Lef

Verbreding A2 Rijkswaterstaat Nieuwbouw Gemini Ziekenhuis Den Helder BouwinformatieModule Cadvisual Nieuwbouw Scholengemeenschap Veenendaal Parkeergarage UMC St. Radboud Lectoraat Regie Stedelijke Vernieuwing Duurzame leefomgevingen More for You Le Medi ERA Bouw Ecobeach BAM Infra en Rijkswaterstaat Openbare ruimte Gemeente Hellevoetsluis De Bocht van Maarssen Maapron Reorganisatie Heijmans Infra Spoorverdubbeling Amsterdam - Utrecht ProRail Talentenprogramma PtP Bouw Renovatie ministerie van FinanciĂŤn Noordelijke Ring Utrecht De Nieuwbouw

Wapenfeiten van durfbouwers

5 Voorwoord 7 Lef 14 Verbreding A2 Rijkswaterstaat 18 Nieuwbouw Gemini Ziekenhuis Den Helder 22 BouwinformatieModule Cadvisual 26 Nieuwbouw Scholengemeenschap Veenendaal 30 Parkeergarage UMC St. Radboud 34 Lectoraat Regie Stedelijke Vernieuwing 38 Duurzame leefomgevingen More for You 42 Le Medi ERA Bouw 46 Ecobeach BAM Infra en Rijkswaterstaat 50

Openbare ruimte Gemeente Hellevoetsluis

54 De Bocht van Maarssen Maapron 58 Reorganisatie Heijmans Infra 62

Spoorverdubbeling Amsterdam - Utrecht ProRail

66 Talentenprogramma PtP Bouw 70 Renovatie ministerie van FinanciĂŤn 74 Noordelijke Ring Utrecht De Nieuwbouw

Inhoud

De bouw vernieuwt en dit boek vormt daarvan een getuigenis. We zijn in de bouw wel eens geneigd te veel in onze schulp te kruipen, zeker als we wind tegen hebben. Wie het anders wil en, sterker nog, daadwerkelijk anders doet krijgt niet direct de handen op elkaar. En het is ook niet echt gemeengoed om je in deze sector als vernieuwer te laten afficheren.

Maar toch. Het tij keert. Opdrachtgevers bij de overheid, het spoor, de gezondheidszorg, het onderwijs willen dat de bouw vernieuwt. Wat in andere economische sectoren gemeengoed is - werken vanuit vertrouwen en met de hoogst mogelijke professionele standaard - is steeds meer het gedrag waar opdrachtgevers en opdrachtnemers zich in de bouw door laten inspireren.

En het zoeken naar de wegen om dat vorm te geven is nu een paar jaar aan de gang. Met actieve aandacht voor de eindgebruikers. Voor de kwaliteit van samenwerken. Voor duurzaamheid. Kortom: voor maatschappelijke verantwoordelijkheid.

Het Lefboek markeert het profiel van de noodzakelijke vernieuwingsbeweging die in de bouw op gang is gekomen. Het is een hoopvol boek, dat laat zien dat deze sector niet zozeer met zichzelf bezig is, maar waardevolle antwoorden kan geven op steeds dringender wordende vragen over de kwaliteit van onze gebouwde omgeving.

Van deze zoektocht geeft dit boek geeft een impressie. Het blijkt dat wie vernieuwt er ten diepste van overtuigd is dat lef een hoger doel dient.

Dat betekent: tegen de stroom in roeien, tegenslag omzetten in energie voor weer een nieuwe stap, er op vertrouwen dat ook anderen met jou op zoek zijn en weten dat gezamenlijkheid de basis voor vernieuwing is. Vanuit het innovatieprogramma PSIBouw vinden we het de hoogste tijd om een aantal van deze vernieuwers in het licht te zetten. We doen dat in het besef dat hiermee vele anderen, die zich net zo sterk inzetten voor vernieuwingen, niet aan bod komen. Ook die vernieuwers willen we graag bij dit eerbetoon betrekken.

mei 2007 Herman Hazewinkel voorzitter PSIBouw

Voorwoord PSIBouw netwerk van vernieuwers

7

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Lef. Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal, omschrijft het woord als moed, risico nemen, op avontuur gaan en durf: begin nou eens als je lef hebt. Dit boek heeft niet voor niets de titel ‘Lef’ gekregen. In de serie interviews komen mensen aan het woord die ieder op hun eigen terrein lef tonen om de bouw als sector naar een hoger niveau te tillen.

Niet alleen om de kwaliteit van het project te verbeteren, een plan sneller te kunnen realiseren of simpelweg goedkoper uit zijn. Nee, het gaat vooral om een nieuwe visie op de bouw als professionele en innovatieve sector.

Een sector die met een jaarlijkse omzet van 65 miljard euro niet alleen van een enorme economische waarde is, maar vooral ook een sector die openstaat voor samenwerking en vernieuwing. Kortom, een sector die het lef heeft om in beweging te komen.

Lef PSIBouw netwerk van vernieuwers

➜ 9

Toch is het imago van de Nederlandse bouwnijverheid is op z’n zachtst gezegd niet optimaal. Dat heeft alles te maken met het feit dat de bouw in Nederland nog een overwegend traditionele sector is. Neem alleen al de bouwmethoden die in pakweg zeventig jaar nauwelijks veranderd zijn. Op bouwplaatsen worden de stenen gemetseld, nadat eerst met gietbouw of prefab betonelementen het karkas is neergezet. De bouw is in de beeldvorming ook vooral een sector voor laaggeschoolden. Dit alles onder het motto ‘als je helemaal niets meer kan, ga je maar werken in de bouw’. Op bouwplaatsen is het zomers bloedheet en in de winter koud, winderig en nat. Kortom, geen plek om tot je 65ste door te brengen, áls je die leeftijd al haalt en niet voortijdig de WAO bent ingestroomd. En de bouwfraude heeft het aanzien van de sector al helemaal geen goed gedaan.

De bouw is in de publieke opinie vooral ook een behoudende markt. Veranderingen waar men in eerste instantie geen geld aan zal verdienen, worden binnen de sector vaak met scepsis bekeken. Dat is op zich niet vreemd. De concurrentie is groot, dus onzekerheden worden 610

geordend op continuïteitsbelang. Maar een belangrijke oorzaak is voor een groot deel ook de houding van de overheid jegens het bouwbedrijfsleven. Na de Tweede Wereldoorlog nam de overheid de wederopbouw van ons land voor haar rekening. Zij stuurde de ontwikkeling van de bouwindustrie en de bouwproductie aan. Met andere woorden, de overheid ontpopte zich voor de bouw als initiatiefnemer in vrijwel alle sectoren. Of het nu ging om de bouw van ziekenhuizen, scholen, overheidsgebouwen, infrastructuur of kantoorgebouwen. En uiteraard had daarbij, om de woningnood in de naoorlogse jaren te bestrijden, de massawoningbouw de hoogste prioriteit. De bouw werd in de praktijk aangestuurd en gecontroleerd door overheidsorganen zoals Rijkswaterstaat, Rijksgebouwendienst, het College voor Ziekenhuisvoorzieningen etc. De plannen werden zowel qua vormgeving als uitvoering bij wijze van spreken tot achter de komma nauwkeurig voorgeschreven en het bouwbedrijfsleven hoefde het letterlijk alleen nog maar te bouwen. En daarmee was de bouw verworden tot niets meer en niets minder dan een aannemer. Zij namen het werk planklaar aan. Er bleef voor de bouwbedrijven dan ook niets anders over dan op prijs te concurreren. Op plannen van bedrijven die een andere werkwijze of aanpak voorstelde zat de overheid immers niet te wachten.

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Aldus de verklaring van het feit dat de bouw een behoudende sector zou zijn. Met de nadruk op zou zijn. Want er zijn inmiddels door de sector zélf heel veel initiatieven genomen die in de afgelopen decennia tot veel innovaties hebben geleid. En ook daar heeft de overheid feitelijk een handje bij geholpen. Immers, sinds het begin van de jaren negentig begonnen de verhoudingen tussen de overheid en de bouwsector te veranderen. De overheid nam steeds meer afstand van de sector. Onder het motto ‘de markt moet zijn werk doen’ werd er ook meer aan het bouwbedrijfsleven overgelaten. Zo professionaliseerden Nederlandse projectontwikkelaars zich tot ondernemingen die niet meer alleen gingen voor de zogenoemde hit and runprojecten, maar bereid bleken langjarige samenwerkingsovereenkomsten met lokale overheden aan te gaan. Er werd een voorzichtig begin gemaakt met publiek private samenwerking en steeds vaker werd de sector nadrukkelijker bij planvoorbereidingen betrokken.

Transitie

De bouwfraude-affaire was in die zin aanvankelijk een enorme tegenslag voor

➜

een sector die duidelijk aan het vernieuwen is. Maar de keerzijde was dat de affaire er tegelijkertijd voor zorgde dat de sector de transitie ging versnellen en verdiepen. Zo zijn de luiken als het ware opengegooid en is de bouw nu een stuk transparanter geworden. Er zijn er zelfs die menen dat de affaire, toch een zwarte bladzijde in de geschiedenis van de sector, er voor heeft gezorgd dat de sector in vele opzichten volwassen is geworden.

Kortom, de sector is zichzelf aan het vernieuwen en staat vooral ook open voor die vernieuwing. Daarin neemt natuurlijk de rol van de opdrachtgever een belangrijke plaats in. Die heeft namelijk voor een groot deel de sleutel tot innovatie in handen. Een goed voorbeeld daarvan is de verbreding van de A2 tussen Holendrecht en Oudenrijn naar twee maal vijf rijstroken.

Overheid en marktpartijen hebben hiervoor een convenant gesloten om dit werk in vier jaar tijd uit te voeren. Maar liefst zeven jaar korter dan de oorspronkelijke raming van elf jaar. De kern van deze versnelling ligt voor een deel in het omdraaien van de vraag. Niet alle benodigde fases simpelweg bij elkaar optellen waarna de einddatum bekend is. Maar juist de vraag stellen welke inspanningen moeten er worden verricht om de tien rijstroken in 2010 functioneel beschikbaar te hebben? Een ambitieus project. Niet in de laatste plaats natuurlijk omdat tijdens

PSIBouw netwerk van vernieuwers

11

de uitvoeringen nog tal van juridische procedures in het kader van de Tracéwet worden gevoerd. Maar ook omdat Rijkswaterstaat als opdrachtgever zich een geheel andere rol aanmeet.

Niet langer tot in de kleinste details voorschrijven wat de bouwers moeten doen, maar veel meer sturen op risicomanagement. De voorwaarden en functionele eisen zijn vastgesteld maar het is vervolgens aan de markt om daar kwalitatief invulling aan te geven. Dat vergt een mentaliteitsverandering van beide partijen. De opdrachtgever, in dit geval Rijkswaterstaat, moet zich meer als manager opstellen en het bouwbedrijfsleven zal alle kennis, ervaring en visie moeten aanboren om aan de gestelde verwachtingen te voldoen.

Profielschets

Een dergelijke benadering is volgens ingewijden feitelijk helemaal niet

zo vreemd. Zo stelt bijvoorbeeld Felix van Baal, algemeen directeur Bedrijf Huisvesting van het UMC St.Radboud in dit boek zichzelf de vraag ‘waarom zouden wij als opdrachtgever ons bezighouden met zaken waar wij geen verstand van hoeven te hebben?’ Voor de bouw van een parkeergarage op het campusterrein in Nijmegen heeft hij simpelweg een profielschets opgesteld 12

waar de garage aan moet voldoen. De invulling daarvan wordt in z’n geheel aan de bouwende partijen overgelaten. Een paar bouwers haakten in het voortraject af, maar er waren er ook die de uitdaging wel degelijk aan wilden gaan en op basis van eerdere projecten exact wisten hoe ze dit moesten aanpakken.

Nog een stapje verder zijn de Rijksgebouwendienst en het ministerie van Financiën gegaan bij de renovatie van het ministerie van Financiën in Den Haag. Hiervoor is gekozen voor een Design, Build, Finance, Maintaine en Operate-contract. Alle schakels, van zowel ontwerp, bouw, financiering, onderhoud tot en met de exploitatie is voor een periode van 25 jaar in handen gegeven van één private partij. Om het voor partijen mogelijk te maken een goede aanbieding te doen is er een zogenoemde outputspecificatie in de vorm van een digitale database gemaakt. Omdat de bouwende partij ook verantwoordelijk is voor het onderhoud en de exploitatie van het gebouw is er in het uiteindelijke ontwerp veel aandacht voor duurzame oplossingen, zoals energiebesparende maatregelen. En uiteraard in de keuze van duurzame en kwalitatief hoogwaardige materialen waardoor wordt bespaard op het onderhoud en de

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

facilitaire kosten. Financieel gezien blijkt deze benadering al een succes. Het taakstellende budget voor de totale renovatie was 190 miljoen euro en er is uiteindelijk gegund voor 173 miljoen euro.

De grootste winst lijkt in deze voorbeelden echter te zitten in het herstelde vertrouwen tussen publiek en privaat. Of zoals de plaatsvervangend projectleider van de renovatie Sietske Bergsma elders verwoordt: ‘waar het om gaat is dat je vertrouwen hebt in elkaars kennis en ervaring en de bereidheid moet hebben binnen de aangegeven juridische kaders de grenzen op te zoeken.’

Andere competenties

De veranderende vraag van de opdrachtgever vergt van de sec-

tor dat zij zich anders organiseren. Geïntegreerde projecten brengen onmiskenbaar met zich mee dat de huidige bouwkolom kritisch onder de loep moet worden genomen. Het vasthouden aan een vaste plek binnen de waardeketen lopend van concept, ontwerp, risicodragend ontwikkelen en uitvoeren, tot en met beheer lijkt een niet vol te houden strategie. De verschillende disciplines binnen de sector moeten bereid zijn om, zoals dat zo fraai heet, bij elkaar over de schutting te kijken.

➜

Dat vergt van een onderneming vooral visie en openstaan voor veranderende marktomstandigheden. Maar het vraagt op verschillende niveaus ook om een heel andere type werknemer met andere competenties. Iemand die openstaat voor vernieuwing en zich dus niet langer alleen bezighoudt met puur bouwen maar ook nadenkt over bijvoorbeeld ontwerp, onderhoudsen servicecontracten.

Om dit anders denken bij werknemers te promoten heeft Heijmans Infra het zogenoemde V3-programma ontwikkeld. Met Versneld Vernieuwend Voorop (V3) wil de onderneming vernieuwende ideeën ontwikkelen en die in de markt zetten. Medewerkers worden soms in teams uitgedaagd om met ideeën en uitgewerkte plannen te komen. ‘De grote winst’, zo benadrukt Erik Staps, divisiedirecteur van Heijmans Infra, ‘is dat de teams divisieoverschrijdend werken.

Hierdoor ontstaat er een soort kruisbestuiving en dus ook een nieuw soort elan.’ Het is geheel in lijn met de visie van Gerard Oorthuys, directeur PtP Bouw, die een talentenprogramma voor net afgestudeerde HBO-ers en academici heeft opgezet. Door dit talentenprogramma kunnen zij inzicht krijgen in wat er bij verschillende partijen speelt. ‘Zo hopen wij de ketenintegratie te bevorderen en draagt het tevens bij aan een beter vertrouwen tussen de verschillende partijen’, zegt Oorthuys.

PSIBouw netwerk van vernieuwers

13

Openstaan voor wensen

Bij het opengooien van de luiken, hoort ook openstaan

voor de wensen van de consument en het zoveel mogelijk centraal stellen van de eindgebruiker. Dat is wel even een stapje verder dan bijvoorbeeld woningen op de markt brengen met ‘slechts’ een uitgebreide meer- en minderwerklijst. Het begint bij het inventariseren van de specifieke wensen van de consument om daar vervolgens het uiteindelijke product op af te stemmen. Kortom, het betekent bovenal als onderneming om in een vroegtijdig stadium met de eindgebruiker in gesprek te gaan. Dat een dergelijke benaderingswijze tot een succesvol project kan leiden bewijst Le Medi in Rotterdam wel. Dit is een complex van 93 woningen die in principe als basistype worden aangeboden maar vervolgens door de koper op verschillende manieren worden uitgebreid. Kortom, de consument als coproducent.

Het Living Building Concept (LBC) is ook zo’n nieuw concept waarin de eindgebruiker centraal staat. Binnen het Living Building Concept formuleert de opdrachtgever zijn vraag en de bouwende partij levert het antwoord in de vorm van een gebouw dat aan de voorwaarden voldoet. Kern van het Living Building Concept is dat het resultaat steeds aan de veranderende 14

wensen en eisen van de opdrachtgever kan worden aangepast.

Communicatie Dit alles vergt uiteraard een goede communicatie. Eigenlijk ook al zo’n aspect waar de bouw in het verleden niet zo in uitblonk. Die tijd lijkt echter definitief voorbij. Het besef dat er bij projecten niet alleen met de opdrachtgever moet worden gecommuniceerd maar bijvoorbeeld ook met belanghebbenden is bij de bouwsector wel doorgedrongen. Het zorgen voor draagvlak is immers van groot belang om een project niet te laten vertragen. Het is dan ook beter om betrokkenen niet alleen te informeren maar ook daadwerkelijk bij de planvorming te betrekken.

Zo wordt de Noordelijke Ring Utrecht (N230), een gecombineerde provinciale en gemeentelijke weg aan de noordkant van Utrecht dagelijks geteisterd door lange files. De Nieuwbouw, een netwerkorganisatie van jonge professionals uit de bouwsector, is voor de N230 een zogenoemd vraaggestuurd besluitvormingsproces begonnen. Het houdt in dat de gebruikers van de weg, omwonenden en de stakeholders (provincie en gemeenten) gevraagd worden actief mee te denken naar een oplossing. Na deze inventarisatieronde volgt de tweede fase waarin een

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

oplossingsrichting wordt opgesteld waar niemand het mee oneens is. ‘Een goede communicatie is in deze fase dan ook uiterst cruciaal om een goed resultaat te behalen’, aldus één van de initiatiefnemers van het project. En zo zit de bouw opeens vooraan bij vernieuwingen in het openbaar bestuur en besluitvorming: lokale betrokkenheid van burgers en gebruikers bij een zich dienstverlenend opstellende overheid.

Leien dakje Natuurlijk verloopt de vernieuwing van de bouwsector nog lang niet overal van een leien dakje en zijn er bij zowel publiek als privaat nog heel wat hobbels te nemen. Feit blijft dat de sector momenteel volop in beweging is. Er wordt nieuwe software ontwikkeld om gezamenlijk leefomgevingen vorm te geven. Het op elkaar afstemmen van verschillende ontwerpsystemen is ook al mogelijk. Kortom, nieuwe technieken die het samenwerken alleen nog maar zullen vergemakkelijken. Lef hebben speelt bij dit alles een grote rol. De oude en soms zeer vertrouwde stellingen moeten immers worden verlaten. Gelukkig zijn er altijd koplopers die een dergelijke stap als eerste durven te nemen. Zij hebben Van Dale’s omschrijving van het woord lef, begin nou eens als je lef hebt, letterlijk genomen.

Zij hébben lef.

PSIBouw netwerk van vernieuwers

15

16

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Lex Dekker

De werkelijke kostenpost voor ‘BV Nederland’ moet volgens

projectleider Rijkswaterstaat

Lex Dekker zelfs ‘vele miljoenen euro’s’ hoger liggen.

Deze schadepost is dan ook één van de voornaamste

‘We gaan die weg versneld

redenen geweest om de verbreding van de A2 in tijd te versnellen. Hiervoor hebben de minister van Verkeer en Waterstaat, Bouwend Nederland, ONRI en PSIBouw onder

neerleggen.’

het motto A2 2x5=2010 eind 2005 een convenant gesloten. ‘Kern van dit convenant is dat alle betrokken partijen zich sterk maken om door middel van procesinnovaties en nieuwe vormen van samenwerking grootschalige infrastructurele projecten sneller uit te voeren. Wij willen van de verbreding van de A2 dus vooral ook veel leren. Niet alleen

Het gesprek met Lex Dekker heeft plaats in Utrecht in het tijdelijke onderkomen van Rijkswaterstaat op een

wij als Rijkswaterstaat maar ook de bouwers en ingenieursbureaus.’

steenworp afstand van de A2. Op een grote kaart aan de muur van zijn kantoor meandert de A2 door het landschap.

Backcasting Volgens Dekker is nu ook hèt moment

De verkeersader, en vooral het stuk tussen Holendrecht en

om de traditionele werkwijze te veranderen. ‘We staan

Oudenrijn, is bij menig automobilist berucht en gevreesd.

in Nederland voor een grote bouwopgave. Er moeten de

Het traject heeft dan ook een vaste plek gekregen in de ver-

komende jaren heel veel infrastructurele werken worden

keersinformatie. Niet zo vreemd want het verkeer staat hier

uitgevoerd. Dat moet een stuk sneller kunnen dan op de

dagelijks op verschillende punten muurvast. En dat is niet

huidige traditionele manier.’ De wijze waarop de verbreding

alleen ergerlijk voor de automobilist en de vrachtwagen-

van de A2 ter hand wordt genomen kan aldus Dekker uniek

chauffeur, maar kost de economie ook geld. De vervoers-

worden genoemd. ‘Als eerste hebben we gezegd, we willen

organisaties hebben berekend dat de dagelijkse autoparade

dat de weg in 2010 berijdbaar is op 2 x 5 rijstroken. In de

op de A2 een jaarlijkse schadepost is van 33 miljoen euro.

traditionele manier zet je alle fasen op een rijtje en kom

➜ 17

‘Een megaklus, niet alleen groot van aard maar vooral ook spannend in de uitvoering.’ Met deze woorden bestempelt Lex Dekker van de Bouwdienst Rijkswaterstaat de verbreding van de A2 tussen Holendrecht en Oudenrijn naar twee maal vijf rijstroken. En daarmee zegt hij als integraal verantwoordelijke voor dit project geen woord te veel. Immers, de verbreding moet met een realiseringstijd van krap vier jaar in een recordtijd worden uitgevoerd. ‘In 2010 is de verbreding grotendeels gereed. En dat is dan zeven jaar eerder dan de oorspronkelijke planning in het MIT 2005. Ambitieus maar wel haalbaar.’

‘We vragen van de bouw geen onmogelijkheid’ Verbreding van de A2

PSIBouw netwerk van vernieuwers

‘Bij het kiezen van de uiteindelijke

je tot een einddatum. Nu draaien we het dus om. In 2010 moeten tien rijstroken functioneel beschikbaar zijn en welke

alliantiepartner gaat het niet om de goed-

inspanningen moeten er worden verricht om dát te halen?

Dat betekent dus bijvoorbeeld dat in de uitvoering diverse

koopste maar om de beste partner.’

fasen parallel moeten worden geschakeld.’ Dekker benadrukt dat er van de bouwers geen onmogelijkheid wordt gevraagd. ‘Natuurlijk hebben we eerst onderzocht of wat wij vragen wel reëel is. Daaruit kwam naar voren dat het

veel meer op risicomanagement. Met andere woorden;

mogelijk is.’

wij stellen de voorwaarden en functionele eisen en stu-

In één adem voegt hij daar wel aan toe dat Rijkswa-

ren daarop, maar het is vervolgens aan de markt om daar

terstaat en de convenantpartners hiermee wel lef tonen.

kwalitatief invulling aan te geven. Natuurlijk vergt dat een

‘Het is allemaal toch heel ambitieus. Terwijl de uitvoering

mentaliteitsverandering. Ook van onszelf trouwens. Het

start, lopen daaraan parallel de juridische procedures in

is een heel andere wijze van samenwerken. Tegelijkertijd

het kader van de Tracéwet. Zonder dat we iets afdoen van

moeten we er dan ook alert op zijn dat alle partijen niet in

alle inspraakrondes streven wij er als overheid naar om de

hun oude gedrag terugvallen. Om dat te voorkomen hebben

bureaucratie zo kort mogelijk te houden. Tegelijkertijd toont

we bij dit project per contract een “overdrukteam” gefor-

de bouw lef en ambitie door te zeggen ‘we gaan die weg

meerd. Daarbij hebben we de afspraak gemaakt dat als er

versneld neerleggen.’

spanningen optreden tussen de contractteams, we er eerst met elkaar uit willen komen. Doen we dat niet dan treden er

Enthousiast Dekker praat met veel enthousiasme over het project. Het past zijns inziens ook helemaal in de

brede glimlach op het gezicht, ‘kunnen we dus juist

nieuwe manier van werken die Rijkswaterstaat nu hanteert.

niet hebben.’

‘We schrijven niet meer tot op het kleinste detail voor wat

18

automatisch vertragingen op. ‘En dat’, zegt Dekker met een

Drie gunningen zijn er inmiddels achter de rug. Dekker

de bouwers moeten doen. We richten ons steeds minder op

noemt het daarbij opvallend dat de partijen opteren voor de

het voorschrijven en controleren van de uitvoering, maar

ingebouwde bonusruimte wanneer de tien rijstroken eerder

Projectbeschrijving

Verbreding van de A2 Al jaren wil het niet zo vlotten met het verkeer op de

ontoereikend ook. Rijkswaterstaat heeft daarom het ambi-

A2. Kilometers lange files die Nederland klauwen met geld

tieuze plan gelanceerd om al in 2010 een 2 x 5 baansweg

kosten, zorgen voor veel wrevel bij de dagelijkse A2-rijder.

te realiseren. Geenszins een onmogelijke opgave zoals is

Hoog tijd dat er stappen ondernomen worden om dit op

gebleken uit de opgestelde planningen.

te lossen. Een verbreding van de A2 met één of zelfs twee rijbanen is een logische en meest voor de hand liggende oplossing. Maar dat is niet stel op sprong gerealiseerd.

Door niet serieel de fases te plannen maar parallel, is er veel tijd – die normaal gesproken verloren gaat – te winnen. Door bovendien nieuwe contracten op te stel-

Een project van dergelijke omgang duurt normaal

len, waarbij de opdrachtnemer bonussen krijgt als hij het

gesproken al gauw tien tot vijftien jaar en dan is het nog

project eerder oplevert, wordt gezorgd voor de nodige

maar de vraag of het project op tijd opgeleverd wordt. En

stimulans. Maar misschien is het belangrijkste nog wel

daar heeft Nederland niet de tijd voor. Met de huidige groei

de nieuwe gewenste manier van samenwerken tussen de

van de economie, Schiphol en de Rotterdamse haven zal

opdrachtgever en de opdrachtnemer. Niet met de ruggen

het verkeer de komende jaren alleen maar toenemen en de

tegen elkaar, maar juist met de neuzen dezelfde kant op is

A2 nog meer dichtslippen. Haast is dus geboden.

het devies. Samen komen tot het bedenken van creatieve oplossingen. Deze samenwerking is ook wel nodig omdat

Het oorspronkelijke plan was om van de 2 x 3 baansweg

het parallel plannen van de fasen een mentaliteitsverande-

die er nu ligt tussen Holendrecht en Oudenrijn een 2 x 4

ring met zich mee brengt die continue gevoed moet wor-

baansweg te maken die in 2014 opgeleverd zou worden.

den zodat men niet in het oude patroon vervalt. Dit geldt

Eigenlijk dus jaren te laat en volgens de berekeningen nog

voor zowel de opdrachtgever als voor de opdrachtnemer.

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

dan op 31 december 2010 beschikbaar zijn. ‘Wij hebben die

en Ouderijn. Voor dit ingewikkelde stuk infrastructuur wil

bonus in het vooruitzicht gesteld omdat wij de weg zo snel

Rijkswaterstaat een alliantie als samenwerkingsmodel

mogelijk klaar willen hebben. Het wordt dan weliswaar iets

hanteren. Bij het kiezen van de uiteindelijke alliantiepartner

duurder maar we hebben dan wel eerder capaciteit. Ik kijk

gaat het niet om de goedkoopste maar om de beste partner.

uit naar de wijze waarop de combinaties hun faseringen uit-

Om tot een keus te komen wordt een ‘concurrentiegerichte

werken. Ik ben ook benieuwd of zij met slimme faseringen

dialoog’ doorlopen. ‘Wie heeft de meeste kennis, ervaring

komen die onze deskundigen niet hebben bedacht.’

en visie zijn hierbij belangrijke selectiecriteria. Zestig procent gaat om kwaliteit en veertig procent om geld.’ Omdat

Artist impressions van de A2 ter hoogte van Abcoude (linksboven),

Alliantie Waar Dekker ook naar uitkijkt, is de vierde

Vinkeveen (linksonder) en Breukelen

aanbestedingsprocedure die nu loopt voor het deel Hoog-

selectiemethode nog maar spaarzaam ervaring hebben, is

(onder).

gelegen. Dit is het deel van de A2 tussen Leidsche Rijn

er door Twynstra & Gudde een managementgame ontwor-

zowel Rijkswaterstaat als de bouwsector met een dergelijke

pen. ‘Door middel van een simulatie van de werkelijkheid

‘Zestig procent gaat om kwaliteit en veertig procent om geld.’

worden alle aspecten van het aanbestedingsproces doorgenomen en geoefend. Ik heb de game zelf niet gespeeld maar de belangstelling vanuit de markt hiervoor was erg groot. En ik heb veel enthousiaste geluiden gehoord. Ook van mensen van Rijkswaterstaat die er aan meegedaan hebben. ‘Kern van de game’, legt hij uit, ‘is dat je wordt geconfronteerd met de effectiviteit van je eigen gedrag en dat van anderen. Dat is ook noodzakelijk, omdat dat van belang is in het samenwerken in een Alliantie.’ Uit de aanmeldingen worden eerst vijf partijen geselecteerd, daar blijven er drie van over. Deze drie partijen gaan vervolgens een dialoog aan met Rijkswaterstaat, waarna er uiteindelijk één overblijft. ‘Wij beloven heel transparant te zijn in onze keuze. Een aantal bedrijven heeft op haar beurt een no-claim verklaring ondertekend, waarin zij verklaren onze keuze te zullen respecteren en niet te zullen aanvechten.

Ook dat noem ik lef van het bedrijfsleven!’

Leren ‘We gaan van de verbreding van de A2 zeker veel leren’, zegt Dekker na een korte stilte. ‘Niet alleen van de nieuwe manieren van samenwerken, informatieoverdracht, contractvorming en het parallel schakelen van fases. Ik denk bijvoorbeeld ook aan het bouwen op slappe grond. Want vergis je niet, op sommige delen langs de A2 is de grond zeer zompig. Hoe gaan de partijen daar straks mee om en delen zij hun kennis en ervaringen? Mijn verwachtingen zijn hooggespannen.’ ◆

Rijkswaterstaat is zich er goed van bewust dat ze dit niet alleen kan volbrengen. Daarom is een alliantie gesloten met Bouwend Nederland, ONRI en PSIBouw. Om de nieuwe manier van samenwerken te stimuleren en zo efficiënt mogelijk te maken is aan het adviesbureau Twynstra Gudde de opdracht gegeven een simulatiegame te ontwikkelen. Met

‘Wij beloven heel transparant te zijn in onze keuze.’

deze game kunnen de partijen ‘oefenen’ in de omgang met elkaar. De game blijkt een schot in de roos en er zijn zelfs aanvragen voor projecten die los staan van de verbreding van de A2. Rijkswaterstaat heeft er dan ook de volste vertrouwen in dat in 2010 de nieuwe A2 gereed is.

PSIBouw netwerk van vernieuwers

19

20

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Freek Korver

Gezondheidszorg en heeft vanuit het tweede echelon van

voorzitter Raad van Bestuur Gemini Ziekenhuis Den Helder

het ziekenhuis in Alkmaar de sprong gemaakt naar het voorzitterschap. Hij is een man die gewend is aan out of the box

‘Het is hard werken, maar met het juiste enthousiasme en de ultieme drive moet het

denken en een persoon die van laagdrempeligheid houdt.

Hij geeft mensen veel vertrouwen en verantwoordelijkheden en heeft daar positieve ervaringen mee. ‘Een paar jaar geleden stonden we in de Elsevier nog op de derde plaats van onderen in het rijtje van Nederlands beste zie-

lukken.’

kenhuizen. Inmiddels zijn we opgeklommen tot de dertigste positie van de ruim honderd ziekenhuizen die Nederland rijk is. Je ziet dan ook dat we steeds vaker als voorbeeld genoemd worden als het gaat over innovatieve trajecten.

Freek Korver zwaait sinds 2002 de scepter over het Gemini Ziekenhuis in de kop van Noord-Holland. Toen hij daar

Met de bouw van dit nieuwe ziekenhuis willen we laten zien dat we hier in Den Helder aan het excelleren zijn.’

binnenkwam gedroeg het ziekenhuis zich als een monopolist en was erg in zichzelf gekeerd. ‘Ik werd hier aangesteld

Pilotproject ‘Het Bouwcollege Zorg zag in dat we met

om een slag te maken en om het ziekenhuis op de kaart te

het huidige ziekenhuis klem zitten en wilde ons graag

zetten. Maar in 2003 bleek dat het ziekenhuis verre van

ondersteunen’, vertelt Korver. ‘Zij hebben ons toen een

financieel solide was. Een grote sanering waarbij maar liefst

pilotproject voorgesteld volgens het LBC, waarin tevens het

eenzesde van het personeel weg moest en het invoeren van

ministerie van VROM en Rijkswaterstaat zijn vertegenwoor-

verschillende kwaliteitssystemen heeft redding gebracht.

digd. Daar heb ik eigenlijk al snel ja op gezegd. Niet alleen

De maatregelen hebben ervoor gezorgd dat de boekjaren

omdat het nieuwe ziekenhuis er aanzienlijk sneller komt,

2004, 2005 en 2006 weer positief zijn afgesloten.’

het is voor ons ook een ultieme mogelijkheid om te laten

Korver is zoals hij zelf zegt een a-typische bestuurder.

Hij heeft een achtergrond in Beleid en Management

zien dat we ook gezichtsbepalend bezig zijn. En dat willen we graag.’

➜ 21

‘We zijn ons al jaren aan het oriënteren op de nieuwbouw van het ziekenhuis. De huidige situatie in de gezondheidszorg en de infrastructuur van het huidige ziekenhuis maakt dat we niet meer goed uit de verf komen’, aldus Freek Korver, voorzitter Raad van Bestuur van het Gemini Ziekenhuis Den Helder. ‘Ik loop al jaren op de tamboerijn te slaan dat we een nieuw ziekenhuis nodig hebben en dat het bouwen daarvan veel sneller moet kunnen dan tot nu gedaan wordt. Het bouwen van een ziekenhuis heeft normaal gesproken een doorlooptijd van twaalf tot achttien jaar, waarvan minstens tien jaar voorbereiding en twee jaar bouwen.

Maar met het Living Building Concept van Hennes de Ridder moet dit ons nu in vier tot vijf jaar lukken.’

‘No guts, no glory’ Nieuwbouw Gemini Ziekenhuis Den Helder

PSIBouw netwerk van vernieuwers

Het Living Building Concept (LBC) gaat er vanuit dat het bouwen van bijvoorbeeld een ziekenhuis veel sneller en goedkoper kan. In plaats van een heel uitgebreid programma van eisen op te stellen, is het ook mogelijk om enkel een paar harde eisen te formuleren en daarnaast een grote hoeveelheid wensen. Verschillende consortia bestaande uit onder andere architecten, aannemers en technische instal-

‘En stel, dat het niet goed uitpakt, dan kunnen we altijd nog terug naar de oude situatie. Het enige wat we dan verloren hebben is een beetje tijd en geld. Maar ja. No Guts, No Glory.’

lateurs moeten dan op zoek gaan naar oplossingen die ten eerste voldoen aan de harde eisen, en waar mogelijk invulling geven aan de wensen. Resultaat is dat de consortia

het nieuws komen is het bijvoorbeeld omdat er gezegd

met eigen en verschillende innovatieve oplossingen komen.

wordt dat het hier leegloopt of omdat we hier de laagste

Uiteindelijk kiest de opdrachtgever voor een consortium dat

inkomens van Nederland hebben. Terwijl Den Helder

financieel misschien niet het voordeligst is, maar inhoude-

toch meer positieve aandacht verdient. Het Gemini

lijk wel de beste oplossing aandraagt en daarmee op de lan-

Ziekenhuis heeft bijvoorbeeld een grote impact op de

gere termijn de verstandigste keuze is. Maar voordat deze

regio. Naast de marine zijn we hier de grootste werk-

keuze gemaakt kan worden heeft het voortraject nogal wat

gever met zo’n elfhonderd mensen en de laatste jaren

voeten in de aarde. Korver: ‘Het traject ernaartoe is uiter-

zijn we spraakmakend bezig.’

mate boeiend. Je zit tussen twee werelden, de gezondheids-

Dat het LBC niet alleen maar voordelen biedt blijkt

zorg en de bouwwereld, en beiden zijn uiterst traditioneel.

wel als Korver verder vertelt. ‘Met het LBC stel je geen

Het is hard werken, maar met het juiste enthousiasme en de

compleet programma van eisen meer op, maar één die

ultieme drive moet het lukken.’

beperkt van omvang is. De andere kant van de medaille is dan dat je een groot deel van je autonomie verliest.

Goed voor de regio Volgens Korver is het initiatief

22

Je weet niet precies hoe het gebouw eruit gaat zien en

voor de regio een enorme boost. ‘Den Helder wordt toch

dat vereist van onze organisatie een andere manier van

een beetje gezien als de rand van Nederland. Als we al in

kijken tegen het bouwproject. Je stapt min of meer in

Projectbeschrijving

Gemini Ziekenhuis Den Helder Het Gemini Ziekenhuis in Den Helder is een belangrijke

Op dit moment zit het Gemini Ziekenhuis in een voor-

werkgever in de kop van Noord-Holland. Met maar liefst

traject waarbij ze uit gaat van het Living Building Concept

1100 mensen in dienst heeft het een verantwoordelijkheid

van Hennes de Ridder. In het kort komt het er op neer dat

die verder reikt dan alleen de zorg voor zijn patiënten. Om

de opdracht van 55 à 60 miljoen euro niet meer verleend

deze mensen hun baan te latenbehouden moet het zieken-

wordt aan de goedkoopste bouwer, maar aan het consor-

huis continu op zoek naar nieuwe innovatieve werkwijzen

tium waarvan de opdrachtgever denkt dat hij er het beste

om te voldoen aan de steeds veranderende vraag uit de

mee kan samenwerken en die de meest interessante oplos-

markt.

sing biedt voor het vraagstuk. In de opdrachtverlening zit niet alleen het bouwen van het ziekenhuis zelf, maar ook

In 2003 heeft het ziekenhuis ternauwernood een faillisse-

een onderhoud- en beheercontract. Het consortium dat met

ment kunnen afwenden. Hiervoor moest wel eenzesde van

de beste overall oplossing komt, voor zowel de bouw als de

het personeelsbestand afvloeien. Een harde maar nodige

periode daarna, krijgt de opdracht.

beslissing. Door onder andere de invoering van verschillende kwaliteitssystemen is het Gemini Ziekenhuis flink opgekrabbeld, maar het is er nog niet. Om het werk naar behoren te kunnen uitvoeren is er een nieuw ziekenhuis nodig. De laatste renovatie en aanpassing van het huidige ziekenhuis dateert alweer uit de jaren tachtig, met als gevolg dat de infrastructuur niet meer toereikend is. Kortom, tijd voor een nieuw ziekenhuis, liever vandaag dan morgen.

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

een onzeker traject en dit zie je terug in de reactie van het

Vertrouwen ‘Vertrouwen is daarbij een heel belangrijk

personeel. Specialisten gaan zich afvragen of ze nog wel

punt. Als we uiteindelijk een keuze moeten maken wordt dit

een eigen kamer krijgen en of ze hun eigen behang mogen

niet meer gedaan op basis van geld, maar op inhoud en het

uitzoeken. Maar die onzekerheid geldt zowel voor ons als

vertrouwen in de toekomstige samenwerking’, aldus Korver.

voor het consortium. Zij weten ook niet waar ze aan toe zijn,

‘Probleem is natuurlijk dat de meeste mensen die in een zie-

omdat dit ook voor hen een nieuwe manier van samenwer-

kenhuis werken maar één keer in hun leven het bouwen van

ken is. In het voortraject zijn we dan ook sterk op elkaar

een ziekenhuis meemaken. Met andere woorden, binnen het

aangewezen.’

ziekenhuis is maar beperkte kennis voorradig. Intern merk

‘Naast de marine zijn we hier de grootste werkgever met zo’n elfhonderd mensen en de laatste jaren zijn we spraakmakend bezig.’

je dat de mensen enthousiast zijn over het LBC vanwege de snelheid waarmee hun nieuwe werkplek klaar is, maar het verlies van de autonomie weegt zwaar. De worsteling aan mijn kant is vaak het wegnemen van het wantrouwen, uitleggen dat ons geen oor wordt aangenaaid. Dit kost me veel tijd en energie, ik moet dan ook echt de kracht van herhaling gebruiken. Daarom ben ik zo blij met de gemeente, PSIBouw, het Bouwcollege en de medische specialisten die vertrouwen in het project hebben en dat ook durven uit te dragen. Jos Visser is bijvoorbeeld een projectleider bij PSIBouw waar ik veel aan heb. Hij is van oorsprong medicus en een zeer enthousiaste man, die jarenlange ervaring heeft in het bouwen van ziekenhuizen. Zeer geëngageerd ten opzichte van het LBC, maar ook uiterst kritisch. Daarmee is hij voor ons de ultieme sparring partner. Hij brengt de dialoog op gang en vormt een goed koppel met de geestelijke vader van het LBC, Hennes de Ridder.’

‘Natuurlijk’, vervolgt Korver, ‘wordt ons wel eens de vraag gesteld of we niet een te kleine organisatie zijn voor het LBC. Het betreft hier een nieuw concept en de werking ervan is nog niet bevestigd. Maar volgens mij maakt het feit dat we klein zijn het juist eenvoudiger. Wij zijn als organisatie immers een stuk flexibeler dan grotere ziekenhuizen.

En stel, dat het niet goed uitpakt, dan kunnen we altijd nog terug naar de oude situatie. Het enige wat we dan verloren hebben is een beetje tijd en geld. Maar ja.

No guts, no glory.’

Business Volgens Korver reageren andere ziekenhuizen nogal dubbel als ze van dit project horen. ‘Het merendeel

De eerste besprekingen met verschillende consortia

is enthousiast, maar er is ook een substantieel deel dat er

zijn op dit moment in volle gang en de eerste reacties zijn

niets in ziet. Vooral het verliezen van de autonomie wordt

positief. In 2007 hoopt het ziekenhuis een keuze te kunnen

gezien als een ernstige beperking. Dit zijn overigens wel

maken voor een consortium, zodat over maximaal vijf jaar

vaak de mensen die al wat langer in dit wereldje rondlopen

in Den Helder een nieuw ziekenhuis staat. Tien jaar eerder

en ook wat cynischer zijn dan de jongere garde. Die is na-

dan met de huidige werkwijzen. In het voortraject wordt

melijk veel positiever ingesteld. Zij zien in dat ziekenhuizen

het Gemini Ziekenhuis gesteund door PSIBouw, het Bouw-

anders tegen hun vastgoed aan moeten kijken, en dat deze

college, het ministerie van VROM en Rijkswaterstaat.

manier van werken juist ruimte creëert, ondanks dat je wat autonomie verliest. Het besturen van een ziekenhuis wordt steeds meer een echte business en als ons project een succes wordt weet ik ook zeker dat meer ziekenhuizen het LBC gaan omarmen.’ ◆

PSIBouw netwerk van vernieuwers

23

24

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Joost Wijnen

van het uiteindelijke gebouw. Het belangrijkste is misschien

directeur Cadvisual

wel, dat al hun softwareprogramma’s kunnen communiceren met elkaar én met reeds bestaande systemen. ‘Hiermee

‘Ik gaf hem een leeg velletje en vroeg hem daar de prijs van zijn bedrijf op te zetten.

roepen we niet alleen dat de communicatie in de bouw verbeterd moet worden, maar we bieden ook een oplossing.’

De werkwijze met een 3D virtueel gebouwmodel zorgt ook voor een éénduidige communicatie tussen partijen. ‘Koppel de tijdsplanning aan het virtuele model en de opbouwende

‘Ik wil het nu kopen’, zei ik.’

animatie maakt iedereen visueel duidelijk wat er staat te gebeuren op de bouwplaats.’

Omslag Wijnen gelooft heilig in dit idee. Ook al weet

Deze frustratie over de inefficiëntie in de bouw was

hij dat hij daarvoor eerst een ware revolutie moet ontkete-

in 2003 voor Joost Wijnen en zijn compagnon Mik van

nen. Zowel in de bouwwereld als in de wereld van soft-

Leeuwen de belangrijkste motivatie om softwarebedrijf

ware moet een omslag worden gemaakt van een gesloten

Cadvisual op te richten. Zij verkopen innovatieve 3D gerela-

naar een open markt. Jarenlang heeft de bouw er namelijk

teerde softwareproducten voor de gehele bouwkolom. Door

belang bij gehad dat niet alles inzichtelijk is; dé basis voor

3D ‘object georiënteerd’ te werken, creëert en verzamelt

de bouwfraude. En ook in de softwarewereld is bekend,

hun software steeds meer meerwaarde gedurende het ont-

dat veel fabrikanten geen voorstanders zijn van een ‘open

werp- en bouwproces. Dat de traditionele bouwtekeningen

source beleid’ en ‘producent-onafhankelijke uitwisselfor-

afgeleid worden van het 3D-model is inmiddels wel bekend.

maten’. De grote producenten van CAD-systemen verdienen

Veel interessanter is dat de ontwerpbeslissingen van archi-

juist veel geld aan het níet uitwisselbaar zijn van bestan-

tect of installatieadviseur direct kunnen worden doorge-

den. Het open source uitwisselformaat ‘IFC’ zorgt ervoor

rekend, ongeacht het nu gaat over bouwkosten, gedetail-

dat de gebruiker feitelijk eigenaar van de informatie wordt,

leerde kabelberekeningen of zelfs de totale lifecyclekosten

omdat deze onafhankelijk wordt gemaakt van de software-

➜ 25

‘Als er in de auto-industrie op dezelfde manier zou worden gewerkt als in de bouw, dan zou het fileprobleem in één keer zijn opgelost. Niemand zou zich namelijk meer een auto kunnen permitteren.’ Dat zegt Joost Wijnen, mede-eigenaar van het softwarebedrijf Cadvisual.

Hij verkoopt software voor alle stappen in het bouwproces en zorgt ervoor dat deze software ook nog met elkaar kan communiceren. En dat is hard nodig. Want volgens Wijnen wordt momenteel dezelfde informatie gemiddeld zeker zeven keer in verschillende systemen opnieuw ingevoerd, die vervolgens niet met elkaar communiceren. En dat kost geld. Heel veel geld. ‘Geschat wordt dat de kosten door deze slechte communicatie oplopen tot vijf miljard euro per jaar.’

‘De wil om te veranderen is het grootst’

Cadvisual: 3D software voor de bouw

PSIBouw netwerk van vernieuwers

producent. Toch gelooft Wijnen zó sterk in de voordelen voor alle partijen, dat het voor hem niet meer de vraag is óf we in de toekomst anders gaan bouwen, maar hoe snel dat zal gaan gebeuren. ‘Diverse grote bouwconsortia die tot onze klantenkring behoren, doen nu al goede ervaringen op met virtueel bouwen; het kán niet uitblijven dat dit het pilot stadium zal ontgroeien en tot de nieuwe werkwijze

‘Als je niet openstaat voor vernieuwing en de inbreng van andere mensen, zul je uiteindelijk ten ondergaan. De bouwwereld is aan het veranderen en daar moet je op anticiperen.’

zal doorgroeien. Onomkeerbare trends zijn waarneembaar, inefficiënte communicatiemethoden en bouwfouten worden niet meer getolereerd’, aldus Wijnen. ‘Wij delen de visie met

Om te begrijpen waar die frustratie en die wil om te veran-

de Regieraad Bouw en PSIBouw en leveren doordachte ICT-

deren vandaan komt, moeten we iets meer van Joost Wijnen

oplossingen die nodig zijn om de beoogde transitie te reali-

weten. Zijn vader heeft een afbouwbedrijf aan huis: De Firma

seren.’ Overigens wordt er in Nederland al langer onderzoek

H. Wijnen & Zn in Uden. ‘Het bedrijf bestaat honderd jaar en

gedaan naar deze vorm van bouwen die wereldwijd bekend

ik ben de vierde generatie. Van jongs af aan werd ik klaar-

staat als BuildingSMART. Maar het gaat Wijnen allemaal

gestoomd om de zaak over te nemen.’ Dit betekent dat

niet snel genoeg. Hij reist de hele wereld af voor de beste

Wijnen vanaf zijn dertiende jaar al in het bedrijf meehielp.

softwareproducten en predikt waar hij kan zijn ‘open source

‘Het was een heel traditioneel bedrijf. We hadden kantoor aan

religie’. Hij steekt er veel meer in dan het hem oplevert en

huis en mijn vader was altijd aan het werk. Overdag stuurde

toch doet hij het. Waarom? ‘Ik geloof gewoon dat het anders

hij in zijn eentje dertig man personeel aan. En ’s avonds was

moet. En natuurlijk hoop ik dat voor ons de markt aantrekt,

hij aan het calculeren en offertes aan het maken. Bij ons thuis

maar de wil om te veranderen is het grootst.’

lagen altijd bouwtekeningen op tafel. Ik zie hem nóg zitten onder de lamp. Avond aan avond zat hij met een klein liniaal-

Liniaaltje Drie jaar geleden wist hij nog niet waar hij

26

tje die tekeningen op te meten en na te rekenen, om zo tot de

De foto’s op deze pagina’s laten

aan begon, maar langzaam vallen de stukjes in elkaar en

juiste prijzen te komen. Dat heeft mij altijd gefascineerd.

de verschillende fasen zien van de

begint ook hij zijn enorme drijfveer een beetje te snappen.

‘Dat moet toch ook anders kunnen, dacht ik toen al.’

modelleer software.

Projectbeschrijving

Cadvisual maakt communiceren eenvoudiger Cadvisual heeft het BuildingSmart concept van de

centraal projectmodel’, zegt directeur Joost Wijnen. Dat

IAI (International Alliance for Interoperability) dat in het

projectmodel wordt ook wel BIM (Building Information

buitenland al sinds 1993 bestaat, naar Nederland gehaald.

Model) of virtueel bouwen genoemd. Hiermee wordt het

‘Het is ons ideaal om de gehele bouwkolom, van architect

mogelijk om op een intelligente manier driedimensionaal

tot vastgoedbeheerder, te laten communiceren vanuit één

te ontwerpen op basis van een objectenbibliotheek waarin alle gegevens van het project zijn opgeslagen, die met elkaar – én met administratieve systemen – in verbinding staan. De projectbetrokkenen kunnen eenvoudig wijzigingen aanbrengen in de verschillende stadia van het ontwerp door in hun eigen branchegerichte software te werken. De consequenties van die wijzigingen voor bijvoorbeeld prijs, planning of duurzaamheid zijn direct zichtbaar.

Het uiteindelijke doel is dat de gebouwen goedkoper, sneller, kwalitatief beter en met meer winst gebouwd kunnen worden. ‘En iedereen in de bouwkolom kan profiteren van de voordelen van deze nieuwe werkmethodiek’, is de overtuiging van Wijnen. ‘Dat varieert van tijdbesparing bij de ontwerpende partijen, faalkostenbesparingen bij de uitvoerende partijen tot kostenbesparingen voor de vastgoed-

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Vrijheid Als oudste zoon was Wijnen dus voorbestemd

tekeningen feitelijk nooit alles van een bouwproject kun-

om het familiebedrijf overnemen. Op advies van zijn vader

nen beschrijven, maar van 3D BIM had ik toen nog nooit

is hij van het atheneum naar de Havo gegaan om daarna

gehoord. In de overtuiging dat het toch makkelijker moest

via de MTS zo snel mogelijk in de zaak te beginnen. ‘Mijn

kunnen, kocht ik in 1988 mijn eerste XT-computer van mijn

vader had zelf Weg- en Waterbouwkunde gestudeerd aan de

vakantiebaantje.’

Technische Universiteit, maar hij zei altijd dat hij daar nooit

Wijnens pogingen om met zijn vader tot zaken te komen

iets aan heeft gehad. Hij zou mij zelf het vak wel leren.’

liepen na acht jaar nog steeds op niets uit. ‘Hij kon het niet

21 jaar was Wijnen toen hij fulltime in het bedrijf stapte met

loslaten, dat werd wel duidelijk. Dus was het aan mij om

de bedoeling dat hij het na vier jaar helemaal zou over-

weg te gaan.’ Wijnen kocht een rugzak en vertrok voor drie

nemen. ‘Mijn vader is een serieuze, wat introverte man.

maanden naar Australië. ‘Dat ik nu eindelijk een keer iets

Hij had de zaak helemaal om zichzelf heen gebouwd. Hij

voor mezelf deed voelde echt als een bevrijding. ’ Terug

geloofde niet in delegeren maar in korte lijnen, dus stuurde

in Nederland vond hij vrij snel een veilige baan met auto,

hij alle personeelsleden zelf aan. Alles gebeurde op zijn

laptop, gsm en groeipotentieel bij Van Vonderen in

manier. Ik mocht bijvoorbeeld geen computer aanschaf-

Bergeijk. ‘De directeur daar was het tegenovergestelde

fen en moest zelfs mijn rekenmachine inleveren. Achteraf

van mijn vader. Een motiverende en charismatische man

gezien, leerde ik zo wel tekeningen ‘lezen’ in plaats van

die het delegeren uitgevonden leek te hebben. Ik was daar

tekeningen ‘bekijken’. Toen al werd mij geleerd dat bouw-

erg op mijn plek en heb er drie jaar met veel plezier gewerkt.’ Totdat in 2002 de telefoon ging. Het was zijn vader.

‘Het kán niet uitblijven dat dit het pilotstadium zal ontgroeien en tot de nieuwe werkwijze zal doorgroeien.’

‘Joost, ik ga stoppen’, zei hij. ‘Kun je alsjeblieft terugkomen, want je broer redt het niet alleen.’ Het plichtsbesef dat hem met de paplepel was ingebracht, kon hij niet onderdrukken. Hij besloot het te doen. ‘Maar’, stelde hij zijn vader als voorwaarde, ‘ik kom alleen terug om de zaak over te nemen en niet om onder een baas te werken. Over precies een jaar ben je weg.’

Het jaar verstreek en weer kon Wijnen niet tot zaken komen met zijn vader. ‘Toen heb ik hem voor het blok gezet. 27 Ik gaf hem een leeg velletje en vroeg hem daar de prijs van zijn bedrijf op te zetten. Ik wil het nu kopen’, zei ik. Maar het velletje bleef leeg en Wijnen besloot voor de tweede keer op te stappen. Per direct. Als hij er zo over praat, merkt hij dat het hem raakt. Nog steeds. ‘Zoiets doet pijn, maar ik kon niet anders. En gek genoeg stak dat gevoel van vrijheid ook direct weer de kop op. De wereld lag aan mijn voeten, ik kon weer doen wat ik wilde.’

Heimelijk Na een korte tijd van bezinning merkte hij dat het ‘lezen’ en opmeten van die bouwtekeningen hem bezig bleef houden. ‘Wat mijn vader aan de keukentafel deed, deden ze bij het moderne Van Vonderen ook nog steeds op dezelfde manier; met een liniaaltje. Ik ben toen freelance gaan werken voor een softwarehuis waar ze programma’s maakte om bouwtekeningen digitaal op te meten. Dit ging al een stuk sneller, maar het bleef tweedimensionaal en leverde dus incomplete informatie. Bij dat bedrijf heb ik mijn huidige compagnon Mik van Leeuwen leren kennen.

eigenaar of beheerder. Als opdrachtgevers gaan inzien dat

Het klikte direct, we zaten op één golflengte en vulden

zij nu voor het grootste deel van de extra kosten opdraaien

elkaar goed aan. Hij had internationale commerciële erva-

en dat het ook anders kán, dan zullen zij van hun opdracht-

ring en ik wist veel van software en de bouwwereld. En wij

nemers gaan eisen dat het dus ook anders móet.’ En dat is

vonden beiden dat er dingen anders moesten.’ ◆

volgens Wijnen alleen nog maar een kwestie van tijd.

PSIBouw netwerk van vernieuwers

28

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Dick Looyé

groepen die er is. Al vijftig jaar richten wij dat op dezelfde

bouwt de eerste school volgens het Living Building Concept

manier in. Als een soort fabrieksfluit regisseert de schoolbel hier nog steeds het ritme van de dag. Het wordt tijd dat we

‘Ook de architect moest even wennen.

Hij was niet gewend dat een bouwer zich met

daar eens verandering in gaan brengen.’

Kern van die vernieuwing is voor Looyé dat onderwijs van traditioneel instituut moet veranderen in een dynamische leeromgeving die aansluit op de praktijk. En dat bereik je niet in uniforme lokalen met klassikale lessen. Zeker op

zijn ontwerpen bemoeit.’

een VMBO moet je volgens hem leerlingen enthousiasmeren om verder te leren. Looyé wil het onderwijs aantrekkelijker maken en zo dicht mogelijk bij de normale wereld brengen.

Daarnaast maakt hij de overstap naar het vervolgonderwijs

Lange gangen met aan weerszijden lokalen komen uit

kleiner door het aansluitende ROC in datzelfde gebouw een

op de centrale hal. De radiator verspreidt een warme geur

plek te geven. Dat echte veranderingen tijd nodig hebben,

van natte jassen, automaatkoffie, puberhormonen en leer.

weet de schooldirecteur als geen ander. ‘Hiervoor heb ik dus

Op de conciërge na is de hal leeg en in de gangen is het stil.

een gebouw nodig dat moet aansluiten bij het onderwijs dat

De bel gaat. Direct vliegen alle deuren open. Het gebouw

we nu geven, maar ook bij het onderwijs van de toekomst.

vult zich met leerlingen die zich als een wervelwind naar het

Het moet als het ware mee kunnen ontwikkelen naar een

volgende lokaal verplaatsen om daar weer neer te ploffen

eindresultaat dat we eigenlijk ook nog niet precies voor

op dezelfde plek in een andere setting. Op de toon van de

ogen hebben. De keuzes die we nu maken, zijn niet perse

tweede bel slaan de deuren dicht. De gangen zijn weer leeg.

leidend voor de keuzes die we in de toekomst maken.’

De conciërge kijkt even op de klok in de hal. Met één stap in een willekeurig schoolgebouw word je overvallen door de

Nieuw concept Eén van zijn adviseurs attendeerde

herinneringen uit je eigen schooltijd. ‘Tja,’ zegt Dick Looyé,

Looyé op het Living Building Concept. ‘Ik had direct het

‘het onderwijs is één van de meest traditionele beroeps-

gevoel dat ik hiermee aan de slag moest.’ Dit revolutionaire

➜ 29

Dick Looyé heeft geen verstand van bouwen maar wel van onderwijs. Daarom is hij drie jaar geleden aangetrokken als directeur van de Christelijke Scholengemeenschap Veenendaal.

De opdracht die hij mee kreeg was: maak er een moderne nieuwe VMBO school van. Met een beperkt budget en tomeloze ambitie ging hij aan de slag. Het moest een levend gebouw worden dat mee kon groeien met de vernieuwing in het onderwijs. Het Living Building Concept (LBC) bleek uitkomst te bieden. Een compleet nieuwe manier van denken die de traditionele bouwwereld op zijn kop moet zetten. De bedenkers van LBC zochten nog een pilotproject en Looyé diende zich aan. Zo komt het dat eind 2008 de eerste school volgens dit concept wordt opgeleverd. ‘Mijn partner is projectontwikkelaar en verklaart me voor gek, maar ik geloof écht dat we op deze manier een beter gebouw krijgen.’

‘Enthousiasmeren, daar gaat het om’

Nieuwbouw Scholengemeenschap Veenendaal

PSIBouw netwerk van vernieuwers

‘Ik geloof er in dat ik op deze manier

concept van Hennes de Ridder heeft als doel de bouwketen om te keren. Het gaat niet meer om de vaste waarde tegen de laagste prijs, maar om de beste waarde prijs-kwaliteitverhouding, zoals gebruikelijk is in de normale moderne consumentenmarkt. Waarde, kosten en prijs worden allemaal variabelen die de opdrachtgevers en -nemers samen bepalen. De wensen van de consument veranderen

voor minder geld, in een kortere tijd een beter schoolgebouw krijg. Al kan ik dat nog steeds niet bewijzen.’

voortdurend, daarom is het een belangrijke bouwwaarde dat de gebouwen mee kunnen veranderen. Deze mogelijkheid moet in het contract worden opgenomen. Dertig jaar

Dat de praktijk weerbarstiger is dan de theorie, kwam hij

dezelfde stapel stenen is daarmee passé. De technische

al snel achter. ‘Veranderen is de wereld op zijn kop zetten,

levensduur wordt korter, de economische en functionele

een verandering van ieders mindset.’ Om alle aanbiedende

levensduur juist langer. ‘Ik had dertien miljoen euro. Veel

partijen kennis te laten maken met LBC is door CPI (Centre

geld, maar een krap budget voor al mijn ambities. Ik moest

for Process Inovation in building and construction) een

dus op zoek naar nieuwe mogelijkheden en die vond ik in

cursus georganiseerd. Toen na een middag theorie een

dit concept. Ik geloof erin dat ik op deze manier voor

kleine verbouwing als praktijkopdracht werd gegeven

minder geld, in een kortere tijd een beter schoolgebouw

merkte we dat praten over LBC heel goed gaat, maar dat

krijg. Al kan ik dat nog steeds niet bewijzen.’

als het op de praktijk aankomt, iedereen weer in zijn eigen oude patroon schiet. Ook wij.’

Fallback scenario Wat hij precies kon verwachten wist

30

Om zeker te weten dat het project niet voortijdig zou

Looyé eigenlijk niet. ‘Na een quickscan van het concept,

stranden koos Looyé voor een fallback scenario. ‘En dat

had hij nog wel twijfels of het echt kon gaan werken, maar

hadden we achteraf denk ik niet moeten doen. We hebben

hele grote risico’s zag hij ook niet. Dus hij besloot het maar

een architect gekozen die een voorlopig ontwerp voor ons

te doen. ‘Als die bouwwereld echt wil veranderen, dan ben

heeft gemaakt. En dat past natuurlijk helemaal niet bij LBC.

Christelijke Scholengemeenschap

ik wel enthousiast om daar aan bij te dragen’, dacht Looyé.

Daarin moet je juist samen met alle partijen tot een goed

Veenendaal.

Artist impression van de

Projectbeschrijving

Een nieuwe manier van lesgeven De Christelijke Scholengemeenschap Veenendaal is een

lokalen maar verschillende werkruimtes die kunnen worden

school voor voorbereidend middelbaar beroeps- en praktijk-

aangepast. Op de bovenste verdieping zijn de leerruimtes

onderwijs. Op deze VMBO school zitten nu 1200 leerlingen.

voor de jongste leerlingen en op de begane grond is ruimte

Dick Looyé is in 2003 aangesteld om hier een moderne

voor bedrijfjes waar praktijkonderwijs gegeven kan worden.

school in een modern gebouw van te maken. Eén van de

Op 1 augustus 2008 moet het nieuwe gebouw klaar zijn.

speerpunten van zijn vernieuwingsfilosofie is om samen met ROC A12 doorlopende leerlijnen te ontwikkelen. Op de

Een nieuwe manier van bouwen Het Living Building

ROC A12 zitten nu 300 leerlingen. Het is de bedoeling dat

Concept is bedacht op de Technische Universiteit Delft door

de leerlingen van beide opleidingen onderwijs gaan volgen

hoogleraar Hennes de Ridder. Het centraal stellen van de

in het nieuwe gebouw. Op deze manier moet de overstap

consument is volgens hem de sleutel tot een dynamische,

naar het beroepsonderwijs minder groot worden. Op dit

innovatieve bouwsector. De Ridder stoelt zijn redenering

moment zijn er namelaijk nog te veel leerlingen die deze

op de werking van de normale, moderne consumenten-

aansluiting missen. Beide scholen hebben M3V advies-

markt. Hier verandert de behoefte van de klant voortdurend

partners ingehuurd om het onderwijsconcept te vertalen

doordat het aanbod innoveert. In de huidige bouw is de

naar een nieuw gebouw. Zij kwamen ook met het idee om

eindgebruiker niet erg in beeld, maar dit marktmodel zou

mee te werken aan een pilot volgens het Living Building

ook op de bouw toegepast kunnen worden. Nu zijn het

Concept. Voor het fallback scenario heeft architect Jo Jonge

nog opdrachtgevers die namens eindgebruikers precies

van AGS Heerlen een voorlopig ontwerp voor de nieuwe

omschrijven wat er moet worden gebouwd. Omdat zij

school gemaakt. Een driehoekig gebouw dat bestaat uit

weinig zicht hebben op wat er allemaal mogelijk is op het

verschillende lagen. Het gebouw heeft geen gangen met

gebied van innovatief bouwen, vragen zij er ook niet om.

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

ontwerp komen. Nu leek de startsituatie veel te veel op wat

Claims Verandering in deze traditionele wereld moet

iedereen gewend was namelijk een prijs maken op een

volgens de schooldirecteur vooral worden ingezet aan de

bestaand ontwerp. Ook al hebben we ze uitgedaagd creatief

vragerskant. ‘Opdrachtgevers moeten anders willen gaan

te zijn; met ideeën te komen het gebouw beter en slimmer

aanbesteden, zij moeten willen werken volgens LBC. Als

te maken. Toch was van de drie aanbiedende partijen maar

dát niet gebeurt, dan blijven de bouwers zitten waar ze

één zo slim om tegen het ontwerp in te gaan. De rest had

zitten.’ Maar die andere manier van aanbesteden wordt de

daar verdomde veel moeite mee.’ Ook de architect moest

opdrachtgever niet gemakkelijk gemaakt, heeft ook Looyé

even wennen. Hij was niet gewend dat een bouwer zich

ondervonden. ‘Als je dit concept wilt laten werken moet dat

met zijn ontwerpen bemoeit. ‘Dit is uiteindelijk wel op zijn

echt anders. Ik ben er gek van geworden. Vooral van het

pootjes terecht gekomen. Na wat felle discussies zijn ze

juridische deel. Een jurist kan elk leuk idee kapot maken,

samen echt met een beter ontwerp gekomen. De architect

dat is me nu wel duidelijk.’

van de bouwer werkt nu het voorlopige ontwerp uit tot een definitief ontwerp en onze architect blijft supervisor.’

Dagenlang zat Looyé met verschillende juristen alle regeltjes en aanbestedingsrisico’s na te pluizen. ‘Iedereen was al met vakantie en ik heb hier nog weken zitten knikke-

‘Ik heb dikwijls gedacht: Ik ben zo gek om me voor het karretje te laten spannen om mee te werken aan innovatie in de bouwsector, mijn school is straks het paradepaardje waar iedereen trots op is.’

bollen. Doordat het ontwerp binnen LBC gedurende de rit nog kan veranderen, loop je continu het risico een bouwclaim om je oren te krijgen. Ons fallback scenario maakte dit extra lastig. In ons voorlopig ontwerp staan bijvoorbeeld drie vides, mocht dit gedurende de rit veranderen in twee vides, hoe voorkom ik dan dat de andere partijen gaan claimen? Of wat moet ik doen als de planning uitloopt?

Kunnen we dan een claim verwachten van de partijen die niet geselecteerd zijn doordat ze het werk niet binnen de gestelde tijd konden leveren?’ Looyé wilde aanvankelijk voorstellen om alle deelnemende partijen vooraf te laten tekenen dat ze geen claim in konden dienen. Dit werd hem echter sterk afgeraden door zijn adviseurs omdat dat over zou komen alsof hij zijn zaken niet op orde had. ‘Dat hebben we dus niet gedaan, maar ik ben er wel erg moedeloos van geworden. Ik heb dikwijls gedacht: Ik ben zo gek om me voor het karretje te laten spannen om mee te werken aan innovatie in de bouwsector. Mijn school is straks het paradepaardje waar iedereen trots op is. En ik ben bang voor claims vanuit diezelfde bouwwereld. Dat is natuurlijk eigenlijk van de zotte.’

Stronteigenwijs Toch is er niets geweest dat Looyé echt van zijn stuk heeft kunnen brengen. ‘Ik vind het leuk om bezig te zijn met vernieuwing en met het enthousiasmeren

Volgens De Ridder kun je de bouwers ook op een manier

van mensen. Bij dit project sla ik eigenlijk twee vliegen in

bevragen die de innovatie juist stimuleert. Dit doe je vol-

één klap. Bovendien zijn er ook veel overeenkomsten tussen

gens de hoogleraar door niet met een specificatie van de

de twee vernieuwingen. Beiden zijn traditionele werelden

oplossing te komen, maar juist door een specificatie van

die op hun kop moeten. Beiden missen ze in zekere zin een

het probleem te geven. Het resultaat is dat er een vraag

aansluiting met de echte wereld. En bij beide projecten

in de markt wordt gezet om een gebouw te realiseren dat

gaat het vooral om het enthousiasmeren van mensen.’ Zijn

aan een aantal belangrijke voorwaarden moet voldoen.

vriendin vindt hem nog steeds stronteigenwijs, maar blijft

Vervolgens komen de bouwers met hun eigen oplossingen,

erin geloven dat hij op deze manier het beste gebouw krijgt.

waaruit je als opdrachtgever de beste kunt kiezen. Omdat

‘Bovendien ben ik nu zo ver onderweg dat ik ook doorga.

de wensen van de consument voortdurend veranderen, zal

Ik ben een marathonloper en weet dus dat er momenten

het een belangrijke bouwwaarde worden dat de gebouwen

zijn waar je doorheen moet, maar met de finish in zicht is

kunnen mee veranderen.

het niet het moment om te stoppen.’ ◆

PSIBouw netwerk van vernieuwers

31

32

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Felix van Baal

op het campusterrein is zelfs minimaal te noemen. ‘Ik hoef

algemeen directeur Bedrijf Huisvesting van het UMC St.Radboud

niet alles te zien’, geeft de algemeen directeur als uitleg, ‘als ik maar weet wat er gebeurt.’

‘Waar het mij om gaat is dat we met elkaar een prestatie aangaan en dan moet je objectief kunnen vaststellen of die geleverde prestatie ook daadwerkelijk zo uitvalt als ooit was bedacht.’

Zijn interesse in vastgoed is zoals Van Baal het zelf noemt eigenlijk toeval. Na zijn studie aan de Hogere Hotelschool in Den Haag richtte hij zich op organisatie- en managementvraagstukken binnen dienstverlenende organisaties. ‘Ik had en heb nog steeds vooral interesse in het aansturen van complexe processen. In de jaren tachtig ben ik in de gezondheidszorg gerold en ben daar met de facilitaire wereld in aanraking gekomen.’ Zo was Van Baal tot 1993 hoofd Hoteldienst van het Canisius-Wilhelmina Zieken-

Aan de zijkant van het immense campusterrein van

huis in Nijmegen en als lid van het bouwteam betrokken bij

het UMC St. Radboud zetelt het onderkomen van het

grootschalige vernieuwingsoperatie. ‘Het is in die periode

Bedrijf Huisvesting. Vanuit deze ruimte regeert Felix van

geweest’, blikt hij terug, ‘dat ik mij echt in vastgoed en de

Baal over alle nieuwbouwprojecten die voor het UMC

bouw ben gaan verdiepen.’ Na zijn overstap naar het UMC

St.Radboud op het terrein worden uitgevoerd. En dat zijn

St.Radboud werd hij in zijn nieuwe functie als directeur

er nogal wat. Immers de hogeschool, het ziekenhuis en de

Facilitair Bedrijf geconfronteerd met de vernieuwingsplan-

universiteit smelten hier de komende jaren van een

nen. ‘Ik werd toen gevraagd een type organisatie op te

verzameling zelfstandige gebouwen tot één geheel. Pas

zetten die de integratie van de universiteit met de campus

in 2018 is de metamorfose compleet. En dit alles op basis

moet gaan begeleiden. Ik heb toen aangegeven dat graag

van het masterplan, bedacht door de Rotterdamse steden-

te willen doen, maar dan vervolgens ook de uitvoering.

bouwkundige Ashok Bhalotra. De kamer van Van Baal doet

Want het is natuurlijk een enorm project waarbij je met de

niet vermoeden dat hier de regisseur van alle bouw-

totale life circle van gebouwen bezig bent. Immers, het ene

ontwikkelingen van het ziekenhuis resideert. Het uitzicht

gebouw wordt gebouwd terwijl het andere wordt gesloopt.’

➜ 33

Felix van Baal, algemeen directeur Bedrijf Huisvesting van het UMC St.Radboud houdt ervan om te prikkelen. Zo vindt hij bijvoorbeeld een vakkenvuller bij een supermarkt technisch en logistiek beter ondersteund dan een gemiddelde toezichthouder in de bouw. En architecten proberen in zijn ogen een wereld te creëren die niet bestaat. ‘Echt een raadsel’ noemt hij het dat er in de bouw verschillende computersystemen worden gehanteerd. Maar ondanks deze prikkelende woorden houdt hij van de bouw. Misschien wel omdat Felix van Baal diep in zijn hart zélf een bouwer had willen zijn.

‘Ik had wel bouwer willen zijn’

Aanbesteding parkeergarage UMC St. Radboud

PSIBouw netwerk van vernieuwers

‘Architecten claimen een soort wereld die

Behoudende wereld Over een antwoord op de vraag hoe hij aankijkt tegen de bouwwereld, hoeft Van Baal niet lang na te denken. ‘Als integraal verantwoordelijke voor de vernieuwing, kijk ik natuurlijk vanuit mijn rol als opdrachtgever naar de bouw. Ik constateer dat het een zeer behoudende wereld is. Veranderingen’, verduidelijkt hij, ‘waar men in eerste instantie geen geld aan zal verdienen, worden met de nodige

niet bestaat. Ik heb veel kritiek op deze beroepsgroep en zou ze graag aan mijn zijde krijgen, maar ze pakken het niet op. En dat is jammer.’

scepsis bekeken. Logisch, want waarom zou je het als bedrijf doen wanneer je er geen geld mee kunt verdienen. Bouwbedrijven zijn op zoek naar continuïteit dus langjarige ver-

weten waar ze mee bezig zijn, met als gevolg dat adviseurs

antwoordelijkheden. Anders dan een koekjesfabriek die weet

op de stoel van de opdrachtgever gaan zitten.’ Over architec-

dat het over tien jaar nog koekjes zal maken is de toekomst

ten heeft Van Baal een uitgesproken mening. ‘Zij distantiëren

voor een bouwbedrijf natuurlijk een stuk onzekerder.

zich van iedere vorm van procesvernieuwing. Architecten

Men weet immers niet wat ze dan moet bouwen, de con-

claimen een soort wereld die niet bestaat. Ik heb veel kritiek

currentie is groot dus worden onzekerheden geordend op

op deze beroepsgroep en zou ze graag aan mijn zijde krijgen,

continuïteitsbelang. En dan speelt natuurlijk ook nog het

maar ze pakken het niet op. En dat is jammer.’

belang van de aandeelhouder een grote rol.’

Wel is Van Baal van mening dat de bouwwereld goed

34

Verwonderlijk ‘Ik had best wel een bouwer willen

is als het gaat om bouwtechnische innovaties. Maar op het

zijn’, geeft Van Baal desgevraagd toe. ‘Maar dan zou ik mij

gebied van procesinnovatie kan er nog een wereld worden

veel meer richten op het doorvoeren van procesinnovatie.

gewonnen. ‘Je hebt de keten in de bouw en daar wordt rede-

Natuurlijk ook omdat mij dit in hoge mate interesseert.’

lijk strak aan vastgehouden. Iedereen heeft binnen die keten

Fascinerend vindt hij het om te zien hoeveel disciplines er

zijn eigen rol en men lijkt niet of nauwelijks bereid bij elkaar

op een bouwplaats tegelijk aan het werk zijn. ‘De beheers-

over de schutting te kijken. Daarbij komt’, voegt hij er in één

aspecten zijn gigantisch, en er moet zoveel op elkaar worden

adem aan toe, ‘dat veel opdrachtgevers zelf vaak ook niet

afgestemd.’ In dat licht zegt hij zich steeds weer te verbazen

Artist impression van de bovengronds parkeergarage.

Projectbeschrijving

UMC St.Radboud: Nieuwe wijze van aanbesteden Op het terrein van het UMC St.Radboud in

traject bij het Bedrijf Huisvesting van Felix van Baal. Tijdens

Nijmegen wordt momenteel een bovengrondse parkeer-

de ontwerpfase heeft er ook afstemming plaats gevonden

garage gerealiseerd. De aanbesteding voor deze faciliteit

over de ontwerp-aspecten zoals kleurstelling en de positi-

voor de medewerkers van het UMC St. Radboud, is gebeurd

onering van bepaalde onderdelen zoals in- en uitgangen.

op basis van een geïntegreerde contractvorm voor ontwerp

Maar de basishouding van het Bedrijf Huisvesting is dat

en realisatie met daarin als optie het langjarig onderhoud

het zo min mogelijk invloed op zowel het ontwerp als de

van de parkeergarage.

uitvoering wil hebben. Dit vanuit het oogpunt dat de uiteindelijke opdrachtnemer de specialist is als het gaat om

In de aanbesteding is slechts als eis gesteld dat de

het realiseren van een parkeergarage.

parkeergarage in de eerste fase plaats moet bieden aan minimaal 630 auto’s. Deze voorziening wordt voor een

Minder invloed Bij de aanbesteding zijn in totaal vijf

deel gerealiseerd op het bestaande parkeerterrein. Na 2015

geschikte inschrijvingen ontvangen die aan de uitgangs-

wordt het aangrenzende Bedrijvencentrum gesloopt waarna

punten van het project voldeden. Overigens bleek in de

de parkeergarage wordt uitgebreid. Uiteindelijk moet de

visie van het Bedrijf Huisvesting het uitwerkingsniveau

garage een capaciteit voor ongeveer 2000 auto’s krijgen.

van zowel de vraag- als de aanbodspecificatie van een

De verantwoordelijkheid voor zowel ontwerp, realisatie

onvoldoende niveau te zijn om direct met één van de vijf

en onderhoud ligt bij de bouwende partij. Resultaat van

een contract aan te gaan. Uiteindelijk waren er dan ook

deze keuze is dat hierdoor een optimale afstemming tussen

nog verschillende gesprekken nodig om tot een volwaardig

ontwerp en uitvoering wordt bewerkstelligd. Uiteraard ligt

contract te komen. Desondanks is Bedrijf Huisvesting van

de controle op zowel het ontwerp- als het uitvoerings-

mening dat andere facilitaire gebouwen die minder invloed

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

over het feit dat er binnen de bedrijfstak verschillende com-

het distributiecentrum elders in het land wordt een

putersystemen worden gehanteerd. ‘Zo hebben architecten

pallet de vrachtwagen ingeschoven. Dát is pas efficiënt.

hun eigen cadcam-systeem maar voor het bestek moet dat

Nee, geïntegreerd is het bouwproces nog niet. En dat terwijl

in de meeste gevallen weer naar een ander systeem worden

de technologie er natuurlijk wel is. Maar er zijn nog nauwe-

overgezet. Ik ben dan wellicht een relatieve buitenstaander

lijks initiatieven op dat vlak.’

maar ik verwonder mij daar echt in hoge mate over. Volgens mij kunnen een hoop faalkosten worden voorkomen als er een keuze voor één systeem wordt gemaakt.’

Sleutel Volgens Van Baal ligt de sleutel tot innovatie daarom bij de opdrachtgever. Die moet de bouw meer prik-

Ook kan hij zijn verwondering niet onder stoelen of

kels geven. ‘Ik zoek wel naar mogelijkheden, vooral om ze

banken steken als hij het heeft over de controles die op de

meer te dwingen om te komen met slimme oplossingen.’

bouwplaats worden uitgevoerd. ‘Dan zie ik iemand rond-

Als voorbeeld geeft hij de oplevering van een gebouw. ‘De

lopen met pen en papier en dat wordt in de bouwkeet weer

bouwer is dan vaak van mening dat zijn taak er op zit. Maar

ergens anders opgeschreven. Ik wil niet veel zeggen hoor,

als we kijken naar de zorg met zijn complexe vraagstukken,

maar volgens mij is de eerste de beste vakkenvuller van

dan zou ik willen streven naar een overeenkomst waarbij we

Albert Heijn technisch beter voorzien dan de gemiddelde

pas na een jaar bekijken of dat wat we bedacht hebben ook

bouwer. Als in de supermarkt een vak leeg is hoeft er alleen

is uitgekomen.’ Daarmee doelt hij niet op het onderhoud of

maar een leespen over de barcode te worden gehaald en in

nakomen van garantietermijnen. ‘Nee,’ benadrukt Van Baal, ‘ik zou een nieuwe contractvorm willen waarbij alle partijen

‘Waarom zouden wij ons bezighouden met zaken waar wij geen verstand van hoeven te hebben?’

het lef hebben om te zeggen dat als iets niet zo werkt als is afgesproken we dat veranderen. Uiteraard hangt daar een prijskaartje aan. Ik streef daarmee na dat de bouwende partijen van te voren al meedenken en misschien wel een slimmere manier van bouwen ontdekken. Het is ook niet bedoeld om als opdrachtgever de eigen verantwoordelijkheden bij de bouwende partijen neer te leggen. Het gaat meer om het creëren van bewustzijn. Nu is het zo, dat als iets niet werkt er direct naar het bestek wordt verwezen. Er is vervolgens altijd gezeur. Waar het mij om gaat is dat we met elkaar een prestatie aangaan en dan moet je objectief kunnen vaststellen of die geleverde prestatie ook daadwerkelijk zo uitvalt als ooit was bedacht. Niets meer en niets minder.’

Parkeergarage In deze lijn past ook de wijze waarop Van Baal de aanbesteding van de parkeergarage voor het personeel van het UMC St.Radboud heeft aangepakt. Door simpelweg een profielschets op te stellen waar de garage aan moet voldoen en de invulling daarvan aan de bouwende partijen over te laten. ‘Waarom’, legt hij dit besluit uit, ‘zouden wij ons bezighouden met zaken waar wij geen verstand van hoeven te hebben. Dat is in het begin best lastig ook bij onze medewerkers. Die hadden toch zoiets van ‘ja maar wat kopen we dan?’ Kijk, het is natuurlijk anders wanneer we het hebben over een ruimte waar een bijzondere mug wordt gekweekt. Daar hebben wij weer meer verstand

van de opdrachtgever vergen zoals kantoren en archief-

van. Maar een parkeergarage? Er waren bouwers die zeiden

ruimten, ook door een geïntegreerde contractvorm op de

‘wij doen hier niet aan mee’. Maar gelukkig ook een paar die

markt kunnen worden gezet. Of zoals één van de deel-

de uitdaging wel zijn aangegaan en op basis van eerdere

nemende partijen na afloop opmerkte: ‘De door het UMC

projecten exact wisten hoe ze dit moesten aanpakken. Of het

St. Radboud gekozen wijze van aanbesteden biedt, binnen

een succes is geweest? Ik kan het nog niet zeggen. De bouw

de gestelde kaders ruimte voor creativiteit en vindingrijk-

is in volle gang. Als straks de eerste auto’s erin gaan weten

heid van de aanbieders.’

we of deze wijze van aanbesteden bevallen is.’ ◆

PSIBouw netwerk van vernieuwers

35

36

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Ir. Mirjam Huffstadt

vernieuwing en heb zodoende veel kennis en ervaring

Lector Regie Stedelijke Vernieuwing

opgebouwd. Al enige tijd was ik een manier aan het zoeken om mijn kennis breder in te zetten en dit lectoraat bood me

‘Alles wat we ontwikkelen, verankeren we in een methodiek zodat het goed tussen de oren zit van de hogescholen en het niet enkel blijft beklijven bij de huidige docenten.’

die kans. In mijn werk begeef ik me altijd op het snijvlak van beleid en uitvoering en ben zodoende gewend om een denkkader te hanteren waarbij de verschillende partijen samen moeten werken. Iets wat in het onderwijs veel meer aandacht moet krijgen.’

Landelijk ontwikkelen, regionaal uitwerken Om de verwachtingen over het lectoraat helder te krijgen heeft Huffstadt interviews afgenomen bij de zes onderwijsinstel-

Het lectoraat is een initiatief van de Stichting Kennis

lingen en relevante publieke en private partijen. Naar aan-

Transfer Bouw en een zestal hogescholen: Hogeschool

leiding van deze interviews is een plan van aanpak opge-

Amsterdam, Avans in Tilburg, Hogeschool Rotterdam,

steld die in de kern er op neer komt dat de hogescholen zich

Saxion Hogescholen, Hogeschool Utrecht en ’t Zuyd in

samen met de ondersteunende organisaties, organiseren in

Heerlen. De leerstoel wordt verder gesteund door aller-

een Landelijke Kenniskring. Huffstadt legt uit: ‘In de kennis-

lei instanties als corporaties, ontwikkelaars, gemeenten,

kring wordt besloten welke thema’s belangrijk zijn. Uit deze

bouwondernemingen en adviesbureaus. Mirjam Huffstadt

thema’s kiezen de verschillende regionale onderwijsinstel-

bekleedt haar lectoraat sinds 2004 en heeft haar kantoor

lingen díe accenten die dicht bij hun liggen en werken deze

op de zesde etage van de Faculteit Natuur en Techniek van

verder uit. Bijvoorbeeld in zogenaamde minors. Studenten

de Hogeschool Utrecht. Als je uit de lift stapt staat op de

werken in deze minors zes maanden interdisciplinair aan

muur recht tegenover de liftdeuren in grote letters: ‘Kennis

een echte vraag uit de praktijk, op het gebeid van stedelijke

moet rollen’. Dit devies gaat zeker op voor Mirjam Huffstadt:

vernieuwing. Door de minors gezamenlijk te ontwikkelen

‘Ik werk al 25 jaar in de ruimtelijke ordening en stedelijke

en open te stellen voor elkaars docenten en studenten,

➜ 37

‘De Vinex-locaties zijn nagenoeg klaar en dit houdt in dat er steeds meer bouwprojecten plaatsvinden in bestaand stedelijk gebied. Locaties waar de bouwers te maken hebben met tal van partijen, zoals stadsdeelraden, corporaties, huidige bewoners, ondernemers en belangengroepen. Partijen die er allen een eigen agenda op na houden.’ Dit zegt Mirjam Huffstadt, lector Regie Stedelijke Vernieuwing. ‘Samenwerken en draagvlak creëren bij dergelijke projecten is van groot belang. Een competentie die lang niet alle bouwers van nature hebben. De markt staat dan ook te springen om mensen die goed zijn opgeleid, thuis zijn in de processen rond de techniek en open communiceren. Het lectoraat is ingesteld om hier aandacht aan te besteden in het onderwijs en de studenten een betere aansluiting te geven op de beroepspraktijk.’

‘Kennis moet rollen’ Lectoraat Regie Stedelijke Vernieuwing

PSIBouw netwerk van vernieuwers

leren de hogescholen veel van elkaar. Met andere woorden: landelijk ontwikkelen en regionaal uitwerken.’ Onderwerpen die de hogescholen onder andere in de minors behandelen zijn: stedelijk beleid, gebiedsontwikkeling, projectmanagement, pps-constructies, communicatie en draagvlakcreatie.

‘Hogescholen willen graag alle ballen in de lucht houden. Een nobel streven, maar daardoor kun je je wel minder focussen op de belangrijke zaken.’

Bij aanvang van het lectoraat hebben twee onderzoekers, destijds vanuit TNO, het initiatief genomen om mee te werken en is er tevens een programmasecretaris aangesteld.

grootste hobbels in het traject hebben dan ook te maken

Hiermee beschikt de lector over een klein maar sterk team

met het aldoor laten zien dat het persoonlijke belang onder-

dat vaart maakt en een olievlek van kennisverbreiding in

geschikt is aan het overkoepelende belang; namelijk studen-

het onderwijs teweeg brengt. ‘Met het team geef ik onder-

ten, docenten en de beroepspraktijk op een hoger plan met

steuning en leg ik uit hoe bepaalde zaken aangepakt moeten

elkaar te laten samenwerken.’ Het onderwijs neigt volgens

worden. We gaan dan ook op reis langs de hogescholen,

de lector af en toe nog steeds naar autisme, het in zichzelf

waarbij de scholen presenteren wat ze hebben ontwikkeld en

gekeerd zijn. ‘Je moet dan ook echt zelf in de krochten van

wij leveren ons commentaar en geven advies. Het is daarbij

het onderwijs durven stappen. Hogescholen willen graag

belangrijk dat je als lector geen afspraken maakt die je niet

alle ballen in de lucht houden. Een nobel streven, maar daar-

kunt nakomen. Een lector moet betrouwbaar zijn en vooral

door kun je je wel minder focussen op de belangrijke zaken.

de partijen in hun waarde laten’, aldus Huffstadt. ‘Dus niet

Mijn houding is meer dat je af en toe ‘nee’ moet zeggen.

de nadruk leggen op wat er fout gaat, maar veel meer aan-

De moeilijkheid is dat je mensen hiervan moet overtuigen

geven waar de verbeterpunten liggen. Hiervoor moet je met

en dat is in het begin knap lastig als je nog geen bewijslast

de mensen kunnen meewerken en weten wat hen beweegt.’

hebt. Dan moet je echt je overredingskracht en vasthoudendheid aanspreken.’

Autisme ‘In het begin werd er wel gek gekeken naar

38

Met inhoud en door het enthousiasme voor de aanpak

Deelnemende studenten

mijn plan van aanpak, omdat iedereen gewend is vanuit het

vanuit de beroepspraktijk, is de lector en haar team in staat

aan de masterclass (onder) en

eigen belang te denken’, zegt Huffstadt glimlachend. ‘De

gebleken om de tegenstanders te overtuigen. De zes docen-

de minors (rechts).

Projectbeschrijving

Lectoraat Regie Stedelijke Vernieuwing In 2004 is het lectoraat Regie Stedelijke Vernieuwing ingesteld als een gemeenschappelijk initiatief van de

belang is, wordt ook door de marktpartijen gezien als een maatschappelijk relevant onderwerp.

Stichting Kennistransfer Bouw en de hogescholen van Utrecht, Rotterdam, Amsterdam, Avans Hogeschool Tilburg,

Met het instellen van een Landelijke Kenniskring waarin

Hogeschool Zuyd Heerlen en Saxion Hogeschool Deventer.

zowel de hogescholen als de andere geïnteresseerde

Deze hogescholen verzorgen onder andere opleidingen als

partijen zitting hebben is een landelijk netwerk ontstaan

Bouwkunde, Civiele Techniek, Verkeerskunde, Ruimtelijke

waarbinnen de thema’s worden aangedragen. Op regionaal

Ordening en Planologie en Milieukunde. Mirjam Huffstadt

niveau worden deze thema’s uitgewerkt tot minors voor de

(Breebaart & Huffstadt) is voor een periode van vier jaar aangesteld als lector.

Het bijzondere aan dit lectoraat is dat het onderwerp stedelijke vernieuwing een breed draagvlak heeft bij de beroepspraktijk. Overal in Nederland treden bij de transformaties van locaties en gebieden forse stagnaties en faalkosten op. Dit wordt niet zozeer veroorzaakt door het ontbreken van technische kennis bij private en publieke organisaties en bedrijven, maar door het gemis aan inzicht in het proces van stedelijke vernieuwing. Dat een sterke en transparante regie van de processen daarbij van essentieel

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

ten die vanuit de hogescholen meewerken in het lectoraat

in kleinschalige initiatieven die niet naar een hoger plan

staan dan ook open voor input en output. Deze open commu-

konden worden getild. Door het instellen van dit lectoraat

nicatie tussen de zes hogescholen en het lectoraat is volgens

is daarin verandering gekomen. Huffstadt legt uit: ‘Kijk, een

Huffstadt nodig zodat ze niet allen zelf het wiel uitvinden.

gastcollege is leuk, maar moet eigenlijk in een bepaald kader passen. Nu ontbreekt dat nog te vaak. Doordat wij landelijk

Masterclass Naast een minorprogramma is tevens een

opereren kunnen wij dit wel bieden. De studenten en cursis-

masterclass Stedelijke Vernieuwing en Gebiedsontwikkeling

ten krijgen een completere opleiding en de beroepspraktijk

ontwikkeld voor de beroepspraktijk. Een programma van

heeft profijt van de inzet van studenten en docenten. Daarbij

meerdere dagen waarbij de cursist door professionals uit de

is de kritiek vanuit het bedrijfsleven vaak dat ze de onder-

bouw- en ontwikkelwereld onderwezen wordt in stedelijke

wijsinstellingen niet kunnen bellen en dat deze lang niet

vernieuwing en gebiedsontwikkeling. Dit kan desgewenst

altijd hun afspraken nakomen. Net zoals het lectoraat lande-

‘incompany’. Door het enthousiasme dat leeft onder de

lijk de contacten onderhoudt, zijn de betrokken docenten bij

marktpartijen is het niet moeilijk gebleken om vooraanstaan-

het lectoraat in hun eigen hogeschool intermediair voor de

Voor meer informatie over het

de personen uit het bedrijfsleven en de publieke sector te

regionale contacten. Zo zijn de contactlijnen gewaarborgd.´

lectoraat Regie Stedelijke

interesseren voor het geven van een masterclass.

Vernieuwing kunt u terecht op

‘Een goede masterclass kan je als Hogeschool niet in je een-

www.stedelijkevernieuwing.eu

tje organiseren, daar ben je te klein voor’, stelt de lector. ‘Je

lectoraat en andere lectoraten dat zij landelijk is aangesteld

ziet dat een landelijk ingesteld lectoraat blijkbaar toch meer

en dat er een open communicatie is tussen de afzonderlijke

hefboomkracht heeft.’

partijen. ‘Voor sommige thema’s zijn er in Nederland bij-

In het verleden hebben vele hogescholen contacten gelegd met organisaties uit de bouw. Veelal is dit blijven steken

Lectorschap Volgens Huffstadt is het verschil met haar

voorbeeld wel zes lectoren aangesteld op zes verschillende hogescholen. Je kunt je afvragen of dat handig is. Je blijft dan toch vaak hangen tussen de schotten van de verschil-

‘Een lector moet betrouwbaar zijn en vooral de partijen in hun waarde laten.’

lende hogescholen.’

Het succes van de methode ‘Huffstadt’ blijkt wel uit het feit dat de hogescholen samen een Impulsprogramma in de Bouw hebben opgezet, waarbij gericht lectoraten worden ingezet op nieuwe kennisgebieden. Zo’n programma maakt het 39 voor belanghebbende partijen interessant om te investeren met menskracht en geld. De HBO-raad en Deltapunt Techniek hebben deze wijze van samenwerken dan ook stevig omarmt.

Volgens Huffstadt betekent het overigens niet dat dit de enige en juiste methode is. ‘Maar je ziet wel dat we aandacht genereren en dat is maar goed ook. De laatste jaren is een grote terugloop van studenten op de technische opleidingen en een aanpak als de onze kan de studie en het beroep voor hen weer interessant maken’, verklaart Huffstadt.

Resultaat ‘Eigenlijk kun je pas na een paar jaar laten zien wat het resultaat is van de inspanningen, maar de eerste resultaten zien er erg goed uit. We worden nu zelfs benaderd

studenten. Belangrijk hierin is dat de zes hogescholen een

door organisaties die in het initiatief willen instappen. Dat

open communicatie hanteren en leren van elkaars werk-

is geen probleem, maar dan wel volgens onze methode.

zaamheden. Het lectoraat fungeert als een spin in het web

Dus, informatie halen, maar ook brengen. Alles wat we ont-

en staat borg voor de kwaliteit.

wikkelen, verankeren we in een methodiek zodat het goed tussen de oren zit van de hogescholen en het niet enkel blijft

Het lectoraat wordt gesteund door de stichting Kennis

beklijven bij de huidige docenten. Het gevaar is namelijk, dat

Transfer Bouw, PSIBouw, Inbo Foundation, Habiforum,

als zo’n docent weggaat de kennis en het enthousiasme ver-

Arcadis, DHV, TNO, Delft Cluster en de bedrijven in de

dwijnt. De komende twee jaar gaan we dan ook hard werken

landelijke kenniskring: gemeente Maastricht, Metrum, KEI,

om dit verder uit te werken. Op deze wijze moet het lukken

Vesteda, Ymere, Johan Matser Projectontwikkeling,

om aan de vraag vanuit de markt naar goede mensen te

PRC Bouwcentrum en de gemeente Utrecht.

kunnen voldoen’, aldus de gepassioneerde lector. ◆

PSIBouw netwerk van vernieuwers

40

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Bart Kroesbergen

spelers in de keten zoals gemeenten, projectontwik-

oprichter More for You, producent in duurzame leefomgevingen

kelaars, bouwers, maar ook (toekomstige) bewoners, gezamenlijk de leefomgeving vormgeven. En daarbinnen

‘Let wel het gaat hier over méér waarde, en dat is dus niet perse goedkoper.’

kunnen kopers en huurders vervolgens de indeling van het gebouw, bijvoorbeeld hun huis ontwerpen, onder begeleiding van wooncoaches die de vertaling van praktisch gebruik naar technische mogelijkheden maken. ‘Zo creëren we het gevoel van individueel opdrachtgeverschap. Aan de ene kant honoreren we de wensen en de behoeften van de consumenten en aan de andere kant integreren we de productie- en bouwprocessen.’

Het bedrijf krijgt veel steun in de vorm van kennis

Samen met Anton aan de Stegge richtte Bart

en advies van EZ en VROM, en van PSIBouw, Regioraad

Kroesbergen in 2005 More for You op. Wat zij willen is

Bouw en TNO. Minimaal 25 procent meerwaarde voor

alle afzonderlijke traditionele processen aan elkaar

de consument heeft Kroesbergen voor ogen. ‘Met de

koppelen, ook wel ketenintegratie genoemd. Daarvoor is

structuur in de keten die wij hebben opgezet, gaan we

een regisseur nodig die een nieuwe structuur opzet waarin

dat gegarandeerd halen. Let wel het gaat hier over méér

partijen anders denken en werken en waarin ze willen en

waarde, en dat is dus niet perse goedkoper. Meerwaarde

durven delen. En die regisseur is More for You. Dit inte-

kan zijn dat je een bepaald eisenpakket goedkoper

gratieproces wordt gestuurd door gebruik te maken van

krijgt, maar het kan ook zijn dat je voor het bedrag dat

MaXXimization, een 3D gebiedsmodel (Gebieds Informatie

je wilt uitgeven een beter pakket krijgt. ‘Wat wij doen is

Model) voor de creatie van een ideale leefomgeving

een structuur creëren waarin voor iedereen het gevoel

Dirk-Jan Bax (links),

geïntegreerd met een 3D bouwmodel (Bouw Informatie

van individueel opdrachtgeverschap geldt. En door die

Bart Kroesbergen (midden) en

Model) voor het ontwerpen van de gebouwen en een 3D

wooneenheid te bouwen in de collectief gecreëerde leef-

Richard Moel (rechts).

onderhoudmodel. Met MaXXimization als basis kunnen

omgeving, krijg je nog meer waarde.’

➜ 41

‘Heb je ervaring hoe het niet moet? Bij ons mag je het anders doen.’ Zo prikkelt More for You haar potentiële werknemers. Bart Kroesbergen is één van de oprichters van deze producent in duurzame leefomgevingen. ‘De eindgebruiker is in de bouwwereld niet of nauwelijks in beeld.

Overal geldt, de producent die het beste de behoefte van de klant bevredigt zal de meeste producten verkopen, behalve in de bouwwereld.’ Vreemd vindt Kroesbergen. Hij heeft zelf een verleden in verschillende toeleveringsbranches waaronder de automobielindustrie en wéét dat het anders kan.

‘Ik wéét dat het anders kan’

More for You: duurzame leefomgevingen

PSIBouw netwerk van vernieuwers

‘We benaderen het bouwen niet

Behoefte bevredigen Kroesbergen houdt een beeldend betoog waarin hij het bouwen en kopen van een huis

als afzonderlijke producten, maar als

meer dan eens vergelijkt met productieprocessen van wasmachines, de aanschaf van een auto en de individuele

een proces.’

uitstraling die ieder mens graag aan zijn garderobe geeft.

‘Bij alle producten om ons heen’, Kroesbergen begint druk te wijzen naar de koffiekopjes, tafels en stoelen in de stationsrestauratie waar het interview plaatsvindt, ‘in al die

De schijnbaar simpele vraag die je volgens Kroesbergen

gevallen wordt eerst de behoefte van de gebruiker geana-

altijd moet onderzoeken is: wie voelt zich waar thuis en wat

lyseerd. De wasmachineproducent die het beste in deze

zou hij daar willen? Schijnbaar simpel, want ondanks dat er

behoefte voorziet, zal de meeste wasmachines verkopen.

al jaren onderzoek wordt gedaan naar verschillende doel-

En wie dat het efficiëntst doet, zal het meeste geld ver-

groepen, zijn we volgens hem nog steeds niet in staat dat te

dienen. Logisch niet?’ Toch gebeurt het, en daar verbaast

vertalen naar woonomgevingen. ‘De huidige onderzoeken

Kroesbergen zich oprecht over, zo niet in de bouwwereld.

segmenteren vrijwel uitsluitend op basis van socio-

‘Daar wordt nauwelijks naar de eindgebruiker geluisterd.

demografische of socio-economische voorwaarden zoals

De opdrachtgever stelt het programma van eisen vast, zon-

leeftijd en inkomen. Niet onbelangrijk, maar minstens zo

der dat per definitie de behoefte en de noodzaak voldoende

belangrijk, zijn leefstijlen en waardepatronen. Wat past bij

duidelijk is. Van een efficiënte samenwerking en product-

jouw opvatting en gevoel; wat is jouw leefstijl? Niet ieder-

optimalisatie is vaak geen sprake.’

een wil in een flitsende nieuwbouwwijk wonen.

Mensen met te zeer uitlopende opvattingen over normen en

Flitsende nieuwbouwwijk ‘Wij draaien dat circus om,’

42

waarden moet je niet bij elkaar zetten. Probleemwijken zijn

gaat Kroesbergen verder. ‘De clou is namelijk dat je eerst

dan ook de wijken waar deze balans te veel is verstoord’,

een leefomgeving ontwerpt, dat je vervolgens in het ont-

daar is Kroesbergen van overtuigd. Het gaat hem er niet om

MaXXimization® Bouw

werpen van de woningen veel keuzevrijheid biedt en dat je

gelijkdenkenden bij elkaar te zetten, maar om de mogelijk-

Informatie Model (BIM). Stap 4

bij de realisatie maximale efficiëntie nastreeft.’

heid te creëren om daar te kunnen wonen waar iemand

van de ketenintegratie.

Projectbeschrijving

Woonconcept More for You More for You is producent van hoogwaardige en duur-

Stap 3 Projectontwikkeling Vooral risicobeperking in tijd,

zame leefomgevingen. En doet dit door alle afzonderlijke

afzet en haalbaarheid worden gerealiseerd door middel van

traditionele processen aan elkaar te koppelen. Een derge-

de ketengeïntegreerde aanpak. Ook het communiceren tussen

lijke methode van werken wordt ook wel ketenintegratie

belanghebbenden kan sneller doordat alle partijen een beter

genoemd.

inzicht in het proces te krijgen. Daarnaast is het verkrijgen van onderling vertrouwen een belangrijke meerwaarde. Het proces

Stap 1 Gebiedsanalyse Het verzamelen van de Gebieds-

verloopt open en inzichtelijk voor alle partijen. De overgang

informatie door middel van marktonderzoek. Aan de tradi-

van projectontwikkeling en daadwerkelijk realisatie wordt ook

tionele socio-demografische gegevens voegt More for You,

versneld. Bij de calculaties voor de gebouwvolumes wordt

in samenwerking met Motivaction, nog twee dimensies toe:

voortdurend uitgegaan van daadwerkelijke kosten. Alle

stijlpositionering en leefstijl/waardeoriëntatie.

databases zijn geactualiseerd.

Stap 2 Gebieds Informatie Model (GIM) De in stap

Stap 4 Bouw Informtie Model (BIM) Alles wat al een keer

1 verzamelde informatie en analyses worden als rand-

gebouwd is, wordt verzameld in een 3D computermodel en alle

voorwaarden en uitgangspunten verwerkt in het Gebied

partijen uit de keten stoppen hun informatie in het model. Zo

Informatie Model. In dit model wordt in overleg met alle

wordt het gebouw niet alleen door de architect vormgegeven,

betrokken partijen gewerkt aan het creëren van haalbare

maar wordt de informatie van de bouwer en de installateur ook

ontwikkelscenario’s. Tijdens het ontwikkelproces worden

al in dezelfde tekening opgenomen. Met die informatie wordt

de resultaten voortdurend gevisualiseerd.

een virtuele preproductie van het gebouw gemaakt.

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

zich thuis voelt. ‘Dat doen we nu niet, je kunt nu alleen maar

Het gaat erom waar zíj willen wonen. Pas als je die behoefte

een woning kiezen op basis van je financiële middelen. Wat

duidelijk hebt, kun je die leefomgeving gaan inrichten op

wij doen is laten zien wat voor een leefomgeving er komt.

individueel niveau.’

Vooraf doen we onderzoek naar de doelgroep die zich tot de leefomgeving aangetrokken voelt.

Niets unieks aan Alle methodes en middelen die More for You gebruikt bestaan al, maar worden niet geïntegreerd

‘Je moet het gewoon laten zien.

Het gewoon doen.’

toegepast. ‘Wij hebben een netwerkstructuur gecreëerd en daarbij gekeken naar wat er al was aan losse componenten bij gespecialiseerde partijen. Die hebben we samengebracht en op een aantal gebieden hebben we kennis toegevoegd.

Hierdoor is er een methode van werken mogelijk waarbij informatie op verscheidene momenten in het proces toepasbaar is en waardoor de effectiviteit van het ontwikkel- en bouwproces drastisch toeneemt. We benaderen het bouwen niet als afzonderlijke producten, maar als een proces.’ Door dit proces goed te managen zal het efficiënter worden. ‘Wij beginnen bij de noodzaak, want zonder noodzaak is er geen behoefte. Pas als we het hele programma van eisen helder hebben, beginnen we met ontwerpen. In de huidige situatie moet het programma van eisen gaandeweg nog heel vaak aangepast worden en dat is vreselijk inefficiënt.’ Door de 3D modellen die More for You gebruikt, is het mogelijk om met meerdere partijen inzichtelijker te communiceren en zijn we zelfs in staat een soort preproductie te maken. ‘Alles wat gebouwd wordt, is door ons al een keer eerder digitaal gerealiseerd. Een onderdeel van MaXXimization is een maquettemachine waarmee het te realiseren gebouw op schaal wordt 43 gepreproduceerd. Hierdoor kunnen ontwerpfouten van te voren geëlimineerd worden. Bouwers werpen me vaak tegen dat wat zij bouwen steeds uniek is, maar kijk om je heen; wat is er uniek aan de beukmaten, vloeren, leidingwerken,

Stap 5 Bouwen/assembleren Door de intensieve

ramen? Niets! Alle componenten die de bouw al eerder ge-

voorbereiding en de uitgebreide preproductie komen de

realiseerd heeft, slaan wij op in het Bouw Informatie Model.

bouwers voor veel minder verrassingen te staan. Dit proces

Zo kun je met bestaande componenten steeds opnieuw een

gaat hierdoor sneller en met veel minder faalkosten.

gebouw ontwerpen en produceren. Hierdoor wordt de realisatie een stuk effectiever en efficiënter.’

Stap 6 Beheer Informatie Model Het Bouw informatie Model wordt aangevuld met onderhoud en beheer-

Discussies Kroesbergen komt nog veel ongeloof tegen.

informatie. Het overgrote deel van deze informatie wordt

Hij hoort vaak dat hij de business niet snapt en geen ver-

ter beschikking gesteld door de toeleverende industrie.

stand heeft van bouwen. ‘Ik loop steeds tegen vakspecialis-

Aan de hand van inspecties, onderhoudschema’s en storing-

ten aan die verandering en vernieuwing schuwen.’ Maar als

meldingen kan het gebouw in de volledige gebruikperiode

je tegen Kroesbergen zegt dat iets niet kan, dan zal hij je het

optimaal worden beheerd.

tegendeel willen bewijzen, zo zit hij nu eenmaal in elkaar.

‘In dit geval niet tegen beter weten in, want ik wéét dat het

Stap 7 Onderhoud De onderhoudsbedrijven gebruiken

beter kan. Je moet het gewoon laten zien. Het gewoon doen.’

het Beheer Informatie Model als digitale gebouwmanager

Daarom heeft hij partijen opgezocht die open staan voor

voor onderhoud. In feite een vervanger van veelal omslach-

vernieuwing. Want iedereen in de bouwkolom snapt dat het

tige administratieve gegevens zoals die te vinden zijn bij

anders moet, maar lang niet iedereen durft de verandering

woningbouwcorporaties en beheerders.

aan.’ Het is voor Kroesbergen vooral van belang opdrachtgevers te vinden die durven. ‘Daar zit de macht. Maar het kost veel tijd om die mensen te vinden.’ ◆

PSIBouw netwerk van vernieuwers

44

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Bianca Seekles

maar we zijn er nog niet. Het is namelijk van groot

hoofd Initiatief en Concept ERA Bouw

belang dat de gehele organisatie de voordelen van het vraaggestuurde denken inziet.’

‘Ik ben er van overtuigd dat vele innovatieve projecten tien jaar geleden ook gebouwd hadden kunnen worden.’

Leefstijlen ERA Bouw wil bij het ontwikkelen en bouwen van haar projecten de woonconsument centraal stellen. Dus gaat het om het beantwoorden van de belangrijke vraag: voor wie bouwen we nu eigenlijk? ‘We zijn er al snel achter gekomen dat het verstandiger is om in leefstijlen te denken dan in doelgroepen. Op zich maakt het namelijk niet zoveel uit of iemand een bepaald inkomen verdient, het gaat er meer om wat die persoon ermee doet

Het ontwikkelen van een vraaggestuurd proces is iets

en tot welke groep die persoon zichzelf rekent. Door de

waaraan ERA Bouw al enige jaren werkt. Al in 2000 werd de

Nederlandse samenleving in te delen naar leefstijlen is het

afdeling Personal Housing opgericht om het vraaggericht

redelijk goed te voorspellen aan wat voor type woningen

ontwikkelen binnen ERA Bouw handen en voeten te geven.

bepaalde mensen behoefte hebben. Al is het natuurlijk geen

Al gauw bleek echter dat een aparte afdeling te beperkt is

exacte wetenschap’, zegt Seekles spijtig.

en dat het vraaggericht denken door de gehele organisatie

In totaal onderscheidt ERA Bouw vier leefstijlen die met

moest doordringen. ‘Wat we willen is de consument als

de kleuren Rood, Blauw, Groen en Geel worden aangeduid.

coproducent’, legt Seekles geanimeerd uit. ‘Je moet goed

Waar de mensen die tot de rode wereld behoren geen

nadenken over wat je ontwikkelt. Zeker bij stedelijke ver-

trends volgen, maar deze juist maken, zijn de groene

nieuwing, het gebied waar wij ons toch vooral in begeven,

mensen wat behoudender van aard. De blauwe mensen

is de juiste consument/product/prijs-combinatie van

vinden kwaliteit en succes in hun leven belangrijk en de

het allergrootste belang. Met de komst van de afdeling

gele mensen houden van saamhorigheid en stellen het

Initiatief & Concept is er een goede stap voorwaarts gezet,

gezin en hun vrienden centraal.

➜ 45

‘ERA Bouw wil de consument zo vroeg mogelijk betrekken in het ontwikkelingsproces’, vertelt een enthousiaste Bianca Seekles, hoofd Initiatief & Concept. ‘Hiermee ontstaat een vraaggestuurd proces waarin de eindgebruiker bepaalt wat er wordt gebouwd. Om hier sturing aan te geven hebben we onder andere de afdeling Initiatief & Concept in het leven geroepen en werken we hard aan een volledig vraaggestuurd primair proces. Vanaf het concept, via de realisatie tot en met de oplevering en nazorg. In de ontwikkeling en bouw van het unieke wooncomplex Le Medi in Rotterdam doen we nu veel ervaring op met deze manier van werken.’

‘We willen de consument als coproducent’ Le Medi: vraaggestuurd bouwen

PSIBouw netwerk van vernieuwers

Le Medi In het Le Medi project in Rotterdam heeft ERA Bouw deze leefstijlengedachte gecombineerd met het consument als coproducent principe. Al moet gezegd worden dat ERA niet als enige verantwoordelijk is voor dit project. Het oorspronkelijke idee voor Le Medi is afkomstig

‘We moeten namelijk erg uitkijken dat het niet een soort Disneyland wordt met al die mediterrane tinten.’

van Hassani Idrissi, een Nederlander van Marokkaanse afkomst. Hij wilde graag de multiculturaliteit van de Rotterdamse samenleving tot uitdrukking laten komen in de

de zeer eenzijdige samenstelling van de wijk qua bewoners,

stedenbouw en architectuur van Rotterdam. De gemeente

waarin met name het lage opleidingsniveau en de grote

Rotterdam vond dit een goed idee en ook woningcorporatie

werkloosheid opvallend zijn, is ervoor gekozen een nieuwe

Woonbron zag het als een kansrijk voorstel. Vervolgens is

leefstijl aan te trekken. Vooraf is de leefstijl gedefinieerd als:

een plek gekozen in de herstructureringswijk Bospolder-

de nieuwe Rotterdammer. Volgens Seekles een groep men-

Tussendijken, alwaar Com.wonen eigenaar van de bestaan-

sen die voornamelijk ‘rood’ en een beetje ‘geel’ zijn.

de woningen is, en ERA Bouw partner is voor de herstructureringsopgave. Als drie gelijkwaardige opdrachtgevers

46

Vertrouwen ‘Als ik het zo vertel lijkt het of we dit zomaar

is vervolgens in nauwe samenwerking met de toekomstige

even hebben bedacht,’ gaat Seekles verder. ‘Maar niets is

bewoners het woonconcept Le Medi bedacht. ‘Een plek,

minder waar. Omdat je het hier hebt over drie marktpartijen

geïnspireerd op de architectuur rondom de Middellandse

die samenwerken, was het heel belangrijk om elkaar te leren

Zee, waar bewoners op een steenworp afstand van het cen-

vertrouwen en goede en heldere afspraken te maken. Hier-

trum van Rotterdam op een veilige manier kunnen genieten

voor hebben we een soort identiteitssessie georganiseerd

van de veelkleurigheid van de stad’, vertelt Seekles. Een be-

om er zeker van te zijn dat we allemaal hetzelfde voor ogen

langrijke doelstelling van het project is om middels Le Medi

hadden met Le Medi. Ook de gemeente Rotterdam en de

de wijk Bospolder-Tussendijken in een positieve spiraal te

architect waren hierbij aanwezig. Na deze bijeenkomst

krijgen. Een groot deel van de herstructureringsopgave

kregen we langzamerhand het gevoel dat we op de goede

richt zich op het bedienen van kopers uit de wijk zelf. Gezien

weg zaten en bezig waren met werkelijk een uniek project.’

Projectbeschrijving

Wooncomplex Le Medi ERA Bouw is een ontwikkelende bouwer met een maatschappelijke inslag en heeft zo’n vierhonderd mensen in dienst. Het bedrijf heeft altijd wat met de stad gehad en daarmee met herstructurering en stedelijke vernieuwing. Op dit moment is de organisatie zich aan het ontwikkelen naar een volledig vraaggestuurde ontwikkelende bouwer, waarin de eindgebruiker centraal staat in het proces. Het wooncomplex Le Medi in Bospolder-Tussendijken in Rotterdam is een project waarin dit principe ver is doorgevoerd en er tevens voor gekozen is om te bouwen voor een specifieke leefstijl.

Le Medi is een complex van 93 woningen waarbij de architectuur geïnspireerd is op de mediterrane culturen. Zo is er een rustig binnenplein waar de kinderen kunnen spelen omringd door fraaie kleuren en ornamenten. De woningen worden als basistypen aangeboden en deze kunnen door

Het doel van het project is om een nieuwe bewoners-

de koper naar believen op verschillende manieren worden

groep aan te trekken die de wijk een nieuwe impuls kan

uitgebreid. De woningen kosten vrij op naam tussen de

geven; mensen die voor een nieuwe hedendaagse collec-

O 189.500,- en O 304.000,- en worden opgeleverd vanaf

tiviteit kiezen en bewust voor hun woonomgeving willen

eind 2007.

zorgen. In de ontwikkeling van Le Medi staat de wens

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Volgens Seekles is niet alleen het vertrouwen in de partners belangrijk, minstens even belangrijk is het vertrou-

henzelf lijken. Vooral het opleidingsniveau is voor de toekomstige bewoners van Le Medi hierbij erg van belang.’

wen in de architect. ‘We moeten namelijk erg uitkijken dat

Tevens blijkt dat de huidige bewoners blij zijn met de

het niet een soort Disneyland wordt met al die mediterrane

komst van nieuwe wijkgenoten. Volgens Seekles zien ze het

tinten. Het moet er echt en authentiek uit gaan zien en de

echt als een soort parel die in de wijk komt. Doordat de

tand des tijd kunnen doorstaan qua stijl. Omdat ook nog

gekozen leefstijlen (rood en een beetje geel) open staan

eens de bewoners flink mogen meedenken over de invul-

voor andere groepen is de verwachting dat de huidige en

ling van hun eigen woning heb je echt behoefte aan een

de nieuwe mensen in de wijk goed mengen. Om hierin te

architect die open staat voor discussie en adviezen. Geluk-

stimuleren hebben de opdrachtgevers een aantal

kig hebben we met Geurst & Schulze een goede

initiatieven geïnitieerd.

keuze gemaakt’, verklaart Seekles.

Trots Zo komen bij de hoofdingang van het complex

Artist impressions van het wooncomplex Le Medi.

Keuze durven maken Bij Le Medi is er duidelijk een

op het plafond twee enorme mozaïeken. Hiervoor is een

keuze gemaakt voor een type leefstijl, maar volgens Seekles

Groeibriljantensubsidie van de gemeente Rotterdam ver-

was in het begin lang niet iedereen overtuigd van deze

kregen op basis van het plan van aanpak dat samen met de

denkwijze. ‘Sommige personen vinden dat het denken in

kunstenaar Arno Coenen is opgesteld. Deze kunstenaar heeft

leefstijlen, het plaatsen van mensen in hokjes is. Maar het

een methodiek bedacht waardoor zowel de buurtbewoners

grappige is dat als je het aan de consument zelf vraagt, ze

als de nieuwe bewoners gezamenlijk het mozaïek maken

graag in een buurt willen wonen met mensen die veel op

volgens zijn ontwerp. Niet alleen komen de huidige en de nieuwe buurtbewoners tijdens dit initiatief met elkaar in

‘Het is gewoon een andere manier van werken die nog moet worden geaccepteerd.’

contact, tevens is er de hoop dat er een soort gevoel van trots ontstaat in de wijk, waardoor de levensduur van het mozaïek wordt verlengd. ‘De jongeren van het Reboundproject in Delfshaven, waar vroegtijdige schoolverlaters alsnog een vak geleerd wordt, hebben we gevraagd om het mozaïek op het plafond te bevestigen. Wellicht dat ze daarna hun eigen werk beschermen tegen graffiti en vandalisme’, zegt Seekles hoopvol.

Leerproces ‘Le Medi is echt een leerproces voor ons gebleken’, verklaart Seekles. ‘Doordat het voor ons de eerste keer is dat we zo te werk gaan, zijn we nog flink zoekende.

We hebben de directeuren van de verschillende partijen dan ook meerdere keren moeten overtuigen om met het project verder te gaan. Financieel gezien is het namelijk best ingewikkeld. Maar de opgedane ervaringen stellen ons wel in staat om in volgende trajecten bepaalde zaken verstandiger of handiger aan te pakken. Doordat de bewoners hier veel meer inspraak hebben in het bouwproces doorloop je een heel ander en soms warrig proces, dat sommigen kunnen zien als een slecht uitgedacht proces. Maar dat is niet zo.

Het is gewoon een andere manier van werken die nog

van de klant centraal: de consument als coproducent.

moet worden geaccepteerd en kan voortbestaan naast

Middels internet-enquêtes en klantenpanels is intensief

de huidige bouwprocessen.’

contact onderhouden met de doelgroep. Op de website kunnen de woningen naar believen worden aangepast, waarbij het prijskaartje mee verandert.

Innovatie Afsluitend gaat Seekles nog in op het innovatieve gehalte van Le Medi: ‘Ik ben ervan overtuigd dat vele innovatieve projecten tien jaar geleden ook gebouwd hadden

Le Medi is een samenwerking van Com.wonen,

kunnen worden. Wat dat betreft gaat het hier niet zozeer om

Woonbron en ERA Bouw. Voor meer informatie kunt u

de techniek die verbeterd is en ons in staat stelt om innova-

terecht op de website www.lemedi.nl.

tief bezig te zijn, maar veel meer om de aanwezige wil.’ ◆

PSIBouw netwerk van vernieuwers

47

48

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Kees van Ruiten

duur zand te maken en te behouden, dan valt er geld te

projectleider WINN-projecten Rijkswaterstaat

verdienen’, aldus de innovatiemanager van BAM.

Ir. Ad van ’t Zelfde

Denemarken ‘Drie jaar geleden kwam de Deense

innovatiemanager Multiconsult, BAM Infran

uitvinder Poul Jacobson een uitvinding toelichten met het oog op toepassing in de Nederlandse kustzone’, vervolgt

‘Onze specialisten snapten niet hoe het werkte en dachten dat het fake was.’

Van ’t Zelfde. ‘In het kort houdt de uitvinding in dat op een regelmatige afstand verticaal drainerende buizen worden geplaatst in het strand. Deze buizen zorgen ervoor dat het zand dat door de zee wordt aangespoeld beter wordt vastgehouden. Met als resultaat een breder en hoger strand tegen een lagere prijs dan het storten van zand op de

De zee geeft en de zee neemt. De Hollandse Noordzee-

stranden. Onze specialisten snapten niet hoe het werkte en

stranden worden elk jaar door wind en zee geteisterd en

dachten dat het fake was. Maar ik had foto’s in mijn bezit

om kustveiligheid te garanderen en de stranden intact te

van proeven die in Denemarken zijn uitgevoerd en daar

houden, verzet Rijkswaterstaat jaarlijks veel werk. Volgens

was toch echt duidelijk resultaat op te zien.’

Ad van ’t Zelfde, innovatiemanager bij BAM, worden er hierbij op dit moment twee methodes gehanteerd. Het vlak

Van ’t Zelfde realiseerde zich al gauw dat als BAM iets

voor de kust storten van zand in de zee dat door de golven

met deze uitvinding wilde doen, het niet in handen van de

langzamerhand op het strand terecht komt, en het storten

specialisten moest vallen. Zij konden weerstand gaan bie-

van zand rechtstreeks op het strand.

den simpelweg omdat ze het niet kunnen beredeneren. ‘We

Deze laatste methode is vanwege haar arbeidsintensief-

hebben toen als BAM een brief naar minister Karla Peijs van

heid echter per kuub zand bijna twee euro duurder. Er is

Verkeer en Waterstaat gestuurd waarin de uitvinding uiteen-

dus zeg maar een onderscheid tussen goedkoop zand en

gezet werd en verteld dat de Koninklijke BAM Groep graag

duur zand. ‘Als je in staat bent om van goedkoop zand

een proef wilde uitvoeren. De minister heeft de brief toen

➜ 49

Weinig mensen beseffen dat elk jaar twaalf miljoen kuub zand gesuppleerd wordt om de kustlijn in stand te houden en dat dit de Nederlandse samenleving jaarlijks ettelijke miljoenen kost. Op eigen initiatief heeft Koninklijke BAM Groep onder de naam Ecobeach een nieuw systeem geïntroduceerd dat leidt tot een natuurlijke aanzanding op het strand.

Rijkswaterstaat ziet mogelijkheden in dit systeem als aanvulling op zandsuppleties en is samen met BAM een proef begonnen bij Egmond aan Zee.

‘Ecobeach is echt een witte raaf’ Innovatieve zandsuppletie

PSIBouw netwerk van vernieuwers

‘Eigenlijk is het geen contract, maar

haar ambtelijke apparaat ingestuurd waar het alsnog bij de specialisten van Rijkswaterstaat terechtkwam. Op zich niet

meer een samenwerkingsovereenkomst met

verwonderlijk, maar wel jammer. Want wat ik al verwachtte gebeurde, ook deze specialisten zagen niet in hoe dit kon

‘gentlements agreements.’

werken en we werden in een rapport dan ook netjes afgeserveerd. Gesteld werd dat Rijkswaterstaat verantwoordelijk is voor de kustveiligheid en dat dit project niets toevoegt aan het huidige beleid met suppletie als uitvoeringsmiddel.’

mijn schoenen gekregen’, zegt Kees van Ruiten, projectleider WINN-projecten Rijkswaterstaat. ‘Mijn collega’s van

Hoor en wederhoor Met deze uitspraak van

Rijkswaterstaat die de eerste nota hadden geschreven waar-

Rijkswaterstaat liet Van ‘t Zelfde zich niet wegsturen.

in BAM netjes werd afgeserveerd, vroegen zich af welke eer

De innovatiemanager was overtuigd van de win-win situatie

aan een degelijk project nog viel te behalen.

voor beide partijen en zette door. Gelukkig had er geen hoor

Maar het feit dat van hogerhand al besloten was dat het

en wederhoor plaatsgevonden en daarmee had BAM nog

project door moest gaan, haalde veel druk van de ketel

een kans. Daarbij kwam dat de Directeur-Generaal

en bood ruimte voor een dialoog en medewerking in het

Rijkswaterstaat Bert Keijts wèl gecharmeerd was van het

verzamelen van benodigde informatie. Toen ontstond er ook

idee en tevens op zoek was naar een manier hoe

eindelijk een gezamenlijke verkenning, in plaats van een

Rijkswaterstaat beter om kon gaan met eigen initiatieven

eenzame actie van BAM. Besloten werd dat de proef door-

vanuit de markt. Op 1 november 2005 werd dan ook op

gang kon vinden, en op 1 november 2006 zijn voor de kust

hoog niveau een convenant gesloten voor een actieplan en

van Egmond aan Zee de drainagebuizen aangebracht.’

een inhoudelijke beoordeling van het revolutionaire idee.

lange buizen bij Egmond aan Zee.

Publiekondernemerschap ‘Maar voordat we zover

Als hieruit zou blijken dat een grootschalige proef haalbaar

50

Plaatsing van twee tot drie meter

is, zou deze worden uitgevoerd en mocht het een substan-

waren moesten er nog flinke kuilen ontweken worden’, gaat

tieel zandvoordeel opleveren dan moet dit ook opbrengsten

Van ’t Zelfde verder. ‘Om tot de proef te komen heeft het

opleveren voor BAM. ‘Toen heb ik eigenlijk het project in

flink wat publiekondernemerschap van Rijkswaterstaat ge-

Projectbeschrijving

Ecobeach, een nieuwe vorm van zandsuppletie Het is de taak van Rijkswaterstaat om de Nederlandse kust in stand te houden. Dit gebeurt onder andere door jaarlijks twaalf miljoen kuub zand als suppleties aan te brengen daar waar meest nodig. Met een uitvinding van Poul Jacobson is het echter mogelijk om meer rendement van suppleties te generen. Dit zal op termijn mogelijk besparing in kustonderhoud opleveren.

Door twee tot drie meter lange buizen met een doorsnede van circa acht centimeter verticaal in het zand te plaatsen ontstaat er een soort natuurlijke aanwas van zand. Het door de zee aangevoerde zand wordt namelijk op het strand beter vastgehouden. Een storm kan nog steeds zand weg slaan, maar de kust herstelt zich vervol-

referentievak beschikbaar om het verschil van het systeem

gens relatief snel. Bijkomend voordeel is dat het strand

aan te tonen. Er is voor Egmond aan Zee gekozen omdat dit

hoger komt te liggen.

strand intensief gebruikt wordt en hier heeft een verbreding meerwaarde voor recreatie. Daarbij beschikt Rijkswaterstaat

Er is gekozen voor twee proefvakken van drie kilome-

over veertig jaar meetgegevens van deze kustlijn en heeft de

ter. Eén vak bij Egmond aan Zee en één ten noorden van

Universiteit van Utrecht ook veel studenten laten afstuderen

Castricum aan Zee. Ten zuiden daarvan is een relevant

op het gedrag van de kust bij Egmond.

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

vergd. Normaal gesproken zet Rijkswaterstaat opdrachten

Contract ‘Wel was er nog wat gesteggel over de

in de markt om in haar wettelijke opgedragen rol de veilig-

contractvorm’, vertelt Van ’t Zelfde. ‘Kijk, het kost geen

heid van de kust te kunnen garanderen, maar in dit project

wereldvermogen om in dit project te investeren. Je kunt je

moest binnen de publiek private samenwerking naar een

wel voorstellen dat het plaatsen van de pijpen niet enorm

andere rol worden gezocht. Voor het eerst werd er ook

veel geld kost, maar als het werkt moet het wel geld

gekeken naar wat de algemene belangen zijn voor de

opleveren. We hebben dan ook met Rijkswaterstaat een

gemeente en de strandondernemers. Partijen die naast

verdeelsleutel afgesproken en dat heeft wat tijd gekost.

veiligheid toch ook andere speerpunten hebben. Je zit

Uiteindelijk hebben we beiden open kaart gespeeld en onze

dan veel meer op het gebied van recreatie in plaats van

boeken aan elkaar getoond. Alleen op deze wijze konden we

veiligheid.’ ‘Klopt’, aldus Van Ruiten. ‘We hebben ons meer

tot een eerlijke verdeling komen.’

gefocust op de economische belangen. Overigens zonder daarbij de veiligheid uit het oog te verliezen.’

Van Ruiten gaat verder: ‘Daarbij komt nog dat de natuur zich niet altijd even simpel laat voorspellen en we geen kennis hebben van hoe het werkingsprincipe van

‘Zoals het in dit project gaat zou het eigenlijk altijd moeten gaan. Niet alleen maar naar de regels en administratieve omhaal kijken, maar veel meer naar de mogelijkheden.’

Ecobeach precies gaat. Als er bijvoorbeeld een storm komt dat een deel van het opgestapelde zand wegslaat moet je je afvragen of dit opgenomen moet worden in het contract.

We hebben er voor gekozen om dit niet te doen. Hierdoor kon het project geen schade oplopen door administratieve rompslomp en regeltjes. Eigenlijk is het geen contract, maar meer een samenwerkingsovereenkomst met ‘gentlemen’s agreements’.’

Egmond aan Zee Nadat besloten werd dat de proef doorgang kon vinden zijn de partijen samen op zoek gegaan naar een geschikte locatie. Al gauw kwamen ze uit bij Egmond aan Zee. ‘Daar doen we al veertig jaar metingen en we weten dan ook veel over de zandontwikkelingen daar.

Dit was belangrijk omdat moet worden vastgesteld hoeveel extra zand de plaatsing van de drainagebuizen oplevert.’

Na het vaststellen van de locatie moest nog een andere hobbel overwonnen worden, namelijk het meekrijgen van de lokale partijen. Middels een tweetal informatieavonden werden de belanghebbenden ingelicht en de reacties waren uitgesproken positief. Zowel de gemeente als de strandondernemers zijn zeer te spreken over het initiatief en wachten hoopvol de resultaten af.

Witte raaf Volgens Van Ruiten laat deze nieuwe vorm van samenwerken met BAM zien dat Rijkswaterstaat duidelijk anders aan de slag moet: ‘We moeten veel meer de ruimte geven aan de markt. De Rekenkamer laat ons regelmatig weten dat projecten met meer dan een factor twee overschreden worden. Dan is het wel duidelijk dat het nu niet helemaal soepel loopt.’ Van ’t Zelfde sluit zich hier

De Ecobeachproef wordt uitgevoerd in goed overleg

volmondig bij aan: ‘Zoals het in dit project gaat zou het

met de gemeente Bergen, waaronder Egmond aan Zee valt.

eigenlijk altijd moeten gaan. Niet alleen maar naar de

Om de proef op maatschappelijk en wetenschappelijk ver-

regels en administratieve omhaal kijken, maar veel meer

antwoorde wijze uit te voeren worden alle ontwikkelingen

naar de mogelijkheden. Elkaar durven te vertrouwen en de

gevolgd door het Argus-monitoringsyteem.

ruimte te geven. Wat dat betreft is het project Ecobeach

Voor meer informatie over het Ecobeachproject kunt u

een echte witte raaf gebleken.’ ◆

terecht op de website www.ecobeach.nl

PSIBouw netwerk van vernieuwers

51

52

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Henk Joosten

Hellevoetsluis te beschikken over een contractvorm die op

wethouder gemeente Hellevoetsluis

verschillende niveaus een positieve bijdrage kan leveren aan de stedelijke vernieuwing van de Vogelbuurt. ‘Toen VIBOR

Jan Simons

et al naar de gemeente stapte met haar voorstel zagen wij

directeur Sociaal Beleid & Ordening

eigenlijk al snel de voordelen’, aldus Jan Simons, directeur Sociaal Beleid & Ordening gemeente Hellevoetsluis.

‘Eigenlijk weten we pas over tien jaar of de gekozen constructie succesvol is.’

‘Al was wel duidelijk dat we een aantal voorwaarden moesten formuleren alvorens het traject in te gaan. Ten eerste vinden we het namelijk belangrijk dat de kwaliteit van de openbare ruimte toeneemt en dan het liefst met vijftien procent kostenreductie. Een andere belangrijke voorwaarde die we ons hebben gesteld is dat de tevredenheid van

De Vogelbuurt is gebouwd in de jaren zestig en een

de burgers over de openbare ruimte moet toenemen. Tot

aantal complexen voldoet niet meer aan de eisen van de

slot hebben we de eis geformuleerd dat de resultaten van

moderne tijd, zowel technisch als qua wooncomfort. De hier

het project in een draaiboek gevat moeten worden zodat

werkzame corporatie Maasdelta ziet dit ook in en heeft

volgende projecten kunnen leren van de proef.’ De initiatief-

samen met de gemeente Hellevoetsluis besloten dat een

nemers konden zich wel vinden in deze voorwaarden en een

aantal complexen wordt gesloopt en vervangen door

nieuwe samenwerking was geboren. Om alle facetten van

moderne appartementencomplexen, in zowel de huur- als

het bouwproces af te dekken is VIBOR een samenwerkings-

koopsector. Een aantal andere complexen wordt zowel aan

verband aangegaan met het aannemersbedrijf BTL,

de binnen- als aan de buitenzijde grondig gerenoveerd.

marktleider op het gebied van omgevingsverzorging.

Kortom, er staat nogal wat op stapel in de Vogelbuurt.

Dit onder de naam De Combinatie. TNO en de Universiteit

Maasdelta is bereid gevonden hier mede-investeerder

van Tilburg tillen het traject naar een hoger abstractieniveau

te zijn van de openbare ruimte. Met de nieuwe wijze van

door een handboek te ontwikkelen en adviezen te geven

aanbesteden voor de openbare ruimte hoopt de gemeente

aan PSIBouw en de betrokken ministeries.

➜ 53

Kennisorganisatie TNO heeft samen met PSIBouw een visie ontwikkeld, waarbij in de aanbesteding van de openbare ruimte ook het beheer wordt meegenomen. Met deze visie zijn ze naar VIBOR, een organisatie thuis in het beheer van de openbare ruimte, gestapt die het vervolgens met succes onder de aandacht heeft gebracht bij de gemeente Hellevoetsluis.

De kern van de visie is dat dergelijke aanbestedingen op de langere termijn voordelen bieden voor zowel de opdrachtgever als de opdrachtnemer. Je hebt het hier dan al gauw over contracten met een looptijd van 15 jaar. Als testcase voor deze wijze van aanbesteden heeft de gemeente de Vogelbuurt in Hellevoetsluis aangewezen. Een buurt waar verandering broodnodig is.

‘Het is net als goochelen’ Aanbesteden openbare ruimte gemeente Hellevoetsluis

PSIBouw netwerk van vernieuwers

‘Als wethouder moet je daar wegblijven,

Contract ‘Voor ons is een dergelijke aanpak volkomen nieuw’, vertelt wethouder Henk Joosten. ‘En dat geldt net zo

anders krijg je toch een heel andere setting en

goed voor de marktpartijen. Het gaat hier om geïntegreerde contracten en dat houdt in dat marktpartijen, gezien de

wordt het meer een plan van de gemeente dan

langere tijd dat ze aan het project verbonden zijn, tegen een lagere prijs moeten instappen. Een heel andere manier

het plan van de buurtbewoners.’

van denken. Natuurlijk levert het de marktpartijen enorme voordelen op. Met een dergelijke contractvorm hebben ze opdrachten voor minimaal vijftien jaar op zak en daarmee een stevige basis om hun bedrijf verder te ontwikkelen.’

onenigheid’, vertelt Simons. ‘Voor de Vogelbuurt geldt dit

Volgens Simons zit daar ook de spanning: ‘Bewoners

helemaal omdat het hier gaat om een sloop- en nieuwbouw-

verhuizen gemiddeld na vijf tot zeven jaar en daarmee ver-

project. Een voorwaarde van het experiment is dan ook dat

huizen ook hun woningeisen. Daarbij komt dat als nu in een

de communicatie met de burger verzorgd wordt door

wijk veel jonge gezinnen wonen, over vijftien jaar de opge-

De Combinatie. In het begin van het project is De Combi-

groeide kinderen heel andere eisen stellen aan hun om-

natie op een zaterdagmiddag de straat op gegaan met een

geving dan nu het geval is. De vraag is natuurlijk hoe je dit

enquête en de respons was uitzonderlijk hoog. Je merkt dan

afdekt in het contract. Op dit moment zijn we een contract

toch dat een marktpartij beter de taal van de burger spreekt.’

aan het ontwikkelen waarin ruimte is gemaakt voor tussen-

‘Dit zegt wat over de sociale vaardigheden en de wijze

tijdse bijstellingen. Je ziet, we staan nog echt in de kinder-

waarop we nu als gemeente communiceren’, vult wethouder

schoenen met dergelijke contracten en eigenlijk weten we

Joosten met een bedenkelijk gezicht aan. ‘We zijn een kleine

pas over tien jaar of de gekozen constructie succesvol is.’

gemeente en hebben daarmee een kleine kern ambtenaren die verantwoordelijk is voor bijvoorbeeld de ruimtelijke

Communicatie Desalniettemin zijn er ook nu al kleine

54

ordening. Dit zijn veelal mensen met een technische

successen te zien. ‘Vaak zie je dat tussen de burgerij en de

achtergrond en die soms op het sociale vlak nog wat

gemeente veel wantrouwen is en altijd een soort strijd en

tekortschieten.’

Start aanpak openbare ruimte nieuwe stijl.

Projectbeschrijving

Aanbesteden openbare ruimte gemeente Hellevoetsluis VIBOR, een organisatie thuis in het beheer van de

voor de herinrichting en het beheer van de fysieke om-

openbare ruimte, heeft in 2004 op eigen initiatief de

geving, openbare voorzieningen, boven- en ondergrondse

gemeente Hellevoetsluis benaderd met het idee om bij

infra en veiligheid. En dat voor de periode van vijftien jaar.

aanbestedingen voor de openbare ruimte het beheer mee te nemen. De gemeente staat hier positief tegenover en

Uitgangspunten van de gemeente om de test te doen

voert samen met VIBOR een test uit in de Vogelbuurt.

is dat de waarde en de kwaliteit van de openbare ruimte

Hiervoor heeft VIBOR haar werkzaamheden gebundeld met

toeneemt en daarmee de tevredenheid van de burgers.

het aannemersbedrijf BTL, de marktleider op het gebied

Communicatie en bewustwording van de openbare ruimte

van omgevingsverzorging, in de organisatie De Combinatie.

zijn hierbij belangrijke begrippen.

TNO en de gemeente Tilburg zijn benaderd voor de procesbegeleiding en de beoordeling van het resultaat.

Tevens ontwikkelen zij een handboek en geven ze adviezen aan PSIBouw en de betrokken ministeries.

De Vogelbuurt is een wijk in Hellevoetsluis die flink wordt aangepakt. Er worden 78 woningen gerenoveerd, 60 woningen gesloopt en 145 woningen gebouwd. De openbare ruimte van dit ontwikkelproject is op vernieuwende wijze aanbesteed. De Combinatie is verantwoordelijk

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Aan de burgers, die zo vriendelijk waren om de enquête

Wat volgens Joosten ook opvalt, is dat de bewoners ver-

in te vullen, is tevens gevraagd of ze mee wilden denken

anderingen die op deze wijze tot stand komen, sneller ac-

over de inrichting van hun wijk. In groepjes ging men met

cepteren en daar zich ook actief bij opstellen. ‘En dat willen

elkaar aan de slag en presenteerden aan elkaar de resul-

we nu zo graag’, gaat de wethouder verder. ‘Het gaat niet al-

taten. ‘Als wethouder moet je daar wegblijven, anders krijg

leen om een nieuwe werkwijze bij de ambtenaren, maar ook

je toch een heel andere setting en wordt het meer een plan

bij de burgers. Veel mensen hebben wel hun eigen tuintje

van de gemeente dan het plan van de buurtbewoners’,

op orde, maar gooien gerust het vuil over de schutting in

stelt de wethouder. ‘Het grappige is dat de burgers niet tot

de openbare ruimte. Ze moeten het besef hebben dat de

echt andere oplossingen zijn gekomen dan wijzelf, maar nu

openbare ruimte van henzelf is en dat ze

hebben ze wel het gevoel dat het hun eigen plan is en dat

er zuinig op moeten zijn.’

creëert draagvlak.’

Investeren De gemeente Hellevoetsluis doet nu veel Nieuwe attitude Mensen willen graag wat te kiezen

goede ervaringen op met het aanbesteden van de openbare

hebben en daar zit ook de spanning tussen het ambte-

ruimte voor een langere periode. Al kost het volgens de

lijke apparaat en de bewoners. ‘Vroeger werd er op het

wethouder af en toe nog wel veel tijd. ‘Er moet niet worden

gemeentehuis besloten wat er moest gebeuren en dat werd

gedacht dat het voor de gemeente minder uren kost als je

uitgevoerd’, zegt Simons. ‘Nu eisen de bewoners inspraak

meer aan de marktpartijen overlaat. Het zijn eerder andere

en veel ambtenaren zijn daaraan nog niet gewend. Er is dan

uren. Je kan als gemeente niet achterover hangen, want er

ook een nieuwe werkwijze nodig vanuit de gemeente. Zeker

zijn toch vele overlegmomenten nodig.’ Directeur Sociaal

als we deze wijze van aanbesteden in de hele gemeente

Beleid & Ordening, Simons, sluit zich hier volmondig bij

gaan invoeren.’

aan: ‘Ik zeg altijd dat het net als goochelen is. Iemand kan de truc bedenken maar jijzelf als goochelaar moet nog wel

‘En doe het dan niet voor de kostenbesparing. Want eerlijk gezegd weten we niet of dat gaat lukken.’

tijd in de truc stoppen om hem te oefenen. Met andere woorden, je moet wel alert blijven en controleren of het onderhoudsniveau van hoog niveau blijft. Dit betekent ook weer een andere rol voor de ambtenaren. Ze moeten niet alleen naar de techniek kijken, maar ook naar de communicatie. Een goed voorbeeld zijn de hondenuitlaatstroken.

Toen deze net waren aangelegd waren deze perfect. Maar na verloop van tijd sluipt de verloedering erin. Mensen verhuizen en de nieuwe bewoners zijn niet op de hoogte van de regels en de afspraken. Als gemeente moet je dus blijven controleren en communiceren door de tijd heen, om voorzieningen in stand te houden.’

Advies Toch heerst er bij beiden tevredenheid over de wijze van aanpak in de Vogelbuurt. ‘Mijn advies is: geef een dergelijke wijze van aanbesteden een kans’, stelt de wethouder. ‘Zelfs als er mogelijke weerstand is. Zaak is dan wel dat je de juiste mensen op het project zet, anders is het bij voorbaat gedoemd te mislukken.’

‘En doe het dan niet voor de kostenbesparing’, vult Simons aan. ‘Want eerlijk gezegd weten we niet of dat gaat lukken. Maar als dat zo is dan is het mooi meegenomen. Waar het om gaat is dat er een betere samenwerking ontstaat tussen de gemeente, de marktpartijen en de burgers met als gevolg een betere kwaliteit van de openbare ruimte.’ ◆

PSIBouw netwerk van vernieuwers

55

56

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Niels Schols

ken. Toch wist ook hij toen ze vijf jaar geleden met

projectleider herontwikkeling fabrieksterrein ‘de Bocht van Maarssen’

de plannen voor Op Buuren begonnen, dat het geen gemakkelijk project zou worden. Voordat Schols zijn zo sterk gevisualiseerde eindbeeld in 2010 kan opleveren

‘Idioot natuurlijk dat aan de mooiste

moet er namelijk nog heel wat gebeuren. Achttien hectare zwaar vervuilde grond, een ingewikkelde bestemmingsplan-

rivier van Nederland nog plekken bestaan

wijziging, een bezwaar van de gemeente Utrecht – dat tot op het niveau van de Raad van State moest worden

met zo’n zware industriebestemming.’

geslecht – en dieppriemende argusogen die dit kwetsbare gebied scherp in de gaten houden. Dit is slechts een kleine greep uit het arsenaal te nemen hobbels die op hem lag te wachten. Het straks zo idyllische Vechtdorp is namelijk

‘Tijdens de topografieles leren kinderen nu dat er tien

gesitueerd op het voormalige terrein van de oude

dorpen langs de Vecht liggen. Mijn doel is dat na 2010 deze

Amsterdamse Kininefabriek in ‘de bocht van Maarssen’.

schoolboeken moeten worden aangepast omdat de Vecht er

Toen DSM in 1999 besloot de oude fabriek te sluiten, kwam

met Op Buuren een elfde dorp heeft bijgekregen.’ Dit geeft

het terrein in handen van projectontwikkelaar Kondor

projectontwikkelaar Niels Schols tijdens zijn presentatie

Wessels Projecten (KWP), waar Schols toen projectleider

over de ontwikkeling van het Vechtdorp in de bocht van

was. ‘DSM had veel verstand van chemische processen,

Maarssen, zijn gehoor graag mee. Niet als een mooi ver-

maar het herontwikkelen van achtergebleven terreinen en

kooppraatje, maar als iets waar hij écht in gelooft. ‘Ik heb

het opruimen van de verontreiniging, was niet hun tak van

dit eindbeeld al vanaf het begin op mijn netvlies.’ Misschien

sport. De gemeente Maarssen wilde daar wel graag een

is dat ook wel de reden dat Schols zich niet gemakkelijk laat

woonbestemming, maar durfde het risico van de sanering

afleiden door de obstakels op zijn weg. Hij weet precies

niet aan.’ De sanering en ontwikkeling van dit gebied kwam

waar hij heen wil en stevent daar recht op af.

dus volledig voor eigen rekening en risico van KWP.

Niels Schols is er de man niet naar om in problemen te den-

‘DSM en de overheid heeft dit geen euro gekost.’

➜ 57

‘Tijdens de topografieles leren kinderen nu dat er tien dorpen langs de Vecht liggen.

Mijn doel is dat na 2010 deze schoolboeken moeten worden aangepast omdat de Vecht er met Op Buuren een elfde dorp heeft bijgekregen.’ Dit geeft projectontwikkelaar Niels Schols tijdens zijn presentatie over de ontwikkeling van het Vechtdorp in de bocht van Maarssen, zijn gehoor graag mee. Niet als een mooi verkooppraatje, maar als iets waar hij écht in gelooft. ‘Ik heb dit eindbeeld al vanaf het begin op mijn netvlies.’ Misschien is dat ook wel de reden dat Schols zich niet gemakkelijk laat afleiden door de obstakels op zijn weg. Hij weet precies waar hij heen wil en stevent daar recht op af.

Herontwikkeling fabrieksterrein

‘Hoe complexer, hoe leuker’ PSIBouw netwerk van vernieuwers

Bestemmingsplanwijziging Als in 1892 het Merwedekanaal is aangelegd vestigt de Utrechtse bleker H. van der Woude zich aan de Vecht bij Maarssen. In een oude schuur startte hij hier een chemisch farmaceutische onderneming, die binnen tien jaar uitgroeide tot de eerste Nederlandsche

‘Je moet ook allianties aan durven gaan met mensen die in eerste instantie je tegenstanders lijken.’

Kininefabriek (later ACF en daarna Brocacef/DSM).

De sleutel voor dit industriële succes lag bij de kinineproductie. Kinine was tot de Tweede Wereldoorlog hét ge-

om alle Ampas te kunnen verwijderen. Op het meest inten-

neesmiddel voor de bestrijding van malaria. Door de komst

sieve moment onttrokken we achthonderd kuub grondwater

van de industrie kreeg zowel het inwonertal van Maarssen

per uur.’ Een andere moeilijkheid die deze industriële bloei-

als de lokale economie een enorme impuls. Van een klein

periode met zich had meegebracht was dat dit gebied

agrarisch dorpje met 3450 inwoners veranderde het in een

industriebestemming categorie vijf had gekregen. ‘Dit is

industrieplaats die tot ver buiten Nederland bekendheid

de categorie voor de allerzwaarste industrie. Idioot natuur-

verwierf. De bedrijvigheid had echter ook minder gunstige

lijk dat aan de mooiste rivier van Nederland nog plekken

effecten: De abstractie van kinine uit de kinabast is een zeer

bestaan met zo’n zware industriebestemming. De rol van de

chemisch proces. De afvalstoffen die daar bij vrijkwamen

provincie was hierin heel belangrijk. Zij hebben in het begin

liepen rechtstreeks de grond in en in speciale gaten werden

de intentie uitgesproken om er alles aan te doen wat binnen

de restanten van de kinabast (Ampas) gestort. Dit heeft

hun mogelijkheden lag om de bestemming te wijzigen. Maar

voor het hele gebied geleid tot een zeer ernstige bodem-

goed, het blijft spannend natuurlijk. Inmiddels is de bestem-

en grondwaterverontreiniging. Schols: ‘Voorwaarde van de

ming gewijzigd en onze voorraad van 670 woningen vast-

gemeente en provincie om ons te helpen bij een bestem-

gesteld. En dat is toch wel een opluchting moet ik zeggen.’

mingsplanwijziging was dan ook, dat we de vervuilde

58

grond helemaal moesten verwijderen. Dit betekent dat wij

Jong en ambitieus Schols vindt zichzelf vooral een

driehonderdduizend kuub grond en honderdduizend kuub

doener. Hij is een optimist en iemand die een heldere lijn

Ampas hebben ontgraven. We moesten dertien meter diep

voor ogen heeft. ‘Ik weet wat ik wil en daar bijt ik mij in vast.

Projectbeschrijving

Het elfde dorp De bocht van Maarssen was tot 2002 in bezit van DSM.

geparticipeerd. Met de Vechtvisie als uitgangspunt is het

Toen DSM besloot de oude kininefabriek te sluiten, kwam

‘Beeldkwaliteitsplan de bocht van Maarssen’ opgesteld.

het terrein in handen van projectontwikkelaar Kondor

Alle betrokken partijen hebben hierbij intensief samen-

Wessels Projecten (KWP). KWP had grote plannen, maar

gewerkt. Het BKP bestaat uit verschillende ingrediënten

de gemeente had ook zo zijn eisen en randvoorwaarden.

geïnspireerd op de andere tien dorpen aan de Vecht. Niels

Samen maakten ze een afspraak die tegemoetkwam aan

Schols Projectleider Op Buuren: ‘Het wordt geen kopie,

de behoeften van beide partijen: de gemeente Maarssen

maar een nieuw dorpje waar alle kenmerken van de Vecht in

beloofde volledige inzet voor de wijziging van het

zitten.’ Eind 2004 is een ‘gilde’ van acht architecten en twee

bestemmingsplan tot woonbestemming; KWP zegde

landschapsarchitecten samengesteld dat de uiteindelijke

op haar beurt toe de rigoureuze bodemsanering voor

ontwerpen zal invullen. Van historisch tot hedendaags

haar rekening te zullen nemen.

en alles daartussenin. Elk bureau zal het vereiste ‘Vechts bouwen’ op een eigen manier interpreteren. Om de

Als leidend principe werd gekozen voor ‘Vechts wonen’.

In 2003 werden deze principes door de gemeente, KWP,

samenhang van het totaal te bewaken is vormcoördinator La4Sale aangesteld.

de Vechtplassencommissie, Mulleners en Mulleners Architecten, Landscape Architects for SALE, Copijn Utrecht Tuin en Landschapsarchitecten en Ingenieursburo

Op Buuren bestaat uit drie delen: Op Buuren-dorp, en de meer landelijke gebieden Op Buuren-buiten en

Maris uitgewerkt tot een beeldkwaliteitsplan. Het plan is

Op Buuren-park. Elk deelgebied heeft een ander karakter.

een product van een intensief overlegproces, waarin ook

Voor Op Buuren-buiten en Op Buuren-park dienen de oude

diverse lokale bewoners- en belangenorganisaties hebben

landelijke buitenplaatsen als inspiratiebron. Daar tegenover

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Luchtfoto van de Bocht van Maarssen.

Bovendien kan ik dat goed aan anderen overdragen.’ Schols

Wieringa, directeur van Maapron in Maarssen, voorheen

is ook jong (34) en ambitieus. Hoe complexer een project,

Maapron Vastgoed. Maapron Vastgoed is overgenomen

hoe leuker hij het vindt. ‘Laat het maar lekker lastig zijn,

door VolkerWessels, waar KWP ook deel van uitmaakt.

het liefst op alle niveaus, dan is de uitdaging het grootst.’

Wieringa en Schols waren beiden zes jaar projectleider bij

Lachend: ‘Schiphol in zee bijvoorbeeld, dat lijkt me wel wat.’

KWP en mogen samen deze nieuwe dochter van Volker-

Sinds een paar maanden werkt hij samen met Marcus

Wessels groot maken. ‘We werken nu alleen nog aan gedelegeerde projecten door KWP, waaronder Op Buuren, maar we zijn nu ook hard bezig met de acquisitie van onze eigen opdrachten.’ Of dit alles nu met lef te maken heeft weet Schols eigenlijk niet zo goed. ‘Ik noem het liever naïviteit. Lef, hebben volgens mij diegenen die zulke jonge mensen als wij de kans geven een eigen bedrijf op te zetten. En bij Op Buuren is het vooral Bertus Averesch, directeur van KWP, geweest die lef heeft getoond. Hij heeft alle risico’s genomen. Ik ben vooral gretig. Ik kan me ergens met mijn hele ziel en zaligheid op storten; hard werken en tempo maken.’ Want dat is belangrijk volgens Schols; tempo maken. ‘Je moet niet te lang stil staan bij obstakels anders word je ingehaald door je buurman en dan moet je je weer aan hem aanpassen.’

Visie en volharding Daarnaast is het volgens de jonge projectontwikkelaar van levensbelang om de juiste mensen om je heen te verzamelen. Mensen met eenzelfde visie en volharding. ‘Maar je moet ook allianties aan durven gaan met mensen die in eerste instantie je tegenstanders lijken.’ Daarmee doelt Schols op belangenorganisaties die de ontwikkelingen rond Op Buuren nauwlettend in de gaten hielden. Zo lag er ook een visie van de Vechtplassen Commissie. ‘Een select clubje erudiete mensen met kennis van zaken die al veel ontwikkelingen rond de Vecht heb-

komt het typische Vechtse dorp. De deelgebieden zijn met

ben tegengehouden. Zij noemen zich ook wel de oudste

elkaar verbonden door een nieuwe brug over de Vecht. In

actiegroep van Nederland. Een stevige tegenstander dus.

totaal komen er straks 670 woningen in alle prijsklassen van

Wij zijn niet voor ze weggelopen maar hebben juist contact

starters- en eengezinswoningen en appartementen tot aan

met ze gezocht. En nu zijn ze ons belangrijkste klankbord.

luxe villa’s en vrije kavels. In Op Buuren-dorp komen 572

Het is, zo blijkt, een hele realistische, constructieve en

woningen, in Op Buuren-buiten 72, en 33 in Op Buuren-park.

productieve groep die integrale bescherming van het Vechtlandschap centraal stelt. Niet door het musealiseren van de

De ontwerpen van de architecten worden op een bijzon-

streek, maar juist door er kwaliteit aan toe te voegen die de

dere manier met elkaar ‘gemengd’. Het zal bijna niet voor-

cultuurhistorische waarde van het gebied versterkt. Vanuit

komen dat meer dan twee woningen naast elkaar van

dat omgevingsbesef hebben wij de plannen voor Op Buuren

dezelfde architect zijn. Dit is erg arbeidsintensief en vergt

ontwikkeld. Mede daardoor wordt Op Buuren straks echt

veel afstemming en persoonlijke aandacht. Schols: ‘Toch

dat duurzame nieuwe dorpje aan de Vecht dat ik in 1999

hebben we hiervoor gekozen omdat dit volgens ons bij-

al op mijn netvlies had.’ ◆

draagt aan een duurzame ontwikkeling.’ Duurzaamheid ligt volgens hem hier niet zozeer in de materialen, maar in de beeldkwaliteit. ‘Wij willen het zodanig ontwikkelen, dat mensen er tot in de lengte van jaren willen blijven wonen.

En dat doe je door onderscheidende woningen neer te zetten met ieder een sterke identiteit.’ Medio 2007 begint de bouw en in 2010 is het elfde dorp aan de Vecht een feit.

‘Laat het maar lekker lastig zijn, het liefst op alle niveaus, dan is de uitdaging het grootst.’

PSIBouw netwerk van vernieuwers

59

60

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Erik Staps

geïntegreerde projecten groter dan vijftien miljoen euro.

divisiedirecteur Heijmans Infra

Vaak betreft het hier moeilijke projecten waarbij de expertise van meerdere groepen nodig is. ‘Het bijzondere bij Heijmans is dat dit niet noodzakelijkerwijs de eigen groepen

‘Als je in het begin tegenwind krijgt

hoeven te zijn. Indien een concurrent het beter of goed-

moet je vasthoudend zijn totdat je met de

koper kan wordt daarvoor gekozen. Deze gezonde concurrentie houden onze eigen groepen scherp en innovatief en dat is een absolute noodzaak om te kunnen overleven.

bewijzen kan komen.’

Alhoewel het natuurlijk soms wel spanningen oproept’, voegt Staps er fijntjes aan toe.

Andere scope De tweede groep die Heijmans heeft

Erik Staps zetelt als divisiedirecteur in het hoofdkantoor

toegevoegd is Infra Management. ‘In de oude manier van

van Heijmans in Rosmalen. ‘We hebben een forse herstruc-

werken werden we vooral gevraagd voor het realiseren van

turering binnen de Divisie Infra ingevoerd’, trapt Staps het

projecten. Dat is iets waar we ook altijd sterk in zijn

gesprek af. ‘Vroeger hadden we maar liefst twaalf groepen

geweest. Maar steeds vaker wordt onze hulp al tijdens de

binnen onze divisie en nu nog maar acht. Daarbij komt dat

ontwerpfase ingeroepen en worden we ook gevraagd voor

in het verleden de groepen enkel op vakdiscipline werden

het onderhoud en beheer. Soms zelfs voor heel lang zoals

ingedeeld, zoals GWW, Beton- en Waterbouw, Verkeers-

bij de rioolwaterzuiveringsinstallatie Harnaschpolder bij

technieken. Maar tegenwoordig zijn er vanuit de markt

Den Haag waar we, naast het ontwerp, de financiering en

steeds meer geïntegreerde vraagstukken. Een oplossing is

de bouw, het onderhoud en beheer voor dertig jaar

dan om de verschillende groepen goed met elkaar te laten

verzorgen. Het gaat hier dan om een heel andere scope’,

communiceren, maar wij hebben ervoor gekozen om twee

benadrukt Staps. ‘Je bent immers niet meer alleen bezig

groepen toe te voegen.’ Zo is als eerste de groep Heijmans

om het goedkoopst te bouwen, maar veel meer met on-

Infra Geïntegreerde Projecten (HIGP) opgericht voor

derhouds- en servicecontracten. Natuurlijk vraagt dit ook

➜ 61

Erik Staps, divisiedirecteur Heijmans Infra ziet vanuit de markt steeds complexere vragen op zich afkomen. ‘Doordat de taken van overheden meer en meer bij ons komen te liggen word je nu als aannemer vaak, naast realisatie en ontwerp, ook gevraagd voor het beheer en het onderhoud van het project. Hierdoor zijn er marktpartijen nodig die op een nieuwe manier kunnen werken. Er zijn meer verwachtingen vanuit de markt en dit betekent dat je meer financiële draagkracht en managementkwaliteiten moet hebben. Organisaties die zich dit realiseren en hier naar handelen zullen zeker overleven.’

Herstructurering Heijmans Infra

‘Met succes, maak je succes’ PSIBouw netwerk van vernieuwers

‘Als ik naar deze mensen kijk dan zie ik

om een heel ander type werknemer. Zo komen de meeste mensen van deze nieuwe groep dan ook niet uit de traditi-

de toekomst van ons bedrijf.’

onele aannemerij, maar bijvoorbeeld van adviesbureaus of van Rijkswaterstaat.’

Staps zegt tevreden te zijn over deze nieuwe markt-

Top-down Volgends Staps werd er vroeger bij Heijmans

benadering van Heijmans. ‘In het verleden waren we echt aan het kralen rijgen. We kochten veel kleine bedrijven op en

nog echt top-down gewerkt. ‘Van bovenaf werd iedereen

waren zodoende eerder een coöperatie dan een grootbedrijf.

aangestuurd en je moest maar doen wat er werd gezegd.

Met deze aanpassingen hebben we een belangrijke stap

De moderne manier van werken is het zo laag mogelijk in

voorwaarts gemaakt.’

de organisatie neerleggen van de verantwoordelijkheden en de mensen de vrijheid geven binnen hun werk, ze zelf

Total cost of ownership In het geval van langlopende

de juiste keuzes te laten maken. Hierin moeten ze natuur-

contracten treedt Heijmans ook steeds vaker op als financier

lijk wel de uitgestippelde koers volgen. Alleen dan kan

van het project. Staps: ‘Bij de rioolwaterzuiveringsinstallatie

je van een coöperatie naar een goedlopend grootbedrijf

Harnaschpolder worden we binnen dertig jaar door de

gaan. We zijn al sinds 2003 bezig met deze omschakeling

opdrachtgever afbetaald. Zeg maar net zoals bij een hypo-

en veel doen we op eigen kracht. De communicatieafdeling

theek. Dit houdt in dat als je in de ontwerp- en realisatiefase

die vroeger heel klein was en er een beetje bij hing is nu

beknibbelt, dit later als een boemerang in je nek terugkomt.

bijvoorbeeld een volwassen afdeling geworden. En waar

Als bijvoorbeeld blijkt dat het water niet voldoet aan de

nodig halen we adviseurs van buitenaf binnen.’

vooraf besproken kwaliteitseisen dan weigert de opdrachtgever te betalen totdat het is opgelost. Je snijdt je dan dus

Andere dynamiek De divisiedirecteur erkent dat niet

in je eigen vingers. Kortom, je hebt een club mensen nodig

iedereen staat te springen van geluk. ‘Ik zou liegen als ik

die het hele traject berekenen en kijken naar wat de beste

zeg dat iedereen dolenthousiast is over de nieuwe situ-

Rioolwaterzuiveringsinstallatie Harnaschpolder bij Den Haag.

oplossing is. Dit noemen ze total cost of ownership en Infra Management is ingesteld om dit te verwezenlijken.’

62

Projectbeschrijving

Reorganisatie Heijmans Infra Heijmans is een beursgenoteerde onderneming in Vastgoed, Bouw en Infra. Buiten Nederland is Heijmans actief in België en Duitsland en het Verenigd Koninkrijk.

Het bedrijf heeft 10.000 mensen in dienst en een omzet van 3 miljard euro. Daarvan wordt 85 procent in Nederland behaald en 15 procent in het buitenland.

Heijmans ziet in vrijwel alle segmenten van de markt dat de marktvraag toeneemt en dat deze vraag aan het

gaan naar 18 directeuren en er zijn twee groepen toegevoegd

verschuiven is. Steeds vaker worden aannemers gevraagd

naast de traditionele vakdisciplines: Heijmans Infra

om verantwoordelijk te zijn voor het gehele traject. Van

Geïntegreerde Projecten (HIGP) en Heijmans Infra Management

de ontwerpfase en de realisatie tot aan het onderhoud

(HIM). Om deze nieuwe groepen te bemannen heeft Heijmans

en beheer. Deze nieuwe tijden vragen om nieuwe typen

mensen moeten aantrekken die van buiten de traditionele

organisaties. Heijmans is in het verleden voornamelijk

bouwwereld komen. Vanzelfsprekend brengt dit spanningen

bezig geweest met het rijgen van kralen; het opkopen van

met zich mee. Om de nieuwe strategie van Heijmans, het zijn

midden- en kleinbedrijven. Daarmee was de onderneming

van een full-service dienstverlener, intern uit te dragen zijn er

eigenlijk meer een coöperatie dan een grootbedrijf.

verschillende programma’s opgezet waardoor de medewerkers met elkaar in contact komen en er een kruisbestuiving ont-

Om aan de veranderende vraag uit de markt tegemoet

staat. De benodigde nieuwe competenties van de werknemers

te komen heeft Heijmans Infra een flinke reorganisatie

wordt naast het binnenhalen van nieuw talent verkregen door

ondergaan. Van maar liefst 41 directeuren is men terug ge-

het opleiden van het huidige personeel.

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

atie. Maar we moeten wel. Om onze marktpositie te kunnen

Een goed voorbeeld van een V3-project noemt Staps de

consolideren en bij voorkeur te versterken. Door de vele

realisering van een fietstunnel onder de A12 bij Bleiswijk.

overnames in het verleden hebben we veel mensen van

‘Door een nieuwe techniek toe te passen hoefde de snelweg

het midden- en kleinbedrijf in huis en sommigen van hen

niet omgelegd te worden zoals normaal gesproken, maar

voelen zich niet thuis in het nieuwe Heijmans. Terwijl je ziet

werd er direct onder de weg door gegraven. De autobe-

dat veel van de jongere mensen juist wel weer zoiets heb-

stuurders moesten op dit traject alleen hun snelheid iets

ben van: hè er gaat eindelijk iets gebeuren. Zij zijn juist blij.

matigen. De kosten van het aanleggen van de tunnel zijn

Deze mensen hebben als persoon een heel andere dyna-

door deze techniek vijftien procent duurder uitgevallen.

miek dan de traditionele bouwer.’

Maar het gewonnen maatschappelijke belang, namelijk het gewoon door kunnen rijden van de auto’s, zorgde ervoor

Bewijslast Volgens Staps dwing je zelf dingen af in het leven, hij gelooft dan ook niet in toeval. Hij is een persoon

dat het project uiteindelijk 35 procent goedkoper was. Het is gewoon een heel andere manier van kijken naar de markt.’

die over de schutting kijkt en daarbij het groter geheel in ogenschouw neemt. Staps stelt zich kritisch op en neemt

Een ander voorbeeld van een V3 project is de interne prijsvraag een starterswoning te ontwikkelen die betaalbaar

‘De moderne manier van werken is het zo laag mogelijk in de organisatie neerleggen van de verantwoordelijkheden en de mensen de vrijheid geven binnen hun werk zelf de juiste keuzes te laten maken.’

is voor de doelgroep. Zestien teams hebben deels in werktijd en deels in hun eigen tijd aan deze prijsvraag meegedaan. Uiteindelijk heeft een jury het beste idee uitgekozen dat nu ook voor de praktijk wordt uitgewerkt. Staps: ‘De grote winst is dat de teams divisieoverschrijdend werken.

Hierdoor ontstaat een soort kruisbestuiving en krijgen de mensen een beter gevoel waar het nieuwe Heijmans voor staat. Zo ontstaat er een nieuw soort elan. Als ik naar deze mensen kijk dan zie ik de toekomst van ons bedrijf.’

De eerste zijn Staps realiseert zich als geen ander dat de ontwikkelingen binnen Heijmans de concurrentie niet is

niet alles klakkeloos aan. ‘Ik ben veel met de mensen bezig,

ontgaan. ‘We worden door andere partijen wel in de gaten

veel aan het praten om het enthousiasme over te brengen.

gehouden. En er zal heus wel wat van onze aanpak door

Als je in het begin tegenwind krijgt moet je vasthoudend

anderen worden gekopieerd, maar daar is niets mis mee.

zijn totdat je met de bewijzen kan komen. Het aantrekken

Als meerdere bedrijven hetzelfde spoor volgen is het alleen

van de juiste mensen is hierin belangrijk. Met de juiste

maar handiger werken in de toekomst. De klanten raken

medewerker op de juiste plaats gaat het vanzelf. Als een

immers dan ook meer aan deze werkwijze gewend.

paar projecten lukken zijn zij de beste bewijslast. Het werkt

Zaak is natuurlijk wel altijd de eerste te zijn, dat geeft

dan als een soort vliegwiel, want met succes, maak je suc-

je een voorsprong.’ ◆

ces. Maar’, voegt hij er in één adem aan toe, ‘je moet ook niet doorslaan naar de andere kant en alleen maar mensen aannemen die flitsende ideeën hebben. We blijven natuurlijk wel een aannemersbedrijf. Je moet een gezond evenwicht hebben tussen de uitvoerders en de ideeënmensen.’

V3-projecten ‘Om de nieuwe situatie intern uit te

‘Met de juiste medewerker op de juiste plaats gaat het vanzelf.’

dragen hebben we verschillende programma’s lopen. Het V3-programma is daar een goed voorbeeld van en heeft als doel onze strategie zo breed mogelijk in de organisatie uit te dragen. V3 staat voor Versneld Vernieuwend Voorop en verwijst naar de ambitie om versneld vernieuwende ideeën te ontwikkelen die Heijmans tot koploper in de markt maken. De kern van het V3-programma wordt gevormd door de V3-projecten die ervoor zorgen dat Heijmans dit streven kan waarmaken.’

PSIBouw netwerk van vernieuwers

63

64

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Xaf Utberg

Gezien de omvang van het project en de functie van

projectmanager ProRail

dit spoor als onderdeel van het hoofdrailnet, was het voor ProRail niet mogelijk om het tracé in een keer te vervangen.

‘En als je nu kijkt naar de tekeningen en wat er in de praktijk gebouwd is kan iedereen zien dat we ons goed aan de afspraken hebben gehouden.’

De huidige gebruikers van het tracé (goederen- en reizigersvervoerders) stelden bovendien als randvoorwaarde dat de vervoerscorridor vier keer per jaar in het weekend gesloten mocht worden. Met de vakbonden werden afspraken gemaakt over het werken in de weekend- en avonduren en de maatschappelijke acceptatie ervan. Dit alles in ogenschouw nemende maakt duidelijk dat het hier gaat om een ingewikkelde en ambitieuze planning. Een planning voor een periode van zeven jaar aan werkzaamheden.

Het oude tracé dateert al weer uit 1843. Het eerste traject dat meteen als dubbel spoor werd aangelegd.

Communicatie De overheid en ProRail realiseerden zich

Aangezien een dergelijke infrastructuur voor zo’n 150 jaar

in een vroeg stadium dat communicatie onontbeerlijk is

wordt neergelegd besloot de minister in 1995 dat het hele

tijdens een dergelijk grootschalig project. Naast de spoor-

tracé vervangen, en tegelijkertijd verdubbeld moest

verdubbeling zelf, werd in de opdracht dan ook de om-

worden. Dit laatste met het oog op de huidige en toe-

gevingscommunicatie meegenomen. ProRail heeft de zorg

komstige eisen aan het spoor. Naast de verdubbeling zijn

en de verantwoordelijkheid op zich genomen om de contac-

ook alle aansluitingen en de vernieuwing van de stations

ten met de omgeving goed te onderhouden. ‘We beseffen

meegenomen in de opdracht. ‘Alles bij elkaar een enorme

ons als ProRail als geen ander dat bouwen in wonend

klus die veel planning en voorbereiding vergt’, zegt

Nederland bijna altijd hinderoverlast betekent. Tijdens dit

Xaf Utberg, projectmanager van de spoorverdubbeling

project hebben we dan ook veel energie gestoken in ade-

en werkzaam bij ProRail. ‘Een belangrijk traject dat

quate informatie naar de bewoners. Elke keer dat we

aansluit op het Trans Europees Netwerk.’

het spoor afsloten moesten we dit uiterst zorgvuldig

➜ 65

Sinds 2000 is ProRail bezig met het verdubbelen van het spoor op het tracé AmsterdamUtrecht. Bij de herinrichting van de spoorcorridor van twee naar vier sporen is nagenoeg geen overschrijding van de budgetten en de planning opgetreden. En dit ondanks de inzet van vele nieuwe technische innovaties en contractvormen. De verwachting is dat de laatste delen in 2007 worden afgerond en dan is Nederland een tracé rijker dat gebouwd is voor de toekomst en voldoet aan de laatste Europese veiligheidseisen. Een verhaal van techniek, nieuwe contracten en communicatie.

‘Grote projecten zijn een kans voor innovatie’

Verdubbeling van het spoor

PSIBouw netwerk van vernieuwers

communiceren naar de reizigers, de gemeenten en de omwonenden. Dit om te voorkomen dat reizigers tevergeefs op de trein staan te wachten’, vertelt Utberg.

Veiligheid ‘Waar we naar reizigers en omwonenden ook duidelijk over gecommuniceerd hebben is dat de veiligheid met het nieuwe tracé enorm toeneemt’, vertelt Utberg.

‘Het is mooi om te zien dat de doelen van de overheid en een de gemeente heel goed samen kunnen gaan en win-win opties teweeg brengen.’

‘Alle gelijkvloerse overgangen op het tracé zijn verdwenen.

Dit is veiliger voor het auto- en fietsverkeer maar ook het treinverkeer wordt hierdoor betrouwbaarder en veiliger.

ProRail nauw samen met de gemeente Amsterdam. Dit

Naast het verdwijnen van de gelijkvloerse overgangen is te-

gebied moet het tweede centrum van Amsterdam worden

vens een nieuw Europees beveiligingssysteem ontwikkeld.

en op deze locatie komen vele landelijke en lokale trajecten

Het tracé Amsterdam-Utrecht is aangesloten op het Trans

samen: treinen, metro’s en bussen. Daarbij wordt de ArenA

Europees Netwerk (TEN) en ProRail wil graag voldoen aan

boulevard en omgeving stevig aangepakt. Kortom, veel

de Europese veiligheidseisen. ‘Dit systeem is echter nog

partijen die op een klein stukje grond hun werk moeten

steeds in ontwikkeling’, stelt Utberg. ‘Met vallen en opstaan

doen. ‘Het bouwen van station Bijlmer is echt een copro-

wordt er dus iets ontwikkeld in Europa waar wij als

ductie met de gemeente. Wij zetten de palen en het station

ProRail aan willen voldoen. De enige vertraging die we in

en de gemeente is daartussen aan het bouwen aan haar

het project hebben opgelopen heeft dan ook te maken met

eigen projecten, zoals het busstation en de ArenA

de invoering van het beveiligingssysteem op de Utrecht-

Boulevard. Dit vereist een scherpe afstemming en ook meer

boog. We hebben dit tot een minimum kunnen beperken.’

communicatie met omwonenden, reizigers en bedrijven. In een vroeg stadium hebben we besloten dat in de communi-

Station Amsterdam Bijlmer ArenA Een bijzonder

66

catie rondom het Bijlmerstation we alles afstemmen met de

onderdeel van de spoorverdubbeling en de aanpak van de

gemeente Amsterdam. En dat werkt erg goed’, stelt Utberg.

stations is de herbouw van het station Bijlmer. Hierbij werkt

‘Groot aandachtspunt is de veiligheid’, gaat de project-

Projectbeschrijving

Spoorverdubbeling tracé Amsterdam-Utrecht In 2000 is ProRail over de lengte van ongeveer dertig kilometer begonnen met de verdubbeling van het spoor-

tussen opdrachtgever en opdrachtnemer, zoals het design en construct contract.

traject Amsterdam-Utrecht van twee naar vier sporen.

De verwachting is dat eind april 2007 het nieuwe traject

Tijdens een dergelijk megaproject is het onvermijdelijk

volledig in gebruik wordt genomen. De spoorverdubbeling

dat er hinder voor de omgeving ontstaat. Dit varieert van

houdt in dat er meer treinen met reizigers en vracht over

geluidsoverlast, beperkt treinverkeer, aanvoer van bouw-

het spoor kunnen rijden en dat de hogesnelheidstreinen

materialen tot wegomleidingen. In de opdracht van het

van dit tracé gebruik kunnen maken.

ministerie aan ProRail is expliciet de omgevingscommunicatie opgenomen. Beide partijen beschouwen communi-

Door de verdwijning van de twaalf gelijkvloerse over-

catie als één van de kritische succesfactoren rond dit

wegen, beweegbare bruggen en door de invoering van

project. In de afgelopen jaren werd het contact met de

een nieuw Europees veiligheidssysteem wordt het tracé

omgeving zo goed mogelijk onderhouden en werden er

robuuster en betrouwbaarder. Bij de spoorverdubbeling zijn

diverse communicatiemiddelen ingezet zoals bewoners-

vier stations volledig vernieuwd: Amsterdam Bijlmer ArenA,

overleggen en informatieavonden. Tevens werd er een

Abcoude, Breukelen en Maarssen, en zijn er enkele opmer-

informatiecentrum ingericht.

kelijke bouwwerken gebouwd, zoals de Werkspoorbrug over het Amsterdam-Rijnkanaal, het aquaduct in Abcoude en de Utrechtboog die het tracé met Schiphol verbindt. Bij de realisatie is waar mogelijk gebruik gemaakt van technische innovaties en innovatieve samenwerkingsverbanden

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

manager met een ernstig gezicht verder. ‘We zijn gestart

nieuwe contractvorm ook voor aannemers nieuw is houdt

met de laatste fase van de realisatie van het station en

dit in dat hij extra tijd en geld moet investeren voor het

je ziet dat meer en meer mensen al van deze voorziening

stationsproject. Maar de gekozen aannemer was hier meer

gebruik willen maken. Dit belemmert ons regelmatig in het

dan toe bereid, omdat de verwachting is dat de investe-

werk en daarmee komt de veiligheid in het geding.’

ringen in de toekomst zich ruimschoots terugverdienen in andere projecten. Daarbij komt nog dat deze samenwer-

Design & Construct Bij het bouwen van station Amsterdam Bijlmer ArenA, heeft ProRail ervoor gekozen om

Nieuwbouw station Amsterdam

kingsvormen eerder regel dan uitzondering gaan worden.’

‘Belangrijk is wel dat je moet blijven beseffen dat je

meer taken neer te leggen bij de bouwcombinaties.

samen aan het project bezig bent’, vervolgt Xaf Utberg.

Er is een design en construct contract gegund waarbij

‘Als er iets tegenzit moet je je niet achter contracten gaan

ProRail zich opstelt als opdrachtgever die meer op afstand

verschuilen. Bij het design en construct contract is bijvoor-

toetst en stuurt. Voor ProRail was dit de eerste keer dat zij

beeld ook het veiligheids- en kwaliteitsmanagement bij de

een dergelijk contract afsloot voor zo’n complex project-

aannemer neergelegd. Wat opvalt is dat aannemers daarin

deel. ‘Hierop vooruitlopend heeft ProRail ervaring opge-

nog wel een flinke slag moeten maken. Ze zijn nog niet aan

daan met design en construct contracten voor de spoorbrug

gewend aan alle aspecten rondom het veiligheids- en kwa-

over het Amsterdam-Rijnkanaal, de Utrechtboog en het

liteitsmanagement, en dan moet je daar als opdrachtgever

aquaduct in Abcoude als onderdelen van het project

ondersteuning in bieden. Het gaat er dus om dat iedereen

Amsterdam-Utrecht. Deze ervaringen hebben ons gehol-

zich aangesproken voelt en realiseert dat het ‘ons’ probleem

pen om ook de afbouw van het station Amsterdam Bijlmer

is en dus niet alleen het probleem van de andere partij.’

Bijlmer ArenA (links) en aanpassing

ArenA, middels een design en construct contract te gunnen

Utrecht CS (onder).

aan de bouwcombinatie’, verklaart Xaf Utberg. ‘Omdat deze

Continu streven naar verbetering Door de introductie van technische innovaties en nieuwe contractvormen,

‘We willen gewoon zinvolle en mooie dingen maken die lang mee gaan en dat is het.

We zijn er niet om in de krant te komen.’

zoals bij de Utrechtboog en het Bijlmerstation, is de aanleg van de spoorverdubbeling volgens Utberg een groot en succesvol leerproces: ‘Omdat we binnen het totale project zoveel onderdelen hebben, was er de ruimte om dingen uit te proberen en om onze eigen ontwikkeling in kaart te gaan brengen. Wat gaat er goed en wat niet? En vooral, waarom niet? De lessen die we hebben geleerd evalueren we zorgvuldig en verspreiden we via onze inkoopafdeling naar bijvoorbeeld de Regieraad, PSIBouw en andere grote opdrachtgevers in Nederland. Gevolg is dat we af en toe ook om advies worden gevraagd. De gemeente Amsterdam wilde laatst bijvoorbeeld een tramlijn verleggen, gebruikmakend van een design en construct aanpak en heeft ons toen gevraagd om kritisch naar het plan te kijken.’

Goed nieuws is geen nieuws De spoorwegverdubbeling die ProRail realiseert is niet vaak in het nieuws, terwijl de reizigers voor een groot deel toch al over een nieuw spoor reizen. Enkel met de problemen bij de invoering van het veiligheidssysteem bij de Utrechtboog is er kort aandacht door de media besteedt aan het tracé. Volgens Utberg komt dat doordat er relatief weinig is misgegaan: ‘Over het algemeen halen alleen negatieve zaken het nieuws, dus in principe zijn we er niet rouwig om dat we weinig in de media zijn.

We zien het meer als een compliment. We willen gewoon zinvolle en mooie dingen maken die lang mee gaan en dat is het. We zijn er niet om in de krant te komen.’ ◆

PSIBouw netwerk van vernieuwers

67

68

‘‘

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Gerard Oorthuys

krijgen de trainees inzicht in wat er bij verschillende par-

directeur van het talentenprogramma PtP Bouw

tijen in de keten speelt. ‘Zo hopen wij de ketenintegratie te bevorderen en bij te dragen aan het vertrouwen tussen

‘Ik moet me nu al remmen om niet iets nieuws te ontwikkelen. Maar mijn commitment is het afleveren van de eerste

de verschillende partijen. De sector heeft projectmanagers nodig die de verschillende belangen kunnen overzien.

Mensen met visie op en kennis van het gehele proces.

En daar bestaat eigenlijk geen opleiding voor.’ Met het talentenprogramma wil Oorthuys een nieuwe generatie opleiden. Bovendien vindt hij dat het imago van de branche bij de afstudeerders wel een opfrisser kan gebruiken. ‘Het

lichting, mogelijk twee.’

is een boeiende wereld, maar de sector weet dat op een of andere manier onvoldoende over te brengen. De multina-

Er is behoefte aan een nieuwe generatie leiders met

tionals hebben voor starters een beter imago. Het is zonde

ervaring bij verschillende partijen en samenwerkings-

dat de afstudeerders zich niet beter oriënteren. Als je wat

verbanden. ‘De situatie in de bouwketen is dat er géén

wilt met je technische opleiding dan biedt de bouwsector

keten is,’ vertelt Oorthuys. ‘Iedereen doet zijn werk in

enorme kansen. Alleen is dat echt nog te weinig bekend bij

wisselende samenwerkingen. Door de aangescherpte

het aanstormende talent. Wij hopen daar een bijdrage aan

spelregels en contractvormen en de integratie van infra,

te leveren door ze een unieke kans te geven in die sector.’

gebiedsontwikkeling en vastgoed zijn projecten bovendien een stuk complexer geworden. Projectmanagement is de rode draad tussen alle partijen.’

Ambitieuze startende academici en HBO-ers werken

Onbevangenheid Bij het oriënteren wil Oorthuys de net afgestudeerde helpen. ‘Maar pas op’, waarschuwt hij.

‘Kom niet met een plan om iemand te overtuigen waar

drie keer negen maanden aan wisselende projecten in de

hij thuishoort. Dat is niet handig bij deze doelgroep.’ En

bouwsector en combineren dit met een opleiding ‘Onder-

dat is nou net wat hij ook het mooiste aan deze twintigers

nemerschap in de Bouw’. Door het talentenprogramma

vindt. ‘Ze zijn nog onbevangen. Ze kunnen de hele wereld

➜ 69

Het naar boven halen van drijfveren bij jonge mensen dat is wat Gerard Oorthuys, directeur van PtP Bouw, het meest boeit. Dat was dan ook zijn belangrijkste drijfveer bij het opzetten van een talentenprogramma voor net afgestudeerde HBO’ers en academici. Met dit externe traineeprogramma neemt hij relatief onervaren mensen aan om ze te laten werken bij verschillende organisaties in de gehele bouwketen. Het belangrijkste doel is projectmanagers op te leiden en ketenintegratie in de bouwwereld te stimuleren. ‘Zowel de jonge talenten als deelnemende organisaties moeten geloven in het programma, alleen dan werkt het.’

‘Managen van verwachtingen’ Talentenprogramma PtP Bouw

PSIBouw netwerk van vernieuwers

aan, zonder precies te weten wat ze die wereld eigenlijk te bieden hebben. Vaak beginnen ze bij een bedrijf met een sexy uitstraling en zien dan wel wat er op ze afkomt. Zo is

‘Ik ben er niet om hun handje vast te houden.’

bijvoorbeeld Schiphol bij heel veel sollicitanten populair, maar als je ze vraagt waarom, dan is de argumentatie dun.’

Eerlijk gezegd ging het bij Oorthuys ook zo toen hij van de

slagen.’ Daarom besloot Oorthuys met zijn eigen bedrijf

TU Delft kwam. ‘Ik wilde de wijde wereld in en ging in Azië

te stoppen en zich fulltime in het talentenprogramma te

werken bij de Amerikaanse multinational, Schlumberger. Ik

storten. Het drietal bleek in de aanloopfase aanvullend.

vond duizend dingen leuk, wilde alles ontdekken. Maar op

Met een bijdrage van PSI Bouw kon de start zeker worden

een gegeven moment ervoer ik dat het antwoord bij mezelf

gesteld. En het werd een go. ‘Het opzetten van een

lag. Dat werken betekent dat men een beroep op jouw

organisatie betekent veel werk in kleine uurtjes zonder al

uniciteit doet.’ Wie dat doorheeft, heeft volgens hem een

te veel tijd voor reflectie. Er is niemand die een presentatie

voorsprong. En met het talentenprogramma hoopt hij dat

voor je uitprint. Je moet bereid zijn vast te houden en ook

besef eerder tot stand te brengen.

flexibel te zijn. En dat er beren op de weg komen, is een

Oorthuys bedoelt het geenszins als diskwalificatie,

gegeven. Je geeft dus veel. Wat je er voor terug krijgt is het

maar hij ervaart ook binnen dit programma steeds hoe snel

plezier dat projecttrainees beleven als je het goed geregeld

projecttrainees onbedoeld door hun eerste werkgever wor-

hebt en je getuige bent van de ontwikkeling van een

den geconditioneerd, hoe een nieuw bedrijf hun kijk op de

interessante doelgroep.’

realiteit bepaalt. Daarom zet Oorthuys de projecttrainees na

En of dit nu een kwestie van lef is? ‘Tja, lef.’ Oorthuys

negen maanden weer ergens anders in en hoopt ze zo een

heeft zichtbaar moeite met die term. ‘Van de net afgestu-

bredere kijk op de bouwwereld te geven. ‘Ze doen ervaring

deerden verwacht ik ook een ondernemende houding en

op bij verschillende bedrijven op verschillende niveaus in

een pro-actieve benadering. Ik stimuleer ze bijvoorbeeld

de keten en krijgen de mogelijkheid die met leeftijdgenoten

altijd om mij op mijn mobiele telefoon te bellen.’ Aan de

te delen. Ik ben enorm overtuigd van deze aanpak.’ Door het

telefoon probeert hij al achter hun motivatie te komen. ‘Be-

proces met elkaar te doorlopen krijg je volgens Oorthuys

grijpen ze waarom het programma bestaat en zien ze

sterkere mensen. ‘Ik heb een basaal geloof in hun eigen

Projectbeschrijving

70 ontwikkelingspotentie.’

Lef Toen zijn oude studievrienden Norbert van Doorn en Wilco Huizing met het idee voor een talentenprogramma

Talentenprogramma PtP Bouw

kwamen, was Oorthuys direct enthousiast. ‘Een waanzinnig mooi plan natuurlijk.’ Maar zoals met veel ideeën, het moet wel gerealiseerd worden. Ondanks de risico’s en de grote

Het talentenprogramma van PtP Bouw bestaat sinds

investering heeft hij niet lang getwijfeld om in een pilotfase

2005. In het najaar zijn de eerste tien trainees aangenomen.

in te springen. ‘Wij spraken een go–no-go moment af, om

Een jaar later zijn er weer twaalf jonge talenten aan de slag

elkaar met droge ogen aan te kunnen kijken als het

gegaan. De trainees lopen een programma van zevenen-

programma niet van de grond komt.’ Al snel werd duide-

twintig maanden waarin ze drie keer negen maanden bij

lijk dat een project van deze omvang niet half gedaan kan

drie verschillende bedrijven in de bouwsector werken.

worden. ‘Je moet er helemaal voor gaan om het te laten

Belangrijk hierbij is dat ze nooit twee keer bij een bedrijf uit dezelfde kolom aan de slag gaan, maar steeds bij een ander bedrijf uit de keten. Inmiddels doen er vijftien bedrijven uit de gehele sector mee aan het programma en nog steeds melden nieuwe bedrijven zich aan. Volgend jaar worden de eerste ‘PtP’ers’ afgeleverd.

Voor meer informatie over het talentenprogramma van PtP Bouw kunt u terecht op www.ptpbouw.nl.

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

de meerwaarde voor zichzelf op termijn?’ Vervolgens nodigt

moeten spelen. Wie direct iemand nodig heeft met een

hij ze uit voor een gesprek waarin hij ze naar hun motivatie

passende cv moet naar een detacheringbureau gaan. Wie

vraagt om als projectmanager door te groeien in de bouw-

wil investeren in een hoog opgeleide projectmanager met

wereld. Ook wil hij dat ze aantoonbare affiniteit hebben

een breed netwerk, weet wat er bij de verschillende partijen

met de sector. Bij deze gesprekken valt er ongeveer vijftig

in de keten speelt, zit bij ons goed’. Om ervoor te zorgen

procent af. ‘Ik bel iedereen overigens persoonlijk terug

dat zijn mensen niet alsnog worden gebruikt als ‘goedkope

om ze te vertellen waarom ik wel of niet met ze door wil.

handjes’, bespreekt hij met de bedrijven of zij een project-

Niemand krijgt een standaard brief.’ De overgebleven groep

plaats kunnen bieden. ‘Het is namelijk ook een etalage van

mag een assessment doen en daar blijft dan weer onge-

hun bedrijf. Zij zijn er zelf ook bij gebaat een goed beeld

veer de helft van over. Dit zijn de mensen die PtP Bouw in

van de mogelijkheden binnen hun bedrijf te geven, want

dienst neemt. ‘De bedrijven huren hun capaciteit dan weer

dan komen de jonge talenten aan het einde van de rit

in bij ons, maar wij hebben ze onder contract. Dat betekent

vanzelf bij ze terug.’

dat ze van ons salaris krijgen, maar ook een laptop, gsm en zo nodig een auto. En daarnaast natuurlijk nog de zeer

Commitment Oorthuys hoort vaak dat de begeleiders

kostbare opleiding. ‘Het is dus van belang dat ik iedereen

bij participanten hadden gewild dat zij vroeger zo’n kans

aan het werk kan zetten want anders draaien wij de rode

hadden gekregen. Toch is het niet altijd gemakkelijk om de

cijfers in.’ Alle trainees worden door Oorthuys begeleid,

bedrijven over de streep te trekken om in het talenten-

maar ze moeten het wel zelf doen. ‘Eerst laat ik ze altijd een

programma te investeren. ‘Ze moeten ervoor betalen,

tijdje hun neus stoten, ik ben er niet om hun handje vast te

terwijl sommigen al een eigen traineeprogramma hebben.

houden.’ Na een paar maanden laat hij ze een persoonlijk

Het probleem is vaak dat ze op directieniveau enthousiast

ontwikkelingsplan maken en die evalueert hij op gezette

zijn, maar dat zijn niet per se de mensen die ook de kosten

tijden. ‘Ik wil echt dat zij aan het eind van iedere periode

moeten dragen. Het is dus heel belangrijk dat ik ook lager

een aantoonbare bijdrage hebben geleverd. De participant

in de organisatie commitment heb. Bovendien zijn we nog

moet het gevoel hebben niet zomaar een trainee te hebben

maar net begonnen en dus nog niet bekend. Het succes

gehad. Hun succes is mijn succes.’

moet zich nog bewijzen.

De projecttrainees zijn allen succesvol geplaatst.

‘Dat werken betekent dat men een beroep op jouw uniciteit doet.’

‘De meeste participanten zouden de projecttrainee na de eerste projectperiode in dienst hebben genomen als dat kon.’ Het wisselen naar een volgend project is nog lastig gebleken. ‘Je kunt niet zomaar iemand door rouleren.

Soms heb ik moeten uitwijken naar een andere projectorganisatie. De CV’s zijn nou eenmaal niet allemaal gelijk;

Lange termijn Het managen van verwachtingen dat is

hun motivatie wel!’ Al met al is Oorthuys positief over de

waar Oorthuys voornamelijk mee bezig is. Hoe combineer

afgelopen twee jaar. Hij merkt wel dat hij er keihard aan

je de verwachtingen en ambities met behoeften en moge-

moet trekken. ‘Als ik niets doe, dan gebeurt er ook niets.

lijkheden uit de sector? Om dit zo goed mogelijk te doen

Werving op opleidingen, nieuwe projecten opnemen,

begeleidt hij zijn trainees persoonlijk. Ook moet hij er hard

seminars organiseren en de verwachtingen scherp houden.’

aan trekken om draagvlak te verkrijgen bij de bedrijven.

Al werkt hij zich kleurenblind, hij gaat nog steeds iedere

De spelers in het veld moeten mee willen werken aan een

morgen fluitend op pad. Oorthuys heeft een uitdaging

intensief traject waarin ze drie verschillende jongeren over

nodig. Wanneer hem iets gemakkelijk afgaat, wordt het

de vloer krijgen. ‘Ze investeren in iemand die ik later weer

weer tijd voor iets anders. ‘Ik moet me nu al remmen

bij ze weghaal. Bovendien hebben veel organisaties zelf

om niet iets nieuws te ontwikkelen. Maar mijn commitment

ook al een programma voor trainees. Dat vergt een apart

is het afleveren van de eerste lichting, mogelijk twee.

soort samenwerking.’ Naast een intensieve begeleiding en

Daarna geef ik waarschijnlijk het stokje door aan

verschillende evaluatiegesprekken met alle participanten,

een ander.’ ◆

schrijft Oorthuys daarom altijd een halfjaarrapportage en legt hij uit wat er gedaan is en vooral ook wat er is geleerd.

Zowel van de projecttrainees als van participanten die aan dit programma meedoen verwacht hij dat ze op de langere termijn kunnen denken. ‘Mensen die begrijpen dat de sector aan het veranderen is en dat we daar op in

PSIBouw netwerk van vernieuwers

71

72

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Sietske Bergsma

helemaal geen technische achtergrond’, klinkt het nuchter,

plaatsvervangend projectleider renovatie ministerie van Financiën

‘maar daar ging het in die functie ook niet om. Ik was immers vooral verantwoordelijk voor de latere verhuizing

‘Uitgangspunt daarbij was dat, omdat het hier om het ministerie van Financiën ging, de renovatie moest leiden tot een sobere maar doelmatige huisvesting. Geen fratsen in elk geval.’

naar de nieuwbouw. Binnen KPN werden flexibele werkplekken geïntroduceerd, dat betekende dat er 3200 werkplekken voor 4000 medewerkers beschikbaar waren. Dat betekent tevens, dat je enerzijds in stappen moest denken om dit te realiseren en daarnaast mensen mee moest krijgen in het nieuwe werkplekconcept. Daarmee bedoel ik dat iedereen voor zijn of haar nieuwe werkplek wel de nodige wensen heeft. De ene wens kan je honoreren, maar de andere weer niet. Om te voorkomen dat er dan

Nuchter. Zo kan Sietske Bergsma misschien wel het

weerstanden gaan ontstaan is het belangrijk dat je de

best worden omschreven. Uiteraard wijt zij dit geheel aan

uiteindelijke keuzes kunt onderbouwen en uitleggen. Je

haar Friese afkomst. ‘Een geboren en getogen Friezin.’ Maar

kunt het nu eenmaal niet iedereen naar de zin maken.’

al heel wat jaren woont en werkt zij in het Haagse. Na het voltooien van een studie Beleid Bestuur en Internationale

Ministerie De afronding van de nieuwbouw van het

Organisaties in Groningen kwam zij terecht op de facilitaire

KPN hoofdkantoor en de verhuizing ernaartoe verliep voor-

afdeling van Unisource, een divisie van KPN. Later maakte

spoedig. Na een korte tussenstop bij een internetbedrijf

Bergsma de overstap naar KPN Vastgoed & Facilities. ‘Van-

begon Bergsma in 2002 bij de projectdirectie Eigentijds

uit mijn, bij Unisource opgebouwde, huisvesting-

Werken van het ministerie van Financiën. Ze werd aan-

achtergrond ging ik mij hier bezighouden met het verander-

genomen voor de renovatie van het gebouw aan het Korte

management en de inhuizing naar de nieuwbouw van KPN

Voorhout in Den Haag. ‘Toen ik bij Financiën kwam, was

op het Telecomplein in Den Haag.’ Eigenlijk was dit ook haar

het duidelijk dat onderzocht moest worden of een

eerste kennismaking met de bouw. ‘Ik heb natuurlijk

pps-constructie doelmatig zou zijn. Normaal gesproken

➜ 73

Sietske Bergsma, plaatsvervangend projectleider van de renovatie van het ministerie van Financiën in Den Haag, wordt nog regelmatig geconfronteerd met sceptische geluiden over de gekozen contractvorm. Met dit Design, Build, Finance Maintain en Operate (DBFMO) contract zou de overheid geen kant meer op kunnen en overgeleverd zijn aan de grillen van de marktpartijen. ‘Onzin’, vindt zij. ‘Er zitten voldoende controlemomenten in het contract.

Het geeft wel aan dat er bij de overheid nog wel wat koudwatervrees bestaat tegen deze vorm van samenwerken. Natuurlijk, het is nieuw, maar nieuwe dingen beginnen is altijd leuk.

En, niet onbelangrijk, we zullen er ongetwijfeld veel van leren.’

‘Nieuwe dingen beginnen is altijd leuk’ Renovatie ministerie van Financiën

PSIBouw netwerk van vernieuwers

zou de Rijksgebouwendienst als officiële opdrachtgever zelf een architect selecteren en de verbouwing vervolgens op reguliere wijze aanbesteden. Mijn eerste opdracht was het opstellen van een programma van eisen. Uitgangspunt daarbij was dat, omdat het hier om het ministerie van

‘We zagen dat alle drie de partijen op een hele andere manier naar het ontwerp hebben gekeken.’

Financiën ging, de renovatie moest leiden tot een sobere maar doelmatige huisvesting. Geen fratsen in elk geval’, voegt zij daar lachend aan toe.

partij. In het geval van het ministerie van Financiën gaat het

Eind 2003 is besloten dat de ingrijpende renovatie door middel van een publiek private samenwerking moest

om een contractduur van 25 jaar.

Bergsma heeft zich in het begin van het traject vooral

worden uitgevoerd. Korte tijd later werd daar nog aan

beziggehouden met het omzetten van het programma van

toegevoegd dat het project een proefproject moest worden

eisen naar een outputspecificatie. ‘Dit vraagt een omslag in

voor toekomstige contracten voor publieke gebouwen. ‘Het

het denken. Er moet ruimte zijn voor de aanbiedende par-

betekende een totale omschakeling’, zegt Bergsma, ‘ook al

tijen om te komen met slimme en creatieve oplossingen.

omdat dit het eerste project in Nederland zou worden waar

We hebben hier met een klein team zeer intensief aan

de rijkshuisvesting met een publiek private samenwerking

gewerkt waarbij we hulp hebben gehad van in- en externe

zou worden aanbesteed.’

deskundigen. Je moet dan denken aan deskundigheid op gebied van beeldkwaliteit, binnenklimaat, ergonomie,

Outputspecificatie Voor de renovatie werd met de

veiligheid en facilitaire dienstverlening.’

Rijksgebouwendienst een gezamenlijke projectdirectie geformeerd. De pps-vorm die werd gekozen is het Design,

74

Enthousiast Het realiseren van deze outputspecificatie

Build, Finance, Maintain en Operate oftewel het DBFMO-

heeft geresulteerd in een database met een schat aan

contract. Bij deze contractvorm worden alle schakels, van

gestructureerde informatie. ‘Alles staat bij elkaar’, vertelt

zowel het ontwerp, bouw, financiering, onderhoud tot en

Bergsma terwijl zij het systeem laat zien. Met één muisklik

met de exploitatie, in handen gegeven van een private

op bijvoorbeeld ‘stoelen’ popt alle informatie over wat

Projectbeschrijving

Ministerie van Financiën ondergaat metamorfose Het ministerie van Financiën aan het Korte Voorhout

handhaven maar anderzijds er een eigentijdse stempel

in Den Haag ondergaat binnen twee jaar tijd een ware

op te drukken. Zo wordt de huidige kleine binnentuin

metamorfose. Het gebouw dat plaats biedt aan ruim 1750

veranderd in een atrium met vergadercentrum, wordt de

ambtenaren wordt gerenoveerd. Bijzonder is dat het

gevel aan het Korte Voorhout doorgebroken waardoor de

ministerie van Financiën het initiatief heeft genomen om

grote binnentuin een toegankelijk ‘hof’ wordt met de cen-

de renovatie, de financiering en aansluitend het onderhoud

trale entree. Op de hoek Korte Voorhout - Prinsessegracht

van het gebouw en de facilitaire dienstverlening voor een

wordt een transparante wintertuin toegevoegd. Deze

periode van 25 jaar integraal uit te besteden aan een

glazen hoekbebouwing zal een duidelijke landmark

privaat consortium.

vormen voor de entree tot de Haagse binnenstad.

Aan het eind van 2006 hebben de ministers Zalm van

Duurzaam Omdat het consortium ook verantwoordelijk

Financiën en Winsemius van VROM het zogenoemde

is voor het onderhoud en beheer is er niet alleen goed

Design, Build, Finance Maintain en Operate contract

gekeken naar het toepassen van kwalitatief duurzame

ondertekend met Safire bv. Dit consortium bestaande uit

materialen maar is duurzaamheid in zijn algemeenheid

ABN AMRO, Burgers Ergon, GTI, ISS en Strukton is uit de

centraal gesteld. Zo gaat het energiegebruik aanzienlijk

Europese aanbesteding het beste uit de bus gekomen.

omlaag door toepassing van een warmte-koudeopslag-

Het ontwerp van de renovatie is in handen van Meyer

installatie, warmtepompen, dubbele huisgevel en klimaat-

en Van Schooten Architecten. Het architectenbureau heeft

plafonds. Hierdoor wordt er voor honderd procent gebruik

enerzijds zo veel mogelijk geprobeerd de zogenoemde bru-

gemaakt van duurzame energie. Daarnaast is het gebouw

talistische stijl van het oorspronkelijke ontwerp te

zeer flexibel door verhoogde vloeren, klimaatplafonds en

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

voor type stoelen en aantallen op het scherm. ‘Zo is het

hebben gekeken. Zij hebben daarbij keuzes gemaakt die wij

allemaal heel overzichtelijk, consistent en beheersbaar.

in eerste instantie niet zouden hebben gemaakt.’

Ook als we iets willen wijzigen gaat dat erg eenvoudig.

Als voorbeeld geeft zij het realiseren van één hoofd-

Verschillende partijen uit een consortium kunnen

ingang in plaats van de huidige twee en de overkapping van

gemakkelijk met voor hun relevante onderdelen uit de

één van de binnentuinen aan het Korte Voorhout. ‘Je ziet

outputspecificatie aan de slag.’

dat er ook echt naar gebruiksvoordelen is gekeken. Er is in

De aanbesteding van de grootscheepse renovatie is

het winnende ontwerp gekozen voor veel flexibiliteit. Voor

inmiddels al achter de rug. Van de drie partijen die hebben

het ministerie, maar ook voor de partijen zelf. Zij zijn 25 jaar

meegedaan is in februari consortium Safire aangewezen als

verantwoordelijk voor het gebouw en de dienstverlening.

‘preferred bidder’. Dit consortium bestaande uit ABN AMRO,

Dan is het voor hen natuurlijk ook aantrekkelijker om te

GTI, Burgers Ergon, ISS en Strukton gaat aan de slag.

investeren in duurzame oplossingen zoals energiebesparen-

Begin 2007 wordt met de werkzaamheden begonnen en

de maatregelen en in de keuze van duurzame en kwalitatief

eind 2008 moet de renovatie achter de rug zijn. Over een

hoogwaardige materialen waardoor wordt bespaard op het

antwoord op de vraag of deze nieuwe wijze van aanbe-

onderhoud en de facilitaire kosten.’ Financieel gezien blijkt

steden nu al tot nieuwe inzichten heeft geleid, hoeft

deze benadering al een succes. Het taakstellende budget

het gerenoveerde ministerie

Bergsma niet lang na te denken. ‘We zagen dat alle drie

voor de totale renovatie was 190 miljoen euro (uitgedrukt

van Financiën.

de partijen op een hele andere manier naar het ontwerp

in netto contante waarde), er is uiteindelijk gegund voor

Artist impressions van

M 173 miljoen.

‘Het betekende een totale omschakeling’, zegt Bergsma, ‘ook al omdat dit het eerste project in Nederland zou worden waar de rijkshuisvesting met een publiek-private samenwerking zou worden aanbesteed.’

Controlemomenten Gaandeweg het traject houdt de projectorganisatie van Rijksgebouwendienst en het ministerie van Financiën de vinger aan de pols. ‘Aan de hand van de gemaakte afspraken in het contract kunnen we controleren of dat wat er is aangeboden ook daadwerkelijk wordt gerealiseerd. Vervolgens wordt wanneer eenmaal de renovatie klaar is en iedereen weer op z’n plek zit nauwlettend in de gaten gehouden of ook het onderhoud en beheer naar behoren wordt gedaan.’ Om wat dat betreft de kwaliteit hoog te houden is er een soort boeteclausule in het contract ingebouwd, het zogenaamde betalingsmechanisme. Dat betekent in de praktijk dat wanneer niet aan de gestelde eisen wordt voldaan, het consortium dit moet aanpassen. Gebeurt dat niet binnen de afgesproken hersteltijden dan hangt daar vervolgens een prijskaartje aan.

‘Er zijn collega’s die bang zijn dat we door deze vorm van contracteren straks geen kant meer opkunnen en alle flexibiliteit kwijt zijn. Maar ik denk dat dat wel meevalt.’

Vertrouwen Sietske Bergsma zegt blanco aan dit avontuur te zijn begonnen. Met haar al gememoreerde nuchterheid stelt ze vast dat ‘het ook leuk is om iets nieuws te ondernemen.’ ‘De contacten met het consortium zijn goed en de samenwerking verloopt prettig. Ik houd over de publiek private samenwerking momenteel regelmatig samen met een vertegenwoordig(st)er van het consortium duo-presentaties. Waar het om gaat is dat je vertrouwen hebt in elkaars kennis en ervaring en de bereidheid

door plaatsing van installaties in de dubbele huidgevel.

Deze benadering van het project heeft ervoor gezorgd

moet hebben binnen de aangegeven juridische kaders de grenzen op te zoeken.’ ◆

dat de renovatie van het ministerie van Financiën is genomineerd voor de Nederlandse Bouwprijs 2007.

PSIBouw netwerk van vernieuwers

75

76

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Mark Raming

verhaal vertellen. Bert Alberts (adviseur PRC) en Olaf Dirkx

development manager Ballast Nedam

(projectcoördinator Wagemaker) behoren tot het team dat aan het project begonnen is en kortgeleden de eerste fase

Arjan van Os

heeft doorlopen. Mark Raming (development manager

adviseur PRC

Ballast Nedam) en Arjan van Os (adviseur PRC) zijn twee leden van het team dat het stokje overneemt en nu de tweede

Olaf Dirkx

en definitieve fase ingaat. ‘Na een interne rolverdeling en

projectcoördinator Wagemaker Adviesgroep en

een aantal intensieve brainstorms hebben we een processchema opgesteld dat het project in twee fases opdeelt.

Bert Alberts

De probleemfase en de oplossingsfase’, trapt Bert Alberts

adviseur PRC.

de procesleider van het eerste team af. ‘Normaal gesproken bepaalt de overheid het probleem en heeft de burger een De Noordelijke Ring Utrecht (N230) is een gecombi-

aantal inspraakmomenten. Wat we hier wilden bereiken

neerde provinciale en gemeentelijke weg aan de noordkant

is de gebruikers mee te laten denken over de probleem-

van Utrecht. Hier verbindt een 2 x 2 baans autoweg de A2

definiëring. En dat is behoorlijk nieuw. We wilden in de

met de A27. Door de vele gelijkvloerse overgangen ontstaan

probleemfase tot een probleemdefiniëring komen waar

hier dagelijks veel files. Dit stuk weg behoorde (nog) niet

niemand het mee oneens kon zijn.’

tot het MIT-projectenboek (Meerjarenprogramma Infrastructuur en Transport) en was daarmee bestuurlijk gezien

Het bijzondere aan deze manier van besluitvorming is

nog maagdelijk terrein. Hiermee was het een ideaal tracé

dat de gebruiker niet pas geraadpleegd wordt als er over

om het vraaggestuurde besluitvormingsproces te testen.

mogelijke oplossingen wordt gesproken. Voorafgaand aan de eerste fase heeft het team heel duidelijk bij de doel-

Twee fases Terwijl de meeste Nederlanders al onder

Verschillende teamleden

van de eerste en tweede fase.

groepen aangegeven dat het doel van het inspraakproces

weg zijn naar huis om aan hun welverdiende kerstvakantie

niet een technische oplossing is of een ontwerp, maar veel

te beginnen willen vier van de jonge honden graag hun

meer een advies aan de gevestigde orde. ‘Toen we

➜ 77

De Nieuwbouw is een netwerkorganisatie van jonge professionals uit de bouwsector met als doel onconventionele ideeën te stimuleren en uit te voeren. Eén van de initiatieven van de Nieuwbouw is het toepassen van het principe ‘De gebruiker bepaalt’. Dit principe gaat uit van een vraaggestuurd besluitvormingsproces, iets wat nog geen gemeengoed is in de Nederlandse bouwsector. Tijdens de GWW-top in 2005 is door de sector steun uitgesproken voor dit initiatief en is voor de uitvoering de Noordelijke Ring van Utrecht aangewezen. Een groep van zeven jonge honden bleek bereid deze kar te trekken.

‘De gebruiker bepaalt’ Noordelijke Ring Utrecht: vraaggestuurd besluitvormingsproces PSIBouw netwerk van vernieuwers

dit aangaven waren enkele gebruikers wel een beetje huiverig’, zegt Olaf Dirkx, het andere lid van het eerste uur.

‘Wij zijn vrijwilligers, maar ze dachten dat we een verborgen agenda hadden en eigenlijk voor de gemeente of voor een aannemer werkten.’

‘Maar wij zijn er puur om het proces te faciliteren’, vult Arjan van Os aan. Van Os behoort tot het tweede team en heeft onlangs de procesleiding van Alberts overgenomen.

Sociocratische model Maar wie is nu eigenlijk die

‘De betrokken overheden stonden nogal huiverig tegenover het in discussie gaan met de gebruikers. … Gelukkig hebben we nu de toezegging van Rijkswaterstaat dat ze in de oplossingsfase wel actief deelneemt.’

gebruiker? Het Nieuwbouwteam definieerde twee groepen: ‘Je hebt de mensen die dagelijks over de weg rijden (weg-

‘Met deze mensen zijn we bij elkaar gaan zitten en hebben

gebruikers), maar ook de mensen die in de omgeving van

we in sessies de belangen van de gebruikers gedefinieerd’,

de rijksweg wonen (omgevingsgebruikers). Met beide

aldus Alberts. Tijdens de sessies bleek dat de gebruikers

groepen moet je iets doen’, legt Alberts uit. ‘Het dilemma

niet zo’n moeite hadden om de problemen van een ander

dat al snel opdook was hoe je de mensen representatief

te begrijpen. ‘Een autorijder kan best wel begrijpen dat als

laat vertegenwoordigen. We hadden bepaald dat er 13.000

hij langs een huis rijdt, dit fijn stof tot gevolg heeft op de

gebruikers door ons benaderd moesten worden en je kan

vensterbank’, stelt Dirkx. ‘En de bewoner snapt op zijn beurt

niet met iedereen om de tafel gaan zitten.’

ook wel, dat de autobestuurder van de weg gebruik moet

De oplossing die het Nieuwbouwteam koos is volgens het sociocratische model. De 13.000 gebruikers kregen een

78

maken om op zijn werk te komen’ Uit de sessies met de bewoners bleek dat het om vrij

flyer met enqu_te toegestuurd waarin werd gevraagd welke

basale problemen ging die de meeste partijen ook zelf

problemen ze ervaren ten aanzien van de N230.

hadden kunnen verzinnen, maar dat was het doel ook niet.

Van de vijfhonderd reacties zijn zo’n tachtig mensen bereid

Het proces er naar toe is veel belangrijker gebleken. De

twee fases: de probleemfase

gevonden om zich op te werpen als belangenbehartiger.

reacties van de gebruikers waren dan ook zeer positief.

en de oplossingsfase.

Het project bestaat uit

Projectbeschrijving

De Noordelijke Ring Utrecht: N230 De Nieuwbouw is een netwerkorganisatie van jonge

Een groep van zeven jonge professionals zijn de

professionals in de bouw. Zij staan voor samenwerken op

uitdaging aangegaan en hebben een proces geformuleerd

basis van vertrouwen, gericht op vernieuwing, verbetering

van twee fasen: een probleemfase en de oplossingsfase.

en transparantie van de sector om innovatie en concur-

In de probleemfase heeft het team in afzonderlijke sessies

rentie te verhogen. De top van de GWW-sector heeft in 2005

met de gebruikers en de stakeholders de problemen helder

het initiatief van de Nieuwbouw gesteund om het principe

gemaakt. In een gecombineerde sessie zijn deze aan elkaar

‘De gebruiker bepaalt’ uit te werken voor de Noordelijke

gespiegeld en de bevindingen genoteerd. De eerste fase is

Ring van Utrecht. In de traditionele besluitvorming maakt

hiermee beëindigd. Het team is vervangen door een nieuwe

de overheid plannen en hebben burgers vervolgens de

groep enthousiastelingen die nu de oplossingfase in zijn

mogelijkheid tot inspraak. Bij dit principe wordt het besluit

gegaan. In deze fase is het doel om gezamenlijk tot oplos-

en planvormingsproces omgedraaid in een vraaggestuurd

singen te komen die door iedereen breed gedragen worden

proces.

en waar niemand het mee oneens is. Het doel is niet zozeer om tot een ontwerp te komen, maar meer een advies aan

De Noordelijke Ring Utrecht is een gecombineerde

Rijkswaterstaat hoe de Noordelijke Ring Utrecht moet

provinciale en gemeentelijke weg aan de noordkant van

worden aangepakt. Door het doorlopen van een dergelijk

Utrecht en verbindt de A2 (Utrecht-Amsterdam) en de A27

besluitvormingsproces is de verwachting dat de door de

(Almere-Utrecht). De weg loopt deels door stedelijk gebied

overheden gekozen oplossingen breder gedragen worden.

en deels door landelijk gebied. Door de vele verkeerslichten staan er vaak files en zorgt het verkeer voor overlast in de omgeving.

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Voor meer informatie over de Nieuwbouw en het project kunt u terecht op www.denieuwbouw.nl

‘Een bewoner die al jaren iets voor elkaar probeert te

houden en dan een gecombineerde sessie met de

krijgen in het kader van de N230 vertelde tijdens een sessie

gebruikers en de stakeholders wilden we begrip voor

dat hij niet wist of het iets zou opleveren, maar het feit dat

elkaars situatie kweken en daarmee draagvlak.’ Dit bleek in

er eindelijk een initiatief was vond hij al zeer waardevol’,

de praktijk nog niet zo eenvoudig als gedacht. ‘De betrokken

aldus van Os.

overheden stonden nogal huiverig tegenover het in discussie gaan met de gebruikers. Belangrijkste reden

Stakeholders Een andere belangrijke doelgroep die het

hiervoor, was dat inmiddels de weg onderdeel is geworden

team onderscheidt zijn de stakeholders. Dit zijn de formele

van een studie naar de bereikbaarheid in de regio op de

instanties die de speelruimte bepalen voor de gebruikers.

lange termijn en ze wilden niet nu al hun kruit verschieten.

Hieronder vallen onder andere Rijkswaterstaat, de

Gelukkig hebben we nu de toezegging van Rijkswaterstaat

Provincie Utrecht, de gemeentes Maarssen en Utrecht

dat ze in de oplossingsfase wel actief deelneemt’, verklaart

en Staatsbosbeheer. ‘We wilden graag de mening van de

Alberts. ‘Belangrijk voor ons in het overleg met de stake-

gebruiker spiegelen aan die van de stakeholders’, vertelt

holders was om hun rol vast te leggen in het nieuwe

Alberts. ‘Er bleek een groot verschil te zijn in hoe beide

proces. Ook voor hun is het namelijk een nieuwe situatie’,

doelgroepen over het traject nadenken. De gebruiker denkt

stelt Mark Raming, de development manager van Ballast

vooral praktisch terwijl de stakeholder meer nadenkt over

Nedam en het andere lid van het tweede team, vast.

het verkeer in 2020. Door eerst afzonderlijk sessies te Wisseling van de wacht Met de gecombineerde

‘Een autorijder kan best wel begrijpen dat als hij langs een huis rijdt dit fijn stof tot gevolg heeft op de vensterbank.’

sessie van de gebruikers en de stakeholders en de daaruit gekomen gegevens, is de eerste fase van het project tot een einde gekomen. Inmiddels heeft er een wisseling van de wacht plaatsgevonden en heeft het tweede team enthousiastelingen, waartoe Raming en Van Os behoren, de taken overgenomen van het eerste team. Het is nu aan hen om waarschijnlijk het moeilijkste deel van project te volbrengen. Namelijk het komen tot een oplossingsrichting, aangedragen door de verschillende gebruikers, waar niemand het mee oneens is. ‘Een goede communicatie is in deze fase dan ook uiterst cruciaal om een goed resultaat te behalen’, zegt Mark Raming. Aan de inzet en het enthousiasme van deze jonge honden zal het niet liggen. Dat zit wel goed. ◆

De leden van het eerste team zijn Bert Alberts (PRC), Galid Arduin (PRC), Jose van der Loop (Ballast Nedam), Menno Lammers (TASK), Joris van Ruijven (GeoDelft), Thomas Bles (GeoDelft) en Olaf Dirkx (Wagemaker Adviesgroep).

De leden van het tweede team zijn Irma Graafland

‘Wat we hier wilden bereiken is de gebruikers mee te laten denken over de probleemdefiniëring.

En dat is behoorlijk nieuw.’

(PRC), Arjan van Os (PRC), Mark Raming (Ballast Nedam), Anne Ravenshorst (Ballast Nedam), Janneke Salemans (GeoDelft), Martijn Willeboer (GeoDelft), Hans Oude Nijhuis (DHV), Lydia Manders (Arcadis).

PSIBouw netwerk van vernieuwers

79

80

Lef Wapenfeiten van durfbouwers

Dank!

Dit boek was niet tot stand gekomen zonder de bijdrage van die mensen die dagelijks hun nek uit durven te steken. Personen die bereid zijn gevonden hun ontdekkingstocht te delen met een ieder die het horen wil. PSIBouw ondersteunt deze mensen van harte en wil graag deze durfbouwers bedanken voor hun medewerking.

81

Colofon

Opdrachtgever PSIBouw, Gouda Peter Vroom Redactie Ecorys Rutten Communicatieadvies, Amsterdam Saskia van der Kam, Hans Ouwerkerk, David Bosch Coรถrdinatie Ecorys Rutten Communicatieadvies, Amsterdam David Bosch Ontwerp cg ontwerpers, Amsterdam Hans van der Kooi Fotografie Theo Baart, Hoofddorp Drukwerk drukkerij Mart.Spruijt, Amsterdam

www.psibouw.nl

www.debouwetalage.nl

82

Lef Wapenfeiten van durfbouwers