van enkele geïnteresseerde partijen maakte

dammers bij hun remigratie niet opnieuw in de hoofd-

bevolking, stammend uit oktober 2007. Een onderzoek

het mogelijk om van start te gaan met ‘De Nieuwe

stad gaan wonen, maar in bijvoorbeeld Drente.’ En dát

van Qrius wijst uit dat maar liefst 25 procent van de

Landverhuizers’ (zie kadertekst). Justien Marseille van

is volgens Marseille pas echt een interessante trend.

jongeren overweegt het land te verlaten. Ze balen van

het ‘instituut’ legt uit waarom voor deze naam werd

Zij ziet de ‘terugkomers’ als voorlopers, als trendset-

de files, het gebrek aan tolerantie en de respectloos-

gekozen. ‘De landverhuizers van de afgelopen periode zijn ‘nieuw’ ten opzichte van de landverhuizers in de

ger migratiestromen binnen Nederland zelf. ‘Ik denk

jaren vijftig van de vorige eeuw, omdat ze dat onder

dat steeds meer mensen vanuit de steden naar nieuwe

uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek.

heel andere omstandigheden doen. Destijds zoch-

plekken trekken. Natuurlijk bestond het ‘Drentenie-

De stijgende lijn in de emigratie zet zich verhevigd

ten Nederlanders hun geluk in landen als de VS en

ren’ van hoog opgeleide senioren al. Maar nu zie je

voort. Hielden in 2000 bijna 79.000 Nederlanders het

Australië, omdat ze de perspectieven in ons land niet

ook jongere mensen dezelfde beweging maken. Daar

voor gezien, vijf jaar later waren dat er bijna 120.000.

rooskleurig vonden. Ze reisden de economie achterna.

zitten veel ZZP’ers (zelfstandigen zonder personeel,

En in 2006 stond de teller op ruim 132.000. In de

De nieuwe landverhuizers zijn vaak mensen die de

red.) tussen. Zij trekken in sterkere mate dan ooit van

laatste twee jaren is er bovendien voor het eerst sinds

economie helemaal niet nodig hebben. Ze zijn op zoek

west naar oost De Heuvelrug over, op zoek naar goed-

1960 sprake van een negatief migratiesaldo. Er gaan

naar andere zaken, zoals rust en ruimte.’

Opmerkelijke gegevens, maar ze komen niet uit de

de boel goed bij elkaar.’

afkomstig uit deze regio. Met name Jeroen

hij kreeg het koninklijk stipendium en ik de Hond.

kant van de stedenbouw opgegaan en dat

Sindsdien hoort dat beeldmerk bij ons.’

eel inspiratie uit heb geput.’ Het was ook n de naam van het bureau werd veranderd

Retrobouw

De eerste stop met de auto is het Zernike-terrein aan de noordwestkant van de stad. Het is de onderwijscampus van onder meer de Rijksuniversiteit Gronin-

rte Hond, met Eric van Keulen als zakelijk

gen en de Hanzehogeschool. De Zwarte Hond heeft er

n vierde partner. ‘Een groot bureau moet

de nieuwbouw voor de faculteit Wis- en Natuurkunde

én man hangen, ook niet qua naamgeving.’

en De Zwarte Hond al een aantal jaren als

Los van tijd en plaats

En zo maakt het onderzoek, dat eigenlijk over emi-

lucht vallen. De leegloop komt al enige tijd als een

In de loop van het onderzoek werd het Marseille dui-

gratie gaat, veel duidelijk over structurele verhuisbe-

rijzende golf op Nederland af. Reden voor The Future

delijk dat de emigratiehype waarschijnlijk alweer over

wegingen die zich binnen de grenzen beginnen af te

Institute om in 2006 in gesprek te gaan met potentiële

zijn hoogtepunt heen is. ‘Er is inmiddels sprake van

tekenen. Yvonne van Mierlo, directeur marketing bij

partners voor een onderzoek over het onderwerp. De

terugkomers. Daarbij zie je dat voormalige Amster-

AM: ‘Uit het onderzoek komt naar voren dat onge-

De Nieuwe Landverhuizers

de verbreding van het bureau veel goeds ges een stap voorwaarts geweest, waar ik zelf

nt dat Thon Karelse terugtrad als eigenaar-

koper wonen zonder verlies aan voorzieningen. Dat is echt een trendbreuk.’

meer mensen weg dan er bij komen.

ebied Westerhaven. ‘De vliegtuigvleugel en die ene baksteen

ters wier bewegingen kunnen duiden op grootschali-

heid waarmee mensen met elkaar omgaan. Dat deze gedachten wel eens in daden worden omgezet, blijkt

van de RUG ontworpen, een blauw volume dat binnen is gescheiden in twee werelden. Een publiek deel,

’ van het bureau had gefungeerd, was de

met daarboven de onderwijslagen. In de eerste van

r een nieuwe naam niet moeilijk. Daarbij

twee binnenhoven is een royale trap annex ontmoe-

kunstwerk van Siert Dallinga om de hoek

tingsruimte gesitueerd, in de tweede hof hangt een

n der Meer hierover: ‘Ik had hem geholpen

collegezaal. Een gebouw dat bovendien snel gebouwd

w van zijn atelier. Hij betaalde me in natura;

kon worden en nagenoeg geheel recyclebaar is. inspiring space

Vijf miljoen potentiële emigranten 127

18-03-2008 10:30:33

inspiring space

AM-IS BINNENWERK SPRUIT.indd 32-33

en AM-er en een andere betrokkene terug naar een project

18-03-2008 10:35:24

wikkelingsmaatschappij kies je voor faciliteren, op enkele plekken gecombineerd met strategische diepte-investeringen.’

aar geleden aan werkten. Wat waren de ambities en wat

De ervaringen rond de Hamerstraat, waar ondernemers als GSUS leading zijn in de revitalisering van het gebied, verleiden Hoogendoorn tot de slotsom dat gebieds-

bleven? En kunnen we hier nog iets van leren? Deze keer:

ontwikkeling veel meer is dan stenen alleen. ‘Ik zou deze vorm van stadsontwikkeling, met al die interessante ondernemers, een soort urban jazz willen noemen:

dewijk Baljon en AM regiodirecteur Gerrie Loorbach over de

pure improvisatie. De gemeente levert alleen het zaaltje waarin men los kan gaan. Men grijpt verder alleen in wanneer er chaotische taferelen plaatsvinden en be-

euw Sloten.

trokkenen daarover klagen. Dan moet je spelregels daarvoor maken en meer niet. Maar als het dan begint te lopen, ontstaat er ook een trots onder alle partijen. Ik heb zelf onder meer aan de Zuidas ervaren hoe het soms anders gaat. Ondernemers waren daar veel meer op afstand, veel anoniemer. Hier lééft het veel meer. Dat onderstreept nog maar eens het belang om steeds met de juiste partners en stakehol-

ders zaken te doen.’

edelijk, authentiek pareltje van smalle

raditionele woningen en twee lommerrijke

nieuwbouw, bevindt zich een tweede parel. Het halve Samen aan de knoppen

maan-vormige Kortrijk vormt aan de westzijde een en-

en dat zich onder de rook van Amsterdam

clave van 44 eilandwoningen, dat temidden van water,

Dan is er de niet onbelangrijke factor geld. Rijk word je er als gemeente niet van,

s lijkt te handhaven. Direct grenzend aan

knotwilgen en rietkragen een sfeer uitademt die nauw

zo blijkt. Er is hier geen één locatie met een grondexploitatie in de plus. Ook wordt

De charme van een gebied als Amsterdam-Noord

een wijk van aanzienlijk recentere datum:

aan die van het ‘oude’ Sloten verbonden lijkt te zijn.

er langs de oever niet voor joint ventures met de marktsector gekozen. Volgens

is ook dat er bebouwing en bedrijvigheid aan-

ijftien jaar jonge Nieuw Sloten. Als een soort

Dit wijkje-in-een-wijk verrees als laatste onderdeel van

Hoogendoorn zou dat overigens wel tot de mogelijkheden behoren. ‘Ik kan me

wezig is die ietwat chaotisch overkomt. In een

gebied tussen het dorp en de genadeloze

het megaproject Nieuw Sloten.

heden en stedenbouwkundige ritmes van de

goed voorstellen dat AM bijvoorbeeld samen met de gemeente in een gezamen-

land waarin rommel altijd moet worden aange-

lijke grondbank participeert, van waaruit je de ontwikkelingen in de deelgebieden

harkt, kan dat echter geen kwaad.

Dringen geblazen

We schrijven 1990. Het Nederlands voetbalelftal, op dat moment nog regerend Europees kampioen, gaat op het WK in Italië na blamerende remises tegen Ierland en Egypte in de achtste finales roemloos en

Deelgebied 4

spugend ten onder tegen West-Duitsland.

Hamerstraat en omgeving

Kort daarvoor heeft ons land nog een ander sportief echec moeten doorstaan (waar spuugwerk, ditmaal

- ontdekt door creatieve bedrijvigheid

richting enkele IOC-leden, overigens ook een rol speelde): de Amsterdamse kandidatuur voor de Spelen

- ondernemers zorgen voor nieuwe functies (horeca)

van 1992 is door het Olympisch Congres kansloos

- trots op de plek

plaats van andersom en dat geldt met name voor bedrijven in de creatieve sector. We zien verder dat hier ook de kleine bedrijven vaak Schiphol-gebonden zijn: ondernemers voeten kunnen.’

degelijk iets op. In de voorbereiding op het OlympiHet gebied rond de Hamerstraat is het eerste gebied aan de oostkant. Met uitzicht op

sche bod heeft de gemeente zich genoodzaakt gezien om daadwerkelijk een locatie aan te wijzen voor een

Lodewijk Baljon

moest toch een beetje de Goudkust van Nieuw Sloten worden. Dan werkt een paar meter water tussen huizen beter dan schotten, hekken en schuttingen.’

suggereren volgens Grotendorst nog teveel dat de gemeente uiteindelijk alles in de hand wil houden; het is eerder een slimme afstemming tussen datgene wat particulie-

er zitten c.q. het gebied zelf ontdekken groeien in hun rol als investeerder en probeer

ren kunnen en wat de overheid nu eenmaal moet doen. De mix is per gebied verschil-

dat als gemeentelijke overheid te faciliteren. Dat maakt het onvoorspelbaar, maar ook

lend, maar beide heb je altijd nodig. Post vindt dat ook: ‘Het is meer een werktheater,

18-03-2008 10:36:28

waarbij initiatieven worden genomen en ieder zijn rol speelt, binnen een ruimhartige

gaan veranderen, maar wanneer en hoe: dat bepalen de tijd en de markt.’ Grotendorst

rolverdeling.’ Zo begon de Nederlandse jeansfabrikant GSUS hier ooit met een opslag,

vult aan: ‘Hier geldt nog sterker dan voor de Buiksloterham dat we niet bepalend maar

maar ontdekte dat het gebied zich voor veel meer leende. Een kantoorvestiging volgde,

faciliterend willen optreden. Dat is ook helemaal niet nodig want hier hebben particu-

maar dat was niet het enige. Post: ‘De eigenaar verwonderde zich op een gegeven

lieren eigenlijk al een paar jaar precies gedaan wat we graag zouden willen. Je moet

moment over dat er in de directe omgeving niet fatsoenlijk geluncht kon worden. En

Zicht op restaurant Wilhelminadok, dat er

uiteindelijk toch een paar randvoorwaarden als overheid regelen, omdat er een paar

vond in zijn eigen kring ondernemers bereid om hotel-restaurant Goudfazant te

na een stevige aanvaring met een Russische

zaken zijn die particulieren niet zelf kunnen; bijvoorbeeld de regulering van verkeer

ontwikkelen. ‘Dat zijn ontwikkelingen die wij niet eens kunnen verzinnen. Ieder gebied

draagvleugelboot weer piekfijn bij staat.

en parkeren, toelaten van andere bestemmingen, et cetera.’

verdient maatwerk in de manier waarop je ermee omgaat. Maar maak te allen tijde wel

Langs deze kant van de IJ-oever neemt het

We zien hier veel mediabedrijven, kledingontwerpers, architecten, reclamebureaus,

zoveel mogelijk gebruik van de energie die er al is. Dat levert een veel leuker proces op.’

aantal goede culinaire gelegenheden

maar ook meer ambachtelijke bedrijvigheid zoals meubelmakers en decorbouwers. 111

Fungeert de gemeente hier als een soort regisseur of creatieve dirigent? Die termen

de Kop van het Java-eiland is dit voormalige terrein van de Amsterdamse Droogdok Maatschappij (ADM) een voorbeeld van ‘organische groei’. Oftewel: laat de bedrijven die

weer spannend en uitdagend. Post heeft dezelfde fascinatie: ‘We weten dat er dingen

inspiring space

Post: ‘Bedrijven kijken in toenemende mate naar waar hun werknemers wonen – in

die het gevoel hebben dat ze in Amsterdam moeten zitten en in Noord prima uit de

weggestemd. Toch levert deze desillusie de stad wel

inspiring space

AM-IS BINNENWERK SPRUIT.indd 96-97

langzaam maar zeker toe.

inspiring space

18-03-2008 10:28:24

Het DNA van de plek 2

1 2008

inspiring space | Een uitgave van AM | Jaargang 1 | Nummer 1 | maart 2008

inspiring space nl 2020 Investeren in de ruimte pieter van geel en peter noordanus in gesprek over de ruimtelijke investeringsagenda van nederland op bezoek in londen: bouwen aan de compacte stad auke van der woud over leren van de negentiende eeuw wandelen langs de noordelijke ij-oever van amsterdam

Inspiring Space

nl 2020

Investeren in de ruimte

twee-gesprek

over de grens

Pieter van Geel & Peter Noordanus

Cosmopolis Londen

Auke van der Woud

Tijd voor urgentie

In het hart van Europa

Leren van de negentiende eeuw

interview

Verder in dit nummer De Nieuwe Landverhuizers Leren van de emigratie ■ DNA van de plek Drie gebiedsontwikkelingen en de visie van AM In beweging Ronald Huikeshoven ■ Archidoc De Piramides van architect Sjoerd Soeters ■ De wandeling De IJ-oever van Amsterdam-Noord Terug in de tijd De Eilandwoningen van Nieuw-Sloten ■ Over-Stap Esther Agricola van KEI naar BMA ■ Stapvoets Jurjen van der Meer en Groningen

18-03-2008 10:38:50

Tube map

C B

A 2

5 4

Tube map

C B

A 2

Chalfont & Latimer

Chesham

Amersham

Rickmansworth

Uxbridge

Ickenham

Eastcote

Central Rayners Lane

Ruislip Gardens

Circle District

Hammersmith & City

Northolt

South Harrow

Sudbury Hill

Sudbury Hill Harrow (no weekend service) 150m

Jubilee Greenford

Metropolitan

(

Edgware Stanmore

Preston Road

Golders Green

Park Royal North Ealing

North Acton

West Acton

Latimer Road White City

London Overground station under construction

station under construction

Acton Central Shepherd’s Bush Goldhawk Road

South Acton

Highgate

Crouch Hill

Archway

Gospel Oak

Upper Holloway

Finsbury Park

Arsenal Holloway Road

Canonbury

Hackney Central Homerton

Angel Old Street

Russell Square

Liverpool Street

Barbican (

no weekend service)

St. Paul’s Bank

Knightsbridge

Monument

Tower Hill

Dagenham Heathway Becontree

for Shoreditch

Canning Town

Northern

Piccadilly

London Overground

Opening November 2007

Blackwall

Waterloo & City

200m

Langdon Park All Saints East India Poplar

Limehouse

Victoria

Upton Park Plaistow West Ham

BromleyBow Church by-Bow

Devons Road

Shadwell Westferry

Under construction

Upney Barking East Ham

Whitechapel

Aldgate

Metropolitan

Hornchurch Elm Park

Dagenham East

Wanstead Park

Woodgrange Park

Pudding Mill Lane

Bow Road

Stepney Green

Aldgate East

Hammersmith & City

Leytonstone High Road

Leyton

Mile End

Shoreditch

Moorgate

Chancery Lane

Covent Garden

Jubilee

Upminster Upminster Bridge

Stratford

Hackney Wick

Bethnal Green

( no weekend service)

Farringdon

Euston 200m

Holborn

Cannon Street Leicester Square Mansion House Charing Cross Blackfriars

Piccadilly Circus

Fairlop Barkingside Newbury Park

Gants Hill

District East London

Redbridge

Leyton Midland Road

Dalston Kingsland

Highbury & Islington

Caledonian Road & Barnsbury

for St. Pancras International

Euston Square

Goodge Street Tottenham Court Road

Leicester Square 340m

Kensington (Olympia)

Walthamstow Snaresbrook Queens Road

Circle

Hainault

South Woodford

Walthamstow Central

Tottenham Hale

Leytonstone

Caledonian Road

King’s Cross St. Pancras

Euston

Warren Street Regent’s Park

Oxford Circus

Green Park

Hyde Park Corner

Central

Chigwell

Grange Hill

Woodford

Wanstead

Camden Road

Mornington Crescent

South Tottenham Blackhorse Road

Seven Sisters

Manor House

Tufnell Park

Kentish Town

Kentish Town West

Camden Town

Great Portland Street

Baker Street

Queensway Marble Arch High Street Kensington

Harringay Green Lanes

Bakerloo

Debden

Roding Valley

Wood Green

Harringay Green Lanes

9 Epping Theydon Bois

Loughton Buckhurst Hill

Arnos Grove Bounds Green Turnpike Lane

Chalk Farm

Finchley Road Swiss Cottage St. John’s Wood

Notting Lancaster Bond Gate Street Hill Gate

Holland Park

Shepherd’s Bush

East Acton Wood Lane

Ealing Common

West Finchley

Finchley Central

Belsize Park

Thameslink 200m

Maida Vale Kilburn Park Edgware Warwick Avenue Paddington Road Royal Oak Westbourne Park Edgware Marylebone Paddington Road Ladbroke Grove Bayswater

Hanger Lane

Ealing Broadway

654

West Hampstead

Brondesbury Park

Kensal Rise Brondesbury Kensal Green Kilburn South Queen’s Park High Road Hampstead

Alperton

Perivale

DLR

Interchange stations Step-free access from the platform to the street Connections with National Rail

Finchley Road & Frognal

Oakwood Southgate

Woodside Park

Hampstead Heath

Hampstead

Willesden Green

Cockfosters

Totteridge & Whetstone

Brent Cross

Neasden Dollis Hill Kilburn

Sudbury Town

no Sunday service)

Northern

Victoria Waterloo & City London Overground

Under construction

6 High Barnet

East Finchley

Hendon Central

Kingsbury

Wembley Park

Mill Hill East

Colindale

Queensbury

Kenton

Piccadilly Under construction

Burnt Oak

Canons Park

Northwick Park South Kenton North Wembley Wembley Central Stonebridge Park Harlesden Willesden Junction

West Harrow

South Ruislip

East London

5 4

Carpenders Park

Harrow & Wealdstone Pinner North Harrow Harrowon-the-Hill

Ruislip Manor

Bakerloo

Bushey

Hatch End Headstone Lane

Northwood Northwood Hills

Ruislip

Watford High Street

Stations north of Hatch End are outside Transport for London Fare Zones. Special fares apply.

Moor Park

West Ruislip Hillingdon

Watford Junction

Watford Croxley

Chorleywood

DLR

Under construction

Royal Victoria

654

Interchange stations

Custom House

A4, de weg naar succes Check before you travel. See index below

Acton Barons Town Court South Ealing Hammersmith Northfields Boston Manor Turnham Stamford Ravenscourt Chiswick West Hounslow Green Park Brook Park Kensington East Osterley

Connections with riverboat services Connection with Tramlink

Heathrow Terminals 1, 2, 3

Location of Airport

Interchange with National Rail services to airport

Hounslow West

Fenchurch Street 150m

for ExCeL

Tower Gateway

Wapping

Rotherhithe

London Bridge

Embankment

Charing Cross 100m

Borough

Waterloo East

Royal Albert

Pontoon Dock

North Greenwich

London City Airport

platform to the street

Connections with National Rail

grijze lijn rechtsonder, richting Canary Wharf). In hetzelfde gebied Check before you travel.

Beckton

for Maritime Greenwich

Greenwich

Deptford Bridge

Elverson Road

under construction

Stations

Facilities

Zones

services to airport

___________________________________________ C4 Baker Street : 1 ___________________________________________ F4 Balham Á 3 ___________________________________________ D6 § Bank :µ 1 Waterloo & City line Mondays - Fridays 0615 - 2148 Saturdays 0800 - 1830 Closed Sundays ___________________________________________ C6 Barbican 1 ___________________________________________ C9 § Barking :µ 4 No Hammersmith & City line service Whitechapel - Barking early morning or late evening Mondays to Saturdays or all day Sundays ___________________________________________ B9 Barkingside Ÿ: 4 ___________________________________________ D3 Barons Court : 2 ___________________________________________ C3 Bayswater 1 ___________________________________________ Áµ 3 E9 Beckton ___________________________________________ D9 Beckton Park Áµ 3

South Wimbledon

Morden

Stations

Facilities

Zones

___________________________________________ Áµ 2 D6 Bermondsey ___________________________________________ C7 Bethnal Green 2 ___________________________________________ D5 Blackfriars 1 ___________________________________________ B7 Blackhorse Road ŸÁ 3 ___________________________________________ D8 Blackwall Áµ 2 ___________________________________________ C4 Bond Street 1 ___________________________________________ E6 Borough 1 ___________________________________________ D1 Boston Manor : 4 ___________________________________________ A6 Bounds Green Á 3/4 ___________________________________________ C8 Bow Church µ 2 ___________________________________________ C7 Bow Road Á 2 ___________________________________________ B4 Brent Cross ŸÁ 3 ___________________________________________ F5 Brixton Áµ 2 ___________________________________________ C8 Bromley-by-Bow 2/3 ___________________________________________ B3 Brondesbury 2 ___________________________________________ B3 Brondesbury Park 2 ___________________________________________ A8 Buckhurst Hill ŸÁ: 5 ___________________________________________ A4 Burnt Oak Ÿ 4 ___________________________________________ A3 Bushey Ÿ ___________________________________________

Grid

Stations

Facilities

Zones

D8 Canary Wharf :µ 2 ___________________________________________ D8 Canning Town Á:µ 3 ___________________________________________ D6 § Cannon Street 1 Open Mondays to Fridays until 2100 only. Saturdays 0730-1930. Closed Sundays ___________________________________________ B7 Canonbury 2 ___________________________________________ A3 Canons Park ŸÁ: 5 ___________________________________________ A3 Carpenders Park µ ___________________________________________ A1 Chalfont & Latimer ŸÁ:µ C ___________________________________________ B5 Chalk Farm 2 ___________________________________________ C5 Chancery Lane 1 ___________________________________________ D5 Charing Cross : 1 ___________________________________________ A1 § Chesham ŸÁ:µ D Change at Chalfont & Latimer on most trains ___________________________________________ A9 § Chigwell 4 The service between Woodford - Hainault operates until approximately 2400 ___________________________________________ D2 Chiswick Park Á 3 ___________________________________________ A1 Chorleywood ŸÁ:µ B ___________________________________________ F4 Clapham Common Á 2 ___________________________________________ E4 Clapham Junction 2 ___________________________________________ F4 Clapham North Á 2 ___________________________________________ F4 Clapham South Á 2/3 ___________________________________________ A6 Cockfosters Ÿ: 5 ___________________________________________ A4 Colindale ŸÁ 4 ___________________________________________ F4 Colliers Wood 3

Grid

Stations

Facilities

This diagram is an evolution of the original design conceived in 1931 by Harry Beck · Poster 11.07 Correct at time of going to print, November 2007

Zones

___________________________________________ B9 Dagenham East Á 5 ___________________________________________ 5 B9 Dagenham Heathway :µ ___________________________________________ B7 Dalston Kingsland 2 ___________________________________________ A8 Debden ŸÁ 6 ___________________________________________ E7 Deptford Bridge Áµ 2/3 ___________________________________________ C8 Devons Road µ 2 ___________________________________________ B3 Dollis Hill : 3 ___________________________________________ ___________________________________________ C1 Ealing Broadway Á: 3 ___________________________________________ D2 Ealing Common 3 ___________________________________________ D3 § Earl’s Court µ 1/2 Earl’s Court - Kensington (Olympia) Mondays to Saturdays 0700-2345, 0800-2345 Sundays ___________________________________________ C2 East Acton 2 ___________________________________________ A2 Eastcote Ÿ: 5 ___________________________________________ A5 East Finchley ŸÁ 3 ___________________________________________ C8 East Ham Áµ 3/4

Grid

Stations

Facilities

Zones

___________________________________________ B9 Fairlop Ÿ: 4 ___________________________________________ C6 Farringdon : 1 ___________________________________________ A5 Finchley Central ŸÁ 4 ___________________________________________ B4 Finchley Road 2 ___________________________________________ B4 Finchley Road & Frognal 2 ___________________________________________ B7 Finsbury Park Á: 2 ___________________________________________ E3 Fulham Broadway µ 2 ___________________________________________ ___________________________________________ E9 Gallions Reach Áµ 3 ___________________________________________ B8 Gants Hill 4 ___________________________________________ D3 Gloucester Road Á: 1 ___________________________________________ B4 Golders Green Á 3 ___________________________________________ D3 Goldhawk Road 2 ___________________________________________ C5 Goodge Street 1 ___________________________________________ B5 Gospel Oak 2

Grid

Facilities

Stations

Zones

A9 § Grange Hill : 4 The service between Woodford - Hainault operates until approximately 2400 ___________________________________________ C5 Great Portland Street 1 ___________________________________________ B1 Greenford ŸÁ: 4 ___________________________________________ F7 Greenwich Áµ 2/3 ___________________________________________ D4 Green Park : 1 ___________________________________________ E2 Gunnersbury Á 3 ___________________________________________ ___________________________________________ B7 Hackney Central 2 ___________________________________________ C7 Hackney Wick µ 2 ___________________________________________ A9 § Hainault ŸÁ: 4 The service between Woodford - Hainault operates until approximately 2400 ___________________________________________ D3 Hammersmith Áµ 2 ___________________________________________ B5 Hampstead 2/3 ___________________________________________ B5 Hampstead Heath 3 ___________________________________________ C2 Hanger Lane Á: 3 ___________________________________________ B3 Harlesden 3 ___________________________________________ A7 Harringay Green Lanes µ 3 ___________________________________________ A3 Harrow & Wealdstone Ÿµ 5 ___________________________________________ B2 Harrow-on-the Hill ŸÁ: 5 ___________________________________________ A3 Hatch End Ÿ 6 ___________________________________________ E1 Hatton Cross ŸÁ 5/6 ___________________________________________ A3 Headstone Lane 5 ___________________________________________ E1 Heathrow Terminals :µ∏ 6 1, 2, 3 ___________________________________________ E1 § Heathrow Terminal 4 :µ 6 Open Mondays to Saturdays until 2345 only. Sundays open until 2315 ___________________________________________ A4 Hendon Central 3/4

Over Kees Rijnboutt

___________________________________________ B6 Caledonian Road µ 2 ___________________________________________ B6 Caledonian Road 2 & Barnsbury ___________________________________________ B5 Camden Road 2 ___________________________________________ B5 § Camden Town 2

No entry from the street on Sundays 1300-1730 (exit and interchange only) ___________________________________________ D7 Canada Water Á:µ 2

Grid

Stations

Facilities

Zones

D8 Heron Quays µ 2 ___________________________________________ A5 High Barnet ŸÁ: 5 ___________________________________________ B6 Highbury & Islington Á 2 ___________________________________________ A5 Highgate Ÿ 3 ___________________________________________ D3 High Street Kensington 1 ___________________________________________ 6 A1 Hillingdon Á:µ ___________________________________________ C5 Holborn 1 ___________________________________________ C3 Holland Park Á 2 ___________________________________________ B6 Holloway Road 2 ___________________________________________ B7 Homerton µ 2 ___________________________________________ B9 Hornchurch ŸÁ 6 ___________________________________________ D1 Hounslow Central Á 4 ___________________________________________ D1 Hounslow East Ÿ:µ 4 ___________________________________________ E1 Hounslow West ŸÁµ 5 Station is step-free for wheelchair users only ___________________________________________ D4 Hyde Park Corner 1 ___________________________________________

___________________________________________ A1 Ickenham ŸÁ 6 ___________________________________________ E8 Island Gardens :µ 2 ___________________________________________ ___________________________________________ E5 § Kennington Á 2 At off-peak times on Mondays to Fridays and all day at weekends, all trains to/from Morden run via the Bank branch. To travel to/from the Charing Cross branch please change at Kennington ___________________________________________ B3 Kensal Green 2 ___________________________________________ B3 Kensal Rise 2

In 1995 bracht Kees Rijnboutt het boekje MAYOR OF LONDON

Grid

Facilities

Zones

___________________________________________ C3 Ladbroke Grove Á 2 ___________________________________________ E5 Lambeth North Á 1 ___________________________________________ C4 Lancaster Gate 1 ___________________________________________ D8 Langdon Park µ 2 ___________________________________________ C3 Latimer Road 2 ___________________________________________ D5 Leicester Square 1 ___________________________________________ F7 Lewisham Á:µ 2/3 ___________________________________________ B8 Leyton : 3 ___________________________________________ B8 Leyton Midland Road 3 ___________________________________________ B8 Leytonstone Ÿ: 3/4 ___________________________________________ B8 Leytonstone High Road 3 ___________________________________________ D7 Limehouse µ 2 ___________________________________________ C6 Liverpool Street Á:∏ 1 ___________________________________________ :µ 1 D6 London Bridge

Grid

Stations

Facilities

Zones

A8 Loughton ŸÁ 6 ___________________________________________ E9 London City Airport Áµ 3 ___________________________________________ ___________________________________________ C3 Maida Vale 2 ___________________________________________ B6 Manor House 2/3 ___________________________________________ D5 Mansion House 1 ___________________________________________ C4 Marble Arch 1 ___________________________________________ C4 Marylebone Á: 1 ___________________________________________ C7 Mile End 2 ___________________________________________ A5 § Mill Hill East Ÿ 4 At off-peak times on Mondays to Fridays and all day at weekends, please change at Finchley Central for trains to/from central London ___________________________________________ D6 Monument 1 ___________________________________________ C6 Moorgate 1 ___________________________________________ A2 Moor Park ŸÁ: 6/A ___________________________________________ F4 Morden Ÿ:µ 4 ___________________________________________ B5 Mornington Crescent 2 ___________________________________________ E8 Mudchute µ 2 ___________________________________________

___________________________________________ B3 Neasden : 3 ___________________________________________ B9 Newbury Park ŸÁ: 4 ___________________________________________ E7 New Cross Áµ 2 ___________________________________________ E7 New Cross Gate 2 ___________________________________________ C2 North Acton 2/3 ___________________________________________ C2 North Ealing ŸÁ: 3 ___________________________________________ D1 Northfields Á: 3 ___________________________________________ D8 North Greenwich Ÿ Á : µ 2/3 ___________________________________________ A2 North Harrow Á: 5

Grid

Stations

Facilities

Zones

B1 Northolt Á: 5 ___________________________________________ B3 North Wembley 4 ___________________________________________ B3 Northwick Park Á: 4 ___________________________________________ A2 Northwood ŸÁ: 6 ___________________________________________ A2 Northwood Hills : 6 ___________________________________________ C3 Notting Hill Gate 1/2 ___________________________________________ ___________________________________________ A6 Oakwood ŸÁ: 5 ___________________________________________ C6 Old Street 1 ___________________________________________ D3 § Olympia Ÿ:µ 2 Earl’s Court - Kensington (Olympia) Mondays to Saturdays 0700-2345, 0800-2345 Sundays ___________________________________________ D1 Osterley ŸÁ: 4 ___________________________________________ F5 Oval 2 ___________________________________________ C4 Oxford Circus 1 ___________________________________________

___________________________________________ C3 Paddington : 1 ___________________________________________ C2 Park Royal : 3 ___________________________________________ E3 Parsons Green Á 2 ___________________________________________ C1 Perivale ŸÁ: 4 ___________________________________________ D5 Piccadilly Circus :∏ 1 ___________________________________________ E4 Pimlico 1 ___________________________________________ A2 Pinner ŸÁ: 5 ___________________________________________ C8 Plaistow ŸÁ 3 ___________________________________________ D9 Pontoon Dock Áµ 3 ___________________________________________ D8 Poplar Á:µ 3 ___________________________________________ B3 Preston Road : 4 ___________________________________________ D9 Prince Regent Áµ 3 ___________________________________________ C8 Pudding Mill Lane µ 2/3

Grid

Stations

Facilities

Zones

E3 Putney Bridge Á 2 ___________________________________________ ___________________________________________ A3 Queensbury ŸÁ: 4 ___________________________________________ B3 Queen’s Park 2 ___________________________________________ C4 Queensway 1 ___________________________________________

Q R

___________________________________________ D3 Ravenscourt Park Á 2 ___________________________________________ 5 B2 § Rayners Lane ŸÁ: No Piccadilly line service Uxbridge - Rayners Lane in the early mornings ___________________________________________ B8 Redbridge ŸÁ: 4 ___________________________________________ C4 Regent’s Park 1 ___________________________________________ E2 Richmond ŸÁ:µ 4 ___________________________________________ A1 Rickmansworth ŸÁ: A ___________________________________________ A8 § Roding Valley 4 The service between Woodford - Hainault operates until approximately 2400 ___________________________________________ D7 Rotherhithe Á 2 ___________________________________________ D9 Royal Albert Áµ 3 ___________________________________________ C3 Royal Oak 2 ___________________________________________ D9 Royal Victoria Áµ 3 ___________________________________________ A1 Ruislip ŸÁ: 6 ___________________________________________ B1 Ruislip Gardens Ÿ: 5 ___________________________________________ A2 Ruislip Manor : 6 ___________________________________________ C5 Russell Square 1 ___________________________________________

___________________________________________ D4 St. James’s Park 1 ___________________________________________ B4 St. John’s Wood Á: 2 ___________________________________________ C6 St. Paul’s 1 ___________________________________________ B7 Seven Sisters Á: 3

Grid

Stations

020 7222 1234

Facilities

Zones

D7 Shadwell µ 2 ___________________________________________ C3 Shepherd’s Bush 2 (Central) ___________________________________________ D3 Shepherd’s Bush 2 (Hammersmith & City) ___________________________________________ C7 § Shoreditch 2 Station closed. Replacement buses will operate between Shoreditch (Bethnal Green Road) and Whitechapel at the following times: Monday-Friday 0700-1030 and 1530-2030. Saturday - no replacement bus service. Sunday 0700-1500 ___________________________________________ D4 Sloane Square 1 ___________________________________________ B8 Snaresbrook ŸÁ: 4 ___________________________________________ D2 South Acton µ 3 ___________________________________________ D2 South Ealing 3 ___________________________________________ E3 Southfields 3 ___________________________________________ A6 Southgate 4 ___________________________________________ C4 South Hampstead 2 ___________________________________________ B2 South Harrow Ÿ 5 ___________________________________________ D4 South Kensington : 1 ___________________________________________ B3 South Kenton 4 ___________________________________________ E8 South Quay µ 2 ___________________________________________ B1 South Ruislip ŸÁ 5 ___________________________________________ A7 South Tottenham 3 ___________________________________________ E5 Southwark Áµ 1 ___________________________________________ F4 South Wimbledon 3/4 ___________________________________________ B8 South Woodford ŸÁ: 4 ___________________________________________ D2 Stamford Brook Á: 2 ___________________________________________ A3 Stanmore ŸÁ:µ 5

Vossen Rijnboutt (zoon Mattijs maakt

24 hour travel information

Stations

D3 § Kensington (Olympia) Ÿ:µ 2 Earl’s Court - Kensington (Olympia) Mondays to Saturdays 0700-2345, 0800-2345 Sundays ___________________________________________ B5 Kentish Town 2 ___________________________________________ B5 Kentish Town West 2 ___________________________________________ A3 Kenton 4 ___________________________________________ Á:µ 3/4 E2 Kew Gardens ___________________________________________ B4 Kilburn Á:µ 2 ___________________________________________ C3 Kilburn High Road 2 ___________________________________________ C3 Kilburn Park 2 ___________________________________________ B3 Kingsbury Á: 4 ___________________________________________ C5 King’s Cross St. Pancras Á : µ ∏ 1 ___________________________________________ E9 King George V µ 3 ___________________________________________ D4 Knightsbridge 1 ___________________________________________

Website

tfl.gov.uk

‘Mooi Nederland’ uit, ter gelegenheid van

eveneens deel uit van de directie, naast

zijn afscheid als Rijksbouwmeester. Hij

Bart van der Vossen) nog steeds midden in

haalt hierin herinneringen op aan de

de beroepspraktijk. Het kloeke boekwerk

mensen met wij zes jaar lang samenwerk-

‘Fragments and counterparts’ dat het

te en staat kort stil bij projecten die hij in

bureau onlangs uitgaf in samenwerking

die tijd begeleidde, zoals De Resident en

met Architectura en Natura Press getuigt

Grotiusplaats in Den Haag en Wilhelmina-

van tien jaar planontwikkeling op

hof in Rotterdam. Zijn slotwoorden: ‘Na

architectonisch en stedenbouwkundig

zes jaar het orkest van vormgevers van

niveau. Iets meer dan 600 pagina’s telt

“Mooi Nederland” te hebben mogen

het gitzwarte boekwerk. Dat geeft wel aan

dirigeren, zit ik nu weer – tot mijn grote

dat Rijnboutt de afgelopen jaren

vreugde – zelf weer tussen de muzikanten

niet heeft stilgezeten, verre van dat.

van dat orkest. Ik hoop daar nog tien jaar

Dat ‘Mooi Nederland’ hem nog steeds aan

aan mee te doen. Ik vind dat ik er genoeg

het hart gaat, blijkt uit de tekst van de

voor gerepeteerd heb.’ De tien jaar

Vastgoedlezing 2007 die hij onlangs hield

werden inmiddels 12 jaar en Rijnboutt

voor de Amsterdam School of Real Estate.

staat met zijn bureau Rijnboutt Van der

Opgespannen tussen twee ervaringen van

Grid

Stations

Facilities

Zones

C7 Stepney Green 2 ___________________________________________ F5 Stockwell 2 ___________________________________________ B3 Stonebridge Park 3 ___________________________________________ C8 Stratford µ 3 ___________________________________________ B2 Sudbury Hill : 4 ___________________________________________ B2 Sudbury Town ŸÁ:µ 4 ___________________________________________ E7 Surrey Quays Á 2 ___________________________________________ B4 Swiss Cottage Á 2 ___________________________________________ ___________________________________________ D5 Temple 1 ___________________________________________ A8 Theydon Bois Ÿ: 6 ___________________________________________ F4 Tooting Bec 3 ___________________________________________ F4 Tooting Broadway 3 ___________________________________________ C5 Tottenham 1 Court Road ___________________________________________ B7 Tottenham Hale ŸÁ:µ 3 ___________________________________________ A5 Totteridge & ŸÁ: 4 Whetstone ___________________________________________ D7 Tower Gateway µ 1 ___________________________________________ D6 Tower Hill 1 ___________________________________________ B5 Tufnell Park 2 ___________________________________________ D2 § Turnham Green 2/3 Also served by Piccadilly line trains early mornings and late evenings ___________________________________________ A6 Turnpike Lane 3 ___________________________________________

___________________________________________ B9 Upminster ŸÁ:µ 6 ___________________________________________ B9 Upminster Bridge 6 ___________________________________________ C9 Upney :µ 4 ___________________________________________ B6 Upper Holloway µ 2

Grid

Stations

Facilities

Zones

C8 Upton Park 3 ___________________________________________ A1 § Uxbridge Áµ 6 No Piccadilly line service Uxbridge Rayners Lane in the early mornings ___________________________________________ ___________________________________________ E4 Vauxhall 1/2 ___________________________________________ D4 Victoria :∏ 1 ___________________________________________ ___________________________________________ B7 Walthamstow Central ŸÁ 3 ___________________________________________ B7 Walthamstow Queens Road µ 3 ___________________________________________ B8 Wanstead Ÿ 4 ___________________________________________ B8 Wanstead Park 3 ___________________________________________ D7 Wapping 2 ___________________________________________ C5 Warren Street 1 ___________________________________________ C3 Warwick Avenue 2 ___________________________________________ E5 § Waterloo Á:µ 1 Waterloo & City line Mondays - Fridays 0615 - 2148 Saturdays 0800 - 1830 Closed Sundays ___________________________________________ A2 Watford ŸÁ: A ___________________________________________ A3 Watford Junction ŸÁ:µ ___________________________________________ A3 Watford High Street ___________________________________________ B3 Wembley Central : 4 ___________________________________________ B3 Wembley Park ŸÁ:µ 4 ___________________________________________ C2 West Acton Á: 3 ___________________________________________ C3 Westbourne Park 2 ___________________________________________ D3 West Brompton 2 ___________________________________________ D7 Westferry µ 2 ___________________________________________ A5 West Finchley :µ 4 ___________________________________________ C8 West Ham µ 3

Grid

Stations

Facilities

Replacement bus service

Transport for London

∑ Toilets on site/nearby

∏ Travel Information Centres D C B A 6 5 4 3 2 1

Grid

Station in Zone C

Station in Zone B

Station in Zone A Station in Zone 6 and Zone A Station in Zone 6

Station in Zone 5

Station in Zone 4 Station in both zones Station in Zone 3

Station in Zone 2 Station in both zones Station in Zone 1 Stations

Facilities

Zones

___________________________________________ ___________________________________________ D2 Acton Central µ 2 ___________________________________________ D2 Acton Town 3 ___________________________________________ D6 Aldgate 1 ___________________________________________ D7 Aldgate East 1 ___________________________________________ D8 All Saints µ 2 ___________________________________________ B2 Alperton : 4 ___________________________________________ A1 Amersham ŸÁ: D ___________________________________________ C6 Angel 1 ___________________________________________ B5 Archway 2/3 ___________________________________________ A6 Arnos Grove ŸÁ 4 ___________________________________________ B6 Arsenal 2 ___________________________________________ ___________________________________________ C4 Baker Street : 1 ___________________________________________ F4 Balham Á 3 ___________________________________________ D6 § Bank :µ 1 Waterloo & City line Mondays - Fridays 0615 - 2148 Saturdays 0800 - 1830 Closed Sundays ___________________________________________ C6 Barbican 1 ___________________________________________ C9 § Barking :µ 4 No Hammersmith & City line service Whitechapel - Barking early morning or late evening Mondays to Saturdays or all day Sundays ___________________________________________ B9 Barkingside Ÿ: 4 ___________________________________________ D3 Barons Court : 2 ___________________________________________ C3 Bayswater 1 ___________________________________________ Áµ 3 E9 Beckton ___________________________________________ D9 Beckton Park Áµ 3

Transport for London

1 Grid

Stations

Facilities

Zones

C9 Becontree Á: 5 ___________________________________________ B5 Belsize Park 2 ___________________________________________ D6 Bermondsey Áµ 2 ___________________________________________ C7 Bethnal Green 2 ___________________________________________ D5 Blackfriars 1 ___________________________________________ B7 Blackhorse Road ŸÁ 3 ___________________________________________ D8 Blackwall Áµ 2 ___________________________________________ C4 Bond Street 1 ___________________________________________ E6 Borough 1 ___________________________________________ D1 Boston Manor : 4 ___________________________________________ A6 Bounds Green Á 3/4 ___________________________________________ C8 Bow Church µ 2 ___________________________________________ C7 Bow Road Á 2 ___________________________________________ B4 Brent Cross ŸÁ 3 ___________________________________________ F5 Brixton Áµ 2 ___________________________________________ C8 Bromley-by-Bow 2/3 ___________________________________________ B3 Brondesbury 2 ___________________________________________ B3 Brondesbury Park 2 ___________________________________________ A8 Buckhurst Hill ŸÁ: 5 ___________________________________________ A4 Burnt Oak Ÿ 4 ___________________________________________ A3 Bushey Ÿ ___________________________________________ ___________________________________________ B6 Caledonian Road µ 2 ___________________________________________ B6 Caledonian Road 2 & Barnsbury ___________________________________________ B5 Camden Road 2 ___________________________________________ B5 § Camden Town 2

Grid

Stations

2 Facilities

Zones

No entry from the street on Sundays 1300-1730 (exit and interchange only) ___________________________________________ D7 Canada Water Á:µ 2

Grid

Stations

Facilities

3 Zones

D5 § Covent Garden 1 This station gets very busy at weekends and evenings. Avoid the crowds by taking a short walk there from Holborn (9 minutes), Leicester Square (6 minutes) or Charing Cross (11 minutes) ___________________________________________ E8 Crossharbour µ 2 ___________________________________________ B6 Crouch Hill 3 ___________________________________________ A2 Croxley ŸÁ: A ___________________________________________ D9 Custom House Áµ 3 ___________________________________________ E8 Cutty Sark Áµ 2/3 ___________________________________________ D9 Cyprus Áµ 3 ___________________________________________ ___________________________________________ B9 Dagenham East Á 5 ___________________________________________ 5 B9 Dagenham Heathway :µ ___________________________________________ B7 Dalston Kingsland 2 ___________________________________________ A8 Debden ŸÁ 6 ___________________________________________ E7 Deptford Bridge Áµ 2/3 ___________________________________________ C8 Devons Road µ 2 ___________________________________________ B3 Dollis Hill : 3 ___________________________________________ ___________________________________________ C1 Ealing Broadway Á: 3 ___________________________________________ D2 Ealing Common 3 ___________________________________________ D3 § Earl’s Court µ 1/2 Earl’s Court - Kensington (Olympia) Mondays to Saturdays 0700-2345, 0800-2345 Sundays ___________________________________________ C2 East Acton 2 ___________________________________________ A2 Eastcote Ÿ: 5 ___________________________________________ A5 East Finchley ŸÁ 3 ___________________________________________ C8 East Ham Áµ 3/4

Stations

Facilities

Zones

D8 East India Áµ 2/3 ___________________________________________ E3 East Putney Á 2/3 ___________________________________________ A4 Edgware ŸÁ 5 ___________________________________________ C4 Edgware Road (Bakerloo) 1 ___________________________________________ C4 Edgware Road 1 (Circle/District/H&C) ___________________________________________ E5 Elephant & Castle 1/2 ___________________________________________ µ 6 B8 Elm Park ___________________________________________ E7 Elverson Road Áµ 2/3 ___________________________________________ D5 Embankment 1 ___________________________________________ A8 Epping ŸÁ:µ 6 ___________________________________________ C5 Euston :∏ 1 ___________________________________________ C5 Euston Square 1 ___________________________________________ ___________________________________________ B9 Fairlop Ÿ: 4 ___________________________________________ C6 Farringdon : 1 ___________________________________________ A5 Finchley Central ŸÁ 4 ___________________________________________ B4 Finchley Road 2 ___________________________________________ B4 Finchley Road & Frognal 2 ___________________________________________ B7 Finsbury Park Á: 2 ___________________________________________ E3 Fulham Broadway µ 2 ___________________________________________ ___________________________________________ E9 Gallions Reach Áµ 3 ___________________________________________ B8 Gants Hill 4 ___________________________________________ D3 Gloucester Road Á: 1 ___________________________________________ B4 Golders Green Á 3 ___________________________________________ D3 Goldhawk Road 2 ___________________________________________ C5 Goodge Street 1 ___________________________________________ B5 Gospel Oak 2

Grid

4 Stations

Facilities

Zones

Grid

Stations

Facilities

5 Zones

Grid

Stations

Facilities

Zones

Grid

6 Stations

Facilities

Zones

Grid

Stations

Facilities

7 Zones

Grid

Stations

Facilities

Zones

Grid

8 Stations

Facilities

Zones

Grid

Stations

Facilities

9 Zones

Grid

Stations

Facilities

Zones

Grid

Stations

Facilities

Zones

___________________________________________ A1 Ickenham ŸÁ 6 ______________________________

Betere bereikbaarheid inspiring space

Olie 1

Olie 2

Bosatlas

Verschenen in de reeks monogra-

Aangezien de bovenstaande

560 pagina’s met meer dan 2400

en ontworpen door K.P.C. de Bazel,

fieën van Nederlandse fotografen.

monografie uitverkocht is, dook

kaarten en beelden. De atlas

kreeg natuurlijk ook een eigen

Jacob Olie legde met grote foto-

Uitgeverij Verbeelding in het gat

bevat een enorme hoeveelheid

boek. Hierin wordt de complete

grafische gevoeligheid Amsterdam

van de markt en kwam met deze

informatie over de meest uiteen-

zitten). Van der Woud verhaalt

geschiedenis van het gebouw

en omgeving in de negentiende

(eveneens fraaie) bundeling van

lopende onderwerpen, passend

zeer leesbaar over de beheersing

verteld, van bank tot archief: de

eeuw vastgelegd. Hoewel van

de fotograaf die eind negentiende

bij de Nederlandse cultuurgeest

van rivieren, de aanleg van havens

ontwerpen bouwgeschiedenis,

oorsprong bouwkundig tekenaar,

en spoorlijnen en de introductie

eeuw de groei van Amsterdam

van nut en praktische bruikbaar-

vastlegde. Het boek verscheen ter

heid. Compleet met meer dan 100

van post en telegraaf. Ook anno

van het vroeg twintigste-eeuwse

hem besluiten te gaan fotogra-

gelegenheid van de verhuizing

luchtfoto’s van Karel Tomeï.

2008 een actueel thema: de

de plek in de stad, het fenomeen kantoorgebouw, het interieur, de

deed zijn liefde voor architectuur feren. Olie’s stadsgezichten laten

van het Gemeentearchief Amster-

gebruiksgeschiedenis, de restauratie door architectenbureau Fritz en

van iemand die doordesemd is

onderkomen (gebouw De Bazel in

De Grote Historische Provincie

de verbouwing door Claus en Kaan

van perspectief- en compositie-

de Vijzelstraat). Dat archief leverde

Atlassen bevatten per provincie

leer.

Het proefschrift waarop Van der

Architecten. Het verhaal van een geldtempel getransformeerd tot

middels toe aan de zevende (!)

cultuurtempel.

dan ook de geoefende hand zien

dam, eind 2006, naar het nieuwe

Historische atlas

ruimte van Nederland.

Het lege land Woud in 1987 promoveerde, in-

Tekst Loes Claassen Beeld Mark van den Brink, AM

De Bazel En diezelfde Bazel, voltooid in 1926

die geen pur sang historicus is (dat zal die historici niet lekker

ook de fraaie foto’s van Olie bij dit

alle topografische kaarten van

interview.

begin twintigste eeuw. Met een

Waarheid en karakter

zijn ze prachtig nauwkeurig en ze

gedetailleerde schaal van 1:25.000

vroege negentiende eeuw grote

In dit boek pakte Van der Woud

geven een beeld van het veran-

gebieden die woest en onbewoon-

een heel ander thema op: de

derende Nederland dat Van der

Nederlandse architectuur in de

derdewereldland dan op Neder-

negentiende eeuw. Hij onderzocht

land zoals wij dat nu kennen.

de discussies van de negentiende-

Woud beschrijft.

Publieke werken

Ook in dit boek worden landschap,

eeuwse architecten over hun grote

Klassieke roman die speelt in

economie en sociale geschiedenis

vragen, zoals: wat is de essentie

1888, ten tijde van de bouw van

van de bouwkunst, wat is het ver-

het Centraal Station in Amster-

band tussen de bouwkunst en de

dam en de bouw van het Victoria

samenleving, en waarom moet de

Hotel. Vioolbouwer Vedder moet

bouwkunst schoonheid nastreven?

wijken voor het hotel en probeert zijn huid zo duur mogelijk te verkopen. Winnaar van de Libris Literatuurprijs in 2000.

Grid

biedt kansen voor gebiedsontwikkeling

Een nieuwe wereld

knap verweven.

Woolwich Arsenal

Station in Zone D

Bekroond als het beste historische

baar waren. Het leek meer op een

Ÿ Car parks

Zones

2 B4 West Hampstead ___________________________________________ B2 West Harrow : 5 ___________________________________________ D8 West India Quay µ 2 ___________________________________________ D3 West Kensington 2 ___________________________________________ D5 Westminster µ 1 ___________________________________________ A1 West Ruislip Ÿ: 6 ___________________________________________ D8 West Silvertown Áµ 3 ___________________________________________ C7 § Whitechapel : 2 No Hammersmith & City line service Whitechapel - Barking early morning or late evening Mondays to Saturdays or all day Sundays ___________________________________________ C3 White City : 2 ___________________________________________ B3 Willesden Green Á: 2/3 ___________________________________________ B3 Willesden Junction Á:µ 3 ___________________________________________ F3 Wimbledon ŸÁ:µ 3 ___________________________________________ E3 Wimbledon Park 3 ___________________________________________ A8 § Woodford ŸÁ:µ 4 The service between Woodford - Hainault operates until approximately 2400 ___________________________________________ B9 Woodgrange Park 3/4 ___________________________________________ A6 Wood Green Á 3 ___________________________________________ A5 Woodside Park ŸÁ:µ 4

Om door te lezen

druk. Nederland kende in de

King George V

River Thames

inspiring space

boek van 2007. En dat voor iemand

Location of Airport

Express en de Eurostar. Deze laatste eindigt sinds kort op het in-

grijpend vernieuwde station St Pancras International. Bicycle parking Á E

Transport for London

Grid

C9 Becontree Á: 5 ___________________________________________ B5 Belsize Park 2

Connection with Tramlink

de Interchange negentiende eeuw, with National Railwordt aangetakt met lijnen als de Heathrow

Tooting Broadway

Station in Zone 3

Station in Zone 2 Station in both zones Station in Zone 1

River Thames

Connections with riverboat services

voorbeeld een halte heeft gekregen bij London City Airport. Op het

primaire metronet, waarvan het grootste deel al werd aangelegd in

Woolwich Arsenal

Lewisham

Improvement works may affect your journey, particularly at weekends. Check before you travel; look for publicity at stations, visit tfl.gov.uk/check or call 020 7222 1234

100m

See index below

was al eerder de Docklands Light Railway (DLR) aangelegd, die bij-

King George V

Cutty Sark

New Cross

HetStep-free wijdvertakte metronet van Londen, dat de laatste tijd uitgeaccess from the breid is met onder meer een verlenging van de Jubilee Line (de

Cyprus Gallions Reach

for the O2

Mudchute

Island Gardens

New Cross Gate

100m

Brixton Clapham Common

Balham

Tooting Bec

Colliers Wood

Prince Regent

Beckton Park

South Quay

Crossharbour

East London line closes from 22 December 2007 for major line extension work to become part of the London Overground network

Elephant & Castle

Oval

Stockwell

Clapham North

Clapham High Street 100m

Clapham South

Heron Quays

Surrey Quays

Southwark

Lambeth North

Kennington

Clapham Junction

Station in Zone B

Station in Zone 5

West Silvertown

Canary Wharf

Bermondsey Canada Water

Waterloo

International rail services depart from King’s Cross St. Pancras from 14 November

Vauxhall

Southfields

Wimbledon

Station in Zone C

Station in Zone 4 Station in both zones

West India Quay

River Thames

Temple

Westminster

Pimlico

River Thames

East Putney

Wimbledon Park

Station in Zone D

Station in Zone A Station in Zone 6 and Zone A Station in Zone 6

St. James’s Park

Victoria

Putney Bridge

∏ Travel Information Centres

Grid

Sloane Square

South Kensington

Parsons Green

Richmond

under construction

∑ Toilets on site/nearby

D C B A 6 5 4 3 2 1

Gloucester Road

Fulham Broadway

Gunnersbury

Kew Gardens

Heathrow Terminal 4

Heathrow

E Terminal 5

Ÿ Car parks

Earl’s Court

West Brompton

Hounslow Central

Hatton Cross

Replacement bus service

Á Bicycle parking

a rchi do c sjoerd soeters

inspiring space

AM-IS BINNENWERK SPRUIT.indd 70-71

18-03-2008 10:27:10

inspiring space

opdrachtgever PSI Bouw project Boek Lef in de bouw

Erik Staps

geïntegreerde projecten groter dan vijftien miljoen euro.

om een heel ander type werknemer. Zo komen de meeste

divisiedirecteur Heijmans Infra

Vaak betreft het hier moeilijke projecten waarbij de exper-

mensen van deze nieuwe groep dan ook niet uit de traditi-

‘Als je in het begin tegenwind krijgt

tise van meerdere groepen nodig is. ‘Het bijzondere bij

onele aannemerij, maar bijvoorbeeld van adviesbureaus of

Heijmans is dat dit niet noodzakelijkerwijs de eigen groepen

van Rijkswaterstaat.’

hoeven te zijn. Indien een concurrent het beter of goed-

moet je vasthoudend zijn totdat je met de bewijzen kan komen.’

‘Als ik naar deze mensen kijk dan zie ik

overnames in het verleden hebben we veel mensen van

Top-down Volgends Staps werd er vroeger bij Heijmans

benadering van Heijmans. ‘In het verleden waren we echt

matigen. De kosten van het aanleggen van de tunnel zijn door deze techniek vijftien procent duurder uitgevallen.

miek dan de traditionele bouwer.’

Total cost of ownership

In het geval van langlopende

contracten treedt Heijmans ook steeds vaker op als financier

lijk wel de uitgestippelde koers volgen. Alleen dan kan

van het project. Staps: ‘Bij de rioolwaterzuiveringsinstallatie

je van een coöperatie naar een goedlopend grootbedrijf

Harnaschpolder worden we binnen dertig jaar door de

projecten. Dat is iets waar we ook altijd sterk in zijn

opdrachtgever afbetaald. Zeg maar net zoals bij een hypo-

en veel doen we op eigen kracht. De communicatieafdeling

theek. Dit houdt in dat als je in de ontwerpen realisatiefase

die vroeger heel klein was en er een beetje bij hing is nu

beknibbelt, dit later als een boemerang in je nek terugkomt.

bijvoorbeeld een volwassen afdeling geworden. En waar

bij de rioolwaterzuiveringsinstallatie Harnaschpolder bij

Als bijvoorbeeld blijkt dat het water niet voldoet aan de

nodig halen we adviseurs van buitenaf binnen.’

Den Haag waar we, naast het ontwerp, de financiering en

vooraf besproken kwaliteitseisen dan weigert de opdracht-

het onderhoud en beheer. Soms zelfs voor heel lang zoals

dan om de verschillende groepen goed met elkaar te laten

verzorgen. Het gaat hier dan om een heel andere scope’,

in je eigen vingers. Kortom, je hebt een club mensen nodig

iedereen staat te springen van geluk. ‘Ik zou liegen als ik

communiceren, maar wij hebben ervoor gekozen om twee

benadrukt Staps. ‘Je bent immers niet meer alleen bezig

die het hele traject berekenen en kijken naar wat de beste

zeg dat iedereen dolenthousiast is over de nieuwe situ-

groepen toe te voegen.’ Zo is als eerste de groep Heijmans

om het goedkoopst te bouwen, maar veel meer met on-

Infra Geïntegreerde Projecten (HIGP) opgericht voor

derhouds- en servicecontracten. Natuurlijk vraagt dit ook

leven, hij gelooft dan ook niet in toeval. Hij is een persoon

Heijmans is een beursgenoteerde onderneming in

ces. Maar’, voegt hij er in één adem aan toe, ‘je moet ook niet doorslaan naar de andere kant en alleen maar mensen aannemen die flitsende ideeën hebben. We blijven natuurgaan naar 18 directeuren en er zijn twee groepen toegevoegd

lijk wel een aannemersbedrijf. Je moet een gezond even-

verschuiven is. Steeds vaker worden aannemers gevraagd

naast de traditionele vakdisciplines: Heijmans Infra

wicht hebben tussen de uitvoerders en de ideeënmensen.’

om verantwoordelijk te zijn voor het gehele traject. Van

Geïntegreerde Projecten (HIGP) en Heijmans Infra Management

Bianca Seekles hoofd Initiatief en Concept ERA Bouw

belang dat de gehele organisatie de voordelen van het

Leefstijlen ERA Bouw wil bij het ontwikkelen en bouwen van haar projecten de woonconsument centraal stellen. Dus gaat het om het beantwoorden van de belangrijke vraag: voor wie bouwen we nu eigenlijk? ‘We zijn er al snel achter gekomen dat het verstandiger is om in leefstijlen te denken dan in doelgroepen. Op zich maakt het namelijk niet zoveel uit of iemand een bepaald inkomen verdient, het gaat er meer om wat die persoon ermee doet

Het ontwikkelen van een vraaggestuurd proces is iets waaraan ERA Bouw al enige jaren werkt. Al in 2000 werd de

en tot welke groep die persoon zichzelf rekent. Door de Nederlandse samenleving in te delen naar leefstijlen is het

afdeling Personal Housing opgericht om het vraaggericht

redelijk goed te voorspellen aan wat voor type woningen

ontwikkelen binnen ERA Bouw handen en voeten te geven.

bepaalde mensen behoefte hebben. Al is het natuurlijk geen

Al gauw bleek echter dat een aparte afdeling te beperkt is en dat het vraaggericht denken door de gehele organisatie moest doordringen. ‘Wat we willen is de consument als coproducent’, legt Seekles geanimeerd uit. ‘Je moet goed

exacte wetenschap’, zegt Seekles spijtig. In totaal onderscheidt ERA Bouw vier leefstijlen die met de kleuren Rood, Blauw, Groen en Geel worden aangeduid. Waar de mensen die tot de rode wereld behoren geen

nadenken over wat je ontwikkelt. Zeker bij stedelijke ver-

trends volgen, maar deze juist maken, zijn de groene

nieuwing, het gebied waar wij ons toch vooral in begeven,

mensen wat behoudender van aard. De blauwe mensen

is de juiste consument/product/prijs-combinatie van

vinden kwaliteit en succes in hun leven belangrijk en de

het allergrootste belang. Met de komst van de afdeling

gele mensen houden van saamhorigheid en stellen het

Initiatief & Concept is er een goede stap voorwaarts gezet,

gezin en hun vrienden centraal.

➜

‘ERA Bouw wil de consument zo vroeg mogelijk betrekken in het ontwikkelingsproces’, vertelt een enthousiaste Bianca Seekles, hoofd Initiatief & Concept. ‘Hiermee ontstaat een vraaggestuurd proces waarin de eindgebruiker bepaalt wat er wordt gebouwd. Om hier sturing aan te geven hebben we onder andere de afdeling Initiatief & Concept in het leven geroepen en werken we hard aan een volledig vraaggestuurd primair proces. Vanaf het concept, via de realisatie tot en met de oplevering en nazorg. In de ontwikkeling en bouw van het unieke wooncomplex Le Medi in Rotterdam doen we nu veel ervaring op met deze manier van werken.’

‘We willen de consument als coproducent’

Le Medi: vraaggestuurd bouwen

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

PSI lefboek.indd 42-43

PSIBouw netwerk van vernieuwers

20-09-2007 10:57:25

bouwwereld komen. Vanzelfsprekend brengt dit spanningen

V3-projecten

‘Met de juiste medewerker op de

V3-programma is daar een goed voorbeeld van en heeft als doel onze strategie zo breed mogelijk in de organisatie uit te dragen. V3 staat voor Versneld Vernieuwend Voorop en

verschillende programma’s opgezet waardoor de medewerkers

juiste plaats gaat het vanzelf.’

‘Om de nieuwe situatie intern uit te

dragen hebben we verschillende programma’s lopen. Het

met zich mee. Om de nieuwe strategie van Heijmans, het zijn van een full-service dienstverlener, intern uit te dragen zijn er

verwijst naar de ambitie om versneld vernieuwende ideeën

met elkaar in contact komen en er een kruisbestuiving ont-

te ontwikkelen die Heijmans tot koploper in de markt ma-

staat. De benodigde nieuwe competenties van de werknemers

ken. De kern van het V3-programma wordt gevormd door

te komen heeft Heijmans Infra een flinke reorganisatie

wordt naast het binnenhalen van nieuw talent verkregen door

de V3-projecten die ervoor zorgen dat Heijmans dit streven

ondergaan. Van maar liefst 41 directeuren is men terug ge-

het opleiden van het huidige personeel.

kan waarmaken.’

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

vraaggestuurde denken inziet.’

‘Ik ben er van overtuigd dat vele gebouwd hadden kunnen worden.’

(HIM). Om deze nieuwe groepen te bemannen heeft Heijmans mensen moeten aantrekken die van buiten de traditionele

bezig geweest met het rijgen van kralen; het opkopen van midden- en kleinbedrijven. Daarmee was de onderneming

Om aan de veranderende vraag uit de markt tegemoet

maar we zijn er nog niet. Het is namelijk van groot

innovatieve projecten tien jaar geleden ook

de ontwerpfase en de realisatie tot aan het onderhoud en beheer. Deze nieuwe tijden vragen om nieuwe typen

eigenlijk meer een coöperatie dan een grootbedrijf.

PSI lefboek.indd 60-61

immers dan ook meer aan deze werkwijze gewend. Zaak is natuurlijk wel altijd de eerste te zijn, dat geeft je een voorsprong.’ ◆

organisaties. Heijmans is in het verleden voornamelijk

anderen worden gekopieerd, maar daar is niets mis mee. Als meerdere bedrijven hetzelfde spoor volgen is het alleen maar handiger werken in de toekomst. De klanten raken

paar projecten lukken zijn zij de beste bewijslast. Het werkt

dat de marktvraag toeneemt en dat deze vraag aan het

PSIBouw netwerk van vernieuwers

ontgaan. ‘We worden door andere partijen wel in de gaten gehouden. En er zal heus wel wat van onze aanpak door

Als je in het begin tegenwind krijgt moet je vasthoudend zijn totdat je met de bewijzen kan komen. Het aantrekken van de juiste mensen is hierin belangrijk. Met de juiste

dan als een soort vliegwiel, want met succes, maak je suc-

Heijmans ziet in vrijwel alle segmenten van de markt

20-09-2007 10:59:25

De eerste zijn Staps realiseert zich als geen ander dat

niet alles klakkeloos aan. ‘Ik ben veel met de mensen bezig, veel aan het praten om het enthousiasme over te brengen.

medewerker op de juiste plaats gaat het vanzelf. Als een

Vastgoed, Bouw en Infra. Buiten Nederland is Heijmans actief in België en Duitsland en het Verenigd Koninkrijk. van 3 miljard euro. Daarvan wordt 85 procent in Nederland

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Hierdoor ontstaat een soort kruisbestuiving en krijgen de mensen een beter gevoel waar het nieuwe Heijmans voor staat. Zo ontstaat er een nieuw soort elan. Als ik naar deze

Het bedrijf heeft 10.000 mensen in dienst en een omzet behaald en 15 procent in het buitenland.

PSI lefboek.indd 58-59

daan. Uiteindelijk heeft een jury het beste idee uitgekozen dat nu ook voor de praktijk wordt uitgewerkt. Staps: ‘De grote winst is dat de teams divisieoverschrijdend werken.

de ontwikkelingen binnen Heijmans de concurrentie niet is

Reorganisatie Heijmans Infra

‘Met succes, maak je succes’

Een ander voorbeeld van een V3 project is de interne is voor de doelgroep. Zestien teams hebben deels in werktijd en deels in hun eigen tijd aan deze prijsvraag meege-

mensen kijk dan zie ik de toekomst van ons bedrijf.’

Projectbeschrijving

financiële draagkracht en managementkwaliteiten moet hebben. Organisaties die zich dit realiseren en hier naar handelen zullen zeker overleven.’

Herstructurering Heijmans Infra

vrijheid geven binnen hun werk zelf de juiste keuzes te laten maken.’

Management is ingesteld om dit te verwezenlijken.’ 60

word je nu als aannemer vaak, naast realisatie en ontwerp, ook gevraagd voor het beheer en het onderhoud van het project. Hierdoor zijn er marktpartijen nodig die op een nieuwe manier kunnen werken. Er zijn meer verwachtingen vanuit de markt en dit betekent dat je meer

gewoon een heel andere manier van kijken naar de markt.’

prijsvraag een starterswoning te ontwikkelen die betaalbaar

de verantwoordelijkheden en de mensen de Rioolwaterzuiveringsinstallatie Harnaschpolder bij Den Haag.

oplossing is. Dit noemen ze total cost of ownership en Infra

➜

Erik Staps, divisiedirecteur Heijmans Infra ziet vanuit de markt steeds complexere vragen op zich afkomen. ‘Doordat de taken van overheden meer en meer bij ons komen te liggen

dat het project uiteindelijk 35 procent goedkoper was. Het is

die over de schutting kijkt en daarbij het groter geheel in ogenschouw neemt. Staps stelt zich kritisch op en neemt

‘De moderne manier van werken is het zo laag mogelijk in de organisatie neerleggen van

Andere dynamiek De divisiedirecteur erkent dat niet

gever te betalen totdat het is opgelost. Je snijdt je dan dus

de bouw, het onderhoud en beheer voor dertig jaar

Volgens Staps dwing je zelf dingen af in het

gaan. We zijn al sinds 2003 bezig met deze omschakeling

geweest. Maar steeds vaker wordt onze hulp al tijdens de ontwerpfase ingeroepen en worden we ook gevraagd voor

ingedeeld, zoals GWW, Beton- en Waterbouw, Verkeerstechnieken. Maar tegenwoordig zijn er vanuit de markt

Maar het gewonnen maatschappelijke belang, namelijk het gewoon door kunnen rijden van de auto’s, zorgde ervoor

Bewijslast

de juiste keuzes te laten maken. Hierin moeten ze natuur-

toegevoegd is Infra Management. ‘In de oude manier van werken werden we vooral gevraagd voor het realiseren van

gesprek af. ‘Vroeger hadden we maar liefst twaalf groepen

steeds meer geïntegreerde vraagstukken. Een oplossing is

stuurders moesten op dit traject alleen hun snelheid iets

ben van: hè er gaat eindelijk iets gebeuren. Zij zijn juist blij. Deze mensen hebben als persoon een heel andere dyna-

De moderne manier van werken is het zo laag mogelijk in de organisatie neerleggen van de verantwoordelijkheden

binnen onze divisie en nu nog maar acht. Daarbij komt dat in het verleden de groepen enkel op vakdiscipline werden

‘Door een nieuwe techniek toe te passen hoefde de snelweg niet omgelegd te worden zoals normaal gesproken, maar werd er direct onder de weg door gegraven. De autobe-

dat veel van de jongere mensen juist wel weer zoiets heb-

nog echt top-down gewerkt. ‘Van bovenaf werd iedereen aangestuurd en je moest maar doen wat er werd gezegd.

Met deze aanpassingen hebben we een belangrijke stap voorwaarts gemaakt.’

Andere scope De tweede groep die Heijmans heeft Erik Staps zetelt als divisiedirecteur in het hoofdkantoor turering binnen de Divisie Infra ingevoerd’, trapt Staps het

Een goed voorbeeld van een V3-project noemt Staps de realisering van een fietstunnel onder de A12 bij Bleiswijk.

het midden- en kleinbedrijf in huis en sommigen van hen voelen zich niet thuis in het nieuwe Heijmans. Terwijl je ziet

aan het kralen rijgen. We kochten veel kleine bedrijven op en waren zodoende eerder een coöperatie dan een grootbedrijf.

Alhoewel het natuurlijk soms wel spanningen oproept’, voegt Staps er fijntjes aan toe.

en de mensen de vrijheid geven binnen hun werk, ze zelf

van Heijmans in Rosmalen. ‘We hebben een forse herstruc-

atie. Maar we moeten wel. Om onze marktpositie te kunnen consolideren en bij voorkeur te versterken. Door de vele

de toekomst van ons bedrijf.’

Staps zegt tevreden te zijn over deze nieuwe markt-

koper kan wordt daarvoor gekozen. Deze gezonde concurrentie houden onze eigen groepen scherp en innovatief en dat is een absolute noodzaak om te kunnen overleven.

PSIBouw netwerk van vernieuwers

20-09-2007 10:59:44

‘gentlements agreements.’

werken en we werden in een rapport dan ook netjes afge-

andere rol worden gezocht. Voor het eerst werd er ook

serveerd. Gesteld werd dat Rijkswaterstaat verantwoordelijk is voor de kustveiligheid en dat dit project niets toevoegt aan het huidige beleid met suppletie als uitvoeringsmiddel.’

mijn schoenen gekregen’, zegt Kees van Ruiten, projectlei-

veel geld kost, maar als het werkt moet het wel geld

gekeken naar wat de algemene belangen zijn voor de

opleveren. We hebben dan ook met Rijkswaterstaat een

gemeente en de strandondernemers. Partijen die naast

verdeelsleutel afgesproken en dat heeft wat tijd gekost.

veiligheid toch ook andere speerpunten hebben. Je zit

Uiteindelijk hebben we beiden open kaart gespeeld en onze

der WINN-projecten Rijkswaterstaat. ‘Mijn collega’s van

dan veel meer op het gebied van recreatie in plaats van

boeken aan elkaar getoond. Alleen op deze wijze konden we

Rijkswaterstaat die de eerste nota hadden geschreven waar-

veiligheid.’ ‘Klopt’, aldus Van Ruiten. ‘We hebben ons meer

tot een eerlijke verdeling komen.’

in BAM netjes werd afgeserveerd, vroegen zich af welke eer

gefocust op de economische belangen. Overigens zonder

De innovatiemanager was overtuigd van de win-win situatie

aan een degelijk project nog viel te behalen.

daarbij de veiligheid uit het oog te verliezen.’

voor beide partijen en zette door. Gelukkig had er geen hoor

Maar het feit dat van hogerhand al besloten was dat het

Hoor en wederhoor Met deze uitspraak van Rijkswaterstaat liet Van ‘t Zelfde zich niet wegsturen.

en wederhoor plaatsgevonden en daarmee had BAM nog

project door moest gaan, haalde veel druk van de ketel

een kans. Daarbij kwam dat de Directeur-Generaal

en bood ruimte voor een dialoog en medewerking in het

Rijkswaterstaat Bert Keijts wèl gecharmeerd was van het

verzamelen van benodigde informatie. Toen ontstond er ook

idee en tevens op zoek was naar een manier hoe

eindelijk een gezamenlijke verkenning, in plaats van een

Rijkswaterstaat beter om kon gaan met eigen initiatieven

eenzame actie van BAM. Besloten werd dat de proef door-

vanuit de markt. Op 1 november 2005 werd dan ook op

gang kon vinden, en op 1 november 2006 zijn voor de kust

hoog niveau een convenant gesloten voor een actieplan en

van Egmond aan Zee de drainagebuizen aangebracht.’

een inhoudelijke beoordeling van het revolutionaire idee.

altijd moeten gaan. Niet alleen maar naar de regels en administratieve omhaal kijken, maar Plaatsing van twee tot drie meter lange buizen bij Egmond aan Zee.

Publiekondernemerschap ‘Maar voordat we zover

Als hieruit zou blijken dat een grootschalige proef haalbaar

Van Ruiten gaat verder: ‘Daarbij komt nog dat de natuur zich niet altijd even simpel laat voorspellen en we geen kennis hebben van hoe het werkingsprincipe van

‘Zoals het in dit project gaat zou het eigenlijk

veel meer naar de mogelijkheden.’

Ecobeach precies gaat. Als er bijvoorbeeld een storm komt dat een deel van het opgestapelde zand wegslaat moet je je afvragen of dit opgenomen moet worden in het contract. We hebben er voor gekozen om dit niet te doen. Hierdoor kon het project geen schade oplopen door administratieve rompslomp en regeltjes. Eigenlijk is het geen contract, maar meer een samenwerkingsovereenkomst met ‘gentlemen’s agreements’.’ Egmond aan Zee Nadat besloten werd dat de proef

is, zou deze worden uitgevoerd en mocht het een substan-

waren moesten er nog flinke kuilen ontweken worden’, gaat

tieel zandvoordeel opleveren dan moet dit ook opbrengsten

Van ’t Zelfde verder. ‘Om tot de proef te komen heeft het

doorgang kon vinden zijn de partijen samen op zoek gegaan

opleveren voor BAM. ‘Toen heb ik eigenlijk het project in

flink wat publiekondernemerschap van Rijkswaterstaat ge-

naar een geschikte locatie. Al gauw kwamen ze uit bij Egmond aan Zee. ‘Daar doen we al veertig jaar metingen en

Projectbeschrijving

we weten dan ook veel over de zandontwikkelingen daar.

Dit was belangrijk omdat moet worden vastgesteld hoeveel

Ecobeach, een nieuwe vorm van zandsuppletie

extra zand de plaatsing van de drainagebuizen oplevert.’ Na het vaststellen van de locatie moest nog een andere hobbel overwonnen worden, namelijk het meekrijgen van de lokale partijen. Middels een tweetal informatieavonden

Het is de taak van Rijkswaterstaat om de Nederlandse

werden de belanghebbenden ingelicht en de reacties waren

kust in stand te houden. Dit gebeurt onder andere door

uitgesproken positief. Zowel de gemeente als de strandon-

jaarlijks twaalf miljoen kuub zand als suppleties aan te

dernemers zijn zeer te spreken over het initiatief en wachten

brengen daar waar meest nodig. Met een uitvinding van

hoopvol de resultaten af.

Poul Jacobson is het echter mogelijk om meer rendement Witte raaf Volgens Van Ruiten laat deze nieuwe vorm

van suppleties te generen. Dit zal op termijn mogelijk besparing in kustonderhoud opleveren.

van samenwerken met BAM zien dat Rijkswaterstaat

Door twee tot drie meter lange buizen met een door-

duidelijk anders aan de slag moet: ‘We moeten veel meer

snede van circa acht centimeter verticaal in het zand te

de ruimte geven aan de markt. De Rekenkamer laat ons

plaatsen ontstaat er een soort natuurlijke aanwas van

regelmatig weten dat projecten met meer dan een factor

zand. Het door de zee aangevoerde zand wordt namelijk

twee overschreden worden. Dan is het wel duidelijk dat het

op het strand beter vastgehouden. Een storm kan nog

nu niet helemaal soepel loopt.’ Van ’t Zelfde sluit zich hier De Ecobeachproef wordt uitgevoerd in goed overleg

steeds zand weg slaan, maar de kust herstelt zich vervol-

referentievak beschikbaar om het verschil van het systeem

gens relatief snel. Bijkomend voordeel is dat het strand

aan te tonen. Er is voor Egmond aan Zee gekozen omdat dit

met de gemeente Bergen, waaronder Egmond aan Zee valt.

eigenlijk altijd moeten gaan. Niet alleen maar naar de

hoger komt te liggen.

strand intensief gebruikt wordt en hier heeft een verbreding

Om de proef op maatschappelijk en wetenschappelijk ver-

regels en administratieve omhaal kijken, maar veel meer

Er is gekozen voor twee proefvakken van drie kilome-

meerwaarde voor recreatie. Daarbij beschikt Rijkswaterstaat

antwoorde wijze uit te voeren worden alle ontwikkelingen

over veertig jaar meetgegevens van deze kustlijn en heeft de

gevolgd door het Argus-monitoringsyteem.

ter. Eén vak bij Egmond aan Zee en één ten noorden van

Universiteit van Utrecht ook veel studenten laten afstuderen

Castricum aan Zee. Ten zuiden daarvan is een relevant

op het gedrag van de kust bij Egmond.

volmondig bij aan: ‘Zoals het in dit project gaat zou het

naar de mogelijkheden. Elkaar durven te vertrouwen en de ruimte te geven. Wat dat betreft is het project Ecobeach

Voor meer informatie over het Ecobeachproject kunt u

een echte witte raaf gebleken.’ ◆

terecht op de website www.ecobeach.nl

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

PSIBouw netwerk van vernieuwers

PSI lefboek.indd 48-49

20-09-2007 10:59:02

Kees van Ruiten

duur zand te maken en te behouden, dan valt er geld te

projectleider WINN-projecten Rijkswaterstaat

verdienen’, aldus de innovatiemanager van BAM.

Ir. Ad van ’t Zelfde

Denemarken ‘Drie jaar geleden kwam de Deense

innovatiemanager Multiconsult, BAM Infran

uitvinder Poul Jacobson een uitvinding toelichten met het oog op toepassing in de Nederlandse kustzone’, vervolgt

‘Onze specialisten snapten niet hoe het werkte en dachten dat het fake was.’

Van ’t Zelfde. ‘In het kort houdt de uitvinding in dat op een regelmatige afstand verticaal drainerende buizen worden geplaatst in het strand. Deze buizen zorgen ervoor dat het zand dat door de zee wordt aangespoeld beter wordt vastgehouden. Met als resultaat een breder en hoger strand tegen een lagere prijs dan het storten van zand op de

De zee geeft en de zee neemt. De Hollandse Noordzee-

stranden. Onze specialisten snapten niet hoe het werkte en

stranden worden elk jaar door wind en zee geteisterd en

dachten dat het fake was. Maar ik had foto’s in mijn bezit

om kustveiligheid te garanderen en de stranden intact te

van proeven die in Denemarken zijn uitgevoerd en daar

houden, verzet Rijkswaterstaat jaarlijks veel werk. Volgens

was toch echt duidelijk resultaat op te zien.’

Ad van ’t Zelfde, innovatiemanager bij BAM, worden er hierbij op dit moment twee methodes gehanteerd. Het vlak

Van ’t Zelfde realiseerde zich al gauw dat als BAM iets

voor de kust storten van zand in de zee dat door de golven

met deze uitvinding wilde doen, het niet in handen van de

langzamerhand op het strand terecht komt, en het storten

specialisten moest vallen. Zij konden weerstand gaan bie-

van zand rechtstreeks op het strand.

den simpelweg omdat ze het niet kunnen beredeneren. ‘We

Deze laatste methode is vanwege haar arbeidsintensief-

hebben toen als BAM een brief naar minister Karla Peijs van

heid echter per kuub zand bijna twee euro duurder. Er is

Verkeer en Waterstaat gestuurd waarin de uitvinding uiteen-

dus zeg maar een onderscheid tussen goedkoop zand en

gezet werd en verteld dat de Koninklijke BAM Groep graag

duur zand. ‘Als je in staat bent om van goedkoop zand

een proef wilde uitvoeren. De minister heeft de brief toen

➜

Weinig mensen beseffen dat elk jaar twaalf miljoen kuub zand gesuppleerd wordt om de kustlijn in stand te houden en dat dit de Nederlandse samenleving jaarlijks ettelijke miljoenen kost. Op eigen initiatief heeft Koninklijke BAM Groep onder de naam Ecobeach een nieuw systeem geïntroduceerd dat leidt tot een natuurlijke aanzanding op het strand. Rijkswaterstaat ziet mogelijkheden in dit systeem als aanvulling op zandsuppleties en is samen met BAM een proef begonnen bij Egmond aan Zee.

‘Ecobeach is echt een witte raaf’

Innovatieve zandsuppletie

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

PSIBouw netwerk van vernieuwers

PSI lefboek.indd 46-47

20-09-2007 10:58:25

Le Medi In het Le Medi project in Rotterdam heeft ERA Bouw deze leefstijlengedachte gecombineerd met het consument als coproducent principe. Al moet gezegd worden dat ERA niet als enige verantwoordelijk is voor dit project. Het oorspronkelijke idee voor Le Medi is afkomstig

‘We moeten namelijk erg uitkijken dat

Volgens Seekles is niet alleen het vertrouwen in de partners belangrijk, minstens even belangrijk is het vertrou-

het niet een soort Disneyland wordt met al

wen in de architect. ‘We moeten namelijk erg uitkijken dat

die mediterrane tinten.’

van Hassani Idrissi, een Nederlander van Marokkaanse

henzelf lijken. Vooral het opleidingsniveau is voor de toekomstige bewoners van Le Medi hierbij erg van belang.’ Tevens blijkt dat de huidige bewoners blij zijn met de

het niet een soort Disneyland wordt met al die mediterrane

komst van nieuwe wijkgenoten. Volgens Seekles zien ze het

tinten. Het moet er echt en authentiek uit gaan zien en de

echt als een soort parel die in de wijk komt. Doordat de

tand des tijd kunnen doorstaan qua stijl. Omdat ook nog

gekozen leefstijlen (rood en een beetje geel) open staan

eens de bewoners flink mogen meedenken over de invul-

voor andere groepen is de verwachting dat de huidige en

Rotterdamse samenleving tot uitdrukking laten komen in de

de zeer eenzijdige samenstelling van de wijk qua bewoners,

ling van hun eigen woning heb je echt behoefte aan een

de nieuwe mensen in de wijk goed mengen. Om hierin te

stedenbouw en architectuur van Rotterdam. De gemeente

waarin met name het lage opleidingsniveau en de grote

afkomst. Hij wilde graag de multiculturaliteit van de

architect die open staat voor discussie en adviezen. Geluk-

stimuleren hebben de opdrachtgevers een aantal

Rotterdam vond dit een goed idee en ook woningcorporatie

werkloosheid opvallend zijn, is ervoor gekozen een nieuwe

kig hebben we met Geurst & Schulze een goede

initiatieven geïnitieerd.

Woonbron zag het als een kansrijk voorstel. Vervolgens is

leefstijl aan te trekken. Vooraf is de leefstijl gedefinieerd als:

keuze gemaakt’, verklaart Seekles.

een plek gekozen in de herstructureringswijk Bospolder-

de nieuwe Rotterdammer. Volgens Seekles een groep men-

Tussendijken, alwaar Com.wonen eigenaar van de bestaan-

sen die voornamelijk ‘rood’ en een beetje ‘geel’ zijn.

Trots Zo komen bij de hoofdingang van het complex

de woningen is, en ERA Bouw partner is voor de herstrucVertrouwen ‘Als ik het zo vertel lijkt het of we dit zomaar

Keuze durven maken Bij Le Medi is er duidelijk een

op het plafond twee enorme mozaïeken. Hiervoor is een

keuze gemaakt voor een type leefstijl, maar volgens Seekles

Groeibriljantensubsidie van de gemeente Rotterdam ver-

was in het begin lang niet iedereen overtuigd van deze

kregen op basis van het plan van aanpak dat samen met de

is vervolgens in nauwe samenwerking met de toekomstige

even hebben bedacht,’ gaat Seekles verder. ‘Maar niets is

denkwijze. ‘Sommige personen vinden dat het denken in

kunstenaar Arno Coenen is opgesteld. Deze kunstenaar heeft

bewoners het woonconcept Le Medi bedacht. ‘Een plek,

minder waar. Omdat je het hier hebt over drie marktpartijen

leefstijlen, het plaatsen van mensen in hokjes is. Maar het

een methodiek bedacht waardoor zowel de buurtbewoners

tureringsopgave. Als drie gelijkwaardige opdrachtgevers

geïnspireerd op de architectuur rondom de Middellandse

die samenwerken, was het heel belangrijk om elkaar te leren

Zee, waar bewoners op een steenworp afstand van het cen-

vertrouwen en goede en heldere afspraken te maken. Hier-

trum van Rotterdam op een veilige manier kunnen genieten

voor hebben we een soort identiteitssessie georganiseerd

van de veelkleurigheid van de stad’, vertelt Seekles. Een be-

om er zeker van te zijn dat we allemaal hetzelfde voor ogen

langrijke doelstelling van het project is om middels Le Medi

hadden met Le Medi. Ook de gemeente Rotterdam en de

de wijk Bospolder-Tussendijken in een positieve spiraal te

architect waren hierbij aanwezig. Na deze bijeenkomst

krijgen. Een groot deel van de herstructureringsopgave

kregen we langzamerhand het gevoel dat we op de goede

richt zich op het bedienen van kopers uit de wijk zelf. Gezien

weg zaten en bezig waren met werkelijk een uniek project.’

Artist impressions van het wooncomplex Le Medi.

grappige is dat als je het aan de consument zelf vraagt, ze

als de nieuwe bewoners gezamenlijk het mozaïek maken

graag in een buurt willen wonen met mensen die veel op

volgens zijn ontwerp. Niet alleen komen de huidige en de nieuwe buurtbewoners tijdens dit initiatief met elkaar in

‘Het is gewoon een andere manier van werken die nog moet worden geaccepteerd.’

contact, tevens is er de hoop dat er een soort gevoel van trots ontstaat in de wijk, waardoor de levensduur van het mozaïek wordt verlengd. ‘De jongeren van het Reboundproject in Delfshaven, waar vroegtijdige schoolverlaters alsnog een vak geleerd wordt, hebben we gevraagd om het mozaïek op het plafond te bevestigen. Wellicht dat ze daarna

Projectbeschrijving

hun eigen werk beschermen tegen graffiti en vandalisme’, zegt Seekles hoopvol.

Wooncomplex Le Medi

Leerproces ‘Le Medi is echt een leerproces voor ons gebleken’, verklaart Seekles. ‘Doordat het voor ons de eerste

ERA Bouw is een ontwikkelende bouwer met een

keer is dat we zo te werk gaan, zijn we nog flink zoekende.

maatschappelijke inslag en heeft zo’n vierhonderd mensen

We hebben de directeuren van de verschillende partijen dan

in dienst. Het bedrijf heeft altijd wat met de stad gehad en

ook meerdere keren moeten overtuigen om met het project

daarmee met herstructurering en stedelijke vernieuwing. Op

verder te gaan. Financieel gezien is het namelijk best inge-

dit moment is de organisatie zich aan het ontwikkelen naar

wikkeld. Maar de opgedane ervaringen stellen ons wel in

een volledig vraaggestuurde ontwikkelende bouwer, waarin

staat om in volgende trajecten bepaalde zaken verstandiger

de eindgebruiker centraal staat in het proces. Het wooncom-

of handiger aan te pakken. Doordat de bewoners hier veel

plex Le Medi in Bospolder-Tussendijken in Rotterdam is een

meer inspraak hebben in het bouwproces doorloop je een

project waarin dit principe ver is doorgevoerd en er tevens

heel ander en soms warrig proces, dat sommigen kunnen

voor gekozen is om te bouwen voor een specifieke leefstijl.

zien als een slecht uitgedacht proces. Maar dat is niet zo. Het is gewoon een andere manier van werken die nog van de klant centraal: de consument als coproducent.

moet worden geaccepteerd en kan voortbestaan naast

architectuur geïnspireerd is op de mediterrane culturen. Zo

Middels internet-enquêtes en klantenpanels is intensief

de huidige bouwprocessen.’

is er een rustig binnenplein waar de kinderen kunnen spelen

contact onderhouden met de doelgroep. Op de website

omringd door fraaie kleuren en ornamenten. De woningen

kunnen de woningen naar believen worden aangepast,

Le Medi is een complex van 93 woningen waarbij de

Innovatie Afsluitend gaat Seekles nog in op het innova-

omslag DEF

20-09-2007

14:58

Pagina 1

Morgenstond

Samen aanpakken • Het strategisch voorraadbeleid van de corporaties in Den Haag Zuidwest

binnenwerk DEF

20-09-2007

Samen aanpakken Aagje Dekenlaan Almeloplein Van Alphenlaan Ambachtsgaarde edraagsthcabmA naalnehplA naV nielpolemlA naalnekeD ejgaA nekkapnaa nemaS Anna Bijnslaan Anslostraat Assumburgweg Van Baerlestraat Baljuwdreef Barbiersgaarde edraagsreibraB feerdwujlaB taartselreaB naV gewgrubmussA taartsolsnA naalsnjiB annA Beatrijsstraat Beeldsnijdersgaarde Beilenstraat Bellamystraat Bentelostraat Berenrade edarnereB taartsoletneB taartsymalleB taartsnelieB edraagsredjinsdleeB taartssjirtaeB Beresteinlaan Betje Wolffstraat Beverweerdstraat Bierbrouwersgaarde Binnenzijde edjiznenniB edraagsrewuorbreiB taartsdreewreveB taartsffloW ej teB naalnietsereB Boekelostraat Boendalestraat Bontwerkersgaarde Borgerstraat Bouwlustlaan Brickerinckstraat taartskcnirekcirB naaltsulwuoB taartsregroB edraagsrekrewtnoB taartseladneoB taartsolekeoB Cannenburglaan Carelshavenstraat Coevordenstraat Coornhertstraat Dalerveenstraat taartsneevrelaD taartstrehnrooC taartsnedroveoC taartsnevahsleraC naalgrubnennaC Dalfsenstraat Dalveen Dedemsvaartweg Denekampstraat Dieverstraat Dorpersdreef feerdsreproD taartsreveiD taartspmakeneD gewtraavsmedeD neevlaD taartsnesflaD Drakesteinweg Drapeniersgaarde De Dreef Drentheplantsoen Drostendreef Drouwenstraat taartsnewuorD feerdnetsorD neostnalpehtnerD feerD eD edraagsreineparD gewnietsekarD Dwingelostraat Eekhoornrade Eeldepad Eeldeplantsoen Van Effenstraat Eindstede edetsdniE taartsneffE naV neostnalpedleE dapedleE edarnroohkeE taartsolegniwD Ekensteinstraat Emmenstraat Enschedelaan Erasmusplein Erasmuspark Erasmusweg gewsumsarE krapsumsarE nielpsumsarE naaledehcsnE taartsnemmE taartsnietsnekE Esmoreitplein Exlostraat Fluitenburgstraat Fraeylemastraat De Gaarde Gasseltestraat taartsetlessaG edraaG eD taartsamelyearF taartsgrubnetiulF taartsolxE nielptieromsE Genemuidenstraat Geijsterenweg Gietenstraat Gloriantstraat Goudslagersgaarde edraagsregalsduoG taartstnairolG taartsneteiG gewneretsjieG taartsnediumeneG Goudsmidsgaarde Gramsbergenlaan Gravendreef Gravinnendreef Grevenbergstraat taartsgrebneverG feerdnennivarG feerdnevarG naalnegrebsmarG edraagsdimsduoG Groenezijde Grolloostraat Grovestinsstraat Guntersteinweg Haardstede Hackfortstraat taartstrofkcaH edetsdraaH gewnietsretnuG taartssni tsevorG taartsoollorG edjizeneorG Hadewychstraat Hardenbroekstraat Haveltestraat Hazenrade Heeswijkplein nielpkjiwseeH edarnezaH taartsetlevaH taartskeorbnedraH taartshcywedaH 15:28 Pagina 36 Hellendoornstraat Hendrik Mandestraat Hengelolaan Hertenrade Hillenraadweg Hogezijde edjizegoH gewdaarnelliH edarnetreH naalolegneH taartsednaM kirdneH taartsnroodnelleH Holtenstraat Hoogeveenlaan Hooghalenstraat Hoogveen Hoogvlietstraat Huisstede edetssiuH taartsteilvgooH neevgooH taartsnelahgooH naalneevegooH taartsnetloH Jaap Edenweg Jan de Weertstraat Jan Luykenlaan Jan van Rodestraat Jan Vosstraat taartssoV naJ taartsedoR nav naJ naalnekyuL naJ taartstreeW ed naJ gewnedE paaJ Joan Blasiusstraat Johannes Voetpad Jonkersdreef Kloveniersdreef Koekangestraat Koelaan naaleoK taartsegnakeoK feerdsreinevolK feerdsreknoJ dapteoV sennahoJ taartssuisalB naoJ Mirjam Huffstadt en Gertjan Giele regiegroep Den Haag Zuidwest Kortestede Kuinrestraat Laagveen Lagezijde Landzijde Langestede De Lannoystraat taartsyonnaL eD edetsegnaL edjizdnaL edjizegaL neevgaaL taartserniuK edetsetroK Leggelostraat Leyweg Lichtenbergweg Lockhorststraat Loevesteinlaan Lonnekerstraat taartsrekennoL naalnietseveoL taartstsrohkcoL gewgrebnethciL gewyeL taartsoleggeL Lozerlaan De Luttestraat Maartensdijklaan Van Maerlantlaan Marie Heinenweg gewnenieH eiraM naaltnalreaM naV naalkjidsnetraaM taartsettuL eD naalrezoL Markelostraat Marterrade Medlerstraat Melis Stokelaan Melis Stokezijde Menkemastraat taartsamekneM edjizekotS sileM naalekotS sileM taartsreldeM edarretraM taartsolekraM Meppelrade Meppelweg Middachtenweg Middenstede Minstreelstraat Moerweg Mosveen neevsoM gewreoM taartsleertsniM edetsneddiM gewnethcaddiM gewleppeM edarleppeM Muldersgaarde Nettelhorststraat Nevenstede Nienoordstraat Nieuweweg Nieuwlandstraat taartsdnalwueiN gewewueiN taartsdrooneiN edetsneveN taartstsrohletteN edraagsredluM Nijeveenstraat Noorderzijde Norgstraat Olststraat Het Oord Oosterhesselenstraat taartsnelessehretsoO droO teH taartstslO taartsgroN edjizredrooN taartsneevejiN Oosterzijde Ootmarsumstraat Orveltestraat Otterrade Oudaenstraat Pachtersdreef feerdsrethcaP taartsneaduO edarrettO taartsetlevrO taartsmusramtoO edjizretsoO Parkzijde Paterswoldestraat Pieter Langendijkstraat Plantenoord Raaltestraat taartsetlaaR droonetnalP taartskjidnegnaL reteiP taartsZeekomen dlowregelmatig sretaPbijeelkaar djizvoor kraoverleg: P tussen gemeente en woningcorporaties. Huffstadt: ‘We zijn gaan herstructureren op vier de woningcorporaties Raaphorstlaan De Rade Randveen Rechterenstraat Rederijkerstraat Remmersteinstraat taartsnietsremmeR taartsrekjiredeR taartsnerethceR neeMirjam vdnaHuffstadt R ednamens aR eD naaltsrohpaaR niveaus: stadsdeel, wijk, gebied, project. en Gertjan Giele en John Tokkie namens de Reviusstraat Rhijnvis Feithlaan Riddersdreef Rietveen Rijnauwenstraat taartsnewuanjiR neevteiR feerdsreddiR naalhtieF sivnjihR taartssuiveR Elk niveau heeft zijn eigen kaders nodig en daar gemeente Den Haag. Gedrieën vormden ze de taartsdlowreniuR thcizmiuR taartssnagtoR taartsedloR eerste taarjaren tsrde ehRegiegroep cssiV rDen emHaag eoR is inmiddels hard aan gewerkt.’ Om de samen-Roemer Visscherstraat Roldestraat Rotgansstraat Ruimzicht Ruinerwoldstraat Zuidwest, tussen van Vanschakelen Ruysbroekstraat Sandenburgstraat Sara Burgerhartweg Schaloenstraat Schependreef feerdnepehcS taartsneolahcS gewtrahregruB araS taartdie sgwaakt rubover neddenvoortgang aS taa rtdeskvernieuwing eorbsyuRhang nate V bewaken en te kunnen de schalen werd een hele lichte intermediair van het stadsdeel. Toen Mirjam Huffstadt in 2001 taartskeebenoohcS edjizloohcS taartsgrobpihcS edraagsgevraagd redlihwerd cS detastand artsvan rezaken mrehopcteSnemen geïntroduceerd: de regiegroep. ‘De regiegroepSchermerstraat Schildersgaarde Schipborgstraat Schoolzijde Schoonebeekstraat Schoonoordstraat Schoutendreef Schrijnwerkersgaarde Schuttersdreef feerdsrettuhcS edraagsrekrewnjirhcS feerdnetuohcS tavan arde tsaanpak droonvan ooZuidwest hcS t–ainaopdracht rtsnevan tehdenoobewaakt hcS de lijnen naar deSchoonhetenstraat woningcorporaties, het Ontwikkelingsbedrijf en de Beleidsdirectie. Smildestraat Sofie van Brakellaan Speelzijde Sportzicht Stadzijde Staringstraat er S anders bij. taartsgniratS edjizdatS thciztropS edjizleepS naallekarBwoningcorporaties nav ei foS t–ahing artdesevlag dlim Eigenlijk doen wij zelf geen werk, maar zorgen ‘Op de schaal van Zuidwest als geheel kwam de Starterstraat De Stede Steenhouwersgaarde Steenwijklaan Steenzicht Sterrenoord droonerretS thcizneetS naalkjiwneetS edraagsrewuohnherstructurering eetS edetniet S evan D detgrond. aartOp srprojectetratS wij ervoor dat deze grote bedrijven hun werk Stoeldraaiersgaarde Suiderasstraat Swanenburgstraat Tesselschadelaan Tinaarlostraat taartsolraaniT naaledahcslesseT taartsgrubnenawS taartsniveau sarwerden ediuSdiscussies edragevoerd agsrover eiapunten ardleotSgoed kunnen doen.’ De gebiedsontwikkeling in MorgenstondTrezoriersdreef Troelstrakade Tubbergenstraat Tuinzijde Twickelstraat Uithofslaan naalsfohtiU taartslekciwT edjizniuT taartsnegrebbuT edakzoals artsdichtheden leorT en fegrondprijzen, erdsreirdie ozmen erTop Midden vormde de eerste serieuze test voor de dat schaalniveau helemaal niet op kon lossen. Valthestraat Veldzicht Verwoldestraat Vier Heemskinderenstraat Vijverzicht thcizrevjiV taartsneredniksmeeH reiV taartsedlowreV thcizVerder dleVwerkten taardetswoningcorporaties ehtlaV taareerder tssapnenieuwe lU aanpak. Terwijl nog nietUlenpasstraat eens op alle was, was tde samenwerking Vledderstraat Vossenrade Vredeoord Vrederustlaan Vreeswijkstraat Vriezenveenstraat taartsneevnezeirV taartskjiwseerV naaltsurederV drooedetegen rV dan edmet arelkaar nessenoV aa rtsreddelVschaalniveaus het huiswerk voor elkaar werd hier al voortvarend begonnen met de tussen gemeente en woningcorporaties niet Wantsnijdersgaarde Wapserveenstraat Weerselostraat Weldamstraat Werkzijde edjizkreW taartsmadleW taartsolesreeW taartsneevrespaW edraagsredjinstnaW vernieuwing van 2.300 woningen. Gertjan Giele toegesneden op de opgave.’ Temidden van alle Westhovenplein Wezelrade Wijhestraat Wildenborghstraat Windesheimstraat Winkelstede edetslekniW taartsmiehsedniW taartshgrobnedliW taartslosse ehjiprojecten W eda rle eW nieen elpdraagvlak nevohtsehierover: W ‘Programma, stedenbouw en financiën was erzniettemin Dat bleek te Wolweversgaarde Woonstede Het Zicht Zijpendalstraat Zonneoord Zuiderzijde Wolvenrade edjizrediuZ drooennoZ taartsladnepjiZ thciZ teH edetsnaan oohet W ontstaan edravoor agseen renieuwe vewlaanpak. oW edarnewerden vloWhier bij elkaar gestopt. kunnen werken.’ Zuidlarenstraat Zuidwoldepad Zuidwoldestraat Zwaardvegersgaarde Zwartsluisstraat taartssiulstrawZ edraagsregevdraawZ taartsedlowdiuZ dapedlowdiuZ taartsneraldiuZ Schakelen tussen schalen Zweeloostraat Het strategisch voorraadbeleid van de corporaties in Den Haag Zuidwest tsewdiuZ gaaH neD ni seitaroproc ed nav dielebdaarroovVoor hcde si‘bulk’ getavan rthet s woningbezit teH taainrZuidwest tsoole–ewZ Geen zware organisatie dat van de woningcorporaties – bood de project-

Het lijkt allemaal zo gemakkelijk en simpel, of is

Moerwijk

gewijze aanpak te weinig soelaas. Op basis van

dat schijn? Volgens Huffstadt is het een bewuste

die gedeelde visie kon er gezocht worden naar

keuze geweest om zo te werken: ‘Het is een net-

een nieuwe verdeling van verantwoordelijkheden

werkorganisatie die uitgaat van de eigen kracht

binnenwerk DEF

20-09-2007

15:27

Pagina 2

4 9

In kort bestek

1 Ter introductie

Den Haag

2 De bevolking van Den Haag Zuidwest

3 Het kader van de vernieuwing

4 Een blik terug

5 De resultaten van de vernieuwing tot nu toe

6 De herhuisvesting

7 De vernieuwingsopgave voor 2005-2013

103

8 Een goede communicatie met alle partijen

Samen aanpakken • Het strategisch voorraadbeleid van de corporaties in Den Haag Zuidwest

Bouwlust/Vrederust

ewuorbreiB taartsdreewreveB taartsffloW ej teB naalnietsereB sulwuoB taartsregroB edraagsrekrewtnoB taartseladneoB taartsolekeoB tstrehnropdrachtgever ooC taartsnWoningstichting edroveoC taHaag artsWonen/Stedion/Vestia nevahsleraC naalgrubnennaC eveiD taartspmakeneD gewtraavsmedeD neevlaD taartsnesflaD project Boek Samen aanpakken Den Haag Zuidwest netsorD neostnalpehAchterstand tnerD fee> rDoplopende eD edrascores agsreineparD gewnietsekarD naV neostnalpedleE dapedleE edarnroohkeE taartsolegniwD Ontwikkeling achterstands sarE nielpsumsarE Het namerendeel aledehcvan sndeEHaagse taarwijken tsneism mE taartsnietsnekE tussen G eD taartsamelyear1995 F ten aa2004 rtsredelijk grubstabiel netiugebleven lF tainardetsolxE25 nielptieromsE zelfs voor wijken rtstnairolG taartsneachterstandsscore. teiG gewneDit regeldt tsjie G taartsnediumeneG als de Schilderswijk en Transvaal. De enige uitSchilde nennivarG feerdnevazondering rG nahierop alnebetreft grebde sm a rG edraagsdimsduoG wijken in Den Haag raaH gewnietsretnuG t a a r t s s n i t s e v o r G t a a r t s o o l l o r G e d j i z e n e o r G Transva Zuidwest. Voor zowel Bouwlust/Vrederust, kwartie Moerwijk is deta achterstandzaH taartsetlevaH taMorgenstond artskeoralsbn edraH artshcywedaH score gestaag toegenomen. lliH edarnetreH naalolegneH taartsednaM kirdneH taartsnroodnelleH 40% De wijken in Den Haag Zuidwest scoren nu ooH neevgooH taartsnelahgooH naalneevegooH taa20rtsnetloH slechter dan wijken als het Valkenboskwartier, doR nav naJ naalnekyu L naJ taartsCentrum, treeW Groenteed naJen gewnedE paaJ Regentessekwartier, oK feerdsreinevolK fFruitmarkt eerdsren ekLaakkwartier/Spoorwijk, noJ dapteoV semet nnaals hoJ taartssuisalB naoJ dat segnaL edjizdnaL edjgevolg izega Ldenwijken eevginaDen aLHaag taZuidwest artsernuniuK edetsetroK ‘Corporaties meer de rolachterwijken metzijn hoogste ietseveoL taartstsrohtot kcde oLtopg8evan wg rvan ebopdrachtgever netdehc iLgaan gespelen’ wyeL taartsoleggeL standscore behoren. ltnalreaM naV naalkjNa id2003 snelijkt traeraeen M stabilisatie taartseopttteutreden. L eD naalrezoL kotS sileM naalekotS s eM taaristsechter reldteekort M geweest edarrom etraM15 taartsolekraM Deilmeetperiode definitieve conclusies te kunnen trekken. artsleertsniM edetsneddiM gewnethcaddiM gewleppeM edarleppeM 40% Station ueiN taartsdrooneiN edetsneveN taartstsrohletteN edraagsredluM droO teH taartstslO taartsgroN edjizredGroenterooNen Fruitmarkt taartsneevejiN eaduO edarrettO taartsetlevrO taartsmusrRegentessekwartier amtoO edjizretsoO nalP taartskjidnegnaL reteiP taartsedlowsretaP edj10izkraP Bouwlu Moerw artsrekjiredeR taartsnerethceR neevdnaRLaakkwartier/Spoorwijk edaR eD naaltsrohpaaR Morgen teiR feerdsreddiR naalhtieF sivnjihR taartssuiveR izmiuR taartssnagtoR taartsedloRInhoud taartsrehcssiV remeoR Centru eolahcS gewtrahregruB araS taartsgrubnednaS taartskeorbsyuR naV 40% djizloohcS taartsgrobpihcS edraagsredlihcS taartsremrehcS Valken 5 artsnetehnoohcS gsrekrewnjirhcS feerdnetuohcS taartsdroonoohcS ta tS thciztropS edjizleepS naallekarB nav ei foS taartsedlimS tS naalkjiwneetS edraagsrewuohneetS edetS eD taartsretratS ahcslesseT taartsgrubnenawS taartssarediuS edraagsreiaardleotS wT edjizniuT taartsnegrebbuT edakartsleorT feerdsreirozerT niksmeeH reiV taarts* De edjaren lo1997 wreneV honbekend cizdleV taartsehtlaV taartssapnelU 2002 t zijn en in de grafiek geïnterpoleerd. 0 40% rtskjiwseerV naaltsurederV drooederV edarnessoV t1995 aarts1997 redd1999 elV 2001 2003 2005 W taartsolesreeW 2ta abevolking rtsne vrHaag esZuidwest paW edraagsredjinstnaW anpakken | De vaneDen hsedniW taartshgrobnedliW taartsehjiW edarlezeW nielpnevohtseW

Beresteinlaan Betje Wolffstraat Beverweerdstraat Bierbrouwersgaarde Boekelostraat Boendalestraat Bontwerkersgaarde Borgerstraat Bouwlustlaan Bri Cannenburglaan Carelshavenstraat Coevordenstraat Coornhertstraat Dal Sociaal-economische positie > beperkte draagkracht Dalfsenstraat Dalveen Dedemsvaartweg Denekampstraat Dieverstraat D Drakesteinweg Drapeniersgaarde De Dreef Drentheplantsoen Drostendreef Dr Dwingelostraat Eekhoornrade Eeldepad Eeldeplantsoen Van Effenstra scores* Ekensteinstraat Emmenstraat Enschedelaan Erasmusplein Erasmuspark Esmoreitplein Exlostraat Fluitenburgstraat Fraeylemastraat De Gaarde G Genemuidenstraat Geijsterenweg Gietenstraat Gloriantstraat Goud ersbuurt Goudsmidsgaarde Gramsbergenlaan Gravendreef Gravinnendreef Gre Groenezijde Grolloostraat Grovestinsstraat Guntersteinweg Haardstede H aaler Hadewychstraat Hardenbroekstraat Haveltestraat Hazenrade H Hellendoornstraat Hendrik Mandestraat Hengelolaan Hertenrade Hillenraadw Holtenstraat Hoogeveenlaan Hooghalenstraat Hoogveen Hoogvlietstra Jaap Edenweg Jan de Weertstraat Jan Luykenlaan Jan van Rodestraat J Joan Blasiusstraat Johannes Voetpad Jonkersdreef Kloveniersdreef Koekangest Kortestede Kuinrestraat Laagveen Lagezijde Landzijde Langestede De Leggelostraat Leyweg Lichtenbergweg Lockhorststraat Loevesteinlaan Lo Lozerlaan De Luttestraat Maartensdijklaan Van Maerlantlaan Mar Markelostraat Marterrade Medlerstraat Melis Stokelaan Melis Stokezijde Me Meppelrade Meppelweg Middachtenweg Middenstede Minstreelstraat Moerw nsbuurt Muldersgaarde Nettelhorststraat Nevenstede Nienoordstraat Nieuweweg Ni Nijeveenstraat Noorderzijde Norgstraat Olststraat Het Oord Oosterhe Oosterzijde Ootmarsumstraat Orveltestraat Otterrade Oudaenstraat P Parkzijde Paterswoldestraat Pieter Langendijkstraat Plantenoord ust/Vrederust wijk Raaphorstlaan De Rade Randveen Rechterenstraat Rederijkerstraat Remm nstond Reviusstraat Rhijnvis Feithlaan Riddersdreef Rietveen Rijn Roemer Visscherstraat Roldestraat Rotgansstraat Ruimzicht Ruin um Van Ruysbroekstraat Sandenburgstraat Sara Burgerhartweg Schaloenstraat S Schermerstraat Schildersgaarde Schipborgstraat Schoolzijde Schoo nboskwartier Schoonhetenstraat Schoonoordstraat Schoutendreef Schrijnwerkersgaarde Sc Smildestraat Sofie van Brakellaan Speelzijde Sportzicht Stadzijde S Starterstraat De Stede Steenhouwersgaarde Steenwijklaan Steenzicht Stoeldraaiersgaarde Suiderasstraat Swanenburgstraat Tesselschadelaan T Trezoriersdreef Troelstrakade Tubbergenstraat Tuinzijde Twickelstraa Ulenpasstraat Valthestraat Veldzicht Verwoldestraat Vier Heemskinderenstra Vledderstraat Vossenrade Vredeoord Vrederustlaan Vreeswijkstraat Vriez Wantsnijdersgaarde Wapserveenstraat Weerselostraat Weldamstra 23 Westhovenplein Wezelrade Wijhestraat Wildenborghstraat Windesheimstraat binnenwerk DEF

binnenwerk DEF

20-09-2007

15:28

20-09-2007

15:28

Pagina 22

Pagina 16

De meest recente beschikbare gegevens over

aan de slag, dat zeker. Maar er zijn echt nog behoorlijke inspanningen noodzakelijk. In Morgenstond-Midden begint de vernieuwing echt zichtbaar te

Bouwlust/Vrederust

het inkomen betreffen het jaar 2000. Wanneer

worden. Je kunt de vernieuwing daar echt gaan aanraken.’

voor dat jaar de wijken in Zuidwest vergeleken

Meer trots tonen

worden met het Haagse gemiddelde, dan valt

En dan de toekomst. Voor de komende tijd staat onder andere een meer

uitgesproken gebiedspromotie op stapel. Gretha Jansen legt uit waarom:

meteen het lage aandeel hoge inkomens op

‘De wereld buiten Zuidwest moet weten dat Zuidwest verandert. We willen

het de wereld vertellen, met als doel dat er ook andere groepen – van buiten

(9% Bouwlust/Vrederust, 7% Morgenstond en

Zuidwest – zien hoe goed je hier kunt wonen.’

Maar bovenal moet de sociaal-economische vernieuwing van Zuidwest

6% Moerwijk, ten opzichte van 16% in Den Haag

met kracht ter hand worden genomen. Peter Manders: ‘Initiatieven zoals de

Pius X-kerk, waarin een huisartsencollectief is gevestigd, zijn net zo belang-

totaal) en het hoge aandeel lage inkomens.

rijk als de volkshuisvestelijke opgave. Het is aan ons om de vernieuwing bre-

der te maken. De gemeente doet daaraan mee, met het Sociaal Actieplan voor

Op basis van onderzoek kan de inschatting

Zuidwest, en wij blijven daarin niet achter.’ Ruud Geelhoed: ‘Het gaat om de

10%

20%

30%

40%

10%

20%

30%

40%

10%

20%

30%

40%

10%

20%

30%

kwaliteit van de samenleving als geheel. Gebiedsvernieuwing moet meer zijn

gemaakt worden dat 15 tot 20% van de huis-

dan wonen, want de woningen kunnen dan wel goed zijn, maar als bijvoorbeeld een goede school ontbreekt komt men nog niet. Investeren in maat-

houdens in Zuidwest een nieuwbouw koop-

schappelijk vastgoed en het sluiten van nieuwe coalities; de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid spreekt de woningcorporaties hier

woning kan betalen.

Morgenstond

terecht op aan. Daar gaan we de komende tijd, ook weer samen met de gemeente, hard aan werken.’ <

De peilers van de gezamenlijke aanpak

> Pius X

> Eén platform voor afstemmen initiatieven woningcorporaties

In de voormalige Pius X-kerk in de wijk Bouwlust is in 2004 een zorgcentrum gerealiseerd,

voor onder meer huisartsen, thuiszorg en jeugdgezondheidszorg. De kerk werd niet meer voor kerkdiensten gebruikt en is aangekocht door Vestia, met als doel het (te) geringe aanbod van

gezondheidszorg en welzijn in de wijk te vergroten. Het project fungeert tevens als katalysator voor andere vernieuwingsprojecten in de wijk. 16

> Gezamenlijk aantrekken gebiedsmanager

> Schakelen tussen schaalniveaus (stadsdeel, wijk, gebied en project)

> Afspraken maken op niveau gebiedsontwikkeling (programma, stedenbouw en financiën)

1 | Ter introductie

Moerwijk

binnenwerk DEF

20-09-2007

15:28

Pagina 56

Aantal nieuwbouwwoningen en verdeling eigendomsvorm 1990-2004

350

Koopwoningen Huurwoningen

300

Den Haag

Een overzicht van de vernieuwing

250

Aantal woningen

Nieuwbouw

Van 1990 tot en met 2005 zijn ca. 2.300 nieuwe woningen opgeleverd. Voor

2006 staan ca. 500 opleveringen gepland. Het aantal koopwoningen stijgt de

200

tot 14.000 euro 14.000 - 20.100 euro 20.100 - 27.100 euro 27.100 - 35.900 euro

laatste jaren. Dat geldt ook voor het aantal eengezinswoningen. Verder is een groot aantal woningen voor ouderen gerealiseerd.

150

Renovatie

Tussen 1990 en 2005 zijn35.900 circa 1.700 woningen ingrijpend gerenoveerd, door vanaf euro

247

230

middel van het samenvoegen van woningen, wijzigingen in de plattegronden,

202

100

191

180

169

101

120

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

Samen aanpakken

toegankelijk, bruikbaar en veilig huis. Verkoop huurwoningen

1990

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

Sinds eind jaren negentig is de verkoop van huurwoningen op gang gekomen. Tot 2005 zijn er ca 2.250 woningen aangewezen door de woningcorporaties voor verkoop, waarvan inmiddels bijna 25% daadwerkelijk is verkocht.

De voortgang van de verkoop is sterk afhankelijk van het aantal verhuizingen binnen een woningcomplex.

Resultaten tussen 1990 en 2005

> 2.300 nieuwe woningen gerealiseerd

> 1.700 woningen ingrijpend gerenoveerd

Openbare ruimte

De vernieuwing van de openbare ruimte is in principe de verantwoordelijk-

heid van de gemeente Den Haag. Aansprekende voorbeelden van de aanpak van het publieke domein in de afgelopen jaren zijn het Melis Stokepark en

het Eekhoornradeveld, waar tevens een nieuw wijkcentrum voor Bouwlust is

> 500 huurwoningen verkocht

gebouwd (in de volksmond al de ‘Groene Kikker’ genoemd).

5 | Resultaten van de vernieuwing

binnenwerk DEF

20-09-2007

15:30

Pagina 110

Bijlage 3 > Moerwijk-Zuid stedenbouwkundig plan

Een groot deel van de bebouwing in Moerwijk-Zuid wordt vervangen.

De vernieuwing maakt gebruik van delen van de bestaande ruimtelijk

infrastructuur. Er is een samenhangend raamwerk ontworpen van wegen,

groenzones en waterlopen. In alle fases van de vernieuwing wordt middels dit

raamwerk de ruimtelijke eenheid van

de buurt bewaakt en wordt het verband

110

Ontwerp: Palmboom & van den Bout Stedenbouwkundigen

met omringende buurten verbeterd.

bebouwing nieuw bebouwing bestaand wegen parkeren binnenterrein fietspaden trottoir water gras

40%

spronkelijk ontwikkeld door de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting ouderen en mensen met een lichte functiestoornis kunnen wonen in een

119

het ‘opplussen’ van complexen en het bijplaatsen van liften. Opplussen, oor(SEV), is het verbeteren van bestaande woningen en woongebouwen zodat

140

111

tot 14. 14.000 20.100 27.100 vanaf 3

1993

kshorn

opdrachtgever Stichting Garantie Woningbouw Jo Roelof Zeeman project Jubileumboek 25 jaar

1982

1983

1992

Anna Paulowna

Almere

Oosterhou

1994

1996

Avenhorn

Breda

Diverse projecten in dit boekje zijn tot stand gekomen in samenwerking met Rutten Communicatieadvies en Kees de Graaf Vastgoedcommunicatie. Fotografie en illustraties o.a.: Theo Baart, Mark van den Brink, Hélène de Bruijn, Harry Cock, Lex Draijer, Herman Geurts, Rob ’t Hart, Luuk Kramer, Marsel Loermans, Cary Markerink, Leendert Masselink, Nout Steenkamp, Maarten van de Velde, Duco de Vries

8-13

cg pms

werk: 1 tijdschriften werk

cg pms

werk: 2 ontwikkelen, bouwen en wonen werk

3 :krew

to be continued...