นิทรรศการในกระบวนการ "พม่าระยะประชิด" | EXHIBITION IN THE MAKING "Myanmar Up-Close" by Academic Division, Museum Siam

นิทรรศการในกระบวนการ “พมาระยะประชิด” สื่อเพื่อสงเสริม บทสนทนาระหวางวัฒนธรรม

EXHIBITION IN THE MAKING “MYANMAR UP-CLOSE”: MEDIA FOR ENHANCING INTERCULTURAL DIALOGUES

นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม Exhibition in the making “Myanmar Up-Close”: media for enhancing intercultural dialogues บรรณาธิการ

ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ ผู้ช่วยบรรณาธิการ

ชนน ชนก พลสิงห

ข้อมูลทางบรรณานุกรม สถาบันพิพิธภัณฑ์การเรียนรู้แห่งชาติ

นิทรรศการในกระบวนการ: “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม.-กรุงเทพฯ : สถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู แห งชาติ, 2560. 200 หน า. 1. นิทรรศการทางวัฒนธรรม. 2. พิพิธภัณฑ เพื่อการเรียนรู . 3. สื่อสารระหว างวัฒนธรรม. 4. เมียนมา – พม า. 5. ประวัติศาสตร สังคม – แรงงาน. 6. ภัณฑารักษ – สัมภาษณ . I. ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ II. สถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู แห งชาติ III. มิวเซียมสยาม 327.5930591 ISBN 978-616-329-084-7

ผู้เขียนร่วม

ศรยุทธ เอี่ยมเอื้อยุทธ ข้อมูล

ทวีศักดิ์ วรฤทธิ์เรืองอุไร สรวิชญ ฤทธิจรูญโรจน ศุภรา มณีรัตน อลิษา ม วงสาร กีรติ กีรติกานต สกุล นิติกรณ งามรัตนกุล ยุภาพร ธัญวิวัฒน กุล ป ยมาศ สุขพลับพลา ปวลักขิ์ สุรัสวดี ลัดดา คงเดช คณาจารย และผู ปกครองโรงเรียนอัสสัมชัญ แผนกประถม จอลัค ออกแบบปก

จัดพิมพ์โดย

สถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู แห งชาติ 4 ถนนสนามไชย แขวงพระบรมมหาราชวัง เขตพระนคร กรุงเทพฯ 10200 โทรศัพท 02 225 2777 โทรสาร 02 225 2775 www.museumsiam.org พิมพ ครั้งแรก จํานวนพิมพ

กรกฎาคม 2560 1,000 เล ม

พิมพ ที่

บริษัท ภาพพิมพ จํากัด

ณขวัญ ศรีอรุโณทัย ศิลปกรรม

ณขวัญ ศรีอรุโณทัย พิสูจน์อักษร

คีรีบูน วงษ ชื่น นักศึกษาฝึกงาน

รัชนก พุทธสุขา

ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ ผู้ช่วยบรรณาธิการ

ชนน ชนก พลสิงห

ข้อมูลทางบรรณานุกรม สถาบันพิพิธภัณฑ์การเรียนรู้แห่งชาติ

ผู้เขียนร่วม

ศรยุทธ เอี่ยมเอื้อยุทธ ข้อมูล

จัดพิมพ์โดย

กรกฎาคม 2560 1,000 เล ม

พิมพ ที่

บริษัท ภาพพิมพ จํากัด

ณขวัญ ศรีอรุโณทัย ศิลปกรรม

ณขวัญ ศรีอรุโณทัย พิสูจน์อักษร

คีรีบูน วงษ ชื่น นักศึกษาฝึกงาน

รัชนก พุทธสุขา

สารบัญ

สารจากผู อํานวยการ

นําเรื่อง

1. เป้าหมายนิทรรศการ

23 26 28 33

1.1. จากพันธกิจพิพิธภัณฑ ถึงนิทรรศการ 1.2. แผนงานนิทรรศการและกิจกรรมเพื่อการศึกษา 1.3. บทเรียนในกระบวนการ 1 2. โครงสร้าง บทบาท และการจัดการ

2.1. ภาพรวมในการจัดการ 2.2. เริ่มต นความคิด 2.3. ใครทําอะไรในการทํางานนิทรรศการ 2.4. บทเรียนในกระบวนการ 2

43 45 47 50 55

สารบัญ

สารจากผู อํานวยการ

นําเรื่อง

1. เป้าหมายนิทรรศการ

23 26 28 33

43 45 47 50 55

3. ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู่ กิจกรรมสาธารณะ

65 3.1. เริ่มต นเดินทาง 68 3.1.1. “Blue collars”: มหาชัยและเมืองกาญจน 69 3.1.2. “White collars” ภาคสนามในสํานักงาน 73 3.2. การตีความ การสร างธีม และการคัดสรรวัตถุจัดแสดง 78 3.2.1. ที่มา 82 3.2.2. ที่เป น 83 3.2.3. ที่ไป 90 3.3. หน างาน: การออกแบบและภาพที่ปรากฏ 94 3.3.1. ภาพรวมในการออกแบบ 94 3.3.2. แปรรูปเป นร าง: บางตัวอย างของการแปลความสู ภาพที่ปรากฏ 112 3.4. กิจกรรมสาธารณะและการศึกษา: เคล็ด (ไม ) ลับให นิทรรศการมีชีวิต 116 3.4.1. โดยพม า: การนําชมนิทรรศการโดยเจ าของวัฒนธรรม 116 3.4.2. เสวนา-สาธิต-แสดง และ เมียนมาไนท 124 3.4.3. ละครของ “เด็กพม า” 134 3.5. บทเรียนในกระบวนการ 3 140 4. นิทรรศการจบ...แต่ไม่สิ้นสุด

4.1. “ฉันเห็น ฉันทํา ฉันจึงเข าใจ”: การเรียนรู ด วยการลงมือปฏิบัติ 4.2. บทเรียนในกระบวนการ 4

145 147 151

5. นิทรรศการในกระบวนการ

157

บรรณานุกรม

165

การเดินทางในระยะห่างของดวงตา

171

(Traveling in the Distance of Eyes) โดย ศรยุทธ เอีย ่ มเอือ ้ ยุทธ

3. ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู่ กิจกรรมสาธารณะ

145 147 151

5. นิทรรศการในกระบวนการ

157

บรรณานุกรม

165

การเดินทางในระยะห่างของดวงตา

171

(Traveling in the Distance of Eyes) โดย ศรยุทธ เอีย ่ มเอือ ้ ยุทธ

สารจากผู้อํานวยการ

“พม าระยะประชิด” เป นนิทรรศการที่มิวเซียมสยาม สถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู แห งชาติ จัด ทําขึ้นในป 2559 เนื่องในวาระการเข าสู ประชาคมอาเซียนอย าง เป นทางการ โดยสถาบันฯ ต องการสื่อสารกับสังคมไทยในประเด็นต างๆ อาทิ การสร างความเข าใจต อคนจากประเทศเพือ่ นบ าน การอยูร ว มกับความแตกต าง และ การลดอคติที่สั่งสมมาในสังคมไทย กระบวนการจัดทํานิทรรศการดังกล าว เริ่มต นด วยการศึกษาเอกสาร และหา ข อมูลภาคสนามจากชาวเมียนมาในไทยและทีป่ ระเทศเมียนมา การสร างความสัมพันธ และการมีสว นร วมในกระบวนการจัดหาวัตถุจดั แสดงและการนําชม อีกทัง้ ตลอดระยะ เวลาจัดแสดงนิทรรศการ สถาบันฯ ได จัดกิจกรรมอย างหลากหลาย เพื่อส งเสริม ความรูค วามเข าใจในวัฒนธรรมและวิถชี วี ติ ของเพือ่ นบ าน อาทิ การบรรยายวิชาการ ละครเด็กที่ผู เล นเป นเด็กชาวเมียนมาจากครอบครัวผู ใช แรงงาน ดนตรีพื้นถิ่น โดยศิลป นจากเมียนมา การแสดงทางวัฒนธรรมโดยชาวเมียนมา เป นต น

สารจากผู้อํานวยการ

ในภาพรวม “พม าระยะประชิด” เป นการทํานิทรรศการที่เกี่ยวข องกับผู คน มากมายและหลากหลาย เป นนิทรรศการที่มีความสลับซับซ อนในองค ประกอบของ ทุกกระบวนการ ดังนั้นระหว างทางจึงมีบทเรียนมากมายเกิดขึ้น สถาบันฯ เห็นว า บทเรียนในระหว างกระบวนการทํางานนีเ้ ป นสิง่ ทีม่ คี ณ ุ ค า ควรแก การสะท อนความคิด การทบทวน ไตร ตรอง และแบ งป นกับผู ที่สนใจ ทั้งในวงการของผู ทํานิทรรศการ ในหมู ผู สนใจเมียนมาศึกษา วัฒนธรรมศึกษา หรือประชาชนที่มีความกระหายที่จะ รู จักเพื่อนบ าน และการอยู ร วมกันอย างเข าอกเข าใจ ด ว ยเหตุ ทั้ ง หมดนี้ จึ ง เป น ที่ ม าของหนั ง สื อ “นิ ท รรศการในกระบวนการ พม าระยะประชิด สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม” ที่อยู ในมือท าน สถาบันฯ หวังว าการส งต อบทเรียนอันสําคัญนี้จะยังประโยชน ให กับการเรียนรู และ สร างความเข าใจตามความประสงค ของท านสืบไป ราเมศ พรหมเย็น

ผู อํานวยการสถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู แห งชาติ

EXHIBITION IN THE MAKING “MYANMAR UP-CLOSE”: MEDIA FOR ENHANCING INTERCULTURAL DIALOGUES

၀ ๐ ่ ง นําเรือ

การเรียบเรียงความรู้จากคนทํางานพิพิธภัณฑ์นับเป็น สิ่ งท้าทายอย่างยิ่ง เพราะความรู้และทักษะที่เกิดขึ้น ในพิพิธภัณฑ์ไม่ใช่บทสั งเคราะห์ทฤษฎีที่จะใช้ได้กับ การอธิบายปรากฏการณ์ตา่ งๆ หากแต่เป็นปฏิบต ั ก ิ ารที่ อยูร่ ะหว่างแผนงาน (สิ่งทีเ่ ป็นอุดมคติของการทํางาน) ั หาให้งานนัน ้ สําเร็จลุลว่ ง) โดย และหน้างาน (การแก้ปญ เฉพาะอย่างยิง ้ นี้ สถาบันพิพิธภัณฑ์ ่ ในการทํางานครัง การเรียนรู้แห่งชาติสร้างบทสนทนาครัง ้ สํ าคัญระหว่าง พิพิธภัณฑ์กับสั งคม คนไทย-คนพม่า ระหว่างคนที่ เสมือนรูจ ้ ก ั กัน อยูใ่ กล้กน ั หากแต่ไม่มโี อกาส “วิสาสะ” กันอย่างแท้จริง

“นิทรรศการในกระบวนการ” ทีอ่ ยูใ นมือผูอ า นนี้ มาจากบทสนทนาระหว างผูเ ขียน กับบุคคลต างๆ ที่ทํางานในนิทรรศการด วยบทบาทที่แตกต างกัน ผู เขียนเรียบเรียง จากข อมูลทีไ่ ด จากการสัมภาษณ และคัดเลือกบทสัมภาษณ บางส วน โดยนําเสนอไว ในอัญประกาศ พร อมระบุถึงผู ให สัมภาษณ ที่กล าวข อความนั้นๆ ระบบการอ างอิงนี้ มีส วนแสดงให เห็นอารมณ และตัวตนของผู ให ข อมูล แสดงให เห็นความเห็นพ องและ เห็นต างของผู คนทีเ่ กีย่ วข องกับการทํางานพิพธิ ภัณฑ ผู เรียบเรียงเชือ่ มัน่ ว า “เสียง” ของคนทํางานมีความสําคัญอย างยิ่งและควรปรากฏไว บุคคลจํานวนหนึ่งที่ผู เขียนต องกล าวไว ในบทเกริ่นนํานี้ คือกลุ มคนที่ผู เขียน สัมภาษณ แต ละคนต างทําหน าที่อย างสําคัญในกระบวนการทํานิทรรศการ งานภัณฑารักษ (curatorial work) ประกอบด วย ทวีศกั ดิ์ วรฤทธิเ์ รืองอุไร เป น นักจัดการความรู ของสถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู ฯ และทําหน าที่เป นภัณฑารักษ หลักของนิทรรศการเรื่อง “พม าระยะประชิด” โดยมี สรวิชญ ฤทธิจรูญโรจน เป น ผู ช วยภัณฑารักษ ทั้งสองทําหน าที่ค นคว าข อมูลและดูแลภาพใหญ ของนิทรรศการ โดยเฉพาะอย างยิ่งขั้นตอน “การแปลความ” ที่ร วมกันคัดสรรเนื้อหาจากงานวิจัย และถ ายทอดเป นเรื่องราวในนิทรรศการ

นําเรื่อง 17

งานภาคสนาม (fieldwork) เป น ทั้ ง งานตั้ ง ต น และฐานสํ า คั ญ ที่ ช ว ยให นิทรรศการมีความคม (คาย) ซึ่งการทํางานต องใช ทั้งแรงกาย แรงสมอง และแรงใจ ผูท ที่ าํ งานภาคสนามทัง้ สองเป นผูท มี่ คี วามรูท างสังคมศาสตร และงานวิจยั และมีเวลา ให กบั การทํางานด วยการจัดจ างเฉพาะเป นโครงการ การทํางานแบ งหน าทีไ่ ว 2 ส วน ได แก ศุภรา มณีรัตน ศึกษากลุ มแรงงานพม าที่มหาชัย จังหวัดสมุทรสาคร และ อลิษา ม วงสาร ในส วนที่เกี่ยวข องกับงานภาคสนาม คนชนชั้นกลาง กลุ มคนทํางาน ที่ใช ทักษะและความรู เฉพาะทาง บทเรียนสําคัญจากทั้งสองช วยแสดงให เห็นความ สําคัญของการทํางานข อมูล แม ข อมูลที่ทั้งสองเรียบเรียงไว ทั้งหมดไม ปรากฏในนิทรรศการ แต การทํางาน ในกระบวนการช วยให ทั้งสองเรียนรู “ความเป นจริง” บางชุด หรือกล าวได ว าเป น กระบวนการทํางานเป นหนึง่ บทสนทนาของพิพธิ ภัณฑ อนึง่ ทัง้ สองคนยังมีสว นสําคัญ ในการสนับสนุนขั้นตอนของการตีความข อมูลเพื่อพัฒนาเป นบทนิทรรศการ และ การจัดแสดงนิทรรศการอีกคํารบหนึ่ง งานออกแบบและการผลิต (exhibition design and production) การสนทนา กับ กีรติ กีรติกานต สกุล และ นิติกรณ งามรัตนกุล ทั้งสองทํางานในบริษัทเอกชน ที่รับออกแบบ ผลิตและติดตั้งงานนิทรรศการในครั้งนี้ ความน าสนใจของสิ่งที่ได พูด คุยไม เพียงแต จะเข าใจการแปรและแปลงเนือ้ หาทีผ่ า นภัณฑารักษ ได วางไว แล ว แต ยงั เห็นการต อรองระหว างฝ ายภัณฑารักษ และฝ ายออกแบบบางสิ่งที่กําหนดไว ในแบบ จากที่นําเสนอกับพิพิธภัณฑ ไม ได รับการสานต อเมื่ออยู หน างาน บางอย าง “ด น” ขึ้นในระหว างทาง ทั้งกีรติและนิติกรณ อยู ท ามกลางระหว างบทสนทนาของ “เสียง” ต างๆ ของคนพม าในไทยกับภัณฑารักษ ประจํานิทรรศการ งานการศึกษาและกิจกรรมสาธารณะ (education and public activity) ทั้ง ยุภาพร ธัญวิวัฒน กุล และ ป ยมาศ สุขพลับพลา ช วยชี้ให เห็นว า นิทรรศการไม สามารถอยู ได ด วยตนเอง นั่นหมายถึง รูปแบบของการสื่อสารระหว างพิพิธภัณฑ กับกลุ มผู ชมควรเกิด ขึ้นในลักษณะอื่นๆ ด วย การศึกษาและกิจกรรมสาธารณะ เป นทางเลือกที่พิพิธภัณฑ สามารถพูดคุยกับผู คนด วยการมีส วนร วม นอกเหนือไป จากการใช สายตาชมวัตถุ ป าย บอร ด หรือการฟ งเสียงและดูภาพสื่อในนิทรรศการ การลงมือปฏิบัติด วยตนเอง และกลิ่นที่เกิดขึ้นในกิจกรรมชวนผู เข าร วมกิจกรรมได

18 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

เรียนรู ข ามวัฒนธรรม ความน าตื่นตาตื่นใจของกิจกรรมสาธารณะไม สิ้นสุดอยู เพียงการออกแบบ กิจกรรมที่หลากหลายที่ตอบสนองสาธารณะ งานละครเยาวชนเรื่องเจ าผีเสื้อ ที่เกิด ขึ้นได จาก “คนละคร” ทั้งสองคือ ดร.ปวลักขิ์ สุรัสวดี และ ลัดดา คงเดช และน องๆ ลูกหลานของคนพม า ร วมเรียนรู ระหว างกัน ภาษาของละครและภาษาอื่นๆ ที่ใช ในการพูดคุยของเด็กๆ แสดงให เห็นเป นอย างดีถึงบทบาทของนิทรรศการที่สาน สนทนาของคนที่น าจะไม มีโอกาสได รู จักกัน ให ทําความรู จักและแลกเปลี่ยนมุมมอง และทัศนคติ ทัง้ มุมมองและทัศนคติไม ใช เพียงมาจากพืน้ เพทางวัฒนธรรมทีแ่ ตกต าง แต “วัย” ของคนสองกลุ มนี้จะฉายให เห็นกระบวนการเรียนรู ที่ต างฝ ายต างได รับ ความพิเศษอีกประการหนึ่งของการจัดแสดงนิทรรศการในครั้งนี้คงหนีไม พ น “พม า” ในระยะประชิด จอลัค (Kyaw Luck) เป นลูกหลานคนพม าที่เข ามาเมืองไทย ตั้งแต อายุ 12 ป ทําหน าที่เป นมัคคุเทศก ประจํานิทรรศการตลอดระยะเวลาการ จัดแสดง ความน าสนใจพร อมๆ กับเรื่องราวที่ชวนคิดในระหว างการสนทนากับเขา ทําให ผู เขียนไม อาจละเลยเนื้อหาบางส วนไว ในหนังสือเล มนี้ คําถามพื้นฐานที่ผู ชมมักตั้งกับเขากลับไม ใช เนื้อหาในนิทรรศการ แต เป น ชีวิตส วนตัว และบางครั้งกลับเลยเถิดไปถึงคําถามที่ไม ควรถามในสายตาของจอลัค “พม ามีสิ่งนี้ไหม?” สําหรับผู เขียนแล ว ปฏิกิริยาของผู ชมที่ตั้งคําถามดังกล าว ยืนยันให เห็นเป นอย างดีว า นิทรรศการไม เคยเป น “เบ าหลอม” หรือการสื่อสาร ทางเดียวอย างแน แท ผู ชมคงพกพาอคติทั้งบวกและลบต อสิ่งใดสิ่งหนึ่งในการมาชม นิทรรศการ ความท าทายจึงตกกับผู จัดนิทรรศการ นิทรรศการจะช วยเปลี่ยนแปลง ทัศนคติ หรืออย างพื้นฐานที่สุด คือการเป ดใจกับสิ่งใหม ความรู ใหม ข อมูลใหม ที่ แตกต างได อย างไร ผู อ านจะได ทําความรู จักทั้งคนทํานิทรรศการและลําดับการทํางานที่ไล เรียง ตัวหัวเรือ่ งต างๆ แล ว ผูเ ขียนจะสรุปบทเรียนเพือ่ แสดงให เห็นแก นแกนทีน่ กั ปฏิบตั กิ าร ทางวัฒนธรรมสามารถเลือกปรับใช ทั้งวิธีคิดและรูปแบบการทํางานพิพิธภัณฑ ตามความเหมาะสม เนื้อหาดังกล าวจะปรากฏในช วงท ายบทตอนต างๆ ในชื่อ “บทเรียนในกระบวนการ”

นําเรื่อง 19

อย างไรก็ดี นิทรรศการเป นเหมือนกับการสื่อสารช องทางอื่นๆ สื่อไม เคยหยุด ทําหน าที่ของตนเอง เรื่องราวในภาพยนตร คงติดตราตรึงใจผู ชมภาพยนตร และนํา มาสูก ารพูดคุยในวงสนทนาต างๆ เนือ้ หาในหนังสือบางเรือ่ งคงติดตามผูอ า นผูน นั้ ไป ตราบเท าที่ผู อ านระลึกถึง บทเพลงคงวนเวียนอยู ในอารมณ ทุกข และสุขของมนุษย นิทรรศการ เรื่อง “พม าระยะประชิด” ได เดินทางต อเนื่องอีกระยะหนึ่ง เมื่อ ถึงวันสุดท ายของนิทรรศการ ณ มิวเซียมสยาม นิทรรศการบางส วนกลายเป นสื่อ ทางวัฒนธรรมที่ “เข าหา” ผู ชม ในที่นี้ นิทรรศการออกเดินทางเพื่อสนทนากับกลุ ม ผู ชมที่แตกต างกันสองประเภท ได แก นักเรียนในสถานศึกษา และนักศึกษาและผู ที่ สนใจทั่วไปในสถาบันอุดมศึกษา สําหรับผู ชมกลุ มแรก ผู เขียนพบปะกับคณาจารย และผู ปกครองของ โรงเรียน อัสสัมชัญ ฝ ายประถมศึกษา เพื่อเรียนรู รูปแบบการใช สื่อบางส วนจากนิทรรศการ ในงานมหกรรมประจําป ของโรงเรียน ซึ่งเป นเหมือนวันเป ดโลกการเรียนรู ทั้งครู และผู ปกครองยํ้าให ผู เขียนเข าใจว า พิพิธภัณฑ ต อง “ออกแรง” อีกมาก เพื่อให งานการศึกษาของพิพิธภัณฑ เป นไปอย างสมบูรณ ยิ่งขึ้น “การนําพิพิธภัณฑ เข าสู สถานศึกษา เป นเรื่องที่สมประโยชน ของทุกฝ าย ครู ลดภาระและความรับผิดชอบในการนํานักเรียนออกนอกสถานศึกษา พิพิธภัณฑ จะได ผู ชมกลุ มใหญ เด็กๆ ได ประสบการณ ที่แตกต างจากการเรียนในห องเรียน” แม กิจกรรมทั้งหมดเกิด ขึ้นในสถานศึกษา แต กระบวนการเรียนรู ที่อาศัยสื่อของ นิทรรศการกลับช วยให เด็กๆ เข าถึงความรู ที่ติดอยู ในใจ มากกว าเป นข อมูลที่เกิด จากการท องจํา กลุม ทีส่ องปรากฏในบทความสุดท าย เรือ่ ง การเดินทางในระยะห างของดวงตา (Traveling in the distance of eyes) ศรยุทธ เอี่ยมเอื้อยุทธ บทความดังกล าวมี ลักษณะที่แตกต างจากการเขียนเนื้อหาหลักในหนังสือเล มนี้ เพราะศรยุทธไม ได วาง เป าหมายไว ทกี่ ารบันทึกเหตุการณ แต เป นการขบคิดกับสิง่ ทีต่ นเองมีสว นร วม สังเกต และสนทนากับผู คนต างๆ ศรยุทธคงใช มุมมองทางวิชาการในการอธิบายให เห็นถึง ความสําคัญของประสบการณ สว นบุคคลกับการสร างความหมายกับนิทรรศการ และ ผลรวมของประสบการณ ทศี่ รยุทธเข าไปเกีย่ วข องกับเหตุการณ ตา งๆ โดยมีแกนเรือ่ ง ของการอพยพและผู คนที่ต องจากถิ่นฐานบ านเกิดอยู ในการอภิปราย 20 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ภาพประกอบในหนั ง สื อ ส ว นหนึ่ ง เป น ภาพถ า ยที่ บั น ทึ ก โดย เฉลิ ม พล อุดมพรประสิทธิ์ และยังมีภาพถ ายอื่นๆ แสดงให เห็นกิจกรรมต างๆ ที่เกี่ยวเนื่องกับ นิทรรศการเรือ่ งพม าระยะประชิดซึง่ ผูเ ขียนจะเขียนกํากับทีม่ าของภาพไว อย างชัดเจน ผูป ระสงค จะใช ประโยชน จากภาพถ ายนัน้ ๆ โปรดติดต อเจ าของภาพถ าย หรือสถาบัน พิพิธภัณฑ การเรียนรู แห งชาติ เพื่อขออนุญาตเป นกรณีไป สุดท ายนี้ ผู เขียนขอกล าวถึงเรื่องสําคัญสองเรื่อง นั่นคือ หนึ่ ง ความสํ า เร็ จ ของผลงานชิ้ น นี้ ค งเกิ ด ขึ้ น ไม ไ ด หากผู เ ขี ย นไม ไ ด รั บ การชักชวนจาก ชนน ชนก พลสิงห โดยความเห็นชอบจาก ฆัสรา ขมะวรรณ มุกดาวิจติ ร ผูอ าํ นวยการฝ ายวิชาการ สถาบันพิพธิ ภัณฑ การเรียนรูแ ห งชาติ ชนน ชนกเป นกําลัง สําคัญทีช่ ว ยประสานงานให ผเ ู ขียนสนทนากับบุคคลต างๆ ทีผ่ เ ู ขียนกล าวไว แล วในที่ นี้ ชนน ชนกช วยตั้งคําถามบางประการที่น าสนใจและคําตอบจากคู สนทนาต างๆ ได รับการอ างอิงด วยเช นกัน สอง การกล าวคําว า “คนพม า” ในทีน่ ี้ คงใช ตามความนิยมในการเรียกชือ่ บุคคล จากชาติภูมิในประเทศเมียนมา โดยไม มีการแยกความแตกต างระหว างชาติพันธุ ทั้งๆ ที่ความแตกต างเหล านั้นมีอยู จริง แม คําเรียกดังกล าวนี้อาจแฝงนัยอื่นๆ ใน ภาษาไทย เช น กลุ มแรงงานอพยพที่มีภาพเหมารวมเชิงลบ แต การกล าวถึงบุคคล หรือกลุ มบุคคลด วยคําคํานี้ไม มีความตั้งใจเช นนั้น ทัง้ ทวีศกั ดิแ์ ละสรวิชญ แสดงความคิดเห็นไว ตงั้ แต เริม่ ต นเมือ่ พบกันครัง้ แรกว า “เราไม ต องการให เกิดการดูถูก น าสงสาร หรือความรันทด” นี่คือความท าทายของ นิทรรศการ บทสนทนาทีเ่ ป นไปอย างเท าเทียมกันระหว างคนต นเรือ่ งและผูช มจะเป น จริงหรือไม เป นเรื่องที่ต องติดตาม ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ

บรรณาธิการ

นําเรื่อง 21

บรรณาธิการ

นําเรื่อง 21

၁ ๑ เป้าหมายนิทรรศการ

นิทรรศการเปรียบเหมือน “หน้าบ้าน” ของพิพิธภัณฑ์ หน้าบ้านทีน ่ ่าสนใจย่อมสะท้อนให้เห็นการทํางานของ คนเบื้องหลัง มากไปกว่านั้ น หน้ าบ้านยังช่วยแสดง ด้วยว่า พิพธ ิ ภัณฑ์แห่งนั้นสามารถทําตามพันธกิจของ องค์กรได้หรือไม่เพียงใด ฉะนั้น จุดเริม ่ ต้นของการทํา นิ ทรรศการสั กเรื่องจึงไม่ใช่เรื่องของการมองผลลัพธ์ ที่เป็นเพียงรูปธรรมแบบขอให้ได้ “นิทรรศการสั กชุด” “ภายในมีเทคโนโลยีสมัยใหม่” “สวยงาม ทันสมัย”

แต พิพิธภัณฑ หรือหน วยงานนั้นๆ ควรเริ่มต นทํางานด วยการตอบตนเอง ให ได วา นิทรรศการจะสนทนาอะไรกับสังคม ความรู ใหม ข อมูลหรือข อค นพบใหม จาก การวิจัย หรือต องการใช นิทรรศการเพื่อวัตถุประสงค ในการสื่อสารระหว างผู คน ในสังคม นิทรรศการอาจเป นได ทั้งเครื่องมือทางการศึกษาสําหรับถ ายทอดความรู เครื่องมือทางการเมืองเพื่อการต อสู ในเป าหมายใดเป าหมายหนึ่ง หรือเครื่องมือทาง สังคมเพื่อให เกิดการสนทนาระหว างสมาชิกของกลุ มคนหรือข ามกลุ มวัฒนธรรม เดิมทีพนั ธกิจของพิพธิ ภัณฑ ขนึ้ อยูก บั กลุม วัตถุสะสมของพิพธิ ภัณฑ เป นสําคัญ เมือ่ เป นเช นนัน้ แถลงการณ หรือ statement ของนิทรรศการจึงสอดคล องกับพันธกิจ ที่ตั้งไว ในที่นี้จะกล าวเฉพาะถ อยแถลงของนิทรรศการเฉพาะเรื่อง แถลงการณ พันธกิจนิทรรศการอาจมีลักษณะที่ครอบคลุมการกําหนดเนื้อหาการทํางานใน ภาพรวมของพิพิธภัณฑ หรือที่เรียกว า Exhibition Mission Statement รูปแบบ ของแถลงการณ นั้นมักจะวางเป าหมายของนิทรรศการในภาพรวมและกลุ มผู รับ ผลประโยชน จากกิจกรรมต างๆ ไว อย างชัดเจน1

The Making of Exhibitions: Purpose, Structure, Roles and Process (Smithsonian Institution, October 2002), 3, https://repository.si.edu/handle/10088/26504. 1

เป าหมายนิทรรศการ 25

The Making of Exhibitions: Purpose, Structure, Roles and Process (Smithsonian Institution, October 2002), 3, https://repository.si.edu/handle/10088/26504. 1

เป าหมายนิทรรศการ 25

1.1. จากพันธกิจพิพิธภัณฑ์ถึงนิทรรศการ ในสารผู อํานวยการ สูจิบัตรนิทรรศการ เรื่อง “พม าระยะประชิด” (Myanmar Up-Close)2 กล าวว า “สถาบั น พิ พิ ธ ภั ณ ฑ ก ารเรี ย นรู  แ ห ง ชาติ เ ป น สถาบั น ที่ มี ห น า ที่ ถ า ยทอดความรู  ที่ ห ลากหลายเกี่ ย วกั บ สั ง คม วั ฒ นธรรม ทั้ ง ในมิ ติ ประวัติศาสตรและประเด็นรวมสมัย ผานรูปแบบนิทรรศการและกิจกรรม ตางๆ เพื่อกระตุนใหเกิดการเรียนรูอยางตอเนื่องในสังคมไทย”

สถาบันพิพธิ ภัณฑ การเรียนรูแ ห งชาติแสดง “อัตลักษณ ” ขององค กรไว ในสาร ผู อํานวยการ สถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู ฯ ไม ใช พิพิธภัณฑ ที่พัฒนาคลังสะสม แต เน นความรู หรือประเด็นทางสังคมที่สาธารณชนให ความสนใจ หรือเป นประเด็นที่ พิจารณาแล ว และเห็นควรในการพัฒนาสื่อการเรียนรู ในกรณีของนิทรรศการเรือ่ ง “พม าระยะประชิด” นิทรรศการพัฒนาขึน้ ในกรอบ ของการเรียนรูเ กีย่ วกับประชาคมอาเซียน หรือสมาคมประชาชาติแห งเอเชียตะวันออก เฉียงใต (Association of South East Asian Nations: ASEAN) ทีเ่ กิดจากการรวมตัวกัน ของประเทศสมาชิกอาเซียน 10 ประเทศ โดยเฉพาะอย างยิ่ง ตั้งแต พ.ศ. 2558 เป นต นมา ประเทศไทยเป นส วนหนึ่งของประชาคมเศรษฐกิจอาเซียน หรือ ASEAN Economic Community (AEC) แม เศรษฐกิจจะเป นเรื่องนําในการรวมกลุ มของ ประชาคม แต การพัฒนาความเข าใจให กับผู คนในประเทศสมาชิกในมิติทางสังคม และวัฒนธรรมนับว ามีความสําคัญ เพราะหนึ่งในผลพวงจากประชาคมเศรษฐกิจ นั่นคือ ผู คนที่เคลื่อนย ายข ามพรมแดน

สูจิบัตรนิทรรศการ เรื่อง พมาระยะประชิด (Myanmar Up-close) (สถาบันพิพิธภัณฑการเรียนรูแหงชาติ, 2559).

26 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

“นิ ท รรศการพม า ระยะประชิ ด จั ด ทํ า ขึ้ น ในบริ บ ทของการเข า สู  ประชาคมอาเซียน ซึ่งในทางเศรษฐกิจ ประเทศไทยจําเปนตองพึ่งพา แรงงานจากประเทศเพื่อนบานใกลชิดอยางเมียนมา โดยในมิติสังคม วัฒนธรรมแลว เรากลับรูจักเพื่อนบานของเรานอยมาก ทั้งๆ ที่ไทยและ เมียนมามีการแลกเปลีย่ นวัฒนธรรมกันมาชานาน และเมียนมาเปนสวนหนึง่ ของชีวิตประจําวันของเราอยางที่หลายคนอาจนึกไมถึง”

ถ อยแถลงดังกล าวเผยให เห็นการแปรรูปความคิด ที่เป นหลักการใหญ ของ พิพิธภัณฑ “ประเด็นร วมสมัย” “ความรู ที่หลากหลาย” สู การปฏิบัติ โดยมีเงื่อนไข ของความเปลี่ยนแปลงทางสังคมที่ประเทศไทยกําลังเผชิญเป นฐานในการอธิบาย ถึงทีม่ าของการพัฒนาชุดนิทรรศการเรือ่ งพม าระยะประชิด สาระสําคัญของการจัดทํา นิทรรศการ จึงไม ใช การวางตัวเองเป นรายงานสักฉบับที่มีเป าหมายเพียงให ผู คน ในสังคมทราบว าเกิดอะไรขึ้น แต นิทรรศการที่จัดทําขึ้นแล วนี้ จะต องช วยส งเสริม ให เกิดความเข าใจของ “คนใกล ” ทั้งเงื่อนไขทางเศรษฐกิจและสังคมที่นับวันจะมี ความซับซ อนมากยิ่งขึ้น “ดวยความตระหนักในบทบาทของพิพธิ ภัณฑในการเชือ่ มโยงความรู และผูคน มิวเซียมสยามไดเก็บขอมูล สรางความสัมพันธกับชาวเมียนมา (ในที่นี้หมายถึงชนกลุมตางๆ ที่มาจากประเทศเมียนมา ไมวาจะเปน มอญ กะเหรี่ยง ปะโอ ฯลฯ) ในหลายพื้นที่ ทั้งในประเทศไทยและใน เมียนมา เพื่อจัดนิทรรศการและกิจกรรมที่มุงหวังวาจะสามารถถายทอด บางสวนของชีวิต ความหวัง ความใฝฝนของเพื่อนบานที่ใกลชิดกับเรา ได ดวยหวังเปนอยางยิ่งวานิทรรศการครั้งนี้จะสามารถเติมความเขาใจ ในพื้นที่วาง และเปนสะพานเชื่อมความเขาใจในเพื่อนบานใกลชิดอยาง เมียนมาไดบางไมมากก็นอย”

คําว า “การเชื่อมโยงความรู และผู คน” ในที่นี้ นิทรรศการทําหน าที่สร างบท สนทนาครั้งสําคัญให กับสมาชิกของสังคมที่ฐานะต างกัน ฝ ายหนึ่งเป นเจ าบ าน (คนไทย) ส วนอีกฝ ายหนึ่งเป นผู มาเยือน (คนพม า) โดยกล าวเอาไว ถึงบทบาทของ นิทรรศการและกิจกรรมที่ “มุง หวังว าจะสามารถถ ายทอดบางส วนของชีวติ ความหวัง ความใฝ ฝ น ของเพื่อนบ านที่ใกล ชิด กับเราได ” ยิ่งกว านั้น นิทรรศการกําหนด

เป าหมายนิทรรศการ 27

ให “ผู ชม” หรือ audience เป นฐานรากของการทํางาน การทํางานจึงไม ใช การตอบสนองความต องการของนักวิชาการหรือผูเ ชีย่ วชาญเฉพาะทางเพียงฝ ายเดียว แต พพิ ธิ ภัณฑ คาํ นึงถึงผูท ตี่ นเองต องการสือ่ สารด วย นีค่ อื ประโยชน ที่สาธารณชนพึง ได รับจากหน วยงานราชการที่ใช งบประมาณของแผ นดิน

กับหัวเรือ่ งทีค่ น คว า เช น หนังสือพิมพ สือ่ ออนไลน และการเก็บข อมูลจากภาคสนาม ในที่นี้ เนื้อหากลายเป นฐานความรู สําคัญที่กํากับการพัฒนานิทรรศการ เรียกได ว า เป นรูปแบบการทํางานที่ใช ประเด็น (subject-based) มากกว าวัตถุที่นําเรื่อง (object-based)

ในเบื้องต นนี้ ผู เขียนต องการชี้ให เห็นถึงความสําคัญในการกําหนดกรอบ การทํางานนิทรรศการ การเริม่ ต นจากพันธกิจของพิพธิ ภัณฑ นบั เป นสิง่ สําคัญ จากนัน้ เป นถ อยแถลงที่แสดงให เห็นเงื่อนไขหรือความจําเป นของการพัฒนาชุดนิทรรศการ โดยขึน้ อยูก บั บริบทของพิพธิ ภัณฑ ในแต ละประเภท เช น พิพธิ ภัณฑ ทางวิทยาศาสตร อาจมีโจทย เรื่องของสภาวะโลกร อน ความเปลี่ยนแปลงภูมิอากาศ หรือพิพิธภัณฑ ทางศิลปะ อาจต องการถ ายทอดข อมูลใหม ๆ ในการศึกษาศิลปวัตถุที่พิพิธภัณฑ ครอบครอง และประเด็นทางสังคมที่แสดงออกในงานศิลปะ เป นต น

การทํางานภาคสนามนับเป นรูปแบบการทํางานสําคัญและสร างความเฉพาะ ให กับนิทรรศการเรื่อง พม าระยะประชิด เนื่องจากข อมูลภาคสนามการทํางานของ ผูร บั ผิดชอบต างๆ มีสว นสําคัญในการกําหนดทิศทางของการพัฒนาการเล าเรือ่ งและ นํ้าเสียงในการถ ายทอดเนื้อหาเป นนิทรรศการ รวมทั้งวัตถุที่เป นส วนประกอบของ เรื่องราว หรือเรียกได ว าเป น “illustrator” ที่ทําหน าที่เป นสะพานเชื่อมโยงเนื้อหา กับเรื่องราวของผู คนที่สถาบันพิพิธภัณฑ เพื่อการเรียนรู ฯ ต องการถ ายทอด เนื้อหา ในส วนนี้จะปรากฏในส วนที่ 3.1. ซึ่งจะกล าวต อไป

1.2. แผนงานนิทรรศการและกิจกรรมเพือ่ การศึกษา “แผนงาน” คือสะพานทีเ่ ชือ่ มต อระหว างพันธกิจและนิทรรศการทีจ่ ดั ทําขึน้ หรือ ทีเ่ ราเรียกว า exhibition plan ในพิพธิ ภัณฑ อาจมีการใช คาํ ว า โปรแกรมนิทรรศการ (exhibition program) ซึ่งขยายขอบเขตของการวางแผนงานให ครอบคลุมถึง กิจกรรมอื่นๆ ที่เกี่ยวข องกับนิทรรศการหลัก3 ประกอบด วยกิจกรรมสาธารณะและ การศึกษา สําหรับนิทรรศการเรื่อง พม าระยะประชิด ผู เขียนกล าวถึงแผนงานสอง ส วน หนึ่ง นิทรรศการ และสอง กิจกรรม แผนงานนิทรรศการจากการสัมภาษณ บคุ คลต างๆ ในงานนิทรรศการเรือ่ ง พม า ระยะประชิด สามารถแบ งได 3 ระยะสําคัญ ประกอบด วย 1) ระยะจัดทําข อมูล อันหมายถึง การสํารวจความรู ในประเด็นที่เราเลือก ทํางาน การสํารวจในที่นี้ ครอบคลุมทั้งการสํารวจวรรณกรรม หรือหนังสือและ บทความวิชาการที่เกี่ยวข องกับประเด็น การสํารวจเอกสารประเภทอื่นๆ ที่สัมพันธ 3

2) ระยะการคัดสรรเนือ้ หา-วัตถุ การวางโครงเรือ่ ง และการสร างธีมในการสือ่ สาร กระบวนการทํางานดังกล าวนี้นับเป นส วนสําคัญอย างยิ่ง เพราะนิทรรศการไม ใช หนังสือวิชาการ งานวิจัย แต เป นการเล าเรื่องและการสร างประสบการณ ในการชม ให กบั สาธารณชน ไม ตา งจากภาพยนตร ทจี่ ะมีการกําหนดเส นเล าเรือ่ งและนํา้ เสียงใน การถ ายทอดเนื้อหา ข อมูลต างๆ ที่ประมวลในระยะแรกจะกลายเป นบทนิทรรศการ พร อมกับการกําหนดสิ่งจัดแสดงประกอบ เช น วัตถุ ภาพถ าย ที่สัมพันธ กับเนื้อหา เหล านั้น เนื้อหาในส วนนี้จะปรากฏในส วนที่ 3.2. อย างไรก็ดี ด วยนิทรรศการเรื่อง พม าระยะประชิด เป นนิทรรศการหมุนเวียน และไม ใช การจัดแสดงศิลปวัตถุหรือวัตถุทางชาติพันธุ เป นสําคัญ ผู เขียนจึง ไม ได กล าวถึงขั้นตอนในการจัดการวัตถุสะสมและการเตรียมความพร อมของพื้นที่ นิทรรศการเพือ่ รองรับกับวัตถุสะสมของพิพธิ ภัณฑ ทัง้ นี้ โดยปกติแล ว การทํางานกับ วัตถุและการเตรียมความพร อมของพืน้ ทีเ่ พือ่ รองรับการจัดแสดงวัตถุ ต องดําเนินการ คู ขนานกับการตีความข อมูลเป นบทนิทรรศการ เพื่อให สอดคล องกับระยะเวลาใน การพัฒนาแบบการจัดแสดง และรองรับกับความเหมาะสมทั้งรูปแบบการจัดแสดง และการอนุรักษ วัตถุที่ควรเป น

The Making of Exhibitions: Purpose, Structure, Roles and Process, 4.

28 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

เป าหมายนิทรรศการ 29

The Making of Exhibitions: Purpose, Structure, Roles and Process, 4.

เป าหมายนิทรรศการ 29

3) ระยะการออกแบบ การผลิต และการติดตั้ง ขอบเขตของงานในระยะที่ สามเป นการทํางานอย างใกล ชิดระหว างพิพิธภัณฑ กับบริษัทเอกชนที่รับออกแบบ การจัดแสดง บทนิทรรศการที่ได รับการคัดสรรเนื้อหาและตีความเป นธีมของ นิทรรศการโดยพิพิธภัณฑ ช วยให บริษัทออกแบบสามารถถ ายทอดเนื้อหาดังกล าว ลงสู พื้นที่นิทรรศการได สอดคล องกับความต องการของพิพิธภัณฑ ในสถานการณ จริง บทนิทรรศการและการออกแบบนิทรรศการไม ใช รปู การณ แบบหนึง่ ต อหนึง่ เพราะนิทรรศการเป นกระบวนการทีอ่ ยูท า มกลางกลุม คนทีม่ คี วาม คิดเห็นทั้งที่สอดคล องกันและที่แตกต างกัน ฉะนั้นการเรียนรู ในนิทรรศการจึงไม ใช ผลงานสุดท ายที่อวดโฉมกับสาธารณชนเท านั้น แต การเรียนรู ในนิทรรศการยังเกิด ขึน้ ในระหว างการทํางานระหว างสมาชิกด วย การรับฟ งความคิดเห็นของทัง้ สองฝ าย ไม วา จะเป นผูร บั ผิดชอบนิทรรศการของพิพธิ ภัณฑ และผูอ อกแบบนิทรรศการนับเป น คุณลักษณะที่พึงมีในการทํางาน เนื้อหาในส วนนี้จะปรากฏในส วนที่ 3.3. อย างไรก็ดี นิทรรศการไม สามารถทําหน าทีไ่ ด อย างสมบูรณ กิจกรรมสาธารณะ และการศึกษาเป นป จจัยสําคัญที่อํานวยให นิทรรศการ “สนทนา” กับกลุ มผู ชมที่มี ความสนใจและพื้นเพในการเรียนรู ที่แตกต างกัน โดยทั่วไป คนทํางานพิพิธภัณฑ มักคุ นชินกับ “มัคคุเทศก ” ประจํานิทรรศการ ในบางกรณี อาจเป นภัณฑารักษ เอง ที่ทําหน าที่ถ ายทอดกระบวนการพัฒนานิทรรศการและเนื้อหาที่อยู ในเรื่องราว แต รูปแบบของกิจกรรมสาธารณะและการศึกษาสามารถพัฒนาได อย างหลากหลาย ขึ้นอยู กับป จจัยต างๆ เช น งบประมาณ บุคลากร สถานที่ สําหรับนิทรรศการเรื่อง พม าระยะประชิด ผู เขียนขอกล าวถึงงานกิจกรรม สาธารณะและการศึกษาในสามลักษณะ ได แก • หนึ่ง มัคคุเทศก “อีกเสียงของคนใน” ผู นําชมนิทรรศการเป นน องๆ ชาว พม าที่ช วยทําให ผู ชมใกล ชิดกับเรื่องเล าหลักของนิทรรศการมากยิ่งขึ้น แต บทเรียน ประการสําคัญที่ผู เขียนสนใจ นั่นคือ ท าทีของผู ชมในมุมมองของมัคคุเทศก ในที่นี้ จะแสดงให เห็นความสําคัญของคนนําชมนิทรรศการ ปฏิกิริยาที่เกิดขึ้นของทั้งสอง ฝ าย และข อคิดสําหรับพิจารณาในการใช สื่อบุคคลเพื่อเป นส วนเสริมในนิทรรศการ

30 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

เนื้อหาส วนนี้จะปรากฏในส วนที่ 3.4.1. • สอง กิจกรรมการศึกษา สําหรับสร างความหลากหลายของกิจกรรมให กับนิทรรศการ นักวิชาการศึกษาผู ถ ายทอดมุมมองและการวางแผนจะแสดงให เห็นการกําหนดรูปแบบและเนื้อหาของกิจกรรม รวมถึงการประสานงานต างๆ ที่มี ความสําคัญอย างยิง่ เพือ่ ให กจิ กรรมบรรลุเป าหมายทีต่ งั้ ไว เนือ้ หาจากนักวิชาการศึกษา สะท อนท าทีของตนเองและวิธคี ดิ กับนิทรรศการ ทัง้ เหมือนและต างไปจากภัณฑารักษ ความแตกต างเช นนั้นมิใช ความขัดแย ง หากเป นมุมมองที่จะเสริมให นิทรรศการมี ชีวิตชีวามากยิ่งขึ้น เนื้อหาในส วนนี้จะปรากฏในส วนที่ 3.4.2. • สาม กิจกรรมสาธารณะ สถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู แห งชาตินับเป น พิพธิ ภัณฑ ลาํ ดับต นๆ ทีเ่ ริม่ กิจกรรม ไนท @มิวเซียม (Night at Museum) กิจกรรม ดังกล าวสร างปรากฏการณ การใช ประโยชน พิพิธภัณฑ เพื่อการเรียนรู ในยามคํ่าคืน วาระดังกล าวไม เพียงจะเป ดโอกาสให ผู ชมเรียนรู กิจกรรมผ านการชมการแสดง การสาธิต ทีส่ ร างความตืน่ ตาตืน่ ใจด วยแสงสีเสียงทีไ่ ม อาจทําได ในยามกลางวันแล ว กิจกรรมช วยดึงดูดผู คนที่ไม เคยเยี่ยมชมพิพิธภัณฑ มาลองสัมผัสกับสถานที่และ กิจกรรมที่สร างทั้งความสนุกและเนื้อหาการเรียนรู ผู รับผิดชอบกิจกรรม ไนท @มิวเซียม จะบอกเล าเรื่องราวที่น าสนใจของ การวางแผนและวิธีคิดเกี่ยวกับสาธารณชนหรือผู ชม ความพิเศษของบรรยากาศ ยามคํ่าคืนในสนามหญ าของมิวเซียมสยามเป น “ทุน” ที่สําคัญที่สถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู ฯ รู จักใช ให เป นประโยชน กับการสร างความมีชีวิตชีวา คนทํางาน พิพิธภัณฑ อาจเริ่มต นมองหา “มุมดี” ที่จะช วยสร างบรรยากาศและประสบการณ ที่แตกต างให กับผู ชม และใช สําหรับเป นเวทีสร างความสัมพันธ กับผู ชมกลุ มใหม ๆ พิพธิ ภัณฑ สามารถเป นสถานทีส่ าํ หรับคนเมืองมาใช เวลาตอบสนอง “ไลฟ สไตล ” ได ง ายยิ่งขึ้น เนื้อหาในส วนนี้จะปรากฏในส วนที่ 3.4.3. แผนงานนิทรรศการและกิจกรรมเพื่อการศึกษานับว ามีความสําคัญที่ต อง วางแผนด วยความรัดกุม และติดตามการทํางานอยู เป นระยะๆ เพื่อตรวจสอบและ ทบทวนถึงสิ่งที่วางแผนและการทํางาน ว ามีความสอดคล องหรือเผชิญเงื่อนไขอื่นๆ จนส งผลให เกิดการปรับเปลีย่ นแผนงานหรือเนือ้ หาทีก่ าํ หนดไว อย างไรก็ดี สิง่ ทีไ่ ม ได กล าวไว ในหนังสือเล มนี้คือ การกําหนดงบประมาณสําหรับโครงการนิทรรศการใน เป าหมายนิทรรศการ 31

ภาพรวม ซึ่งแต ละองค กรมักมีระเบียบทางงบประมาณและการเงินแตกต างกัน จึง เป นเรื่องที่ผู ปฏิบัติการต องอาศัยประสบการณ หรือการศึกษาในการจัดการดังกล าว นอกจากนี้ งานนิทรรศการยังสัมพันธ กับฝ ายอื่นๆ ในองค กร โดยเฉพาะอย าง ยิง่ พิพธิ ภัณฑ ทใี่ ห ความสําคัญกับรายได จากค าเข าชมหรือค าธรรมเนียมการเข าร วม กิจกรรม ในหลายกรณี พิพิธภัณฑ ที่ต องพัฒนารายได จากกิจกรรมของพิพิธภัณฑ จะต องวางแผนทางการตลาด การหาผู ให การสนับสนุน (sponsorship) เพือ่ โครงการ นิทรรศการ หรือการหาภาคีรว มจัดการ เพือ่ จัดสรรผลประโยชน ในการร วมทุนสําหรับ สร างสรรค นิทรรศการและกิจกรรม แต ด วยสถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู แห งชาติ เป นองค กรของรัฐ จึงมีการจัดสรรงบประมาณต างๆ สําหรับประเภทงานนี้ไว แล ว ผู เขียนจึงไม ให คําอธิบายเกี่ยวกับการวางแผนในส วนการตลาด การระดมทุน และ การดําเนินการอื่นๆ ในส วนการพัฒนารายได จากโครงการนิทรรศการ ในอี ก ส ว นหนึ่ ง ที่ ไ ม ป รากฏในเนื้ อ หาได แก แผนงานประชาสั ม พั น ธ แ ละ การพัฒนาผลิตภัณฑ ในการส งเสริมภาพลักษณ ของนิทรรศการ การประชาสัมพันธ พิพิธภัณฑ ในวาระของนิทรรศการ แผนงานประชาสัมพันธ มีส วนสําคัญอย างยิ่งให นิทรรศการบรรลุเป าหมายที่ต องการ เพราะนั่นหมายถึงจํานวนผู เข าชมที่เป นไป ตามเป าหมายทีต่ ั้งไว รวมถึงประเภทของผูช มทีส่ อดคล องกับกิจกรรมตามแผนงาน ส วนผลิตภัณฑ หรือเรียกโดยรวมว า “ของที่ระลึก” ที่อาจหมายถึงสินค า หนังสือ นิทรรศการ เป นต น งานทั้งสองลักษณะนี้มักขึ้นอยู กับโครงสร างภายในองค กร ผู รับผิดชอบเฉพาะงาน และนโยบายที่กําหนดไว แตกต างกันในแต ละแห ง

1.3. บทเรียนในกระบวนการ 1 พันธกิจและเป้าหมาย

แผนงานนิทรรศการ

โปรแกรม

นิทรรศการ

ทีส ่ ร้างสรรค์ กิจกรรมสาธารณะและการศึกษา

แผนภาพ 1 โปรแกรมนิทรรศการที่สร างสรรค จะต องมีองค ประกอบอย างน อยสามส วน หนึ่ง พันธกิจและเป าหมาย สอง แผนงานนิทรรศการ สาม กิจกรรมสาธารณะและการศึกษา

บทเรียนแรกในกระบวนการ “โปรแกรมนิทรรศการที่สร างสรรค ” อาศัย การทํางานของคณะทํางานนิทรรศการที่ต องมีความชัดเจน ความชัดเจนดังกล าว เริ่มตั้งแต พันธกิจของนิทรรศการที่ตอบโจทย ภารกิจของพิพิธภัณฑ ความชัดเจนใน ลําดับต อมาคือ ขอบเขตของแผนงานนิทรรศการทีต่ อ งพัฒนาจากความรูท างวิชาการ ที่เหมาะสม การอาศัยข อมูลต างประเภททั้งเอกสารและบุคคล รวมถึงการคัดเลือก วัตถุที่สอดคล อง และเตรียมเป นบทนิทรรศการสําหรับการออกแบบนิทรรศการ ความชัดเจนในการทํางานอีกลักษณะหนึง่ คือ ความร วมมือกับแผนกอืน่ ๆ ของ พิพธิ ภัณฑ นิทรรศการทีม่ ชี วี ติ จะต องอาศัยกิจกรรมอืน่ ๆ ทีช่ ว ยส งเสริมรูปแบบการ เรียนรู ที่หลากหลาย หน วยงานทางการศึกษาและกิจกรรมสาธารณะทําหน าที่เป น ตัวแทนของผู ชม กิจกรรมที่สอดคล องกับเนื้อหานิทรรศการ โดยคํานึงถึงพื้นเพของ ผู ชมต างประเภท เช น เด็ก นักเรียน กลุ มครอบครัว การใช เวลาว าง เป นต น จะต อง ได รบั การอภิปรายร วมกันกับฝ ายภัณฑารักษ เพือ่ สร างความสมดุลระหว างวิชาการ และการเรียนรู ของกลุ มผู ชม “นิทรรศการที่สร างสรรค ” คือนิทรรศการที่จะให เวทีคนทํางานพิพิธภัณฑ ได ร วมกันเรียนรู ในระหว างทาง ผู ปฏิบัติงานต องเป ดใจและร วมกันตัดสินใจโดยคํานึง ถึงผู ชมและเป าหมายปลายทางของพิพิธภัณฑ การเรียนรู จึงไม ใช ผลผลิตสําเร็จรูป

32 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

เป าหมายนิทรรศการ 33

1.3. บทเรียนในกระบวนการ 1 พันธกิจและเป้าหมาย

แผนงานนิทรรศการ

โปรแกรม

นิทรรศการ

ทีส ่ ร้างสรรค์ กิจกรรมสาธารณะและการศึกษา

เป าหมายนิทรรศการ 33

ที่เกิดขึ้นเมื่อนิทรรศการแล วเสร็จและเป ดให ผู ชมมาชม แต การเรียนรู เริ่มต นตั้งแต การริเริม่ โครงการนิทรรศการ จวบจนวันทีน่ ทิ รรศการเป ดสูส าธารณะ และยังคงเกิดขึน้ กระทั่งนิทรรศการเสร็จสิ้นหน าที่ในพิพิธภัณฑ ลําดับต อไป เป นการกล าวในรายละเอียดถึงบทบาทของบุคลากรต างๆ ในโครงการนิทรรศการ และกระบวนการจัดการตัวอย างจากนิทรรศการเรื่อง พม าระยะประชิด ผู เขียนจะแทรกความรู พื้นฐานเกี่ยวกับบทบาทของบุคลากรต างๆ เพือ่ เป นแนวทางให ผป ู ฏิบตั กิ ารเข าใจในบทบาท และสามารถกําหนดท าทีของตนเอง ในการทํางานนิทรรศการ

34 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

มหาชัย ได ชื่อว าเป น Little Myanmar ของไทย โดยเฉพาะในปริมณฑลทางศาสนา ชาวพม าสามารถแสดงอัตลักษณ ได อย างเต็มที่ ในภาพ เป นงานบุญที่จัดขึ้นกลางซอยของชุมชน เพื่อบิณฑบาตสิ่งของไปช วยชาวพม าที่บ านเกิด ซึ่งกําลังประสบอุทกภัยใน พ.ศ. 2558

36 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

น อยคนนักที่จะรู ว า “บ านเกิด” ของแรงงานชาวพม า เป นอย างไร ทีมนักวิจัยจึงตัดสินใจตามติด “เย เมียว ซอ” หรือ “เจ” ในชื่อภาษาไทย กลับบ านที่เมืองพะโคในช วงเทศกาลสงกรานต พ.ศ. 2558 เจเก็บหอมรอมริบจนสามารถซือ้ รถหกล อ ได ถึง 2 คันเอาไว ให เช า ลานบ านของเจจึงกลายเป น ลานตากข าวของเพื่อนบ าน ระหว างรอขนส งข าว ไปโรงสี

เป าหมายนิทรรศการ 37

“อ อง จู” (คนที่ 3 จากซ าย) แวะเยี่ยมอาจารย คนแรกที่ สอนตัดเย็บเสื้อผ า หากแต วัตถุประสงค หลักของการกลับมา ทวายครั้่งนี้ ก็เพื่อมาดูร านเสริมสวยที่กําลังก อสร าง ด วยนํ้าพักนํ้าแรงจากการทํางานที่เมืองไทย รวมถึงมาจองกฐินวัดในหมู บ านที่จะจัดในป ถัดไป อ อง จู ไม ได มีฐานะยากลําบาก แต มาทํางานเมืองไทย ก็เพื่อเป ดประสบการณ และ “อัปเดต” แฟชั่น

38 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

พิธีอัญเชิญฉัตรขึ้นประดิษฐาน ณ ยอดเจดีย วัดเชิงเขา อําเภอทองผาภูมิ จังหวัดกาญจนบุรี ณ วันที่ 15 มีนาคม 2560 โดยฉัตรองค นี้ มิวเซียมสยาม ได ขออนุญาตอัญเชิญมาประดิษฐาน ใน นิทรรศการ “พม าระยะประชิด” ในฐานะวัตถุศักดิ์สิทธิ์ ไม ใช วัตถุจัดแสดง เพื่อสื่อถึงความเลื่อมใสศรัทธาในพระพุทธศาสนา และการเรียนรู ร วมกันระหว างชาวไทยกับชาวพม า

เป าหมายนิทรรศการ 39

ชุมชนพม า มหาชัย

40 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

วันเข าพรรษา เมื่อนักวิจัยภาคสนามพบกลุ มธัมมะเสตะครั้งแรก

เป าหมายนิทรรศการ 41

ชุมชนพม า มหาชัย

วันเข าพรรษา เมื่อนักวิจัยภาคสนามพบกลุ มธัมมะเสตะครั้งแรก

เป าหมายนิทรรศการ 41

၂ ๒

โครงสร้าง บทบาท และการจัดการ

၂ ๒

โครงสร้าง บทบาท และการจัดการ

้ หาจะแสดงให้เห็นถึงการจัดการนิทรรศการ ในบทนี้ เนือ ในระยะต้ น นั บเป็ น ขั้ น ตอนที่ แ ปรเป้ า หมายที่ มี ความชัดเจน แผนงานที่เกี่ยวข้องกับงานภัณฑารักษ์ งานกิจกรรมสาธารณะและการศึกษา เนื้อหาในส่ วนนี้ พยายามตอบคํ า ถามสํ า คั ญ สองสามประการ ได้ แ ก่ ความคิดริเริ่มในการพัฒนาประเด็นเกิดขึ้นได้อย่างไร โดยเฉพาะอย่ า งยิ่ ง การเรี ย นรู้ ใ นกลุ่ ม ผู้ ช มเกี่ย วกั บ ทัศนคติและความคิดต่อผู้คนที่เป็นประเด็นหลักของ นิทรรศการ หรือ “คนพม่า”

จากนั้น เมื่อความคิด ดังกล าวเริ่มชัดเจนยิ่งขึ้น พิพิธภัณฑ เลือกแนวทาง การพัฒนาข อมูลโดยอาศัยการวางแผนอย างไร ใครบ างที่เข ามาเกี่ยวข องกับการ ทํางาน ทั้งในส วนภัณฑารักษ และในส วนกิจกรรมสาธารณะและการศึกษา ในที่นี้ ผูเ ขียนได หยิบยกบทบาทในอุดมคติของผูป ฏิบตั งิ านพิพธิ ภัณฑ สองประเภทมากล าว เป นข อมูลเสริมไว ด วย นั่นคือ ภัณฑารักษ และนักการศึกษาในพิพิธภัณฑ เพื่อเป น แนวทางในการเทียบเคียงระหว างภาพอุดมคติและสถานการณ ทเี่ กิดขึน้ ในการทํางาน ทั้งนี้ เป นการยกตัวอย างจากข อมูลการสัมภาษณ ผู เกี่ยวข องกับนิทรรศการเรื่อง พม าระยะประชิด เป นสําคัญ

2.1. ภาพรวมในการจัดการ พัฒนาการขององค กร ความเปลีย่ นแปลงทิศทางการบริหาร บริบทงานบริหาร ราชการในแต ละแห ง ล วนเป นป จจัยและเงื่อนไขกําหนดโครงสร างการทํางานและ บุคลากรในการทํางานที่แตกต างกัน สําหรับสถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู แห งชาติ การพัฒนาชุด นิทรรศการ อาศัยส วนงานที่เกี่ยวข องสองส วน ได แก ฝ ายวิชาการและฝ ายมิวเซียมสยาม โดยมี ผูอ าํ นวยการพิพธิ ภัณฑ ทาํ หน าทีใ่ นการตัดสินใจภาพรวมของการทํางานในเบือ้ งแรก เพื่อมอบหมายทิศทางของนิทรรศการที่ควรจะเป น จากนั้นนักจัดการความรู ซึ่งทํา โครงสร าง บทบาท และการจัดการ 45

หน าทีภ่ ณ ั ฑารักษ หรือเป นนักวิชาการศึกษาของพิพธิ ภัณฑ จะรับผิดชอบการทํางาน ในรายละเอียดเพื่อให งานบรรลุตามแผนงานที่ได วางไว การตัด สินใจยังอาศัยความคิดเห็นของผู อํานวยการฝ ายวิชาการและฝ าย มิวเซียมสยามประกอบในการทํางาน รวมทั้งการแก ป ญหาที่เกิดขึ้นในการทํางาน ระยะเวลาการทํางานของพิพิธภัณฑ ตั้งแต การจัดเตรียม จนถึงการจัดสร าง นิทรรศการ ใช ระยะเวลาราว 15 เดือน โดยให นํ้าหนักกับการทํางานข อมูลที่มาจาก การค นคว าเอกสารและภาคสนามมากที่สุด หรือราว 10-12 เดือน เพราะมีพื้นที่ ในการทํางานวิจัยที่แตกต างกันหลายแห ง จากนั้นเป นส วนของการตีความ คัดเลือก ประเด็นและวัตถุ และพัฒนาเป นบทนิทรรศการในระยะเวลา 1-2 เดือน ส วน การพัฒนาแบบนิทรรศการและการผลิต-การติดตั้ง อีก 45 วัน ระยะเวลาการทํางานแตกต างกันในแต ละแห งขึน้ อยูก บั ประเภทนิทรรศการ ใน กรณีทเี่ ป นนิทรรศการทีจ่ ดั แสดงศิลปวัตถุ โบราณวัตถุ อาจจะต องคํานวณถึงเวลาใน การอนุรักษ วัตถุให พร อมสําหรับการจัดแสดงต อสาธารณะ และการเตรียมอุปกรณ และวัสดุต างๆ ที่เป นมิตรกับวัตถุในพื้นที่การจัดแสดง การทํางานกับวัตถุสะสมของ พิพิธภัณฑ ยังต องคํานึงถึงการเคลื่อนย ายวัตถุจากคลังสู พื้นที่แสดง ซึ่งจะต องมี การเตรียมเส นทางการเคลื่อนย ายวัตถุอย างเหมาะสมด วยเช นกัน เพื่อป องกันไม ให วัตถุได รับอันตรายระหว างการทํางาน อย างไรก็ดี สําหรับนิทรรศการเรื่อง พม าระยะประชิด วัตถุต างๆ ที่ใช ใน การจัดแสดงมาพร อมกับการทํางานภาคสนาม วัตถุหลายชิ้นได รับจากเจ าของวัตถุ ในระหว างการเก็บข อมูล หรือในทางกลับกัน มีการตั้งประเด็นนิทรรศการทีต่ อ งการ ถ ายทอด และเจ าหน าทีผ่ ร ู ับผิดชอบโครงการนิทรรศการสืบค นวัตถุให สอดคล องกับ เนื้อหาการทํางานที่ได กําหนดไว ด วยเหตุนี้ วัตถุทั้งหมดในนิทรรศการจึงไม ใช วัตถุ สะสมตามรูปแบบการทํางานทั่วไปในพิพิธภัณฑ แต เป นวัตถุที่บอกเล าความหมาย ของเรื่องราว หรือเรียกได ว า “วัตถุมีชีวิต” (living objects) มากกว าจะเป นวัตถุที่ เปลี่ยนสถานะเป นวัตถุพิพิธภัณฑ (“museualized” objects) ผู เขียนจะกล าวถึงวัตถุจํานวนหนึ่งจากข อมูลการสัมภาษณ ในส วนที่ 3 ของ หนังสือ เพื่อแสดงให เห็นความหมายของวัตถุและความมีชีวิต หรือเหตุผลใน การคัดเลือกวัตถุเพื่อเป นสิ่งจัดแสดงในนิทรรศการ ความท าทายประการสําคัญของ 46 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

สถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู แห งชาติ คือ วัตถุต างๆ ที่เกิดขึ้นในการจัดนิทรรศการ ชัว่ คราวแต ละครัง้ จะกลายเป นวัตถุพพิ ธิ ภัณฑ ในทีส่ ดุ หรือไม เพราะวัตถุหลายชิน้ ได รับเป นสิทธิ์ขาดจากเจ าของเดิม และเมื่อวัตถุกลายเป นสิ่งจัดแสดงในระยะเวลาหนึ่ง นโยบายพัฒนาคลังวัตถุของพิพธิ ภัณฑ (Collection Development Policy) ควรเกิด ขึ้นอย างไร คําตอบของคําถามนี้อยู นอกเหนือขอบเขตของหนังสือ

2.2. เริม่ ต้นความคิด แหล งที่มาของความคิดตั้งต นในการพัฒนานิทรรศการได มาจากหลากหลาย ทิศทาง ในทางปฏิบัติ ที่มาของความคิดเหล านั้นมาจากต นกําเนิดไม กี่แหล งเท านั้น กรณีงานวิจัยภายในหรือความสนใจของภัณฑารักษ และนํามาสู การสร างสรรค นิทรรศการทีเ่ กิดขึน้ โดยบุคลากรภายในเอง หรืออาจเป นการจัดจ างหน วยงานเอกชน จากภายนอกเพื่อสร างสรรค ผลงาน ภัณฑารักษ ทําหน าที่ในการกําหนดความคิดตั้ง ต น หรือเป นกลุ มงานวิชาการที่ร วมประมวลและกําหนดหัวข อนิทรรศการ ในอีกทางหนึง่ พิพธิ ภัณฑ ทใี่ ห ความสําคัญกับความสนใจและความอยากรูอ ยาก เห็นของสาธารณชน หัวข อตั้งต นนิทรรศการจะเป ดกว างมากขึ้น โดยอาจมีเวทีหรือ ช องทางทีส่ าธารณชนสามารถแสดงความคิดเห็น ความสนใจ และความต องการ เพือ่ ให พิพิธภัณฑ เลือกประเด็นเหล านั้นไว เป นจุดเริ่มต นโครงการนิทรรศการ ตัวอย าง เช น ศูนย วทิ ยาศาสตร เพือ่ การศึกษา ท องฟ าจําลอง กรุงเทพฯ จัดนิทรรศการเกีย่ วกับ ดาวหางทีโ่ คจรมายังโลกทุก 100 ป ซึง่ ความสนใจของสาธารณชนร วมเป นจุดเริม่ ต น โครงการให ศูนย วิทยาศาสตร ฯ หรือในกรณีของพิพธิ ภัณฑ ทเี่ กีย่ วข องกับสังคม วัฒนธรรม และประวัตศิ าสตร เช น พิพิธภัณฑสถานแห งชาติ อเมริกันอินเดียน กรุงวอชิงตัน ดี.ซี. สหรัฐอเมริกา พิพิธภัณฑสถานฯ ให ความสําคัญกับชุมชน และเป ดให ชุมชนต นทางซึ่งเป นที่มา ของวัตถุสะสมพิพธิ ภัณฑ รว มกําหนดประเด็นและเนือ้ หาในการจัดแสดงนิทรรศการ ฉะนัน้ ความคิดเริม่ ต นของนิทรรศการประเภทนีค้ อื อาศัยความต องการของชุมชนที่

โครงสร าง บทบาท และการจัดการ 47

เป นผู ที่มีส วนได ส วนเสียกับนิทรรศการ4

อคติของคนไทยทีม่ ตี อ เพือ่ นบ านทีก่ ลายเป นคนใกล ชดิ หรือพบเห็นในชีวติ ประจําวัน

สําหรับความคิดตั้งต นนิทรรศการเรื่อง พม าระยะประชิด มีประเด็นน าสนใจ หลายประการ ความคิดตั้งต นมาจากความพันธกิจของพิพิธภัณฑ ดังที่ผู เขียนกล าว ไว แล วหัวข อแรก แต การคัดเลือก “คนพม า” ซึ่งเป นกลุ มคนเพื่อนบ านที่เข ามาเป น แรงงานอีกหลายๆ กลุม มาจากการประเมินสถิตเิ กีย่ วกับแรงงานชาวพม าทีม่ จี าํ นวน มากกว าเพื่อนบ านกลุ มอื่น

ฆัสรา7 ผูอ าํ นวยการฝ ายวิชาการ ยังขยายให เห็นว า นิทรรศการเรือ่ ง พม าระยะ ประชิด นับเป นการทํางานอย างต อเนือ่ งของพิพธิ ภัณฑ ในความพยายามทีจ่ ะส งเสริม ให สงั คมไทยเรียนรูเ พือ่ นบ านอาเซียนในมิตวิ ฒ ั นธรรม เพือ่ แสดงให เห็นความเหมือน และความแตกต างระหว างกัน เพราะหากไม มพี รมแดนประเทศแล ว อาเซียนนับเป น ภูมิภาคที่มีความสัมพันธ และการแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมและสังคมมาอย างยาวนาน

“เราน าจะรู เรื่องคนใกล ตัวเรา บางบ านมีคนเขมร ลาว ที่เข ามาทํางาน แต เมื่อ เปรียบเทียบสัดส วน พบว าคนพม ามีสดั ส วนทีม่ ากกว า เป นแรงงานทีส่ าํ คัญ” นอกจาก นี้ แรงจูงใจในการเลือกหัวข อเกีย่ วกับคนพม ายังมาจาก “อคติเรือ่ งชาติ เห็นได อย าง ชัดว าแบบเรียนทางประวัติศาสตร ขีดเส นความสัมพันธ ชัดเจนมาก ทั้งๆ ที่สําหรับ ชาวพม าเอง คนไทยไม ใช อริอันดับแรก หากแต เป นชาวอังกฤษที่เคยเป นผู ปกครอง อาณานิคม”

ความคิดเกี่ยวกับอาเซียนเริ่มต นจากนิทรรศการถาวร (เดิม) ซึ่งเป นจุดตั้งต น มิวเซียมสยาม ทีแ่ สดงให เห็นดินแดนสุวรรณภูมทิ ผี่ ค ู นข ามพรมแดนไปมาตัง้ แต อดีต การค นพบส วนคล ายคลึงระหว างวัฒนธรรมต างๆ ทําให นิยามของความเป นไทย จําเป นต องขยายตัว มากกว าการกําหนดลักษณะบางประการไว เป นเครื่องหมาย อ างอิงความเป นไทย

ทั้งทวีศักดิ์และสรวิชญ 5 ผู รับผิดชอบงานภัณฑารักษ กล าวเป นเสียงเดียวกัน ทวีศกั ดิย์ ังขยายความคิดเพิม่ เติมถึงความสําคัญในการหยิบยก “คนพม า” มา เป นประเด็นตั้งต นในการพัฒนาชุดนิทรรศการ “คนพม ามักได รับการพิจารณาใน ฐานะ “ป จจัยการผลิต” แต หากพิจารณาให ถ องแท แล ว เขามีมิติสุนทรียะเหมือนกับ คนทัว่ ๆ ไป เช น ในวันเสาร และอาทิตย กลุม แรงงานพม ามาเรียนรํา ซึง่ มีความสําคัญ อย างมากในการรวมตัวเป นชุมชน”6 คําอธิบายของผู รับผิดชอบงานภัณฑารักษ แสดงให เห็นเป าหมายที่พิพิธภัณฑ ต องการนําเสนอ ไม ใช การบอกเล าถึงพม าในแง ของความงามทางศิลปะ หรือเพียงการให ข อมูลเกี่ยวกับแรงงานพม าในประเทศไทย แต การนําเสนอให นทิ รรศการเป นส วนหนึง่ ของการเปลีย่ นแปลงทัศติและปรับเปลีย่ น 4 Marilena Alivizatou, “Chapter 5 Intangible Heritage at the Living Memorial of Native Americans”, In Intangible heritage and the museum: new perspectives on cultural preservation, Critical cultural heritage series. University College London institute of archaeology publications series, v. 8 (Walnut Creek, Calif: Left Coast Press, 2012), 105–34.

ส วนนิทรรศการหมุนเวียนทีด่ าํ เนินการมาอย างต อเนื่องในระยะ 2-3 ป นี้ ก อน ที่จะมีนิทรรศการเรื่อง พม าระยะประชิด เช น นิทรรศการ เรื่อง หลงรัก: นิทรรศการ ประสานอาเซียน ทีก่ ล าวถึงการใช “รัก” ในการสร างสรรค เครือ่ งใช ในชีวติ ประจําวัน ของคนบนพื้นที่สูง เครื่องประดับสถาป ตยกรรมไทย ผลงานศิลปะจากเวียดนาม เพื่อชี้ให เห็นลักษณะร วมของผู คนในภูมิภาคกับการรู จักประยุกต ใช สิ่งแวดล อมมา ตอบสนองการดําเนินชีวิต หรื อ นิ ท รรศการเรื่ อ ง ประสบการณ หู สู อ าเซี ย น (ASEA(R)N) ซึ่ ง เป น นิทรรศการ “เชิงทดลอง” ที่ผสานงานสื่อโสตทัศน ในการจัดแสดง สื่อมีที่มาจาก กระบวนการทํางานและวิธีคิดของผู สร างสรรค ผลงานแตกต างกัน แต มี “เสียง” ที่ เกิดขึ้นในภูมิภาคอาเซียนเป นแกนกลาง เพื่อให ผู ชมสัมผัสกับเสียงต างสังคมต าง วัฒนธรรม และใช ผัสสะของการได ยินมากกว าการมองหาคําอธิบายทางวิชาการ ทันที เมื่อเข าสู นิทรรศการ

ทวีศักดิ์ วรฤทธิ์เรืองอุไร และ สรวิชญ ฤทธิจรูญโรจน, การสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับการทํางานโครงการ นิทรรศการ เรื่อง พมาระยะประชิด: การตีความและการคัดเลือกวัตถุจัดแสดง, สัมภาษณโดย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ, MP3 recorder, 11 มกราคม 2560.

ในเบือ้ งต นนี้ ผูเ ขียนเห็นว า ความคิดตัง้ ต นนิทรรศการเรือ่ ง พม าระยะประชิด มี เหตุผลสําคัญ 2-3 ประการ ทีไ่ ม ใช เพียงเหตุผลหรือความสนใจส วนตัวของภัณฑารักษ ผู กํากับการเลือก แต เป นพันธกิจของหน วยงาน แต ที่สําคัญกว านั้น การทํางานอย าง

ทวีศกั ดิ์ วรฤทธิเ์ รืองอุไร, การสัมภาษณขอ มูลเกีย่ วกับการทํางานโครงการนิทรรศการ เรือ่ ง พมาระยะประชิด: ภาพรวมนิทรรศการ, สัมภาษณโดย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ, MP3 recorder, 15 ธันวาคม 2559.

ฆัสรา ขมะวรรณ มุกดาวิจิตร, การสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับการทํางานโครงการนิทรรศการ เรื่อง พมาระยะประชิด: ภาพรวมนิทรรศการ, สัมภาษณโดย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ, MP3 recorder, 15 ธันวาคม 2559.

48 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

โครงสร าง บทบาท และการจัดการ 49

เป นผู ที่มีส วนได ส วนเสียกับนิทรรศการ4

โครงสร าง บทบาท และการจัดการ 49

• รับผิดชอบในการดูแลและพัฒนาคลังสะสม ซึ่งรวมถึงวัตถุ ศิลปวัตถุ ตัวอยางพืชและสัตว โครงสรางประวัติศาสตร และลิขสิทธิ์ ทางปญญา

ต อเนือ่ งของพิพธิ ภัณฑ ในประเด็นเกีย่ วข องกับภูมภิ าคเพือ่ การเรียนรูข า มวัฒนธรรม มีสว นสําคัญอย างยิง่ ในการสร างอัตลักษณ ของสถาบันพิพธิ ภัณฑ การเรียนรูฯ นัน่ คือ ความรูห ลากหลายและประเด็นร วมสมัย ช วยกําหนดจุดต างของพิพธิ ภัณฑ และกลาย เป นลักษณะที่สาธารณชนจดจํา

• มีสวนรวมในการจัดทํานโยบายองคกรและขั้นตอนในการดูแลคลัง สะสม ซึ่งไดรับการยอมรับระบบมาตรฐาน และหนวยงานวิชาชีพ ที่เกี่ยวของ

2.3. ใครทําอะไรในการทํางานนิทรรศการ

• มีสว นในการวิจยั เพือ่ งานทะเบียนในคลังวัตถุ และตีความวัตถุทเี่ ปน ของพิพิธภัณฑหรือขอยืมจากหนวยงานภายนอก

ในลําดับสุด ท ายของส วนที่ 2 เนื้อหาจะกล าวถึงบทบาทของบุคลากรใน พิพธิ ภัณฑ ผม ู คี วามสําคัญในการพัฒนาโครงการนิทรรศการ ได แก ภัณฑารักษ และ นักวิชาการศึกษา ซึ่งต างมีความสําคัญในการสื่อสารความรู ของพิพิธภัณฑ ที่มาจาก การค นคว าให กับสาธารณชน

• พัฒนาและจัดนิทรรศการ • มีสวนสําคัญการทํางานกิจกรรมสาธารณะและการศึกษา • สงเสริมและพัฒนาชองทางใหสาธารณชนใชประโยชนคลังสะสม

ในเบือ้ งต น ผูเ ขียนคัดเลือกชุดนิยามภัณฑารักษ และนักการศึกษา ทีอ่ ธิบายให เห็นบทบาทและลักษณะงานของบุคลากรทัง้ สองประเภท เพือ่ จะกล าวถึงสถานการณ การทํางานในโครงการนิทรรศการเรือ่ ง พม าระยะประชิด ของสถาบันพิพธิ ภัณฑ การ เรียนรู แห งชาติ

• พัฒนาและมีสวนรวมในการเรียบเรียงเนื้อหา ความเรียง บทความ งานวิจัย และชิ้นงานแบบอื่นๆ เพื่อถายทอดความคิดเกี่ยวกับงาน พิพิธภัณฑ

ภัณฑารักษเปนบุคลากรทีม่ คี วามรู ประสบการณ หรือไดรบั การศึกษา ในสาขาที่เกี่ยวของกับเปาหมายพิพิธภัณฑ บทบาทและความรับผิดชอบ แตกตางกันในแตละพื้นที่การทํางานและภายในองคกรของพิพิธภัณฑ แตละแหง ทัง้ นีอ้ าจเปนบุคลากรในองคกรทีม่ ชี อื่ ตําแหนงอืน่ ๆ ไดเชนกัน

• เปนตัวแทนหนวยงานในการใหขอมูลกับสื่อ การจัดประชุมวาระ พิเศษ การประชุมทางวิชาชีพ วิชาการ และสัมมนา • ติดตามขอกฎหมายตางๆ ทีเ่ กีย่ วของกับการอนุรกั ษวตั ถุพพิ ธิ ภัณฑ ทั้งในระดับรัฐ ชาติ และนานาชาติ

บทบาทของภัณฑารักษนนั้ หลากหลาย ซึง่ อาจทําหนาทีบ่ างประการ หรือทุกลักษณะ ดังนี้

นอกจากจะเขาใจบทบาทของตนเอง จะตองเขาใจความรับผิดชอบที่ มีตอ คณะกรรมการบริหารและเจาหนาทีอ่ นื่ ๆ ใหความเคารพตอสายการ บังคับบัญชา ใชความรูค วามสามารถในประเภทงานอืน่ ๆ ของพิพธิ ภัณฑ และชุมชนคนทํางานพิพิธภัณฑ8

• พัฒนาความรูท างวิชาการในสาขาวิชาการทีต่ นเปนผูเ ชีย่ วชาญ เพือ่ ถายทอดความรูชุดใหมจากการศึกษาวิจัยในสาขาของตนเอง และ ในวิชาชีพดานพิพิธภัณฑ • ใหความเห็นเกี่ยวกับการจัดหาหรือการจําหนายวัตถุออกจากคลัง สะสมของพิพิธภัณฑ

50 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

การทํางานของภัณฑารักษ ในตําแหน งนักจัดการความรูข องสถาบันพิพธิ ภัณฑ “A Code of Ethics for Curators” (American Association of Museums, 2009), https://evemuseograa. les.wordpress.com/2016/02/curcomethics.pdf. 8

โครงสร าง บทบาท และการจัดการ 51

2.3. ใครทําอะไรในการทํางานนิทรรศการ

โครงสร าง บทบาท และการจัดการ 51

การเรียนรู ฯ ให นํ้าหนักกับการจัดการเนื้อหาความรู ทั้งที่มาจากการวิจัยของ องค กรและงานวิจัยที่เป นผลผลิตของบุคคลภายนอกที่ได รับการสนับสนุนจาก สถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู ฯ การพัฒนาชุดนิทรรศการและการทํางานควบคู กับ นักการศึกษา นับเป นอีกบทบาทหนึ่งที่ภัณฑารักษ สามารถแลกเปลี่ยนความคิดเห็น กับนักการศึกษา เพราะเป นผูท าํ หน าทีห่ ลักในการตัดสินใจและคัดเลือกประเด็น วัตถุ และลําดับความ ในการพัฒนาชุดนิทรรศการ ภัณฑารักษ จะต องทําหน าที่ติดตามภาพรวมการทํางานอยู เป นระยะ เพื่อ รายงานความก าวหน าต างๆ ตั้งแต การค นคว า การเรียบเรียงบทนิทรรศการ การประสานงานกับผูอ อกแบบนิทรรศการ การติดตัง้ หน างาน การอํานวยให กจิ กรรม สาธารณะและการศึกษาเกิดขึ้นตามเป าหมายที่นิทรรศการตั้งไว ทั้งนี้ การทํางาน ระหว างภัณฑารักษ และนักการศึกษานั้น มีความสําคัญอย างยิ่งเพื่อให “นิทรรศการ มีชวี ติ ” และสร างความเคลือ่ นไหวให พพิ ธิ ภัณฑ รวมทัง้ การพัฒนากลุม ผูช มหน าใหม บทบาทงานการศึกษาและการตีความ

• พืน้ ฐานความคิดของนักการศึกษา คือการสงเสริมประสบการณของ ผูช มในพิพธิ ภัณฑ “ทําไมเราถึงทําสิง่ นี”้ และ “อะไรคือเปาหมายหรือ จุดหลักของสิง่ นัน้ ” หรือ “ใครคือกลุม เปาหมายสําหรับกิจกรรมนัน้ ” เพื่อนําไปสูความคิดที่มีเปาหมายและความชัดเจน • นั ก การศึ ก ษาจะแปรความรู  ที่ ผ  า นการวิ จั ย มาแล ว สู  เ นื้ อ หา นิทรรศการ กิจกรรมที่เกี่ยวของ รวมถึงรูปแบบอื่นๆ ของการ สรางสรรคงานกับพิพิธภัณฑ • การสือ่ สารระหวางภัณฑารักษและนักการศึกษาสําคัญอยางยิง่ เพือ่ ใหเกิดความชัดเจน และนักการศึกษาจะตองเปนตัวแทนของผูชม ประสบการณของผูชมเปนสาระสําคัญของการศึกษาในพิพิธภัณฑ • จําเปนจะตองมีการสรางสรรคใหม ทดลอง กลาพัฒนากิจกรรมที่ แตกตาง และนําเสนอกับเจาหนาที่ ผูอํานวยการในพิพิธภัณฑ

52 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

• นอกจากเปาหมายแลว งบประมาณยังมีสวนสําคัญอยางยิ่งในการ พิจารณาของนักการศึกษาในการทํางาน

งานของแผนกทางการศึกษาหลากหลาย

• การอบรมผูนําชมอยางตอเนื่องและรักษาความสัมพันธ • การจัดการทองเที่ยว เพื่อนําไปสูประสบการณเรียนรูใหมๆ • การอบรมครู ที่พยายามใหครูใชประโยชนจากพิพิธภัณฑ สราง ความใกลชิดกับชุมชนและพิพิธภัณฑ • กิจกรรมกับโรงเรียน ออกแบบกิจกรรมใหเขากับกลุมนักเรียนตางๆ ดูแลวัสดุอุปกรณที่ใชเปนสื่อการเรียนการสอนในหองเรียน ติดตอ ประสานงานเพื่อกิจกรรมทัศนศึกษามายังพิพิธภัณฑ ประเมินผล • กิจกรรมพิเศษ การจัดกิจกรรมในวันเปดนิทรรศการ กิจกรรมใน วันหยุด ขอมูลขาวสาร • ละครในพิพิธภัณฑ กิจกรรมประวัติศาสตรที่มีชีวิตดวยการแสดง ที่ใชฐานความรูและทรัพยากรของพิพิธภัณฑ การนําเสนอโดยใช ตัวละครในฐานะบุคคลที่หนึ่ง หรือกลาวถึงบุคคลในอดีตในฐานะ บุคคลที่สาม • อบรมเชิ ง ปฏิ บั ติ ก าร ละคร ฝ ก ปฏิ บั ติ โดยมี เ นื้ อ หาเชื่ อ มกั บ นิทรรศการ • จดหมายขาว สือ่ สารเพือ่ แนะนําความรูต า งๆ เกีย่ วกับการจัดแสดง • การประเมินผลเพื่อดูประสิทธิภาพของการจัดแสดงและกิจกรรม เพื่อการศึกษา • การพัฒนาโครงการเพื่อดําเนินกิจกรรมตามแผนงาน

โครงสร าง บทบาท และการจัดการ 53

งานของแผนกทางการศึกษาหลากหลาย

โครงสร าง บทบาท และการจัดการ 53

• การกําหนดแผนในการตีความ เปนการทํางานรวมกับผูออกแบบ ภัณฑารักษ ในการพัฒนาใหนิทรรศการสามารถสื่อสารเนื้อหาที่ พิพธิ ภัณฑตอ งการบอกเลา ไดอยางเหมาะสมกับผูค นในแตละกลุม (ชวงวัย พื้นเพสังคม) • การพั ฒ นาโปรแกรมการศึ ก ษานอกพิ พิ ธ ภั ณ ฑ สํ า หรั บ คนที่ ไม ส ามารถมาเยี่ ย มชมพิ พิ ธ ภั ณ ฑ ต อ งระลึ ก ถึ ง เป า หมายและ วัตถุประสงคของโครงการไวอยางสมํ่าเสมอ • การตลาด การตลาดเพื่อสรางกลุมผูชมและสงผลใหพิพิธภัณฑคง อยูในสายตาและความสนใจของชุมชน • แตไมมใี ครสามารถดําเนินการไดทกุ ภารกิจ เลือกตามความเหมาะสม งบประมาณ ทักษะ และความสนใจของเจาหนาที่ 9

จุดยืนของนักการศึกษาคํานึงถึงผู ชมที่แตกต าง เพื่อเป นโอกาสที่พิพิธภัณฑ สามารถรักษากลุ มผู เยี่ยมชมเดิม หรือ “ขาประจํา” และการพัฒนากลุ มผู ชมใหม ได อย างน าสนใจ สถิตพิ นื้ เพของผูเ ข าร วมกิจกรรมในแต ละครัง้ แสดงให เห็นจํานวนผูช ม ที่เข าชม/ร วมกิจกรรมของมิวเซียมสยามเป นครั้งแรก เฉลี่ยร อยละ 40 ซึ่งแสดงให เห็นประโยชน ในประเภทของกิจกรรมที่หลากหลาย

2.4. บทเรียนในกระบวนการ 2 ความคิดตั้งต้น

ภัณฑารักษ์ / นักการศึกษา

ในกรณีของนิทรรศการเรื่อง พม าระยะประชิด นักการศึกษาในตําแหน ง นักจัดการความรู ได รับมอบหมายให ดูแลส วนการพัฒนากิจกรรมสาธารณะ และ การพัฒนาเนื้อหาการเรียนรู ที่แตกต างจากนิทรรศการหลัก เช น การบรรยาย สาธารณะ ทีม่ เี นือ้ หาแตกต างจากประเด็นหลักของนิทรรศการ แต คงอยูข อบเขตของ นิทรรศการที่เกี่ยวข องกับประเทศเพื่อนบ านอย างพม า ความหลากหลายของกิจกรรมเพือ่ การศึกษาทีป่ ระกอบด วยโปรแกรมใน 4 ด าน คือ การบรรยายวิชาการเกี่ยวกับประวัติศาสตร พม าในแต ละช วงสมัย การแสดง ละครสร างสรรค โดยกลุ มเด็กเยาวชนเชื้อสายพม า การแสดงทางศิลปวัฒนธรรม ของพม า และกิจกรรมเวิร คช็อป เหล านี้ช วยให ผู คนที่อาจไม สนใจกับเนื้อหาหลัก ของนิทรรศการมาร วมกิจกรรมสาธารณะในเบื้องต น และเป นโอกาสประชาสัมพันธ ให กลุ มผู ชมนั้นเข าชมนิทรรศการในลําดับต อมา10 Anna Johnson, “Museum Education and Museum Educators”, ใน The museum educator”s manual: educators share successful techniques, American Association for State and Local History book series (Lanham: AltaMira Press, 2009), 9–11. 9

“รายงานสรุปผลการจัดโปรแกรมเรียนรูนิทรรศการหมุนเวียน “พมาระยะประชิด” ระหวางเดือนเมษายน กรกฎาคม 2559 ณ มิวเซียมสยาม” (สถาบันพิพิธภัณฑการเรียนรูแหงชาติ, 2559), 1. 10

54 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ระยะเวลาและ ่ ีการวางแผน งานทีม

*=%$ @ 9 *@*@$,= þJ1<I'ö>7->. 9 %@#//4 >/

>/#V> >%9.ú> !ú9I%CQ9 %I'ā% ,>* V> 9 6>$>/ %

V>%B I'ö>7->.

/Eû = (Eû /E'J&& >/6CQ96>/#AQ71> 71>.

>% û9-E1 3=!"D

>%!A 3>- $A-%@#//4 >/

>%99 J&&%@#//4 >/ >/(1@!

>% @ //-6>$>/ < >/4B 5>

แผนภาพ 2 การจัดการนิทรรศการและกิจกรรมสาธารณะ

บทเรียนในกระบวนการลําดับที่ 2 แสดงให เห็นความสําคัญในการตั้งต น การทํางานนิทรรศการ เป าหมายปลายทางของนิทรรศการ และการตอบโจทย พนั ธกิจ ของพิพิธภัณฑ ต องชัดเจน นอกจากนี้ การพัฒนาโครงการนิทรรศการอย างต อเนื่อง ยังเป นป จจัยที่สําคัญอีกประการที่ช วยให สาธารณชนจดจําความเฉพาะทางหรือ ความเชี่ยวชาญของพิพิธภัณฑ การทํางานนิทรรศการต องอาศัยบทบาทของบุคลากรทั้งสองประเภท นั่นคือ ภัณฑารักษ และนักการศึกษา ทีต่ า งทําหน าทีส่ อื่ สารเนือ้ หาและชุดความคิดทีแ่ กนหลัก โครงสร าง บทบาท และการจัดการ 55

2.4. บทเรียนในกระบวนการ 2 ความคิดตั้งต้น

ภัณฑารักษ์ / นักการศึกษา

ระยะเวลาและ ่ ีการวางแผน งานทีม

*=%$ @ 9 *@*@$,= þJ1<I'ö>7->. 9 %@#//4 >/

>/#V> >%9.ú> !ú9I%CQ9 %I'ā% ,>* V> 9 6>$>/ %

V>%B I'ö>7->.

/Eû = (Eû /E'J&& >/6CQ96>/#AQ71> 71>.

>% û9-E1 3=!"D

>%!A 3>- $A-%@#//4 >/

>%99 J&&%@#//4 >/ >/(1@!

>% @ //-6>$>/ < >/4B 5>

แผนภาพ 2 การจัดการนิทรรศการและกิจกรรมสาธารณะ

ของนิทรรศการให กับสาธารณชน นิทรรศการจึงไม ใช การบอกเล าเหมือนรายงาน การวิจัย แต ต องสร างประสบการณ ที่แตกต างเพื่อให สาธารณชนเกิดการเรียนรู แต ประสบการณ ดังกล าวนั้นควรมีลักษณะที่หลากหลาย เพื่อตอบโจทย พื้นเพของผู ชม ที่แตกต างกัน นิทรรศการ กิจกรรมสาธารณะ กิจกรรมเพื่อการศึกษา สามารถสอด ประสานกันด วยแกนของเนือ้ หาและขอบเขตของประเด็น แต ตา งมีอสิ ระในการตีความ ให ตอบสนองกับผู ชมได หลากหลายกลุ ม ขั้นตอนการทํางานที่รัดกุมและมีการติดตามการทํางานอยู เป นระยะ จะช วย ให นิทรรศการบรรลุได ตามงานทั้ง 4 ประเภทจะต องได รับความใส ใจระหว างผู ที่ เกี่ยวข อง งานข อมูล-วัตถุ งานตีความ-ธีมนิทรรศการ งานออกแบบนิทรรศการติดตั้ง และงานกิจกรรมสาธารณะและการศึกษา ต องได รับการพัฒนาเคียงคู กันเพื่อ ความพร อมเมื่อเป ดนิทรรศการสู สาธารณชน การแก ป ญหาร วมกันระหว างสมาชิก ของคณะทํางานจะช วยให นิทรรศการสมบูรณ การเรียนรู ในกระบวนการสร างสรรค นิทรรศการจึงเริ่มต นตั้งแต การจัดทําโครงการ และการเรียนรู จะเกิดขึ้นตลอดระยะ เวลาการทํางาน เนื้อหาในส วนต อไปเป นหัวใจของหนังสือ โดยแต ละส วนจะแจกแจงให เห็น ความสําคัญของงาน เนื้อหาการทํางาน และบทเรียนที่เกิดขึ้นระหว างกระบวนการ ส วนที่ 3 เรื่อง “ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสูก จิ กรรมสาธารณะ” จึงไม ใช เพียง การไล เรียงสิ่งที่เกิดขึ้นในโครงการนิทรรศการเรื่อง พม าระยะประชิด แต ผู เขียน ต องการถ ายทอดให เห็นมุมมองของคนทํางานที่เกิดขึ้น มุมมองต างๆ จะช วยแสดง ให เห็นสาระของงานพิพิธภัณฑ ที่เกิดขึ้น และควรได รับการบันทึกเพื่อเป นบทเรียน ให กับคนทํางาน หรือเพื่อการเปรียบเทียบกระบวนการทํางานที่จะเกิดขึ้นในอนาคต

56 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

58 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

โครงสร าง บทบาท และการจัดการ 59

60 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

โครงสร าง บทบาท และการจัดการ 61

62 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

โครงสร าง บทบาท และการจัดการ 63

๓၃

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู่ กิจกรรมสาธารณะ

๓၃

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู่ กิจกรรมสาธารณะ

ในบทนี้ ผู้เขียนจะกล่าวถึงขัน ้ ตอนการทํางาน มุมมอง และบทเรียนของผูท ้ เี่ กีย ่ วข้องกับนิทรรศการเรือ ่ ง พม่า ระยะประชิด โดยลําดับให้เห็นตั้งแต่ขั้นตอนการเก็บ ข้อมูล ในตอน “เริม ่ ต้นเดินทาง” การตัง้ ต้นกับคําถามที่ ถูกทิศถูกทาง นับว่าสําคัญกับการทํางานในระยะต่อไป

การทํางานภาคสนามเพื่อค นหาคําตอบ เป นช องทางในการได คําตอบ และนํา มาสูค าํ ถามใหม ๆ ศุภราจะบอกเล าถึงการทํางานในพืน้ ทีม่ หาชัย ส วนการทํางานภาค สนามของอลิษานั้นอยู ในเมืองอย างกรุงเทพฯ และเชียงใหม อนึ่ง ข อมูลจากทวีศักดิ์ และสรวิชญ ที่ผู เขียนสัมภาษณ ในวาระได รับการคัดสรรเพิ่มเติม เพื่ออธิบายบาง ข อมูลบางส วนเพิ่มเติม จากนัน้ ทวีศกั ดิแ์ ละสรวิชญ จะมาไขข อข องใจหลายประการ ทีผ่ เ ู ขียนเกิดคําถาม ในใจเมือ่ เยีย่ มนิทรรศการเรือ่ ง พม าระยะประชิด เนือ้ หาในตอน “การตีความ การสร าง ธีม และการคัดสรรวัตถุจัดแสดง” เป นเหมือนกับ “สะพาน” ที่จะเชื่อมข อมูลทาง วิชาการจากนักวิจัยกับผู ชม บทสนทนากับทั้งสองทําให เห็นบทบาทของภัณฑารักษ ที่ต องตัดสินใจหลายประการ เพื่อให ภาพนิทรรศการปรากฏเป นแบบนิทรรศการที่ มีความชัดเจน การทํางานของทั้งสอง ยํ้าให เห็นถึงบทบาทของพิพิธภัณฑ ที่จะต อง เป น “ผูก มุ ” เนือ้ หาในการทํางาน และไม ใช การยกบทบาทของภัณฑารักษ ให กบั ซัพพลายเออร ที่รับหน าที่ในการออกแบบนิทรรศการและการผลิต กีรติและนิติกรณ ทั้งสองทํางานในส วนการออกแบบนิทรรศการ โดยเป นหนึ่ง ในสามบริษัทที่เข าแข งขันในการประกวดแบบนิทรรศการ และได รับการคัดเลือกให ทํางานร วมกับภัณฑารักษ เนือ้ หาในตอน “หน างาน: การออกแบบและภาพทีป่ รากฏ จะแสดงให เห็นการตีความการออกแบบนิทรรศการ ซึ่งเป นจุดตั้งต นการออกแบบ ผู เขียนจะเรียบเรียงคําอธิบายของผู ออกแบบประกอบการพิจารณาจากแบบที่นํา เสนอในครั้งแรก เนื้อหานี้จะได รับการถ ายทอดไว ใน “การออกแบบที่ไม มีมุมฉาก” อย างไรก็ดี เมื่อกระบวนการทํางานดําเนินไป การสร างสรรค นิทรรศการจริงย อมมี ความแตกต างจากแบบที่ได นําเสนอไว เนื้อหาในตอน “แปรรูปเป นร าง” จะกล าวถึง บทสนทนาระหว างผู ออกแบบและภัณฑารักษ ที่ต องทํางานร วมกัน จนนิทรรศการ ปรากฏไว ให เห็น” ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 67

ในส วนสุดท าย “กิจกรรมเพือ่ การศึกษา: เคล็ด (ไม ) ลับให นทิ รรศการมีชวี ติ ” เนือ้ หาแบ งไว 4 ตอน ประกอบด วย (1) โดยพม า: การนําชมนิทรรศการโดยเจ าของ วัฒนธรรม มาจากการพูด คุยกับจอลัค ที่ทําหน าที่เป นคนนําชมในระยะสี่เดือน ความท าทายของการทํางานกลับไม ได อยู ที่ภาษาซึ่งจอลัคจะต องใช ภาษาไทยใน การสื่ อ สาร หากแต เ ป น การเผชิ ญ กั บ คํ า ถามและมุ ม มองที่ แ ตกต า งของผู ช ม (2) เสวนา-สาธิต-แสดง ในส วนนี้ ยุภาพร ในฐานะนักการศึกษาจะไล เรียงให เห็นการ ตั้งเป าหมายของงานการศึกษาในนิทรรศการ และการวางรูปแบบของกิจกรรม โดย มีการขยายความเพิ่มเติมในประเด็นเกี่ยวกับละครในนิทรรศการ (3) ละครของ “เด็กพม า” ที่ปวลักขิ์และลัดดา จะอธิบายให เห็นถึงรูปแบบของละครที่ประยุกต ให เข ากับการแสดงในพื้นที่นิทรรศการ ละครที่มีเด็กชาวพม าสร างสรรค บทด วยตัวเอง สุดท าย (4) ทําไมต องเป ดพิพิธภัณฑ ตอนกลางคืน? ป ยมาศจะพูดคุยถึง “ลูกค า” ของพิพิธภัณฑ ที่เป นทั้งขาประจําและขาจรมาในงาน ไนท @มิวเซียม ความตื่นตา ตื่นใจในสถานที่ยามคํ่าคืนสําคัญอย างไรกับกิจกรรมสาธารณะเป นเรื่องที่ผู อ านจะ ได ติดตาม

3.1. เริม่ ต้นเดินทาง พื้นที่อย าง “มหาชัย” ซึ่งเป นตําบลหนึ่งในเขตอําเภอเมือง จังหวัดสมุทรสาคร เป นพื้นที่เป าหมายแรกที่คณะทํางานวางแผนในการเก็บข อมูล เพราะมีแรงงาน ชาวพม าเชือ้ สายต างๆ ทํางานในโรงงาน ในธุรกิจการก อสร าง คณะทํางานกําหนดให โรงงานไทยยูเนี่ยนโฟรเซ นฟู ด ส ซึ่งมีจํานวนลูกจ างชาวพม านับหลายหมื่นคน เป นกรณีศึกษา ศุภราบอกเล าถึงความคิดและความรู สึกที่เกิดขึ้นตลอดระยะเวลา การทํางาน บทสะท อนดังกล าวจะฉายให เห็นแนวทางการทํางานที่จะเป นประโยชน ในการทํางานลําดับต อไป นอกจากนี้ ยังมีพื้นที่อื่นที่ศุภราและทีมงานติดตามแหล ง ข อมูลเพื่อทําให การทํางานนั้นสมบูรณ มากยิ่งขึ้น เช น ในจังหวัดกาญจนบุรี และใน ประเทศเมียนมา สําหรับการทํางานของอลิษาในเมืองอย างกรุงเทพฯ และเชียงใหม ตอกยํ้าให เห็นว าคนไทยรูจ กั เพือ่ นบ านน อยเต็มที คนพม าจํานวนหนึง่ ทีม่ ที กั ษะและความรูท าง

68 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ภาษาเข ามาทํางานในสํานักงาน มาเรียนหนังสือ และมาทําหน าทีช่ ว ยเหลือเพือ่ นร วม ชาติชาวพม าผ านองค กรทางศาสนา คนพม ากลุม นีม้ เี หตุผลการเดินทางเข ามาสูไ ทย แตกต างจากแรงงาน นับเป นอีกส วนหนึง่ ในการทํางานทีจ่ ะทําให การบอกเล าเรือ่ งราว ของ “พม าระยะประชิด” มีความลุ มลึกมากยิ่งขึ้น

3.1.1. “Blue collars”: มหาชัยและเมืองกาญจน์ ศุภรา11กล าวถึงพื้นที่ในการศึกษาแรงงานชาวพม าในระบบธุรกิจของไทยไว 2 ลักษณะ คือ แรงงานในระบบอุตสาหกรรมในพื้นที่มหาชัย จังหวัดสมุทรสาคร และระบบการเกษตรกรรมในจังหวัดกาญจนบุรี ศุภรากล าวถึงพื้นเพของตนเองกับ แรงงานพม า ซึง่ ธุรกิจของครอบครัวมีคนงานชาวพม าจํานวนหนึง่ แต ไม เคยทําความ รู จัก ดังนั้น เมื่อได รับโจทย มาจากสถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู ฯ จึงเริ่มต นจากการ ทําความรู จักคนพม าที่ร วมทํางาน เรียกว าเริ่มต นด วย “การทลายกําแพง แล วนํา ไปสู การศึกษากลุ มอื่นๆ” ข อสังเกตจากการทํางานเบื้องต นทําให ศุภราตั้งข อสังเกต ว า แรงงานชาวพม าเป นกลุ มที่ทํางานกันมานาน และไม เปลี่ยนงาน จึงมีการพัฒนา ฝ มือและได ค าแรงสูง ข อสังเกตที่น าสนใจคือ “คนพม าไม ได มาแค ทํางาน แต พยายามพัฒนาตัว เอง” การติดตามคนงานไปยังเมืองพะโค แสดงให เห็นว า คนพม าสะสมทุนและมี การวางแผน ด วยการลงทุนซื้อที่ดิน รถยนต จากนั้น ศุภราขยายการทํางานสู พม า ในโรงงาน ตําบลมหาชัย อําเภอเมือง จังหวัดสมุทรสาคร มีโรงงานราว 7,000 – 8,000 แห ง ซึ่งมีแรงงานพม าทํางานเป นจํานวนมาก และยังมีกลุ มพม าที่ทํางาน ในธุรกิจประมง แต ด วยอุปสรรคด านการสื่อสารกับกลุ มคนงานประมงชาวพม า และ ต องคํานึงถึงความปลอดภัย จึงจํากัดการทํางานกับกลุ มคนงานในโรงงาน คนงาน ในภาคการเกษตรกรรม ล ามโรงงาน ล ามโรงพยาบาล และแรงงานในธุรกิจก อสร าง ในที่สุด ศุภราตัดสินใจเลือกโรงงานไทยยูเนี่ยนโฟรเซ นฟู ดส ซึ่งเป นธุรกิจส ง ออกอาหารแปรรูปขนาดใหญ และคนงานพม า 40,000 คน แต การทํางานภาคสนาม ศุภรา มณีรัตน, การสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับการทํางานโครงการนิทรรศการเรื่อง พมาระยะประชิด: การ ทํางานภาคสนาม, สัมภาษณโดย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ, MP3 recorder, 15 ธันวาคม 2559. 11

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 69

“เมือ ่ ได้รับโจทย์มาจากสถาบัน พิพิธภัณฑ์การเรียนรู้ฯ จึงเริม ่ ต้ น มาจากการทํ า ความรู้ จั ก คนพม่าที่ร่วมทํางาน เรียกว่า เริม ่ ต้นด้วย การทลายกําแพง แล้ ว นํ าไปสู่ การศึ ก ษากลุ่ ม อืน ่ ๆ” ศุภรา มณีรัตน

เผชิญกับข อจํากัดที่สําคัญ เพราะในช วงของการทํางาน ประเทศไทยถูกประกาศให อยู ในกลุ มประเทศ “Tier 3” หรือกล าวโดยสังเขปคือ ประเทศที่ไม สนับสนุน ปฏิบัติ ดําเนินการสอดคล องกับมาตรฐานขั้นตํ่า ตามกฎหมายคุ มครองเหยื่อการค ามนุษย และไม มคี วามพยายามแก ไข12 ทําให ศภุ ราและคณะทํางานต องใช บริเวณหน าโรงงาน ซึ่งเป นห องพักของคนงานพม าในการเก็บข อมูล เพราะไม สามารถประสานงานกับ ผู บริหารโรงงานในการเข าไปทํางานภาคสนามในโรงงานได บริเวณหน าโรงงานเคยเป นอาคารห องแถวร างจากวิกฤตทางเศรษฐกิจต มยํากุง (พ.ศ. 2540) ซึง่ เคยเป นกรรมสิทธิข์ องบริษทั ไทยรวมศิลป ซึง่ เป นบริษทั ลูกของไทย ยูเนีย่ นโฟรเซ นฟูด ส จนราวกลางทศวรรษ 2540 ผูเ ป นเจ าของป จจุบนั ประมูลกลับมา เพือ่ ปรับปรุงเป นห องพักให คนเช า อาคารห องแถวมีหน ากว างแต ละห อง 4 เมตร โดย มีพนื้ ทีช่ นั้ ล างสําหรับขายข าวของเครือ่ งใช ส วนชัน้ บนเป นทีเ่ ช าสําหรับห องพัก เพราะ คนพม าจะหาที่พักใกล โรงงาน ศุภราเปรียบเทียบจํานวนคนงานไว อย างน าสนใจว า “เครื่องแบบโรงงานเป นสีขาว พอถึงเวลาเลิกงาน จะเห็นเป นแต สีขาวไปหมด” เมื่อกําหนดสถานที่เป นพื้นที่หลักในการเก็บข อมูลแล ว ศุภราและคณะทํางาน อาศัยการเก็บข อมูลแบบหว าน (Random Sampling) แต จะต องอาศัยบุคคลที่ สามารถสือ่ สารด วยภาษาไทย ซึง่ โดยส วนใหญ เป นบุคคลทีอ่ ยูใ นประเทศไทยมาแล ว ระยะเวลาหนึ่ง อย างไรก็ดี เงื่อนไขในการเลือกตัวอย างอาศัยภูมิลําเนา เช น ย างกุ ง พะโค มัณฑะเลย เพือ่ ให เกิดความหลากหลายของกลุม ชาติพนั ธุ ในการเก็บข อมูล ทัง้ ทวาย ย างกุ ง มอญ กะเหรี่ยง ยะไข ไทยใหญ ในพื้นที่สมุทรสาครจะมีกลุ มคนพม า กับคนทวายเป นจํานวนมาก ส วนในจังหวัดกาญจนบุรี ศุภราและคณะเลือกอําเภอไทรโยคและอําเภอ ทองผาภูมิ เพื่อเป นพื้นที่ในการทํางาน คนพม าที่เข ามาทํางานและอาศัยในทั้งสอง พื้นที่ จะได รับอนุญาตให อยู ด วยบัตรอนุญาตให พํานักในประเทศไทย ที่เรียกกันว า “บัตร 10 ป ” การทํางานเก็บข อมูลภาคสนามอาศัยตัวอย างจากคนงานภาคการเกษตรในไร ซึ่งมีเจ าของเป นคนไทย และต องคํานึงถึงความปลอดภัยของคนทํางานเช นเดียวกัน “Traﬃcking in Persons Report 2015”, Oﬃcial Page, (2015), https://www.state.gov/j/tip/rls/ tiprpt/2015/index.htm.

70 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 71

การตั้งถิ่นฐานของคนงานเป นการสร างบ านแบบกลุ มบ าน อาจตั้งอยู ในไร หรือ ไม ก็ตั้งอยู ในไร ของเจ าของที่ดินที่เป นคนไทยโดยตรงก็ได แต ลักษณะของชุมชน นั้นแตกต างจากมหาชัย เพราะกลุ มชาติพันธุ แต ละกลุ มจะตั้งถิ่นฐานแยกกัน และ มีการติดต อสื่อสารระหว างกันน อย ด วยพื้นที่ไกลกันมาก เมื่อเป นเช นนี้ การรวมตัว กันเพื่อประกอบกิจกรรมระดับชุมชนนั้นตํ่ากว า หากเทียบกับกลุ มแรงงานในภาค อุตสาหกรรมที่มหาชัย นอกจากนี้ ยังมีคนอีกจํานวนหนึ่งในศูนย พักพิงที่เข ามาจาก เหตุการณ ทางการเมืองในประเทศเมียนมาเมื่อ ค.ศ. 1988

ทั้งสองครอบครัวไม ได พบหน ากัน ข อมูลสําคัญอีกประการหนึง่ ได แก “ความเป นชุมชนคนพม า” และความสําคัญ ของพุทธศาสนา วัด หรือกระทัง่ พืน้ ทีส่ ว นกลางในบริเวณบ านพัก หรือทีก่ ลุม นักวิจยั เรียกว า “วัดกลางซอย” กลายเป นศูนย กลางประกอบพิธีกรรมพุทธ พิธีที่เกี่ยวข อง กับวัฏจักรชีวิต และประเพณีต างๆ ในวันสําคัญทางพุทธศาสนา เช น วันเข าพรรษา วันออกพรรษา จะเห็นการรวมตัวเพื่อประกอบกิจกรรมทางพุทธศาสนาร วมกัน

เมื่อกําหนดพื้นที่และรูปแบบการคัดเลือกตัวอย างแล ว ศุภราและคณะทํางาน เริ่มต นจากคําถามใน 2-3 กลุ มใหญ ๆ หนึ่ง การระบุตัวตนของแหล งข อมูล เช น ชื่อ เรียก ในพืน้ ทีก่ าญจนบุรี คนพม ามักมี “ชือ่ ไทย” เล็ก ใหญ ดํา ขาว ทีไ่ ด จากนายจ าง และใช เรียกติดตัวมาตลอด แสดงให เห็นความสนิทกับเจ านาย ส วนแรงงานพม าใน โรงงาน มักบอกเป นชื่อพม า ซึ่งชื่อนั้นบอกประวัติชีวิต

ภาพความหลากหลายของแรงงานพม านั้นชัดเจนมากขึ้น คนในแต ละพื้นที่มี ความแตกต างทางชาติพนั ธุ การทํามาหากิน การอยูอ าศัย เป าหมายการทํางาน และ ลักษณะของชุมชนที่เกิดจากความผูกพันในศรัทธาพุทธศาสนา ความน าสนใจเกี่ยว กับการทํางานอยู ที่ความไว วางใจระหว างแหล งข อมูลและผู ศึกษา ข อมูลต างๆ ที่ได รับการบอกเล านั้น ศุภรากล าวไว ว า ท าทีของคนทํางานจะต องอาศัยความนอบน อม และไม พยายามเข าไปขัดจังหวะการดําเนินชีวิต

ในลําดับต อมา “มาจากไหน” เพื่อทราบภูมิลําเนา โดยศุภราตั้งข อสังเกต “คนทวายมักทํางานในโรงงาน เพราะเครือญาติชวนกันมา คนจากพะโคจะทํางาน ก อสร าง คนจากย างกุง จะทําโรงงาน ส วนคนกะเหรีย่ งเป นแรงงานในบ าน” และคําถาม ที่สําคัญคือ เหตุที่มาเมืองไทย รายได ระยะเวลาที่เข ามาอยู ในเมืองไทย

อย างไรก็ดี ภาพดังกล าวยังไม ครอบคลุมถึงคนพม าที่อาศัยการทํางานด วย ความรู และทักษะอื่นๆ หรือมีเป าหมายอื่นในการเข ามาเมืองไทย อลิษาถ ายทอด กระบวนการทํางานในสถานที่ที่แตกต างไป นั่นคือ ในสํานักงาน ในสถานศึกษา

“หลายคนเข ามาทํางานในเมืองไทยแล ว ก็ไม อยากกลับไปอีก เพราะบางคน ไม มีบ านให กลับ บางคนมีพี่น องมาทํางานในไทย” ศุภรากล าวให เห็นถึงความรู สึก ของผู คนที่เธอได สัมผัส หลายคนทํางานในโรงงานเป นระยะเวลากว าสิบป ทําให ไม มี ทักษะด านอื่น หลายคนทํางานในร านซ อมเครื่องยนต เครื่องจักร สามารถนําทักษะ ดังกล าวกลับไปเป ดร านในประเทศเมียนมาได ศุภรากล าวเสริมว า “คนทวายมัก ทํางานและเก็บเงินเพื่อส งกลับไปยังบ านเกิด คล ายกับคนอีสาน ให คนทางบ านได ปลูกบ าน แต ดว ยการทํางานในโรงงาน จึงทําให ไม มวี ชิ าชีพติดตัว พอแก ตัวและต อง กลับบ าน ก็หวังที่จะเป นเจ าของร านค า” คําถามในกลุ มสุดท ายคือ การเอาตัวรอดในเมืองไทย และรูปแบบการดําเนิน ชีวิต เช น กรณีของการพักอาศัยซึ่งกลายมาเป นส วนหนึ่งของเนื้อหาในนิทรรศการ ห องเช าที่กลายเป นพื้นที่สองกะ สองครอบครัวมาอยู ด วยกัน ครอบครัวหนึ่งทํางาน ในช วงกลางวัน อีกครอบครัวหนึ่งที่ทํางานในช วงกลางคืน จะใช พื้นที่ภายในห อง 72 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ลําดับต อไป ผู เขียนจะนําเสนอภาพของคนพม าที่อาจไม เป นที่รู จักมากนักใน การรับรู ของคนไทย จากการบอกเล าของอลิษา จากนั้นจะสรุปบทเรียนเบื้องต นใน การทํางานภาคสนามหรือการเก็บข อมูลทีม่ คี วามสําคัญในการพัฒนาบทนิทรรศการ

3.1.2. “White collars” ภาคสนามในสํ านักงาน การบอกเล าเรื่องคนพม าซึ่งทํางานในบริบทที่ต างจากการรับรู ของคนไทย ทั่วไป นับว ามีความสําคัญอย างยิ่ง เพราะ “พม าระยะประชิด” ไม ใช เพียงแต คนพม าที่เข ามาเป นแรงงานเท านั้น หากแต ยังมีคนพม ากลุ มอื่น อาชีพอื่น ที่เป น ส วนหนึง่ ของสังคมไทยร วมสมัย แนวทางการทํางานของอลิษาคงรักษากรอบเกณฑ ในการทํางานไม ตา งจากศุภรา แต ในทีน่ ี้ ผูเ ขียนจะกล าวโดยกว างถึงพืน้ ทีก่ ารทํางาน ประเภทบุคคลทีอ่ ลิษาเลือกเป นแหล งข อมูล และจะหยิบยกกรณีของศาสนาจารย เป น ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 73

พิเศษ เพื่อแสดงให เห็นสิ่งที่คนพม าผู มีความศรัทธาในคริสต ศาสนาให ความสําคัญ และเป นองค ประกอบที่สร างความเป นชุมชน ไม ต างจากพุทธศาสนาที่มีในหมู ของ คนพม าในมหาชัย

หางานในไทย ทานเปนเพื่อนกับอาจารยตูซาร นวย [ที่ปรึกษาโครงการ นิทรรศการ] และไดงานในบริษัทเครื่องดื่ม ทํางานเกี่ยวกับประสานงาน เอกสาร กับลูกคาชาวตางชาติ

อลิษาเป นนักศึกษาทางด านภาษาศาสตร และมีความสนใจในภาษาพม า นับเป น คุณสมบัติที่นา สนใจสําหรับการทํางานที่เกี่ยวข องกับการศึกษาคนพม า การทํางาน ของอลิษาพอจะแบ งกลุ มบุคคลที่เธอเก็บข อมูลได 3-4 ประเภท กลุ มนักศึกษาซึ่ง มักได รับทุนการศึกษาจากต างประเทศ เพื่อมาศึกษาด านสาธารณสุข กลุ มพระสงฆ เป นกลุม พระทีม่ าเรียนทางศาสนาหรือในสถาบันอุดมศึกษาอืน่ ๆ และศาสนาจารย ที่ ได รบั ความเคารพศรัทธาจากคริสต ศาสนิกชน กลุม คนทํางานในสํานักงาน และกลุม สือ่ ซึ่งเป นกลุ มที่ได รับผลกระทบทางการเมือง เมื่อ ค.ศ. 1988

ทานเปนคริสต และอยากสงเสริมใหมีคริสตจักรเล็กๆ ในระยะแรก ทานอาศัยเขาโบสถทั่วไปในการประกอบกิจกรรม จากนั้น มีการกอตั้ง โบสถที่ศาลาแดง โดยรวมกับคริสเตียนแบบติสต มีการประชาสัมพันธ ลาสุดมีสองสามรอยคน จากนัน้ ยายจากศาลาแดงไปเชาสถานทีแ่ หงหนึง่ กอนยายมาเชาโกดัง โดยซอยเปนหองยอยเรียนพระคัมภีร ในแตละหองยอย เปนการเรียนคัมภีรในภาษาของแตละกลุม เชน กะเหรี่ยง แตโถงกลาง ผูรวมพิธีจะอธิษฐานเปนภาษาพมา มีการเชิญ ศาสนาจารยจากพมามาเผยแผศาสนาทุกสามเดือน ลาสุดเพิ่งเปด MC Myanmar Assembly Church หลังจากกอตัง้ มาแลว ทานก็เปนศาสนาจารย เต็มตัว ตองมาเรียนหลักสูตรการเปนศาสนาจารย โดยมีคนไทยที่ทํา หนาที่ในการดูแลเรื่องการจัดการตางๆ โบสถอยูภายใตสังฆมณฑล ของไทย มีกิจกรรมไดเงินสนับสนุนจากตางประเทศ

การกําหนดประเภทของแหล งข อมูลที่แตกต างกันถือเป นป จจัยสําคัญ เพราะ ข อมูลจะแสดงให เห็นความหลากหลายของคนพม า เช น เหตุผลในการเข ามาเมือง ไทย กิจกรรมหรืองานในชีวติ ประจําวัน และความตัง้ ใจหรือเป าหมายในชีวติ แต หาก กล าวโดยรวมแล ว กลุม คนพม าประเภททีท่ าํ งานในสํานักงาน หรือมาเรียนหนังสือใน สถานศึกษา ไม ได มลี กั ษณะทีแ่ ยกขาดจากกลุม ผู ใช แรงงานเสียทีเดียว เช น พระพม า ที่มาเรียน มักรับกิจนิมนต จากกลุ มแรงงานในการประกอบพิธีทําบุญในวันอาทิตย ที่ มหาชัย หรือในกลุ มแพทย พยาบาล จะทําหน าที่เป นผู ดูแลแรงงานที่มารับบริการ ทางการแพทย

แมในการเรียนคําสอนทางศาสนา จะแบงตามชาติพนั ธุ เพราะตอง เรียนภาษาของตัวเอง แตโบสถไมแบงชนชัน้ ไมใชการเลือกปฏิบตั ิ บางคน เปนอาจารย บางคนทํางานในยูเอ็น บางคนทํางานในสปา และยังมี กิจกรรมการสนับสนุนใหรักษาวัฒนธรรม

ผูเ ขียนเรียบเรียงคําบอกเล าของอลิษาทีน่ า สนใจเกีย่ วกับกรณีของศาสนาจารย เพื่อแสดงให เห็นความสําคัญในสองส วน หนึ่ง การค นคว าข อมูลในส วนนี้ เพราะการ สังเกตนักศึกษาชาวไทยใหญ ที่เป นคริสต ศาสนิกชน ไปประกอบศาสนพิธีในโบสถ ในย านสุขุมวิท สอง เมื่ออลิษาเก็บข อมูล กลุ มคนที่มายังโบสถ ดังกล าวเป นคนพม า เชือ้ สายกะเหรีย่ ง ไทยใหญ ลีซู คะยี คะชิน และโบสถ ทาํ หน าทีเ่ ป นเหมือนศาลาร วมใจ และศาสนาจารย กลายเป นทีป่ รึกษา และประสานงานให กบั แรงงานเมือ่ ต องการความ ช วยเหลือ นอกเหนือจากปฏิบัติกิจทางศาสนา หรือการสวดสรรเสริญพระเจ า “ศาสนาจารย เปนผูไดรับผลกระทบ ‘8-8-88’ [เหตุการณทางการ เมืองในพมา ค.ศ. 1988] และเคยเปนนักธุรกิจแตถูกยึดทรัพย ตอนแรก ทานหนีไปสิงคโปรกอน แตกลับพบวาสิงคโปรนั้นแตกตาง เลยตองมา 74 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ศาสนาจารยยังชวยหาทนายให หากเกิดกรณีการโกงคาแรงของ นายจาง เขามาทํางานแลวไมมีเงินกลับบานก็มาที่โบสถ พบกรณีคลาย กันนี้กับพระพมาที่มาเรียนที่มหาจุฬาฯ หลวงพี่ชวยกันระดมเงิน ทําบุญ เพื่อสงคนกลับบาน หรือมีการระดมเงิน เพื่อสงผูเสียชีวิตกลับบาน โดย เผาศพในวัดไทยแลวสงอัฐิกลับ บางทีเกิดกรณีเจ็บปวย ก็มีการระดมเงิน เพื่อสงตัวกลับบานเชนกัน”13

อลิษา มวงสาร, การสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับการทํางานโครงการนิทรรศการ เรื่อง พมาระยะประชิด: การ ทํางานภาคสนาม, สัมภาษณโดย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ, MP3 recorder, 6 มกราคม 2560.

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 75

กลุ่มคนพม่าประเภทที่ทํางาน ในสํ านั กงาน หรื อ มาเรี ย น หนั ง สื อ ในสถานศึ ก ษา ไม่ ไ ด้ มี ลั ก ษณะที่แ ยกขาดจากกลุ่ ม ผู้ ใ ช้ แ รงงานเสี ย ที เ ดี ย ว เช่ น พระพม่ า ที่ ม าเรี ย นมั ก รั บ กิ จ นิ ม น ต์ จ า ก ก ลุ่ ม แ ร ง ง า น ใ น การประกอบพิ ธี ทํ า บุ ญ ในวั น อาทิตย์ที่มหาชัย หรือในกลุ่ม แพทย์ พยาบาล จะทําหน้ าที่ เ ป็ น ผู้ ดู แ ล แ ร ง ง า น ที่ ม า รั บ บริการทางการแพทย์

76 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 77

ข อมูลที่อลิษาบอกเล าไว นี้แสดงให เห็นเครือข ายทางสังคมที่น าสนใจ ไม ต าง จากข อมูลทีศ่ ภุ ราบอกเล าถึงการทํางานในพืน้ ทีม่ หาชัยและในกาญจนบุรี เรือ่ งราวใน กระบวนการทํางานภาคสนามของทัง้ สองและทีมงานยังมีอกี มาก เช น สถานีวทิ ยุและ โทรทัศน DVB News Studio ที่ดําเนินการโดยกลุ มบุคคลที่ได รับผลกระทบทางการ เมืองภายในประเทศเมียนมา เจ าของร านอาหารพม าใกล มหาวิทยาลัยอัสสัมชัญที่มี คนพม าเป นเจ าของกิจการ หรือในเรื่องอคติทางชาติพันธุ ในกลุ มคนพม าด วยกันเอง ข อมูลเหล านี้มีปรากฏในเอกสารรายงาน แต การพัฒนาชุด นิทรรศการไม ใช การสร าง “หนังสือตั้งได ” การสร าง นิทรรศการเป นการพัฒนาชุดประสบการณ ให กับผู ชม เนื้อหาต างๆ จากการทํางาน ค นคว าไม สามารถถ ายทอดสูร ปู แบบนิทรรศการได ทงั้ หมด แต นทิ รรศการจะต องวาง เป าหมาย คัดเลือกเนือ้ หาให พอเหมาะกับช วงเวลาทีผ่ ช ู มจะใช ในการชม ภัณฑารักษ เป นบุคคลทีจ่ ะคัดสรรเนือ้ หา สิง่ จัดแสดง และองค ประกอบอืน่ ๆ เพือ่ เป นเค าโครงของ เรื่อง และเป นฐานในการพัฒนาแบบนิทรรศการโดยผู ออกแบบ

เนื้อหาทั้งสองส วนนับเป นความเข าใจพื้นฐานในการพัฒนานิทรรศการ

“การพัฒนานิทรรศการ (Exhibit Development) • ทดลองแนวทางที่สรางสรรคในการลําดับเนื้อหา ที่กาวออกไปจาก การวางเนื้อหาตามเวลาหรือประเภทของเรื่องหรือการจัดประเภท วัตถุ • พัฒนานิทรรศการดวยองคประกอบที่ใชการมอง (ภาพ, กราฟก, ภาพยนตร), การกําหนดทิศทางของพื้นที่ทางกายภาพ (ผังหองจัด แสดง, ตําแหนงของฐานเรียนรูแ บบทดลอง/สัมผัส) และการนําเสนอ ขอมูลทีเ่ ปนภาษา (ปายคําบรรยาย, เสียง) ประกอบกับการคํานึงถึง ความคาดหวังของผูชมเปนสําคัญ • เชื่อมโยงความสัมพันธระหวางหองจัดแสดงและวัตถุสําคัญๆ ใน พิพิธภัณฑ และตามความเหมาะสม

3.2. การตีความ การสร้างธีม และ

การคัดสรรวัตถุจัดแสดง

เนื้อหาในส วนนี้มาจากคําอธิบายของทวีศักดิ์และสรวิชญ 14 ที่ใช เวลาสี่เดือน ในการคัดสรรเรื่องราว การค นคว าข อมูลเพิ่มเติม การกําหนดวัตถุ ภาพ หรือ องค ประกอบอื่นใด ที่สามารถเป นส วนหนึ่งของนิทรรศการ รวมทั้งการวางธีมของ นิทรรศการ ในเบือ้ งต น ภัณฑารักษ จะต องให ความสําคัญกับการสร างสรรค การรูจ กั ทดลอง เพื่อสร างประสบการณ ใหม ๆ ให กับผู ชม เอกสารเรื่อง “การพัฒนาแนวคิด นิทรรศการ” ของพิพิธภัณฑสถานแห ง ชาติ อากาศและอวกาศ สถาบันสมิธโซเนียน สรุปหัวใจของการออกแบบแนวคิด นิทรรศการไว อย างน าสนใจ และผูเ ขียนหยิบเนือ้ หาในสองประเด็น นัน่ คือ การพัฒนา นิทรรศการและเป าหมายในการเรียนรู (Developing the Exhibition Concept) ทวีศักดิ์ วรฤทธิ์เรืองอุไร และ สรวิชญ ฤทธิจรูญโรจน, การสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับการทํางานโครงการ นิทรรศการ เรื่อง พมาระยะประชิด: การตีความและการคัดเลือกวัตถุจัดแสดง.

78 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

• ใชการประเมินผลและการออกแบบจําลองเพือ่ ทดสอบประสิทธิภาพ ในการพัฒนานิทรรศการ

เปาหมายในการเรียนรู เปาหมายในการเรียนรู นั่นคือ สาระ ‘ที่จะติดตัวกลับไป’ (takeaway) หรือความเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นกับความเขาใจ ทัศนคติ หรือ พฤติกรรมที่เราตองการใหผูชมละทิ้งไว และการเรียนรูจะตองไดรับ การวัดผลดวยการประเมินผลเพื่อเปนมาตรการที่ระบุความสําเร็จของ นิทรรศการ พิพธิ ภัณฑสถานแหงชาติ ธรรมชาติวทิ ยา กําหนด ‘ประเภทผลลัพธ’ ที่พิพิธภัณฑสถานฯ ใชกําหนดความสําเร็จ

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 79

เนื้อหาทั้งสองส วนนับเป นความเข าใจพื้นฐานในการพัฒนานิทรรศการ

3.2. การตีความ การสร้างธีม และ

การคัดสรรวัตถุจัดแสดง

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 79

• ความตระหนัก, ความรู และความเขาใจ • ทักษะ: เชาวปญญา การปฏิบัติ และความเปนมืออาชีพ • คุณคา ทัศนคติ และความรูสึก • การสรางสรรค แรงบันดาลใจ ความรื่นรมย การมีสวนรวม และ ผลประโยชน • กิจกรรมและพฤติกรรม”15

ทั้งทวีศักดิ์และสรวิชญ เลือกจัด ทําแบบสอบถามออนไลน ด วยโปรแกรม กูเกิลด็อคส (Google Docs) เพื่อนํามาใช เป นฐานในการออกแบบนิทรรศการ โปรแกรมดังกล าวอํานวยความสะดวกในการกระจายกลุ มตัวอย าง เพราะสามารถ ส งผ านเครือข ายอินเทอร เน็ตได อย างรวดเร็ว ที่สําคัญอีกประการหนึ่ง ข อมูลที่รับ กลับมาสามารถนํามาประมวลผลอย างอัตโนมัติ เช น คนตอบข อหนึง่ ก. 30 คน และ สามารถแสดงเปรียบเทียบคําตอบของคําถามที่สัมพันธ กันได อย างรวดเร็ว การใช แบบสอบถามเพื่อทําให พิพิธภัณฑ ได รู จักอคติที่แฝงในคนไทย และนิทรรศการที่ จะเกิดขึ้นต องไม เพียงเพื่อทําให คนรู จักเท านั้น “แต เราอยากให ทํางานมากกว านั้น” ทวีศักดิ์กล าว สรวิชญ ยํ้าให เห็นถึงบทบาทของนิทรรศการที่ต องการลดอคติ ซึ่งอคติที่ได มาจากแบบสอบถามนั้นมีหลายแบบ โดยมีเรื่องของความสกปรกและการแย งงาน คนไทยทํา เป นอคติในอันดับต นๆ เมื่อเป นเช นนี้ “เราเห็นว าอคติเป นเรื่องทัศนคติ นิทรรศการทําขึน้ เพือ่ ให เป ดใจ หากเราเอาข อมูลไปยัดด วยการโจมตีตรงๆ จะกลาย เป นการบอกว าคนที่มีอคตินั้นๆ เป นคนผิดบาป เหมือนเป นการแก ต างให คนหนึ่ง แล วกลับว าร ายอีกคนหนึ่ง ฉะนั้น การแก ไขอคติในแบบที่เคยทําๆ กันมาด วยการ ให ข อมูล จึงไม สามารถแก ไขอคติในหมู คนไทยได ”

ที่ปรึกษาท านหนึ่งของโครงการนิทรรศการ เล าถึงร านอาหารแห งหนึ่งใน ฝรัง่ เศสทีใ่ ห บริการอาหารของชาวยิวซึง่ มีรสชาติทอี่ ร อย เมือ่ เป นเช นนัน้ คนสามารถ รู สึกเชิงบวกและลดอคติที่ผู คนมีต อคนยิวด วยการให ได สัมผัสกัน “เพราะหากอคติ ทํางานผ านสมอง เราต องชะลอการใช สมอง” ทวีศักดิ์บอกกล าวถึงเรื่องเล านี้เพื่อ แสดงให เห็นว า นิทรรศการเรื่อง พม าระยะประชิด จะต องทําหน าที่ในการเชื่อมโยง ความรู สึกและประสบการณ ของคน ก อนที่ภัณฑารักษ จะตัดสินใจใช ธีม “เกสต เฮาส ” เป นแกนของการพัฒนา นิทรรศการ ต างได ทดลองนําเสนอในแนวทางอืน่ ๆ เช น สิง่ ทีเ่ ชือ่ มโยงระหว างคนพม า และคนไทย คือ พุทธศาสนา จึงมีการเสนอให นิทรรศการกลายเป นเหมือนกิจกรรม ของการทําบุญร วมกันระหว างคนทั้งสองชาติ “กฐิน” โดยนําเอาเรื่องเล าของวัด และความศรัทธาของคนพม าที่มีต อพุทธศาสนา ชีวิตความเป นอยู ศิลปะและ สถาป ตยกรรม มาเป นเนื้อหาในส วนต างๆ แต ภัณฑารักษ เลือกที่จะไม พัฒนาต อ เพราะเห็นว ามิวเซียมสยามมีกลุม เป าหมายหลักเป นวัยรุน การใช กจิ กรรมทางศาสนา อาจไม สามารถดึงดูดความสนใจของกลุ มเป าหมายได อีกแนวคิดหนึง่ คือ “ทองไทยไปพม า” ทีต่ งั้ ใจสือ่ ให ผท ู ไี่ ด ยนิ ชือ่ นิทรรศการครัง้ แรกอาจนึกถึงประวัตศิ าสตร การเสียกรุงศรีอยุธยา และให คนอยากมาชมนิทรรศการ แต ในความเป นจริง ทองคํานั้นมาจากหยาดเหงื่อแรงงานของคนพม า แต คิดว าชื่อ อาจสร างความอึดอัดใจให กับหลายฝ าย จึงไม ได ลงรายละเอียด สุดท ายภัณฑารักษ ตัดสินใจใช เรื่องราวของ “เกสต เฮาส ” ทีส่ ามารถพัฒนาเป นบรรยากาศให คนมารูจ กั กัน เรียกได วา เป นอุปมาอุปไมย “เกสต ” หมายถึงผูม าเยือน หรือคนพม า ส วน “เฮาส ” คือประเทศไทย ซึ่งเป นแผ นดินที่ต อนรับคนเหล านี้ เพราะความต องการแรงงานใน การพัฒนาเศรษฐกิจ จากที่นําเสนอมานี้ การพัฒนาเรื่องต องอาศัยการตีความและการวางทิศทาง ของเรื่องในนิทรรศการ คําสําคัญของการสร างนิทรรศการด วยธีม “เกสต เฮาส ” คือ ความต องการสร างประสบการณ ที่ดีในนิทรรศการ จนผู ชมลดอคติ เพราะได เป ดใจ รับข อมูลที่จะนําเสนอในแต ละส วน

15 “Developing the Exhibition Concept” (Smithsonian Institution), accessed on 21 February 2017, https://airandspace.si.edu/rfp/exhibitions/les/j1-exhibition-guidelines/3/Developing%20the%20Exhibition%20Concept.pdf.

80 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 81

“ยินดีตอนรับสู “เกสตเฮาส” พื้นที่เล็กๆ ที่คุณจะเปนอิสระจากความหวั่นระแวง โปรดทิ้งภาพเกาๆ ไวเบื้องหลัง และเปดรับความทรงจําใหม ที่คุณจะไดทําความรูกับเพื่อน และคนพบตัวเองมากขึ้น หวั ง ว า คุ ณ ได รั บ ความสะดวกสบายตลอดเวลาที่ คุ ณ เข า พั ก ใน “เกสตเฮาส” แหงนี้”16

“ในการข ามพรมแดน เรายอมรับว า ชายแดนของไทยทั้งทางเหนือและทางใต มีด านใหญ ๆ ที่เป นด านปกติ แต ช องทางอื่นๆ เข ามา แต เราไม ระบุ เพราะไม อยาก ให ขอ มูลกระทบผูท เี่ กีย่ วข อง ทีส่ าํ คัญแรงงานหลัง่ ไหลเข ามา เพราะฝ ง เราไปเชิญเข า มา มาทํางานในสิ่งที่คนไทยไม ได ทํา”

ในส วนต อไป การคัดเลือกวัตถุมาพร อมกับการวางโครงเรื่องในการถ ายทอด เรื่องราวและเป าหมายการเรียนรู ให กับผู ชม เนื้อหาสามส วนหลักที่ภัณฑารักษ เลือกนําเสนอ คือ “ที่มา” การกล าวถึงเหตุผลของการเดินทางจากบ านเกิดสู ไทย, “ที่เป น” การปรับตัวและการใช ชีวิตของคนพม า และ “ที่ไป” วันข างหน าในความ สัมพันธ ระหว างกัน

“ฝ นพามา” เป นการขยายความ “ทีม่ า” ของคนพม า เพือ่ เชือ่ มโยงความเป นคน ทีเ่ หมือนกัน นัน่ คือ “ความหวัง” และ “ความฝ น” ทีเ่ ป นแรงผลักดันคนในการดําเนิน ชีวิต แต ความฝ นและความหวังของแต ละคนแตกต างกัน บ างต องการการละทิ้งจาก ถิ่นฐานเพื่อแสวงหาโอกาสในการทํากิน บ างต องการเก็บเงินเพื่อสร างเนื้อสร างตัว บ างต องการเข าสู สังคมที่เป ดมากกว ากับการยอมรับความหลากหลายทางเพศ บ าง ต องหนีภัยการเมือง เหตุต างๆ เหล านี้เป น “ข อมูลที่มาจากประสบการณ ข อมูลจะ ทําหน าที่ของตัวเอง ผมเชื่อว าหากผู ชมได อ านแล ว มีอะไรบางอย างเกิดขึ้นในใจ” ภัณฑารักษ ทั้งสองขมวดเนื้อหาในส วนแรกก อนที่จะนําสู โครงเรื่องในส วนต อมา

3.2.1. ทีม่ า จากทางเข านิทรรศการ ส วนต อนรับ ต องการให ผู ชมตั้งคําถามกับภาพที่คุ น ชิน และมีคาํ ตอบบางอย างล วงหน า แต เมือ่ ได รข ู อ มูลจากสิง่ จัดแสดง กลับเป นคนละ เรือ่ งกับทีผ่ ช ู มคาดคิดไว เช น ภาพของวัด ทีเ่ มือ่ มองจากระยะไกลจะคิดว าเป นวัดใน พม า แต จริงๆ แล วเป นวัดแห งหนึง่ ในจังหวัดลําปาง จากนัน้ เมือ่ ผูช มเดินเข าสูบ ริเวณ เกี่ยวกับ “ที่มา” จะมีข อมูลเชิงสถิติเกี่ยวกับการเข ามาของแรงงานพม า ประกอบ กับการออกกฎหมายเกี่ยวกับการควบคุมการเข าเมือง ซึ่งเปลี่ยนแปลงตลอดระยะ สามทศวรรษ เรื่องราวยังดําเนินต อเนื่องไปอีกสองส วน นั่นคือ การเดินทางและความหวัง ทีมงานภัณฑารักษ เลือกนําเหตุการณ หนึ่ง ที่มีการขนคนพม าบนหลังรถกระบะ แต กลับเกิดอุบัติเหตุและทําให คนเสียชีวิต มาถ ายทอดเรื่องราวการเดินทางข าม พรมแดน 16

สรวิชญ แสดงให เห็นถึงการเดินทางทีเ่ ต็มไปด วยความยากลําบาก และอาจเกิด โศกนาฏกรรมระหว างทางได เช นกัน

3.2.2. ทีเ่ ป็น เนื้ อ หาของนิ ท รรศการในกลุ ม นี้ พ ยายามแสดงให เ ห็ น ชี วิ ต ความเป น อยู การทํามาหากิน การปรับตัวของคนพม าทีเ่ ป นแรงงานและทีท่ าํ งานในสํานักงาน และ ชีวิตทางสังคมซึ่งมีศาสนาเป นสิ่งยึดเหนี่ยวจิตใจและร อยรัดความผูกพันของผู คน คําว า “ที่เป น” ในความหมายแรกก็เป นไปตามนัยของคํา นั่นคือ การอธิบาย ให เห็น “ห องเช าสองกะ” ที่มาจากข อมูลเชิงลึกจากการวิจัย โดยพยายามแสดงให เห็น “การใช พนื้ ที”่ การจัดสรรเวลาของคนเช าห อง โดยมีวดิ โี อทีแ่ สดงให เห็นคนต าง ครอบครัวที่เข ามาใช พื้นที่ในช วงเวลาที่ต างกัน นอกจากนี้ ในวิดีโอยังแสดงให เห็น หิง้ พระซึง่ มีความสําคัญอย างมากต อผูอ าศัย เพราะนัน่ หมายถึงศาสนสถานสําคัญใน บ านเกิด และความศรัทธาที่มีอยู ร วมกันในหมู คนงาน

“สูจิบัตรนิทรรศการ เรื่อง พมาระยะประชิด (Myanmar Up-close)”.

82 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 83

“สูจิบัตรนิทรรศการ เรื่อง พมาระยะประชิด (Myanmar Up-close)”.

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 83

ต อมา เรื่องราวขยายสู ชีวิตความเป นอยู ที่มีสองส วน ได แก กลุ มผู ใช แรงงาน และกลุม ผู ใช ทกั ษะและความรู การนําเสนออาศัยวัตถุขา วของทีเ่ กีย่ วข องกับชีวติ เพือ่ เชือ่ มโยงกับเรื่องราวต างๆ ทีค่ ัดสรรและเรียบเรียงอย างกะทัดรัด เพือ่ ให ผ ชู มขบคิด กับประสบการณ ของตนเองทีอ่ าจใกล เคียงกับชีวติ ของคนพม า ในทีน่ ี้ ผูเ ขียนจะกล าว โดยสังเขปด วยตัวอย างและการผูกเรือ่ งเล า ทีแ่ สดงให เห็นจังหวะและการจัดวางเรือ่ ง ราว ทัง้ สองกลุม ได รบั การนําเสนอด วยล็อคเกอร ทีเ่ ปรียบเหมือนกับสถานทีเ่ ก็บข าว ของเครื่องใช ในชีวติ ประจําวันของแขกผูม าเยือนในเกสต เฮาส โดยในแต ละตู ปรากฏ คําถามนํา และเมื่อผู ชมเป ดตู นั้นออก ก็จะพบคําตอบบางประการ หลักใหญ ใจความของการนําเสนอเรือ่ งราวในส วนนี้ เพือ่ ชวนให ผช ู มขบคิดกับ ภาพฝ งใจกับข อมูลจากการทํางานภาคสนาม เพื่อตั้งคําถาม ชวนคิด และสลายอคติ บางอย างที่มองจากระยะไกล ผู เขียนขอหยิบยกวัตถุสี่ชิ้นที่ทีมภัณฑารักษ เลือกใน การนําเสนอ ประกอบด วย ป นโต ทองรูปพรรณ บัตรประกันสังคม และเครื่องแบบ นักเรียน เพื่อเป นตัวแทนของความอดออม การเก็บหอมรอมริบ และหน าที่ของ พลเมือง ตามลําดับ การพัฒนาแบบในระหว างการทํางานร วมกับภัณฑารักษ ที่แตกต างจากแบบเมื่อครั้งนําเสนอในการประกวดแบบ นิทรรศการ

สรวิชญ กล าวถึงการเลือกป นโตเป นวัตถุจัดแสดง เพราะป นโตเป นมากกว า เพียงภาชนะที่ใส อาหาร คนพม าใช ป นโตสแตนเลสอย างดี เพื่อเตรียมอาหารไว รับประทานระหว างวัน ป น โตจึงเป นเหมือนวัตถุที่บอกเล าถึงการอดออม ไม ต างจาก ทองรูปพรรณที่จัดแสดงด วยวัตถุจําลอง “ทองรูปพรรณเป นเหมือนกับเงินออมที่ จะส งกลับไปยังบ านเกิด ทองคําเป นทั้งการแสดงสถานภาพ หลักประกันที่มูลค าจะ ไม ถูกลดทอน เพราะบางคนเคยประสบป ญหา เมื่อรัฐบาลเมียนมาประกาศยกเลิก ธนบัตรบางประเภท เมื่อเปลี่ยนไม ทัน กลับด อยค าลงไปทันที” ทวีศักดิ์กล าวเสริม เพื่อให เห็นว า นอกจากการออมจะแสดงให เห็นถึงคุณค าของการทํางานแล ว ค าแรง ส วนหนึง่ ของคนงานพม ายังสําคัญกับการซือ้ ขายสินค าในวงจรเศรษฐกิจของไทยด วย “บัตรประกันสังคม” ซึ่งเป นเอกสารที่ออกโดยราชการไทย ชื่อคนทําประกัน เป นคนพม าทีจ่ ะต องเสียเงินและรับสิทธิเ์ ช นเดียวกับผูป ระกันตนอืน่ ๆ และเครือ่ งแบบ นักเรียน ซึ่งได มาจากนักเรียนลูกหลานคนพม าที่หลายแห งต องทยอยป ดตัว เพราะ จํานวนนักเรียนเข าเรียนไม มาก นักเรียนทีเ่ ป นลูกหลานคนพม าเข าเรียนตามหลักสูตร เหมือนกับนักเรียนไทย “เขาต องท อง หลักสิบสองประการ งบประมาณทีใ่ ห กบั สถาน

84 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 85

“เสื้ อ ที ม ฟุ ต บอล บอกเล่ า ถึ ง ความเป็ น ที ม ที่ ไ ม่ มี เ ส้ น แบ่ ง ทางชาติพน ั ธุ์ อาจจะมีทงั้ พม่า มอญ กะเหรีย ่ ง ไทยใหญ่ คน งานแชร์ เ งิ น ในการเช่ า สนาม ฟุตบอล และร่วมเตะฟุตบอล ด้ ว ยกั น แต่ ล ะคนมี ชื่ อ ด้ า น หลั ง ของเสื้ อ ในบางอาทิ ต ย์ มี ก ารแข่ ง ขั น เพื่อ เอารางวั ล ก็ มี เสื้อทีมฟุตบอลยังเป็นช่อง ทางให้ กั บ สิ น ค้ า ต่ า ง ๆ ใน รูปแบบของสปอนเซอร์ เพื่อ ประชาสัมพันธ์สินค้าตัวเอง” ศุภรา มณีรัตน

86 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 87

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 85

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 87

ศึกษาในพืน้ ที่ ก็เป นประโยชน ไม ใช เฉพาะตัวเด็กเอง แต เนือ้ หากลับมีสว นกล อมเกลา ให เขารักประเทศไทย คงดีกว าการปล อยให เกิดป ญหาสังคม” ภัณฑารักษ ทงั้ สองต าง ต องการให เห็นความซับซ อนของสถานะของชุมชนคนอพยพ ทีไ่ ม สามารถจะคิดเรือ่ ง ดังกล าวแบบเหมารวม สําหรับการคัดเลือกวัตถุที่บอกเล าถึงชีวิตของคนพม าทํางานในเมืองหรือใน สํานักงาน ในทีน่ ี้ ขอยกตัวอย างวัตถุสองชิน้ หนึง่ หมวกพยาบาลของพม า ทีเ่ ชือ่ มโยง กั บ เรื่ อ งราวในสองส ว น นางพยาบาลชาวพม า ที่ เ ข า มาเรี ย นและช ว ยงานใน โรงพยาบาลเมือ่ มีผเ ู ข ารับการรักษาพยาบาลเป นคนพม า และการพัฒนาฝ ายประสานงาน กับคนพม าที่เข ามาเมืองไทย เพื่อรับการรักษาในโรงพยาบาลเอกชน และ สอง ชุดประจําชาติ นักศึกษาพม าที่เข ามาเรียนในประเทศไทยในป จจุบัน รู สึกภูมิใจใน ความเป นชาติตวั เอง กลุม นักศึกษาดังกล าวได รบั ทุนจากรัฐบาลเมียนมาเพือ่ มาศึกษา ในมหาวิทยาลัย และกลับไปทํางานให กับรัฐบาล กลุม เนือ้ หาและวัตถุในส วนสุดท ายของ “ทีเ่ ป น” คือการบอกเล าถึงศรัทธาของ คนพม าที่มีต อพุทธศาสนา และการรวมตัวเพื่อประกอบกิจสาธารณะ ศุภรากล าวถึง ความประทับใจเมื่อเห็นการใช พื้นที่ในบ านหรือที่พํานักของคนพม า “หิ้งพระใหญ มาก มีขนาดราวหนึ่งในสามของห อง ยิ่งเมื่อเดินทางไปพม า ในบ านจะมีการสร าง ห องพระยืน่ จากตัวบ าน วัตถุบนหิง้ บูชาประกอบด วยรูปพระธาตุอนิ ทร แขวน ชเวดากอง รูปวาดพระพุทธ ปฏิทินศาสนา เพราะคนพม าใช ดูข างขึ้นข างแรมในการทําบุญ” ศุภรายังให คําอธิบายเกี่ยวกับเสื้อทีมฟุตบอล “พอรวมเป นทีมฟุตบอล ก็ไม มี เส นแบ งทางชาติพนั ธุ ในแต ละทีมอาจจะมีทงั้ พม า มอญ กะเหรีย่ ง ไทยใหญ พวกเขา รวมตัวกันเช าสนามบอล และเตะฟุตบอลด วยกัน มีชื่อของผู เล นแต ละคนปรากฏ ที่ด านหลังของเสื้อ ในวันอาทิตย มีการรวมตัวกันเพื่อจัดแข งขันเพื่อเอารางวัลก็ มี ในทีมฟุตบอล กลายเป นช องทางให บริษัทสินค าต างๆ มาเป นสปอนเซอร เพื่อ ประชาสัมพันธ สินค าของตนเอง …นอกจากนี้ ยังมีเสื้อกลุ มต างๆ ที่แสดงให เห็นการ เป นสมาชิก เช น งานศพสงเคราะห สําหรับแรงงานที่ไร ญาติในการประกอบพิธีศพ หรือกลุ มชีวกะที่ให ความสนใจกับการรักษาด วยการแพทย พื้นบ าน สมาคมประจํา กลุ ม หรือการรวมกลุ มตามถิ่นบ านเกิดเช นกัน”

88 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

หิง้ พระและเสือ้ ทีมนับเป นวัตถุทบี่ อกเล าเรือ่ งชีวติ ทางสังคมของคนพม าได เป น อย างดี และเป นส วนหนึ่งของวัตถุจัดแสดงในนิทรรศการ แต ยังมีวัตถุสําคัญอีกหนึ่ง ชิ้นที่เป นประเด็นที่คณะทํางานให ความสําคัญ ได แก ฉัตรยอดเจดีย “หากเปรียบ เทียบการระดมทุนสร างฉัตรยอดเจดีย ของคนพม าแล ว ไม ต างจากการบริจาคเงิน เพื่อพระพุทธรูปของคนไทย” ทีมงานวิจัยและภัณฑารักษ ต างพูดเป นเสียงเดียวกัน พุทธศาสนามีบทบาทสําคัญในการสลายเส นแบ งกลุ มชาติพันธุ และแสดงให เห็น การตั้งกลุ มทํากิจกรรมสาธารณะที่ให ความช วยเหลือผ านกระบวนการพุทธศาสนา แต การขอยืมฉัตรเพือ่ มาเป นวัตถุจดั แสดงในนิทรรศการเรือ่ ง พม าระยะประชิด นับเป นความซับซ อน ศุภราเล าถึงความยุง ยากในการติดตามหาฉัตรเพือ่ มาเป นส วน หนึง่ ของการจัดแสดง เพราะต องสร างความเข าใจในวัตถุประสงค ของการขอยืมเพือ่ จัดแสดงในนิทรรศการ และแผนงานที่จะขอยืมฉัตรยอดเจดีย จากวัดแห งหนึ่งก็เป น ตามแผน ในทีส่ ดุ สถาบันพิพธิ ภัณฑ การเรียนรูฯ ได รบั อนุญาตจากวัดเชิงเขา จังหวัด กาญจนบุรี ฉัตรยอดเจดีย มีความสําคัญอย างยิ่งในกระบวนการทํางาน เพราะฉัตร ยอดเจดีย ไม ใช เพียงศาสนวัตถุที่ประกอบเพื่อการจัดแสดง หากแต เป น “สะพาน” ทีใ่ ช ในการเชือ่ มโยงความเป นศาสนิกชนของคนไทยและคนพม าทํานอง “ทําบุญร วม ชาติ ตักบาตรร วมขัน” อย างไรก็ดี ฆัสรากล าวถึงภาพรวมของการจัดแสดงฉัตร ว ามีความซับซ อนใน 2-3 ลักษณะ นั่นคือ ฉัตรยอดเจดีย ซึ่งเป นสัญลักษณ ของการทําบุญที่อยู ในระหว าง ระดมเงินบริจาค ไม สามารถทดแทนด วยฉัตรยอดเจดีย ที่อาจจะหาซื้อได เพราะ ความหมายของวัตถุไม ใช เพียงกายภาพหรือสิ่งที่ปรากฏ แต คือความศรัทธาของ คนพม าซึง่ นับถือในฐานะที่เป น “พุทธบูชา” และยังอธิบายด วยว า “แม แต ในระหว าง การจัดแสดง ทางวัดเชิงเขาที่ให ยืมวัตถุ ยังต องขอนํากลับไปเรี่ยไรเงินบริจาค ในขณะที่เรา [สถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู ฯ] ให ความหมายกับฉัตรที่จัดแสดง ในนิทรรศการในฐานะของความสัมพันธ จึงเป นมุมมองที่ต างกัน” เรื่องราวที่ได รับการผูกโยงกับหิ้งพระ เสื้อทีม และฉัตร สะท อนให เห็นว า วัดเป นจุดศูนย รวมในการรวมตัว กิจกรรมสาธารณะอื่นๆ เช น “ในทุกวันหยุดคน พม าจะรวมตัวกันที่วัด ล างห องนํ้า กวาดลานวัด เป นโอกาสของการพูดคุยหลังการ ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 89

ทํางาน …หรือใช พื้นที่ว างตามห องแถวในการจัดพื้นที่เฉพาะกิจ มีการหมุนเวียนของ แต ละกลุ มเป นเจ าภาพในการนิมนต พระมาเทศน มีคนมานั่งฟ งธรรม เหมือนเป น ‘วัดกลางซอย’ ซึ่งแสดงให เห็นกลุ มทางสังคมที่ยึดโยงโดยศาสนา และคนพม า ไม แตกต างจากคนไทยที่เป นพุทธศาสนิกชน” เกร็ดเรื่องเล าหนึ่งที่ควรได รับการกล าวถึง คือ การฝนทานาคาเพื่อเป นพุทธ บูชา ซึง่ เป นกิจกรรมของ “การทําบุญร วมกัน” ในบริเวณการจัดแสดงฉัตรยอดเจดีย ความตั้งใจตั้งต นของผู จัดนิทรรศการ นั่นคือ ให ผู ชมร วมฝนทานาคา และลงมือฝน ในพืน้ ทีน่ ทิ รรศการ และเก็บรวบรวมทานาคาจากการฝนเพื่อนําไปใช ในการล างหน า พระมหามัยมุนี มัณฑะเลย ประเทศเมียนมา เมื่อนิทรรศการสิ้นสุด แต ทานาคาจาก การฝนไม สามารถเก็บได ระยะยาว ด วยเหตุนี้ กิจกรรมการฝนทานาคา จึงเป นไป เพื่อลองปฏิบัติและทาบนใบหน า ซึ่งเป นกิจวัตรปฏิบัติกันโดยทั่วไปของคนพม าที่ ผูช มชาวไทยมักคุน ชิน กิจกรรมทีด่ เู สมือนเป นเรือ่ งดาดๆ ทีพ่ บเห็นได ทวั่ ไป กลายเป น สิง่ ทีส่ ร างความสนใจให กบั ผูช มชาวไทย เพราะการได สมั ผัสกับทานาคาจริงๆ กลายเป น ประสบการณ ทชี่ วนจดจํา

3.2.3. ทีไ่ ป

“ที่ไป” บริเวณที่เล าเรื่องด วยภาพถ ายในชีวิตประจําวัน แสดง ให เห็นถึงการปรับตัวของคนพม ากับการเป นส วนหนึ่งของสังคม ไทย “หน าตา” ที่สะท อนความหวังและความรู สึก

ในส วนสุดท ายของนิทรรศการ ภัณฑารักษ เลือกนําเสนอเนื้อหาที่ตั้งคําถาม เกี่ยวกับอคติระหว างคนไทยและคนพม า ทางออกหรือตัวอย างของบุคคลต างๆ ที่ แสดงให เห็นการคลี่คลายอคติ ทั้งทวีศักดิ์และสรวิชญ กล าวถึงแนวคิดของการ นิทรรศการในส วนนี้ซึ่งต องการให มีพื้นที่กลางไม ต างจากเกสต เฮาส ที่มีบริเวณของ ห องสําหรับใช ร วมกัน และหยิบยกสิ่งต างๆ ที่คนไทยคุ นชินและไม เคยรู ที่มาที่ไป ที่เกี่ยวข องกับวัฒนธรรมพม าหรืออคติที่สามารถสร างความบาดหมางได เนื้อหา ดังกล าวปรากฏในส วนนิทรรศการ “ระยะประชิด” ตัวอย างที่ทวีศักดิ์กล าวถึง เช น ทํานองที่ขึ้นก อนเพลงชาติที่เผยแพร ทางวิทยุ และโทรทัศน เป นเพลงพม าประเทศ หรือการนําทานาคามาเป นส วนหนึ่งในการทํา ผลิตภัณฑ เครื่องประทินผิวของไทย และโปสเตอร ฟุตบอล “อวสานหงสา” ที่มีการ เผยแพร ออนไลน ด วยการตัดต อการแข งขันฟุตบอลระหว างทีมชาติไทยกับทีมชาติ 90 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 91

3.2.3. ทีไ่ ป

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 91

เปนอยู และหนทางสูความสําเร็จ

เมียนมา รอบชิงชนะเลิศ ซีเกมส ครั้งที่ 28 (พ.ศ. 2558) บริเวณดังกล าวต องการ ตัง้ คําถามกับผู ชมถึงสิ่งทีร่ แ ู ละสิง่ ทีไ่ ม ร ู ตัง้ คําถามกับอคติทดี่ เู หมือนเป นเรือ่ งสามัญ ทัง้ ๆ ทีค่ วามเข าใจเกีย่ วกับเพือ่ นบ านนัน้ มาจากประวัตศิ าสตร จากมุมมองทีแ่ ตกต าง กัน เรื่องราวเกี่ยวกับชาตินิยมยังได รับการขยายเพิ่มเติมถึงตัวอย างของบุคคลที่ เป นทีร่ จ ู กั ในวงการต างๆ ได แก ธีรภาพ โลหิตกุล นักเขียนสารคดีทตี่ งั้ คําถามกับอคติ ของตนเอง เมือ่ เริม่ เดินทางและเขียนเรือ่ งราวเกีย่ วกับประเทศเมียนมา ธนิตย จิตนุกลู จากผูก าํ กับทีเ่ คยสร างภาพยนตร เรือ่ ง บางระจัน กลับมาสร างภาพยนตร รกั โรแมนติก ระหว างหนุม พม าและสาวไทย เรือ่ ง รักภาษาอะไร และ คามิน คมนีย นักตะกร อวงไทย ที่เคยมองว าตะกร อวงไทยมีความโดดเด นกว าชาติใดๆ ในภูมิภาค จนเมื่อกว าสิบป ที่แล วรู จักกีฬา “ชินลง” ได เดินทางไปเรียนรู และสร างมิตรภาพกับนักกีฬาชินลง ทั้งสามเป นตัวอย างของคนที่ก าวข ามอคติ แต ละคนมีอคติที่ไม เหมือนกัน แต สามารถเรียนรู หนทางในการลดทอนหรือสลายอคติเหล านั้น ภัณฑารักษ เลือกใช การสัมภาษณ และสร างสรรค เป นสารคดีขนาดสั้นในการถ ายทอดมุมมองของบุคคล ตัวอย าง ขนานไปกับสิ่งที่ปลูกฝ งอคติของคนไทย เช น การนําเสนอประวัติศาสตร ยุทธหัตถีระหว างพระนเรศวรกับพระมหาอุปราชของไทยและของพม าทีแ่ ตกต างกัน เมื่อผู ชมเดินทางมาถึงส วนสุดท ายของนิทรรศการ ภัณฑารักษ เลือกใช ภาพ ของสังคมคนพม าที่เข ามาทํางานในไทย ในการถ ายทอดเรื่องราวตั้งแต เช าถึงเย็น ชีวิตของผู คนที่ไม แตกต างจากผู ชมเองที่ต องกิน อยู ทํางาน หลับนอน และกล าว ทักทายสุด ท ายด วยคําทักทายภาษาพม า ที่ผู ชมอาจไม รู ความหมายที่แท จริง “มิงกะลาบา” ที่มีความหมายทํานองของการอํานวยพรให ความเป นมงคลประสบ แก ท าน และบทเรียนสรุปท ายนิทรรศการ “เกสต + เฮาส = ประเทศไทย ประเทศไทยเปรียบเหมือน ‘บาน’ หลังใหญทมี่ ี ‘เกสต’ หรือ แขก มา เยี่ยมเยือนอยูไมขาด ดวยมโนภาพบางอยาง ทําใหเราเปนคนแปลกหนา ของกันและกัน ทั้งที่อยูบานหลังเดียวกัน หากเราไดทาํ ความรูจ กั และเรียนรูก นั มากขึน้ ผานความใฝฝน ความ 92 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

เราจะไดเพือ่ นใหมทนี่ า คนหา และประเทศไทยจะเปน ‘เกสต + เฮาส’ ชั้นเลิศที่ผูอยูอาศัยตางมีสวนสรางเสริมประสบการณซึ่งกันและกัน”17

ทวีศกั ดิแ์ ละสรวิชญ กล าวไว วา ถึงแนวคิดนิทรรศการอืน่ ๆ ทีไ่ ม ได รบั การพัฒนา ต อ เนื่องจากป จจัยต างๆ นานา เช น การประกวดภาพถ ายพม าระยะประชิดในชีวิต ประจําวัน หลังจากทีผ่ ช ู มได ชมนิทรรศการแล ว หรือการทําจัดทํานิทรรศการบางส วน ให มีลักษณะคล ายครัวในเกสต เฮาส “อยากให มีกิจกรรมสาธิต เช น การปรุงอาหาร แต ดว ยข อจํากัดภายในอาคาร ความปลอดภัย และการจัดการทีเ่ กีย่ วข อง ทําให สว น นิทรรศการไม เกิดขึน้ ” อย างไรก็ดี ในส วนของกิจกรรมทีเ่ ป ดโอกาสให ผช ู มร วมลงมือ คือ การฝนทานาคา และการทดลองตั้งชื่อเป นภาษาพม า “ทัง้ คนไทยและคนพม ามีวฒ ั นธรรมการตัง้ ชือ่ ทีค่ ล ายคลึงกัน นัน่ คือ ชือ่ ทีเ่ ลือกตัง้ มีความหมายบางประการและเกี่ยวข องกับอัตลักษณ ของแต ละบุคคล การทดลอง เปลี่ยนเป นชือ่ พม าคือการสร างตัวตนใหม ตรายางประทับเป นเทคนิคทีง่ ายและชวน ให ผู ชมได ทดลองเล น เมื่อทดลองตั้งชื่อตัวเองตามวันเกิดในรอบสัปดาห แล ว ผู ชม อ านออกเสียงไม ได จะเป นโอกาสให ผู ชมได พูดคุยกับมัคคุเทศก ชาวพม า” การตีความและการเลือกธีมทั้งสามในการถ ายทอดเนื้อหาจากงานวิจัยของ ภัณฑารักษ และคณะทํางาน แสดงให เห็นความสําคัญของการคัดเลือกเนื้อหา โดย เนือ้ หาดังกล าวจะแสดงในสามลักษณะ ได แก ข อความทีม่ กี ารถ ายทอดเป นข อความ ในนิทรรศการ วัตถุและภาพที่เชื่อมโยงกับเนื้อหาดังกล าว และสื่อโสตทัศน ที่สร าง จังหวะที่แตกต าง การคัดสรรและการแปลความทัง้ หมดนีอ้ ยูบ นจุดมุง หมายหลักของนิทรรศการ นั่นคือ ประสบการณ ของผู ชมในนิทรรศการมีส วนสําคัญในการเปลี่ยนแปลงมุมมอง และทัศนคติที่มีต อเรื่องราวหลัก นิทรรศการไม ใช การบอกเล าข อเท็จจริง ไม ใช การ คัดลอกบางส วนของหนังสือหรือรายงานการวิจัยมาจัดวางไว ในป ายคําบรรยาย แต เป นโอกาสของการสื่อสารที่พิพิธภัณฑ ต องการสนทนากับผู ชม อย างไรก็ดี สิง่ ต างๆ ทีป่ รากฏขึน้ ในนิทรรศการจะเกิดขึน้ ได ก็ดว ยนักออกแบบนิทรรศการทีเ่ ป น 17

เพิ่งอาง.

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 93

เปนอยู และหนทางสูความสําเร็จ

เพิ่งอาง.

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 93

ผูถ า ยทอดความจากภัณฑารักษ สส ู าธารณชนในอีกชัน้ หนึง่ ในลําดับต อไป ผูเ ขียนจะ บอกเล าถึงการแปลงบทสูแ บบในการจัดแสดงนิทรรศการและการผลิต แต ละขัน้ ตอน แสดงให เห็นความสร างสรรค และสิง่ ทีไ่ ด รบั การพัฒนาจนเป นชิน้ งานจริง และในทาง ตรงข าม แนวคิดบางอย างได รับการปรับเปลี่ยนหรือสร างใหม เพื่อความเหมาะสม ่ รากฏ 3.3. หน้างาน: การออกแบบและภาพทีป

เรื่องราวในการออกแบบมาจากการสนทนาระหว างผู เขียนกับตัวแทนบริษัท ผู ออกแบบและทีมงานภัณฑารักษ ในที่นี้ ต องการเปรียบเทียบให เห็นสิ่งที่ทีมงาน ภัณฑารักษ กาํ หนดกับ “หน างาน” ทีเ่ กิดขึน้ เพราะในกระบวนการพัฒนานิทรรศการ เนื้อหา การออกแบบ และการผลิตเปรียบเหมือนกับการบรรเลงดนตรี ผู รับผิดชอบ โครงการนิทรรศการจะต องเข าใจธรรมชาติของงาน นัน่ คือ งานทีต่ อ งกําหนดไว ตาม แผนงานและการออกแบบ และงานทีจ่ ะต องปรับเปลีย่ นหน างานตามความเหมาะสม เนือ้ หาจะนําเสนอในสองส วน ได แก ภาพรวมในการออกแบบเป นเนือ้ หาในส วน ของแนวคิดและการออกแบบทีเ่ รียบเรียงจากเอกสารต างๆ การสัมภาษณ ผเ ู กีย่ วข อง ในการออกแบบนิทรรศการ และประสบการณ การเยี่ยมชมของผู เขียน เพื่อให ผู อ าน เห็นภาพของนิทรรศการไม มากก็น อย เนื้อหาส วนหลังในหัวข อ “แปรรูปเป นร าง” เป นการยกตัวอย างการตีความและการสร างสรรค โดยนักออกแบบและภัณฑารักษ เพื่อให นิทรรศการ “สนทนา” กับผู ชมอย างออกรสชาติ เพื่อแสดงให เห็นการแปร ความคิดสู สิ่งที่เป นรูปธรรม

3.3.1. ภาพรวมในการออกแบบ นิทรรศการจัดแสดงในบริเวณห องนิทรรศการหมุนเวียนและกิจกรรมพิเศษ ที่ ตัง้ อยูแ ยกจากอาคารหลักของมิวเซียมสยาม โดยมีทางเข าและออกนิทรรศการเพียง ทางเดียว ผูช มจะเดินผ านผนังกระจกและสามารถเห็นภาพรวมของนิทรรศการ รวมทัง้ ยอดของฉัตรทีม่ ขี นาดสูง เมือ่ เข าสูบ ริเวณนิทรรศการ ผูช มได รบั ข อมูลเบือ้ งต นเกีย่ ว กับนิทรรศการ และ “กุญแจ” ที่มีขนาดคล ายกับคีย การ ด แต อาศัยกระดาษแก ว 94 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

แบบนิทรรศการที่ BUG Studio นําเสนอในการประกวดแบบนิทรรศการ

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 95

แบบนิทรรศการที่ BUG Studio นําเสนอในการประกวดแบบนิทรรศการ

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 95

สีแดงทีอ่ ยูต รงกลางในรูปลูกกุญแจ เพือ่ ใช ในการอ านข อความบางส วนในนิทรรศการ ที่ซ อนตัวในงานกราฟ ก นิทรรศการจัดแบ งเป น 2 บริเวณ โดยมีห องที่จัดแสดงฉัตรยอดเจดีย ทํา หน าที่ในการแบ งเนื้อหาของนิทรรศการ ในบริเวณแรก จากล็อบบี้ถึงห องที่จัดแสดง ฉัตร ประกอบด วยส วนจัดแสดงหกบริเวณหลัก (1) การจัดแสดงข อมูลต างๆ เกี่ยว กับสถานการณ ของการเข าเมืองของคนพม า การเปลี่ยนแปลงของระเบียบในการ ตรวจคนเข าเมือง และการขึ้นทะเบียนแรงงาน (2) การเดินทาง การจัดแสดงอาศัย องค ประกอบของหลังคารถกระบะเชือ่ มโยงสูพ นื้ ทีต่ อ ไป ทําหน าทีเ่ ป นพืน้ ทีเ่ ปลีย่ นผ าน (transitional space) (3) และ (4) เป นอาณาบริเวณทีม่ คี วามเกีย่ วข องกัน โดยบริเวณ (3) เป นการ จัดแสดงเกี่ยวกับความหวังหรือกล าวได ว า เป นสาเหตุที่ทําให ผู คนจากประเทศ เพือ่ นบ านอย างเมียนมาเดินทางสูป ระเทศไทย มีกระเป าเดินทางสีขาว ให ความหมาย ถึงความหวัง และเชื่อมโยงมายังอาณาบริเวณ (4) เตียงอยู ในตําแหน งกลางพื้นที่ จัดแสดง และมีหมอนพลาสติกใส ที่บรรจุภาพไอคอนที่เป นตัวแทนของความฝ น เพือ่ ยํา้ ให ผช ู มเห็นว าคนพม าเหล านีไ้ ม แตกต างจากผูช มทีม่ ที งั้ ความหวังและความฝ น

บริเวณต อนรับผู เยี่ยมชม สะท อนธีมที่เลือกใช “เกสต เฮ าส ” เป นแนวทางออกแบบหลักของนิทรรศการ

จากนัน้ บริเวณในส วน (5) “รอมชอม รอมริบ” เป นส วนการจัดแสดงสภาพความ เป นอยู โดยจําลองห องเช าที่ลดทอนรายละเอียด มีเสื่อผืนหนึ่งอยู กลางห อง วีดิทัศน ขนาดสัน้ ฉายให เห็นความเป นอยูข องคนพม าสองครอบครัวซึง่ เช าอยูใ นพืน้ ทีเ่ ดียวกัน ฉากที่ทําจากกราฟ กแสดงให เห็นเวลาในช วงวันที่แตกต างกัน ผนังอีกด านหนึ่ง ของห อง ใช เทคนิคการมองภาพซ อน โดยผู ชมจะมองเห็นภาพครอบครัวหนึ่งเมื่อ เดินผ าน และเมื่อวกกลับหรือหันหลังกลับ เมื่อเดินสุดผนังและมองย อนกลับมาจะ เห็นอีกครอบครัวหนึ่ง เนื้อหาดังกล าวเชื่อมโยงมายังบริเวณจัดแสดง (6) “ถึงอยู ไกล (บ าน) ใช ว า อยู ยาก” วัตถุจํานวนหนึ่งได รับการคัดสรรเพื่อเป นตัวแทนในการเล าเรื่องความเป น อยู เช น ป นโต ที่ไว ใส ข าวกลางวันไปกินที่โรงงาน, ทองรูปพรรณ ที่เป นหลักประกัน เงินเก็บไว เป นทุน, เส นผมของแม และของที่ระลึก ที่ใช คลายเหงาเมื่อยามนึกถึงผู มี พระคุณ หรือทานาคาและปลาร า (ในภาษาพม า งาป ) ทีเ่ ป นเหมือนของติดตัวทีข่ าด ไม ได ในชีวิตประจําวัน วัตถุต างๆ ได รับการจัดแสดงไว ในตู ล็อคเกอร 96 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 97

การออกแบบนิทรรศการที่เลือกใช โครงสร างของรถสองแถว เป นเสมือน “เกตเวย ” ให ผู ชมเรียนรู ผ านช องทางเดียวกับที่ คนพม าจะต องเผชิญในชีวิตจริง

98 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

“ห องสองกะ” บริเวณของเล าเรื่อง “ที่เป น” ทางซ ายของภาพ แสดงให เห็น “ช องหน าต าง” ที่ระบุถึงเวลาของการใช ห องที่ แตกต างกันของคนงาน 2 ครอบครัว ที่ใช ชีวิตร วมกัน ทางขวาของภาพ แสดงภาพขยายใหญ ที่ผู ชมจะเห็นภาพ ที่แตกต างกัน เมื่อยืน ณ มุมภาพซ าย-ขวา

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 99

บริเวณกลางนิทรรศการเป นเรือ่ งของความศรัทธา “ห างบ าน ไม หา งวัด” ทีน่ าํ เสนอเรื่องของศรัทธาของพุทธศาสนิกชนชาวเมียนมา โดยมี “ฉัตร” เป นวัตถุสําคัญ จัดแสดงไว กลางห อง และมีมมุ หิง้ พระ ทีน่ าํ เสนอการจัดหิง้ พระประจําบ าน นอกเหนือ จากภาพโปสเตอร พระพุทธเจ า เจดีย พระสงฆ ที่นับถือแล ว ยังมีภาพของ นายพล อองซาน หิ้งได รับการประดับไฟที่เป นสัญลักษณ ของการบูชา และเสื้อทีมที่บอกเล า เรื่องราวของการรวมกลุ มกันทําดีเพื่อกิจสาธารณะของสาธุชนชาวพม า

การประดิษฐานฉัตรยอดเจดีย ที่ มีการประกอบพิธี และการแสดง ความเคารพฉัตรยอดเจดีย เมื่อมี ผู ชมนิทรรศการ

ในส วนทีเ่ หลือของนิทรรศการ เป นพืน้ ทีต่ อ เนือ่ งโดยเน นการตัง้ คําถามต อผูช ม ให ตรวจสอบพื้นเพความรู หรืออคติต างๆ หลายประการที่เกี่ยวข องกับพม า ซึ่งผู คน ในสังคมไทยไม เคยรูท มี่ า เช น อาหารทีเ่ กิดจากการแลกเปลีย่ นทางวัฒนธรรม (กะป มีทมี่ าจากคําว า งาป , แกงฮังเล ทีม่ าจากภาษาพม า) หรือเรือ่ งราวทางประวัตศิ าสตร ในเหตุการณ ศึกยุทธหัตถี ที่ได รับการบันทึกไว แตกต างกัน การตรวจสอบอคติและการทบทวนเนื้อหาที่ผู ชมเรียนรู ตั้งแต ต น ยังเชื่อมโยง มายังตัวอย างของบุคคลสําคัญ ธีรภาพ โลหิตกุล, ธนิตย จิตนุกูล และคามิน คมนีย ที่ต างก าวข ามอคติที่เรียนรู ความแตกต างทางวัฒนธรรม บรรยากาศหลักของห องนี้ เป นเหมือนห องหนังสือ ทีม่ โี ซฟาตรงกลางห อง จังหวะของการนัง่ ทอดเวลาของผูช ม สอดคล องกับการนําเสนอวีดิทัศน เรื่องราวขนาดสั้นของบุคคลทั้งสาม เรือ่ งราวดําเนินมาถึงในตอนท าย ทางเดินออกจากนิทรรศการแสดงภาพถ ายใน ชีวติ ประจําวันของคนพม า ใบหน าทีแ่ ฝงด วยรอยยิม้ แววตา และผูค นในสถานทีต่ า งๆ ย านตลาด บนรถสองแถวประจําทาง และข างทางทีผ่ ค ู นนัง่ ล อมเพือ่ รับประทานอาหาร มือ้ ง ายๆ สักจาน และคําทักทายในภาษาพม า ทีม่ คี วามหมายถึงการอํานวยพรให กบั ผูช มก อนออกจากพืน้ ทีน่ ทิ รรศการ บริเวณกิจกรรมลงมือปฏิบตั เิ ล็กๆ ตัง้ อยูท างเดิน ในนิทรรศการทีเ่ ชือ่ มกลับมายังทางเข านิทรรศการ “ชือ่ พม าในแบบคุณ” เป นตัวป ม ชือ่ ในภาษาพม าทีจ่ ัดแบ งไว ตามวันเกิดในสัปดาห ที่ให ความหมายของแต ละคํา เพือ่ ให ผู ชมลองผสมคําต างๆ ให เป นชื่อเรียกของตนเอง กีรติกล าวถึงความท าทายในการออกแบบนิทรรศการเรื่อง พม าระยะประชิด เพราะ “อคติในใจเราเอง แต อคติดังกล าวกลายเป นตัวตั้งต นในการออกแบบ เรานั้น เติบโตขึ้นมาด วยวิธีคิดถึงคนพม าจากบทเรียนประวัติศาสตร ภาพยนตร สื่อ หลอม ให เรามองแรงงานที่เป นคนพม าผิดเพี้ยนไปจากที่เราควรมอง ฉะนั้น เราต องการ 100 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

“ศาสนาที่ยึ ด เหนี่ ย วจิ ต ใจและเป็น องค์ ประกอบทีม ่ พ ี ลังค่อนข้างมาก ดังจะเห็น ได้ จ ากการรวมกลุ่ ม ประกอบพิ ธี ก รรม ไม่เฉพาะที่วัด ...นิ ทรรศการตรงนี้ เป็น ตํ า แหน่ ง ที่ อ ยู่ ต รงกลางพื้ น ที่ ทั้ ง หมด เพื่อ แสดงให้ เ ห็ น ว่ า คนพม่ า มี ศ าสนา อยู่ในใจ แม้ตัวเองจะอยู่ห่างบ้านแต่ไม่ ห่างวัด...” กีรติ กีรติกานตสกุล ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 101

“ฉั ต ร ย อ ด เ จ ดี ย์ ซึ่ ง เ ป็ น สัญลักษณ์ของการทําบุญ ที่ อ ยู่ ใ นระหว่ า งระดมเงิ น บริจาค ไม่สามารถทดแทน ด้ ว ยฉั ต รยอดเจดี ย์ ที่อ าจ จะหาซื้ อ ได้ เพราะความ หมายของวัตถุไม่ใช่เพียง กายภาพหรือสิ่ งที่ปรากฏ แต่คอ ื ความศรัทธาของคน พม่า ซึ่งนั บถือในฐานะที่ เป็น พุทธบูชา” ฆัสรา ขมะวรรณ มุกดาวิจิตร

102 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 103

“คนพม่าเข้ามาในไทย เพราะ อยากหาเงิน ส่งให้ลูกเรียน ชีวิตทีด ่ ีขน ึ้ ทุกคน ๆ มีความหวัง ความฝัน เรือ ่ งบ้าน ครอบครัว และชีวิตทีด ่ ีขน ึ้ ความฝันทีไ่ ม่เป็นรูปธรรมเปรียบเหมือน ความใสของหมอน และมีความฝันถูก อัดแน่นอยู่ข้างใน และเลือกใช้หมอนใส เพือ ่ ให้สอดคล้องกับกลุ่มผู้ชมทีเ่ ป็นวัยรุ่น หมอนแต่ละใบ มีชอ ื่ ของคน มีฝน ั อยากมี รถ ไอโฟน เราถ่ายทอดกราฟิกเป็นไอคอน เล็กๆ เป็นรูปง่ายๆ ดูแล้วรู้ว่าเป็นอะไร เพือ ่ ให้ง่ายต่อการจํา”

กีรติ กีรติกานตสกุล 104 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 105

“ทองรู ป พรรณเป็ น เหมื อ นกั บ เงิ น ออม ที่ จ ะ ส่ ง ก ลั บ ไ ป ยั ง บ้ า น เ กิ ด ท อ ง คํ า เ ป็ น ทั้ ง ก า ร แ ส ด ง ส ถ า น ภ า พ ห ลั ก ประกันทีม ่ ูลค่าจะไม่ ถู ก ลดทอน เพราะ บางคนเคยประสบ ปัญ หา เมื่อ รั ฐ บาล เ มี ย น ม า ป ร ะ ก า ศ ยกเลิ ก ธนบั ต รบาง ประเภท เมือ ่ เปลีย ่ น ไม่ ทั น กลั บ ด้ อ ยค่ า ลงไปทันที” สรวิชญ ฤทธิจรูญโรจน

106 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 107

ในส่ วนที่เหลือของนิ ทรรศการ เป็นพื้นที่ ต่ อ เนื่ อ งโดยเน้ น การตั้ ง คํ า ถามต่ อ ผู้ ช ม ให้ตรวจสอบพื้นเพความรู้หรืออคติต่างๆ หลายประการที่ผู้คนในสังคมไทยไม่เคยรู้ ทีม ่ าทีเ่ กีย ่ วข้องกับพม่า เช่น อาหารทีเ่ กิด จากการแลกเปลีย ่ นทางวัฒนธรรม ...หรือ เรือ ่ งราวทางประวัตศ ิ าสตร์ในเหตุการณ์ศึก ยุทธหัตถี ทีไ่ ด้รับการบันทึกไว้แตกต่างกัน การตรวจสอบอคติและการทบทวนเนื้อหา ที่ผู้ชมเรียนรู้ตั้งแต่ต้น ยังเชื่อมโยงมายัง ตัวอย่างของบุคคลสําคัญ ธีรภาพ โลหิตกุล, ธนิ ตย์ จิตนุกูล และคามิน คมนี ย์ ที่ต่าง ก้ า วข้ า มอคติ ที่ เ รี ย นรู้ ค วามแตกต่ า งทาง วัฒนธรรม บรรยากาศหลักของห้องนี้เป็นเหมือนห้อง หนังสือ ทีม ่ โี ซฟาตรงกลางห้อง จังหวะของ การนั่ ง ทอดเวลาของผู้ ช มสอดคล้ อ งกั บ การนําเสนอวีดิทัศน์เรือ ่ งราวขนาดสั้นของ บุคคลทั้งสาม

108 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 109

“brake hidden side” เราพยายามให คนมาเผชิญกับความเชื่อของตนเองและสิ่งที่ เป นจริง โดยโครงนิทรรศการแบ งเรื่องราว คนพม าเข ามาอย างไร เราอยากรู ที่มา เห็นที่เป น และที่ไป …การออกแบบ “แปลนนิง่ ” อาศัยเส นเฉียงเพือ่ ไม ให บีบบังคับให คนรับรูข อมูล แต สิ่งที่เราออกแบบนิทรรศการ คือเป นการเล าอ อมๆ ไม ตรงไปตรงมา เราต องการ ทําพื้นที่ที่คนเข ามารับรู สิ่งที่เราต องการ “พื้นที่สําหรับเข าใจนิทรรศการ” ทวีศักดิ์ กล าวสําทับด วยว า “ความขาว” หรือสีขาวซึ่งเป นสีพื้นหลักของนิทรรศการ “เรา พยายามไม เรียลลิสติคเกินไป” เพราะ “ภาพทีไ่ ม ‘เรียล’ เกินไป นําไปสูช ดุ ความคิด อื่นๆ ได เช น หาก ‘ห องสองกะ’ เอาของมาวาง หมอนวาง ให ภาพอีกแบบหนึ่ง แต ในการออกแบบ เป ดโอกาสให ผู ชมจินตนาการได พอสมควร หาก ‘เรียล’ มาก กลายเป นการตอกยํ้าภาพอะไรบางอย าง” สรวิชญ กล าวเสริม นิทรรศการจึงกําหนดท าทีไว เป นพื้นที่ของความคิดมากกว าการถ ายทอด ข อเท็จจริงทั่วไป หากแต เป นการใช พื้นที่ “เนื้อหาต างๆ ในแต ละห องจะสัมพันธ กับ แบบการจัดแสดงและมีปริมาณมากน อยแตกต างกัน” กีรติกล าวด วยว า “หากเรา ดูชีวิตเขา เราอาจสงสาร แต เขาอยู ในแบบนั้นที่พอใจ …ในตอนแรก คิดออกแบบที่ อิงกับภาพจําของเรา ความรกรุงรังเช นเสื้อเชิ้ตแขวนนั่งร าน แต นั่นคือ อคติในการ ออกแบบ หากทําตามนัน้ จะกลายเป นการตอกยํา้ ว าคนพม าเป นเพียงแรงงานเท านัน้ ” นิทรรศการจึงเปลีย่ นแปลงจากแบบนิทรรศการทีอ่ อกแบบไว ในครัง้ แรก “จากโทนสี ที่อึมครึมจนกลายเป นความสว าง” สรวิชญ สรุป ทวีศกั ดิก์ ล าวถึงความหมายของบริเวณต างๆ ในนิทรรศการ “ส วนจัดแสดงใน นิทรรศการเรือ่ ง พม าระยะประชิด เป นเหมือนกับพืน้ ทีห่ อ งในห อง (space in space) เพือ่ ให ผช ู มใช เวลาอยูน านขึน้ และยังเอือ้ ให เดินไปหาน องมัคคุเทศก ทเี่ ป นคนพม าเพือ่ คุยกันต อได เมือ่ ผูช มเดินมาถึงปลายทาง เป นเหมือนกับการคลีค่ ลาย จากพืน้ ทีท่ แี่ คบ และอยูภ ายใน กลับเป ดออก ณ ทางออกของนิทรรศการ ทีจ่ ริงนิทรรศการในช วงท าย ให เป นพืน้ ทีส่ าํ หรับการทํากิจกรรม คืออยากให คล ายกับคาเฟ ทีส่ ามารถวางขนม นํา้ เป นโต ะได ทําให เกิดพืน้ ทีใ่ ช สอยได แต ไม ได ใช งานจริง เพราะเป นการขวางทางเดิน” คําบรรยายในนิทรรศการทีไ่ ล เรียงและคําอธิบายของผูท เี่ กีย่ วข อง แสดงให เห็น ภาพรวมนิทรรศการเรื่อง พม าระยะประชิด โดยสังเขป เนื้อหาได รับลําดับตาม 110 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

บริ เ วณกิ จ กรรมลงมื อ ปฏิ บั ติ เ ล็ ก ๆ ตั้ ง อ ยู่ ท า ง เ ดิ น ใ น นิ ท รรศการที่ เ ชื่ อ มกลั บ มายั ง ทางเข้ า นิ ท รรศการ “ชื่ อ พม่ า ในแบบคุณ” เป็นตัวปั๊มชื่อใน ภาษาพม่ า ที่จั ด แบ่ ง ไว้ ต ามวั น เกิดในสัปดาห์ ทีใ่ ห้ความหมาย ของแต่ละคํา เพื่อให้ผู้ชมลอง ผสมคํ า ต่ า งๆ ให้ เ ป็น ชื่อ เรี ย ก ของตนเอง ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 111

การจัดแสดง โดยระบุถงึ ความหมายและความตัง้ ใจของผูท อี่ อกแบบและภัณฑารักษ ในแต ละช วงตอน เมื่อพิจารณาในรายละเอียดในช วงต อไป ผู อ านจะได เห็นตัวอย าง บางส วนของการคัดเลือกวัตถุ ที่ส งผลต อการออกแบบนิทรรศการอีกคํารบหนึ่ง

3.3.2. แปรรูปเป็นร่าง: บางตัวอย่างของ

่ รากฏ การแปลความสู่ ภาพทีป

ในส วนนี้ ผู เขียนคัดเลือกเนื้อหาเพียงบางส วนจากการสนทนา เพื่อให เห็น ตัวอย างของการเชื่อมโยงเรื่องเล า วัตถุ และการออกแบบ การแสดงตัวอย างนี้มี วัตถุประสงค ให ผอ ู า นเข าใจความหมายของการตีความนิทรรศการ การตีความไม ใช เรื่องของการถ ายทอดข อเท็จจริง แต การตีความนั้นเคลือบแฝงด วยเป าประสงค ของการบอกเล า ตัวอย างยังแสดงให เห็นช องว างของความตั้งใจในการออกแบบกับ สถานการณ จริง ปฏิกิริยาหลายอย างของผู ชมไม เป นไปตามสิ่งที่คาดหมายไว จุดแรก การแปลความเรื่องการเดินทางด วยการใช องค ประกอบของรถกระบะ กีรติบอกเล าถึงการออกแบบ “โครงสร างหลังคาเป นตัวแทนของรถบรรทุกทีอ่ ดั แน น ด วยคนพม า โครงสร างทีอ่ อกแบบใหม เป นเหมือน ‘เกตเวย ’ ผูช มน าจะมาเรียนรูผ า น ช องทางเดียวกับทีค่ นพม าเผชิญเพือ่ เข าไปเรียนรูเ รือ่ งราวต างๆ ส วนกระจกทีต่ ดิ ตัง้ ในโครงสร างเป นเหมือนเงาสะท อนของคนจํานวนมากทีเ่ บียดอยูใ นรถบรรทุก บริเวณ ดังกล าวจุคนได ราวห าคน เมือ่ กระจกสะท อนไปมาจะกลายเป นความอัดแน น คือเห็น คนจํานวนมากในโครงสร าง” ประเทศไทยมีความหวังให คนพม า “สิ่งที่คนพม าเข ามาในไทย เช น อยาก หาเงิน ส งให ลูกเรียน ชีวิตที่ดีขึ้น ไทยอยู สบาย ทุกคนๆ มีความหวัง ความฝ น เรื่อง บ านครอบครัว ชีวิตที่ดีขึ้น พอออกจากรถ” สรวิชญ กล าว สุดท าย การออกแบบใช “กระเป าสีขาว เมื่อเป ดออก นั่นคือ ‘ความหวัง’ ซึ่งเป นสิ่งที่ยังไม เกิด ขึ้น จึงมี ความว างเปล าที่บรรจุไว เต็ม ความว างเปล ายังชวนให ผู ชมสร างความหมายว า ความหวังเหล านัน้ คืออะไรทีค่ นพม านําพา” ในส วนถัดมา กีรติชวนให นกึ ถึงความฝ น และความหวังที่เป นสิ่งสามัญที่เกิดขึ้นกับทุกคน

112 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

“ผูช มมารับรูว า คนพม ามีความฝ นและความหวังอะไร เตียงและหมอนใสขนาด เท าจริงกลายเป นตัวแทนของความฝ นและความหวัง ไม วา จะเป นนักดนตรี ซือ้ ไอแพด นักฟุตบอล…ตอนแรกเลือกใช หมอนจริง แต นทิ รรศการเน นการใช สงิ่ ทีส่ ามารถสือ่ สาร และเป ดช องว างให กับผู ชม เช น ความหวัง ความฝ น ซึ่งเป นสิ่งที่ไม เป นรูปธรรม จึง เปลีย่ นเป นหมอนใสทีม่ คี วามฝ นอัดแน นอยูข า งใน การเลือกใช หมอนใสซึง่ เป นวัสดุที่ คุน ชินของกลุม เป าหมาย ภายในหมอนแต ละใบ เราถ ายทอดกราฟ กเป นไอคอนเล็กๆ หมอนแต ละใบมีชื่อของคน ไอคอนเป นภาพให ง ายต อการจํา” แต ในท ายที่สุด ทีมภัณฑารักษ และผู ออกแบบกําหนดให คงเหลือหมอนใส “ประมาณ 24 ใบ ในตอนแรกจะมีทวี อี ยูเ ครือ่ งหนึง่ แต เอาออก วางไว วา เป นสัมภาษณ จังหวะนีค้ ดิ ว าเร็วไปสําหรับจะมีบทสัมภาษณ เพราะอยากให ผช ู มมีจนิ ตนาการตัวเอง ไปก อน” ทวีศักดิ์ขมวดเรื่องราวของการออกแบบที่ต องคํานึงถึงจังหวะของการ ถ ายทอดเนื้อหา และการทําให นิทรรศการเป นมากกว าห องเรียน จากห องความหวังความฝ น กีรติอธิบายถึงการตีแผ เรื่องราวชีวิตความเป นอยู ด วยเรือ่ งราวของ “ห องสองกะ” ทีภ่ ณ ั ฑารักษ ตอ งการแสดงให เห็นว าห องๆ หนึง่ นัน้ มีอย างน อยสองครอบครัวที่แบ งกันอยู “พอแตกมาในเรื่องของการออกแบบ มีผนังฝ งหนึ่ง เราเล นกับมุมมอง พอเรา มองไปเห็นครอบครัวหนึ่ง แล วหันมามองอีกทีเป นอีกครอบครัว แต พอดูจริงๆ แล ว เห็นค อนข างยาก ส วนผนังอีกด านหนึ่ง มีการฉายภาพยนตร ขนาดสั้นบนฉากหลัง ที่เป นอิงค เจ็ทคล ายแผ นสังกะสี การฉายภาพยนตร บนผ าโปร ง ช วยให ควบคุม ความชัดเจนของภาพที่ตกกระทบได ในฉากยังมีหน าต างที่แสดงให เห็นช วงเวลาที่ แตกต างกัน คือกลางวันและกลางคืน” “ห องสองกะ” ยังแสดงให เห็นถึงความอดออมของคนงานพม า จึงเป นการขยาย เนื้อหาด วยการนําเสนอวัตถุมีความสัมพันธ กับกลุ มคน “เมื่อมาอยู ไทย คนเหล านั้น เก็บอะไรไว เปรียบเหมือนกับล็อคเกอร ในที่พัก” ทั้งทวีศักดิ์และสรวิชญ กล าวขึ้น พร อมกันระหว างการสนทนา “จากข อมูลภาคสนาม สิ่งที่ติดตัวคนเหล านั้นเป นสิ่งที่ หล อเลีย้ งให ดาํ เนินชีวติ ในเมืองไทย เช น เส นผมแม ล็อคเก็ต โปสการ ด บัตรเติมเงิน ทานาคา”

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 113

3.3.2. แปรรูปเป็นร่าง: บางตัวอย่างของ

่ รากฏ การแปลความสู่ ภาพทีป

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 113

การออกแบบด วยคําถามที่อยู บนฝาล็อคเกอร ด านหน า และเมื่อผู ชมเป ด ฝาล็อคเกอร จะพบคําตอบของคําถาม โดยระบุชื่อเจ าของวัตถุชิ้นที่อยู ในล็อคเกอร นอกจากวัตถุจํานวนหนึ่งบอกเล าถึงความคํานึงถึงบ านเกิด วัตถุอีกจํานวนหนึ่ง ถ ายทอด “ความอดออม” เขาไม ได เก็บของเป นเงินสด แต ซื้อจานเมลามีน ทัพพี ทยอยซื้อของเก็บไว ทวีศักดิ์อธิบายว า “วัตถุที่ดูธรรมดา แต กลับเต็มไปด วย ความหมาย ข อมูลและวัตถุจะช วยคลี่คลายอคติเพราะคนงานพม าไม ต างจาก คนธรรมดาสามัญที่ทํามาหากินและเก็บหอมรอมริบ” กีรติกล าวถึงการออกแบบที่มีความต อเนื่องทั้งสี่ช วง และน าจะส งผลต อความ รู สึกของผู ชม “เชื่อว าผ านมาในสี่เซ็คชั่นแล ว ผู ชมเริ่มเป ดใจ โซนต อไปเป นการนํา เสนอจุดรวมของผู คนในพม าและในไทย นั่นคือ ศาสนาที่ยึดเหนี่ยวจิตใจ และเป น องค ประกอบที่มีพลังค อนข างมาก ดังจะเห็นได จากการรวมกลุ มประกอบพิธีกรรม ไม เฉพาะทีว่ ดั ทีไ่ หนก็ได คําถามก็คอื ทําไมคนพม ามีแรงศรัทธามากขนาดนี้ ศาสนา อยู ในทุกที่…นิทรรศการตรงนี้เป นตําแหน งที่อยู ตรงกลางพื้นที่ทั้งหมด เพื่อแสดง ให เห็นว า คนพม ามีศาสนาอยูใ นใจ แม ตวั เองจะ ‘ห างบ านแต ไม หา งวัด’ เป นตัวแบ งครึง่ นิทรรศการจากสี่ส วนแรก เมื่อคนพม าเห็นฉัตรแล วต องกราบไหว ” พื้นในบริเวณดังกล าวใช ภาพกราฟ กลายทะเลสีพันดอน เพื่อให เชื่อมโยงกับ ความหมายของความศักดิ์สิทธิ์ นิติกรณ กล าวว า สัญลักษณ ของพรมเพื่อให บอก พื้นที่ศักดิ์สิทธิ์ และลวดลายที่มาจากผ าลุนตยา ฐานของแท นที่ตั้งยอดเจดีย ได รับ การออกแบบให เป นแท นบริจาค แท นดังกล าวมีรูปทรงของเหลี่ยมมุมฐานเจดีย แต เมื่อเป ดให เข าชมนิทรรศการ ผู ชมเองกลับไม เข าใจความหมายของแท น และทาง มิวเซียมสยามต องใช กล องอะคริลิคใสมาตั้งเป นกล องรับบริจาคเงินเพื่อให ผู ที่มาเข า ชม ทั้งคนไทยและคนพม าได ทําบุญร วมกัน กีรติยกตัวอย างการแก ไขแบบอีกตําแหน งในนิทรรศการ ภัณฑารักษ ต องการ บริเวณสําหรับการพบปะสังสรรค คล ายคาเฟ เพือ่ แสดงให เห็นว าพืน้ ทีข่ องร านกาแฟ เป นสถานทีท่ ผี่ ค ู นพบปะและไต ถามสารทุกข สกุ ดิบ แต ดว ยข อจํากัดหลายประการใน สถานทีจ่ ดั แสดง ไม เอือ้ อํานวยให บริเวณดังกล าวเป นร านกาแฟ จึงได รบั การออกแบบ ใหม ให เป นส วนจัดแสดงเสื้อทีม ที่บอกเล าถึงการรวมตัวเพื่อกิจสาธารณะ

114 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ในห องสุดท าย เป นบทสรุปของการเรียนรู ผู ชมเรียนความเป นตัวตนของคน พม าตัง้ แต หอ งแรก เหตุของการเดินทาง ชีวติ ความเป นอยู รวมถึงอคติตา งๆ ทีผ่ ช ู ม เรียนรูม าก อนหน านี้ บริเวณสุดท ายจึงยํา้ ให เห็นว าชีวติ ของผูค นทีร่ จ ู กั นัน้ ต างเป นไป ตามอัตภาพ “ช างภาพใช เวลาหนึง่ วัน เพือ่ บันทึกเรือ่ งราว เพราะเราคิดว าภาพน าจะ สือ่ ความหมายได ดที สี่ ดุ ช างภาพไปยังสถานทีจ่ ริงและพยายามบอกเล าถึงความเป น อยู ความฝ น ต างยินดีกับสิ่งที่ตนเองเผชิญ ฉะนั้น อย าเอาอคติไปตัดสินกับคนอื่น” ก อนสิ้นสุดบทสนทนากับผู ออกแบบทั้งสอง นิติกรณ นึกถึงตัวอย างที่ตนเอง จดจําระหว างการทํางาน ช างทีม่ าติดตัง้ ชิน้ งานเป นคนพม า ช างกลายเป นคนทีม่ าจัด สิง่ เคารพบูชาในบริเวณส วนจัดแสดงหิง้ พระ นิตกิ รณ สงั เกตเห็นว า รอยยิม้ บนใบหน า ของช างเป ย มด วยความสุขใจ เรือ่ งราวความศรัทธาของคนพม าได รบั การเล าขานใน พิพิธภัณฑ แห งหนึ่งในสถานที่ต างแดน สิ่งหนึ่งที่ผู เขียนตั้งข อสังเกตจากการสนทนา และผู ออกแบบยืนยันข อสังเกต นั้น คือ กระบวนการทํางานในนิทรรศการเป นหนทางของการเรียนรู สังคมเช นกัน ทั้งกีรติและนิติกรณ ผู ที่มีส วนสําคัญการทํางานออกแบบนิทรรศการ กล าวถึงความ รูส กึ ทีไ่ ด รว มทํางานกับสถาบันพิพธิ ภัณฑ การเรียนรูฯ “หากไม ได เข าร วมการทํางาน ในครั้งนี้ คงมองคนพม าจากมุมมองเดิม และสิ่งที่ได กับตนเองในชีวิตประจําวัน นั่น คือ อย าเชื่อในสิ่งที่เห็นจากมุมมองของตนเองเท านั้น” การออกแบบนิทรรศการทําให แนวคิดและเป าหมายปรากฏเป นกายภาพใน พื้นที่ การออกแบบผสานระหว างเนื้อหา วัตถุ ภาพ และบรรยากาศ ให กลายเป น ประสบการณ ที่เข าไปสนทนากับผู ชม ทั้งหมดที่ผู เขียนได ถ ายทอดไว นี้ คงเป นเพียง ชุดประสบการณ จากการเยี่ยมชม และจากการสนทนากับบุคคลต างๆ นิทรรศการ เป ดตัวสูส าธารณชนไม ใช การสิน้ สุดงาน พิพธิ ภัณฑ สามารถใช ประโยชน นทิ รรศการ อย างสูงสุด ด วยกิจกรรมสาธารณะและการศึกษา เพราะนิทรรศการที่ได รับการ ออกแบบ อาจตอบโจทย รูปแบบการเรียนรู หรือประเด็นเนื้อหาไม ได ทุกเรื่อง

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 115

3.4. กิจกรรมสาธารณะและการศึกษา:

เคล็ด (ไม่) ลับให้นิทรรศการมีชีวิต

กิจกรรมสาธารณะนับว ามีบทบาทสําคัญต อนิทรรศการ เพราะกิจกรรมช วย ส งเสริมให กลุม คนทีม่ คี วามสนใจแตกต างกันเดินทางมายังพิพธิ ภัณฑ แม ในบางครัง้ นิทรรศการอาจไม ใช เป าหมายของการมาเยี่ยมชมพิพิธภัณฑ ฉะนั้น ในการทํางาน นิทรรศการ พิพิธภัณฑ ควรให ความสําคัญกับกิจกรรมประเภทต างๆ ที่ตอบโจทย รูปแบบการเรียนรูข องกลุม ผูช ม ในการจัดนิทรรศการเรือ่ ง พม าระยะประชิด สถาบัน พิพธิ ภัณฑ การเรียนรูฯ กําหนดกิจกรรมสาธารณะตลอดระยะเวลาของการจัดแสดง เป นเวลา 4 เดือน ผู เขียนแบ งกิจกรรมไว 4 ลักษณะ ประกอบด วย (1) การนําชม โดยคนพม า และโดยภัณฑารักษ (2) การบรรยายและการสาธิต (3) ละครที่สร างสรรค โดย เยาวชนพม า และ (4) เมียนมาไนท กิจกรรมยามคํ่าคืนในมิวเซียมสยาม เนื้อหา ต างๆ มาจากการสนทนากับบุคคลที่เกี่ยวข อง ประกอบด วย จอลัค หนุ มน อยชาว พม า ที่ช วยให ผู เขียนเห็นบางส วนเสี้ยวของความรู สึกนึกคิดในการทําหน าที่นําชม ยุภาพรและป ยมาศ แบ งป นแนวคิดและการออกแบบกิจกรรมที่ต องการขยายกลุ ม ผู ชมของมิวเซียมสยาม ดร.ปวลักขิ์ และลัดดา เป ดมุมมองใหม ในการใช ละครใน การสื่อสารในพิพิธภัณฑ

3.4.1. โดยพม่า: การนําชมนิทรรศการ

แต่ บ างบทสนทนากั บ ผู้ ช ม กลับสร้างความอึดอัดใจให้กับ จอลัค เช่น การถามว่าสิ่ งนั้ น สิ่งนี้มีในเมียนมาหรือไม่ หรือ แสดงความไม่เชือ ่ ในข้อมูลทาง ประวัตศ ิ าสตร์ทข ี่ ด ั แย้ง ซึง่ สิ่งที่ ทําได้คือ ความเงียบ และการ เดิ น ออกจากบริ เ วณที่พู ด คุ ย กับผู้ชมคนนั้น

โดยเจ้าของวัฒนธรรม

การนําชมนิทรรศการนับเป นกิจกรรมที่พบเห็นได ทั่วไป ในแหล งท องเที่ยว ในพิพิธภัณฑ หรือในแหล งเรียนรู ประเภทอื่นๆ การสื่อสารที่อาศัยการบอกเล า สามารถสร างความดึงดูดใจให กับสาธารณชนอย างมาก เพราะบุคลิกท าทางของ ผู ที่ถ ายทอด นํ้าเสียง อารมณ และเรื่องราวเล็กๆ ที่มักซ อนอยู ในการสนทนา ในการ จัดกิจกรรมการนําชมในนิทรรศการเรือ่ ง พม าระยะประชิด กําหนดไว 2 ลักษณะ คือ โดย ทวีศักดิ์ ในฐานะภัณฑารักษ ของนิทรรศการ และโดย จอลัค (Kyaw Luck), 116 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 117

3.4. กิจกรรมสาธารณะและการศึกษา:

เคล็ด (ไม่) ลับให้นิทรรศการมีชีวิต

3.4.1. โดยพม่า: การนําชมนิทรรศการ

โดยเจ้าของวัฒนธรรม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 117

ยแวะ หว า อู (Ywet War Oo), โต โต อ อง (Toe Toe Aung) ในฐานะเจ าของวัฒนธรรม และยังมี นางสาวกฤษณา หมายหาทรัพย เจ าหน าทีน่ าํ ชมประจํานิทรรศการหมุนเวียน เป นผู ให ข อมูลเบื้องต นเกี่ยวกับนิทรรศการ และกิจกรรมที่ผู ชมสามารถร วมลงมือ ปฏิบัติ ในป จจุบนั พิพธิ ภัณฑ หลายแห งมักกําหนดกิจกรรมการนําชมโดยภัณฑารักษ ไว เป นส วนหนึ่งของกิจกรรมสาธารณะ โดยอาจเก็บค าธรรมเนียมพิเศษเพื่อเข าร วม กิจกรรมดังกล าว นอกเหนือจากค าธรรมเนียมในการเข าชมพิพิธภัณฑ ประโยชน อย างสําคัญในการนําชมนิทรรศการโดยภัณฑารักษ นั่นคือ โอกาสของผู ที่สนใจงาน พิพิธภัณฑ ในการรู จักกระบวนการสร างสรรค นิทรรศการ หรือสําหรับ “แฟนพันธุ แท ” ของพิพธิ ภัณฑ หรือกลุม วัตถุจดั แสดงในนิทรรศการ เพือ่ เรียนรูร ายละเอียดของ เนื้อหานิทรรศการที่ไม ได บอกเล าในการจัดแสดง การนําชมนิทรรศการโดยภัณฑารักษ ให ความสําคัญกับทีม่ าและลําดับเนือ้ หา นิทรรศการในภาพรวม ความท าทายในการคัดเลือกวัตถุจัดแสดงหรือการพัฒนา เนื้อหานิทรรศการ และเรื่องเล าอีกจํานวนหนึ่งที่เกิดขึ้นในการทํางานนิทรรศการ ชุดนั้นๆ สําหรับผู เขียน มีโอกาสติดตามการนําชมโดยภัณฑารักษ ที่อยู นอกตาราง กิจกรรม ด วยการประสานงาน และได รับการอนุเคราะห จากสถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู ฯ ผู เขียนนํานักศึกษาจํานวนหนึ่งในหลักสูตรการจัดการทรัพยากร วัฒนธรรม เข าร วม

การฝนทานาคา กลายเป นกิจกรรมทดลองทําที่ได รับความนิยม

การนําชมดังกล าวช วยให นักศึกษาเข าใจภาพรวมการทํางานของภัณฑารักษ การวางเป าหมายของนิทรรศการและการวางแผนพัฒนานิทรรศการ ตลอดจน อุปสรรคต างๆ ในระหว างการพัฒนาและติดตั้งชิ้นงานในการจัดแสดง การถ ายทอด เรือ่ งราวการออกแบบบริเวณต างๆ นับเป นโอกาสสําคัญทีน่ กั ศึกษาเรียนรูก ารตีความ เนือ้ หาและการออกแบบนิทรรศการทีไ่ ม ใช เพียงข อความ วัตถุ หรือภาพ แต ยงั หมาย รวมถึงพื้นที่ของนิทรรศการ ที่ได รับการผูกโยงความหมายต างๆ ให เป นกายภาพที่ มองเห็น และกลายเป นประสบการณ ที่ประทับใจ ความประทับใจอีกประการหนึ่งในกิจกรรมการนําชมนิทรรศการ นั่นคือ มิวเซียมสยามเลือกให คนพม ามาทําหน าที่ในการถ ายทอดเรื่องราวเพิ่มเติม หรือ ขยายการสนทนาระหว างผู ชมที่เป นคนไทย และเจ าของเรื่องราวที่เป นคนพม า ทั้ง 118 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 119

การฝนทานาคา กลายเป นกิจกรรมทดลองทําที่ได รับความนิยม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 119

“แลกเปลี่ยน/รุกราน” บริเวณนิทรรศการ เล าเรื่องของ ความเหมือน/ความต าง และการแลกเปลี่ยนทางวัฒนธรรมของ พม าและไทย รวมถึงอคติของผู คนในสังคม

“เ ร า เ ห็ น ว่ า อ ค ติ เ ป็ น เ รื่ อ ง ้ เพือ ทัศนคติ นิทรรศการทําขึน ่ ให้เปิดใจ หากเราเอาข้อมูลไป ยั ด เยี ย ดด้ ว ยการโจมตี ต รงๆ จะกลายเป็นการบอกว่าคนที่ มี อ คติ นั้ น ๆ เป็ น คนผิ ด บาป เ ห มื อ น เ ป็ น ก า ร แ ก้ ต่ า ง ใ ห้ คนหนึ่ง แล้วกลับไปว่าร้ายอีก คนหนึ่ง” ทวีศักดิ์ วรฤทธิ์เรืองอุไร และ สรวิชญ ฤทธิจรูญโรจน

120 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 121

ทวีศักดิ์และสรวิชญ กล าวถึงการกําหนดให การนําชมนิทรรศการเป นคนพม า เพื่อ การเป ดโอกาสในการสื่อสารว า “เมื่อมีคนที่สงสัยในจุดไหน เขาต องถามกับคนนํา ชม เหมือนกับเป นคนพม าโดยตรง และอยู ในวัฒนธรรมของเขา เป นการพูดคุยถึง สิ่งที่เขารับรู อยู แล ว การสนทนาช วยให ใกล ชิดกันอีก”

ระยะเวลาสีเ่ ดือนเป นช วงของการพัฒนาการสือ่ สารด วยภาษาไทยกับผูช มและ เพื่อนร วมงาน สิ่งสําคัญที่จอลัคกล าวถึง นั่นคือ การทํางานครั้งนี้น าจะเป นโอกาส ของการสร างความเข าใจเกี่ยวกับคนพม าที่มาทํางานในเมืองไทยไปยังผู ชมที่มา จากทั่วสารทิศ

ผู เขียนสนทนากับ “จอลัค” และได รับรู ถึงโอกาสของจอลัคกับการทํางานใน หน วยงาน ซึ่งเป นเรื่องที่ไม เกิดขึ้นง าย บทสนทนาใช ระยะเวลาไม ยาวนานนัก แต ผู เขียนมีข อสังเกตและเกร็ดเรื่องเล าที่ควรกล าวถึง

เมือ่ ผูเ ขียนถามว า ในบทสนทนากับผูช ม คําถามใดทีผ่ ช ู มสอบถามบ อย เหตุผล ที่คนพม าเข าทํางานในเมืองไทย เรื่องราวอีกมากมายยังไม ได รับการบอกเล าใน นิทรรศการ แต คําถามที่ผู ชมมักชวนสนทนาด วยกลับเป นเรื่องราวส วนตัวของเขา “มาทําที่นี่ได ยังไง เข ามาเมืองไทยและอยู ในเมืองไทยแล วเป นไงบ าง” คําตอบที่ให กับผู ชมคือ “ก็ดี ดีกว าที่อยู พม า”

ภัณฑารักษ กล าวถึงเป าหมายในการสร างการสนทนาระหว างผู ชมและคนใน เรื่องอย างจอลัค ที่เป นลูกหลานคนพม า ผู เขียนจึงวางประเด็นคําถามในการสนทนา ไว 2-3 เรื่อง ประวัติส วนบุคคล เพื่อเข าใจถึงการเข ามาทํางานให สถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรูฯ สถานการณ ทเี่ กิดขึน้ ในระหว างทําหน าทีน่ าํ ชมนิทรรศการในระยะเวลา สี่เดือน และความรู สึกหรือความเห็นในการแสดงบทบาทเป นมัคคุเทศก จอลัคเข ามาเมืองไทยได ประมาณแปดป โดยเข ามาครั้งแรกที่จังหวัดระนอง ตอนนั้นอายุราว 11 ป จอลัคเข ามาอยู กับแม ที่รับจ างสวนผักผลไม และกรีดยางใน สวนที่คนไทยเป นเจ าของ จอลัคทํางานช วยแม ด วยการกรีดยาง และได รับส วนแบ ง เป นเปอร เซ็นต จากการขาย ประมาณห าป เมือ่ ราคายางตก เขาตัดสินใจเดินทางมายัง นครปฐมเพื่อมาหาพี่ชาย และสมัครทํางานในโรงงาน แต ทํางานได เพียง 2-3 เดือน จึงได รับการชักชวนจากเพื่อนบนสื่อสังคมออนไลน ให มาช วยทํางานในนิทรรศการ เบื้องแรกยังไม มีข อมูลที่แน ชัดถึงบทบาทในการทํางาน แต ตัดสินใจรับงาน เพื่อ เดินทางสู กรุงเทพฯ ด วยประสบการณ ทํางานในจังหวัดระนองกับเจ าของสวนยางที่เป นคนไทย และการดูสื่อทางโทรทัศน ทําให จอลัคพัฒนาทักษะการใช ภาษาไทยทั้งภาษาพูด และภาษาเขียน ในวันแรกที่มารับงาน จอลัคกังวลกับงานที่ได รับ และแปลกใจที่จะ ต องแต งกายด วยผ านุ งแบบพม า ทั้งๆ ที่โดยปกติแล วแต งกายด วยเสื้อผ าที่ซื้อหา ได ทั่วไป และจะแต งกายในลักษณะเดียวกับที่ใส ในการนําชมเฉพาะเวลาเดินทางไป ทําบุญเท านั้น

122 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

นอกจากนี้ เป นการอ าน “ชื่อพม าในแบบคุณ” ซึ่งเป นกิจกรรมที่ชวนให ผู ชม ออกแบบชือ่ ของตนเองในภาษาพม า เมือ่ ต องการเรียนรูก ารออกเสียง ผูช มต องอาศัย จอลัค หรือเพือ่ นผูท าํ หน าทีน่ าํ ชมในการออกเสียงและเล าถึงความหมาย หรือการให เขียนชือ่ ไทยของผูช มในภาษาพม าตามเสียงทีไ่ ด ยนิ ความตัง้ ใจของภัณฑารักษ ดจู ะ ประสบความสําเร็จดังที่ตั้งใจไว แต บางบทสนทนากับผู ชมกลับสร างความอึดอัดใจ ให กับจอลัค เช น การถามว าสิ่งนั้นสิ่งนี้มีในเมียนมาหรือไม หรือแสดงความไม เชื่อ ในข อมูลทางประวัติศาสตร ที่ขัดแย ง ซึ่งสิ่งที่ทําได คือ ความเงียบ และการเดินจาก บริเวณที่พูดคุยกับผู ชมคนนั้น ผู เขียนเรียบเรียงเนื้อหาจากการสนทนากับจอลัคอย างย นย อด วยความเห็น สองสามประการ การสนทนาระหว างผู ชมและผู นําชมนิทรรศการเกิดขึ้นจริง และ บางส วนเป นไปตามความตัง้ ใจของภัณฑารักษ ในทัศนะของผูเ ขียน จอลัคกลายเป น เหมือน “เนื้อหาเสริม” ในนิทรรศการ เป นเสมือนสิ่งจัดแสดงที่สามารถบอกเล า เรื่องราวโดยตรงกับผู ชม บทสนทนาต างๆ สร างความชื่นชมหรือขยายมุมมองของผู ชมที่มีต อคนพม า ได จริงหรือไม เป นสิง่ ทีอ่ ยูน อกเหนือการเก็บข อมูลเกีย่ วกับการทํางานนิทรรศการใน ครั้งนี้ แต ในสายตาของจอลัค ระยะเวลาสี่เดือนคือโอกาสที่จอลัคเรียนรู และทําความ รูจ กั กับผูช มทีเ่ ป นคนไทยเพิม่ ขึน้ อีกจํานวนหนึง่ ซึง่ แตกต างจากคนไทยผูเ ป นเจ าของ สวน เมื่อครั้งเขายังทํางานที่จังหวัดระนอง ในทํานองนี้ ผู เขียนเห็นว า นิทรรศการ ทําหน าที่เพิ่มเติมจากความตั้งใจของภัณฑารักษ ด วยเช นกัน เพราะการเรียนรู ไม ได ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 123

เกิดขึ้นแบบทางเดียว แต ปฏิกิริยาและคําถามต างๆ ที่ผู ชมมีต อจอลัค คือการเรียนรู ในทางกลับด วย

เพิ่มเติมว า “เพื่อขยายความรู เกี่ยวกับประวัติศาสตร เกี่ยวกับพม า เพราะเท าที่คน ทัว่ ไปรูจ กั จากแบบเรียนไทย ก็มกั กล าวถึงเพียงประวัตศิ าสตร การเสียกรุงศรีอยุธยา”

3.4.2. เสวนา-สาธิต-แสดง และ เมียนมาไนท์

นอกจากนีย้ งั มีการบรรยายอีกสองครัง้ ทีใ่ ห ความสําคัญกับศิลปกรรม ซึง่ ไม ใช ประเด็นหลักของนิทรรศการ คือ เรือ่ ง ประวัตศิ าสตร ศลิ ปะพม า: รูปแบบเจดียม อญพม า โดย รองศาสตราจารย ดร.เชษฐ ติงสัญชลี และเรื่อง จากวรรณคดีสู การแสดง หุ นสายพม า โดย อาจารย วทัญู ฟ กทอง

กิจกรรมเพื่อการศึกษาช วยชูโรงให นิทรรศการมีชีวิตชีวา เพราะการพัฒนา กิจกรรมหลากประเภทอาศัยความสนใจและพื้นเพการเรียนรู ของสาธารณชนที่ แตกต างกัน ในการวางแผนกิจกรรมเพือ่ การศึกษา นิทรรศการเรือ่ ง พม าระยะประชิด สถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู ฯ กําหนดกิจกรรมใน 4 ประเภท ประกอบด วย (1) การบรรยายทางวิชาการ (2) เวิร คช็อป หรือกิจกรรมที่เน นการลงมือปฏิบัติ (3) งานแสดงศิลปวัฒนธรรม (4) ละครเด็ก และ (5) เมียนมาไนท ผู เขียนจะกล าวถึงงานกิจกรรมสามประเภทแรกในส วนนี้จากการสนทนากับ ยุภาพร และจะกล าวถึงงานเมียนมาไนท จากการพูดคุยกับป ยมาศ18 ส วนงานละครเด็ก จะปรากฏในหัวข อต อไป ยุภาพรกล าวถึงข อจํากัดของนิทรรศการทีไ่ ม สามารถบอกเล าเรือ่ งราวเกีย่ วกับ พม าในทุกมิติ “มองว านิทรรศการไม สามารถพูดได ทั้งหมด เพราะพื้นที่นิทรรศการ จํากัด บางประเด็นต องการการเจาะลึก บางคนรู จักพม าจากความเข าใจผิด จาก มุมมองประวัติศาสตร ที่เรียนรู มาตั้งแต เด็ก เรารู จักผ านบทเรียน หรือผ านข าวสาร ทางการเมือง แต ไม ครอบคลุมอยู ดี เราไม สามารถเข าใจได ทั้งหมด” ในการกําหนดเนื้อหาการบรรยายทางวิชาการ สถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู ฯ ต องการตอบโจทย ผู ชมที่ให ความสนใจกับเนื้อหาวิชาการ “น าจะตอบโจทย คนที่รู ลึกๆ” ยุภาพรกล าวถึงการบรรยายทั้ง 4 ครั้งที่อยู ในประเด็นประวัติศาสตร พม าใน แต ละช วงสมัย เรื่อง ประวัติศาสตร พม าสมัยโบราณ: ยุคก อตั้งอาณาจักร-ราชวงศ สุดท าย โดย รองศาสตราจารย ดร.สุเนตร ชุตนิ ธรานนท และเรือ่ ง ประวัตศิ าสตร พม า สมัยใหม : ยุคโคโลเนียล-ป จจุบนั โดย อาจารย ดร.ลลิตา หาญวงษ โดยให คาํ อธิบาย 18 ยุภาพร ธัญวิวัฒนกุลและปยมาศ สุขพลับพลา, การสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับการทํางานโครงการ นิทรรศการ เรื่อง พมาระยะประชิด : กิจกรรมสาธารณะและการศึกษา, สัมภาษณโดย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ, MP3 recorder, 27 ธันวาคม 2559.

124 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

สําหรับการบรรยายเกี่ยวกับศิลปะพม านั้น “เพื่อตอบโจทย ผู ที่สนใจศิลปะและ ต องการรูจ กั พัฒนาการของรูปแบบทางศิลปกรรมทีแ่ สดงให เห็นอิทธิพลของพม าและ ไทยในการสร างสรรค งานศิลปกรรม ส วนการบรรยายเกี่ยวข องกับหุ นสายพม านั้น เชื่อมโยงกับการแสดงศิลปวัฒนธรรม การสาธิตหุ นสายพม าแบบดั้งเดิม โดย ทเว อู เมียนมา (Htwe Oo Myanmar) คณะเชิดหุ นจากเมืองย างกุ ง เมียนมา” หากกล า วโดยรวมแล ว ประวั ติ ศ าสตร แ ละศิ ล ปะพม า ไม ใ ช จุ ด เน น ของ นิทรรศการเรือ่ ง พม าระยะประชิด เพราะนิทรรศการให ความสําคัญกับเรือ่ งราวร วม สมัย แต การจัดกิจกรรมเพื่อการศึกษาช วยขยายขอบวงของนิทรรศการ และกล าว อย างเป นนัยถึงรากเหง าของคนพม า ที่ต างมีอารยธรรมและความเป นมายาวนาน ไม แตกต างจากคนไทยด วยเช นกัน ในอีกประการหนึ่ง ผู คนที่เข าร วมกิจกรรมการ บรรยายจํานวนหนึ่งไม ใช ผู ที่สนใจกับนิทรรศการโดยตรง แต เข าร วมกิจกรรมการ บรรยายด วยความสนใจในหัวข อและวิทยากร บทเรียนสําคัญในส วนนี้ พิพธิ ภัณฑ พงึ เรียนรู ความสนใจที่แตกต าง และสร างจุดเชื่อมโยงกลับมายังเนื้อหาของนิทรรศการ นับเป นโอกาสที่พิพิธภัณฑ จะได กลุ มผู ชมกลุ มใหม จึงกล าวได ว า นักการศึกษา พยายามทําหน าที่เป น “ตัวแทนของผู ชม” (visitor advocacy) การออกแบบเนื้อหา และรูปแบบการเรียนรูท หี่ ลากหลายและเหมาะสมกับผูเ รียนหรือผูช มของนิทรรศการ ซึ่งจะช วยให นิทรรศการและกิจกรรมสามารถสื่อสารกับผู ชมได ตรงโจทย ความ ต องการได ดียิ่งขึ้น เวิร คช็อป หรือกิจกรรมที่ลงมือปฏิบัติ เป นกิจกรรมในลักษณะที่สอง โดยจัด ขึ้นสองครั้ง หนึ่ง การสอนทําอาหาร เป นการสอนทําแกงฮังเลและขนม พร อมชิมชา แบบพม า โดย คุณโชมา สุมา และ สอง การสอนดูดวงแบบโหราศาสตร พม าประยุกต โดย อาจารย นภิ า วิชยั ลักษณ ทัง้ สองกิจกรรมพยายาม “ต อยอดประสบการณ เรียนรู ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 125

3.4.2. เสวนา-สาธิต-แสดง และ เมียนมาไนท์

การบรรยาย เรื่อง ประวัติศาสตร พม า สมัยโบราณ โดย รองศาสตราจารย ดร.สุเนตร ชุตินธรานนท หนึ่งในกิจกรรม เพื่อการศึกษาที่เสริมเรื่องราวเพิ่มเติม จากนิทรรศการ

การแสดงศิลปวัฒนธรรม หุ นสายพม าแบบดั้งเดิม ในบริเวณสนามหญ าของ มิวเซียมสยามที่ส งเสริมการ เรียนรู ข ามวัฒนธรรม

126 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

การทํากับข าวและจัดชุดสํารับคาวหวาน โดย คุณโชมา สุมา ที่สอนทําแกงฮังเลและขนม พร อมชิมชาแบบพม า หนึ่งในกิจกรรมแบบ ลงมือทําที่แสดงถึงความหลากหลาย ของการเรียนรู

กิ จ กรรมสาธารณะและการ ศึกษาช่วยเสริมประสบการณ์ การเรี ย นรู้ ...การสั มผั ส กิจกรรมเปิดโอกาสให้ผู้ชม ได้ชม ได้ฟงั ได้ลิม ้ รส หรือ กระทั่งได้ลงมือปฏิบัติ

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 127

นอกเหนือจากเนื้อหานิทรรศการสําหรับผู ชมแต ละช วงวัยหรือต างกลุ มสนใจ ได เข า ถึงกิจกรรมเพื่อทําความเข าใจนิทรรศการมากขึ้น”19 การสอนทําอาหารได รับความนิยมเป นอย างดี ดังจะเห็นได จากจํานวนผู สนใจ ลงทะเบี ย นผ า นเว็ บ ไซต มี ม ากกว า จํ า นวนที่ มิ ว เซี ย มสยามสามารถรองรั บ ได “วิทยากรมาจากข อมูลภาคสนาม ทีมงานระบุบุคคลที่สามารถถ ายทอดขั้นตอน การทํางานในภาษาไทย นักวิจัยจึงแนะนําบุคคลที่สามารถเป นวิทยากร ซึ่งมา ทํางานในเมืองไทยเป นเวลา 10 ป ” ส วนกิจกรรมสอนการทํานายดวงชะตา ยุภาพร ให คําอธิบายว า “เพราะเรื่องราวเกี่ยวกับ ‘หมอดู’ เป นเรื่องที่คนทั่วไปเข าถึง ได ง าย แต เมื่อจัดกิจกรรมจริงๆ ลูกศิษย ของวิทยากรกลายเป นกลุ มคนหลักที่มา ร วมในกิจกรรม” กิจกรรมอีกประเภทหนึ่งเป นศิลปะการแสดงที่ตั้งต นการทํางานที่ต างกัน การจัดการแสดงทีม่ าจากความร วมมือระหว างองค กร เรือ่ ง “ต างคล ายใช เลยสัญจร: รามายณะ ไทย-พม า” โดยคณะแสดงจากประเทศเมียนมา ที่เป นความร วมมือ ระหว างมิวเซียมสยามกับกรมอาเซียน กระทรวงการต างประเทศ สาระของกิจกรรม คือ การชวนให ผช ู มมองเห็นความเหมือนและความต างของรามายณะ และย อนกลับ มาคํานึงถึงจุดร วมทางวัฒนธรรมในภูมิภาค

เมียนมาไนท กิจกรรม เยี่ยมชมพิพิธภัณฑ ยามคํ่าคืน นําเสนอทั้งการบรรยายและ การแสดงศิลปวัฒนธรรม

“การแสดงในตอน พระรามตามกวาง เพื่อเล าถึงความเหมือนและความต าง โดยมี ดร.สุรพล วิรุฬรักษ เป นวิทยากร ชวนให ผู ชมพินิจท าทางการแสดงที่มี การหยิบยืมกันมาใช เช น การหักข อเท า หรือการเตะชายผ าในการแสดงรามายณะของ พม าทีแ่ ตกต างจากของไทย นอกจากนี้ ตัวพระและนางของทางพม า ยังคงใส หน ากาก แต ทางไทยนั้น ตัวละครเป ดหน า กลุ มเป าหมายสําหรับการแสดงกลางแจ งเน น ผู สนใจทั่วไป สําหรับการแสดง ‘ต างคล ายใช เลยสัญจรฯ’ เป นกลุ มผู ที่ชื่นชอบโขน ของกรมศิลปากร กลุม ผูท สี่ นใจวัฒนธรรมพม า” ป ยมาศกล าวเสริม ในฐานะผูท รี่ ว ม จัดงานการแสดงศิลปวัฒนธรรม ส วนการจัดกิจกรรมการแสดงหุ นสายพม าแบบดั้งเดิม โดยคณะนักเชิดหุ น จากเมืองย างกุ ง เมียนมา คณะนักแสดง ทเว อู เมียนมา (Htwe Oo Myanmar) ได “รายงานสรุปผลการจัดโปรแกรมเรียนรูนิทรรศการหมุนเวียน “พมาระยะประชิด” ระหวางเดือนเมษายน กรกฎาคม 2559 ณ มิวเซียมสยาม”, 1. 19

128 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 129

อนุรกั ษ รปู แบบการสร างหุน และการแสดง ยุภาพรอธิบายถึงการเตรียมงานทีจ่ ะต อง ทําแผ นพับอธิบายโครงเรื่อง เพื่อเป นข อมูลเบื้องต นให กับผู ชมเนื่องจากการแสดง เป นภาษาพม า ในภาพรวมแล ว การแสดงหุ นสายได รับความสนใจอย างมาก โดยมี จํานวนผูเ ข าชมถึง 300 คน กิจกรรมดังกล าวสร างความสนใจให กบั ผูช มชาวต างชาติ โดยเฉพาะคนพม า20 ในการจัดงานทัง้ สอง มิวเซียมสยามเป ดให ชมนิทรรศการในเวลาพิเศษ เพือ่ ให ผู ที่มาร วมงานที่ยังไม มีโอกาสชมนิทรรศการ หรือผู ที่ต องการชมเพิ่มเติมสามารถ เข าชมตลอดระยะเวลาที่มีการแสดง นโยบายการเป ดให เข าชมในเวลาพิเศษนับเป น โอกาสที่ดีในการเชิญผู ที่ไม สามารถเข าชมในเวลาทําการปกติได เรียนรู นิทรรศการ ความน าสนใจในโอกาสพิเศษยังปรากฏในงาน “ไนท @มิวเซียม” ที่มิวเซียมสยาม จัดมาอย างต อเนื่องหลายครั้ง ด วยหัวข อในการจัดงานที่แตกต างกัน ทํ า ไมต อ งเป ด พิ พิ ธ ภั ณ ฑ ต อนกลางคื น ? ป ย มาศให คํ า อธิ บ ายเกี่ ย วกั บ การจัด กิจกรรรมไว ว า “เป นกิจกรรมที่มีความบันเทิงมากกว า หากเทียบเป น เปอร เซ็นต แล ว เรื่องบันเทิง 70 สาระ 30 เรียกได ว า คืนนี้มีโชว ดี สําหรับงาน เมียนมาไนท การจัดงานใช สนามหญ าตั้งแต ช วงเย็น เป นการจัดงานในช วงกลางป ที่เป นฤดูร อน เมื่อแดดร มถึงจะเริ่มกิจกรรม” การจัดงานเมียนมาไนท เกิดขึ้นใน ระยะใกล ป ดนิทรรศการ การจัดงานดังกล าวจึงเปรียบเหมือนการสรุปเรื่องราวของ นิทรรศการ กิจกรรมประกอบด วยการแสดงทัง้ หมดสีช่ ดุ การฟ อน 2 ชุด ได แก การฟ อนผีนตั และการฟ อนหน ากาก โดย เกียรติก อง ศิลปสนธยานนท , การบรรเลงเพลง พิณพม าโบราณ โดย อ อง เมียต โส ง (Aung Myat Son) นักดนตรีพิณพม า เมือง ย างกุ ง ประเทศเมียนมา และการแสดงชุดใหญ โดย คณะชเว ตาราพี (Shwe Tharaphi) ชุมชนชาวพม าในประเทศไทย (1) การแสดง “บูชาพระพุทธเจ า” (2) การแสดง “บูชาผีนัต” (3) การแสดง อู ชเว โย (U Shwe Yoe) และ ดอ โม (Daw Moe) ซึง่ เป นการเต นพืน้ บ านประเภทชวนหัว (Comedy Folk Dance Duet) และ (4) การแสดง อะเญ ง อะก ะ (A Nyein A ka) ซึ่งมีลักษณะการแสดงคล ายลําตัด นอกจากนี้ ยังมีการจัดเสวนา เรื่อง “ลุนตยา อเชะ: ลวดลายอัตลักษณ บนผืนผ า 20

พม า” โดยมีวิทยากร คุณทวีป ฤทธินรากร นักสะสมและผู เชี่ยวชาญเรื่องผ าโบราณ และดําเนินรายการโดย สุทธิรัตน แก วอาภรณ ภัณฑารักษ พิพิธภัณฑ ผ าในสมเด็จ พระนางเจ าสิริกิติ์พระบรมราชินีนาถ ทัง้ ยุภาพรและป ยมาศตัง้ ข อสังเกตผูเ ข าร วมงานทีม่ จี าํ นวนมากกว าพันคน โดย เฉพาะอย างยิ่งคนพม า เพราะเป นโอกาสทีก่ ลุ มคนงานพม าแสดงสิ่งทีไ่ ด ฝก ฝนกันไว และได ชมการแสดงคณะดนตรีจากเมืองย างกุ ง ซึ่งแม เมื่ออยู ในประเทศเมียนมาเอง ก็ไม สามารถเดินทางไปชมได ง ายนัก และนอกจากนี้ ในงาน “เมียนมาไนท ” ยังใช อาหารในการเรียนรู ทางวัฒนธรรม ในระหว างการแสดง มีการบรรยายเพื่อให คําอธิบายเพิ่มเติมในเรื่องต างๆ วัฒนธรรมการแสดง ความสัมพันธ ระหว างการแสดงและความเชื่อของคนพม า โดย มีอาจารย ตูซาร นวย (Thuzar Nwe) ทําหน าทีเ่ ป นล าม เรือ่ งราวของศิลปวัฒนธรรม ยังแสดงให เห็นความเกี่ยวข องทางวัฒนธรรมระหว างไทยกับพม า เช น ในการเล น เพลงพิณพม า โดยทายาทศิลป นแห งชาติพม า กล าวถึงเพลงสําเนียงโยเดีย (คําว า “โยเดีย” เป นชื่อเรียกสยามในภาษาพม า) หรือในการเสวนาเกี่ยวกับผ าลุนตยา ที่ เชื่อมโยงมายังเครื่องแต งกายของ เจ าดารารัศมี พระราชชายาในพระบาทสมเด็จ พระจุลจอมเกล าเจ าอยู หัว กิจกรรมสาธารณะและการศึกษาช วยเสริมประสบการณ การเรียนรู เกี่ยวกับ สังคม วัฒนธรรม และคนพม า ทีแ่ ตกต างจากประสบการณ การชมนิทรรศการ เพราะ การสัมผัสกิจกรรมเป ดโอกาสให ผู ชมได ชม ได ฟ ง ได ลิ้มรส หรือกระทั่งได ลงมือ ปฏิบัติ กิจกรรมต างๆ ขยายเนื้อหาของนิทรรศการ และสามารถดึงดูดกลุ มผู ชมได กว างมากยิง่ ขึน้ เพราะเป นประเด็นทัว่ ไป เช น ผูท สี่ นใจศิลปวัฒนธรรม ประวัตศิ าสตร จากการประเมินผลของผู เข าร วมกิจกรรม แสดงถึงผู ชมจํานวนหนึ่งกลับมาร วม กิจกรรมเพิ่มเติม ในอีกทางหนึ่ง ผู ร วมกิจกรรมที่สนใจกับเนื้อหากิจกรรมบางประเภท เช น การบรรยายทีม่ วี ทิ ยากรทีต่ นชืน่ ชอบ กลับช วยดึงดูดให ผช ู มมาเยีย่ มชมนิทรรศการ แม จะไม ใช วัตถุประสงค หลักในการมามิวเซียมสยาม หรือความสนใจกับศิลปกรรม พม า เพราะผู ร วมกิจกรรมวางแผนการเดินทางไปประเทศเมียนมา

อางแลว, 13.

130 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 131

อางแลว, 13.

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 131

ความหลากหลายในกิจกรรมของพิพิธภัณฑ นับเป นการพัฒนารูปแบบการ สือ่ สารหลากประเภทให กบั ผูช มและผูส นใจ กิจกรรมเหล านีย้ งั ขยายโอกาสทางสังคม ด วย เช น การเชิญให คณะนักแสดงทีเ่ ป นแรงงานพม ามาแสดงในพิพธิ ภัณฑ อาจเรียก ได วา เป นวาระสําคัญทีแ่ สดงให เห็นบทบาททางสังคมของพิพธิ ภัณฑ เพราะโอกาสที่ กลุม คนพม าจะเข าถึงหน วยงานรัฐหรือองค กรทางวัฒนธรรมขนาดใหญ อย างสถาบัน พิพิธภัณฑ การเรียนรู ฯ คงไม ใช สิ่งที่เกิดขึ้นได ง ายนัก มากไปกว านัน้ คณะนักแสดงทัง้ ทีม่ าจากเมืองย างกุง และนักแสดงทีเ่ กิดจากการ รวมตัวของแรงงานในพืน้ ทีม่ หาชัยอย างคณะแสดงชเวตาราพี ต างให ความสําคัญกับ การร วมกิจกรรมของสถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู ฯ ในครั้งนี้ แม ทางคณะนักแสดง ทราบในเบื้องต นถึงจํานวนผู ชมที่ไม มากนักเมื่อเทียบกับผู ชมในพื้นที่ดั้งเดิมของตน แต ความภาคภูมิใจและการให เกียรติกับการมีสว นร วมในสถาบันทางวัฒนธรรม นับ เป นแรงบันดาลใจสําคัญของการปรากฏตัวในกิจกรรมดังกล าว การแสดงศิลปวัฒนธรรมถือเป นสิ่งที่สร างความสนใจให คนพม าจากบริเวณ ใกล เคียงกับมิวเซียมสยาม เช น ย านปากคลองตลาด ย านท าเตียน และย าน “วัด กัลยาฯ” (วัดกัลยาณมิตรวรมหาวิหาร ฝ งธนบุรี) ได เข าร วมกิจกรรม กิจกรรม สาธารณะจึงทําหน าที่ส งเสริมให คนพม าเข าชมนิทรรศการซึ่งมีเนื้อหาเกี่ยวข องกับ ตนเอง สิ่งสําคัญคือ การปรากฏภาษาในการจัดแสดงทั้งสามภาษา ทั้งภาษาไทย ภาษาอังกฤษ และภาษาพม า สามารถเรียกได วา เป นกระบวนการสร างประชาธิปไตย ทางวัฒนธรรม (democratization of culture) ที่เป ดโอกาสให ทุกคนเข าถึงกิจกรรม ทางวัฒนธรรมอย างเท าเทียม

ก อนสิ้นสุดบทสนทนากับผู ออกแบบทั้งสอง นิติกรณ นึกถึงตัวอย าง ที่ตนเองจดจําระหว างการทํางาน ช างที่มาติดตั้งชิ้นงานเป นคนพม า ช างกลายเป นคนที่มาจัดสิ่งเคารพบูชาในบริเวณส วนจัดแสดง หิ้งพระ นิติกรณ สังเกตเห็นว า รอยยิ้มบนใบหน าของช างเป ยมด วย ความสุขใจ เรื่องราวความศรัทธาของคนพม าได รับการเล าขานใน พิพิธภัณฑ แห งหนึ่งในสถานที่ต างแดน

อนึง่ ผูจ ดั นิทรรศการและผูจ ดั กิจกรรมสาธารณะ ต างได ตงั้ ข อสังเกตในทํานอง เดียวกัน ความเข าใจในวัฒนธรรมและภาษาเป นส วนหนึ่งที่ทั้งท าทายการทํางาน สนทนาข ามวัฒนธรรม แต คงเป นสิ่งที่ต องทําต อเนื่องไป ตัวอย างของช องว างทาง วัฒนธรรม เช น ในการแสดงบางชุดของคณะแสดงชเวตาราพีนนั้ ปรากฏบทสนทนา ในภาษาพม า ฉะนั้น ความเข าใจในแก นแกนของเรื่องราวต องอาศัยพื้นเพทางภาษา และวัฒนธรรม ทําให บรรยากาศของงานเต็มไปด วยเสียงหัวเราะของผู ชมที่เป นชาว พม า ในขณะที่ผู ชมที่เป นชาวไทยไม อาจเข าใจถึงปฏิกิริยาที่ชวนหัวเหล านั้นได

132 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 133

ความเป นประชาธิปไตยในอีกลักษณะหนึ่งในวาระนิทรรศการเรื่อง พม าระยะ ประชิด ยังปรากฏในรูปแบบของละครเวทีเด็ก ละครเวทีดังกล าวเป นส วนหนึ่งของ กิจกรรมเพื่อการศึกษา ที่ไม ใช การสร างนักแสดงมืออาชีพและการแสดงบนเวทีดัง ที่ผู อ านคุ นชิน แต ละครเวทีเด็กเป นผู แสดงสมัครเล น ที่ใช เวลาหลายสัปดาห เข าร วม กิจกรรมกับนักแสดงละครเวทีมืออาชีพ เพื่อพัฒนาทักษะพื้นฐานการแสดงและการ สร างสรรค งานละครที่อาศัยเรื่องราวในชีวิตประจําวันเป นวัตถุดิบในการออกแบบ เรื่องราวสําหรับการแสดง ในลําดับต อไปเป นการเรียบเรียงเนื้อหาจากการสนทนากับ ดร.ปวลักขิ์และ ลัดดา ทัง้ สองมีสว นสําคัญในการทํางานละครสําคัญชิน้ นี้ ละครทีอ่ าจกล าวได วา เป น พื้นที่ทางสังคมที่เป ดให ผู ชมรู จักชีวิตของสังคมพม าในเมืองไทยในอีกมิติหนึ่ง

3.4.3. ละครของ “เด็กพม่า” ละครเวทีเด็กในครั้งนี้เป นส วนหนึ่งของกิจกรรมเพื่อการศึกษา และเรียกได ว า เป นละครเวทีเพื่อการศึกษา เพราะเน นการใช ละครเวทีเพื่อการพัฒนาผู แสดงและ การพัฒนาความเข าใจทางสังคม โดยอาศัยละครเวทีเป นสือ่ ในทีน่ ี้ ผูเ ขียนเรียบเรียง คําบอกเล าของ ลัดดา คงเดช คนละครในคณะพระจันทร เสี้ยว ในการกล าวถึงการ ทํางานและความมุ งหมายของแต ละกิจกรรมในการพัฒนาเด็กๆ ที่เข าร วมโครงการ จนถึงการแสดง และเนื้อหาจากการพูดคุยกับ ดร.ปวลักขิ์ สุรัสวดี อาจารย ประจํา คณะศิลปศาสตร มหาวิทยาลัยมหิดล ในส วนของทฤษฎีหรือการวิเคราะห เกี่ยวกับ ละครเพื่อการศึกษา21 การแสดงละครในครัง้ นี้ เป นการทํางานร วมกับลูกหลานแรงงานพม าทีท่ าํ งานใน ตําบลมหาชัย เด็กๆ สามารถใช ภาษาไทยได เป นอย างดี “ในกระบวนการ เราใช ละคร ในการพัฒนาเด็กมากกว าเป นละครเพื่อสุนทรียะ เพราะไม เน นการติดตามเรื่องราว เหมือนการแสดงละครเวทีที่หลายคนคุ นชิน” ลัดดากล าวต อไปว า “ในการทํางาน อยากให เด็กๆ เป นตัวหลัก เพื่อฉายภาพของผลกระทบจากสิ่งที่คนรุ นพ อแม เผชิญ ปวลักขิ์ สุรัสวดี และ ลัดดา คงเดช, การสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับการทํางานโครงการนิทรรศการเรื่อง “พมาระยะประชิด”: การละครในพิพิธภัณฑ, สัมภาษณโดย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ, MP3 recorder, 5 มกราคม 2560. 21

134 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

และบอกเล าถึงวิถีชีวิตของพวกเขาเป นอย างไร” เด็กและเยาวชนทีเ่ ข าร วมกิจกรรมมีอายุระหว าง 9 ถึง 15 ป และเรียนในระดับ ชั้นประถมศึกษาถึงมัธยมศึกษาตอนต น โรงเรียนวัดศรีสุทธาราม ตําบลมหาชัย อําเภอเมือง จังหวัดสมุทรสาคร เพราะเชื่อว า “ทุกคนเป นนักแสดงได แต ไม ใช ว า ทุกคนแสดงได เหมือนกันหมด” ฉะนั้น ผู กํากับการแสดงในการทํางานครั้งนี้จึงเป น เหมือนกับ “คุณอํานวย” (facilitator) ที่ร วมกระบวนการต างๆ กับผู แสดง ให แต ละ คนมีทักษะและเนื้อหาในการถ ายทอดเรื่องราวชัดเจนมากขึ้น “ทุกคนที่ไม ได เป นนักแสดงแต ต น แต ละคนมีความเขินอาย ฉะนั้นกิจกรรมที่ ลงมือทํากับเด็กๆ เพือ่ ให ลมื ว ากําลังแสดง และให ตวั ละครสามารถเป นตัวของตัวเอง ให มากทีส่ ดุ เราพยายามเสนอชีวติ เขาทีอ่ ยูใ นประเทศของเรา สําหรับการนําเสนอให เป นตัวเอง และไม ต องการให เรียกร องความสงสาร” ลัดดาอธิบายถึงกระบวนการทํางานกับเด็กๆ ทีเ่ รียกว า “เพลย กราวด ” (playground) ที่จัดขึ้นเป นระยะๆ รวมทั้งหมดแปดครั้ง ในแต ละครั้งใช เวลา 2-3 ชั่วโมง เกมต างๆ ใช สําหรับละลายพฤติกรรม เพราะเด็กๆ ไม ได รู จักกันหมด และเด็กๆ เหล านี้เป นลูกหลานของคนพม าต างชาติพันธุ ต างภาษา และยังมีกิจกรรมเพื่อสร าง ความกล าแสดงออก “เด็กแต ละคนมีการใช ภาษาต าง ชัน้ เรียนต างกัน อายุกต็ างกัน ฉะนัน้ กิจกรรม จึงพยายามสร างความเป นหนึ่ง หรือหลอมรวมให เป นเหมือนวงดนตรี ‘เอ็นเซมเบิล’ (ensemble) กิจกรรมบางอย างก อให เกิด ‘ซีนเวิร ค’ (scenework) เรียกได ว าเป น สถานการณ เล็กๆ แต มีความหมาย เช น การทํางานที่บ านและการเรียน บางคนต อง ตื่นเช า เลี้ยงน อง ก อนไปเรียนหนังสือ กิจกรรมที่บ าน เช น ล างจาน แปรงฟ น ให เด็กๆ แสดงและเขาทําซํ้าแต ให ทําช าลง จากนั้นเป นการหยิบยกบางกิจกรรมมาจัด เรียงเพื่อเป นภาพรวม กิจกรรมบางอย างไม ใช การอบรมละครอย างทีเ่ ราทํากับผู ใหญ แต เป นกิจกรรม อื่นๆ ที่สร างความสนใจ เช น การวาดรูปโดยให วาดความฝ น การเขียนแผนภูมิ บ านเมืองทีอ่ ยากได ชิน้ งานเหล านีไ้ ม ได ใช สาํ หรับการแสดงละครโดยตรง แต เป นการ เป ดโอกาสให รจ ู กั เขามากขึน้ รวมถึงการหาเพลงของแต ละกลุม ชาติพนั ธุ ได แก มอญ

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 135

ละครเยาวชน ที่อาศัยการฝ กซ อมและการสร างสรรค การแสดงด วยผู แสดง ละครเวทีเป นโอกาสของการ บอกเล า “ความฝ น ความหวัง” ของลูกหลานคนพม า

“ทุ ก ค น ที่ ไ ม่ ไ ด้ เ ป็ น นั ก แ ส ด ง ตัง้ แต่ตน ้ แต่ละคนมีความเขินอาย ฉะนั้นกิจกรรมทีล ่ งมือทํากับเด็กๆ เพื่ อ ให้ ลื ม ว่ า กํ า ลั ง แสดง และให้ ตัวละครสามารถเป็นตัวของตัวเอง มากที่ สุ ด ...และไม่ ต้ อ งการให้ เรียกร้องความสงสาร” ลัดดา คงเดช

136 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 137

พม า ทวาย บางคนใช เพลงวัยรุ น บางคนชอบเพลงไทย บางคนเป นเพลงพม า แล วก็ พยายามหาเพลงดัง้ เดิม ได แก เพลงโมยาย เพลงกล อมเด็กซึง่ สามารถร องได เหมือน กันทุกกลุ มเป นเพลงสั้นๆ และมีความหมายดี” ลัดดากล าวอย างต อเนื่องถึงการเตรียมงานในระยะสุดท ายก อนการแสดง “ใน สองครั้งสุดท าย เป นการดึงฉากจากที่เล นร วมกันในหกครั้งแรก เพื่อให กลายเป น เนื้อหาที่ต องการสื่อสารในสิ่งที่เด็กๆ ต องการพูดและปรารถนา แต สังคมไม อนุญาต ให เขาเป นอย างนัน้ ได แต ละคนมีความฝ น บางคนอยากเป นครู นักแสดง นักบินอวกาศ พยาบาลในค ายผู ลี้ภัย” ละคร “เจ าผีเสื้อ” จัดแสดงทั้งหมดสี่รอบ ในแต ละเดือนของนิทรรศการ เด็กๆ กว าสิบชีวิตจะปรากฏตัวขึ้นในพื้นที่จัดแสดงฉัตรภายในนิทรรศการ และใช เวลาราว 20 นาทีในการแสดงละคร และเวลาราว 10 นาที ในการสนทนากับผู ชม เด็กๆ เริ่มต นแนะนําตัว โดยแต ละคนสามารถเลือกพูดภาษาไทยหรือภาษา ทวาย พม า หรือมอญ ก็ได ลําดับต อมา เป นการแสดงท าทางกิจวัตรประจําวัน ด วย การเลือกจากฉากที่ฝ กซ อมกันไว และแสดงให เห็นถึงการเรียนรู ในสถานศึกษา โดย เลือกนําเสนอผ านการท องอาขยาน “ไม ม วน” สูตรคูณ และร องเพลงลอยกระทง จากนั้นแต ละคนจะบอกความฝ นในอาชีพและการทํางานในอนาคต ในช วงหนึ่งของ การแสดง เด็กๆ จะร องเพลงกล อมเด็ก หรือเพลงโมยายในภาษาพม า ที่มีใจความ ว า “ถ าฝนตก เราจะเล นนํ้าฝน ถ าแม กลับมาเราจะได ดื่มนม ถ าพ อกลับมาเราจะได กินมะพร าว” ในช วงท ายของการแสดง เด็กๆ จะหยิบชิ้นผ าสี่เหลี่ยมผืนผ าขนาดเล็กขึ้นมา พับไปพับมาให มลี กั ษณะคล ายผีเสือ้ โบยบินไปมาในห องนิทรรศการ สุดท ายแต ละคน หยิบหน ากากที่ตนเองทําขึ้นจากกระดาษและวาดสิ่งที่เขาชอบไปบนหน ากากนั้น เด็กๆ จะเดินวนเวียน โดยหันหน าจับคู ยื่นหน ากากหาเพื่อน จากนั้นดึงกลับมาไว กับตัวและเดินไปหาคู ใหม จนช วงท ายเป นการเดินเข าไปสนทนากับผู ชมสั้นๆ ยื่น หน ากาก และดึงกลับไว ที่ตัวเช นเดิม “ในสังคมเราไม เอือ้ เป นเรือ่ งทีท่ าํ ให เขาไม สามารถไปถึงจุดนัน้ ได เขาชอบอะไร แต ละวันดําเนินชีวิตอย างไร ตัวเราเองมีความรู ในชีวิตเขาน อยมาก ไม ต างจากเรา

138 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ตอนเด็ก อยากช วยเหลือพ อแม อยากเป นอาชีพนั้นๆ เขาไม มีโอกาสทางกฎหมาย ทําอย างไรได เขาไม มีพื้นที่ให ทําสิ่งนั้นได ” “เราเชื่อในกระบวนการละคร ศิลปะเพื่อพัฒนามนุษย ” ดร.ปวลักขิ์กล าวไว ในระหว างการสนทนา โดยอธิบายว า กระบวนการทํางาน ละครเวทีเด็กเรื่อง เจ าผีเสือ้ เป นละครเพือ่ /ของกลุม ผูช มในวัยเยาว (theatre for/of young audience) และให คําอธิบายเพิ่มเติม “เรียกได ว าเป นการทํางานเพื่อปะทะกับความจริง และดึงเอาเสียงและการ สังเกตชีวิตมาสัมพันธ กับตัวเองจนกลายเป นผลงาน ละครประเภทนี้จึงใช ความรู สึก เพื่อถ ายทอด ให คนมาดูแล วรูส กึ ไม ใช การเขียนบทละครเพือ่ เล าเรือ่ ง เราไม ได สนใจ ลําดับเรื่อง ไม มีวิกฤตอะไร ไม มีโครงสร างของการเล าเรื่อง เหมือนกับเพลงบัลลาด ที่มีประเด็นนั้นๆ เข ามา แล วรู สึกต อเรื่องนั้นอย างไร” กระบวนการทํางานของลัดดาในทัศนะของ ดร.ปวลักขิ์ “จึงทําหน าที่จัด องค ประกอบ โดยไม ได กําหนดสิ่งนั้นสิ่งนี้ไว ล วงหน า ผู ชมแต ละคนรับสาระจาก การชมได ไม เท ากัน ฉะนัน้ จึงไม ตอ งสนใจว าคนดูเข าใจเรือ่ งหรือไม ” ผลทีเ่ ด็กๆ ได รบั ไม ใช ผลงานทีบ่ รรเจิดหรือการผลิตละครชัน้ เยีย่ ม “สําหรับเด็กๆ เอง หลังจากเข าร วม กิจกรรมทั้งแปดครั้ง พวกเขาฝ กตนเองทั้งในเรื่องความกล า ความรับผิดชอบ และ สมาชิกในกลุ มจะสร างความสัมพันธ กันเอง คอยดูแลซึ่งกันและกันในการทํางาน” งานละครในพิพิธภัณฑ ครั้งนี้คงไม ใช ตัวแบบสําเร็จที่คนทํางานพิพิธภัณฑ จะ หยิบไปใช โดยง าย เพราะรูปแบบของละครเวทีเด็กมีลักษณะเฉพาะ และมีเป าหมาย แตกต างจากละครในพิพธิ ภัณฑ ทเี่ คยมีการจัด ละครเวทีเด็กไม ได เชือ่ มโยงกับเนือ้ หา ของนิทรรศการในทางตรง แต ไม ได แปลกแยกจนอยู ผิดฝาผิดตัว เพราะละครเวที เรื่อง “เจ าผีเสื้อ” คงต องการสื่อสารเรื่องราวในชีวิตประจําวันของคนอีกวัยหนึ่งใน ชุมชนคนพม าในประเทศไทย แต กระบวนการสื่อสารใช คนที่มีเลือดเนื้อ ความรู สึก ความคิด ความฝ น ความกล าหาญ และความกลัว เป นผู ถ ายทอดเรื่องราวดังกล าว สําหรับผูเ ขียน ละครเวทีในพิพธิ ภัณฑ ยงั คงเป นสนามทีอ่ ยูใ นระหว างการเติบโต ในวงการพิพิธภัณฑ ไทย คงมีพิพิธภัณฑ จํานวนไม มากนักที่เลือกใช ละครเวทีเป น กิจกรรมสื่อสารกับผู ชม แต อย างน อยที่สุด ผู เขียนเห็นว า ทั้งนิทรรศการ กิจกรรม ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 139

สาธารณะ และการศึกษา รวมถึงละครเวที ต างพยายามทําหน าทีส่ าํ คัญคือ การเชือ่ มโยง ประสบการณ ของผู ชมกับผู คนที่นําเรื่องราว การสร างสรรค นิทรรศการและกิจกรรมแวดล อม ต องอาศัยทั้งความคิด เวลา บุคลากร และงบประมาณ ทัง้ หมดเป นกระบวนการทีค่ นทํางานต างเรียนรู ในระหว าง ทาง และเป นผลสําเร็จในบัน้ ปลาย ผูเ ขียนจะกล าวถึงบทเรียนบางประการในลําดับต อ ไป เพือ่ ชีใ้ ห เห็นป จจัยต างๆ ทีค่ วรคํานึงถึงในการทํางาน แต จะต องพึงตระหนักเสมอ ว า บทเรียนดังกล าวนีเ้ ป นเพียงแนวทางและคนทํางานจะต องเลือกใช หรือสร างสรรค ใหม ตามสถานการณ การทํางานของตนเอง

3.5. บทเรียนในกระบวนการ 3 %@#//4 >/

>/6/û> *CR%#AQ #> 6= >/"ú>.#9 û9-E1 > >/3@ =. >/'/=&I'1AQ.% #=4% !@J1< 3>-I CQ9 ;1; เป้าหมายการสื่อสาร

'ÿ =.#> >!@*=%$Dþ ,>5> 6">%,>* 6= -

3=.J1< >/I/A.%/Eû /E'J&& >/L ûI31> J1< >/ V>I%@% A3@!

@ //-6>$>/ <

*CR%I* 3>-6%L

การคํานึงถึงความแตกต่างของผู้ชม

@ //-I*CQ9 >/4B 5> 6CQ999%M1%þ ความหลากหลายของสื่อ

แผนภาพ 3 แนวคิดพื้นฐานในการพัฒนานิทรรศการ กิจกรรม และสื่ออื่นๆ ในพิพิธภัณฑ

ในการทํางานพัฒนานิทรรศการ พิพธิ ภัณฑ จะต องกําหนดเป าหมายให ชดั เจน ถึงผลสัมฤทธิ์ เช น การเผยแพร ข อค นพบจากงานวิจัย การสร างหรือเปลี่ยนแปลง ทัศนคติต อเรื่องใดเรื่องหนึ่ง การใช นิทรรศการเป นสื่อกลางเพื่อการเรียนรู ข าม วัฒนธรรม หรือเป าหมายอืน่ ๆ สําหรับการทํางานนิทรรศการเรือ่ ง พม าระยะประชิด สถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู ฯ วางจุดประสงค หลักให สมาชิกในสังคมเรียนรู

140 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ถึงความเป นมาและความแตกต างของชีวิตความเป นอยู ของคนพม าในไทย ฉะนัน้ การวิจัยจึงเป นรากฐานสําคัญในการเสาะแสวงความรูต างๆ ที่เกีย่ วข อง กับคนพม า และยังเป นโอกาสในการเก็บเกี่ยว “วัตถุดิบ” ที่เป นประโยชน ใน การพัฒนาชุดนิทรรศการ เช น ศาสนวัตถุ เครือ่ งแต งกาย ภาพถ ายในกิจวัตร เมือ่ ถึง ขั้นตอนการพัฒนาสื่อนิทรรศการ การตีความและการวางโครงเรื่องนับเป นขั้นตอน สําคัญ เพราะนิทรรศการไม ใช การบอกเล าเรื่องทุกเรื่อง ไม ใช การให ข อมูล หากแต เป นการสร างประสบการณ บางชุดให กับผู ชม การตีความในทีน่ ี้ คณะทํางานปรารถนาให ผช ู มสวมบทบาทเป นทัง้ นักท องเทีย่ ว ที่เข าพักในเกสต เฮาส และยังซ อนความหมายถึงการเป นเจ าบ านอยู ในที เพราะ เรื่องราวต างๆ กลับนําเสนอ “แขก” หรือแรงงานพม าที่เข ามาทํางานในบ านเรา การตีความเชือ่ มโยงมายังการวางประเด็นย อยภายในนิทรรศการ “ทีม่ า” เพือ่ ให เป น สาเหตุและความคาดหวังของคนพม าที่เดินทางสู ไทย “ที่เป น” คือสภาพความเป น อยู และการปรับตัว โดยอยู บนพื้นฐานของขนบการปฏิบัติที่ติดตัวมากับตนเอง และ “ทีไ่ ป” เป นปลายทางทีต่ อ งการให ผช ู มย อนทบทวน ตัง้ คําถาม กับสิง่ ทีไ่ ด เรียนรูแ ละ สิ่งที่ปลูกฝ งอยู ภายใน เพื่อชวนให ผู ชมเป ดใจรับรู และเข าใจกับมุมมองอื่นๆ สุด ท ายนิทรรศการเป นองค ประกอบหลักที่พิพิธภัณฑ สามารถสื่อสารสิ่ง ต างๆ แต พิพิธภัณฑ จําเป นต องคํานึงถึงกิจกรรมแวดล อม ประกอบด วยกิจกรรม เพื่อการศึกษา กิจกรรมสาธารณะ และสื่อออนไลน ในโลกที่ป จจุบันผู คนใช เวลากับ สื่อออนไลน มากขึ้น นิทรรศการและกิจกรรมแวดล อมทําหน าที่เสริมซึ่งกันและกัน เพราะนิทรรศการไม สามารถเล าได ทุกเรือ่ ง กิจกรรมแวดล อมเองก็ไม จําเป นต องสื่อ สาระซํ้าซ อนกับนิทรรศการ อย างไรก็ดี ทั้งนิทรรศการ กิจกรรมเพื่อการศึกษา กิจกรรมสาธารณะ หรือสื่อ ออนไลน พิพธิ ภัณฑ จะต องวางกลุม เป าหมายในการสือ่ สารให ชดั เจน กลุม เป าหมาย อาจผันแปรตามช วงวัย พืน้ เพทางสังคมและวัฒนธรรม หรือตามลักษณะการใช เวลา และความสนใจ เพื่อให การออกแบบสื่อนั้นตรงไปยังกลุ มเป าหมายหลักในเบื้องต น รวมถึงใช สื่อประเภทอื่นเพื่อเสริมและถ ายทอดเนื้อหาที่ต องการ ข อคิดสําคัญอีกประการหนึง่ พิพธิ ภัณฑ ตอ งมองกลุม เป าหมายใหม เสมอ ฉะนัน้

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 141

3.5. บทเรียนในกระบวนการ 3 %@#//4 >/

>/6/û> *CR%#AQ #> 6= >/"ú>.#9 û9-E1 > >/3@ =. >/'/=&I'1AQ.% #=4% !@J1< 3>-I CQ9 ;1; เป้าหมายการสื่อสาร

'ÿ =.#> >!@*=%$Dþ ,>5> 6">%,>* 6= -

3=.J1< >/I/A.%/Eû /E'J&& >/L ûI31> J1< >/ V>I%@% A3@!

@ //-6>$>/ <

*CR%I* 3>-6%L

การคํานึงถึงความแตกต่างของผู้ชม

@ //-I*CQ9 >/4B 5> 6CQ999%M1%þ ความหลากหลายของสื่อ

ในกระบวนการ: จากนิทรรศการสู กิจกรรมสาธารณะ 141

ยิ่งสื่อมีหลากประเภท แต ยังคงพัฒนาอยู บนสาระหลักเดียวกับที่นิทรรศการ ยิ่งเป น โอกาสให พิพิธภัณฑ ดึงดูดกลุ มผู ชมหน าใหม ในภาพรวม คนทํางานพิพิธภัณฑ ต องมองประโยชน ในการพัฒนานิทรรศการ และกิจกรรมแวดล อม มิใช เพียงเพือ่ การเพิม่ จํานวนผูช ม แต หมายถึงการพัฒนาวิถที าง ให งานวัฒนธรรมเข าถึงกลุ มชนที่หลากหลาย และในทางกลับกัน กลุ มคนเหล านี้ สามารถใช พิพิธภัณฑ เป นพื้นที่ทางสังคมสําหรับการเรียนรู ต างๆ โจทย ของการ ทํางานพิพิธภัณฑ จึงต องพยายามตอบให ชัดถึงเป าหมายสูงสุด นั่นคือ พิพิธภัณฑ เป นส วนหนึง่ ของสังคม และเป นส วนหนึง่ ของกระบวนการเรียนรู เพือ่ ให สงั คมวิวฒ ั น ไปในทิศทางใด

142 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

๔၄

นิทรรศการจบ...แต่ไม่สิ้นสุ ด

๔၄

นิทรรศการจบ...แต่ไม่สิ้นสุ ด

ในส่ วนนี้ผู้เขียนต้องการแสดงให้เห็นถึงบทบาทและ การทํางานของพิพธ ิ ภัณฑ์ ทีส ่ ามารถดําเนินไปอย่างต่อ เนื่อง แม้เมื่อนิทรรศการสิ้นสุ ดลง สถาบันพิพิธภัณฑ์ การเรียนรูฯ้ มีนโยบายสําคัญในการใช้ประโยชน์จากสื่อ การเรียนรูอ ้ ย่างสูงสุด ด้วยเหตุนี้ นิทรรศการหลายชุดที่ มิวเซียมสยามสร้างสรรค์ ได้รบ ั การหมุนเวียนจัดแสดง ในสถานทีต ่ า่ งๆ เมือ ่ การจัดแสดงนิทรรศการสิ้นสุดลง

ตัวอย างของการทํางานที่จะกล าวถึงในที่นี้ ประกอบด วยการทํางาน 2 ส วน ได แก การใช ประโยชน จากสื่อบางส วนในนิทรรศการเรื่อง พม าระยะประชิด ณ โรงเรียนอัสสัมชัญ แผนกประถม กรุงเทพฯ และการเคลื่อนย ายนิทรรศการไปจัด แสดงยังมหาวิทยาลัยเชียงใหม ผู เขียนเรียบเรียงเนื้อหาจากการพบปะกับครูและ ผู ปกครองของโรงเรียนอัสสัมชัญ แผนกประถม ส วน อาจารย ศรยุทธ เอี่ยมเอื้อยุทธ ภาควิชาสื่อศิลปะและการออกแบบสื่อ คณะวิจิตรศิลป มหาวิทยาลัยเชียงใหม เป น ผูเ ขียนเนือ้ หา เรื่อง การเดินทางในระยะห างของดวงตา (Traveling in the Distance of Eyes) ซึ่งจะปรากฏในหัวข อต อไป

4.1. “ฉันเห็น ฉันทํา ฉันจึงเข้าใจ”:

การเรียนรู้ด้วยการลงมือปฏิบัติ

การพูดคุยกับครูและผู ปกครอง22 โรงเรียนอัสสัมชัญ แผนกประถม ที่มีส วน เกีย่ วข องกับการจัดงานเป ดโลกการเรียนรูข องโรงเรียน นับเป นโอกาสอันดีทกี่ ระตุน ให ผู เขียนหยิบยกประเด็นเรื่องการศึกษานอกพิพิธภัณฑ หรือที่เรียกว า outreach program มาเป นส วนหนึง่ ของบทบันทึกการทํางานของสถาบันพิพธิ ภัณฑ การเรียนรูฯ ในครั้งนี้ การวางโปรแกรมการศึกษานอกพิพิธภัณฑ ก อให เกิดประโยชน หลาย ประการกับพิพธิ ภัณฑ โดยเฉพาะอย างยิง่ การสร างกลุม ผูช มหน าใหม ในสถานศึกษา ประกอบดวย อาจารยชัชวาลย พูลสุข, อาจารยนิภา ผินกลับ, อาจารยสุกัญญา วิเชียรดิลก, อาจารย นิศารัตน คงสวัสดิ์, คุณเพียรกมล มาธนชัย และ คุณณัฐสินี หวังนิตยสุข เมื่อวันที่ 23 มกราคม 2560. 22

นิทรรศการจบ...แต ไม สิ้นสุด 147

4.1. “ฉันเห็น ฉันทํา ฉันจึงเข้าใจ”:

การเรียนรู้ด้วยการลงมือปฏิบัติ

นิทรรศการจบ...แต ไม สิ้นสุด 147

ชุดสื่อการศึกษา “ชื่อพม าในแบบคุณ” ที่ตั้งอยู ทางออกของนิทรรศการเรื่อง พม าระยะประชิด สร างความสนใจให กบั ผูป กครอง โรงเรียนอัสสัมชัญ แผนกประถม ซึง่ เป นคณะทํางานกิจกรรมงานเป ดโลกการเรียนรูข องโรงเรียน ด วยเหตุนี้ ผูป กครอง และครูจึงประสานงานมายังสถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู ฯ เพื่อขอยืมและนํามา ประกอบไว เป นส วนหนึ่งของกิจกรรม เนื้อหาในส วนนี้จะแสดงให เห็นบริบทของงานเป ดโลกการเรียนรู จากมุมมอง ของครูและผู ปกครอง เพื่อนํามาสู การอภิปรายถึงการออกแบบกิจกรรมที่เหมาะสม กับกลุ มเยาวชนในสถานศึกษา ซึ่งเป นกลุ มผู ชมในอนาคตของพิพิธภัณฑ จากนั้น จะกล าวถึงข อพิจารณาเกี่ยวกับสื่อการศึกษาและกิจกรรมนอกพิพิธภัณฑ ที่ควร กําหนดไว ในโครงการนิทรรศการ พิพิธภัณฑ สามารถเผยแพร ความรู ได กว างไกล มากยิ่งขึ้น และถ ายทอดข อมูลสู มวลชนจํานวนมาก สถานศึกษาเองก็บริหารและ จัดการกิจกรรมด วยความสะดวก เพราะอยู ในที่ตั้งของตนเอง คุณครูนิศารัตน คงสวัสดิ์23กล าวถึงการจัดงานงานเป ดโลกการเรียนรู ACP (Assumption College Primary) งานดังกล าวจัดขึน้ ครัง้ แรกในวาระโรงเรียนอัสสัมชัญ แผนกประถมจัดตัง้ ขึน้ เป นเวลา 50 ป การจัดงานเมือ่ เดือนกันยายน พ.ศ. 2559 แบ ง ออกเป นหัวข อต างๆ ประกอบด วย หนึ่ง โลกการอาชีพ สอง โลกวรรณกรรมและ วรรณคดี ทั้งของไทย เช น พระอภัยมณี สุนทรภู และของต างชาติ เช น Neverland, สาม โลกวิทยาศาสตร ด วยการเชิญหน วยงานต างๆ เช น กรมอนุรักษ พันธุ เต า การพัฒนาชายฝ ง ให แต ละหน วยงานนํานิทรรศการและเจ าหน าที่มาให ความรู แก นักเรียน สี่ โลกวัฒนธรรมชาติตะวันตก สหรัฐอเมริกา สวิตเซอร แลนด เป นต น ซึ่ง ต างเป นประเทศทีต่ งั้ อยูห า งไกลจากนักเรียน และห า โลกอาเซียน ทีต่ อ งการบอกเล า จุดเด นของแต ละประเทศ ในแต ละหัวข อ นิทรรศการจะแยกไว เป นสัด ส วนตามห องเรียนต างๆ ใน แต ละอาคารเรียน และอาศัยการทํางานระหว างอาจารย และสมาคมผู ปกครอง เพื่อ ออกแบบนิทรรศการทีไ่ ม ใช ปา ยหรือบอร ดนิทรรศการ แต จะต องเป นการเรียนรูด ว ย การสังเกต การสัมผัส และการทดลองทํา เมื่อถึงตรงนี้ ผู อ านจะเห็นถึงความสําคัญ ของการออกแบบกิจกรรมการศึกษา ซึ่งโรงเรียนนั้นมีความเชี่ยวชาญ เพราะการ นิศารัตน คงสวัสดิ์, การสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับการทํางานโครงการนิทรรศการเรื่อง “พมาระยะประชิด”: การใชประโยชนสื่อการศึกษาในสถานศึกษา, สัมภาษณโดย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ, MP3 recorder, 2560. 23

148 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

พัฒนาหลักสูตรการเรียนตามอัธยาศัย ทีแ่ ม จะจัดงานเป ดโลกการเรียนรู ในห องเรียน แต รปู แบบของการถ ายทอดความรูก ลับมีลกั ษณะเน นการเรียนรูท สี่ ลายบทบาทของ ครูและนักเรียนในชั้นเรียน ผูเ ขียนขอยกตัวอย างการจัด “ห องพม า” เพือ่ แสดงให เห็นถึงบรรยากาศของงาน และการใช ประโยชน จากสือ่ ของนิทรรศการเรือ่ ง พม าระยะประชิด ณัฐสินี หวังนิตย สขุ ในฐานะผู ปกครองที่ร วมจัดงาน ได เล าถึงที่มาและแรงบันดาลใจในการประสานงาน กับมิวเซียมสยาม เพื่อขอยืมชุดสื่อ “ชื่อพม าในแบบคุณ” “คุณแม จะพาลูกไปเทีย่ ววัดอรุณฯ วันนัน้ เป นวันสุดท ายของการจัดนิทรรศการ เรื่อง พม าระยะประชิด เมื่อได ชมนิทรรศการแล วเห็นว า เนื้อหาบางอย างน าจะเป น ประโยชน กบั การจัดงานเป ดโลกการเรียนรูข องโรงเรียน หนึง่ ในกิจกรรมของห องพม า คือ การเรียนรู ภาษา เช น คํากล าวในชีวิตประจําวันง ายๆ และการรู จักตัวอักษร จึง เป นเหตุผลว าทําไมทางเราจึงยืมตราป มชื่อจากมิวเซียมสยาม” คุณครูชัชวาลย พูลสุข24 กล าวถึงบรรยากาศของ “ห องพม า” ว า “นักเรียนอยู ในระดับประถมศึกษา จึงเน นภาพ และการเรียนรู เรื่องทั่วไปเกี่ยวกับประเทศพม า เช น ชีวิตความเป นอยู ภูมิประเทศ การประกอบอาชีพ การแต งกาย ภาษา หรือแป ง ทานาคา ให นักเรียนสามารถระบุสิ่งที่เห็นและเชื่อมโยงกับพม าในเบื้องต น มีการ จําลองสิงห ตั้งไว เป นสัญลักษณ ที่หน าห องเรียน เมื่อเข ามา ครูและผู ปกครองที่ดูแล ห องจะแต งกายเพื่อพานักเรียนเล นกิจกรรมในจุดต างๆ นอกจากนี้ ยังมีป ายไวนิล ขนาดใหญ แสดงให เห็นสถานที่สําคัญในประเทศพม าด วย” คุณครูสุกัญญา วิเชียรดิลก25 กล าวสรุปเชิงให ความเห็นถึงการเรียนรู ของ นักเรียนในระดับประถมศึกษา “สิ่งที่ได จากตึกอาเซียน [ส วนนิทรรศการเรื่องสิบ ประเทศในอาเซียน] เด็กๆ ได สัมผัสจริงกับประเทศเพื่อนบ านมากขึ้น” “ในแต ละห อง ครูยังช วยบันทึกจํานวนนักเรียนที่เข าแต ละห อง และพบว ามี จํานวนเฉลี่ยที่ใกล เคียงกัน แต ละห องมีจุดเด นของแต ละเรื่องที่แตกต างกัน ในแต ละ 24 ชัชวาลย พูลสุข, การสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับการทํางานโครงการนิทรรศการเรื่อง “พมาระยะประชิด”: การใชประโยชนสื่อการศึกษาในสถานศึกษา, สัมภาษณโดย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ, MP3 recorder, 2560.

สุกัญญา วิเชียรดิลก, การสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับการทํางานโครงการนิทรรศการเรื่อง “พมาระยะประชิด”: การใชประโยชนสื่อการศึกษาในสถานศึกษา, สัมภาษณโดย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ, MP3 recorder, 2560.

นิทรรศการจบ...แต ไม สิ้นสุด 149

ห อง เด็กๆ ได เห็นสัญลักษณ และสามารถจดจําจุดเด นของพม า เช น เด็กๆ เคยมา เล าในชั้นเรียนว า ไปบางแค และบอกว า ‘มีพม าอยู มาก’ เมื่อถามว ารู ได อย างไร เด็ก อธิบายว าสังเกตจากแป งทานาคาทีท่ าใบหน า และคํากล าวทักทายระหว างกัน นีแ่ สดง ให เห็นว า เด็กสามารถอ างอิงกับการเรียนรู ได ”

การทํางานของพิพิธภัณฑ กับองค กรภายนอก ต องอาศัยความไว วางใจ และสร าง ความผูกพันกับองค กรนั้นๆ จนกลายเป นหุน ส วน การพัฒนาความสัมพันธ กบั สถาน ศึกษา จึงเป นอีกเรื่องหนึ่งที่พิพิธภัณฑ ต องดําเนินควบคู กันไปกับการสร างสรรค สื่อ การศึกษา

คุณครูนิศารัตน กล าวเสริม “ป ก อนเคยจัดงานเป ดโลกอาชีพ ทหาร ตํารวจ ตํารวจสุนัข กองปราบ คอมมานโด นักบินอวกาศ ก็เชิญหน วยงานที่เกี่ยวข องกับ อาชีพนั้นมาให ความรู กับนักเรียน ทั้งหมดนี้เกิด ขึ้นได เพราะการสนับสนุนของ ผูป กครอง ทีย่ ินดีชว ยในการประสานงานและการอุดหนุนในด านอืน่ ๆ เด็กในละแวก ใกล เคียง อย างโรงเรียนกรุงเทพคริสเตียน ก็เข ามาร วมงานด วยเช นกัน

4.2. บทเรียนในกระบวนการ 4

การจัดงานในลักษณะนี้ จึงเปรียบเหมือนการเอาโลกแห งการเรียนรู เข ามาสู โรงเรียน และจัดทัง้ โรงเรียนทุกชัน้ เรียนพร อมกัน หากพิพธิ ภัณฑ สามารถเข ามาตาม โรงเรียนได น าจะเป นเรื่องที่ดี เพราะหากเป นกิจกรรม ก็จะช วยส งเสริมการเรียนรู ของเด็กตามวัยได อย างเหมาะสม เพราะบางครั้ง การนํานักเรียนออกไปภายนอก มีข อจํากัดในเรื่องของเวลา ค าใช จ าย และความปลอดภัย บางครั้งกลายเป นการ ‘วิ่งผ าน’ มากกว าจะได ไปเรียนรู จริงๆ” ในเบือ้ งต นนี้ ผูอ า นคงเห็นถึงความสําคัญของกิจกรรมนอกพิพธิ ภัณฑ กิจกรรม ดังกล าวสามารถพัฒนาและส งเสริมการเรียนรู ให กบั ผูเ รียน โดยเฉพาะอย างยิง่ หาก พิพิธภัณฑ สามารถผลิตสื่อเคลื่อนที่ ครูในสถานศึกษาสามารถทําหน าที่ถ ายทอด ความรูแ ทนนักการศึกษาของพิพธิ ภัณฑ นอกเหนือจากการสร างสรรค สอื่ ทีเ่ ชือ่ มโยง กับนิทรรศการแล ว การศึกษาของพิพิธภัณฑ ยังต องสร างความสัมพันธ กับผู ที่ เกี่ยวข องกับการจัดกิจกรรมพิเศษของสถานศึกษา เพื่อออกแบบการทํางานร วมกับ สถานศึกษาได อย างเหมาะสม ด วยเหตุนี้ ในลําดับต อไป ผู เขียนจะกล าวถึงป จจัยที่นักการศึกษาหรือผู มีส วน เกี่ยวข องกับการทํางานภายนอกพิพิธภัณฑ ควรคํานึง เมื่อต องวางแผนปฏิบัติการ เชิงรุก การออกแบบกิจกรรมดังกล าวต องอาศัยการทํางานของผูร บั ผิดชอบอย างใกล ชิด และดําเนินไปอย างต อเนื่อง ความต อเนื่องในการทํางานนี้นับเป นความท าทายที่ สําคัญของพิพิธภัณฑ ในทางหนึ่ง งานพิพิธภัณฑ พยายามสร างความเปลี่ยนแปลง และสดใหม เพื่อให สาธารณชนสนใจ และกลับมาเยี่ยมชมพิพิธภัณฑ ในอีกทางหนึ่ง 150 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ความร่วมมือ กับสถานศึกษา

%K.&>. 9 6">%4B 5> L% >/6ú I6/@- >/I/A.%/Eû%9 7û9 I/A.%

I /C9 ú>.7%ú3. >%!ú> O L% >/6/û> 6// þ @ // 6">% >/ þ#AQ6-'/<K. %þ =&#D )õ>.

การส่ งเสริม การเรียนรู้

@ //-#AQI%û% >/1 -C9' @&=!@

I /CQ9 -C9J1<9D' / þI 1CQ9%#AQ

4= .,>* 9 /E (Eû' /9 L% >//ú3- = @ //-

นโยบายกิจกรรม นอกพิพิธภัณฑ์

J%3#> ->!/ >%I/CQ9 >/4B 5> 9 *@*@$,= þ

&D 1> >/I *><#> #AQ-A 3>-/Eû L% >/I/A.%/Eû

>/*= %>I /C9 ú>.

>/#V> >%9.ú> !ú9I%CQ9

แผนภาพ 4 แนวทางการทํางานกิจกรรมนอกพิพิธภัณฑ (Outreach Program) ในสถานศึกษา

สถานศึกษาแต ละแห งย อมมีนโยบายเกี่ยวกับกิจกรรมเรียนรู นอกห องเรียนที่ แตกต างกัน บางแห งให ความสําคัญกับการศึกษาในเชิงวิชาการ บางแห งให ความ สําคัญกับกิจกรรมการเรียนรู ด วยผู เรียน บางแห งพยายามสร างความสมดุลทั้งสอง ด าน งานการศึกษาของพิพิธภัณฑ จึงต องให ความใส ใจ และรู จักนโยบายการเรียนรู นอกห องเรียนของสถานศึกษาเป าหมาย เพื่อพัฒนาความสัมพันธ อย างเหมาะสม อนึง่ จากตัวอย างการจัดกิจกรรมของโรงเรียนอัสสัมชัญ แผนกประถม สะท อน ให เห็นถึงประโยชน ของเครือข าย เพราะสถานศึกษาหรือพิพิธภัณฑ เองไม ต องเป น ผู รู ในทุกเรื่อง แต สามารถอาศัยองค กรที่เชี่ยวชาญในประเด็นใดประเด็นหนึ่งเป น ผูถ า ยทอดความรู เครือข ายดังกล าวยังช วยส งเสริมความหลากหลายของกิจกรรมให

นิทรรศการจบ...แต ไม สิ้นสุด 151

4.2. บทเรียนในกระบวนการ 4

ความร่วมมือ กับสถานศึกษา

%K.&>. 9 6">%4B 5> L% >/6ú I6/@- >/I/A.%/Eû%9 7û9 I/A.%

I /C9 ú>.7%ú3. >%!ú> O L% >/6/û> 6// þ @ // 6">% >/ þ#AQ6-'/<K. %þ =&#D )õ>.

การส่ งเสริม การเรียนรู้

@ //-#AQI%û% >/1 -C9' @&=!@

I /CQ9 -C9J1<9D' / þI 1CQ9%#AQ

4= .,>* 9 /E (Eû' /9 L% >//ú3- = @ //-

นโยบายกิจกรรม นอกพิพิธภัณฑ์

J%3#> ->!/ >%I/CQ9 >/4B 5> 9 *@*@$,= þ

&D 1> >/I *><#> #AQ-A 3>-/Eû L% >/I/A.%/Eû

>/*= %>I /C9 ú>.

>/#V> >%9.ú> !ú9I%CQ9

แผนภาพ 4 แนวทางการทํางานกิจกรรมนอกพิพิธภัณฑ (Outreach Program) ในสถานศึกษา

นิทรรศการจบ...แต ไม สิ้นสุด 151

กับผูเ รียนได เป นอย างดี ความท าทายในลําดับแรกคือ การพัฒนากิจกรรมการศึกษา นอกพิพิธภัณฑ อย างไรให สมประโยชน กับทั้งพิพิธภัณฑ ผู เป นต นเรื่อง และองค กร อื่นๆ ที่เป นหุ นส วนในการทํางาน การส ง เสริ ม การเรี ย นรู น อกพิ พิธ ภั ณ ฑ ไม จํ า เป น ต อ งใช ท รั พ ยากรของ พิพิธภัณฑ อย างเต็มรูปแบบ ในทางตรงข าม พิพิธภัณฑ รู จักเลือกนําทรัพยากรที่ตน มี และองค กรหุน ส วนให ความสนใจ มาแปรเป นกิจกรรม โดยเฉพาะกิจกรรมทีเ่ อือ้ ให ผู เรียนลงมือปฏิบัติด วยตนเอง ความสนใจของผู ปกครองต อสื่อการศึกษา “ชื่อพม า ในแบบคุณ” แสดงให เห็นความต องการเครื่องมือและอุปกรณ เคลื่อนที่ที่อํานวยให เกิดบทเรียน ฉะนั้น การพัฒนาสื่อการศึกษาที่เชื่อมโยงสาระสําคัญของนิทรรศการ ย อม เป นโอกาสให พิพิธภัณฑ ได สานความสัมพันธ ในการทํางานได ดียิ่งขึ้น สุดท าย หาก การออกแบบสื่อการศึกษามีประสิทธิภาพ ผู ใช งานสื่อสามารถปฏิบัติตามข อแนะนํา หรือเนื้อหาที่เตรียมอย างเป นขั้นตอน ย อมทําให ครูหรือผู ปกครองร วมจัดกิจกรรม และกลายเป นหุ นส วนที่ลงมือปฏิบัติด วยอีกคํารบหนึ่ง กิจกรรม “เป ดโลกการเรียนรู อาเซียน” โรงเรียนอัสสัมชัญ แผนกประถม นําวัสดุบางส วน ของนิทรรศการ เรื่อง พม าระยะประชิด ใช เป น กิจกรรมให นักเรียนที่เข าร วมกิจกรรมเรียนรู เรื่องราวทางวัฒนธรรมของประเทศเพื่อนบ าน (อนุเคราะห ภาพโดย ณัฐสินี หวังนิตย สุข)

องค ประกอบสําคัญทีส่ ดุ ในการจัดกิจกรรมนอกพิพธิ ภัณฑ คือ นโยบายทางการ ศึกษาของพิพิธภัณฑ การจัดกิจกรรมนอกพิพิธภัณฑ ไม ใช เรื่องใหม ในสังคมไทย แต ในหลายกรณีกิจกรรมการศึกษานอกสถานที่มักไม ยั่งยืน มักเปลี่ยนแปลงตาม ผูบ ริหารหรือทรัพยากรของพิพธิ ภัณฑ ฉะนัน้ กิจกรรมนอกพิพธิ ภัณฑ จึงควรได รบั การบรรจุเป นหนึ่งในนโยบายของพิพิธภัณฑ เพราะการทํางานด านการศึกษานอก สถานที่ คือโอกาสทีพ่ พิ ธิ ภัณฑ สามารถสร างกลุม ผู ใช หน าใหม และทําให เครือข ายกับ หน วยงานทัง้ องค กรทางการศึกษาและอืน่ ๆ แน นแฟ น แต หัวใจสําคัญคือ พิพธิ ภัณฑ ควรมีบคุ ลากรเฉพาะในการทํางานด านการศึกษา และกําหนดสัดส วนของงบประมาณ รวมถึงทรัพยากรอื่นๆ ให การทํางานเกิดขึ้นอย างต อเนื่อง ในบทส งท ายของการเรียบเรียงเนื้อหาจากการทํางาน ผู เขียนจะสรุปสาระ สําคัญและให ความเห็นเพิ่มเติมเกี่ยวกับนิทรรศการเรื่อง “พม าระยะประชิด” และ การจัดทํานิทรรศการโดยภาพรวม อนึ่ง “บทสนทนาระหว างวัฒนธรรม” ซึ่งเป นชื่อ รองของหนังสือ จะได รับการขยายความ เพื่อแสดงให เห็นถึงการทํานิทรรศการ ว า สามารถเป นสื่อที่ส งเสริมการเรียนรู ระหว างสมาชิกในสังคมได อย างไร มากไปกว า

152 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

นิทรรศการจบ...แต ไม สิ้นสุด 153

นั้น การเรียนรู ดังกล าวยังเกิดขึ้นระหว างการจัดทํานิทรรศการ ฉะนั้น “นิทรรศการ ในกระบวนการ” จึงพยายามแสดงนัยว า นิทรรศการเป นสิง่ ทีม่ พี ลวัตของตัวเอง มิใช ผลผลิตที่สําเร็จเป นรูปธรรมเมื่อเป ดนิทรรศการสู สาธารณะเท านั้น

154 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

๕၅

นิทรรศการในกระบวนการ

๕၅

นิทรรศการในกระบวนการ

เนื้ อ หาในส่ ว นต่ า งๆ แสดงขั้น ตอนสํ า คั ญ ประมาณ หกส่ ว น อั น ได้ แ ก่ (1) การกํ า หนดนโยบายพั ฒ นา นิ ทรรศการ เพื่อให้นิทรรศการสอดคล้องกับพันธกิจ ของพิพิธภัณฑ์ (2) การกําหนดหัวเรื่องและประเด็น ย่อยในนิทรรศการ (3) การวางแผนในการวิจัยและการ ้ หา จัดเก็บข้อมูล (4) การกลัน ่ กรองและการคัดเลือกเนือ และวัตถุ จนพัฒนาเป็นบทนิทรรศการ (5) การออกแบบ นิ ทรรศการและศิลปกรรมที่เกี่ยวข้อง ในรูปแบบของ การจัดแสดงภาพรวม การจัดวางวัตถุ กราฟิก และสื่อ มัลติมเี ดีย และ (6) กิจกรรมส่งเสริมการเรียนรูท ้ ด ี่ าํ เนิน ตลอดระยะการจัดแสดงนิทรรศการ

ในระหว างการพัฒนาชุดนิทรรศการเรือ่ ง พม าระยะประชิด การทํางานในทุกขัน้ ตอน อาศัยบุคลากรที่มีความชํานาญด านต างๆ แต ทํางานร วมกัน เพื่อให ปรากฏเป น นิทรรศการที่บอกเล าเรื่องราวของกลุ มคนในประเทศเพื่อนบ านที่พํานักและทํางาน ในสังคมไทย นิทรรศการไม เพียงพยายาม “เล าเรือ่ ง” แต ยงั ทําหน าที่ “สือ่ สาร” เพือ่ สร างความเข าใจเกี่ยวกับชีวิตความเป นอยู และตัวตนของ “คนพม า” ในหลากมิติ คําถามสําคัญทีเ่ กิดขึน้ นัน่ คือ นิทรรศการเกิดขึน้ ด วยจุดมุง หมายทางสังคม มากกว า มุ งมองผลสําเร็จในรูปนิทรรศการเท านั้น การวิเคราะห ถึงผลต างๆ อันเกิดจากการทํางานนิทรรศการ ผู เขียนจะกล าว ถึงผลผลิต (outputs) ผลลัพธ (outcomes) และผลกระทบ (impacts) เพื่อแสดง ให เห็นถึงบทบาทของนิทรรศการเรือ่ ง พม าระยะประชิด ในแต ละระดับ และจะกล าว ถึงคําสําคัญ นั่นคือ การสนทนาระหว างวัฒนธรรม (intercultural dialogue) ไว ใน ช วงสุดท าย ในเบื้องแรก ผลผลิตในรูปแบบต างๆ ในโครงการนิทรรศการเรื่อง พม าระยะ ประชิด ผลงานสร างสรรค ดังกล าวประกอบด วยสื่อหลากประเภท ตั้งแต นิทรรศการ ที่เป นสื่อที่รองรับผู ชมจํานวนมาก โดยมีผู ชม ตั้งแต วันที่ 15 มีนาคม ถึงวันที่ 30 กรกฎาคม พ.ศ. 2559 เป นจํานวนทั้งสิ้น 25,462 คน ส วนกิจกรรมสาธารณะ

นิทรรศการในกระบวนการ 159

ประกอบด วยกิจกรรมการบรรยาย จํานวนสี่ครั้ง มีผู เข าร วมเป นจํานวน 237 คน กิจกรรมลงมือปฏิบตั ิ (workshop) มีผเ ู ข าร วม 61 คน และการแสดงศิลปวัฒนธรรม จํานวนสามครั้ง มีผู เข าร วมงานทั้งสิ้น 1,306 คน ความหลากหลายของกิจกรรมกระตุน ความสนใจในการเรียนรูเ นือ้ หาต างๆ ทีใ่ ช เพียงการชมนิทรรศการ แต กิจกรรมส งเสริมให ผู ร วมงานใช ผัสสะต างๆ สําหรับการ เรียนรู หากพิจารณาในเชิงปริมาณ การแสดงศิลปวัฒนธรรมสามารถรองรับผู เข า ร วมงานได เป นจํานวนมาก และกลุ มผู ชมที่หลากหลาย โดยเฉพาะกลุ มคนต างชาติ การแสดงอาศัยความงามและความสุนทรีย ในการถ ายทอดเรือ่ งราวทางวัฒนธรรม มี ทัง้ ผูแ สดง ผูอ ธิบาย และผูช มทีอ่ ยูใ นอาณาบริเวณร วมกัน กิจกรรมนัน้ จึงมีลกั ษณะที่ เคลื่อนไหว และมีจังหวะของการเรียนรู ที่แตกต างจากการชมนิทรรศการ ผลลัพธ ทเี่ กิดอย างชัดเจนในทุกสือ่ และทุกกิจกรรมในโครงการนิทรรศการ คือ การเป ดโอกาสให ผู ชมและผู เข าร วมกิจกรรมอยู ในพื้นที่สาธารณะ ทั้งพื้นที่การจัด แสดงนิทรรศการ เวทีการแสดง และบริเวณประกอบกิจกรรมประเภทลงมือปฏิบัติ กิจกรรมดังกล าวช วยส งเสริมปฏิสัมพันธ ทางสังคม เพราะผู คนต างใช เวลาและ ประกอบกิจกรรมร วมกัน โดยเฉพาะอย างยิ่งกิจกรรมการลงมือปฏิบัติ

ผลกระทบ (impacts)

L%/< =&9 þ /J1<L%/< =&6= - (Eû' @&=!@*= %>#= 5<I*@Q-I!@ >/ .>. D- %#> 3@ > >/ &#&># 9 *@*@$,= þ!ú96= I6A. L7-úO L%*@*@$,= þ

ผลลัพธ์ (outcomes)

L%/< =&'ÿ I &D 1 1 3>-K I AQ.3#> 6= 3>-/Eû6B 9 >/I'ā%6ú3%7%BQ 9 1Dú 3>-6%L L%4@1'<J1<3= %$// >/*= %>#= 5<!ú> O (ú>% @ //ผลผลิต #û>#>. =& (outputs) 3>-I CQ9I @ %@#//4 >/

>/J6 #> 4@1'<J1<3= %$// @ //- >/1 -C9' @&=!@

1< /I.>3 % แผนภาพ 5 เป าหมายของการสร างบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

สําหรับการเรียนรู เนื้อหาต างๆ นิทรรศการเป นเวทีหลักในการกระตุ นความ สนใจในวิถีทางสังคมของกลุ มคนที่แตกต างจากชีวิตประจําวัน นิทรรศการหยิบยก ชีวิตของกลุ มคนที่ผู ชมอาจไม มีโอกาสได สัมผัสในเชิงลึก ฉะนั้น นิทรรศการจึงทํา หน าที่ตีแผ การดําเนินชีวิตและวิธีคิดของกลุ มเพื่อนบ านชาวพม า ความสนใจใคร รู ที่เกิดขึ้นในการเยี่ยมชมนิทรรศการ ช วยคลายปมของการป ดกั้นการรับรู ของผู คน ที่แตกต างจากผู ชมเอง หรือหากอาจกล าวได ว าเป นการท าทายต อภาพประทับของ ผูช มทีม่ ตี อ “คนพม า” นัน่ คือ การไม มองคนพม าอย างดาดๆ ด วยความเชือ่ หรืออคติ แต นํามาสู การปรับเปลี่ยนมุมมองที่คนพม าเป นมนุษย อยู ในสังคม

160 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

นิทรรศการในกระบวนการ 161

ผลกระทบ (impacts)

L%/< =&9 þ /J1<L%/< =&6= - (Eû' @&=!@*= %>#= 5<I*@Q-I!@ >/ .>. D- %#> 3@ > >/ &#&># 9 *@*@$,= þ!ú96= I6A. L7-úO L%*@*@$,= þ

ผลลัพธ์ (outcomes)

L%/< =&'ÿ I &D 1 1 3>-K I AQ.3#> 6= 3>-/Eû6B 9 >/I'ā%6ú3%7%BQ 9 1Dú 3>-6%L L%4@1'<J1<3= %$// >/*= %>#= 5<!ú> O (ú>% @ //ผลผลิต #û>#>. =& (outputs) 3>-I CQ9I @ %@#//4 >/

>/J6 #> 4@1'<J1<3= %$// @ //- >/1 -C9' @&=!@

1< /I.>3 % แผนภาพ 5 เป าหมายของการสร างบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

นิทรรศการในกระบวนการ 161

สิ่งที่เกิดเป นผลลัพธ นั้นส งผลในระดับป จเจกบุคคล แต หากมองภาพให กว าง มากยิ่งขึ้น โครงการนิทรรศการส งผลกระทบในวงกว างมากยิ่งขึ้น ในที่นี้ สามารถ พิจารณาได ในสองระดับ ได แก ระดับสถาบันหรือองค กร และระดับสังคมหรือชุมชน ในระดับองค กร ผู ปฏิบัติงานพัฒนาทักษะในการทํางาน ที่อาศัยการวางแผน และการเก็บข อมูลจากชุมชนเพือ่ นบ านทีอ่ ยูใ นสังคมไทย กระบวนการทํางานดังกล าว แตกต างจากรูปแบบการทํางานของสถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู ฯ ที่ผ านมา การ เก็บข อมูลในระดับลึกจากชุมชนก อให เกิดทักษะใหม ๆ ให กบั ผูป ฏิบตั ใิ นการรวบรวม เนือ้ หาและการตีความ จนกลายเป นนิทรรศการทีเ่ ป นตัวแทนของ “เสียง” จากชุมชน แรงงานพม า และกลุ มคนทํางานพม าในระดับอื่นๆ เมือ่ พิจารณาถึงกิจกรรมสาธารณะ คําว า “ชุมชน” จึงไม หยุดเพียงกลุม แรงงาน หรือคนทํางานชาวพม า แต ยงั ขยายสูช มุ ชนทางศิลปะอืน่ ๆ ดังเช น กลุม นักแสดงคนไทย ที่อาศัยแรงบันดาลใจจากศิลปะพม าในการดัดแปลงการแสดง หรือการทํางานกับ “คนละคร” ทีส่ ร างสรรค ละครเยาวชน ซึง่ งานละครในนิทรรศการมีรปู แบบทีแ่ ตกต าง จากละครที่สถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู ฯ เคยดําเนินการ การขยายขอบเขตการ ทํางานกับกลุ มและองค กรต างๆ ที่มาพร อมกับโครงการนิทรรศการ จึงนับเป น ผลกระทบที่มีความสําคัญยิ่ง

การทํางานทีม่ เี ป าหมายเพือ่ การสร างปฏิสงั สรรค วฒ ั นธรรม ต องอาศัยความไว วางใจ และความต อเนื่องในการทํางานระหว างชุมชนกับหน วยงานทางวัฒนธรรม สาธารณชนจะตระหนักถึงกลุม คนทีน่ บั วันจะหลากหลายและมีจาํ นวนเพิม่ มาก ยิ่งขึ้นได เวทีของการเรียนรู ระหว างวัฒนธรรมต องขับเคลื่อนอย างจริงจัง แนวคิด ดังกล าวนี้มีลักษณะที่ใกล เคียงกับพิพิธภัณฑ เมือง26 ที่มีพันธกิจเฉพาะในการสร าง ความตระหนักรูท งั้ อดีต ป จจุบนั และอนาคตของเมือง ทัง้ ในมิตปิ ระวัตศิ าสตร สังคม และวัฒนธรรม เป าหมายของการทํางานพิพิธภัณฑ เพื่อสร างบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม (intercultural dialogue) จึงหมายถึงบทสนทนาที่จะก อให เกิดความเปลี่ยนแปลง ทางสังคม พิพิธภัณฑ สามารถเป นเวทีทางสังคมของคนต างพื้นเพ ไม ว าจะเป น เพศ วัย ชาติพันธุ สถานะทางเศรษฐกิจและสังคม สื่อและกิจกรรมต างๆ สนับสนุน การเรียนรู ความแตกต างที่ดํารงอยู ในสังคม และส งเสริมให สมาชิกเคารพในความ แตกต างเหล านั้น

ในระดับสังคม นิทรรศการเรื่อง พม าระยะประชิด ทําหน าที่เป นเวทีทางสังคม (social platform) ในทางหนึ่ง การปรากฏเรื่องราวของคนพม าในพิพิธภัณฑ ของ รัฐไทย แสดงให เห็นถึงโอกาสแสดงตัวตนของคนต างถิ่นในสังคม การแสดงตัวตน ดังกล าว จะก อให เกิดการยอมรับความแตกต างมากน อยเพียงใดเป นเรื่องที่อยู นอกเหนือขอบเขตการอภิปรายในครั้งนี้ แต “เสียง” ทีเ่ ปล งในนิทรรศการผ านสือ่ ต างๆ ก อให เกิดการแลกเปลีย่ นความรู ทีไ่ ด รบั การคัดสรรโดยพิพธิ ภัณฑ ทีส่ าํ คัญคือ ส งเสริมให ผช ู มตระหนักถึง “พลเมือง ใหม ” ที่นับวันจะมีจํานวนมากขึ้นและหลากหลาย ตามการดําเนินนโยบายในระดับ ภูมิภาคอาเซียน อย างไรก็ดี ในทัศนะของผู เขียนกลับพบข อท าทายสําคัญของพิพิธภัณฑ ไม เฉพาะสถาบันพิพธิ ภัณฑ การเรียนรูฯ ความท าทายดังกล าวคือ ความต อเนือ่ ง เพราะ

162 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

26 Duncan Grewcock, “Museums of Cities and Urban Futures: New Approaches to Urban Planning and the Opportunities for Museums of Cities”, Museum International 58, 3 (September 2006): 32–42, doi:10.1111/j.1468-0033.2006.00564.x; Rainey Tisdale, “City Museum and Urban Learning”, Journal of Museum Education 38, 1 (March 2013): 3–8.

นิทรรศการในกระบวนการ 163

บรรณานุกรม

ภาษาไทย

“รายงานสรุปผลการจัดโปรแกรมเรียนรูนิทรรศการหมุนเวียน “พมาระยะประชิด” ระหวาง เดือนเมษายน - กรกฎาคม 2559 ณ มิวเซียมสยาม”. สถาบันพิพิธภัณฑการ เรียนรูแหงชาติ, 2559. “สูจิบัตรนิทรรศการเรื่อง พมาระยะประชิด (Myanmar Up-close)”. สถาบันพิพิธภัณฑการ เรียนรูแหงชาติ, 2559. สัมภาษณ์

ฆัสรา ขมะวรรณ มุกดาวิจิตร. การสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับการทํางานโครงการนิทรรศการ เรื่อง “พมาระยะประชิด”: ภาพรวมนิทรรศการ. สัมภาษณโดย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ. MP3 recorder, 15 ธันวาคม 2559. ชัชวาลย พูลสุข. การสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับการทํางานโครงการนิทรรศการเรื่อง “พมา ระยะประชิด”: การใชประโยชนสื่อการศึกษาในสถานศึกษา. สัมภาษณโดย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ. MP3 recorder, 23 มกราคม 2560. ทวีศักดิ์ วรฤทธิ์เรืองอุไร. การสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับการทํางานโครงการนิทรรศการเรื่อง “พมาระยะประชิด”: ภาพรวมนิทรรศการ. สัมภาษณโดย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ. MP3 recorder, 15 ธันวาคม 2559. ทวีศักดิ์ วรฤทธิ์เรืองอุไร และสรวิชญ ฤทธิจรูญโรจน. การสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับการ ทํางานโครงการนิทรรศการเรื่อง “พมาระยะประชิด”: การตีความและการคัด เลือกวัตถุจัดแสดง. สัมภาษณโดย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ. MP3 recorder, 11 มกราคม 2560.

164 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

165

บรรณานุกรม

ภาษาไทย

165

นิศารัตน คงสวัสดิ์. การสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับการทํางานโครงการนิทรรศการเรื่อง “พมา ระยะประชิด”: การใชประโยชนสื่อการศึกษาในสถานศึกษา. สัมภาษณโดย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ. MP3 recorder, 23 มกราคม 2560.

“Developing the Exhibition Concept”. Smithsonian Institution. Accessed on 21 February 2017. https://airandspace.si.edu/rfp/exhibitions/les/j1-exhibition-guidelines/3/Developing%20the%20Exhibition%20Concept.pdf.

ปวลักขิ์ สุรัสวดี และลัดดา คงเดช. การสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับการทํางานโครงการ นิทรรศการเรื่อง “พมาระยะประชิด”: การละครในพิพิธภัณฑ. สัมภาษณโดย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ. MP3 recorder, 5 มกราคม 2560.

Grewcock, Duncan. “Museums of Cities and Urban Futures: New Approaches to Urban Planning and the Opportunities for Museums of Cities”. Museum International 58, 3 (September 2006): 32–42. doi:10.1111/j.14680033.2006.00564.x.

ยุภาพร ธัญวิวัฒนกุล และปยมาศ สุขพลับพลา. การสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับการทํางาน โครงการนิทรรศการเรื่อง “พมาระยะประชิด”: กิจกรรมสาธารณะและการศึกษา. สัมภาษณโดย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ. MP3 recorder, 27 ธันวาคม 2559. ศุภรา มณีรัตน. การสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับการทํางานโครงการนิทรรศการเรื่อง “พมา ระยะประชิด”: การทํางานภาคสนาม. สัมภาษณโดย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ. MP3 recorder, 15 ธันวาคม 2559. สุกัญญา วิเชียรดิลก. การสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับการทํางานโครงการนิทรรศการเรื่อง “พมา ระยะประชิด”: การใชประโยชนสื่อการศึกษาในสถานศึกษา. สัมภาษณโดย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ. MP3 recorder, 23 มกราคม 2560.

“The Making of Exhibitions: Purpose, Structure, Roles and Process”. Smithsonian Institution, October 2002. https://repository.si.edu/handle/10088/26504. Tisdale, Rainey. “City Museum and Urban Learning”. Journal of Museum Education 38, 1 (March 2013): 3–8. “Traﬃcking in Persons Report 2015”. Oﬃcial Page, 2015. https://www.state. gov/j/tip/rls/tiprpt/2015/index.htm.

อลิษา มวงสาร. การสัมภาษณขอมูลเกี่ยวกับการทํางานโครงการนิทรรศการเรื่อง “พมา ระยะประชิด”: การทํางานภาคสนาม. สัมภาษณโดย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ. MP3 recorder, 6 มกราคม 2560. ภาษาต่างประเทศ

“A Code of Ethics for Curators”. American Association of Museums, 2009. https://evemuseograa.les.wordpress.com/2016/02/curcomethics.pdf. Alivizatou, Marilena. “Chapter 5 Intangible Heritage at the Living Memorial of Native Americans”. In Intangible heritage and the museum: new perspectives on cultural preservation, 105–34. Critical cultural heritage series. University College London institute of archaeology publications series, v. 8. Walnut Creek, Calif: Left Coast Press, 2012. Anna Johnson. “Museum Education and Museum Educators”. In The museum educator”s manual: educators share successful techniques, 7–14. American Association for State and Local History book series. Lanham: AltaMira Press, 2009.

166 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

167

การเดินทางในระยะห่างของดวงตา (Traveling in the Distance of Eyes) โดย ศรยุทธ เอีย ่ มเอื้อยุทธ27

นําเรื่อง ข อเขียนนี้เกิดขึ้นเพื่อการสะท อนย อนคิดถึงนิทรรศการพม าระยะประชิด ซึ่ง จัดขึ้นโดยสถาบันพิพิธภัณฑ การเรียนรู แห งชาติ (สพร.) โดยเฉพาะความสัมพันธ อันยอกย อนระหว างการเดินทางเคลื่อนย ายของสิ่งของในนิทรรศการกับการรับรู ของผู ชม ซึ่งโดยทั่วไป “สายตา” เป นสื่อกลางในการรับรู สารหรือเนื้อความหลัก ของนิทรรศการ เรื่องราวที่จะเล าสู กันฟ งต อไปนี้ มิได เริ่มที่กรุงเทพฯ ซึ่งเป นสถานที่แห งแรก ในการจัดนิทรรศการเรื่อง พม าระยะประชิด หากเป นการพาผูอ านข ามเส นพรมแดน 27 อาจารยประจําสาขาวิชาสื่อศิลปะและการออกแบบสื่อ คณะวิจิตรศิลป มหาวิทยาลัยเชียงใหม ปจจุบัน ศึกษาตอในระดับปริญญาเอกดาน Visual and Media Anthropology ณ กรุงเบอรลิน ประเทศเยอรมนี ความ เรียงนี้เขียนขึ้นเพื่อตอบแทนน้ําใจของมิตรและมิตรภาพระหวางการเดินทาง ผูเขียนขอขอบคุณพี่เมย ชีวสิทธิ์ บุณยเกียรติ สําหรับคําเชิญและความอดทนรอคอยบทความนี้เปนอยางมาก

การเดินทางในระยะห างของดวงตา 171

การเดินทางในระยะห่างของดวงตา (Traveling in the Distance of Eyes) โดย ศรยุทธ เอีย ่ มเอื้อยุทธ27

การเดินทางในระยะห างของดวงตา 171

ทางวัฒนธรรมและรัฐชาติไปสู นิทรรศการหนึ่งในประเทศฟ นแลนด ซึ่งมีความ คล ายคลึงกันเป นอย างมาก จากนั้น ผู อ านจะย อนกลับมาสู ประเทศไทย เพื่ออ าน นิทรรศการพม าระยะประชิดครั้งที่ 1 และ 2 ซึ่งเกิดขึ้นที่กรุงเทพฯ และจังหวัด เชียงใหม ตามลําดับ ทําไมผมจึงไม เริ่มที่ตวั นิทรรศการครั้งที่ 1 ? คําตอบคือ บางครั้งการสะท อนย อนคิดไม จําเป นต องพูดถึงตัวเองหรือเนื้องาน นั้นๆ โดยตรง นิทรรศการหนึ่งๆ เปรียบเสมือนตัวบท (Text) ที่มีชีวิตและประกอบ ไปด วยตัวบทย อยอืน่ ๆ มากมาย ชีวติ ของตัวบทเหล านัน้ อยูท กี่ ารเป ดให ผช ู มเรียนรู ทีจ่ ะสร างวิธกี ารอ านนิทรรศการในรูปแบบต างๆ ดังนัน้ การสะท อนย อนคิดในลักษณะ ของการข ามตัวบทยิง่ มีความจําเป น ในฐานะการทําให เห็นถึงชีวติ ของนิทรรศการ ซึง่ ปรากฏอยู ร วมกันท ามกลางความแตกต างทางวัฒนธรรม ทั้งการจัดแสดงและผู ชม บางที เราอาจจะเห็นนิทรรศการพม าระยะประชิดครัง้ ที่ 1 อย างแจ มชัดมากขึน้ จากเรื่องราวในฟ นแลนด และการจัดนิทรรศการครั้งที่ 2 ที่จังหวัดเชียงใหม

การเดินทางของดวงตาในระยะห างของดวงตา

ส วนหนึ่งของนิทรรศการหลังจากความระสํ่าระสาย

ปลายเดือนมกราคม พ.ศ. 2560 ระหว างการเดินทางเข าร วมการอบรมเชิง ปฏิบตั กิ ารและเก็บข อมูลว าด วยการจัดแสดงทางชาติพนั ธุ ในพิพธิ ภัณฑ เมืองเฮลซิงกิ ประเทศฟ นแลนด ส วนหนึ่งของการเดินทางครั้งนั้น ทําให ผมได มีโอกาสเข าไปชม นิทรรศการภาพถ ายเกี่ยวกับผู ลี้ภัยในบริเวณชายแดน อําเภอแม สอด จังหวัดตาก ประเทศไทย ซึ่งจัดแสดงในในพิพิธภัณฑ ศิลปะร วมสมัยประจําเมือง ชุดภาพถ ายดังกล าวบอกเล าเรือ่ งราวของผูล ภี้ ัยจากสงครามและความไม สงบ ในประเทศเมียนมา พวกเขาและเธอไม ได พกั อาศัยในศูนย พกั พิงชัว่ คราวตามบริเวณ ชายแดน หากเป นแรงงานในเมืองซึง่ ต องทนรับค าจ างทีแ่ สนตํา่ ท ามกลางงานทีห่ นัก และความไม ปลอดภัยในการทํางาน รวมไปถึงสภาพความเป นอยูท ตี่ าํ่ กว ามาตรฐาน

172 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

การเดินทางในระยะห างของดวงตา 173

การเดินทางของดวงตาในระยะห างของดวงตา

ส วนหนึ่งของนิทรรศการหลังจากความระสํ่าระสาย

การเดินทางในระยะห างของดวงตา 173

ภาพถ ายเชิงสารคดีชุดนี้เป นส วนหนึ่งของการจัดแสดงภาพถ ายในหัวข อเรื่อง “หลังจากความระสํ่าระสาย” (After the Turmoil)28 โดยมุ งเน นการแสดงให เห็นถึง ชีวิตของผู คนหลังจากการที่ตกเป นเหยื่อ และความทนทุกข ที่พวกเขาและเธอได รับ แน นอน ผมให ความสนใจในภาพถ ายชุดนีม้ ากเป นพิเศษ ด านหนึง่ คงเป นเพราะ ว า ตนเองเดินทางมาจากประเทศไทย และเคยเป นส วนหนึ่งในการจัดนิทรรศการ ภาพถ ายว าด วยผู ลี้ภัยในบริเวณชายแดนมาบ าง อีกด านหนึ่ง คงเป นเพราะผมสนใจ การเดินทางของภาพถ ายชุดนี้เป นพิเศษ ภาพถ ายชุดนี้มีจุดเริ่มเรื่องจากชีวิตของ คนในที่ชายแดนของประเทศหนึ่งในแถบเอเชียตะวันออกเฉียงใต จากนั้น ชีวิตของ คนเหล านั้นได รับการบันทึกและเล าเรื่องด วยการจัดแสดงเป นนิทรรศการภาพถ าย ในสแกนดิเนเวีย ดินแดนที่อยู ห างจากต นทางประมาณ 8,000 กิโลเมตร สําหรับผม ความน าสนใจคือ นิทรรศการครั้งนี้ทําให ผู ชมในฟ นแลนด สามารถ ย นย อระยะห างดังกล าว ให เหลือระยะเพียงไม ถึง 1 เมตร ขณะที่คนไทยจํานวนหนึ่ง ที่ได ชมพลันเห็นชีวิตของแรงงานกลุ มนี้เป นครั้งแรก ทั้งที่พวกเขาเองอาจเคยเดิน ในตึกที่คนงานเหล านั้นเป นเรี่ยวแรงหลัก หรือทานอาหารที่ผู อพยพลี้ภัยเป นผู ปรุง การเดินทางในระยะห างของดวงตาจึงเป นเรื่องสําคัญ

เขม นมองผ านเบนยามิน การเดินทางของดวงตาผ านภาพถ ายเป นเรื่องที่ชวนครุ นคิด เนื่องมาจากเรา ไม สามารถมองภาพนั้นผ านประสบการณ โดยตรงของตาเนื้อ นวัตกรรมของกล อง ถ ายภาพได เปลี่ยนวิถีของการมองให แตกต างออกไปจากภาพที่เคยเกิด ขึ้นจริง มาสู การมองภาพที่ถูกสร างใหม ในความหมายที่แตกต างออกไปจากเดิม ภาพถ ายจึงไม ใช การบันทึกความเป นจริงตามที่ดวงตาเห็น แต มีลักษณะเป น “ต นฉบับแห งการผลิตซํ้า” (the original of a reproduction) และไม เคยมีลักษณะ 28 ภาพถายในนิทรรศการนี้ยังจัดแสดงรวมกับภาพถายวาดวยความรุนแรงตอผูหญิงในอินเดียและเคนยา และภาพยนตรสารคดีขนาดสั้นวาดวยชีวิตของเหยื่อและญาติมิตรหลังจากเหตุการณกราดยิงเด็กเยาวชน ในประเทศนอรเวย ค.ศ. 2011 ผูสนใจสามารถสืบคนเพิ่มเติมไดใน http://www.kiasma./en/exhibitionsevents/meeri-koutaniemi-arman-alizad/

174 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ของความจริงแท ปรากฏอยู กล องถ ายภาพได บันทึกอดีตที่ผ านพ นลงในภาพถ าย ขณะทีเ่ วลาของเหตุการณ จริงได เคลื่อนผ านไปแล ว นอกจากนี้ การผลิตซํา้ ภาพถ าย ยังเกิดขึน้ ได อย างต อเนือ่ ง ท ามกลางการไม หวนกลับมาของมิตขิ องเวลาและสถานที่ ซึ่งเคยเกิดขึ้นจริง ความจริงในภาพถ ายจึงเป นสิ่งที่แตกต างออกไปจาก “ข อเท็จ จริง” ที่เคยเกิดขึ้น29 เช นนี้แล ว ระยะห างของดวงตามีนัยสําคัญอย างไร? โรซาลินด มอร ริส (Rosalind Morris) ศาสตราจารย ด านมานุษยวิทยาจาก มหาวิทยาลัยโคลัมเบีย ได เขียนถึงความสําคัญของภาพถ ายและการศึกษาภาพถ าย เอาไว อย างน าสนใจว า ภาพถ ายเป นเสมือนนวัตกรรมใหม ทางสังคมที่ได สร างความ สัมพันธ ทางสังคมชุดใหม ขึ้นมา ควบคู ไปกับการขยายเพิ่มของพื้นที่อันอ างว างใน ความสัมพันธ ดังกล าว ภาพถ ายในตัวของมันเองมีส วนทําให คนทั้งสองกลุ มที่ได ใกล ชิดกันโดยไม ต องเห็นหน าค าตากันมาก อน หรือนั่นคือ ความสัมพันธ ระหว าง บุคคลในภาพกับผู ชมภาพ รูปแบบใหม ของมิตรภาพในลักษณะนี้ มันคือปมเงื่อน สําคัญที่ผูกติดมาเมื่อครั้งเกิดสภาวะความทันสมัย30 ผมเริ่มต นค นหาความสัมพันธ ในรูปแบบที่มอร ริสกล าวถึงโดยการเข าไป สัมภาษณ ผช ู มภาพถ ายคนหนึง่ เราใช เวลาในการคุยกันนานเกือบชัว่ โมง นับเป นเรือ่ ง ทีน่ า ประหลาดใจมาก สําหรับการพูดคุยกันครัง้ แรกในระหว างการชมนิทรรศการใน พิพิธภัณฑ แน นอน เขาสอนให ผมเข าใจถึงประเด็นความสัมพันธ ระหว างภาพถ าย กับผู ชม ชายคนนีช้ อื่ เบนยามิน (Benjamin) เขาอนุญาตให ผมเผยแพร ชอื่ สกุลจริงของ เขาได ชื่อซึ่งบ งบอกภูมิหลังทางเชื้อชาติของเขา เบนยามินในวันนี้อายุเกือบ 60 ป เขาคือลูกชายเพียงคนเดียวของครอบครัวผู อพยพลี้ภัยชาวยิวซึ่งรอดชีวิตหลังจาก 29 สนใจเพิ่มเติมดูรายละเอียดใน John Berger, Way of Seeing (London: Penguin, 2008), Susan Sontag, On Photography, Reissued, Penguin Modern Classics (London: Penguin, 2008), Walter Benjamin, One-way street and other writings, trans. by J. A. Underwood (London; New York: Penguin, 2009). โดยเฉพาะผลงานของ เบอรเจอร (Berger) ซึ่งไดนําแนวความคิดของวอลเตอร เบนยามิน ในบทความ The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction มาวิเคราะหงานศิลปะและทัศนศิลปไดอยางนาสนใจ 30 Rosalind C. Morris, ed., “Introduction”, In Photographies East: the camera and its histories in East and Southeast Asia, Objects/histories: critical perspectives on art, material culture, and representation (Durham [NC]: Duke University Press, 2009), 1–28.

การเดินทางในระยะห างของดวงตา 175

การทําลายล างชนชาติยิวในเยอรมนีระหว าง ค.ศ. 1939-1945

กระบวนการคืน ความเป็นมนุษย์ให้กับ ชาวยิว ด้วยกระบวนการ ทําให้เป็นภาพปรากฏ (visualization) ทั้งในการ จัดนิทรรศการ พิพิธภัณฑ์ หรือการปักหมุดหมาย ทองเหลือง ล้วนแต่มี นัยสําคัญอย่างยิง่ ต่อ การสร้างความทรงจํา ของชาติ ทีพ ่ ยายาม ข้ามพ้นอดีตอันเจ็บปวด ด้วยการเผชิญหน้ากับ ความมืดดําในอดีต ของตนเอง

176 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

เบนยามินเติบโตขึ้นท ามกลางบรรยากาศของความทุกข ทนและเจ็บปวดของ พ อแม และคนอืน่ ๆ ในฐานะผูร อดชีวติ เขามิได มโี อกาสเผชิญหน าเห็นเหตุการณ นนั้ โดยตรง แม กระทั่งรูปถ ายสักใบ ครอบครัวของเขาก็ไม ได เก็บเอาไว เบนยามินรับรู เรื่องราวของครอบครัวผ านเรื่องเล าและบทเพลงจากพ อและแม ส วนตัวของเขาเอง เติบโตขึน้ มาในยุคทีเ่ ยอรมนีถกู แบ งแยกออกเป นตะวันออกและตะวันตก เขาทันเห็น ยุคสมัยที่กําแพงเบอร ลินล มสลาย และสัมผัสบรรยากาศในแบบที่เขาเรียกว า “เสรีนิยมประชาธิปไตย” หลังจากที่เยอรมนีรวมชาติ พันธกิจอย างหนึ่งก็คือ การสร างความทรงจําร วม แห งชาติขนึ้ มาใหม และหนึง่ ในนัน้ คือ กระบวนการคืนความเป นมนุษย (re-humanization) ให กบั ชาวยิวบนพืน้ ทีส่ าธารณะ เบนยามินทราบถึงภูมหิ ลังของตนเองผ านภาพมากขึน้ นับตัง้ แต หมุดทองเหลืองทรงสีเ่ หลีย่ มทีถ่ กู ป กไปบนบริเวณทีเ่ คยเป นบ านของชาวยิว บนหมุดเล็กๆ ทีก่ ระจายอยูท วั่ เบอร ลนิ นี้ จะมีชอื่ ของเจ าของบ าน สมาชิกในบ าน และ สถานที่สุดท ายซึ่งถูกนําตัวไป นอกจากนี้ เขายังได มีโอกาสได ชมภาพถ ายของชาวยิวอีกมากมาย ทั้งในช วง ก อนและหลังเหตุการณ ทาํ ลายล าง ภาพทีเ่ ขาได มโี อกาสเห็นจึงมิใช เฉพาะช วงเวลาที่ โศกสลด หรือภาพกองซากศพเพียงอย างเดียว หากยังได ชมภาพในช วงเวลาทีร่ ง ุ เรือง ภาพบรรยากาศของบ านและสมาชิกในครอบครัว ตลอดจนภาพที่บันทึกบรรยากาศ ของพิธีกรรมในโบสถ ของชนชาติยิว สําหรับผม กระบวนการคืนความเป นมนุษย ให กับชาวยิว ด วยกระบวนการ ทําให เป นภาพปรากฏ (visualization) ทัง้ ในการจัดนิทรรศการ พิพธิ ภัณฑ หรือการ ป กหมุดหมายทองเหลือง ล วนแต มีนัยสําคัญอย างยิ่งต อการสร างความทรงจําของ ชาติ ที่พยายามข ามพ นอดีตอันเจ็บปวด ด วยการเผชิญหน ากับความมืดดําในอดีต ของตนเอง ทว า ในความคิดของเบนยามิน ชายทีโ่ ตมาพร อมกับเรือ่ งเล าและบทเพลง ทั้งยังไม เคยเห็นภาพแม แต ใบเดียวของครอบครัว การรับรู ในเชิงภาพ (visual perception) ของเขามีความเปลีย่ นแปลงไปอย างมาก หลังจากทีไ่ ด เห็นภาพถ ายเหล านัน้

การเดินทางในระยะห างของดวงตา 177

การทําลายล างชนชาติยิวในเยอรมนีระหว าง ค.ศ. 1939-1945

การเดินทางในระยะห างของดวงตา 177

เขาเล าว า อดีตที่เคยว างเปล า และมีช วงเวลาที่สั้นเท ากับอายุของเขานับย อน กลับไปในวัยเด็ก ได ถูกเติมเต็มไปด วยเรื่องราวของบรรพบุรุษ เขาเข าใจพ อและแม มากขึ้น แน นอน ภาพถ ายทีเ่ ขาเห็นได รบั การผลิตซํา้ ขึน้ มาอย างมากมายในป จจุบนั ทัง้ ในโลกของสิง่ ตีพมิ พ แบบกระดาษหรือการผลิตซํา้ ในโลกออนไลน การนําภาพเหล านัน้ ไปใช มคี วามแตกต างออกไปจากวัตถุประสงค เดิม จนไม อาจเรียกหาลักษณะจริงแท ได อกี ต อไป เมือ่ เราย อนกลับไปยังแนวคิดว าด วยการทํางานของกล องและสถานะของ ภาพถ ายในข างต น ทั้งหมดนี้คือ ต นฉบับของการผลิตซํ้า ภาพถ ายไม ได สร างขึ้นมา เพื่อรักษาความจริง หากถูกสร างขึ้นมาเพื่อสร างความจริง ต างหาก เบนยามินเห็นอะไรในภาพถ ายชาวยิวที่เขาเคยเห็นมากันแน ? เขามองเห็น อะไรในนิทรรศการ เรื่อง “หลังจากความระสํ่าระสาย” ซึ่งถูกจัดแสดงในประเทศ ฟ นแลนด ? ในโถงนิทรรศการภาพถ าย เบนยามินเป นชายเพียงคนเดียวที่นั่งชมภาพใน บริเวณที่จัดไว ให เป นเวลานาน เขาเป ดโอกาสให ผมเข าไปทําความรู จัก และแลก เปลี่ยนความเห็นเกี่ยวกับชุดภาพในนิทรรศการนี้ เขาเฝ ามองภาพของผู ลี้ภัยจาก ประเทศเมียนมาอยูน าน โดยเฉพาะภาพของผูล ภี้ ยั ทีน่ าํ เสนอออกมาในฐานะแรงงาน ราคาถูกในบริเวณชายแดนไทย ทั้งยังต องทํางานที่เสี่ยงต ออันตรายและสุขภาพ ตลอดเวลา เบนยามินไม เคยไปเมืองไทยและประเทศเมียนมา ทั้งยังไม มีความผูกพันใดๆ ต อทั้งสองประเทศนี้เสียด วยซํ้า เขารู เพียงว าทั้งสองประเทศนี้อยู ในภูมิภาคเอเชีย ตะวันออกเฉียงใต รู จักประเทศไทยผ านกรุงเทพฯ และพัทยา และรู จักเมียนมาผ าน ข าวการปลดปล อย นางอองซาน ซูจี กล าวตามตรง ผมไม คิดว านิทรรศการชุดนี้จะสร างความเข าใจที่มีต อประเด็น ป ญหาอันละเอียดอ อนในแต ละประเทศได เบนยามินก็คงไม สามารถรูจ กั ประเทศไทย หรือเมียนมาได อย างดีภายในระยะเวลาอันแสนสั้น ทว า นั่นเป นเพราะผมพิจารณา ผ า นภู มิ ห ลั ง ของผม ทั้ ง การเติ บ โตในสั ง คมไทย การยึ ด ติ ด กั บ กั บ ข อ มู ล และ รายละเอียดมากมาย

178 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

การได้ชมนิทรรศการ ชุดนี้ทําให้เขามีความรู้สึก ทีย ่ ากจะบรรยายออกมาได้ เบนยามินบอกได้เพียงว่า เขาคิดว่าตนเองเห็นใจ ประสบการณ์บางส่วนของ ผู้ลภ ี้ ัยเหล่านั้น ทั้งนี้ มันไม่ใช่ความรู้สึกสงสาร หรือน่าเวทนา หากเป็น ความรู้สึกทีเ่ ห็นอกเห็นใจ กันในฐานะเพือ ่ นมนุษย์ และเพือ ่ นร่วมชะตากรรม

การเดินทางในระยะห างของดวงตา 179

เบนยามินบอกผมว า นิทรรศการชุดนี้ได เปลี่ยนมุมมองที่เขามีต อเมืองไทย และเมียนมาไปเยอะมาก สิ่งเหล านี้ไม ได เกิดขึ้นจากข อมูลในนิทรรศการ แต ในเชิง ภาษาภาพและโชคชะตาของผู ลี้ภัยต างหาก ที่ทําให เขาระลึกย อนถึงอดีตของตนเอง และครอบครัว เขาเล าว า การเดินทางมาฟ นแลนด ของเขารอบนี้ คือการมาเยี่ยมญาติผู เป น อดีตผู ลี้ภัยชาวเยอรมันเชื้อสายยิว (German Jewish Refugees) ที่พํานักอยู ใน ฟ นแลนด ตามคําบอกบอกเล าของพ อแม ว าด วยเรื่องการอพยพของเครือญาติและ ครอบครัว แน นอน เรื่องราวมิได บังเอิญขนาดที่ผมมาเจอเขาในการเดินทางตามหา ญาติครั้งแรก เบนยามินมาเยี่ยมญาติที่นี่หลายครั้ง เขาได รับฟ งเรื่องราวอันทนทุกข ของญาติ ทั้งยังได มีโอกาสได เห็นภาพถ ายมากมายที่ยังถูกเก็บรักษาเอาไว ญาติพี่น องของเขาที่นี่ได ผ านเหตุการณ มากมายท ามกลางการเดินทางอพยพ ตลอดจนความพยายามในการปรับตัวให อยู รอดและสร างฐานะในดินแดนใหม เขา เล าว า ญาติชาวยิวทีอ่ พยพมาอยูใ นฟ นแลนด เคยเป นครอบครัวทีม่ กี ารศึกษา และมี ฐานะทางเศรษฐกิจที่ค อนข างมั่นคง ทว า พวกเขาต องเริ่มต นใหม ทั้งหมด ครอบครัว ชาวยิวในเมืองหลวงของฟ นแลนด มจี าํ นวนไม มากนัก เมือ่ เปรียบเทียบกับกลุม ชาวยิว ทีอ่ พยพไปอยูใ นทีอ่ นื่ ๆ พวกเขาจึงปราศจากเครือข ายและความช วยเหลือใดๆ ดังนัน้ งานหนักทุกประเภท ตลอดจนสภาวะอดอยากและความหวาดกลัว จึงกลายเป น ภูมิหลังของครอบครัวอพยพชาวยิวที่นั่น เบนยามินเล าให ผมฟ งว า มุมมองของเขาทีม่ ตี อ ประเทศไทยและเมียนมาเปลีย่ น ไป เพราะเขาเห็นชีวติ ของครอบครัวญาติพนี่ อ งของเขาในฟ นแลนด และอาจรวมไปถึง ครอบครัวของพวกเขาเองผ านนิทรรศการภาพถ ายชุดนี้ การได ชมนิทรรศการชุดนี้ ทําให เขามีความรู สึกที่ยากจะบรรยายออกมาได เบนยามินบอกได เพียงว า เขาคิด ว าตนเองเห็นใจประสบการณ บางส วนของผู ลี้ภัยเหล านั้น ทั้งนี้ มันไม ใช ความรู สึก สงสารหรือน าเวทนา หากเป นความรู สึกที่เห็นอกเห็นใจกันในฐานะเพื่อนมนุษย และ เพื่อนร วมชะตากรรม

นักเรียนชั้นประถมมาฟ งการบรรยายและเข าชม นิทรรศการพม าระยะประชิดครั้งที่ 2

คํ า ตอบของเขาสร า งความสนใจให กั บ ผมเป น อย า งยิ่ ง เบนยามิ น มิ ไ ด มี ประสบการณ ตรงถึงความโหดร ายของการทําลายล างชนชาติยิว จุดเปลี่ยนของเขา คือการรับรู ผ านภาพ ซึ่งได รับการสื่อออกมาและผลิตซํ้าให ปรากฏในที่ต างๆ 180 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

การเดินทางในระยะห างของดวงตา 181

แทบทั้งสิ้น แน นอน เขามีชีวิตอยู ร วมสมัย ซึ่งทันฟ งเรื่องราวของผู รอดชีวิตและ ทันเห็นสภาพความเปลี่ยนแปลงของบ านเมือง ทําให การตีความภาพถ ายของเขา เชื่อมโยงสู ประสบการณ ตรงที่เขาเคยได รับ ในกรณีของเครือญาติที่เขาเคยเห็น และในนิทรรศการชุดนี้ ทั้งหมดแทบจะดูเป นประสบการณ ที่ไกลตัว จนแทบจะเห็น ความเป นไปไม ได ในการสื่อความถึงกัน อย างไรก็ตาม หากเรามองผ านระยะสายตาของเบนยามิน สิง่ นีม้ คี วามเป นไปได ในการพิจารณาภาพถ ายซึ่งเน นการสื่อสารด วยภาษาภาพ ผมหวนนึกถึงวิธีการอ านภาพของ โรล็อง บาร ต เป นอย างมาก ในหนังสือเรื่อง Camera Lucida31 เขาอธิบายไว วา การพิจารณาภาพถ าย สามารถทําได โดยพิจารณา ผ านความสัมพันธ ระหว าง Stadium หรือการตีความทางการเมือง ภาษาภาพ ตลอดจน นัยทางวัฒนธรรมที่ซุกซ อนอยู ในภาพถ าย กับ Punctum ซึ่งแสดงถึงร องรอยของ ความรู สึกและความสั่นไหวส วนบุคคล และเชื่อมโยงกับประสบการณ ทางสังคม ดู เหมือนว าบาร ตจะให ความสําคัญกับ Punctum เป นอย างมาก เนื่องเพราะความรู สึก ดังกล าวนับเป นส วนหนึ่งของการสถาปนาสัมพันธ ภาพทางตรงระหว างวัตถุ (เช น ภาพถ าย) กับบุคคล Punctum ของบาร ตจึงมิอาจถูกคุมขังเอาไว ในบริบททางประวัตศิ าสตร หรือนัย เฉพาะเจาะจงทางวัฒนธรรมได ทว าคือการเชือ่ มโยงทีท่ งั้ ใช บริบททางประวัตศิ าสตร และวัฒนธรรมเป นตัวกํากับและการข ามบริบทดังกล าว ไปสู โลกของอัตบุคคลผู เฝ า มองภาพ เพื่อค นหาอัตลักษณ บุคคลที่ซ อนเร นอยู ในภาพ การเชื่อมโยงกันในลักษณะนี้คือการทํางานของภาพถ ายและกล องถ ายภาพ แม ว านวัตกรรมเช นนี้จะมีส วนสําคัญในการสร างวิถีแห งการมองของคนเราให แตกต างออกไปจากตาเนือ้ และถูกผลิตซํา้ จนไร ลกั ษณะของความจริงแท มาตัง้ แต แรก แต ป จจัยสําคัญที่อยู เหนือข อเท็จจริงในภาพถ ายหรือความจริงที่ถูกนําเสนอก็คือ การเดินทางทางความคิดในระยะห างของสายตา

Roland Barthes, Camera Lucida: Reections on Photography, Vintage Classics (London: Vintage, 2000).

182 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ชําเลืองมองด านข าง แน ล ะ เรื่องราวของเบนยามินอาจนับได วา เป นเรื่องส วนบุคคล และไม สามารถ ที่จ ะเป นตั ว แทนของการทํา ความเข า ใจได ทั้ง หมด ตามกระบวนการวิ จัย ทาง สังคมศาสตร โดยทั่วไป ทว าประสบการณ และการก อรูปตัวตนของเขา มิอาจแยกได จากประสบการณ อันเป นความทรงจําร วมทางสังคม ผมไม สามารถระบุอย างแน ชดั ว า การทําความเข าใจภาพถ ายผูอ พยพลีภ้ ยั จาก ประเทศเมียนมาผ านประสบการณ ของชาวยิวทีถ่ กู กระทํานัน้ จะเป นหนทางทีถ่ กู ต อง หรือสมควรเพียงไร เมือ่ พิจารณาลักษณะของ Punctum ทีเ่ กิดขึน้ ระหว างเขากับภาพถ ายทีเ่ ขาเห็น อย างวิพากษ วิจารณ คําถามคงอยู ที่การมองภาพดังกล าว มีลักษณะที่ดําดิ่งลงไปใน ความรูส กึ ซึง่ สร างขึน้ จากภาพแทนอันเต็มไปด วยกับดักของความรูส กึ นานาประการ จนไม อาจคิดหรือตัง้ คําถามภาพถ ายเหล านัน้ ไปในทิศทางอืน่ ได ในแง นี้ Punctum จึง เป นเสมือนหลุมพรางในการปลดปล อยอัตบุคคลได ค นหาความสัมพันธ ชุดใหม กับ ภาพแทนของเรื่องราวที่หยุดเวลาและเรื่องราวเอาไว ทั้งที่เวลาและสถานที่ดังกล าว ได เคลื่อนผ านมาแล ว บ อยครั้งทีเดียว ที่เขาและเธอยังไม สามารถก าวพ น และยํ่าอยู บนรอยทางของ ความรุนแรงทางประวัติศาสตร ตลอดจนการเป ดเผยความรุนแรงและความโหด ร าย เพื่อฟ นคืนความเป นมนุษย ให กับเหยื่อ การเดินทางของระยะห างทางสายตา จึงมีลักษณะของการระลึกย อนไปยังอดีต แต ไม สามารถนําไปสู หนทางของการมอง ในป จจุบันได แม จะไม ได วพิ ากษ ปญ หาของการพิจารณาภาพแบบ Punctum โดยตรง ซิเซค32 ได เคยตัง้ คําถามกับการมองไว ในลักษณะทีค่ ล ายคลึง โดยเฉพาะการมองซึง่ จมไปกับ ประสบการณ ของความทุกข และความสูญเสีย เขาเห็นว า การมองดังกล าว นอกจาก จะเป นการตกอยูใ นกับดักทางความรูส กึ แล ว ยังเป นการจํากัดศักยภาพทางความคิด และการตัง้ คําถาม เขาเสนอว าควรใช การ “ชําเลืองมองด านข าง” (sideways glances) Slavoj Žižek, Violence: six sideways reections, 1st Picador ed, Big ideas/small books (New York: Picador, 2008).

การเดินทางในระยะห างของดวงตา 183

Roland Barthes, Camera Lucida: Reections on Photography, Vintage Classics (London: Vintage, 2000).

การเดินทางในระยะห างของดวงตา 183

ในความเข าใจของผม การชําเลืองมองด านข างมีลกั ษณะของการรักษาระยะห าง ของการมองทีน่ า สนใจ ด านหนึง่ เพือ่ รักษาศักยภาพในการตัง้ คําถาม ตําแหน งแห งที่ ของผู มองภาพอาจต องขยับมาบริเวณริมขอบของประสบการณ ตนเอง และใช การ ทําความเข าใจภาพผ านบริบทของภาพ และสภาวการณ ของป จจุบันมากขึ้น การ มองในลักษณะนี้คล ายคลึงกับการสะท อนย อนคิด แต มิใช การส องสะท อนไปมา ระหว างผู ชมกับภาพถ าย หากเป นการเพิ่มประสบการณ ร วมสมัยของผู คนในสังคม เพิ่มเข ามาด วย33 เพื่อให มีความเป นรูปธรรมมากขึ้น ผมนึกถึงนิทรรศการว าด วยแรงงานและ ผู อพยพลี้ภัยจากเมียนมาซึ่งจัด ขึ้นครั้งแรกในกรุงเทพฯ และครั้งที่ 2 ที่จังหวัด เชียงใหม

มองพม าระยะประชิด นิทรรศการ พม าระยะประชิด เป นนิทรรศการหมุนเวียนที่จัดขึ้นครั้งแรก ณ มิวเซียมสยาม ในระหว างวันที่ 15 มีนาคม ถึง 31 กรกฎาคม พ.ศ. 2559 นิทรรศการนี้ นับเป นกิจกรรมแรกในประเทศที่พยายามนําเสนอมุมมองใหม และพยายามทําลาย มายาคติที่มีต อประเทศเพื่อนบ านนอกวงวิชาการในลักษณะทางการ ผู จัดได อาศัยกระแสอาเซียนที่กําลังรณรงค ในประเทศไทยอย างเข มข น และ นําความสนใจของผู ชมไปสู กระบวนการเล าเรื่องเพื่อสลายมายาคติหรือความเข าใจ ที่ผิดๆ ซึ่งไทยมีต อประเทศเพื่อนบ านอย างพม าหรือเมียนมา กระบวนการเล าเรือ่ งของนิทรรศการนี้ เริม่ จากการค นคว าเอกสาร และทํางาน ร วมกับชุมชนคนพม าอพยพจากชายแดนประเทศเมียนมาในบริเวณชายแดนภาค ตะวันตกของไทย และชุมชนแรงงานชาวพม าอพยพซึ่งอยู ไม ไกลจากกรุงเทพฯ

หัวใจของการจัดนิทรรศการ คือ กระบวนการทําให้ ความคิดทีเ่ ป็นนามธรรม ปรากฏผ่านภาษาภาพ และการจัดแสดง ดังนั้น ทั้ง วัตถุ ภาพ และเรือ ่ งราวต่างๆ ล้วนถูกดึงออกจาก บริบทเดิมทีม ่ ันเคยดํารงอยู่ และมาสู่การจัดเข้าไป สู่บริบทใหม่ของการจัดแสดง

33 ในแงของแนวคิด บทสนทนาทางความคิดระหวางการชําเลืองมองดานขาง หรือ sideways glances ของ ซิเซคกับประเด็นวาดวย Stadium และ Punctum ของบารตเปนสิง่ ทีน่ า สนใจ และผูเ ขียนกําลังพัฒนาบทสนทนา ดังกลาวในสวนหนึ่งของวิทยานิพนธ ซึ่งคงไมสามารถกลาวถึงในความเรียงชิ้นนี้ได

184 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

การเดินทางในระยะห างของดวงตา 185

ภาพปรากฏของนิทรรศการจึงประกอบไปด วยการจัดแสดงถึงเส นทางและ หนทางการอพยพของแรงงานจากชายแดนเข าสู เมืองกรุง สภาพความเป นอยู ใน ห องเช า ความใฝ ฝ นในแต ละวันของแรงงาน ปฏิทินชีวิต การจัดแสดงศูนย กลางทาง ความเชือ่ ทางศาสนาซึง่ ยึดเหนีย่ วจิตใจของชุมชน ภาพถ าย และมุมวีดทิ ศั น ซงึ่ รือ้ ถอน มายาคติทางประวัติศาสตร ความสัมพันธ ระหว างไทยและพม า นิทรรศการนี้เป นที่ ชื่นชมต อสาธารณชนจํานวนมาก ทั้งในแง เนื้อหาและการจัดแสดง ซึ่งรักษาสมดุล ระหว างการออกแบบและเนื้อหา แน นอน หากเราย อนคิดกลับไปในกรณีขา งต น นัยทางการเมืองของนิทรรศการ นี้มีลักษณะร วมบางประการกับนิทรรศการว าด วยชาวยิวในเยอรมนี ในแง มุมของ กระบวนการคืนความเป นมนุษย หรือความเป นคนให กบั เพือ่ นบ าน แม วา กรณีความ สัมพันธ ระหว างไทยกับพม าจะไม มีใครถูกกระทําให เป นเหยื่ออย างชัดเจน เมื่อเรา เปรียบเทียบกับกรณีของชาวยิวในช วงสงครามโลก ทว า มายาคติที่สังคมไทยมีต อ คําว าคนต างด าว หรือแรงงานต างด าว ก็เป นป จจัยสําคัญที่ทําให เราไม อาจมองคน อย างเท าเทียมกันได สําหรับผม สิ่งที่น าสนใจที่สุดของนิทรรศการนี้ คือ มุมหิ้งพระเล็กๆ ซึ่งแอบ อยู ข างหลังการจัดแสดงฉัตรยอดเจดีย อันสวยงามซึ่งนํามาจากชุมชน อะไรคือนัย สําคัญของหิ้งพระนี้? หัวใจของการจัดนิทรรศการคือ กระบวนการทําให ความคิดที่เป นนามธรรม ปรากฏผ านภาษาภาพและการจัดแสดง ดังนัน้ ทัง้ วัตถุ ภาพ และเรือ่ งราวต างๆ ล วน ถูกดึงออกจากบริบทเดิมทีม่ นั เคยดํารงอยู และมาสูก ารจัดเข าไปสูบ ริบทใหม ของการ จัดแสดง (de-contextualization and re-contextualization)

ส วนหนึ่งของการฟ นความเป นมนุษย ให กับคนยิวผ านการ จัดทําพิพิธภัณฑ และอนุสรณ สถาน ในภาพนี้คือ Memorial to the Murdered Jews of Europe ซึ่งตั้งอยู ใจกลางเมือง เบอร ลิน

นิทรรศการแทบทุกทีจ่ งึ มักเน นการสร างภาพประทับทางสายตา เพือ่ ให ผช ู มถูก ดึงดูดเข ามาภายในอาณาบริเวณทีไ่ ด รบั การออกแบบ และกลายเป นส วนหนึง่ ของงาน นิทรรศการแห งนัน้ ไปในทีส่ ดุ ในแง นเี้ อง Punctum ในทัศนะของบาร ต จึงเป นเสมือน หลุมพรางทางสายตาประเภทหนึ่ง ซึ่งคอยหลอกล อให ผู คนหลงอยู ในประสบการณ ส วนตัว รสนิยมและชนชัน้ ตลอดจนประสบการณ ทางสังคมของตนเอง ในแง ของการ ออกแบบ Punctum จึงเป นสิ่งถูกคาดหมายล วงหน าและจําเป นต องมี

186 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

การเดินทางในระยะห างของดวงตา 187

หิ้งพระเล็กๆ ซึ่งซ อนตัวอยู ในนิทรรศการพม าระยะประชิดนี้ แม จะถูกจัดวาง ให ปรากฏในฐานะส วนหนึ่งของโถงนิทรรศการ แต โดยตัวของมันเองกลับเป นอิสระ จากการจัดแสดงส วนใหญ ทดี่ ูกลมกลืนเป นเนือ้ เดียวกัน การจัดแสดงหิ้งพระนีไ้ ด รบั การออกแบบมาให แลดู “เป นปกติ” และเหมือนดั่งที่บ านของแรงงานจากประเทศ เมียนมามีในบ าน โดยเฉพาะการจัดด วยไฟกะพริบ (ไฟราวชุดเดียวกับไฟคริสต มาส) ตามความนิยม สําหรับผม หิ้งพระแห งนี้เป นเสมือนรอยตะเข็บ หรือจุดของความไม ต อเนื่อง ของการจัดแสดง นี่คือการพยายามรื้อถอนการมองในนิทรรศการหรือการจัดแสดง ให ออกมาจากการเดินทางเพียงลําพังของสายตาในเชิงอัตบุคคล มาสู การพยายาม ค นหาวิธกี ารมองในรูปแบบอืน่ อาการสะดุดทางสายตาในลักษณะนีอ้ าจเป นส วนหนึง่ ของการทําให เกิดความพยายามในการชําเลืองมองด านข าง และเป นส วนหนึ่งของ การมอง ที่อาจช วยเข ามาปลดเปลื้องการติดอยู ในกับดักทางความรู สึก นอกจากนี้ หิ้งพระแห งนี้ยังซ อนสายตาของการจัดแสดงที่ต างออกไปจากการสร างสภาวะ Punctum โดยทั่วไป สายตาประเภทไหนกัน ทีเ่ รียกร องอยากเห็นหิง้ พระนีใ้ นนิทรรศการ? ในแง หนึง่ หิ้งพระในนิทรรศการก็เป นของที่สามารถถูกผลิตซํ้าไม ต างจากภาพถ าย จากคําบอกเล าของผูจ ดั นิทรรศการ ทําให ผมทราบว า บางส วนของนิทรรศการ แห งนี้ได แปรสภาพเป นสถานที่สักการะบูชาด วย แน นอน บริเวณการจัดแสดงฉัตร ยอดเจดีย คือจุดหนึ่งซึ่งผู เข ามาเยี่ยมชมทั่วไปเข ามากราบสักการะ ทว าในบริเวณ หน าหิ้งพระนั้นก็มีคนมากราบไหว เช นกัน คนกลุ มนั้นก็คือ แรงงานจากประเทศ เมียนมาที่เข ามาเป นแรงงานหลักในการติดตั้งนิทรรศการ ในสายตาของคนแรงงาน กลุ มนี้ หิ้งพระที่ถูกสร างขึ้นใหม ล วนเป นของจริง สําหรับผม การดํารงอยู ของหิ้งพระในนิทรรศการเป นเสมือนการเป ดโอกาส ให การสบตาระหว างชีวิตหรืออัตบุคคลซึ่งซ อนอยู ในวัตถุจัดแสดงกับตัวเรา สิ่งนี้คือหัวใจสําคัญของการย นระยะห างทางสายตา ด วยการตระหนักถึงการ ดํารงอยู ของผู อื่นในมุมมองของตัวเรา

188 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

ผมพบการมองในลักษณะทีค่ ล ายคลึงกัน เมือ่ นิทรรศการชุดนีเ้ คลือ่ นย ายไปจัด ทีห่ อศิลปวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยเชียงใหม ระหว างวันที่ 24 กันยายน - 16 ตุลาคม พ.ศ. 2559 พื้นฐานของการจัดงานครั้งนี้มีลักษณะที่ต างออกไปจากการจัดครั้งแรกเล็ก น อย เนื่องจากเชียงใหม และหลายจังหวัดในภาคเหนือของไทยมีความใกล ชิดกับ ชายแดนของประเทศเมียนมา ทั้งยังมีชาวพม าและชาวไทใหญ อพยพเข ามาเป น แรงงานในเมืองและตั้งชุมชนในบริเวณชานเมือง ความท าทายของนิทรรศการครั้ง ที่ 2 จึงอยูท กี่ ารสือ่ สารให ผช ู มตระหนักในความใกล ชดิ แต ดเู หมือนห างไกล นอกจาก นี้ นิทรรศการนี้ยังได เพิ่มส วนของการจัดแสดงภาพถ ายของแรงงานและผู ลี้ภัยใน บริเวณชายแดนจังหวัดตาก เพิ่มเข ามาให สอดคล องกับบริบทของการเคลื่อนย าย ข ามพรมแดนอีกด วย ในครัง้ นี้ ผมเข ามามีสว นร วมในการจัดกิจกรรม และรับหน าทีน่ าํ ชมพร อมการ บรรยายให กับเด็กนักเรียนจํานวนมาก ซึ่งติดต อเข ามามีส วนร วมในกิจกรรม มีครั้ง หนึ่ง ในช วงเวลาพักดื่มนํ้าและขนมระหว างการบรรยายในชุดต อไป ผมสังเกตเห็น เด็กนักเรียนหญิงสองคนอายุราว 10 ป ยืนให ความสนใจตู ล็อคเกอร ของนิทรรศการ ทัง้ ยังยืนคุยกันอยูน าน ไม ยอมไปทานขนมกับเพือ่ น เมือ่ ผมเดินหยิบนํา้ เข าไปให เธอ ทั้งสองจึงชวนคุย และถามถึงสิ่งของต างๆ ที่อยู ข างหน าเธอ ช องใส ของแต ละช องของตูล อ็ คเกอร ใบนีถ้ กู ป ดเอาไว ผูช มสามารถเป ดออกมา ดูสงิ่ ของภายในได ส วนมากจะเป นข าวของซึง่ แรงงานอพยพจากประเทศเมียนมานํา ติดตัวมาจากบ าน เด็กในชัน้ ประถมศึกษาจะสนุกกับการเป ดตูน มี้ าก เพราะกิจกรรมนี้ คล ายกับเกมทายปริศนา นักเรียนหญิงทั้งสองให ความสนใจกับรูปใบเล็กๆ ใบหนึ่งเป นพิเศษ เธอไม ได รู จักกับผู ที่อยู ในรูปแต อย างไร คําบรรยายประจําช องระบุว า นี่คือรูปแม ของแรงงาน อพยพคนหนึง่ ซึง่ พกติดตัวไว ยามเมือ่ ต องเดินทางห างจากบ าน หลังจากทีผ่ มอธิบาย ให เธอทัง้ สองฟ ง หนึง่ ในนัน้ ให ถอดสร อยทีห่ อ ยคอของเธอให ผมดูอย างตัง้ ใจ ระหว าง การถอดเธอมีท าทีทะนุถนอมสร อยเส นนั้นมาก

การเดินทางในระยะห างของดวงตา 189

ตามความเข าใจของคนทัว่ ไป สร อยห อยคอมักมีของมีคา พวกอัญมณี หรือของ ศักดิ์สิทธิ์จําพวกพระปลุกเสก แต ภายในล็อคเก็ตของเธอนั้นบรรจุภาพของผู หญิง คนหนึ่งเอาไว ผู หญิงคนนี้เป นรูปคุณย าซึ่งเธอไม เคยเจอตัวจริงมาก อน เนื่องจากย า ของเธอยังอยูท รี่ ฐั ฉาน ประเทศเมียนมา พ อของเธอได นาํ รูปดังกล าวไปทําเป นล็อคเก็ต ห อยคอ ประหนึง่ ว าให คณ ุ ย าคุม ครองหลานสาวให ปลอดภัย และให ลกู สาวจําหน าตา ของคุณย าได ตลอดเวลา ใช ครอบครัวของเธอคือชาวไทใหญ ที่เดินทางมาจากรัฐฉาน เธอกับเพื่อนซึ่ง ยืนข างกันถือเป นคนรุน แรกของครอบครัวทีเ่ กิดและเติบโตในจังหวัดเชียงใหม ตลอด 10 ป ที่ผ านมา เธอไม เคยเดินทางกลับไปเยี่ยมญาติพี่น องในแผ นดินถิ่นเกิดของ พ อและแม เธออาศัยเพียงคําบอกเล าและรูปถ ายบางรูปในบ านเท านั้น ที่ทําให เธอ ทราบถึงภูมิหลังของตนเอง การเติบโตที่เมืองไทยทําให เธอคิดเสมอว าเป นคนไทย และสามารถใช ภาษาไทยในการสื่อสารได ดีเฉกเช นเด็กทั่วไป ในขณะเดียวกัน เมื่อ อยู ที่บ านเด็กทั้งสองจะพูดไทใหญ กับพ อและแม ชีวิตแบบเด็กสองภาษาเป นเรื่อง ปกติสําหรับพวกเธอ ทั้งสองต างก็รับรู ว าสถานภาพของพ อแม เธอนั้นแตกต างไป จากคนอื่นๆ บ อยครัง้ ทีเดียว ทีเ่ พือ่ นในห องมักล อพ อและแม เธอว าเป นแรงงานต างด าวบ าง หรือ “แมง” (คําเรียกในภาษาคําเมือง ซึ่งมักใช เรียกกลุ มชาติพันธุ บนพื้นที่สูง) บ าง สําหรับเด็กแล วจุดนีอ้ าจทําให เธอคิดว า ตนมีความแตกต างในเชิงตํา่ ต อยกว าคนอืน่ ๆ ผมใช เวลานั่งคุยกับเธอทั้งสองจนหมดเวลาพัก เด็กหญิงบรรจงสวมสร อยที่มี ล็อคเก็ตของคุณย าอีกครั้ง หลังจากที่เปรียบเทียบหน าตาของคุณย าเธอกับรูปภาพ ที่อยู ในช องใส ของในตู ล็อคเกอร เธอพนมมือไหว รูปคุณย าและรูปในล็อคเกอร นี่เป นอีกครั้งที่ผมเห็นพลังของการมองภาพถ าย…

ความสัมพันธ์ระหว่าง เขาและเธอต่อภาพหรือวัตถุ จัดแสดง นับเป็น ความสัมพันธ์ทางสังคม ชุดหนึ่ง เป็นความผูกพัน โดยมิต้องพานพบ ในขณะเดียวกัน ความสัมพันธ์ดังกล่าวก็ยังมี ส่วนช่วยทั้งการเติมเต็มและ ขยายพืน ้ ทีอ ่ ้างว้างในใจ

แน นอน ผมไม สามารถเข าไปนั่งในใจของเด็กทั้งสองได เฉกเช นไม สามารถ เข าไปนั่งในใจของเบนยามินที่ฟ นแลนด ทั้งยังไม สามารถเข าใจหัวอกและความ ศรัทธาของแรงงานที่สร างหิ้งพระในโถงนิทรรศการ ทั้งหมดนี้คือวิถีแห งการมองที่ แตกต างออกไปจากตัวผมอย างสิ้นเชิง

190 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

การเดินทางในระยะห างของดวงตา 191

พวกเขาและเธอทั้งหมดบอกให ผมทราบถึงการเดินทางผ านระยะห างทาง สายตา ที่เต็มไปด วยการสร างเรื่องราวและความหมายที่พวกเขามีต อวัตถุจัดแสดง ประเภทภาพถ ายหรือการจัดแสดงผ านภาพ ไม ว าเราจะเรียกมันว า Punctum หรือ การชําเลืองมองด านข าง รวมไปถึงถ อยคําแสนงามอย าง “การมองผ านสายตาคนใน” ทั้งหมดนี้อาจไม มีความหมายแต อย างไร หากวิถีแห งการมองดังกล าว ไม ได ช วย ในการปลดปล อยตนเองออกออกจากกรงขังทางจินตนาการที่มีต อตนเองและผู อื่น

ส งท าย

กระนั้น มนุษย ยังคงใช กล องทั้งการบันทึกเรื่องราว การเก็บรักษาความทรงจํา ตลอดจนการเล าเรื่องในใจของตนเอง มนุษย ยังคงชื่นชอบที่จะชมภาพ ทั้งหลงใหล และศรัทธาไปกับภาพที่ถูกทําให ปรากฏขึ้นไม ว าจะเป นภาพถ าย ภาพวัตถุจัดแสดง หรือสิ่งที่ถูกผลิตซํ้าขึ้นมาครั้งแล วครั้งเล า การกระทําเหล านีม้ ใิ ช การแข็งขืนต อพระเจ า…หากคือพันธกิจของความเป นคน ที่ต องริเริ่มสร างเส นทางเพื่อค นหาสายสัมพันธ ระหว างกัน งานนิทรรศการไม ว าจะที่ฟ นแลนด เชียงใหม และกรุงเทพฯ หรือที่ไหนๆ จะมี ประโยชน อันใดเล า หากปราศจากสิ่งนี้

ข อเขียนนี้ แม จะบอกเล าเรือ่ งราวการจัดแสดงภาพและสิง่ ของซึง่ มีความแตกต าง กันทัง้ มิตขิ องเวลาและสถานที่ จนผมเองก็มอิ าจหาญทีจ่ ะกระทําการเปรียบเทียบออก มาได อย างเป นระบบ อย างไรก็ตาม การเดินทางในระยะห างของสายตาต างหาก ที่ เป นสิง่ เชือ่ มเรือ่ งราวทัง้ สามเข าหากัน ทัง้ สามเรือ่ งราวบอกผมถึงการย นย อของระยะ ห างไกลทางกายภาพ สําหรับผม ความสัมพันธ ระหว างเขาและเธอต อภาพหรือวัตถุจดั แสดง นับเป น ความสัมพันธ ทางสังคมชุดหนึ่ง เป นความผูกพันโดยมิต องพานพบ ในขณะเดียวกัน ความสัมพันธ ดังกล าวก็ยังมีส วนช วยทั้งการเติมเต็มและขยายพื้นที่อ างว างในใจ เพราะถึงที่สุดแล ว เรามิอาจทราบได ว าในระยะห างของดวงตานั้น เขาและเธอ รวมถึงตัวของเรา กําลังเดินทางไปสู จุดไหน ในบรรดาข อเขียนเกี่ยวกับกล องและภาพถ ายหลายต อหลายชิ้น ผมประทับใจ งานเขียนเรื่อง ประวัติศาสตร ฉบับย อของการถ ายภาพ (Brief History of Photography) ของ วอลเตอร เบนยามิน (Walter Benjamin) เป นพิเศษ ความแตกต าง ระหว างบทความนี้กับชิ้นอื่นๆ คือ ประโยคที่เบนยามินหยิบยกขึ้นมาเพื่อทบทวน สถานภาพของการถ ายภาพ “Man is created in God’s image, and the image of God cannot be captured by any human machine.”34 34

Benjamin, One-way street and other writings, 173.

192 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม

การเดินทางในระยะห างของดวงตา 193

ส งท าย

Benjamin, One-way street and other writings, 173.

การเดินทางในระยะห างของดวงตา 193

อ างอิง Barthes, Roland. Camera Lucida: Reections on Photography. Vintage Classics. London: Vintage, 2000. Berger, John. Way of Seeing. London. Penguin, 2008. Benjamin, Walter. One-way street and other writings. trans. by J. A. Underwood. London; New York: Penguin, 2009. Berger, John. Way of Seeing. London: Penguin, 2008. Morris, Rosalind C., ed. “Introduction”. In Photographies East: the camera and its histories in East and Southeast Asia, 1–28. Objects/histories: critical perspectives on art, material culture, and representation. Durham [NC]: Duke University Press, 2009. Sontag, Susan. On Photography. Reissued. Penguin Modern Classics. London: Penguin, 2008. Žižek, Slavoj. Violence: six sideways reections. 1st Picador ed. Big ideas/small books. New York: Picador, 2008.

194 นิทรรศการในกระบวนการ “พม าระยะประชิด” สื่อเพื่อส งเสริมบทสนทนาระหว างวัฒนธรรม