ABSAM Analiz
2017/1
[ABSAM-TÜSSİP] ABSAM Türkiye Sağlık Sistemi İncelemeleri
Hükümet Sistemleri ve Sağlık Politikaları
Doç. Dr. Hasan Hüseyin Yıldırım
Birinci Baskı Şubat 2017, Ankara
ii
Hükümet Sistemleri ve Sağlık Politikaları
© 2017 ABSAM Sertifika no: 28976 ISBN: 978-605-83677-4-6 Birinci Baskı Şubat 2017, Ankara Baskıya Hazırlık : ABSAM Baskı : Göktuğ Ofset Yayıncılık Matbaacılık Tic. Ltd. Şti. İstanbul Cad. Sedef Sok. No: 1/3 İskitler Ankara Tel: 0 530 944 50 06 Sertifika No: 33830 Atıf Yıldırım HH. (2017). Hükümet Sistemleri ve Sağlık Politikaları. ABSAM Analiz, 2017/1, 1. Baskı, Ankara.
ABSAM Sağlık Araştırmaları Merkezi Dan. Arş. Eğt. Yaz. Yay. Tic. Ltd. Şti. Hacettepe Teknokent No: 95/50 Beytepe/ANKARA T: 0 (312) 227 00 62 | M: 0 (543) 302 40 80 hhy@absam.com.tr | www.absamyayinlari.com
ABSAM Analiz
Yazar Hakkında Doç. Dr. Hasan Hüseyin YILDIRIM Bir akademisyen, araştırmacı, yazar, danışman, konuşmacı, eğitimci ve girişimci olan Hasan Hüseyin Yıldırım Malatyalı olup, Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksekokulu’ndan 1996 yılında dönem birincisi olarak mezun olmuştur. Aynı yıl Sağlık İdaresi Yüksekokulu’nda araştırma görevlisi olarak akademik hayata başlamıştır. Yüksek lisans ve doktora derecelerini Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Sağlık Kurumları Yönetimi Anabilim Dalı’ndan alan Yıldırım; British Council’ın Chevening Bursu ile London School of Economics and Political Science, LSE Health Araştırma Merkezi’nde Visiting Research Associate (2005-2006) olarak çalışmıştır. Yıldırım bu ziyaret esnasında ağırlıklı olarak Avrupa Birliği sağlık politikalarının Türkiye sağlık politikaları ve sistemi üzerine etkileri konusunda araştırmalar yapmıştır. “Yönetim ve Strateji” alanında Doçent olan Yıldırım, Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sağlık Yönetimi Bölümü’nde sağlık politikaları konusunda öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Hacettepe Teknokent’te yerleşik ABSAM Sağlık Araştırmaları Merkezi’nin (www.absam.com.tr) kurucusu ve direktörü olan Yıldırım; Avrupa Sağlık Yönetimi Derneği (European Health Management Association/EHMA) Yönetim Kurulu Üyeliği (2015-2016), TOBB Türkiye Sağlık Kurumları Meclisi Danışmanlığı (2015-), International Healthcare Research Center’in Danışma Kurulu Üyeliği (2013-2016) ve Sağlık-Sen Danışmanlığı (2008-2015) gibi görevlerde bulunmuştur. Yıldırım, TBMM’de kurulan “Sağlık Çalışanlarına Yönelik Artan Şiddet Olaylarının Araştırılarak Alınması Gereken Önlemlerin Belirlenmesi
iii
Amacıyla Kurulan Meclis Araştırması Komisyonu”nda (2012-2013) ve “Manisa'nın Soma İlçesinde Meydana Gelen Maden Kazalarının Araştırılarak Bu Sektörde Alınması Gereken İş Sağlığı ve İş Güvenliği Tedbirlerinin Belirlenmesi Amacıyla Kurulan Meclis Araştırması Komisyonu”nda (2014-2015) Komisyon Uzmanı sıfatı ile görev yapmıştır. Yıldırım’ın bölüm yazarları arasında yer aldığı “Kamu Politikası: Kuram ve Uygulama” (2013, Yıldız M ve Sobacı MZ, editörler) adlı kitap Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) 2014 Yılı Bilimsel Telif ve Çeviri Eser Ödülleri (TEÇEP) Kayda Değer Telif Eser Ödülü almıştır. Avrupa Birliği 7. Çerçeve Programı kapsamında finanse edilen “Health PROMeTHEUS: Health Professional Mobility in European Union Study” (2009-2012) adlı uluslararası projede Türkiye’yi temsilen yer alan Yıldırım aynı zamanda Sağlık-Sen adına yapılan “Türkiye Sağlık Okuryazarlığı Araştırması”nı gerçekleştiren ekipte ve Sağlık Bakanlığı adına kaleme alınan “Türkiye Medikal Turizmi Raporu 2013”ü hazırlayan ekipte yer almıştır. Yıldırım’ın çalışmaları; sağlık, sağlık hizmetleri ve sağlık sistemleri ile ilgili politika, ekonomi ve yönetim konularına yoğunlaşmaktadır. Sağlık politikaları ve planlaması, sağlık turizmi, tıbbi nebevi, sağlık okuryazarlığı, AB sağlık politikaları ve sistemleri, sağlık sigortacılığı ve ödeme sistemleri, ilaç ve tıbbi cihaz politikaları, sağlık sosyolojisi, karşılaştırmalı sağlık sistemleri, sosyal politika, küresel sağlık politikaları ve diplomasisi, sağlık ekonomisi ve sağlık yönetimi alanlarında uzmanlaşan Yıldırım’ın ilgi alanına giren konularda 100’ü aşkın ulusal ve uluslararası yayını, bildirisi, danışmanlığı ve projesi mevcuttur.
iv
Hükümet Sistemleri ve Sağlık Politikaları
ABSAM Analiz
ABSAM Analiz ABSAM, amacı ile ilgili ve çalışma alanına giren konularda Ar-Ge’ye dayalı inovatif analizler yoluyla sağlık, sağlık hizmetleri, sağlık politikaları ve ilgili diğer alanların geliştirilmesine ve bunlarla ilgili kararların alınmasına yardımcı olur. Yayınlanmış Analizler Yıldırım HH. (2017). Hükümet Sistemleri ve Sağlık Politikaları, ABSAM Analiz 2017/1, Ankara. Ankara HG. (2016). Türkiye’de Doğurganlığın Bölgesel Analizi, ABSAM Analiz 2016/2, Ankara. Yıldırım HH. (2016). Sağlık Turizmi ve Anadolu Nimetleri: Markalaşma Yolunda Türkiye İçin Stratejik Bir İş Modeli Önerisi, ABSAM Analiz 2016/1, Ankara. Ankara HG. (2015). Türkiye’de Çocuk Ölümlülüğü ve Doğurganlık Analizi, ABSAM Analiz 2015/4, Ankara. Yıldırım HH. (2015). Türkiye Aile Hekimliği Modeli: Avrupa Birliği Pratiği İle Karşılaştırmalı Bir Analiz, ABSAM Analiz 2015/3, Ankara. Yıldırım HH. (2015). Sağlık Okuryazarlığı: Türkiye Resmin Neresinde? Ne Yapmalı? ABSAM Analiz 2015/2, Ankara. Yıldırım HH. (2015). Seçimler, Sağlık ve Siyaset: 7 Haziran 2015 Genel Seçimleri Işığında Bir Değerlendirme. ABSAM Analiz 2015/1, Ankara. Ayrıntılar için: www.polmersaglik.com
v
vi
Hükümet Sistemleri ve Sağlık Politikaları
ABSAM Analiz
ABSAM-TÜSSİP ABSAM Sağlık Araştırmaları Merkezi; sağlık, sağlık hizmetleri ve sağlık sistemlerinin başta politika, yönetim ve ekonomi boyutları olmak üzere, ilgili diğer alanlarda danışmanlık, araştırma, eğitim yazılım ve yayın faaliyetlerini entegre bir şekilde gerçekleştirmek suretiyle Ar-Ge’ye dayalı yenilikçi, özgün, yaratıcı ve kullanılabilir bilgi üreterek ve yayarak “yaşama yıllar ve yıllara yaşam katmak”, böylece toplumsal gelişmeye katkı sağlamak amacıyla Hacettepe Teknokent’te konuşlanmış bağımsız ve tarafsız bir Ar-Ge ve inovasyon kuruluşudur. Türkiye sağlık ortamında üretilen, uygulanan ve olası politikaların bağımsız ve tarafsız kurum ve kuruluşlarca inovatif bir bakış açısıyla analiz edilmesi ve değerlendirilmesi oldukça sınırlıdır. Bu sınırlılık; etkili, verimli, kaliteli, hakkaniyetli, beklentilere duyarlı ve sürdürülebilir sağlık politikalarının üretilmesi ve uygulanması noktasında zorluk teşkil edebilmektedir. İşte bir nebze de olsa bu zorluğun üstesinden gelebilmek amacıyla ABSAM, Türkiye Sağlık Sistemi İncelemeleri Projesi’ni [ABSAM-TÜSSİP] başlatmıştır. [ABSAM-TÜSSİP]’in amacı, Türkiye’de 2003’ten sonra gerçekleştirilen Sağlıkta Dönüşüm Programı (SDP) kapsamında ön plana çıkan reform bileşenlerini ve bundan sonra sağlık ve ilişkili alanlarda ortaya çıkacak konuları müstakil olarak analiz etmek ve değerlendirmektir. Böylece inovatif, özgün ve özellikli analizler yoluyla Türkiye’deki ve global ölçekteki sağlık politikalarının geliştirilmesine ve bu politikalarla ilgili kararların verilmesine yardımcı olmak ve toplum sağlığına katkı yapmak amaçlanmaktadır. Bu amaç kapsamında, Doç. Dr. Hasan Hüseyin Yıldırım tarafından kaleme alınan “Hükümet Sistemleri ve Sağlık Politikaları” isimli analiz çalışmamızı sizlerle paylaşmaktan büyük mutluluk duymaktayız. Analizimizin, ilgilenen herkes için faydalı olması dileğiyle… ABSAM Sağlık Araştırmaları Merkezi www.absam.com.tr Şubat 2017, Ankara
vii
viii
Hükümet Sistemleri ve Sağlık Politikaları
ABSAM Analiz
Takdim Türkiye Cumhuriyeti yaklaşık 140 yıldır Parlamenter hükümet sistemi ile yönetilmektedir. Ancak bu süreçte özellikle de 1950’lerden sonra, hemen hemen her 10 yılda bir vuku bulan askeri darbelerin, bürokratik vesayetlerin ve koalisyon hükümetlerinin kaynaklık ettiği hükümet istikrarsızlıkları Türkiye’nin ve Türk insanının gerçek potansiyelini ortaya koymasına hep engel teşkil etmiştir. Bu bağlamda Parlamenter sisteme alternatif hükümet sistemi arayışları dönem dönem gündeme gelmiştir. Bu arayışlar; 1980’lı yıllarda başlayan, 1990’lı yıllarda devam eden ve 2002’den sonra da AK Parti iktidarı ile de giderek yoğunlaşan bir şekilde Başkanlık sistemine geçiş yönünde artan bir tartışma süreci ile şekillenmiştir. Nitekim gelinen noktada bu tartışma süreci kapsamında AK Parti ve MHP’nin uzlaşısı ile TBMM’nin gündemine taşınan ve Başkanlık sistemini esas alan “Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nda Değişiklik Yapılması Hakkındaki Kanun Teklifi” 10 Aralık 2016 tarihinde TBMM’ye sunulmuş ve 21 Ocak 2017 tarihinde de Genel Kurul’da 339 oyla kabul edilmiştir. Teklifin Mecliste kabul edilmesi ile birlikte hükümet sistemi değişikliğini içeren Anayasa Değişikliğine ilişkin Referandum yolu da açılmış oldu. Cumhurbaşkanı Sayın Recep Tayyip Erdoğan’ın onaylaması ile birlikte Yasa Resmi Gazete’de yayımlanacak, böylece Referandum süreci başlamış olacak ve büyük ihtimalle Nisan 2017’de de vatandaş sandık başına giderek kararını verecektir. Hangi zeminde olursa olsun, Türkiye’deki hükümet sistemi tartışmaları ağırlıklı olarak genel siyaset ölçeğinde gerçekleştirilmekte, hükümet sistemlerinin sektörel ölçekli (örneğin eğitim ve sağlık gibi) yansımaları konusundaki tartışmalara girilmemektedir. Kanaatimizce bu önemli bir boşluktur. İşte “sağlık sektörü politikaları” eksenli olarak bu boşluğu bir nebze de olsa doldurmak amacıyla Doç. Dr. Hasan Hüseyin Yıldırım tarafından kaleme alınan “Hükümet Sistemleri ve Sağlık Politikaları” isimli bu özgün çalışmayı siz değerli okuyuculara takdim etmekten büyük mutluluk duymaktayım. Bu çalışma ilk defa üç temel hükümet sistemi (başkanlık, yarı başkanlık ve parlamenter sistem) ile sağlık politikaları ve sistemleri arasındaki ilişkiyi incelemekte ve şu üç temel soruya cevap ara-
ix
maktadır: 1) Hükümet etme biçimleri ile sağlık politikalarının oluşturulması ve bu politikaların uygulanması süreçleri açısından bir farklılık var mıdır? 2) Sağlık politikaları ve sistemleri hükümet etme biçimlerine göre farklılaşmakta mıdır? 3) İyi sağlığı üretmede hangi hükümet sistemi daha etkili ve verimlidir? Bu çalışma da göstermektedir ki, “Başkanlık sağlığa iyi gelecek!” Bu Analizin Türkiye’deki hükümet sistemi değişikliği tartışmalarına önemli bir katkı sağlayacağına ve değer katacağına olan inancım ışığında, çalışmanın, ilgilenen herkese faydalı olması umuduyla… Saygılarımla, Prof. Dr. Necdet ÜNÜVAR AK Parti Adana Milletvekili
x
Hükümet Sistemleri ve Sağlık Politikaları
ABSAM Analiz
xi
İçindekiler YAZAR HAKKINDA ........................................................................................................................... İİİ ABSAM ANALİZ ................................................................................................................................ V ABSAM-TÜSSİP .............................................................................................................................. Vİİ TAKDİM .......................................................................................................................................... İX İÇİNDEKİLER .................................................................................................................................... Xİ KISALTMALAR ............................................................................................................................... Xİİİ ŞEKİLLER ....................................................................................................................................... XİV TABLOLAR..................................................................................................................................... XİV 1. GİRİŞ .............................................................................................................................................1 2. HÜKÜMET SİSTEMLERİ ..................................................................................................................1 2.1. PARLAMENTER SİSTEM....................................................................................................................... 3 2.2. BAŞKANLIK SİSTEMİ ........................................................................................................................... 3 2.3. YARI-BAŞKANLIK SİSTEMİ ................................................................................................................... 4 3. TÜRKİYE’DE HÜKÜMET SİSTEMİ TARTIŞMALARI ...........................................................................5 4. HÜKÜMET SİSTEMLERİ VE SAĞLIK POLİTİKALARI ..........................................................................6 4.1. HÜKÜMET SİSTEMLERİ VE SAĞLIK POLİTİKALARININ OLUŞTURULMASI: HÜKÜMET SİSTEMLERİNDE SAĞLIK POLİTİKALARININ YAPIMI SÜRECİ ................................................................................................................ 7 4.1.1. ABD, İngiltere ve Fransa Sağlık Politikaları Karar Alma Süreçlerinin Karşılaştırılması .......... 8 4.1.2. Türkiye’de Mevcut Durumda Sağlık Politikaları Karar Alma Süreci ile Başkanlık Sistemine Geçildiğindeki Karar Alma Süreçlerinin Karşılaştırılması .............................................................. 10 4.1.3. Türkiye Sağlık Reformlarının Dönemsel Karşılaştırılması .................................................... 12 4.2. HÜKÜMET SİSTEMLERİ VE SAĞLIK ÜRETİMİ .......................................................................................... 13 4.2.1. Ülke Sağlık Sistemlerinin ve Politikalarının Genel Karakteristikleri .................................... 13 4.2.2. Sağlığı Üretmede Hükümet Sistemlerinin Rolü ................................................................... 13 5. TARTIŞMA VE SONUÇ .................................................................................................................. 16 REFERANSLAR ................................................................................................................................. 17
ABSAM Analiz
xiii
Kısaltmalar AB
Avrupa Birliği
ABD
Amerika Birleşik Devletleri
ABSAM-TÜSSİP
ABSAM Türkiye Sağlık Sistemi İncelemeleri Projesi
AK Parti
Adalet ve Kalkınma Partisi
Ar-Ge
Araştırma ve Geliştirme
DB
Dünya Bankası
et al.
Et alii
GSYİH
Gayri Safi Yurt İçi Hasıla
HDI
Human Development Index
MHP
Milliyetçi Hareket Partisi
NHS
National Health Services
OECD
Organisation for Economic Cooperation and Development
POLMER
Sağlık Politikaları Ar-Ge Merkezi
PPP
Purchasing Power Parity
SB
Sağlık Bakanlığı
SDP
Sağlıkta Dönüşüm Programı
SGK
Sosyal Güvenlik Kurumu
STK
Sivil Toplum Kuruluşları
TBMM
Türkiye Büyük Millet Meclisi
TÜİK
Türkiye İstatistik Kurumu
UNDP
United Nations Development Programme
USA
United States of America
vd.
ve diğerleri
WHO
World Health Organisation
YÖK
Yükseköğretim Kurumu
$
ABD Doları
xiv
Hükümet Sistemleri ve Sağlık Politikaları
Şekiller ŞEKİL 1. HÜKÜMET SİSTEMLERİNDE TEMEL ORGANLAR VE SEÇMENLER ARASINDAKİ İLİŞKİ.......................................... 2 ŞEKİL 2. HÜKÜMET SİSTEMLERİ VE SAĞLIK POLİTİKALARI İLİŞKİSİNİN İNCELENMESİ İÇİN BİR ÇERÇEVE ............................ 7 ŞEKİL 3. POLİTİKA YAPIMINDA HÜKÜMETLERİN ÜÇ ORGANININ TEMEL ROLLERİ ....................................................... 7 ŞEKİL 4. ABD, İNGİLTERE VE FRANSA HÜKÜMET SİSTEMLERİNDE SAĞLIK POLİTİKALARININ YAPIMI SÜREÇLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI .............................................................................................................................. 8 ŞEKİL 5. TÜRKİYE’DE MEVCUT DURUMDA PARLAMENTER SİSTEMDE SAĞLIK POLİTİKALARI KARAR ALMA SÜRECİ İLE BAŞKANLIK SİSTEMİNE GEÇİLDİĞİNDEKİ SAĞLIK POLİTİKALARI KARAR ALMA SÜRECİNİN KARŞILAŞTIRILMASI ......... 11
Tablolar TABLO 1. HÜKÜMET SİSTEMLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI ..................................................................................... 2 TABLO 2. ÜLKELERİN SAĞLIK SİSTEMLERİNİN KAREKTERİSTİK ÖZELLİKLERİ ............................................................. 13 TABLO 3. ÜLKELERİN SAĞLIK ÜRETİMİ PERFORMANSLARININ KARŞILAŞTIRMASI (2015) .......................................... 16