Verleidelijk bruikbaar solide by 8-13 Grafisch ontwerpers

Ruimtelijke kwaliteit is één van de hoofdbelangen in het beleid van Provincie Noord-Holland. Op 19 februari 2015 organiseert de provincie een openbare werkbijeenkomst over dit onderwerp, onder de titel ‘Verleidelijk, bruikbaar, solide’. Welke lessen kunnen we samen trekken uit het werken aan ruimtelijke kwaliteit de afgelopen periode? Wat ging goed, wat kan beter? Daarnaast blikken we vooruit naar de komende periode. Waaraan moeten we vasthouden en wat kan anders? In deze krant komen onder andere de initiatiefnemers van de werkbijeenkomst, gedeputeerde RO Tjeerd Talsma en Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit Jandirk Hoekstra, aan het woord. Ook is een verslag opgenomen van de gesprekken die in de aanloop naar de werkbijeenkomst door Tjeerd Talsma en Jandirk Hoekstra met deskundigen op het gebied van ruimtelijk kwaliteit en betrokken bestuurders zijn gevoerd. Er is een prominente plek ingeruimd voor beeldmateriaal, bestaande uit foto’s van fotograaf Theo Baart rond het thema infrastructuur en een reeks sprekende voorbeelden van Noord-Hollandse projecten van de afgelopen vier jaar. Veel lees- en kijkplezier!

Inhoud Het krachtenspel van de ruimtelijke ordening

Collectie 3

Tjeerd Talsma Provincie zet in op ruimtelijke kwaliteit De maakbare samenleving bestaat!

4 5

Jesse Frederik Werkdiners ruimtelijke kwaliteit

Bart Witteman Landschap en infrastructuur

x10 Zandsuppletie Hondsbossche Zeewering

Dynamisering Noord-Hollands duin

Nieuwe Westrandweg A5

Voorstudie Wind Op Land

Uitvoeringsprogramma Stelling van Amsterdam

Dijkversterking Hoorn-Amsterdam

Structuurvisie Provincie Noord-Holland

OV-knooppuntenbeleid 57 Kwaliteitsbeeld voor het MRA-landschap

Netwerk Gooise natuur

11 x100

Theo Baart

Pad langs A4 bij Lisserweg

Nieuw stationsplein Zandvoort

Ecoduct over Zandvoortselaan, Bentveld

Landschapsontwikkelingsplan Bloemendalerpolder

Ecoduct over spoor en N524 bij Crailoo, Hilversum

Programma Groene uitweg

Rijnlanderweg, Hoofddorp, langs kantorenpark Beukenhorst

Nieuw landgoed Wickevoort

Nieuwe brug Aalsmeerderweg over verlegde N201, Rijsenhout 20

Nieuw informatiecentrum Huis van Hilde

Vijfhuizen, Hoofdvaart

Kansen voor kernen in de Kop

Omlegging A9 bij Badhoevedorp

Inrichtingsplan Koopmanspolder

A1 bij Laren

Ontwerp Park 21 Haarlemmermeer

Westrandweg A5 bij Sloterdijk, Amsterdam

Gebiedsvisie voor polder Waard Nieuwland

Natuurboulevard langs A1 en IJmeer, Diemen

Schoonwatervallei Castricum

A7 bij Twisk

Nieuw landgoed Terra Nova

Beetserweg, A7, Beemster

Inrichting sloepennetwerk Laag-Holland

OV-knooppunt Sloterdijk, Amsterdam

Strand aan het IJ voormalige NDSM werf, Amsterdam Noord

x1000

Oostzanerveld bij Zaanstad

Toegankelijk maken Polder IJdoorn

Noord-Hollands kanaal bij Achtergraft

Nieuwbouw CONO kaasfabriek

Westfriese Omringdijk bij Eenigenburg

Zuiverend park de Ceuvel: een voorbode

Oosterterpweg, Wieringerwerf

Nieuw gemaal Schardam

Hondsbossche Zeewering, Camperduin bij Schoorl

Erven en landschap in verandering

N99 en Balgzanddijk

Nieuwe gedaanten voor oude habitats

Verbeteren routenetwerk Noord-Holland

Energiecoöperatie DE Ramplaan en de Nieuwe Akker

Essay ‘Verleidelijk, bruikbaar en solide’

Jandirk Hoekstra Collectie 53 Vervolg essay ’Verleidelijk, bruikbaar en solide’

Colofon 72

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Het krachtenspel van de ruimtelijke ordening De ruimte in Noord-Holland transformeert.

Een ander uitgangspunt voor een standvastige

Overheden, ondernemers, agrariërs, bewoners,

bestuurlijke lijn is het hebben van een visie op de

actiegroepen proberen ieder vanuit eigen inzichten

ruimtelijke ordening van functies. De taak van de

en (financiële) belangen het ruimtelijk domein in te

provincie is vooral om ervoor te zorgen dat mensen

vullen. In dat krachtenspel is het belangrijk om als

goed kunnen wonen, werken én recreëren in Noord-

verantwoordelijk bestuurder vast te houden aan een

Holland en dat op een houdbare en duurzame manier.

aantal uitgangspunten.

Onze visie hierop is vastgelegd in de provinciale structuurvisie. Elk voorstel voor verandering in het

Voor mij staat het publieke belang van ruimtelijke

ruimtelijk domein moet passen binnen die visie.

kwaliteit centraal. Hoewel iedereen aan dat begrip een eigen invulling geeft, zijn we het met elkaar

Wanneer we alle ruimtelijke claims op de kaart van

eens dat aantrekkelijke en bereikbare woon- &

Noord-Holland projecteren, blijkt dat we soms meer

werkomgevingen in een veelzijdig en beleefbaar

willen dan er ruimte is of het landschap kan dragen.

landschap een waardevol goed voor iedereen zijn.

Een belangrijk uitgangspunt moet dan ook zijn dat we

De ruimtelijke kwaliteit van onze provincie is

keuzes maken. Keuzes waarvan we ook op de langere

kwetsbaar. Onzorgvuldige behandeling van onze

termijn geen spijt krijgen. Zo hebben we niet alleen

cultuurhistorisch waardevolle landschappen kan tot

de verantwoordelijkheid om voldoende woonruimte

een definitief verlies van overgeleverde kwaliteiten

voor de komende jaren te creëren, maar ook om te

leiden. Net als uitgestorven diersoorten komen

zorgen voor een prettige, groene leefomgeving voor

verwoeste landschapstypen niet meer terug.

toekomstige generaties. Geen bestuurder heeft op gebied van ruimtelijke ordening en kwaliteit de wijsheid in pacht. Daarom is het zo belangrijk dat we in Noord-Holland onze organisatie de afgelopen jaren hebben verstevigd met een ruimtelijk adviseur in de persoon van de PARK (Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit) en een ARO (Adviescommissie Ruimtelijke Ontwikkeling). Nu is een moment aangebroken om te reflecteren, successen te vieren en vooruit te kijken. Welke sporen moeten we vasthouden als we terugblikken? En nog spannender, welke ontwikkelingen voorzien we voor de toekomst? Gaan we door op dezelfde voet of is er een trendbreuk op komst? Het lijkt me heel goed om daar met elkaar bij stil staan en te kijken of we een agenda voor de komende periode kunnen formuleren. Want één ding weten we inmiddels zeker, de ruimtelijke ordening is nooit af. Tjeerd Talsma Gedeputeerde Ruimtelijke Ordening

Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit

Provincie zet in op ruimtelijke kwaliteit

De provincie laat zich door de PARK adviseren over de belangrijkste ruimtelijke ontwikkelingen en opgaven op het provinciale en regionale schaalniveau. De PARK levert een bijdrage aan het bewustzijn, onderzoek en debat over de transformatie en inrichting van Noord-Holland. Ook kan de PARK een impuls geven aan ruimtelijke plannen en

Mooi en veelzijdig Noord-Holland

Woningbouwbeleid

Noord-Holland is een mooie en veelzijdige

Met betrekking tot de binnenstedelij-

provincie. Binnen de grenzen van de provin-

ke ontwikkeling coördineert de provincie

Adviescommissie Ruimtelijke

cie is een aantal belangrijke economische

afspraken tussen gemeenten binnen zeven

Ontwikkeling

motoren van Nederland, bruisende ste-

“woningmarktregio’s” in Noord-Holland.

De ARO is een onafhankelijke commissie die

den, verschillende kusten, natuurgebieden

Vraaggestuurd bouwen is het provinciale uit-

Gedeputeerde Staten adviseert over de kwa-

en waardevolle landschappen te vinden.

gangspunt voor de regionale kwalitatieve en

liteit van nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen

Juist die combinatie en contrasten maken

kwantitatieve woningbouwprogrammering.

met impact in het landelijk gebied, als nut en

Noord-Holland bijzonder. De provincie zorgt

Voor ontwikkeling buiten bestaand stedelijk

noodzaak zijn aangetoond en een oplossing

samen met andere overheden voor een aan-

gebied moet eerst nut en noodzaak volgens

binnen bestaand stedelijk gebied onmogelijk

trekkelijk vestigingsklimaat en een passende

de woningbouwprogrammering worden

is. De ARO gebruikt de provinciale Leidraad

invulling van de leefomgeving. De provincie

aangetoond en er mogen geen binnenste-

Landschap en Cultuurhistorie, waarin een

doet dit aan de hand van de structuurvisie

delijke alternatieven zijn. Daarnaast trekt

uitvoerige beschrijving van de provinciale

en bijbehorende ruimtelijke verordening. In

de provincie vastgelopen woningbouw- en

landschappelijke en cultuurhistorische waar-

de structuurvisie staan duurzaam ruimtege-

stads- en dorpsontwikkelingsprojecten vlot.

den is opgenomen, als toetsingskader.

‘Maak Plaats’

Taskforce Ruimtewinst

Evenzo belangrijk is de vaststelling van de 10

De TFR is een onafhankelijke commissie van

Structuurvisie Noord-Holland 2040

uitgangspunten uit het boek ‘Maak Plaats’,

Provincie Noord-Holland. Gemeenten kun-

De Provincie Noord-Holland heeft een ste-

waarin het concept van openbaar vervoers-

nen de taskforce, bestaande uit een panel

vig beleid neergezet in haar structuurvisie

knooppuntontwikkeling (stationsontwik-

van deskundigen, inschakelen voor hulp bij

ten aanzien van het hoofdbelang ruimtelij-

keling) in Noord-Holland is gelanceerd. De

ontwikkelingen die moeilijk van de grond

ke kwaliteit en de uitwerking daarvan voor

knooppuntontwikkeling is uitgangspunt voor

komen of behoefte hebben aan een nieuwe

de verschillende landschappen. Enerzijds

duurzame stedelijke ontwikkeling, waar-

impuls. Met ondersteuning vanuit de provin-

door zoveel mogelijk te kiezen voor binnen-

bij het de bedoeling is dat de plaats in het

cie organiseert de taskforce een ‘assist’, een

stedelijke ontwikkeling. Hiermee houdt de

netwerk van een openbaar vervoersknoop-

-letterlijke- voorzet. Het is vervolgens aan

Provincie Noord-Holland de landschappen

punt en de ruimtelijke ontwikkelingskansen

de gemeente om uit deze voorzet te scoren.

open en dichtbij. Anderzijds door te sturen

rond het knooppunt optimaal worden benut.

De focus van de TFR ligt op stationsomge-

op ontwikkelen vanuit de karakteristieke

Meest in het oog lopend uitgangspunt is

vingen en badplaatsen.

kenmerken van Noord-Hollandse land-

om minimaal 50% van de nieuwbouw van

schappen. Zo blijft de provincie bijzonder en

woningen binnen een straal van 1200 meter

Ruimte voor Ruimte regeling

aantrekkelijk om in te wonen, te werken en

rondom een station te laten plaatsvinden.

Tot slot is de Uitvoeringsregeling Ruimte

projecten die van provinciaal belang zijn.

bruik, klimaatbestendigheid en ruimtelijke kwaliteit als hoofdbelangen centraal.

te recreëren.

voor Ruimte gericht op verbetering van de

Aan de structuurvisie zijn activiteiten en

Instrumenten Ruimtelijke Kwaliteit

ruimtelijke kwaliteit van het landelijk gebied

instrumenten gekoppeld die nadere invulling

Naast het beleid voor binnenstedelijke

door bestemmingswijzigingen en sloop van

geven aan het beleid op het vlak van ver-

ontwikkeling heeft de provincie een aantal

storende of niet passende bebouwing in het

sterking van het stedelijk gebied, het open-

elkaar aanvullende instrumenten ter bevor-

landschap. Als tegenprestatie voor de sloop

houden van het landschap en werken aan de

dering van de ruimtelijk kwaliteit. Hiervan

krijgt de aanvrager planologische medewer-

ruimtelijke kwaliteit van de landschappen.

zijn de voornaamste: de Provinciaal Adviseur

king voor nieuwbouw op een andere plek

Ruimtelijke Kwaliteit (PARK), de Adviescom-

of op de saneringslocatie. Hierbij zijn voor-

missie Ruimtelijke Ontwikkeling (ARO), de

waarden verbonden aan de omvang van de

Taskforce Ruimtewinst (TFR) en de Ruimte

nieuwbouw, de vormgeving en inpassing.

voor Ruimte regeling.

Verleidelijk Bruikbaar Solide

De maakbare samenleving bestaat!

Neem de ruimtelijke ordening. Waar in Nederland de ruimtelijke ordening een belangrijke planmatige rol had, was deze rol in België lange tijd primair beperkt tot, in de woorden van een Belgische historicus, ‘het aanleveren van bouwen verkavelingsvergunningen’. Het initiatief lag bij de markt, bij Belgische gezinnen die middels premies werden aangemoedigd tot individueel ruimtegebruik en privébezit. Door het gebrek aan planning staat Vlaanderen vol met lintbebouwing, lange aaneengesloten bebouwing langs een bestaande weg of rivier. Zulke bebouwing zorgt ervoor dat er relatief veel mensen langs

Jan-Peter Balkenende kondigde het een kleine twaalf jaar geleden al aan: de dood van de maakbaarheidsgedachte. ‘Zowel de samenleving als de economie laat zich niet maken,’ wist de latere premier.

drukke wegen wonen, zodat ze lijden onder luchtvervuiling, geluidshinder en filevorming. Bovendien zorgt de uitgespreidde bebouwing ervoor dat de Vlaamse overheid miljarden euro’s aan meerkosten moet maken voor nutsvoorzieningen als waterzuivering, afvalopha-

Steevast wordt ‘de maakbare samenleving’ tegenwoordig vooraf-

ling en gas- en elektriciteitsdistributie. ‘Voor het rommelige gebruik

gegaan door ‘de illusie van’ of ‘toen een geloof in […] nog bestond’.

van de ruimte in Vlaanderen betalen we als samenleving een hoge

Je bent eigenlijk maar een slappe idealist als je nog zo naïef bent te

tol,’ constateert Erik Grietens van de Bond Beter Leefmilieu terecht.

geloven in maakbaarheid.

De naïeve maakbaarheidsdenkers die de Nederlandse ruimtelijke or-

Ik zal maar kleur bekennen: ik ben zo’n slappe idealist. Nooit heb ik

dening vormgaven hebben zulke ruimtelijke chaos in ons land voor-

kunnen begrijpen hoe je in het alternatief kunt geloven. Als de samen-

komen.

leving niet maakbaar is, wie maakt de samenleving dan? De Hegeliaanse geest? Marxistisch materialisme? Lovecrafts Cthulhu?

Eigenlijk is het idee van maakbaarheid in de praktijk nooit weg geweest. Het is alleen veranderd in een ander maakbaarheidsgeloof.

Laat ik eens iets geks suggereren: mensen maken en hermaken de

Dezelfde Balkenende die in zijn lezing de keynesiaanse werkloos-

samenleving. Constant. Een ondernemer wordt nooit naïef maakbaar-

heidsbestrijding, zo gebruikelijk vlak na de oorlog, afdeed met de

heidsdenken verweten als hij met een revolutionair idee fundamentele

mededeling dat ‘de conjunctuur zich niet laat managen,’ was tegelij-

verandering teweeg wil brengen – dat zou ook best absurd zijn.

kertijd een voorstander van ‘activerend arbeidsmarktbeleid’ (sollicita-

‘Hé, luister, ik heb een idee: Uber, een app die chauffeurs aan klanten koppelt, waarbij wij een klein bedrag op elke rit pakken. Geweldig concept! We gaan alle spelregels van de taxibranche herschrijven!’ ‘De economie is niet maakbaar.’ ‘O ja, laat maar dan.’

tie- en presentatietrainingen, reïntegratietrajecten, werkcoaching en ga zo maar door). Ook dat is een poging de samenleving te maken zij het anders dan voorheen. Het geklaag over ‘het maakbaarheidsgeloof’ is vooral een excuus om te stoppen concreet na te denken over hoe de wereld beter kan. Het

Eigenlijk maken anti-maakbaarheidsdenkers dan ook een veel be-

is altijd uitkijken dat de overheid te veel probeert te doen – dat onze

perktere claim. Tuurlijk, de samenleving wordt gemaakt door mensen,

oplossingen problemen worden. Maar we moeten ook niet de grote

maar er zijn vormen van maakbaarheid die beter zijn dan andere. ‘De

sucessen van maakbaarheid van overheidswege over het hoofd zien,

complexe maatschappelijke en economische realiteit is niet dwingend

zoals het ruimtelijke ordeningsbeleid waarmee de overheid ons een

vanuit de overheid te sturen,’ zo stelde Balkenende het in zijn afscheid

veel efficiënter ingedeelde en leefbaardere ruimte heeft gegund dan

van het maakbaarheidsdenken.

elders. Een algemene afkeer van ‘maakbaarheid’ mondt al snel uit

Pieter Cort van der Linden, de laatste liberale premier van Nederland voor Rutte, hield er zelfs een positievere visie op overheidsinterventie op na. ‘Wanneer door de onthouding der overheid de heerschappij

in het beleidsequivalent van Voltaire’s Dr. Pangloss uit Candide, die telkens als hij geconfronteerd werd met onrecht, herhaalde dat dit ‘de beste van alle werelden’ is.

van het toeval in de hand wordt gewerkt, de ongelijkheden der be-

Uiteindelijk wordt de samenleving altijd gemaakt. De vraag is alleen

staande wetgeving worden bestendigd, en de overmacht van enkelen

wie de samenleving maken – en hoe.

wordt begunstigd, is het laisser faire eene valsche leuze,’ zo schreef hij in zijn boek over een toekomstige liberale partij. ‘Het bevordert

Jesse Frederik

niet de vrijheid, maar belemmert haar.’

Journalist bij de Correspondent

Een eenzijdige afkeer van ‘dwingend overheidsoptreden’ miskent dan ook de grote maatschappelijke vooruitgang die is geboekt door zulk optreden. Natuurlijk, de open deuren – kinderarbeid, slavernij, de achturige werkdag en ga zo maar door – maar ook op veel kleiner niveau heeft sturing van het economische verkeer successen gebracht.

Artikel verscheen eerder in de Groene Amsterdammer

Werkdiners ruimtelijke kwaliteit Voorafgaand aan het evenement op 19 februari

Waar kan de provincie het verschil maken?

organiseren gedeputeerde Tjeerd Talsma en Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit Jandirk Hoekstra twee werkdiners over het belang van ruimtelijke kwaliteit. Bij het eerste diner op 21 januari schuift een gezelschap van experts uit het vak aan; de week erop wethouders en

“Door de energie en ambitie van de provincie bij ‘Maak Plaats’ beginnen de intenties van het provinciaal beleid nu te resoneren” Paul Gerretsen Naar aanleiding van een collectie van projecten die Jandirk Hoekstra presenteert vraagt Friso de Zeeuw zich af hoe noodzakelijk het is dat de provincie zich ook met het kleinste schaalniveau bezig-

burgemeesters uit Noord-Hollandse gemeenten.

houdt. De provincie zou zich wat hem betreft bezig moeten hou-

Het doel is “alvast te oefenen voor het evenement”,

den met beleid en projecten op de schaal van de provincie (x10)

aldus gedeputeerde Talsma, maar vooral om in

en met ongeveer de helft van de regionale (x100) projecten. Op het laagste schaalniveau, de lokale of x1000-projecten heeft de

klein comité en goed gezelschap te horen hoe

provincie niet veel toe te voegen. Bewoners, belangenorganisaties

buitenstaanders het beleid van de provincie in de

en bedrijven kunnen er daar met elkaar uitkomen, een proces dat

afgelopen vier jaar nu hebben ervaren. En wat de

een provincie hooguit kan faciliteren. Tjeerd Talsma antwoordt dat

inzet van de provincie op het gebied van ruimtelijke

hij er weliswaar naar streeft om zich vooral te richten op de grote lijnen, maar dat hij in de dagelijkse praktijk toch veel met die kleine

kwaliteit kán, mag en moet zijn , en of dat zo blijft

ontwikkelingen bezig is. Op dat schaalniveau is het landschap van

in een tijd waarin alles om ons heen ingrijpend

niemand en het behoud ervan een collectief belang. Wie is er tegen

verandert.

ruimte voor de uitbreidingsplannen van een goede buur? Tegelijkertijd druist het tegen het provinciaal belang in als een zelfde ontwikkeling overal in ongeveer dezelfde gedaante plaatsvindt en in totaal de kwaliteit van het landschap fors aantast. De provincie

Het gezelschap dat bij het eerste diner op 21 januari te gast is

vindt het immers van belang dat karakteristieke verschillen tus-

bestaat uit experts uit de ruimtelijke ordening met ervaring in alle

sen landschappen overeind blijven. Naar een individuele boer met

soorten en maten wat betreft ruimtelijke kwaliteit: Jan Winsemius

groeiplannen is dat echter moeilijk te communiceren.

(Bureau Middelkoop, ARO), Henk Ovink (Ministerie van I&M, Sandy Task Force- Rebuild By Design), Paul Gerretsen (Vereniging Delta-

De waarde van een behouden landschap

metropool), Marinke Steenhuis (SteenhuisMeurs, Des Beemsters

Het open en karakteristieke landschap is één van de succesfacto-

en ARO) en Friso de Zeeuw (Bouwfonds en TU Delft). Vanuit de

ren van Noord-Holland. Een aantrekkelijk en herkenbaar landelijk

provincie woonde naast Tjeerd Talsma en Jandirk Hoekstra

gebied is een vestigingsfactor voor de metropool, stellen Marinke

Annemieke Bergsma vanuit de sector RI het werkdiner bij.

Steenhuis en Annemieke Bergsma. Niet alleen rond Amsterdam en in de Beemster heeft het landelijk gebied waarde, maar ook in bijvoorbeeld De Kop. Bescherming van kwaliteitsaspecten is daarom een bovenlokale opgave. In krimpgebieden bestaat de neiging om ontwikkelingen ruim baan te geven in het kader van behoud van economische dynamiek, in de Metropoolregio Amsterdam blijft de behoefte aan woningbouwlocaties groot. Daar komt bij dat er

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Beeld Ruud Karstens

Presentatie collectie tijdens werkdiner met experts.

sprake is van wat Friso de Zeeuw ‘schuivende panelen’ noemt:

daar op aan: behoud van contrasten en verschillen en versterking

plekken die nu goed beschermd worden kunnen straks toch

van stedelijke structuren als de Zaancorridor. Een goede verkno-

een bouwlocatie worden. Waak voor wat onder bestuurders wel

ping van stad met landschap is daarin essentieel.

‘schuif-schuif’ beleid wordt genoemd. Onder allerlei vormen van druk blijken harde grenzen toch meer vloeibaar dan gedacht en

In het gesprek gaat al snel over de grote transitieopgaven die ook

geef je als overheid steeds weer een stukje landelijk gebied prijs.

op Noord-Holland afkomen, op het gebied van bijvoorbeeld demo-

Zorg dat je meer kunt zijn dan ‘een hulpje in de huishouding’

grafie, mobiliteit, grondstoffen en energie. Die betekenen ook gro-

voor zowel gemeenten als grote partijen en wees kritisch op

te veranderingen voor het uiterlijk van Noord-Holland. Hoe houd je

de effectiviteit en inzetbaarheid van het beschikbare

de kwaliteit ervan op niveau? De deelnemers zijn het er over eens

instrumentarium.

dat Noord-Holland er bij voorbeeld wat betreft de wateropgave en demografie in vergelijking met elders goed voorstaat.

“Voorkom dat je niet meer bent dan het ‘hulpje in de huishouding’ van gemeenten” Friso de Zeeuw

Tjeerd Talsma zou graag de bevolking beter betrekken en vraagt zich af of het mogelijk is om de discussie al in een vroeg stadium

Trends en transities

op een breed, publiek plan te voeren. Die vraag blijkt ook elders

Snel na de start van het huidige college bleek in 2011 dat de

actueel. Paul Gerretsen weet dat grote steden wereldwijd de

woningbouwopgave in de MRA voorlopig enorm blijft. Nu, vier jaar

bevolking betrekken bij grote, cruciale planvormingsprocessen.

later, vraagt Tjeerd Talsma zich steeds meer af hoe we die aantallen

Henk Ovink leerde van zijn tijd in New York dat het overwinnen

kunnen realiseren zonder enorme hoeveelheden landschap op te

van desinteresse en cynisme bij de betrokken bevolking veel

geven. De behoefte aan stedelijk wonen kan Noord-Holland een

inspanning kost, maar loont.

voordeel opleveren: door verdichting in de bestaande stad vermindert de behoefte aan uitleglocaties en wordt de aantrekkingskracht

Andersom zijn de gevolgen van de trek naar de stad voor het land-

van de bestaande Noord-Hollandse steden groter, met name die

schap mogelijk verstrekkend, stelt Jan Winsemius. Oriëntatie op de

boven het Noordzeekanaal. Het concept van de corridors, zoals dat

stad betekent leegloop in de perifere gebieden en daar komen in-

ook als basis dient voor het programma ov-knooppunten sluit

vesteringen in kwaliteit moeilijker van de grond omdat traditionele

inkomstenbronnen kleiner worden en de gemeenten daar nog niet

Op 27 januari vond een tweede diner plaats, waarbij vijf

op zijn ingesteld. Dat kan grote gevolgen hebben voor de kwaliteit

Noord-Hollandse bestuurders te gast waren op het provinciehuis.

van het landschap in gebieden als de Kop.

Aanwezig waren burgemeester Elbert Roest van Laren (D66) en daarnaast de wethouders Judith de Jong (Hoorn, PvdA),

“Sinds de start van het denken over Ruimtelijke Kwaliteit in 2004 heeft de provincie zich veel beter toegerust op haar ondersteunende rol daarin” Marinke Steenhuis

Dennis Straat (Zaanstad, VVD), Ronald Vennik (Velsen, PvdA) en Jelle Beemsterboer (Schagen, CDA). Vanuit de provincie woonde naast Tjeerd Talsma en Jandirk Hoekstra Ton Bossink vanuit de sector RI het werkdiner bij.

Het perspectief van de provincie

Visie en consistentie

Paul Gerretsen stelt dat we het door de enorme schaal en omvang

Na de presentatie van de collectie van de PARK daagt Tjeerd Talsma

van de aankomende transities aan de bevolking verplicht zijn haar

zijn tafelgenoten uit hun ervaringen met de provinciale bemoei-

beter te betrekken en te consulteren. Henk Ovink vraagt zich daar-

enis met ruimtelijke kwaliteit te delen. Die blijken in grote lijnen

bij af of die opgaven, bijvoorbeeld de energietransitie en water-

vergelijkbaar. Jelle Beemsterboer zegt onder de indruk te zijn van

veiligheid, niet zo groot zijn dat ze op een nog hoger schaalniveau

de grote projecten die de provincie leidt, in Schagen zijn dat met

zouden moeten worden opgepakt. Tegelijkertijd betekent het feit

name de aanpak van de kust en de toekomst van de kustplaatsen.

dat veel van die opgaven inmiddels op het bordje van de provincie

In Hoorn is Judith de Jong erg te spreken over de meekoppel-

liggen, ze die ook zelf kan aanpakken en vormgeven. Zorg dat je

kansen die ontstaan bij het versterken van de Markermeerdijk.

dat excellent doet. Vanuit een professionele positie met een net-

Ronald Vennik en Dennis Straat waarderen in de MRA de energie

werk dat vertrouwen geeft en een sterk apparaat. Dan word je een

die de provincie steekt in visievorming en de ondersteuning die ze

welkom en vanzelfsprekend partner. De kennis en instrumenten die

daarmee biedt aan gemeenten, zoals bij de Zaancorridor en het

de provincie al in huis heeft, in de vorm van specialisten op allerlei

MRA-landschap. Elbert Roest zegt dat er ook in zijn regio, de Gooi-

gebied en ontwerpers, zijn in dat perspectief van belang. Henk stelt

en Vechtstreek, behoefte is aan het ‘grote verhaal’. Middelgrote

dat ontwerp kan functioneren als een middel dat technische en

projecten domineren het gesprek, terwijl er juist discussie nodig is

wetenschappelijke kennis enerzijds en ervaring vanuit bewoners en

over behoud van regionale structuren die onder druk staan.

gebruikers anderzijds rond een ruimtelijke opgave bij elkaar brengt.

Behoud van het leefmilieu aan de oostflank van de MRA en die van de kwetsbare Oostelijke Vechtplassen in het bijzonder. Focus op grote structuren en lange lijnen

“Hoe erg is het als het ergens eens een klein beetje misgaat?” Dennis Straat “Heb vertrouwen in de werking van de lokale democratie” Jelle Beemsterboer De deelnemers zien de provincie bij uitstek als de hoeder van de grote structuren. Zij kan het verhaal ‘aan de voorkant’ opstellen, energie genereren en partijen samenbinden. Binnen de gemeente, zeker de kleinere, heerst vaak de druk van de korte termijn. Daarom moet tegenover ‘de waan van de dag’ een partij staan die de ambities vaststelt, kwaliteit nastreeft en gaat voor resultaat op de lange termijn. Die rol, waar de provincie nu al sterk in is, zou nog verder kunnen worden uitgewerkt. Want daar tegenover staat, dat de deelnemers vaak focus in het beleid van de provincies nogal eens missen. Dat betekent dat je vertrouwen moet leren hebben in je partners (in casu de gemeenten) en moet leren om te gaan met het feit dat er nu en dan iets mis gaat. Heb meer vertrouwen in de lokale democratie en het kwaliteitsbeleid in de gemeenten. Die hebben

Verleidelijk Bruikbaar Solide

ook hun lessen geleerd van planologische missers uit het verleden.

Wat komt er op ons af?

Beperk je tot de schaal waarop je het verschil ook werkelijk kunt

Tjeerd Talsma vraagt zich af hoe we nog beter kunnen worden in

maken, luidt de verzuchting.

het vertellen van die grote verhalen. Hoe betrekken we het publiek en hoe kunnen we de kennis en interesse die er onder de bevolking

Het gat tussen structuurvisie en bestemmingsplan

leeft beter benutten?

Tjeerd Talsma herkent die constatering maar stelt dat hij ook uit diverse richtingen druk ervaart om juist in te grijpen in die lokale

Judith de Jong gelooft in de kennis ‘buiten’ in de samenleving en

processen. Dat is ook niet zo gek want juist daar wordt ruimtelijke

dat we die nog veel beter kunnen benutten. Het inzetten van initia-

kwaliteit tastbaar. Bovendien zijn niet alle bestuurders en gemeen-

tieven en participatie van bewoners is echter een nieuwe kunst die

ten even sterk. Bovendien: wanneer je zo’n grote lijn hebt uitgezet

we ons als overheden nog beter eigen moeten leren maken. Ronald

en gemeenten hebt weten te committeren, wanneer laat je het

Vennik vraagt zich wel af in hoeverre dat ook voor de provincie

proces dan los? Hij zou het liefst streven naar een systeem waarin

geldt. Verbeteren van de relatie met de gemeenteraden, die dichter

vertrouwen wordt opgebouwd en vervolgens beloond.

bij bewoners staan, is wellicht een belangrijker aandachtspunt.

Jandirk Hoekstra stelt daarnaast dat er vaak een gat wordt ervaren

De deelnemers verwachten dat mobiliteit en de trek naar de stad

tussen de provinciedekkende structuurvisie en het lokale bestem-

het aanzicht van de provincie verregaand zullen beïnvloeden. De

mingsplan. Hoe kunnen we verschil maken tussen de waardevolle

trek naar de stad is ook een trek naar voorzieningen, ook op kleinere

landschapseenheden tegenover de minder kwetsbare plekken in de

schaal naar centrumplaatsen. Tegelijkertijd hoeft de toename van de

provincie? Een soort gebruiksaanwijzing voor de Noord-Hollandse

mobiliteit geen slecht nieuws te zijn voor een perifeer gebied als de

landschappen (Leidraad 2.0) zou hier goede diensten kunnen be-

Kop. Nieuwe vormen van automobiliteit en op de korte termijn de

wijzen. De provincie is in eerste instantie de partij om opgaven met

ontwikkelingen rond de Zaancorridor zouden er toe kunnen leiden

een bovenregionaal belang te agenderen en uit te dragen.

dat de Kop gevoelsmatig dichter bij de MRA komt te liggen.

Beeld Ruud Karstens

Deelnemers werkdiner met bestuurders.

Elbert Roest wijst op de groei van het aantal ZZP’ers, zoals in het Gooi. Hun netwerk speelt zich af in huis, op clubs en in bijvoorbeeld restaurants en cafés. Daarnaast hebben de opkomst van internetwinkelen en demografische trends als vergrijzing en krimp gevolgen voor winkels en maatschappelijk vastgoed. Duidelijk is dat herbestemming uitgroeit tot een enorme opgave die slagkracht vereist en de schaal van de gemeente overstijgt. De nieuwe rol van de Provincie Noord-Holland

“De relatie tussen de stad en het landschap in de MRA is complex en delicaat” Ronald Vennik Ronald Vennik verwacht dat de komst van de omgevingswet zal leiden tot een nauwer overleg tussen verschillende overheden, met als voorbeeld het traject van de dijkversterking Hoorn-Amsterdam. Het kan geen kwaad te proberen muren tussen verschillende besturen en ambtenarenapparaten verder te slechten. Het middenbestuur heeft als rol de lange lijnen te bewaken en vast te houden aan consistent en langjarig beleid. In de MRA kan de provincie zich bewijzen als beheerder van het landschap. De verstedelijkingsdruk neemt toe, het evenwicht tussen stad en landschap is complex en delicaat. De opgave is om het landschap niet alleen open maar ook waardevol en toekomstvast te houden.

“De werkelijkheid vraagt om een flexibeler overheid, bijvoorbeeld snel inzetbare teams waarin provincie en gemeenten samenwerken” Elbert Roest Met nieuwe samenwerkingsvormen in het perspectief en grote, soms snel wisselende opgaven in het verschiet moet ook gewerkt worden aan de flexibiliteit van de organisatie. Idealiter beschikt de provincie daarvoor over snel inzetbare teams die in samenwerking met de gemeenten en andere overheden snel nieuwe urgente projecten kunnen opstarten. Tot slot is er vertrouwen in het ‘can-do’-vermogen van de samenleving. Ook de provincie zal zich moeten aanleren dat ze zaken over kan laten aan bewoners. De twee diners in het provinciehuis hebben geleid tot twee inspirerende, agenderende bijeenkomsten over het bestaansrecht en de agenda van een provinciaal ruimtelijk kwaliteitsbeleid. Gedeputeerde Talsma en PARK Jandirk Hoekstra nemen de uitkomsten van de twee sessies mee als startpunten en overwegingen voor de discussie die zij op 19 februari zullen voeren tijdens het evenement over ruimtelijke kwaliteit, in Zaandam.

Verslag Bart Witteman

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Lands End bij Den Helder

Landschap en infrastructuur Een serie foto’s van Theo Baart Ik woon in de zuidpunt van Noord-Holland op het

zee en een meer. Je ervaart geen leegte of verlaten-

eiland Texel, een kunstmatig eiland in een Vinexwijk.

heid maar ruimte en variatie die bekoren, en al deze

Centraal gelegen, alles is snel te bereiken, over de

ruimtelijke kwaliteiten grenzend aan een metropool.

weg, met het vliegtuig of met ander openbaar vervoer.

Op het eind van de landtong, die Noord-Holland naar

Het is hier vol, meer mensen hebben ontdekt dat dit

het noorden toe vormt, is een plek met de wat melan-

een handige plek is om te wonen en te werken. Die

choliek stemmende naam Lands End met uitzicht op

schaarste aan ruimte is altijd merkbaar en eenvormig-

het echte eiland Texel.

heid van het landschap ligt op de loer.

Infrastructuur verbindt plekken, versnippert het land-

Boven het Noordzeekanaal kom ik niet zo vaak, maar

schap, confronteert de gebruiker met tegenstellingen,

wanneer ik daar kom, kijk ik mijn ogen uit. Behalve

en genereert zelf dynamiek. Soms is het een subtiele

heuvels heb je hier alles: polders, duinen, dijken, ka-

verwijzing naar onze geschiedenis, ergens anders is

nalen, veenweidelandschappen. Het levert oneindige

het de geasfalteerde loper naar de luchthaven of de

vergezichten op, de landtong is omringd door een

stad. Soms is de weg met aandacht vormgegeven en ingepast in het landschap, een andere keer levert het toevallige schoonheid op. Infrastructuur is de ruggengraat van het landschap, de kapstok voor behoud en nieuwe ontwikkelingen. Deze reeks foto’s koppelt het gevarieerde NoordHollandse landschap aan infrastructuur, de verbindingen die het waarnemen van de variëteiten aan landschappen mogelijk maakt.

Theo Baart kijkt naar het veranderende Nederlandse landschap en ziet ruimtelijke

21 20

vraagstukken als onderdeel van onze cultuur. www.theobaart.nl

1 Pad langs A4 bij Lisserweg | 12 12

2 Ecoduct over Zandvoortselaan, Bentveld | 14 3 Ecoduct over spoor en N524 bij Crailoo, Hilversum | 16

15 14 13

9 2

6 4 1

4 Rijnlanderweg, Hoofddorp, langs kantorenpark Beukenhorst | 18 5 Nieuwe brug Aalsmeerderweg over verlegde N201, Rijsenhout | 20

10 8 3

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Pad langs A4 bij Lisserweg

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Ecoduct over Zandvoortselaan, Bentveld

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Ecoduct over spoor en N524 bij Crailoo, Hilversum

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Rijnlanderweg, Hoofddorp langs kantorenpark Beukenhorst

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Nieuwe brug Aalsmeerderweg over verlegde N201, Rijsenhout

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Hoofdvaart bij Vijfhuizen

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Omlegging A9 bij Badhoevedorp

Verleidelijk Bruikbaar Solide

A1 bij Laren

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Westrandweg A5 bij Sloterdijk, Amsterdam

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Natuurboulevard langs A1 en IJmeer, Diemen

Verleidelijk Bruikbaar Solide

A7 bij Twisk

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Beetserweg, A7, Beemster

Verleidelijk Bruikbaar Solide

OV-knooppunt Sloterdijk, Amsterdam

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Strand aan het IJ bij de voormalige NDSM werf, Amsterdam Noord

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Oostzanerveld bij Zaanstad

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Noord-Hollands kanaal bij Achtergraft

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Westfriese Omringdijk bij Eenigenburg

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Oosterterpweg, Wieringerwerf

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Hondsbossche Zeewering, Camperduin bij Schoorl

Verleidelijk Bruikbaar Solide

N99 en Balgzanddijk

Jandirk Hoekstra Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit (PARK)

‘Verleidelijk, bruikbaar en solide’ Vier jaar werken aan ruimtelijke kwaliteit in Noord-Holland; oogst en agenda

Vooraf Over de titel en ruimtelijke kwaliteit als item Eerlijk gezegd heb ik altijd weinig op gehad met het trio bele-

Eigen thema’s, inclusief infrastructuur en opdracht aan Theo Baart

vings-, gebruiks- en toekomstwaarde als driedelig kostuum waarin

Het werk van de PARK was ingebed in de agenda van de provincie

ruimtelijke kwaliteit past. Alsof daarmee de veelgestelde vraag

voor de afgelopen bestuursperiode. Bij mijn aantreden als PARK

naar een bruikbare definitie van ruimtelijke kwaliteit beantwoord

lag er een drietal opgaven te wachten op een frisse aanpak en een

zou zijn.

nieuw ‘verhaal’: de toekomst van het landschap van de Metropoolregio Amsterdam (MRA), veiligheid en kwaliteit voor de kusten

Bij het denken over de titel van het evenement, waarmee de balans

van Noord-Holland en een wenkend perspectief voor de Kop van

wordt opgemaakt van vier jaar werken aan ruimtelijke kwaliteit

Noord-Holland. In alle drie de gevallen ging het om actuele opgaven

door en in de Provincie Noord-Holland, kwam het trio toch met

waar de provincie ‘aan zet’ was en waar het ruimtelijk beleid handen

stip terug. Niet zozeer als check- en afvinklijstje (’ja er is overal

en voeten moest krijgen. Met veel inzet van betrokkenen van binnen

aan gedacht’) maar als samenhangend en betekenisvol geheel.

en buiten de provincie heeft het werk aan de opgaven ‘verhalen’ en

Niet als in een maatpak maar wel als in een strijktrio, waarin drie

perspectieven opgeleverd die aan de ‘voorkant’ – dus niet ter toet-

spelers thema’s aan elkaar doorgeven en doorwerken en tot ge-

sing van plannen en beleid achteraf – dienst kunnen doen.

meenschappelijke klank, kleur en betoog komen. Dat beeld sluit aan bij mijn overtuiging: de essentie van het werken aan ruimtelij-

Infrastructuur en ruimtelijke kwaliteit op elkaar betrekken stond

ke kwaliteit op het schaalniveau van de provincie is het verbinden

ook op de verlanglijst. Dit thema is nog onderbelicht gebleven.

van de thema’s die in ruimtelijk beleid, plannen en projecten bij

Hier ligt een mogelijke missie voor een volgende PARK: rijks- en

elkaar komen, zoals water, ecologie, cultuurhistorie, recreatie,

provinciale infrastructuur als ontwerpen inrichtingsopgave. De

economie, energie, beleving. Ruimtelijke kwaliteit is niet een lijstje

foto-opdracht aan Theo Baart (zie elders in deze krant) dient om

maar een opgave: namelijk om die thema’s zinvol op elkaar te be-

infrastructuur en de impact ervan als belangrijk thema binnen het

trekken en door te vertalen in beleid, plannen en projecten. En om

provinciale werkveld alvast voor het voetlicht te brengen.

samen met betrokken partijen concepten te ontwikkelen waarin het ene thema wordt gerespecteerd, terwijl het andere een im-

Oogst en agenda; de collectie

puls krijgt. Zo kunnen gemeenschappelijke inzichten ontstaan en

In deze krant wordt een ‘collectie’ gepresenteerd van plannen en

kunnen tegenstellingen tussen maatschappelijke belangen worden

projecten die in de afgelopen periode van vier jaar zijn geïnitieerd

overstegen. Samen met initiatiefnemers en partners concepten

of uitgevoerd. Die collectie is tot stand gekomen op basis van mijn

ontwikkelen, die èn verleidelijk, èn bruikbaar èn solide zijn, als

persoonlijke keuze. Bij de keuze speelden een aantal overwegingen.

missie voor de provincie.

Het moet gaan om plannen/projecten die staan voor het ruimtelijk beleid zoals dat in de afgelopen periode door de provincie is ge-

Dit artikel combineert een terugblik op het werk aan ruimtelijke

voerd. Er zijn ook plannen/projecten bij, die de vinger leggen op

kwaliteit op provinciaal niveau met een greep uit de collectie van

een omslag, een nieuwe tendens of een ruimtelijke ontwikkeling.

plannen en projecten die in de afgelopen periode tot stand zijn

Natuurlijk heb ik ook de plannen/projecten gekozen waaraan ik als

gebracht. Tevens neem ik als PARK de gelegenheid een aantal

PARK – overigens steeds samen met veel anderen – heb gewerkt. De

observaties te verwoorden en degenen die doorwerken aan het-

collectie is niet bedoeld om compleet te zijn, niet alle grand projets

geen tot stand is gebracht aan te moedigen in hun missie.

in de provincie zitten er bij. En tenslotte zijn het niet per se alleen maar goede voorbeelden; er zitten ook discutabele exemplaren tussen. Maar ze zijn markant en intrigerend; het zijn ‘praatstukken’, ze nodigen uit tot gedachtenwisseling. En daar is de collectie voor bedoeld.

Verleidelijk Bruikbaar Solide

x10 Zandsuppletie Hondsbossche Zeewering Om het overzichtelijk te houden is de collectie verdeeld over

Door de harde kust te verzachten ontstaat hier een heel

drie lagen: de x10, de x100 en de x1000 laag. Die lagen hebben

nieuw kustlandschap. De ongenaakbare harde rand verandert

te maken met de verschillende schaalniveaus waarop de provin-

in duin en strand met grote mogelijkheden voor natuur en

cie in haar ruimtelijk kwaliteitsbeleid actief is: op het niveau van

recreatie. Kustversterking en nieuwe kansen voor ecologie

de provincie als geheel, of grote deelgebieden als de Kop van

en economie gaan hand in hand. En een pakket ruimtelijke

Noord-Holland en de Metropoolregio Amsterdam (MRA). Deze laag

kwaliteitsmaatregelen zorgt voor de verankering van deze

is – op basis van het aantal plannen en projecten dat op deze laag

nieuwe kust aan het bestaande landschap. Beeld West 8

aan de orde is – voor het gemak de x10-laag genoemd. Op het regionaal niveau – de x100-laag – heeft de provincie te maken met een veelheid van plannen en projecten, vaak van andere overheden of marktpartijen. Tenslotte is er de lokale schaal met een veelheid aan initiatieven en projecten: de x1000-laag. Bij elk van die lagen hoort een specifieke rol en soort bemoeienis van de provincie. In de collectie zijn voor elk van de lagen ongeveer tien voorbeelden opgenomen. Sommige daarvan zijn tot stand gekomen dankzij de provincie, bij andere was de provincie zijdelings betrokken en bij weer andere nauwelijks of helemaal niet.

De collectie x10 Ten eerste is er de laag van beleid, plannen en projecten op (deel)provinciaal niveau. De Structuurvisie PNH, de Leidraad Landschap en Cultuurhistorie, het Beleidskader Wind op land, het OV-knooppuntenbeleid zijn hier voorbeelden van. Maar ook de

Collage van vernieuwde Hondsbossche Zeewering

de dijkversterking Hoorn-Amsterdam horen in deze laag thuis. Hier is de provincie initiator/uitvoerder van beleid, opdrachtgever

Beeld Theo Baart

Beeld West 8

versterking van de Noordzeekust (Hondsbossche Zeewering!) en

of partner in de ontwikkeling.

De collectie x100 Vervolgens is er de laag van de inrichtings- en gebiedsopgaven

Impressie duinvallei

Nieuwe duin (2014)

Beeld West 8

op regionaal niveau. Hier horen de grotere wateren natuurprojecten thuis, de nieuwe schakels in de provinciale (vaar)wegen en de ontwikkelingslocaties voor wonen, werken en recreëren. Op dit niveau kan de provincie de rol van (mede-) opdrachtgever vervullen, is ze partner in de ontwikkeling, of heeft ze een meer toetsende rol.

De collectie x1000 Tenslotte zijn er initiatieven en projecten op lokale schaal, zoals

Habitattypes

de ontwikkelingen op de erven, de verbeteringen van het wandel-, vaar- en fietsnetwerk en lokale initiatieven op gebied van voedsel-

Opdrachtgever Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier,

en energieproductie. Omdat dit type dynamiek en deze projecten

Rijkswaterstaat

veelvuldig voorkomen kunnen ze samen grote impact hebben op

Ontwerp (inclusief samenwerking) Van Oord & Boskalis (aannemer),

het landschap, vooral als het om ontwikkelingen gaat in het open

West8 urban design & landscape architecture (ruimtelijke inpassing),

landschap of aan de rand van bebouwd gebied. De provincie func-

Witteveen+Bos, Svasek Hydraullics, Altenburg en Wymenga

tioneert op dit schaalniveau in sommige gevallen als toetsende

ecologisch onderzoek

instantie. Hier kan ze ook de rol van aanjager en stimulator

Gereed 2016

spelen.

Veiligheid als motor voor een nieuw kustlandschap

x10

Dynamisering Noord-Hollands duin

Nieuwe Westrandweg A5

Na een periode waarin de zeewering langs de Noordzeekust

de westkant van de Amsterdamse regio, is een goed voorbeeld

veilig werd gehouden door van de eerste duinenrij een strakke

van een zorgvuldig vormgegeven snelweg, die ook goed in het

en gefixeerde zanddijk te maken keert het tij. Op basis van het

landschap is verankerd. Ruime viaducten, prachtige lichtmasten

inzicht dat de dynamiek van wind, getij, zand en zout, die vanaf

geven de weg een krachtig eigen gezicht.

De Westrandweg, een kortsluiting tussen de A9 en de A10 aan

Beeld Zwarts & Jansma Architects

de zee het duin binnendringt, daar hoge natuurwaarden creĂŤert, wordt de zeereep stap voor stap weer dynamisch gemaakt: kerven, stuifduinen en natte duinvalleien zorgen voor een rijk en aantrekkelijk nieuw kustlandschap.

Beeld Zwarts & Jansma Architects

Beeld Ruud Maaskant

Graven van een sleuf

Beeld Martijn Vos

Westrandweg in het landschap

Zoetwatervallei bij de Kennemerduinen Beeld Zwarts & Jansma Architects

Beeld Hans Windmuller

Projecten in het duinlandschap

Dynamisch duin bij overgang

Beeld Ina Roels

Twee windsleuven, herstelde natte duinvallei en paraboolduinen

Opdrachtgever Rijk, Provincie Noord-Holland

Betrokken partijen Staatsbosbeheer, PWN, HHNK, HH Rijnland, Landschap

Opdrachtgever Rijkswaterstaat

Noord-Holland, Vrienden van de Kennemerduinen

Ontwerp Zwarts & Jansma Architects, Royal Haskoning, Witteveen + Bos

Uitvoering 2010-2014

Uitvoering/gereed 2013

Duinen worden robuust en

Aandacht voor ontwerp levert

toegankelijk

soeverein infralandschap

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Beeld H + N + S landschapasarchitecten

x10 Voorstudie Wind Op Land Wijst de (polder)landschappen in Noord-Holland die geschikt zijn als dragers van windturbines. Om de ‘windlandschappen’ die zo ontstaan liggen ‘vides’ om de polders ten opzichte van elkaar geprononceerd te houden en te voorkomen dat er één diffuus woud van masten ontstaat. Het ‘torso’ van Noord-Holland – het veenweidelandschap – blijft vrij. Beeld Theo Baart

Windlandschap Wieringermeer Windplan voor Wieringermeer Beeld Theo Baart

Auteur Provincie Noord-Holland Publicatie 2014

Taakstelling windenergie, maar wel volgens Noord-Hollandse

Windlandschap Wieringermeer Windlandschappen in Noord-Holland met ‘vides’

formule

x10 Uitvoeringsprogramma Stelling van Amsterdam De monumentale ring van forten en inundatiewerken, die in een ruime boog de Metropoolregio Amsterdam omspant, krijgt een nieuw leven. Stap voor stap lukt het om economische dragers te vinden die dit Unesco Werelderfgoed nieuw elan en betekenis te geven.

Fort Resort Beemster

Initiatief Provincie Noord-Holland Vuurtoreneiland Betrokken partijen B. Boswijk, S. Overeinder (planvormingsfase) Uitvoering 2014-2016 Vuurtoreneiland

Fort Resort Beemster Betrokken partijen Fort Resort Beemster Gereed 2012

Ring van ‘buiten-plaatsen’, koesteren en vieren Stelling van Amsterdam

x10

- PARK-project -

Dijkversterking Hoorn-Amsterdam De versterking van de dijken, die Laag-

heemraadschap Hollands Noorderkwartier

dijk een brede strook zand wordt aange-

Holland beschermen tegen hoge water-

(HHNK) en Rijkswaterstaat het Kader Ruim-

bracht met een kruin die ongeveer half zo

standen van het Markermeer-IJmeer, is een

telijke Kwaliteit Markermeerdijken ontwik-

hoog is als de bestaande dijk. Met het toe-

uitdagende opgave. In een eeuwenlange ge-

keld. Daarin zijn de kwaliteiten en de

passen van de oeverdijk ontstaat er langs het

schiedenis van vlechten, kruien, verleggen,

kansen voor de verschillende thema’s in

Markermeer een gevarieerd oeverlandschap;

dichten en ophogen heeft zich een monu-

beeld gebracht. Vervolgens zijn de verschil-

een brede overgangszone tussen land en

mentale structuur gevormd, die beeldbepa-

lende dijkeenheden (bv de Hoornse Baai,

water die aantrekkelijke mogelijkheden kan

lend is voor dit deel van de provinciale kust.

Waterlandse Kust) benoemd en is voor elk

opleveren voor natuur en recreatie.

De dijk heeft zich ontwikkeld tot een lang

van die eenheden aangegeven welke waarde

Momenteel wordt er door HHNK in samen-

lint waarlangs intensief wordt gewoond, ge-

leidend zou moeten zijn bij de keuze tussen

werking met rijk, provincie en belangenor-

fietst, gewandeld, gevaren en gefoerageerd.

de mogelijke dijkversterkingsmaatregelen.

ganisaties langs de dijk hard samengewerkt

Het is de opgave om te onderzoeken of de

Waar ‘cultuur’ leidend is, is behoud van het

aan het Projectplan voor de dijkversterking.

noodzakelijke versterkingsmaatregelen het

huidige dijklichaam de beste oplossing en

Het Kader Ruimtelijke Kwaliteit is daarbij

monumentale karakter van de dijk, maar ook

waar ‘natuur’ leidend is kan de ‘oeverdijk’

richtinggevend. Het is opgesteld door

het wonen, recreëren en de natuur kunnen

als favoriete oplossing uit de bus komen.

HHNK en provincie in samenwerking met de

‘bedienen’. Om dat te bewerkstelligen heeft

De oeverdijk is een nieuw, ‘zacht’ verster-

ontwerpers van Arcadis, RHDHV en Vista.

de provincie in samenwerking met Hoog-

kingsprincipe, waarbij er vóór de bestaande

Voorstel Zeevang Aanbrengen oeverdijk

Buitenwaarts asverschuiving met flauwe oever

Huidige situatie

Binnenwaarts

Voorkeursoplossing

Doorsneden Beeld Jan Tuijp

Beeld Paridon x de Groot

Markermeerdijk nabij Uitdam

Waterkering als route

Initiatief Provincie Noord-Holland, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Auteur/ontwerp (inclusief samenwerking) Provincie Noord-Holland, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier, Rijkswaterstaat (Hoogwaterbeschermingsprogramma), ARCADIS, Royal HaskoningDHV, Vista Gereed 2021 Kader Ruimtelijke Kwaliteit

Aaneensmeden van oud en nieuw, recreatie en natuur, techniek en schoonheid 56

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Beeld Bosch-Slabbers

x10 Structuurvisie Provincie Noord-Holland Essentie voor ruimtelijke kwaliteit: definieert Bestaand Bebouwd

Case: Zorgpark Monnikenberg, project buiten BBG Beeld Jan Tuijp

Gebied; daarbuiten kunnen locaties ontwikkeld worden, mits de overgeleverde structuren worden gerespecteerd en er wordt bijgedragen aan de kwaliteit van het landschap.

Recreatiegebied ‘t Twiske

Auteur Provincie Noord-Holland Publicatie 2011

Begrensd stedelijk gebied ontziet het landschap Structuur visie, totaalkaart

Bestaand Bebouwd Gebied (BBG)

x10 OV-knooppuntenbeleid Middels het OV-knooppuntenbeleid wil de provincie de stationslocaties in het stedelijke gebied in de provincie als brandpunten van gevarieerde activiteit, intensieve stedelijke functies en sterke karakters een impuls geven. Het OV-knooppuntenbeleid is ook bedoeld als een alternatief voor verdere uitwaaiering van verstedelijking in het landschap van de provincie.

Knoop Langzaam verkeer

Plaats

Montage ‘Buitenpoort’: OV-knooppunt aan het landschap

Nabijheid

Initiatief Provincie Noord-Holland Partners Gemeentes,  Metropoolregio Amsterdam (MRA), Ministerie van I&M,  Openbaar vervoer

Intensiteit

Nederlandse Spoorwegen, OV Bureau Randstad, Pro Rail, Stadsregio Amsterdam, Radboud Universiteit Nijmegen, Universiteit van Amsterdam

Wegen

(iTod), Vereniging Deltametropool, Connexxion

Menging

Jaar planvorming 2013-2014

‘Vlindermodel’

Verdichten, versnellen, veraangenamen OV-netwerk met knooppunten

x10

- PARK-project -

Kwaliteitsbeeld voor het MRA-landschap De ‘nieuwe kaart’ van het MRA-landschap

Amsterdam (DRO) een spel ontwikkeld.

onderzocht hoe het Kwaliteitsbeeld kan

laat een rijke wolk aan projecten zien.

Door dat te spelen met betrokkenen wordt

worden vertaald in een ‘Agenda voor het

Herbestemming van forten in de Stelling,

snel duidelijk wat er allemaal speelt rond

MRA-landschap’. De kaartbeelden voor het

(natuur)compensatie bij uitbreiding van

een bepaald initiatief en hoe de bijdrage aan

Kwaliteitsbeeld zijn ontwikkeld door Philo-

infrastructuur, herontwikkeling van recrea-

de kwaliteit het MRA-landschap als geheel

mena van Vliet en David Kloet in samenwer-

tiegebieden, nieuwe verbindingen voor voet-

vorm zou kunnen krijgen. Momenteel wordt

king met het ontwerpteam van de provincie.

gangers en fietsers, waterberging et cetera. Het Kwaliteitsbeeld is in een reeks ateliers met direct betrokkenen opgesteld als gemeenschappelijke koers voor al die verschillende projecten en initiatieven. Om te stimuleren dat de individuele projecten kwaliteit toevoegen aan het grotere geheel. Het Kwaliteitsbeeld bestaat uit perspectieven voor de grote thema’s die in het MRA-landschap aan de orde zijn: water, natuur, infrastructuur en verstedelijking, beleving en productie. Zo wordt in het ‘water’-perspectief geschetst hoe in het MRA-landschap rekening kan worden gehouden met de toekomstige waterveiligheids- en waterkwaliteitsopgave. Tevens is een aantal overkoepelende principes benoemd dat leidend zou moeten zijn bij de invulling van projecten in het landschap. Om het communicatieproces met initiatiefnemers dat daarbij hoort te vergemakkelijken is door de Dienst Ruimtelijke Ordening Kwaliteitsbeeld Metropoolregio Amsterdam (MRA): principes

Beeld Jan Tuijp

Noordzeekust Kust IJsselmeergebied Landgoederen-, bos- (en heide)complexen van de binnenduinrand en het Gooi Woongebied grenzend aan EHS en RodS: betere verbinding stad-land voor langzaam verkeer Recreatie om de Stad (RodS) en bosgebieden: de grote recreatielandschappen Snelfietsroutes/fietssnelwegen (indicatief) OV-knooppunt grenzend aan MRA-landschap; buitenpoort genoemd in programma OV-knooppunten Provincie Noord-Holland Grote plassen en meren (vaar- en zwemwater) IJmeer

Strand van de metropool

MRA: vaarmetropool

Initiatief Projectgroep MRA-Landschap Auteur/ontwerp Provincie Noord-Holland, Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam (DRO), Boom Landscape, Rijnboutt Publicatie 2014

Landschap in de metropoolregio wint aan kracht bij samenhang Overzicht van projecten in het MRA landschap

Verleidelijk Bruikbaar Solide

tussen projecten

x10

x100

Netwerk Gooise natuur

Nieuw stationsplein Zandvoort

Een stelsel van verbindingen en ecoducten zorgt ervoor dat

Van de circa 5 miljoen dagrecreanten die jaarlijks Zandvoort

de verschillende onderdelen van het Goois Natuurreservaat

bezoeken komt het grootste deel met de trein. De entree van het

aan elkaar worden ‘geklonken’ tot een groot en robuust

strand van de Metropoolregio Amsterdam is ronduit belabberd.

natuurcomplex.

Het station uitlopend kom je in een non-descripte ‘waaihoek’ Beeld Goois Natuurreservaat

terecht, die lijkt op een willekeurige flatwijk van een groeikern. Niets wijst vooruit naar strand en zee. Het plan voor een nieuw stationsplein van Zandvoort is een belangrijke stap in de goede richting. Op deze manier voortgaand kan de allure van weleer van Zandvoort als badplaats een eigentijdse invulling krijgen.

Huidige situatie

Toekomstige situatie Ecologische verbindingszone

Huidige entree naar het strand

Schematische plankaart Natuurbrug Zanderij Crailoo

Voorlopig ontwerp ecoduct Zwaluwenberg Stationsgebouw van Zandvoort

Opdrachtgever Rijkswaterstaat, Provincie Noord-Holland Ontwerp (inclusief samenwerking) aannemingscombinatie H2Eco

Initiatief Gemeente Zandvoort

(Hegeman Beton- en Industriebouw en Mobilis), Goois Natuur

Ontwerp (inclusief samenwerking) Dienst Ruimtelijke Ordening

Reservaat (toelopen)

Amsterdam (DRO), Cultuurfabriek i.s.m. Cascoland

Uitvoering 2007-2018

Jaar planvorming 2012-2014

Uitvoering 2015-2020

Verbindingen geven natuur

Een nieuwe entree voor het

robuustheid en formaat

strand van de Metropoolregio Amsterdam 59

x100

Landschapsontwikkelingsplan Bloemendalerpolder

Programma Groene uitweg

Voor de ontwikkeling van de Bloemendalerpolder als nieuw

het landschap aan de oostflank van de Metropoolregio Amsterdam.

woonlandschap is het van groot belang te leren van de fouten die

Het programma dient als compensatie voor de verbetering van de

in het verleden met dergelijke locaties zijn gemaakt. Vaak waren

infrastructuurbundel tussen Amsterdam, Almere en het Gooi.

er ferme landschappelijke ambities, maar die bleken gaandeweg

Het omvat fietsbruggen, ecologische verbindingen, verbetering

het ontwikkelproces steeds minder haalbaar. Om het gevaar te

van vaarverbindingen, nieuwe bezoekerscentra en de invulling van

bezweren dat hier een losliggend en verweesd wooneiland tussen

voormalige forten. Het oeverlandschap van het IJmeer en Gooimeer

Vecht en Amsterdam-Rijn Kanaal ontstaat, is het van groot belang

wordt dit alles aantrekkelijker en toegankelijk voor mens en natuur.

Dit is een omvangrijk programma van projecten ter verbetering van

Beeld Hofstra|Heersche/Royal Haskoning

voor een goede verankering aan EN het omliggend landschap EN het stedelijk gebied van Weesp (inclusief het knooppunt Weesp NS) zorg te dragen.

1 Route Natuurboulevard

Beeld Michiel Tromp

Beeld Royal Haskoning

Schetsontwerp van het landschapsontwikkelingsplan

2 Natuurboulevard langs het IJmeer

Impressie Bloemendalergouw

4 Ecologische verbindingszone Bovendiep

Beeld Geert Timmermans

Impressie van de Brede Laan

3 Natuurboulevard

5 Verbindingszone biedt ruimte voor recreatie

1-3 Opdrachtgever Staatsbosbeheer, Dienst Landelijk Gebied (DLG) Ontwerp Niels Hofstra, Hofstra|Heersche Landschapsarchitecten Michiel Veldkamp, DLG Royal HaskoningDHV Uitvoering/gereed 2012 Impressie van een singel in Lanenrijk 4-5 Opdrachtgever Provincie Noord Holland Opdrachtgever Marktpartijen Bloemendalerpolder

Partners Provincie Noord-Holland, Stadsdeel Oost, Dienst Ruimtelijke

Ontwerp Strootman Landschapsarchitecten

Ordening Amsterdam (DRO), Natuurontwikkelingsfonds IJmeer

Uitvoering/gereed 2015 - â&#x20AC;Ś

Uitvoering/gereed 2013

Ambitie: wonen verankerd aan

Compensatie voor infra verruimt

stad Ă¨n landschap

gebruiksmogelijkheden en verrijkt landschap

Verleidelijk Bruikbaar Solide

x100

Boslintkavels Hoevekavels Erfkavels Waterlintkavels

Boskavels

Lintkavels waterzijde

Boskavels

Nieuw landgoed Wickevoort

Buurtkavels Bestaande kavels

Verschillende verkavelingstypen voor landgoed Wickevoort

Stichting Epilepsie Instellingen Nederland (SEIN) ontwikkelt samen met woningstichting Eigen Haard en gebieds- en vastgoedontwikke-

Lintkavels Erfkavels

laar AM een plan voor De Cruquiushoeve in de Haarlemmermeer). Dit terrein van 56 hectare biedt straks plaats aan zowel de zorg-, woon- en onderwijsvoorzieningen van SEIN, als aan een nieuw woongebied met maximaal 1.000 woningen, inclusief voorzieningen voor

Buurtkavels Hoevekavels

stadslandbouw en recreatie. Dit landgoed Wickevoort is een voorbeeld van een type gebiedstransformatie, dat op meerdere plekken in de provincie aan de orde is. Monofunctionele instellingen voor gezondheidszorg of religie worden multifunctionele gebieden. Raamwerk

Opdrachtgever SEIN (Stichting Epileptische Instelling Nederland) uitschrijver tender Samenwerking AM/Eigen Haard gegund door SEIN Ontwerp visie Michael van Gessel en AM Concepts Jaar planvorming 2013-2015

Wonen, zorg, stadslandbouw en recreatie aan de Ringvaart Vogelvlucht van landgoed Wickevoort

Beeld VVKH Architecten

x100 Nieuw informatiecentrum Huis van Hilde Het Huis van Hilde is een voorbeeldig project omdat het aan een OV-knooppunt (Castricum) op een bijzondere plek (namelijk aan de binnenduinrand van het Noord-Hollands duinreservaat) betekenis en identiteit toevoegt. Zeker als je je realiseert dat hier ergens de monding

Beeld VVKH Architecten

van het Oer-IJ in de Noordzee gelegen heeft, is het een goede zaak dat geschiedenis (Hilde, Oer-IJ) en actualiteit (een vervoersknooppunt) op deze plek met elkaar worden verbonden middels een in het oog springend gebouw. Stel je voor dat je OV-knooppunten in het algemeen op deze manier met identiteit zou kunnen laden… Beeld VVKH Architecten

Opdrachtgever Provincie Noord-Holland Ontwerp VVKH architecten, Fons Verheijen Uitvoering/gereed 2015

Beeld VVKH Architecten

Expressie en ‘gezicht’ voor een markant OV-Knooppunt

x100

- PARK-project -

Kansen voor kernen in de Kop in het onderzoek ‘Kansen voor Kernen in de

zing en ontgroening’ en verschraling van

het onderzoek. De eigenheid en de kwaliteit

Kop’ (uitgevoerd in samenwerking met Jan

het voorzieningenpakket. De krimp dient

van de dorpse woonmilieus zijn een cruciale

Winsemius van Bureau Middelkoop) is on-

zich langzaam maar zeker aan. In het om-

factor in de aantrekkingskracht van de ker-

derzocht of de eigen (ruimtelijke) kwaliteit

gaan met deze demografische ontwikkeling

nen als woonmilieu. Als die op orde is blijken

van kernen in de Kop van Noord-Holland een

moeten niet de onderlinge concurrentie en

mensen goed in staat, via ‘arrangementen’

rol kan spelen in het aantrekkelijk houden

het vasthouden aan de eigen voorzieningen

in de Kop, bij elkaar te sprokkelen wat van

van dit type woonmilieu. In de kernen van

centraal staan, maar zijn een andere kijk en

hun gading is: school, winkel, werk, sport-

de Kop voltrekt zich een proces van ‘vergrij-

benadering nodig, zo luidt de conclusie van

club etc. En blijkt het dorp nog steeds een vitale woonomgeving met veel engagement van bewoners bij hun omgeving en betrokkenheid op elkaar. Het onderzoek is een pleidooi voor meer ‘gezicht’ en uitgesproken kwaliteit per kern in plaats van overal meer van hetzelfde. En voorbeelden van kansen die daarbij kunnen worden benut. Daarbij gaat het juist om het elkaar aanvullen in plaats van het elkaar beconcurreren op gebied van voorzieningen en plekken om te bouwen. Recent is het onderzoek aangevuld met een onderzoek naar de sociale kwaliteit in de betreffende kernen. ‘Kansen voor Kernen in de Kop’ is een bouwsteen voor een toekomstperspectief voor de Kop dat momenteel wordt ontwikkeld in het kader van ‘De Kop Werkt’.

1 Arrangementen in de Kop

3 Middenmeer

2 Structuurdragers in de Kop

4 Waarland

5 Anna Paulowna

Beeld Bastiaan Jongerius architecten

1-5 Initiatief Provincie Noord-Holland, PARK Auteur Provincie Noord-Holland, PARK, Bureau Middelkoop Publicatie 2013

6 Opdrachtgever De Bouwcompagnie, Hoorn Ontwerp Bastiaan Jongerius Architecten Uitvoering/gereed 2013

Onderscheidend vermogen en kwaliteit als 6 Appartementen in Middenmeer

Verleidelijk Bruikbaar Solide

bestaansvoorwaarden

x100

Inrichtingsplan Koopmanspolder Soms is er de mogelijkheid de natuuropgave te combineren met

Ontwerp Park 21 Haarlemmermeer

een kunstproject. De Koopmanspolder langs het IJsselmeer bij

Het heeft er een tijd naar uitgezien dat het realiseren van grote

Wervershoof bood zo’n gelegenheid. Zeker in dit geval – waarbij

recreatielandschappen (Amsterdamse Bos, Spaarnwoude, Twiske)

de per seizoen wisselende waterstand in de polder wordt gedra-

van 1000 hectare en meer ten dienste van de inwoners van het

matiseerd door de labyrinth-achtige waterstructuur – gaat natuur

stedelijk gebied rondom niet langer aan de orde was. Terwijl

als icoon werken. Het verhaal van de natuur en water wordt in dit

het toch door veel verschillende stedelijke gebruikers zeer

land-art project op een heldere manier uit de doeken gedaan.

gewaardeerde landschappen heeft opgeleverd. Gelukkig wordt de draad weer opgepakt met het realiseren van de plannen voor Park 21 in de Haarlemmermeer. Leisure, horeca en sportieve activiteiten worden in dit plan gecombineerd met een royaal polderbos. Met Schiphol en een infrastructuur-knooppunt van formaat in de buurt kan het Park een sterk ‘merk’ worden voor de polderbewoners en bezoekers van ver daaromheen. Beeld Vista

Inpassing van plan Raaijman Beeld Ben Raaijman

Terreinmodel

Beeld Kwint van den Berg

Lagen in het parkontwerp

Masterplan Park 21

Vogelvlucht impressie

Impressie Koopmanspolder vanuit de lucht

Opdrachtgever Samenwerkingsverband Provincie Noord-Holland,

Profiel van Park 21

Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier, Rijkswaterstaat, Deltares, Gemeente Medemblik, Staatsbosbeheer en Cultuurcompagnie Noord-Holland. Dienst Landelijk Gebied begeleidt de uitvoering

Opdrachtgever Gemeente Haarlemmermeer

Ontwerp (en samenwerking) Ben Raaijman (beeldend kunstenaar)

Ontwerp (inclusief samenwerkingsverbanden) Vista Landschapsarchitectuur

Uitvoering/gereed 2013

en stedenbouw

Locatie tussen Andijk, Wervershoof en het IJsselmeer

Planvorming 2013

Natuurontwikkeling als

Het grote stadslandschap

culturele opgave: nieuw icoon?

revisited: vrije tijd en allure in de polder 63

x100 Gebiedsvisie voor polder Waard Nieuwland In de gebiedsvisie voor de Polder Waard Nieuwland, langs het hoge Visie op Polder Waard Nieuwland

land van Wieringen, is een aantal ambities gecombineerd. Ten eerste de modernisering van het agrarisch landschap middels herverdeling en koppeling kavels tot grote eenheden. Ten tweede de optimalisering van het watersysteem van de polder, zodat een verbeterde afwatering

Nieuw profiel voor de zuidrand van de polder

in natte tijden en inlaat in droge tijden mogelijk wordt. En tenslotte een ‘opgedikte’ landschappelijke zone langs de polderboezem aan de zuidzijde, die als natuurlijke verbindingszone en als recreatieve route (wandelen, fietsen, kanoën) dienst kan doen. Zeker ook als de opknapbeurt van de Wierdijk (fietspad op en langs dijk) doorgaat ontstaat er ook aan de noordzijde van de polder een aantrekkelijke verbinding. Een opgeknapte Wierschuur kan als ‘pleisterplaats’

Impressie vernieuwde villa Nieuwland, Edwin Bonvie en Martine van Soolingen

hierlangs fungeren.

Initiatief Provincie Noord-Holland, Gemeente Hollands Kroon Ontwerp Provincie Noord-Holland Jaar planvorming 2013

Facelift voor agrarisch cultuurlandschap Impressie van fietspad op de dijk

Wierschuur

Beeld Ham Botman/Jorrit Braaksma

x100 Schoonwatervallei Castricum In de Schoonwatervallei Castricum wordt het kwelwater vanuit de hoger gelegen omgeving (duinen aan de westzijde, strandwal aan de oostzijde) benut. Dit water is vaak van prima kwaliteit omdat het een lange weg door het zand heeft afgelegd. In het project Schoonwatervallei krijgt dit water weer de ruimte op diverse plekken: als nat (bloemrijk) grasland, in een watergang met een fietsen wandelpad erlangs. Natuur en recreatie aan de rand van het duingebied krijgen hierdoor een impuls. Beeld Strootman Landschapsarchitecten

Beeld Bastiaan Henk van Bruggen

Collage van de Schoonwatervallei

Initiatief Landschap Noord-Holland Ontwerp (inclusief samenwerking) Landschap Noord-Holland, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier, LTO-Noord, agrariërs in het gebied, gemeente Castricum, PWN, Stichting De Hooge Weide en andere lokale organisaties

Zeerijdtsdijkje

Duinen

Waterberging Gasthuisweidje

Schoonwatervallei gevoed door schoon duinwater

Uitvoering/gereed 2012-…

Limmen op strandwal

Schoonwatermachine, klimaatbuffer en aantrekkelijk

Principe doorsnede

Verleidelijk Bruikbaar Solide

landschap in één

x100

Nieuw landgoed Terra Nova

Inrichting sloepennetwerk Laag-Holland

Het nieuwe landgoed Terra Nova aan de Loosdrechtse Plassen, is een goed voorbeeld van wat nieuwe landgoederen kunnen

Noord-Holland, met zoveel kusten en binnenwateren, en

bijdragen aan de kwaliteit van het landschap. Met een heldere

watersport horen bij elkaar. De Metropoolregio Amsterdam

ruimtelijke structuur (centrale as met kanaal, monumentale

herbergt voor veel typen watersport (van kanoën, via sloepen en

beplanting en een mooie balans tussen open en bebost landschap)

open zeilboten tot kleine en grote jachten) volop mogelijkheden.

en een eigen gezicht ontstaat hier aan de plas een bijzonder

En die kunnen middels verbeteringen in het netwerk (toevoegen

oeverlandschap, waarvan de passerende recreant volop kan

van ontbrekende schakels, vervangen van vaste door beweegbare

genieten. Nieuwe landgoederen zijn een veel bepleite, maar

bruggen, idem voor duikers en sluizen) nog aanzienlijk worden

spaarzaam gerealiseerde particuliere investering in het landschap.

uitgebreid. Zo vormen de boezems en andere waterwegen

Hopelijk doet goed voorbeeld volgen.

alsmede de grotere en kleinere veenplassen in Waterland Beeld Debie en Verkuijl tuin- en parkrestauratie

voor sloepen en de ‘kleine’ watersport een eldorado. Zeker als een aantal verbindingen nog zou worden geoptimaliseerd. Een sloepennetwerk naar analogie met het netwerk van fietsknooppunten is een eerste stap om de door elkaar krioelende botenvloot uit de Amsterdamse wateren Waterland in te krijgen en zo dit prachtige gebied te ontsluiten.

Definitief ontwerp Terra Nova

Beeld Debie en Verkuijl tuin- en parkrestauratie

Ontwerpconcept

Beeld Debie en Verkuijl tuin- en parkrestauratie

Sloepennetwerk Waterland

Basis layout knooppuntbord

Loenderveense Plas

Rustplaatsen in landelijk gebied

Recreatievaart op de Zaan

Impressie kanaal

Opdrachtgever Stichting Landgoed Terra Nova

Initiatief Recreatieschap Twiske-Waterland, ondersteund door

Ontwerp (en samenwerking) Debie & Verkuijl tuin- en parkrestauratie,

Recreatieschap Alkmaarder- en Uitgeestermeer

Hylkema Consultants, De Vries Architecten

Concept Recreatie Noord-Holland NV

Uitvoering/gereed 2016

Uitvoering/gereed 2014-2015

Oude en nieuwe

Vaarnetwerk en de (kust)wateren

buitenplaatsen: toegankelijk

als economische troeven voor de

particulier landschap

metropoolregio 65

x1000

Toegankelijk maken Polder IJdoorn

Nieuwbouw CONO kaasfabriek

Een van de principes in het Kwaliteitsbeeld voor het landschap

De CONO is een coöperatie van melkveehouders in en om de

van de Metropoolregio Amsterdam (MRA) is om de natuur bij de

Beemster. Zij wilden hun vlaggeschip – een nieuwe kaasfabriek

stad – en er ligt in de MRA opvallend veel natuur dicht tegen het

– per se in het werelderfgoed realiseren. De opdrachtgevers

stedelijk gebied aan – aantrekkelijk en toegankelijk te maken voor

realiseerden zich dat ze – mede gezien het grote bouwvolume

recreanten, natuurliefhebbers en sportievelingen. De combinatie

– met iets bijzonders zouden moeten komen. Via een prijsvraag

van een route, een vogelkijkhut bij Durgerdam is een geslaagd

en een kwaliteitsteam is er een bijzonder gebouw tot stand

voorbeeld van het beoogde principe. Zeker omdat er ook ‘zopie’

gekomen: een gebouwd landschap van 50 bij 250 meter op een

in de buurt is (Durgerdam, Vuurtoreneiland) ontstaat hier een

reusachtige kelder, dat zich wonderwel voegt in de structuur van

gewilde bestemming in een druk gebruikt landschap.

de droogmakerij. Hier is dankzij – en niet ondanks – de duidelijke Beeld EcoGroen Advies B.V.

kaders en ambities met betrekking tot het landschap eigentijdse kwaliteit toegevoegd.

Voorkant Inrichtingsplan Polder IJdoorn

Beeld Marten van Dijl

Vogelaars

IJdoorn als recreatiegebied van de stad

Achterzijde

Vogelvlucht Polder IJdoorn

Situatie 2014

Situatie 2016

Opdrachtgever Natuurmonumenten

Opdrachtgever CONO Kaasmakers, Westbeemster

Concept EcoGroen Advies BV

Ontwerp Bastiaan Jongerius Architecten

Uitvoering/gereed 2014

Avontuur aan de rand

Formaat en kwaliteit gaan samen:

van de stad

nieuw bedrijfslandgoed

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Beeld DELVA Landscape Architects + Space & Matter

x1000 Zuiverend park de Ceuvel: een voorbode Park de Ceuvel is een werklocatie voor bedrijven in de creatieve sector in een parkachtige setting op een voormalige scheepswerf in Amsterdam-Noord. Het is een voorbeeld van een nieuw type Impressie van de Ceuvel

occupatie: stadsbewoners verenigen zich rond een initiatief, cre毛ren draagvlak en realiseren het plan vervolgens grotendeels zelf. Voor een periode van 10 jaar zijn woonboten van elders hier afgemeerd en is een park gecre毛erd dat middels beplanting en waterhuishouding de vervuilde grond waarop het is gelegen zuivert. Het is ook een voorbeeld van deregulering: een aantal normen en richtlijnen zijn buiten haakjes gezet, opdat een dergelijke tijdelijke invulling van een interessante plek mogelijk wordt.

Zuiverende beplanting reinigt de vervuilde bodem

Een stijger van bamboe verbindt de woonboten

Beeld DELVA Landscape Architects + Space & Matter

Opdrachtgever Vereniging De Ceuvel Ontwerp DELVA Landscape Architects, Space & Matter, Jeroen Apers architect, Smeelearchitecture, StudioValkenier.nl Uitvoering/gereed juni 2014

Slimme proeftuin en aantrekkelijke plek

Vogelvlucht de Ceuvel

x1000 Nieuw gemaal Schardam

Het nieuwe gemaal

Sommige gebouwen verdienen bijzondere aandacht. Op een markante plek in het landschap, namelijk daar waar v贸贸r de periode van de droogmakerijen het Noord-Hollandse waterrijk uitmondde in de Zuiderzee, moet een nieuw gemaal worden gebouwd. Hier is de opgave om in gebouw en omgeving de geschiedenis te laten doorklinken en ook om de eigentijdse techniek ervaarbaar te maken. En om een ensemble te realiseren dat het landschap net ten zuiden van de Westfriese Omringdijk in zijn waarde laat.

Het nieuwe gemaal

Opdrachtgever Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Ontwerp (inclusief samenwerkingen) Wittenveen + Bos, VBK Groep, Aan de Stegge bouw & werktuigbouw, Grontmij Jaar planvorming 2011/2012

Gebouw dat verhaal vertelt over techniek en landschap Variant inrichtingsplan

Variant inrichtingsplan

x1000

- PARK-project -

Erven en landschap in verandering In de open polderlandschappen van

een handels- of logistieke onderneming,

groene ‘mantel’, architectuur van het ensem-

Noord-Holland zijn erven en hun bebouwing

vaak aan de landbouw gerelateerd. En weer

ble). De conclusie is dat een lichte vorm van

gezichtsbepalend. Zeker in de Kop (het ge-

andere erven komen leeg te staan. Deze dy-

stimuleringsbeleid van provincie en gemeen-

bied boven de lijn Alkmaar-Medemblik) is er

namiek en transformaties worden beschre-

ten een belangrijke bijdrage kan leveren aan

sprake van een grote dynamiek. Agrarische

ven in ‘Erven in verandering’, een onderzoek

de zorgvuldigheid en kwaliteit van plannen

ondernemers passen de bebouwing en de

uitgevoerd in opdracht van de PARK door

voor erftransformaties. Zo kunnen opdracht-

erfinrichting aan. Dit leidt tot vergroting van

Van Paridon x De Groot Landschapsarchi-

gevers en ontwerpers worden geïnspireerd

de schuren en loodsen en meer verharding

tecten. Het laat zien dat erfinrichting en

om met bewustzijn van het ‘verhaal’ en de

vanwege de grotere landbouwmachines.

erfbebouwing op drie niveaus bijdragen aan

karakteristiek van erf en bebouwing hun

Waar boeren stoppen (en dat zijn er zo’n 3%

de karakteristiek van het polderlandschap.

plannen vorm te geven. Goede voorbeelden

per jaar; van de ruim 3000 erven in de Kop

Ten eerste op het niveau van de polder als

in de provincie hebben laten zien dat met

is minder dan de helft nog een agrarisch on-

geheel: de manier waarop de erven zijn

simpele spelregels en maatregelen (verschil

dernemer actief; dat betekent dat er per jaar

verdeeld over de polderstructuur (solitair,

voorkant – achterkant van het erf in stand

ruim 40 erven ‘vrij’ komen) kan de dynamiek

in clusters of in linten). Ten tweede op het

houden; aandacht voor de gevel- en de dak-

verschillende gedaanten aannemen. Het erf

niveau van de polderstructuur: de manier

partijen; aanbrengen erfbeplanting) veel kan

kan een ‘woonerf’ worden: de bebouwing

waarop de erven aan het landschap en de

worden bereikt. In Noord-Holland Noord

en de erfinrichting krijgen de uitstraling van

infrastructuur zijn verankerd (aan de weg of

wordt op dit moment een pilot gestart,

huis met tuin, al dan niet gecombineerd met

de waterloop, al of niet met bomenlanen). En

waarin aan de hand van een aantal concrete

praktijk aan huis. Andere erven houden een

tenslotte op het niveau van de bebouwing

erftransformaties geoefend wordt met een

bedrijfsbestemming en transformeren tot

en de erfinrichting zelf (omzoomd door een

dergelijk stimuleringsbeleid.

Landschappen in de kop met erf-constellaties

3.200 erven in verandering

1. Schaalvergroting agrarische bedrijven

2. Opkomst bedrijvigheid en agro-logistiek op

Verschillend erfgebruik op één lint

zowel agrarische als vrijkomende erven Initiatief Provincie Noord-Holland, PARK Onderzoek/ontwerp van Paridon x de Groot Landschapsarchitecten

3. Opkomst van het zorgen vrijetijdslandschap

4. Ontwikkeling van het woonlandschap Erven: vier ontwikkelingen

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Jaar publicatie 2013

Nieuwe toekomst voor de sieraden van de polders

Beeld Bosch Beton

x1000 Nieuwe gedaanten voor oude habitats De erven, de los in het landschap of in open lintstructuren gelegen èn van oorsprong agrarische productie-eenheden, worden dragers van allerlei ontwikkelingen. Verspreid over de provincie liggen er zo’n 5000. Grofweg de helft ervan is nog in agrarisch gebruik. De andere helft is 5 Landbouwbedrijf Köhne Beemster

inmiddels vrijgekomen voor andere functies. Het erf als beeldbepalend element in de open Noord-Hollandse landschappen behoeft zorgvuldigheid en creativiteit bij de invulling van erf en bebouwing met nieu-

1-2 Opdrachtgever Rijksgebouwendienst

we functies. Drie voorbeelden van erftransformaties: een ‘woon-erf’

Ontwerp LEVS architecten, Marlies van Diest (landschapsarchitect)

een zorginstelling en een grote stal bij een melkveehouderij.

Uitvoering/gereed 2009-2011

Beeld Hans Peter Föllmi

Beeld Marcel van den Berg

3-4 Opdrachtgever Stichting Warm Thuis, Wooncompagnie Ontwerp FARO Architecten, Sander Douma Architecten Uitvoering/gereed 2011

5 Opdrachtgever Piet en Daan Köhne Ontwerp Staalbouw.nl

3 Zorgboerderij De Hulst

1 De Drogerij

Uitvoering/gereed 2013 Beeld Hans Peter Föllmi

Beeld Marlies van Diest

2 Tuinontwerp De Drogerij

4 Zorgboerderij De Hulst

Erfbebouwing en erfinrichting: een kwestie van zorgvuldigheid

x1000 Verbeteren routenetwerk Noord-Holland Het verbeteren van het routenetwerk voor wandelaar, fietser en kanoër in de provincie gaat niet zonder slag of stoot. Soms staat het op gespannen voet met de productiefunctie: de agrarisch ondernemer ziet niet graag zijn weiden of akkers vertrapt. En in andere gevallen laat een streng natuurbeheer betreding niet toe. Toch is het ontsluiten van het landschap voor de toerist en de recreant een belangrijke opgave. Van de grote kwaliteiten van het buitengebied moeten beleefd kunnen worden en toerisme & recreatie vormen een belangrijke economische pijler onder het in stand houden van de plattelandssamenleving.

Wandelroutes in Noord-Holland

Knelpunten in de wandelroutes van Noord-Holland

Initiatief Provincie Noord-Holland

Te gast in het landschap

Jaar planvorming 2013

Ontsluiten van het landschap: ruiken, zien, voelen Dijken als routes

Obstakels worden schakels

x1000 Energiecoöperatie DE Ramplaan en de Nieuwe Akker Dit Haarlemse initiatief is een voorbeeld van een actueel gebruik van het landschap dat aan terrein wint. In de stadstuinderij De Nieuwe Akker telen wijkbewoners hun eigen groenten in een geheel door hen beheerde omgeving. En in het DE Ramplaan verenigen de bewoners zich in een energiecollectief dat de opwekking van duurzame energie voor de gehele wijk in de wijk zelf voorstaat. Dit type initiatieven en collectieven, dat het landschap beheert voor productie en het ook als omgeving inricht en gebruikt, wordt op steeds meer plaatsen ontwikkeld. De overheid bevindt zich in een andere rol: faciliteren en loslaten zijn het motto.

Tenslotte Ruimtelijke kwaliteitsbeleid op provinciale schaal; een kwestie van doorzetten Op het gebied van ruimtelijke kwaliteit komen er op het schaalniveau van de provincie meerdere lijnen samen. Een aantal rijkstaken op gebied van de ruimtelijke ordening is geheel of Projectlocaties

gedeeltelijk doorgeschoven naar het provinciaal niveau, zoals Beeld Groen en Doen

het natuurbeleid, het landschapsbeleid (inclusief bufferzones en nationale landschappen) en het mobiliteitsbeleid. De afgelopen vier jaar heeft de Provincie Noord-Holland op dit veranderende speelveld vorm en inhoud gegeven aan haar nieuwe rol. De combinatie Structuurvisie met bijbehorende Provinciale Verordening en Adviescommissie Ruimtelijke Ontwikkeling (ARO) is een probaat (en overigens niet onomstreden) middel gebleken. Partijen die

1 Energiecoöperatie DE Ramplaan

2 De Nieuwe Akker

buiten ‘Bestaand Bebouwd Gebied’ willen bouwen krijgen middels Beeld Groen en Doen

de verordening de opdracht om plannen met ruimtelijke kwaliteit te leveren. Zeker in combinatie met het woon- en OV-knooppuntenbeleid, toont dit beleid ambitie. De provincie neemt de karakteristiek van het open landschap serieus, stelt paal en perk aan een verdere groei van het stedelijk gebied en voert tegelijkertijd een stimuleringsbeleid om het stedelijk gebied en met name de locaties rond OV-knooppunten met veel ruimtelijke en programmatische variatie verder in te vullen. En in een provincie waarin er nog ruimschoots sprake is van groei van de stedelijke functies is dat geen overbodige luxe. Natuur en landschap zijn nou eenmaal

3 Nieuwe Akker

zwakke functies, maar ze hebben een sterke spin-off. Leveranciers van ‘ecosysteem-diensten’ heet dat in een nieuwe benade-

1 Energiecoöperatie Duurzame Energie (DE) Ramplaan

ring. Het zijn schatkamers van biodiversiteit, ze bergen water,

Initiatief Particulier

maken onze leefomgeving klimaatbestendig, vormen recreatieve

Uitvoering 2015

bestemmingen en dragen een grote culturele bagage. Het hoeden en bewaren van de kwaliteit van natuur en landschap is een

2-3 De Nieuwe Akker

belangrijke publieke taak die bij uitstek tot het taakgebied van de

Initiatief stichting De Nieuwe Akker, verzorgingshuis De Blinkert,

provincie hoort. Ik pleit er sterk voor om de praktijk zoals die in

familie Demmers en gemeente Haarlem

Noord-Holland is ontwikkeld te koesteren en te continueren: aan

Jaar planvorming 2010

de vóórkant duidelijk maken hoe en waarop regie wordt gevoerd.

Zelf zaaien, zelf oogsten, je eigen (energie)landschap

Verleidelijk Bruikbaar Solide

Vervolgens met partijen samenwerken aan plannen met kwaliteit.

en middelen en ontwikkelen initiatieven voor onder meer ener-

Aan de achterkant is er, wanneer nodig, dan nog een stok achter

giewinning, stadslandbouw en inrichting en gebruik van stedelijke

de deur in de vorm van een verordening. Ontwikkelingen in het

ruimte. Deze betrokkenheid gaat verder dan ‘inspraak’ of consul-

landschap niet op slot zetten maar wel extra inspanningen uitlok-

tatie, waarmee hoogstens een lichte aanpassing van de plannen

ken. Naar mijn overtuiging is het voeren van regie op die manier,

wordt bereikt. Betrokken en deskundige bewoners ontwikkelen

ook als straks de Omgevingswet van kracht is, goed mogelijk en

krachtige ‘alternatieven’ voor de plannen die uit de traditione-

vol perspectief.

le planningspraktijk voortkomen. En brengen die vervolgens tot uitvoering. Deze ontwikkeling is nog jong, maar alles wijst erop

Kansen voor ontwerp op provinciaal niveau

dat deze in de komende periode nog aan kracht zal winnen en de

Ruimtelijke kwaliteit van plannen en projecten ontstaat als aan

praktijk, waarin plannen en projecten in de provincie tot stand

een aantal voorwaarden is voldaan: een partij voelt zich opdracht-

komen, sterk zal beïnvloeden.

gever en neemt die rol; er is een programma van eisen, waarin ruimtelijke kwaliteit in een aantal specifieke termen is vertaald;

De provinciale ruimtelijke ordeningspraktijk zal manieren moeten

er is een ontwerper ingeschakeld die op het betreffende terrein

vinden om publieke opgaven (om er maar eens een paar te noe-

expertise heeft; er is een ordentelijk proces waarin de opdracht-

men: veiligheid van kusten en polders, de ‘redding’ van het veen-

gever zijn plannen afstemt met betrokken belangengroepen. Dit

weidegebied, verstedelijkingsopgave, vormgeving en landschap-

lijstje geldt voor een nieuwe provinciale weg en ook voor een

pelijke inrichting van grootschalige infrastructuur) aan te laten

agrarisch ondernemer die zijn erf verbouwt.

sluiten op de ambities en initiatieven van sterk op hun omgeving betrokken inwoners.

Ontwerpers op provinciaal niveau zijn ‘manusje-van-alles’. Ze switchen tussen verschillende posities. In projecten waarbij de

In die zin is de komende periode spannend: er zal verder geëxpe-

provincie opdrachtgever is sparren ze aan de voorkant van het

rimenteerd moeten worden met nieuwe manieren van samenwer-

planproces mee om de koers uit te zetten. Bij projecten waar de

king in nieuwe coalities. Voor de positie en de rol van de provincie

provincie een toetsende rol heeft, zoals kustversterking of een

en haar medewerkers betekent dit ook het een en ander: in een

nieuwe zeesluis, helpen ze mee het programma van eisen voor

vroeg stadium ‘naar buiten’ gaan, in gezamenlijkheid met betrok-

de inpassing en vormgeving op te stellen. Bij gebiedsontwikke-

ken partijen komen tot de formulering van de opgaven en, samen

lingsplannen of uitwerking van een provinciale infrastructuur- of

met verschillende initiatiefnemers en belangenorganisaties aan

groenopgave ontwerpen ze zelf (mee). Of ze doen ontwerpend

tafel, werken aan meervoudige oplossingen. Dat laatste wil zeg-

onderzoek, zoals bij voorbeeld voor het OV-knooppuntenbeleid

gen dat de geschetste oplossingen vanuit meerdere invalshoeken

of de Zaanse Schakel. En tenslotte – en dat is misschien wel hun

bekeken kloppen en meerwaarde opleveren. Uiteindelijk zal het

meest uitdagende rol – kunnen ze optreden als ‘tekenend’ bemid-

combineren van publiek belang met initiatieven vanuit verschillen-

delaar in het planproces. Ontwerpers bij de provincie zijn gewend

de invalshoeken leiden tot een ander type plannen en projecten.

om de eisen en ambities vanuit de verschillende thema’s, zoals ecologie, cultuur, economie in perspectieven bij elkaar te brengen

De rol van de provincie zal zich ook toespitsen: ze levert kennis

en op elkaar te betrekken. In processen met meerdere partijen aan

en expertise op de diverse thema’s, organiseert het proces om tot

tafel zijn ze op deze manier in staat om het perspectief in beeld te

verbindende en overstijgende concepten te komen en vertaalt de

brengen dat de verschillende belangen overstijgt en meerwaarde

gekozen richting in vergunningen en wettelijke procedures.

realiseert. Al ontwerpend verkennen ze als het ware de grenzen en

Verder werken aan de inrichting van het energielandschap, aan

creëren ze een gemeenschappelijke perceptie.

de plannen voor kustversterking met behoud van kwaliteit en karakter, aan een krachtig en toegankelijk metropolitaan land-

De Provincie Noord-Holland heeft – in tegenstelling tot

schap en leefbare en bereikbare stedelijke gebieden, het levert

andere provincies – nog een echt ontwerpteam. Het was een

allemaal mogelijkheden om ervaring op het veranderende speel-

feest de afgelopen vier jaar te midden van hen te werken en de

veld op te doen en aan souplesse en kracht te winnen.

hier beschreven vaardigheden in praktijk te brengen.

Krachtenveld: policy meets initiatives Op het gebied van energiewinning, voedselproductie en openbare ruimte zien we de laatste jaren een sterke tendens: zelfbewuste

Jandirk Hoekstra

individuen en collectieven organiseren zich, mobiliseren mensen

Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit

Colofon Verleidelijk, bruikbaar, solide is een publicatie in opdracht van de Provincie Noord-Holland, uitgegeven ter gelegenheid van de gelijknamige manifestatie op 19 februari 2015 op het Hembrugterrein in Zaandam Redactie Jandirk Hoekstra, Hans van Helden, Bart van Leeuwen allen Provincie Noord-Holland Teksten Tjeerd Talsma gedeputeerde Provincie Noord-Holland Jandirk Hoekstra PARK Provincie Noord-Holland Bart Witteman ontwerper Provincie Noord-Holland Annemieke Bergsma teamleider ontwerpteam Provincie Noord-Holland Jesse Frederik journalist De Correspondent Theo Baart fotograaf Tekstredactie Hans van Helden Fotografie Theo Baart Ruud Karstens Vormgeving Hans van der Kooi 8-13 Grafisch ontwerpers Ondersteuning Astrid Smeding Provincie Noord-Holland Oplage 1.000 stuks Drukwerk Rodi rotatiedruk

Verleidelijk Bruikbaar Solide