ISSN: 2407-9863
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
36
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ Saman Sepehri
ΤΟΜΕΑΣ Α’
1
Μάρτιος 2016
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
Η Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων (ΑΣΑ), είναι ανεξάρτητος επιστημονικός - ερευνητικός φορέας, μια «δεξαμενή σκέψης», με νομική μορφή αστικού σωματείου μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, που ιδρύθηκε το 2014 με έδρα την Αθήνα. Τα ιδρυτικά μέλη και τη βάση των μελών της ΑΣΑ αποτελούν επιστήμονες που προέρχονται από τις Ένοπλες Δυνάμεις και τα Σώματα Ασφαλείας, που είναι διδάκτορες ελληνικών και ξένων πανεπιστημίων ή κάτοχοι άλλων υψηλού επιπέδου τίτλων σπουδών, με πλούσιο επιστημονικό, ερευνητικό και συγγραφικό έργο και συνεργασία με ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια, κέντρα μελετών και ινστιτούτα, σε διάφορα επιστημονικά πεδία. Επίσης, μέλη της ΑΣΑ είναι προσωπικότητες του διπλωματικού και ακαδημαϊκού χώρου και άλλοι επιστήμονες υψηλού κύρους με επιστημονική δραστηριότητα σε γνωστικά αντικείμενα τα οποία συνάδουν προς τους σκοπούς της. Σκοπός της ΑΣΑ είναι η ανάπτυξη επιστημονικού έργου και δράσεων στα πεδία των Στρατηγικών Σπουδών, της Άμυνας, της Ασφάλειας και της Εξωτερικής Πολιτικής, η εκπόνηση επιστημονικών αναλύσεων, ερευνών και μελετών καθώς και η παροχή εξειδικευμένων συμβουλευτικών και εκπαιδευτικών υπηρεσιών στα παραπάνω πεδία, σε φορείς του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα και σε φυσικά πρόσωπα, σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Για την υλοποίηση των στόχων της η ΑΣΑ έχει οργανώσει τέσσερεις Επιστημονικούς Τομείς: (1) (2) (3) (4)
Ανάλυσης Στρατηγικού Περιβάλλοντος, Ανάλυσης Αμυντικής Πολιτικής και Ασφάλειας Ανάλυσης Συστημάτων, Τεχνολογίας και Οικονομίας, Επιχειρησιακής Έρευνας, Διοικήσεως και Ελέγχου.
Μεταξύ των στόχων της ΑΣΑ περιλαμβάνεται η ανάπτυξη συνεργασιών με διεθνείς οργανισμούς, με ακαδημαϊκούς - επιστημονικούς φορείς και άλλα κέντρα επιστημονικής έρευνας με συναφές αντικείμενο, καθώς και με έγκυρους επιστήμονες, στρατιωτικούς, διπλωμάτες, κ.ά., στο εσωτερικό και το εξωτερικό, ιδίως στο ευρω-ατλαντικό και το ευρύτερο μεσογειακό περιβάλλον. Φειδίου 10, 10678 ΑΘΗΝΑ www.acastran.org asa@acastran.org https://www.facebook.com/AcademyStrategicAnalyses
Μελέτει το παν - Ακούων όρα - Γνους πράττε
2
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ
Saman Sepehri
Επιμέλεια - Απόδοση: Ιωάννης Βιδάκης
«Αν θέλετε να κυβερνήσετε τον κόσμο θα πρέπει να ελέγχετε το πετρέλαιο. Όλο το πετρέλαιο. Οπουδήποτε». (Michel Collon, Monopoly)
ΚΕΙΜΕΝΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 36 Μάρτιος 2016
3
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ – Νο36 / Φεβρουάριος 2016 Τίτλος: Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ Συγγραφέας: Saman Sepehri Επιμέλεια - Απόδοση: Ιωάννης Βιδάκης
Εκδότης: Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων (ΑΣΑ) Σχεδιασμός – ηλεκτρονική επεξεργασία: ΑΣΑ – Φίλιππος Παρίσης Copyright © Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων Φειδίου 10, 10678 ΑΘΗΝΑ, asa@acastran.org http://www.acastran.org https://www.facebook.com/AcademyStrategicAnalyses ISSN: 2407-9863 Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, ή η απόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη. Νόμος 2121/1993 και κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.
4
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
Σχετικά με τον συγγραφέα Ο Saman Sepehri είναι Ιρανός και συνεισέφερε με αυτό το άρθρο στο περιοδικό «International Socialist Review». «The Geopolitics of Oil», International Socialist Review, τεύχος 26, Νοέμβριος – Δεκέμβριος 2002, http://isreview.org/issues/26/oil_geopolitics.shtml
Σχετικά με τον μεταφραστή-επιμελητή O Ιωάννης Βιδάκης εκπονεί διδακτορική διατριβή, στην Θεματική Ενότητα της Ενεργειακής Ασφάλειας, στο Τμήμα Ναυτιλίας και Επιχειρηματικών Υπηρεσιών, της Σχολής Επιστημών της Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αιγαίου στη Χίο, με επιβλέποντα τον καθηγητή Γιάννη Καρκαζή. Είναι μέλος του Ινστιτούτου Ενέργειας Νοτιοανατολικής Ευρώπης (ΙΕΝΕ) και του (διαδικτυακού) Κέντρου Αμυντικών, Ενεργειακών και Γεωπολιτικών Ερευνών (ΚΑΕΓΕ 2010) το οποίο υπάγεται στο GEOPOLΑΒ με διευθυντή τον Καθ. Γιάννη Καρκαζή. (http://www.stt.aegean.gr/geopolab/) Είναι ιδρυτικό μέλος της Ακαδημίας Στρατηγικών Αναλύσεων (ΑΣΑ)
Η Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων (ΑΣΑ) ευχαριστεί τον Διευθυντή του περιοδικού «International Socialist Review» Ahmed Shawki, καθώς και τον συγγραφέα Saman Sepehri, για την ανταπόκρισή τους (04/12/2015) στο αίτημα απόδοσης στην ελληνική γλώσσα και δημοσίευσης του κειμένου.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Οι υποσημειώσεις στο κάτω μέρος των σελίδων είναι του επιμελητή, ενώ εκείνες στο τέλος του κειμένου είναι του συγγραφέα.
5
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
6
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ
9
ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ - ΘΕΣΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ (Από τον Επιμελητή)
11
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ Εισαγωγικά
19
Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος: Αίμα και Πετρέλαιο
20
Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος: Οι ΗΠΑ στην κορυφή
21
Ο Έλεγχος της Ευρώπης
21
Υπερκέρδη
22
Υποκατάστατα Κράτη
22
Άνοδος του ΟΠΕΚ
25
1979: Ένα χτύπημα στον Ιμπεριαλισμό των ΗΠΑ
26
Διαφοροποίηση
28
Ο Μαύρος Χρυσός της Κασπίας
28
Μεγέθυνση
31
Ρωσία: Ο νέος δρόμος του μεταξιού;
32
Διατήρηση των Προβλημάτων στον Κόλπο
34
Επιστροφή στον Κόλπο
36
Ιράκ: Μία Εισβολή - Πολλοί Στόχοι
36
Σοκ και Δέος
37
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
39
ΠΡΟΣΘΕΤΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (του Επιμελητή)
43
7
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
8
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ Το άρθρο αυτό γράφηκε και δημοσιεύθηκε το 2002. Το κείμενό του αποτελεί μία εξαιρετικά επιτυχημένη επιτομή, του ρόλου των υδρογονανθράκων και της σύνδεσης αυτού με μία γεω-ιστορική επεξήγηση των γεγονότων και της εν γένει κατάστασης της Μέσης Ανατολής καθώς και του σημαντικού παράγοντα τον οποίο διαδραματίζουν οι Ηνωμένες Πολιτείες στην περιοχή. Στην ανάλυσή του ο συγγραφέας, διακρίνει εύστοχα το αίτιο από το αιτιατό, εστιάζοντας στον έλεγχο του πετρελαίου, ως τον απώτερο σκοπό της Ουάσιγκτον. Ερμηνεύει τα κυριότερα γεγονότα της μεταπολεμικής περιόδου από μία γεωενεργειακή έποψηi, φθάνοντας έως τα πρόθυρα της εισβολής των ΗΠΑ στο Ιράκ, την οποία προβλέπει και την αιτιολογεί. Τονίζει επίσης τη σημαντικότητα των υδρογονανθράκων για την διεθνή κοινωνία καθώς και του ρόλου της Μέσης Ανατολής και του Περσικού Κόλπου στην ενεργειακή διεθνή τροφοδοσία. Στο πλαίσιο της διαμόρφωσης ενός συνολικού υποδείγματος για τα τεκταινόμενα στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, κρίθηκε σκόπιμη από τον επιμελητή, η απόδοση του εν λόγω άρθρου με πρόσθετες επεξηγήσεις και παραπομπές, ώστε να συμπληρωθεί μία σειρά ιδιαίτερων κειμένων για την ενέργεια. Τα κείμενα αυτά θα επιβεβαιώνουν, θα τεκμηριώνουν και θα υποστηρίζουν επιστημονικά, βιβλιογραφικά και γεωιστορικά, την θεώρηση της Γεωενέργειας, η οποία έχει αναπτυχθεί στην υπό έγκριση, διδακτορική διατριβή του επιμελητήii. Στην προσπάθεια αυτή έχουν ήδη αναρτηθεί στον ιστότοπο της Ακαδημίας Στρατηγικών Αναλύσεων, ως κείμενα εργασίας τα εξής: «Πετρέλαια Βενεζουέλας: Πολιτική, Οικονομία, Ενέργεια και Ισχύς (Διδάγματα από την γεωιστορία και την γεωενέργεια)», Νο 1, ΔΕΚ 2014, των Ιωάννη Βιδάκη & Νεκτάριου Γκινάκη, «Το Πετρέλαιο και η Νέα Οικονομική Τάξη», Νο 16, ΑΠΡ 2015, του Dr Gal Luft, με την επιμέλεια του Ιωάννη Βιδάκη, «Έλεγχος του Πετρελαίου - Κυβερνώντας τον Κόσμο!»iii, Νο 20, ΙΟΥΝ 2015, των Dr. Anshuman Gupta και Surbhi Arora, με την επιμέλεια του Ιωάννη Βιδάκη, «Κορύφωση της Παγκόσμιας Παραγωγής Πετρέλαιου», Νο 24, ΣΕΠ 2015, των Βασίλη Σιταρά & Ιωάννη Βιδάκη, i
Βλ. σχετικά κείμενα εργασίας: Vidakis και Baltos, 2015, Καρκαζής, Βιδάκης και Μπάλτος, 2010. Συνεπώς και ο τίτλος του κειμένου θα μπορούσε να ήταν «Η Πετρελαϊκή Γεωπολιτική». ii
Βιδάκης, 2015, κεφ. 3.
iii
Σημειώνεται ότι το κείμενο περιλαμβάνει στη βιβλιογραφία το άρθρο: «Geopolitics of Oil», του Sepheri Saman, (2002), με πηγή πρόκτησης την ακόλουθη: Third World Traveller, http://www.thirdworldtraveler.com/Oil_watch/Geopolitics_Oil.html
9
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
«Ενεργειακή Ασφάλεια. Είναι ο λύκος στην πόρτα;», Νο 28, ΟΚΤ 2015, του Janusz Bielecki, με απόδοση – επιμέλεια Ιωάννη Βιδάκη, «Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας: αναζήτηση «Ηγεμονικού Σταθεροποιητή» ή το αντίπαλο σχήμα για τον ΟΠΕΚ», Νο 32, ΔΕΚ 2015, των Γιάννη Καρκαζή & Ιωάννη Βιδάκη.
10
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ – ΘΕΣΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ (Από τον Επιμελητή) 1)
Το πετρέλαιο είναι το πιο σημαντικό αγαθό στον κόσμο. Συνολικά, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο αποτελούν το 65 έως 70% του συνόλου της ενέργειας που καταναλώνεται από τις τρεις μεγαλύτερες οικονομίες του κόσμου, ΗΠΑ, Ιαπωνία και Ευρωπαϊκή Ένωση.
2)
Το Ιράκ, το Ιράν, το Κουβέιτ και η Σαουδική Αραβία έχουν περισσότερα αποδεδειγμένα αποθέματα πετρελαίου, από όλο τον υπόλοιπο κόσμο.
3)
Ο δεύτερος πόλεμος με το Ιράκ δεν αφορούσε στην ανάγκη των ΗΠΑ για πετρέλαιο και τα έσοδα της κυβέρνησης Μπους, αν και θα συμπράξει και στα δύο αυτά ζητήματα. Ππρόκειται ουσιαστικά για τον «Έλεγχο του Πετρελαίου».
4)
Το Υπουργείο Άμυνας των ΗΠΑ είναι ο καταναλωτής πάνω από το 80% του συνόλου της ενέργειας, που χρησιμοποιείται από την κυβέρνηση των ΗΠΑ.
5)
Το σημείο καμπής για τη σημασία του πετρελαίου ήταν ο Α΄ ΠΠ. Με την αλλαγή καυσίμου του βρετανικού ναυτικού, από τον άνθρακα στο πετρέλαιο, ο Υπουργός του Ναυτικού Winston Churchill έδωσε στην Βρετανία και τους συμμάχους της ένα κρίσιμο πλεονέκτημα, σε σχέση με τους εχθρούς τους. Μετά τη νίκη των Συμμάχων, ο Βρετανός Υπουργός Εξωτερικών Λόρδος Curzon δήλωσε: «Οι Σύμμαχοι έπλευσαν στη νίκη σε ένα κύμα πετρελαίου».
6)
Ο Β΄ ΠΠ έγειρε την πλάστιγγα στην κούρσα για το πετρέλαιο εντελώς στην πλευρά των ΗΠΑ. Το 1940, το μερίδιο των ΗΠΑ στο πετρέλαιο της Μέσης Ανατολής ανερχόταν στο 10%. Μέχρι το 1950, είχε ανέλθει στο 50%.
7)
Οι ΗΠΑ χρησιμοποίησαν το Σχέδιο Μάρσαλ, για να αναλάβουν τον έλεγχο των ευρωπαϊκών αγορών ενέργειας. Το Σχέδιο στην πραγματικότητα «μπλόκαρε τα σχέδια για μία ευρωπαϊκή παραγωγή αργού πετρελαίου και βοήθησε τις αμερικανικές εταιρείες πετρελαίου να αποκτήσουν τον έλεγχο των ευρωπαϊκών διυλιστηρίων. Όλα αυτά έγιναν χωρίς να ληφθούν υπόψη οι επιπτώσεις στην εγχώρια απασχόληση άνθρακα ή η απώλεια της εσωτερικής αυτάρκειας». Η καθαρή επίπτωση της ενίσχυσης αυτής ήταν ότι το πετρέλαιο αντικατέστησε τον εγχώριο άνθρακα στην Ευρώπη ως η κύρια ενεργειακή της πηγή.
8)
Στη μεταπολεμική εποχή διαπιστώθηκε μία τεράστια αύξηση στο μερίδιο του πετρελαίου στην παγκόσμια χρήση ενέργειας. Το 1929, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο αντιπροσώπευαν το 32% και το 1939, στις παραμονές του πολέμου το 45% της συνολικής ενέργειας στις ΗΠΑ. Το 1952, το μερίδιο του πετρελαίου είχε αυξηθεί στο 67% και από τη δεκαετία του 1970 είχε αυξηθεί σε πάνω από 70%. Η Ιαπωνία και η Ευρώπη έχουν δείξει ένα παρόμοιο μοτίβο μεγέθυνσης, με την πρώτη να
11
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
βασίζεται στο πετρέλαιο και το φυσικό αέριο για το 63% των ενεργειακών της αναγκών και η Ευρώπη στο 65 έως 70%. 9)
Οι πετρελαϊκοί κολοσσοί με πρωτοπόρους τους αμερικανικούς, εισέπραξαν απίστευτα κέρδη από τις επενδύσεις τους μετά τον Β΄ ΠΠ. Στο Ιράν, μεταξύ 1954-1964, οι δυτικές εταιρείες είχαν επιτόκια κέρδους της τάξης του 70% ανά έτος.
10) Ο μεγάλος πλούτος που εξάχθηκε από τη Μέση Ανατολή ώθησε τις εταιρείες αργού να αναδειχθούν σε τεράστιους ομίλους, που κυριάρχησαν στην παγκόσμια οικονομία. Μέχρι το 1973, 7 από τις 12 μεγαλύτερες εταιρείες του κόσμου ήταν πετρελαϊκές επιχειρήσεις, γνωστές ως οι «Επτά Αδελφές»: Exxon, Mobil, Chevron, Texaco, Gulf, Shell και BP, οι οποίες δέσποζαν στην διεθνή βιομηχανία αργού. 11) Η στρατηγική των ΗΠΑ, (Δόγμα Νίξον), στηρίχθηκε στην οικοδόμηση υποκατάστατων κρατών στην περιοχή, ως εκτελεστών της πολιτικής και της κηδεμόνευσης του πετρελαίου στη Μέση Ανατολή από τις ΗΠΑ. Η πολιτική αυτή είχε τρεις πυλώνες: Σαουδική Αραβία, Ιράν και Ισραήλ. Κάθε κράτος θα εκτελούσε έναν διαφορετικό ρόλο, (ενεργειακός, στρατιωτικός και στρατηγικός αντίστοιχα). 12) Αρχικά ο ΟΠΕΚ ιδρύθηκε ως μεθόδευση των μελών του, να διαπραγματευτούν ένα καλύτερο μερίδιο από τα 10 έως 15 σεντς για κάθε δολάριο, των τεράστιων κερδών των πολυεθνικών πετρελαϊκών ομίλων, που αποκόμιζαν από την πώληση του πετρελαίου τους. Σύντομα, οι χώρες μέλη του συνειδητοποίησαν ότι θα μπορούσαν να συντονίζουν την ποσότητα του αργού που εξάγεται, ως μέσο για τον έλεγχο της προσφοράς και ως εκ τούτου, της τιμής του. Κατέχοντας το 40% της παγκόσμιας παραγωγής και το 50% του μεριδίου του πετρελαίου, διαθέσιμου για εξαγωγή, ο ΟΠΕΚ είχε μεγάλη επιρροή στις προμήθειες αργού. Επιπλέον, ο ΟΠΕΚ διέθετε το 90% της πλεονάζουσας παραγωγής πετρελαίου στον κόσμο, με τη Σαουδική Αραβία να κατέχει περισσότερο από το ήμισυ αυτού. Η πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα αναδεικνύει τον ΟΠΕΚ, (και ιδίως τη Σαουδική Αραβία), σε μεγάλης στρατηγικής σημασίας παράγοντα για τις ΗΠΑ. 13) Αν η ήττα στο Βιετνάμ ήταν μία καταστροφή για την αίσθηση του αήττητου και της στρατιωτικής ισχύος των ΗΠΑ, το 1979 η ιρανική επανάσταση επέφερε ένα πλήγμα στην αμερικανική πολιτική στην πιο στρατηγική περιοχή για τις ΗΠΑ, τον Περσικό Κόλπο, από το οποίο οι ΗΠΑ δεν έχουν ακόμη ανακάμψει πλήρως. Δύο παράγοντες τονίζουν τη σημασία της απώλειας του Ιράν: η βοήθεια των ΗΠΑ προς το Ισραήλ διπλασιάστηκε το 1980 και η τιμή του πετρελαίου τριπλασιάστηκε από 12 δολ. στην υψηλότερη (μέχρι τότε) τιμή, 35 δολ. ανά βαρέλι. Οι ΗΠΑ απέστειλαν τεράστιες ποσότητες όπλων στη Σαουδική Αραβία και στα κράτη του Κόλπου και προέτρεψαν το σχηματισμό του Συμβουλίου Συνεργασίας του Κόλπου, ως μεθόδευση συντονισμού της Σαουδικής Αραβίας με τα πιο αδύναμα κράτη του Κόλπου, στο να διαμορφώσουν ένα κοινό μέτωπο κατά του Ιράν. 14) Με την απώλεια του Σάχη, οι ΗΠΑ δεν θα μπορούσαν να βασίζονται σε υποκατάστατα (κράτη) για την αστυνόμευση του Κόλπου. Έτσι, το 1980, ο Πρόεδρος Κάρτερ, ανακοίνωσε την πρόθεση να παρέμβει άμεσα στην περιοχή, (Δόγμα Κάρτερ). Οι ΗΠΑ συγκρότησαν τη «Rapid Deployment Force», με αποστολή δήθεν την προ-
12
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
στασία από «κάθε απόπειρα από οποιαδήποτε εξωτερική δύναμη να αποκτήσει τον έλεγχο της περιοχής του Περσικού Κόλπου [που] θα θεωρηθεί ως επίθεση κατά των ζωτικών συμφερόντων των Ηνωμένων Πολιτειών». 15) Το ξέσπασμα του πολέμου μεταξύ Ιράν και Ιράκ το 1980, έδωσε την τέλεια ευκαιρία για τις ΗΠΑ όχι μόνο να ανασχέσουν το Ιράν και να εδραιώσουν τους δεσμούς τους με τα κράτη του Κόλπου, αλλά και να επαναφέρουν το στρατιωτικό τους βάρος πληρέστερα στον Κόλπο. Με την υποστήριξη των ΗΠΑ, το Ιράν έχασε τον πόλεμο και η ιρανική απειλή ανασχέθηκε. 16) Ακολούθως οι ΗΠΑ ενθάρρυναν τη συνεργασία μεταξύ Ισραήλ και Τουρκίας. Στις αρχές του 1990, η Τουρκία κατέστη ο τρίτος μεγαλύτερος αποδέκτης αμερικανικής στρατιωτικής βοήθειας, (μετά από Ισραήλ και Αίγυπτο). Η αεροπορική βάση στο Ιντσιρλίκ της Τουρκίας στέγασε τα αμερικανικά F–16, που βομβάρδισαν τις ιρακινές δυνάμεις, υπό το πρόσχημα της προστασίας της κουρδικής μειονότητας του Ιράκ, στη «ζώνη απαγόρευσης πτήσεων», στο βόρειο Ιράκ. Ωστόσο, οι ΗΠΑ έκαναν τα στραβά μάτια όταν τα F-16 της Τουρκίας, από το Ιντσιρλίκ, βομβάρδισαν τις βάσεις της κουρδικής μειονότητας στην Τουρκία. 17) Η «Διαφοροποίηση των Πετρελαϊκών Πόρων» έγινε το σύνθημα για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Πηγές άλλες εκτός του Περσικού Κόλπου, από την Αφρική έως την Βόρεια Θάλασσα στον Καναδά, αξιοποιήθηκαν για να διαφοροποιήσουν την πηγή των εισαγωγών πετρελαίου των ΗΠΑ. 18) Ο ΟΠΕΚ είχε ήδη χάσει μερίδιο της αγοράς κατά την διάρκεια του εμπάργκο πετρελαίου του 1973. Το μποϋκοτάζ κατεύθυνε τους καταναλωτές αργού να αναζητήσουν πηγές εκτός του ΟΠΕΚ. Κάτω από αυτές τις πιέσεις, το μερίδιο του ΟΠΕΚ, (περίπου 50% της συνολικής παγκόσμιας παραγωγής πετρελαίου το 1970), μειώθηκε στο 31% από το 1985. Από τότε, ο ΟΠΕΚ έχει αυξήσει το μερίδιό του σε περίπου 40% το 20004. Αλλά η τάση για διαφοροποίηση συνεχίζεται. 19) Τα πλούτη του πετρελαίου της Κασπίας, η οποία άνοιξε προς τις δυτικές αγορές μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ το 1991, έδωσαν αρχικά τη μεγαλύτερη υπόσχεση, ως μία πιθανή εναλλακτική λύση για το αργό του Περσικού Κόλπου. Το American Petroleum Institute έχει αποκαλέσει την Κασπία, ως την «περιοχή με το μεγαλύτερο δυνητικά δυναμικό πόρων εκτός αυτών της Μέσης Ανατολής». Με τα πλούτη του πετρελαίου και του φυσικού αερίου της να αξίζουν δυνητικά έως 4 τρις δολ., έχει υπάρξει ένας φρενήρης αγώνας για να λάβουν μερίδιο, όλες οι μεγάλες εταιρείες πετρελαίου. Αλλά ο ανταγωνισμός δεν περιορίζεται σ΄ αυτές. Ιαπωνικές και κινεζικές επιχειρήσεις επιχειρούν να εξασφαλίσουν μερίδια πετρελαίου και το Ιράν και η Ρωσία ανταγωνίζονται για να γίνουν η κύρια οδός μεταφοράς του πετρελαίου της Κασπίας. Υπάρχουν ωστόσο προβλήματα: ένταση μεταξύ των πέντε παρακείμενων χωρών της Κασπίας για την κατανομή της θάλασσας. Αλλά το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι η μεταφορά των υδρογονανθράκων στις διεθνείς αγορές. Αυτές οι διαδρομές μεταφοράς υπήρξαν η πηγή του ανταγωνισμού, (οι αγωγοί δεν είναι μόνο μία πηγή εσόδων, αλλά έχουν και στρατηγική σημασία). Οι ανησυχίες της οι-
13
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
κονομικής βιωσιμότητας ωστόσο, είναι πραγματικές: αν μειωθούν οι τιμές του πετρελαίου, το αργό της Κασπίας θα γίνει λιγότερο ελκυστικό. 20) Ένας αριθμός αγωγών έχει προταθεί, με τον φθηνότερο και τον πιο βιώσιμο να διέρχεται από το Ιράν ή να χρησιμοποιηθεί το υπάρχον σύστημα αγωγών της Ρωσίας. Οι ΗΠΑ θεωρούν στρατηγικά επιτακτική την ανάγκη να αποφευχθεί το μεγαλύτερο μέρος του πετρελαίου να διακινείται μέσω ρωσικών και ιρανικών αγωγών. Έχουν ανακοινώσει επίσημα το στόχο τους να διαμορφώσουν πολλαπλές διαδρομές, αλλά στην πράξη έχουν στραφεί στον αγωγό Μπακού - Τσεϊχάν και στις διακασπιανές γραμμές, (Baku-Ceyhan και Trans-Caspian pipelines), που θα διασχίζουν την Κασπία υποθαλάσσια και θα μεταφέρουν υδρογονάνθρακες στον τουρκικό λιμένα Τσεϊχάν, στη Μεσόγειο. 21) Η BP - Amoco, ο σημαντικότερος παράγοντας στο Αζερμπαϊτζάν και άλλα στελέχη είχαν εκφράσει σκεπτικισμό για την οικονομική βιωσιμότητα του αγωγού Μπακού - Τσεϊχάν, παρά τις υποσχέσεις για επιδοτήσεις από ΗΠΑ και Τουρκία. Και οι αναλυτές τονίζουν ότι «η πολιτική των ΗΠΑ είναι κτισμένη σε μία ψεύτικη υπόσχεση τορπιλισμού της κύριας επιρροής της Ρωσίας και του Ιράν στην περιοχή - που σημαίνει μία πολύ ισχυρότερη δέσμευση στα κράτη της Κασπίας, από ότι οι ΗΠΑ προτίθενται πραγματικά ή ακόμα και είναι σε θέση να κρατήσουν». 22) Αλλά οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου και η εισβολή των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν, έχουν μεταβάλει εντελώς το πλαίσιο. Οι ΗΠΑ πλέον βασίζονται σταθερά και στις δύο πλευρές της Κασπίας: οι ΗΠΑ υπέγραψαν σύμφωνα ασφαλείας με το Αζερμπαϊτζάν και έστειλαν στρατεύματα στην Γεωργία, έχοντας βάσεις και στρατεύματα στις ακτές της Ανατολικής Κασπίας, στο Καζακστάν, το Ουζμπεκιστάν και το Τουρκμενιστάν. Με τα αμερικανικά στρατεύματα στις θέσεις τους, η κατασκευή του αγωγού Μπακού - Τσεϊχάν ξεκίνησε επίσημα τον Οκτώβριο του 2002. 23) Η παγκόσμια ενεργειακή κατανάλωση έχει αυξηθεί κατά 84% από το 1970 και αναμένεται να αυξηθεί κατά ένα άλλο 60% κατά τα επόμενα 20 έτη. Τα βιομηχανικά προηγμένα κράτη χρησιμοποιούν τη μερίδα του λέοντος: οι ΗΠΑ το 25% του συνόλου της παγκόσμιας ενέργειας, η Ιαπωνία το 5% και η Δυτική Ευρώπη το 18%. Το 2002 οι ΗΠΑ ήταν ο μεγαλύτερος καταναλωτής αργού με 19 εκατ. βαρέλια από τα 77 εκατ. βαρέλια της καθημερινής διεθνούς κατανάλωσης. 24) Όμως, ο ρυθμός αύξησης της κατανάλωσης ενέργειας δεν ήταν ομοιόμορφος. Η εκβιομηχάνιση και η ενσωμάτωση στην παγκόσμια οικονομία, έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της χρήσης της ενέργειας στις αναπτυσσόμενες χώρες, με ρυθμό τρεις φορές μεγαλύτερο από αυτό των ΗΠΑ, της Ιαπωνίας και της Δυτικής Ευρώπης. Αυτή η μεγέθυνση θα αποτελεί το ήμισυ της συνολικής αύξησης της ζήτησης ενέργειας. Οι μεγαλύτερες αυξήσεις αναμένεται να προέλθουν από την Ασία. Οι ασιατικές οικονομίες προβλέπεται να υπερβούν τις ΗΠΑ, ως οι μεγαλύτεροι καταναλωτές ενέργειας τα επόμενα 20 χρόνια. Μέχρι το 2020, οι οικονομίες αυτές αναμένεται να αντιπροσωπεύουν το 27% της παγκόσμιας κατανάλωσης ενέργειας, ενώ οι ΗΠΑ εκτιμάται να καταναλώνουν το 25%, η Δυτική Ευρώπη το 18%, η Ανατολική Ευρώπη και η πρώην Σοβιετική Ένωση το 13% και η Λατινική Αμερική το 5%.
14
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
25) Η αναμενόμενη αύξηση της ζήτησης ενέργειας έχει τροφοδοτήσει την είσοδο νέων παραγωγών στην αγορά ενέργειας. Η Ρωσία πραγματοποίησε την μεγαλύτερη επάνοδο μετά από μία μακρά παύση, μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Δύο παράγοντες την επέτρεψαν: η σταθεροποίηση των τιμών του πετρελαίου και η οικονομική κατάρρευση της Ρωσίας, που μείωσε την εσωτερική ζήτηση και με την υποτίμηση του νομίσματός της, έκανε το επενδυτικό κόστος και το ρωσικό αργό, φθηνότερα. Ο ισχυρός παράγοντας της Μόσχας είναι το φυσικό αέριο. Τα παγκόσμια αποθέματά του είναι πιο συγκεντρωμένα γεωγραφικά από το πετρέλαιο, με την Ρωσία και το Ιράν να διαθέτουν το ήμισυ των παγκοσμίων κοιτασμάτων. Διατηρώντας το 32% των διεθνών αποθεμάτων, η Ρωσία είναι στο φυσικό αέριο ότι είναι η Σαουδική Αραβία στο πετρέλαιο, (ηγεμονική δύναμη). 26) Η ρωσική οικονομία είναι εξαιρετικά ευαίσθητη στις τιμές του πετρελαίου. Οι υδρογονάνθρακες αντιπροσωπεύουν το 40% των εξαγωγών της και το 90% της αύξησης του ΑΕΠ της. Δεδομένης της εξάρτησης της Ρωσίας από τα έσοδα της ενέργειας, είχε συμφέρον να συνεργαστεί με τον ΟΠΕΚ, περιορίζοντας την παραγωγή μαζί με τις ποσοστώσεις παραγωγής του ΟΠΕΚ. Με τη σταθεροποίηση των τιμών στα 25 δολ. ανά βαρέλι στις αρχές του 2002, η Ρωσία αρνήθηκε να συνεχίσει οποιαδήποτε συντονισμένη μείωση. Αποζητώντας συνάλλαγμα και ζυγίζοντας τις σχέσεις της με τις ΗΠΑ στον απόηχο της 11ης Σεπτεμβρίου, η Ρωσία προσπάθησε να μεγιστοποιήσει τα κέρδη της, αυξάνοντας το μερίδιό της στις αγορές, σε βάρος του ΟΠΕΚ - ένα σχέδιο που συνδυάζεται με την επιθυμία των ΗΠΑ, να διαφοροποιήσουν τις πηγές του αργού και να μειωθεί ο έλεγχος του ΟΠΕΚ στις αγορές πετρελαίου. 27) Οι ανάγκες σε φυσικό αέριο στην Ευρώπη θα αυξηθούν ραγδαία, καθώς περιορίζεται η χρήση του αργού. Η Ευρώπη χρησιμοποιεί ήδη φυσικό αέριο για το 22% των ενεργειακών της αναγκών και το ποσοστό μπορεί να αυξηθεί έως και 60%, κατά την επόμενη δεκαετία. Η Ρωσία σχεδιάζει να εξασφαλιστεί ως προμηθευτής υδρογονανθράκων προς την Ευρώπη και την Ανατ. Ασία. Οι εταιρείες πετρελαίου, Lukoil και Yukos και η Gazprom, που προμηθεύει ήδη την Ευρώπη με το 25% του φυσικού της αερίου, εστίασαν στην ανάπτυξη της υποδομής για την κυριαρχία τους στις ευρωπαϊκές αγορές. Ωστόσο οι μεγαλύτερες επενδύσεις της Ρωσίας βρίσκονται στην Ανατολή. Η Σαχαλίνη κατέχει 10 δις βαρέλια αργού και ακόμα μεγαλύτερα αποθέματα φυσικού αερίου. Ωστόσο, αυτά τα ποσά από μόνα τους δεν μπορούν να δικαιολογήσουν αυτό το ενδιαφέρον. Η Σαχαλίνη παρέχει μία εύκολα προσβάσιμη πηγή υδρογονανθράκων για τις Κίνα, Κορέα και Ιαπωνία και αποτελεί ένα σημαντικό τμήμα της προσπάθειας της Μόσχας να αναδειχθεί, ως προμηθευτής ενέργειας προς τις επεκτεινόμενες αγορές της Ασίας. 28) Για να αποδώσουν αυτά τα έργα, απαιτούνται μεγάλες επενδύσεις. Το μέλλον της Ρωσίας μπορεί να βρίσκεται στο φυσικό αέριο, αλλά τα τρέχοντα πετρελαϊκά έσοδα θα χρηματοδοτήσουν τα μελλοντικά της σχέδια. Η Μόσχα πρέπει να εξισορροπεί δύο αντιφατικούς παράγοντες: χρειάζεται μερίδιο αγοράς και είναι πρόθυμη να αυξήσει την παραγωγή της σε βάρος του ΟΠΕΚ, αλλά πρέπει οι τιμές του αργού να είναι υψηλές για να είναι κερδοφόρες οι εξαγωγές πετρελαίου της. Μία λύση
15
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
για τις ρωσικές εταιρείες είναι να αναζητήσουν φθηνές πηγές πετρελαίου – βλ. Ιράκ. Με τις κυρώσεις των ΗΠΑ κατά της Βαγδάτης σε πλήρη ισχύ, οι ρωσικές εταιρείες (και οι γαλλικές σε μικρότερο βαθμό), «αλώνιζαν» στην χώρα. Οι ρωσικές εταιρείες είχαν μία σημαντική διέξοδο για το ιρακινό πετρέλαιο, (βάσει του προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών «πετρέλαιο αντί τροφίμων»). Η αντίσταση του Προέδρου Πούτιν στην υποστήριξη του ψηφίσματος των Ηνωμένων Εθνών, που ουσιαστικά ενέκρινε τη στρατιωτική δράση των ΗΠΑ στο Ιράκ, ήταν κυρίως για να εξασφαλιστεί ότι με ή χωρίς τον Σαντάμ Χουσεΐν, θα αναγνωριστούν τα ρωσικά συμφέροντα του πετρελαίου, (καθώς και οι οφειλές του Ιράκ προς την Ρωσία). 29) Από τον Πόλεμο του Κόλπου το 1991, η διαφοροποίηση των πόρων του πετρελαίου και ο περιορισμός των απειλών κατά της αμερικανικής ηγεμονίας στη Μέση Ανατολή υπηρέτησαν το σκοπό τους, αλλά επέφεραν επίσης σοβαρές εντάσεις και προβλήματα - για τους συμμάχους των ΗΠΑ και τους εχθρούς τους - που αποσταθεροποίησαν την περιοχή. 30) Το Ιράν, ο δεύτερος μεγαλύτερος εξαγωγέας αργού του ΟΠΕΚ μετά τη Σαουδαραβία, στηρίζεται στο πετρέλαιο για το 70% των συναλλαγματικών του εσόδων. Ωστόσο η παραγωγή του έχει ελαττωθεί κατά 45% από την επανάσταση του 1979. Παρά τις οικονομικές κυρώσεις των ΗΠΑ, το Ιράν άσκησε αρκετά επιτυχημένα την προσέλκυση μεγάλων πετρελαϊκών ομίλων, για την ανάπτυξη νέων κοιτασμάτων. Όπως οι πετρελαϊκές εταιρείες της Ρωσίας ήταν ευτυχείς στο να εκμεταλλευτούν το κενό στην παραγωγή αργού του Ιράκ, οι «σύμμαχοι» των ΗΠΑ, στην Ιαπωνία και την Δυτική Ευρώπη ήταν πρόθυμοι να χρησιμοποιήσουν την απουσία των ΗΠΑ για να σχηματίσουν την δική τους ανεξάρτητη σχέση με το Ιράν και να διασφαλίσουν τις δικές τους συμφωνίες πετρελαίου και φυσικού αερίου, εκτός του ελέγχου της Ουάσιγκτον. 31) Κατά ειρωνικό τρόπο, η Σαουδική Αραβία, το δημιούργημα της αμερικανικής ιμπεριαλιστικής δύναμης στον Κόλπο και το ιρανικό καθεστώς, το αποτέλεσμα μίας επανάστασης κατά της αυτής δυνάμεως, αντιμετωπίζουν ανάλογα προβλήματα. Η συνεργασία τους είναι ένα προϊόν οικονομικής αναγκαιότητας, για τη σταθεροποίησή τους και την διασφάλιση των πετρελαϊκών τους εσόδων. 32) Οι νέοι παίκτες (παραγωγοί αργού), μπορεί να έχουν εξασθενήσει τον ΟΠΕΚ, αλλά οι παραγωγοί του Κόλπου - και σε επέκταση ο ΟΠΕΚ - εξακολουθούν να κατέχουν όλα τα πλεονεκτήματα στην εξόρυξη πετρελαίου. Το αργό του Κόλπου είναι το φθηνότερο στην άντληση, τα αποθέματά του είναι τα μεγαλύτερα στον κόσμο και κατέχει διεθνώς τη μεγαλύτερη πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα, επιτρέποντας τον καλύτερο έλεγχο της προσφοράς πετρελαίου και των τιμών. Ο Περσικός Κόλπος εξακολουθεί να είναι το στρατηγικό βραβείο του κόσμου (The Persian Gulf is still the world’s strategic prize). 33) Τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου παρείχαν στις ΗΠΑ μία μοναδική ευκαιρία για μετακίνηση, από την ανάσχεση των εντάσεων στον Κόλπο, στην επίλυσή τους μία για πάντα, υπέρ των συμφερόντων της: να διευθετήσουν «τα προβλήματα του Ιράκ και του Ιράν», να αποκαταστήσουν τη Σαουδική Αραβία σε τροχιά και να επα-
16
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
ναφέρουν τον ΟΠΕΚ στην κατάσταση προ του 1970. Σύμφωνα με παρουσίαση του Πενταγώνου, το Ιράκ θεωρείται από τις ΗΠΑ ως «τακτικός άξονας», για την εκ νέου μορφοποίηση της Μέσης Ανατολής σε Ισραηλινο–Αμερικανικές γραμμές: το Ιράκ θα γίνει μία τεράστια πηγή φθηνού πετρελαίου υπό αμερικανικό έλεγχο, για να υπονομεύσει τον ΟΠΕΚ, παρέχοντας τον πολιορκητικό κριό για συνδιαλλαγή με το Ιράν και τη Σαουδική Αραβία καθώς και ένα μοχλό εναντίον των πολιτικών ή οικονομικών αντιπάλων της Ουάσιγκτον. Όπως το έθεσε στην «Asia Times», ο συγγραφέας Pepe Escobar: «Το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο δεν είναι ο απώτερος στόχος των ΗΠΑ. Πρόκειται για τον Έλεγχο. Εάν οι ΗΠΑ ελέγχουν τις πηγές της ενέργειας των αντιπάλων τους - Ευρώπης, Ιαπωνίας, Κίνας και άλλων χωρών που φιλοδοξούν να είναι πιο ανεξάρτητες, θα κερδίζουν». 34) Αλλά υπάρχει επίσης μία πολιτική διάσταση, η οποία ώθησε τις ΗΠΑ να εισβάλουν στο Ιράκ, εξίσου σημαντική με τον έλεγχο του αργού. Και αυτό είναι το γεγονός ότι το νέο Δόγμα Μπους δεν μπορούσε να θεωρηθεί «αξιόπιστο», εφόσον ο Χουσεΐν παρέμενε στην εξουσία. Όπως το έθεσε ο καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο της Βοστώνης, Angelo Codevilla: «Όποιος μισεί την Αμερική μπορεί να δει το Ιράκ και να πει: περιφρόνησε με επιτυχία την Αμερική και επιβίωσε για να το καυχάται». Η ανησυχία δεν είναι ότι το Ιράκ αποτελεί πραγματική στρατιωτική απειλή, αλλά το ότι έχει «απαξιώσει» τις ΗΠΑ. 35) Οι ΗΠΑ, ο μεγαλύτερος πόλος ισχύος, προάγουν την αδιαμφισβήτητη στρατιωτική ισχύ τους, για να διατηρήσουν το πλεονέκτημά τους έναντι ανταγωνιστών και φίλων, (οι οποίοι μπορεί να είναι αυριανοί αντίπαλοι). Ενώ σε καιρό ειρήνης, οι συμφωνίες, οι συμβάσεις και τα εμπορικά συμβόλαια είναι υπό διαπραγμάτευση για μία περίοδο μηνών, ακόμη και ετών, για την επίλυση των διαφορών σχετικά με την χάραξη των παγκόσμιων αγορών, στον πόλεμο τα ζητήματα τίθενται πιο γρήγορα και άμεσα. Στον πόλεμο, η κατοχή είναι τα εννέα δέκατα του νόμου. Αν οι πετρελαϊκοί όμιλοι των ΗΠΑ ακολουθούν τους ρωσικούς και γαλλικούς ανταγωνιστές τους, στην εκμετάλλευση του πετρελαίου στο Ιράκ, ή αν έχουν παραμείνει έξω από το Ιράν, μετά την επιβολή οικονομικών κυρώσεων από τις ΗΠΑ, ενώ οι ευρωπαϊκές, ιαπωνικές και ρωσικές εταιρείες έχουν υπογράψει επικερδείς συμφωνίες, μία «μεταβολή καθεστώτος», μπορεί να τα αλλάξει όλα αυτά. Ο ιμπεριαλισμός της παλαιάς εποχής έχει επιστρέψει.
17
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
18
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ Saman Sepehri
Εισαγωγικά Η περιοχή που περιλαμβάνει το Ιράκ, το Ιράν, το Κουβέιτ και τη Σαουδική Αραβία βρίσκεται στο επίκεντρο του εν εξελίξει πολέμου των ΗΠΑ στο Ιράκ. Παρά την ρητορική για τα όπλα μαζικής καταστροφής, ένα κραυγαλέο γεγονός ξεχωρίζει: αυτές οι τέσσερις χώρες έχουν περισσότερα αποδεδειγμένα κοιτάσματα αργού, από όλο τον υπόλοιπο κόσμο. Μία γρήγορη ματιά στους εταιρικούς δεσμούς της κυβέρνησης Μπους (Bush), αποκαλύπτει στενές σχέσεις με ολόκληρη σχεδόν την βιομηχανία πετρελαίου και φυσικού αερίου. Ο αντιπρόεδρος Ντικ Τσένι (Dick Cheney), ήταν ο επικεφαλής της Halliburton, της μεγαλύτερης εταιρείας υπηρεσιών πετρελαίου στον κόσμο. Ο Γραμματέας Εμπορίου Ντον Έβανς (Don Evans), ήταν συνέταιρος στην Tom Brown, εταιρεία εξερεύνησης πετρελαίου με έδρα στο Ντένβερ των ΗΠΑ. Η Exxon, η μεγαλύτερη εταιρεία στον κόσμο από πλευράς εσόδων, ήταν η δεύτερη στο σκάνδαλο της Enron για τις εισφορές στο Ρεπουμπλικανικό Κόμμα και η Σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας Κοντολίζα Ράις (Condeleezza Rice), η επικεφαλής της διεύθυνσης των "Ρώσων εμπειρογνωμόνων", μετείχε στο διοικητικό συμβούλιο της Chevron, της αναδόχου για την ανάπτυξη του μεγαλύτερου δικτύου στον τομέα του πετρελαίου και του αγωγού στην Κασπία, στο Καζακστάν. Ωστόσο, ο επερχόμενος πόλεμος με το Ιράκ δεν αφορά τόσο την ανάγκη των ΗΠΑ για πετρέλαιο και τα έσοδα της κυβέρνησης Μπους, αν και θα συμβάλει και στα δύο αυτά ζητήματα - πρόκειται ουσιαστικά για τον έλεγχο του πετρελαίου. Το πετρέλαιο είναι πιο σημαντικό αγαθό στον κόσμο. Χωρίς πετρέλαιο, η σημερινή βιομηχανική κοινωνία θα ήταν απλά αδύνατη. Πετρέλαιο και φυσικό αέριο είναι τα καύσιμα για τον κινητήρα του σύγχρονου καπιταλισμού, με τα έθνη του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας & Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), να αντιπροσωπεύουν τα δύο τρίτα της παγκόσμιας κατανάλωσης πετρελαίου1. Το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο δεν είναι μόνο η πηγή του 62% της ενέργειας που χρησιμοποιείται στον κόσμο, αλλά έχει ενσωματωθεί στην παραγωγή πολλών
19
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
αγαθών και προϊόντων2. Εξίσου σημαντικό επίσης είναι ότι κάθε τεθωρακισμένο, κάθε αεροσκάφος από το B-52 έως τα βομβαρδιστικά στέλθ (stealth), κάθε πύραυλος cruise και τα περισσότερα πολεμικά πλοία στις ΗΠΑ ή το στρατιωτικό οπλοστάσιο οποιουδήποτε άλλου έθνους, βασίζονται στο πετρέλαιο για να εξαπολύσουν τον τρόμο τους. Στην πραγματικότητα, το Υπουργείο Άμυνας των ΗΠΑ είναι ο καταναλωτής πάνω από το 80% του συνόλου της ενέργειας, που χρησιμοποιείται από την κυβέρνηση των ΗΠΑ3. Συνολικά, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο αποτελούν το 65 έως 70% του συνόλου της ενέργειας που καταναλώνεται από τις τρεις μεγαλύτερες οικονομίες του κόσμου, ΗΠΑ, Ιαπωνία και Ευρωπαϊκή Ένωση. Και πολλές από τις βιομηχανικές χώρες του Τρίτου Κόσμου, όπως η Νότια Κορέα, η Κίνα, η Βραζιλία και το Μεξικό, έχουν διαπιστώσει ότι η κατανάλωση πετρελαίου και φυσικού αερίου έχει αυξηθεί σε μεγάλο βαθμό.
Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος: Αίμα και Πετρέλαιο Η σημασία του πετρελαίου στη σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία αναπτύχθηκε ταχύτατα με τον πολλαπλασιασμό των αυτοκινήτων στις αρχές του 1900. Αλλά το σημείο καμπής για τη σημασία του πετρελαίου ήταν ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος. Με την αλλαγή καυσίμου του βρετανικού ναυτικού, από τον άνθρακα στο πετρέλαιο, ο Υπουργός του Ναυτικού Winston Churchill έδωσε στην Βρετανία και τους συμμάχους της ένα κρίσιμο πλεονέκτημα σε σχέση με τους εχθρούς τουςiv. Μετά τη νίκη των Συμμάχων, ο Βρετανός ΥΠΕΞ Λόρδος Curzon δήλωσε: «Οι Σύμμαχοι έπλευσαν στη νίκη σε ένα κύμα πετρελαίου»4. Μετά τον πόλεμο, το επίκεντρο της παραγωγής πετρελαίου μετατοπίστηκε από το Τέξας και τη λεκάνη της Καραϊβικής στη Μέση Ανατολή, όπου ανακαλύφθηκαν τεράστια αποθέματα πετρελαίου. Από εκείνο το χρονικό σημείο, οι προηγούμενοι σύμμαχοι Γαλλία, Βρετανία και ΗΠΑ έγιναν ανταγωνιστές στο ότι ήταν να γίνει το «μεγαλύτερο βραβείο του αιώνα»v. Η Βρετανία, η οποία ήδη είχε τον έλεγχο του συνόλου του πετρελαίου του Ιράν, (τον κέρδισε με παραχώρηση το 1901), εμφανίστηκε αρχικά ως η υποψήφια στην καλύτερη θέσηvi. Απογοητευμένοι με την προσπάθεια της βρετανικής κυβέρνησης να εμποδίσει τις στοχεύσεις κάθε αμερικανικής εταιρείας για την εξασφάλιση παραχωρήσεων στο Ιράν και το Ιράκ, ο πρόεδρος της Standard Oil of New Jersey (σημερινή Exxon) κατήγγειλε ότι «η κυριαρχία της Βρετανίας θα είναι η μεγαλύτερη απειλή για την [Standard Oil of New Jersey] επιχείρηση από μία γερμανική νίκη»5.
iv
Αναλυτικότερα βλ. Vidakis, 2015, Βιδάκης, Αλομπέιντ και Μπάλτος, 2012γ και 2012δ.
v
Όπως έχει ήδη αναλυτικά περιγραφεί, με ανάλογο τίτλο, αλλά από μία μάλλον μεροληπτική σκοπιά, βλ. Yergin Daniel, «The Prize: The Epic Quest for Oil, Money, and Power”, Simon & Schuster, 1991. vi
Βιδάκης, 2015, κεφ. 3.
20
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος: Οι ΗΠΑ στην κορυφή Η κυβέρνηση των ΗΠΑ εξαπέλυσε σκληρή μάχη για να κερδίσει μία θέση για τις αμερικανικές εταιρείες πετρελαίου στην περιοχή. Αλλά ήταν ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος που έγειρε την πλάστιγγα στην κούρσα για το αργό εντελώς στην πλευρά των ΗΠΑvii. Μέχρι το τέλος του πολέμου, η Ευρώπη επλήγη και η Γερμανία καταστράφηκε. Η Γαλλία και η Μεγάλη Βρετανία, οι μεγάλες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, εμφανίστηκαν πολύ ασθενέστερες μετά τον πόλεμο, ενώ οι ΗΠΑ βγήκαν σχετικά αλώβητες και με τον έλεγχο πάνω από το ήμισυ της βιομηχανικής παραγωγής στον κόσμο. Αυτό βοήθησε τις Ηνωμένες Πολιτείες να υποστηρίζουν ότι αποτελούσαν το μανδύα της κυρίαρχης δύναμης στη Δύση, ενώ η Γαλλία και η Βρετανία έγιναν κατώτεροι εταίροι της. Αυτή η αλλαγή στην ιεραρχία των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων του κόσμου, αντικατοπτρίζεται στον έλεγχο των πετρελαϊκών πόρων μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1940, το μερίδιο των ΗΠΑ στο πετρέλαιο της Μέσης Ανατολής ανερχόταν στο 10%. Μέχρι το 1950, είχε ανέλθει στο 50%6. Αυτό οφειλόταν εν μέρει σε νέες παραχωρήσεις που είχαν αποκτηθεί από τις ΗΠΑ. Ωστόσο, οι ΗΠΑ ανέλαβαν τις συμμετοχές της Βρετανίας και της Γαλλίας στο πετρέλαιο, απέκλεισαν το βρετανικό μονοπώλιο στο Ιράν και έκαναν οριακό το μερίδιο της Γαλλίας στο Ιράκ. Για παράδειγμα, μετά την εθνικοποίηση στο Ιράν από τον Πρωθυπουργό Μοχάμεντ Μοσαντέκ της υπό βρετανικό έλεγχο Αγγλο - Ιρανικής Εταιρίας Πετρελαίου (AIOC) το 1951, η αμερικανική CIA οργάνωσε πραξικόπημα για την ανατροπή του, αντικαθιστώντας τον με τον Σάχη, ο οποίος έγινε ένθερμος σύμμαχος της ΗΠΑ. Μόλις ο Μοσαντέκ ανατράπηκε, το ιρανικό πετρέλαιο δεν επεστράφη στην βρετανική AIOC. Θα κατανεμόταν ανάμεσα σε Exxon, Mobil, Gulf Oil και άλλες αμερικανικές εταιρείες, που έλαβαν τα μερίδιά τους για τις υπηρεσίες που παρείχε η CIA, με την AIOC να κατέχει πλέον το μερίδιο της μειοψηφίας του 40%viii.
Ο Έλεγχος της Ευρώπης Οι Ηνωμένες Πολιτείες χρησιμοποίησαν το Σχέδιο Μάρσαλ, (Marshall Plan, το πρόγραμμα βοήθειας των ΗΠΑ για την ανοικοδόμηση της Ευρώπης μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, επίσημα γνωστό ως Economic Cooperation Administration - ECA) για να αναλάβουν τον έλεγχο των ευρωπαϊκών αγορών ενέργειας και να ανοίξει η πρόσβαση σε πρώτες ύλες στην αποικιακή εκμετάλλευση της Ευρώπηςix. Ο Walter Levy, ένας οικονομολόγος της Mobil Oil και αργότερα επικεφαλής του τμήματος πετρελαίου του Σχεδίου Μάρσαλ, σημείωσε το 1949 ότι: «χωρίς την ECA οι αμερικανικές επιχειρήσεις πετρελαίου στην Ευρώπη θα είχαν διασπαστεί σε κομμάτια»7. Από τα 13 δις
vii
Αναλυτικότερα βλ. Καρκαζής και Βιδάκης, 2014.
viii
Ιδιαίτερα για το εν λόγω γεγονός, βλ. Βιδάκης, Αλομπέιντ και Μπάλτος, 2012γ και 2012δ.
ix
Ειδικότερα βλ. Παλαιός, Βιδάκης και Μπάλτος, 2011.
21
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
δολ. του σχεδίου Μάρσαλ, τα 2 δις αφορούσαν εισαγωγές πετρελαίου, ενώ το Σχέδιο Μάρσαλ στην πραγματικότητα «μπλόκαρε τα σχέδια για μία ευρωπαϊκή παραγωγή αργού πετρελαίου και βοήθησε τις αμερικανικές εταιρείες πετρελαίου να αποκτήσουν τον έλεγχο των ευρωπαϊκών διυλιστηρίων. Όλα αυτά έγιναν χωρίς να ληφθούν υπόψη οι επιπτώσεις στην εγχώρια απασχόληση άνθρακα ή η απώλεια της εσωτερικής αυτάρκειας»8. Η καθαρή επίπτωση της ενίσχυσης αυτής ήταν ότι το πετρέλαιο αντικατέστησε τον εγχώριο άνθρακα στην Ευρώπη ως η κύρια ενεργειακή της πηγή9. Στη μεταπολεμική εποχή διαπιστώθηκε μία τεράστια αύξηση στο μερίδιο του πετρελαίου στην παγκόσμια χρήση ενέργειας. Το 1929, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο αντιπροσώπευαν το 32% και το 1939, στις παραμονές του πολέμου το 45% της συνολικής ενέργειας στις Ηνωμένες Πολιτείες. Αλλά από το 1952, το μερίδιο του πετρελαίου είχε αυξηθεί στο 67% και από την δεκαετία του 1970 είχε αυξηθεί σε πάνω από 70%, όπου παρέμεινε μέχρι σήμερα. Η Ιαπωνία και η Ευρώπη έχουν δείξει ένα παρόμοιο μοτίβο μεγέθυνσης, με την Ιαπωνία να βασίζεται στο πετρέλαιο και το φυσικό αέριο για το 63% των ενεργειακών της αναγκών και την Ευρώπη για το 65 έως 70%10.
Υπερκέρδη Οι πετρελαϊκοί κολοσσοί με πρωτοπόρους τους αμερικανικούς ομίλους εισέπραξαν απίστευτα κέρδη από τις επενδύσεις τους μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Στο Ιράν, μεταξύ του 1954 και του 1964, οι δυτικές εταιρείες είχαν επιτόκια κέρδους της τάξης του 70% ανά έτος!11 Και στη Μέση Ανατολή ως σύνολο, στο απόγειο της ισχύος των εταιρειών πετρελαίου το 1970, τα καθαρά περιουσιακά στοιχεία των βιομηχανιών πετρελαίου εκτιμήθηκαν από το αμερικανικό υπουργείο Εμπορίου σε 1,5 δις δολ. με απόδοση κεφαλαίου 1,2 δις δολ. ήτοι 79%12. Δεν ήταν έκπληξη το γεγονός ότι στη δεκαετία του 1970, το 40% του συνόλου των αμερικανικών επενδύσεων στις αναπτυσσόμενες χώρες και το 60% του συνόλου των κερδών των ΗΠΑ από τις αναπτυσσόμενες χώρες, σχετιζόταν με το αργό13. Ο μεγάλος πλούτος που εξάχθηκε από τις χώρες της Μέσης Ανατολής ώθησε τις εταιρείες πετρελαίου να αναδειχθούν σε τεράστιους ομίλους που κυριάρχησαν στην παγκόσμια οικονομία. Μέχρι το 1973, 7 από τις 12 μεγαλύτερες εταιρείες του κόσμου ήταν πετρελαϊκές επιχειρήσεις, γνωστές ως οι «Επτά Αδελφές», Exxon, Mobil, Chevron, Texaco, Gulf, Shell και BP, οι οποίες επικράτησαν από τότε στην παγκόσμια βιομηχανία πετρελαίου.
Υποκατάστατα Κράτη Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1960, οι ΗΠΑ είχαν τον έλεγχο του πετρελαίου στη Μέση Ανατολή και οι αμερικανικές εταιρείες είχαν εγκλωβίσει την παγκόσμια αγορά και αποκόμιζαν τεράστια κέρδη14. Με τα δύο τρίτα του πετρελαίου του κόσμου
22
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
υπό τον έλεγχό τους, ποια στρατηγική θα είχαν οι ΗΠΑ για να προστατεύσουν το βραβείο τους; Η στρατηγική των ΗΠΑ, η οποία είναι γνωστή ως Δόγμα Νίξον, στηρίχθηκε στην οικοδόμηση «υποκατάστατων» κρατών στην περιοχή, ως εκτελεστών της πολιτικής και της κηδεμόνευσης του πετρελαίου στη Μέση Ανατολή από τις ΗΠΑx. Η πολιτική των ΗΠΑ είχε τρεις πυλώνες στη Μέση Ανατολή: 1) τη Σαουδική Αραβία, με τα μεγαλύτερα παγκοσμίως αποθέματα αργού, 2) το Ιράν, όπου η CIA οργάνωσε πραξικόπημα το 1953 για να εγκαταστήσει ένα σύμμαχο των ΗΠΑ, τον Σάχη στην εξουσία και 3) το Ισραήλ, που σχηματίστηκε το 1948 και οικοδομήθηκε ως αποικιακό κράτος εποίκων, με βάση την απέλαση και την βάναυση καταπίεση του ιθαγενούς παλαιστινιακού πληθυσμού. Το Ισραήλ έγινε ο μεγαλύτερος αποδέκτης της βοήθειας των ΗΠΑ και εξαρτάται πλήρως από τις ΗΠΑ για την ύπαρξή του. Κάθε κράτος θα εκτελούσε έναν διαφορετικό ρόλο στην περιοχή. Η Σαουδαραβία ήταν σε μεγάλο βαθμό δημιούργημα των εταιρειών πετρελαίου και της κυβέρνησης των ΗΠΑ. Στην δεκαετία του 1920, η Σαουδική Αραβία ήταν μία φεουδαρχική κοινωνία με οικογένειες που κυβερνούσαν επί μέρους περιοχές. Σφυρηλατήθηκαν σε ένα έθνος το 1932, όταν ο Ιμπν Σαούντ (Ibn Saud) και η οικογένεια/φυλή του νίκησαν τις άλλες οικογένειες και ένωσαν την χώρα, δίνοντάς της το όνομά τους. Η Texaco και η Standard Oil of California, (SOCAL, που μετονομάστηκε σε Chevron), κέρδισαν μία σύμβαση παραχώρησης για την εξόρυξη πετρελαίου στη Σαουδική Αραβία το 1936, μόλις τέσσερα έτη μετά τη συγκρότηση της χώρας. Για την εξερεύνηση και την εμπορία της παραχώρησης αυτής, συστάθηκε μία νέα εταιρεία με την επωνυμία ARAMCO, (Arab American Oil Company), η οποία κατά τις επόμενες δύο δεκαετίες, θα αναδεικνυόταν στον μεγαλύτερο παραγωγό πετρελαίου στον κόσμοxi. Η Σαουδική Αραβία κατά την χρονική αυτήν περίοδο δεν είχε κυβέρνηση να αντιδράσει. Δεν υπήρχε κρατική δομή, υπουργεία, κρατικός προϋπολογισμός ή στρατός. Πολλά από αυτά τα οποία αργότερα διαμορφώθηκαν σε Σαουδαραβικό κράτος, στην πραγματικότητα, δημιουργήθηκαν από τις Ηνωμένες Πολιτείες και την ARAMCO. Ο Ghassane Salameh επεξηγεί ότι: «Σε αντάλλαγμα για τα δικαιώματα (εξόρυξης), η κυβέρνηση δεν είχε τίποτα να δώσει στην ARAMCO, εκτός μίας υπογραφής στο κάτω μέρος της σύμβασης - χωρίς ένοπλες δυνάμεις για την υπεράσπιση των [πετρελαϊκών] εγκαταστάσεων, χωρίς διοίκηση, ειδικευμένο εργατικό δυναμικό, εκπαιδευμένο προσωπικό, πραγματική υποδομή κάθε είδους, με κυβέρνηση ανίσχυρη να ρυθμίζει την κολοσσιαία εταιρεία στην καρδιά του βασιλείου. Ως αποτέλεσμα η ARAMCO ασχολήθηκε όχι μόνο με όλες τις x
Για τα αμερικανικά δόγματα για την ενέργεια βλ. Βιδάκης, 2015.
xi
Αναλυτικότερα βλ. Καρκαζής και Βιδάκης, 2014, Βιδάκης, Αλομπέιντ και Μπάλτος, 2012γ.
23
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
πτυχές της παραγωγής πετρελαίου της Σαουδικής Αραβίας, αλλά και κατασκεύασε κτήρια, αεροδρόμια, σχολεία, έκανε γεωτρήσεις για νερό και πάνω απ' όλα κάλεσε τον στρατό των ΗΠΑ να κατασκευάσει μία βάση κοντά στις πετρελαιοπηγές για την προστασία [τους]»15. Στην πραγματικότητα ήταν η εγκατάσταση αυτής της αμερικανικής βάσης στο Dharan το 1944, το γεγονός που οδήγησε το Σαουδάραβα βασιλιά στο να συγκροτήσει το υπουργείο άμυνας. Με ότι μπορεί να έχει αλλάξει από τότε, η Σαουδική Αραβία διατηρεί ορισμένα καθοριστικά χαρακτηριστικά. Με το 25% των διεθνών αποθεμάτων και τις μεγαλύτερες εγκαταστάσεις παραγωγής πετρελαίου στον κόσμο, το αργό «κατευθύνει» το κράτος και η Σαουδική Αραβία είναι η «Μέκκα του παγκόσμιου πετρελαίου». Το Σαουδαραβικό κράτος λειτουργεί ως μία οικογενειακή επιχείρηση και κυβερνάται από την οικογένεια των Saud. Το πετρέλαιο είναι η κύρια πηγή της κρατικής χρηματοδότησης και η πλειοψηφία του πληθυσμού είτε άμεσα είτε έμμεσα, εξαρτάται από το κράτος για την απασχόληση και την επιβίωσή του. Τέλος, η διατήρηση του κράτους εξακολουθεί να εξαρτάται από την υποστήριξη των ΗΠΑ, η οποία παραδόξως, αποτελεί επίσης μία σημαντική πηγή εσωτερικής αστάθειας. Η Σαουδική Αραβία ήταν το οικονομικό βραβείοxii. Αλλά το Ισραήλ έγινε το κύριο περιουσιακό στοιχείο της ασφάλειας, ο φύλακας της περιοχής. Ο ρόλος του ήταν να αμφισβητήσει, να ελέγξει και εάν ήταν απαραίτητο να καταστρέψει κάθε πρόκληση για τις απειλές ενάντια στις ΗΠΑ, κυρίως από τα αραβικά εθνικιστικά καθεστώτα που είχαν καταλάβει την εξουσία το 1950 και το 1960 στην Αίγυπτο, τη Συρία και το Ιράκ. Το Ισραήλ υποστηρίχθηκε με το ποσό των 4 έως 5 δις δολ. ως βοήθεια από τις ΗΠΑ και εξοπλίστηκε με όπλα των ΗΠΑ. Στην Ουάσιγκτον ο Γερουσιαστής Henry Martin Jackson συνόψισε τη στρατηγική των ΗΠΑ: «Η σταθερότητα όπως έχει αποκτηθεί στη Μέση Ανατολή είναι, κατά την έποψή μου, σε μεγάλο βαθμό το αποτέλεσμα της ισχύος και του δυτικού προσανατολισμού του Ισραήλ στη Μεσόγειο και του Ιράν στον Περσικό Κόλπο. Αυτές οι δύο χώρες, αξιόπιστοι φίλοι των ΗΠΑ, μαζί με τη Σαουδική Αραβία, έχουν υπηρετήσει να αναστέλλουν και να ανασχέσουν τα ανεύθυνα και ριζοσπαστικά στοιχεία σε ορισμένες αραβικές χώρες όπως στη Συρία, στη Λιβύη, στο Λίβανο και στο Ιράκ, τα οποία εάν ήταν ελεύθερα να δράσουν, θα έθεταν σοβαρή απειλή πράγματι, στις κύριες πηγές μας πετρελαίου στον Περσικό Κόλπο»16. Το Ιράν, ο τρίτος πυλώνας της στρατηγικής των ΗΠΑ, ενήργησε ως ο χωροφύλακας του Κόλπου. Το Ιράν είχε τον πληθυσμό, την κρατική δομή και την υποδομή που έλλειπε από τη Σαουδική Αραβία, το Σάχη ο οποίος χρησιμοποιώντας το εισόδημα πετρελαίου του Ιράν, διαμόρφωσε έναν τεράστιο στρατό, με μία από τις πιο σύγχρονες αεροπορικές δυνάμεις του κόσμου. Μεταξύ 1970 και 1978, οι ΗΠΑ εξήγαγαν πάνω από 20 δις δολ. όπλα στο Ιράν, που ανέρχονται σε ότι ο εκπρόσωπος των ΗΠΑ Gerry Stud της Μασαχουσέτης αποκάλεσε: «η πιο γρήγορη ανάπτυξη της στρατιωτικής ιxii
Κατά την έποψη του επιμελητή του κειμένου, ήταν το ενεργειακό βραβείο και άξονας. Το Ιράν ήταν ο στρατιωτικός άξονας και το Ισραήλ ο στρατηγικός.
24
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
σχύος εν καιρώ ειρήνης στην ιστορία του κόσμου»17. Ο ίδιος ο Σάχης με αλαζονεία για τον ρόλο του, δήλωσε το 1974: «Χωρίς το Ιράν να τα υπερασπιστεί, τα αραβικά κράτη του Κόλπου θα ήταν νεκρά»18.
Άνοδος του ΟΠΕΚ Η δεκαετία του 1970 χαρακτηρίστηκε επίσης από την άνοδο του Οργανισμού ΠετρελαιοΕξαγωγικών Χωρών (ΟΠΕΚ). Ο ΟΠΕΚ ιδρύθηκε στην Βαγδάτη το 1960 από το Ιράν, το Ιράκ, το Κουβέιτ, τη Σαουδική Αραβία και την Βενεζουέλα και συμπληρώθηκε αργότερα με το Κατάρ, την Ινδονησία, τη Λιβύη, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, την Αλγερία και τη Νιγηρία. Αρχικά σχηματίστηκε ως μία μεθόδευση για τις χώρες αυτές, να προσπαθήσουν να διαπραγματευτούν ένα καλύτερο μερίδιο από τα 10 έως 15 σεντς για κάθε δολάριο, των τεράστιων κερδών των πολυεθνικών ομίλων του πετρελαίου, που αποκόμιζαν από την εμπορία και την πώληση του πετρελαίου τουςxiii. Αλλά σύντομα, οι χώρες μέλη του συνειδητοποίησαν ότι θα μπορούσαν να συντονίζουν την ποσότητα του αργού που εξάγεται, όχι μόνο για να εισπράξουν ένα μεγαλύτερο μερίδιο των δικών τους εσόδων από το πετρέλαιο, αλλά και ως μέσο για τον έλεγχο της προσφοράς, και ως εκ τούτου, της τιμής του πετρελαίου. Κάθε χώρα έλαβε ποσόστωση, (το πόσο πετρέλαιο θα μπορούσε να παράγει), ένα αντικείμενο διαπραγματεύσεων στο πλαίσιο του ΟΠΕΚ. Εάν θα διατηρούσαν αυτές τις ποσοστώσεις εξόρυξης, οι χώρες του ΟΠΕΚ θα μπορούσαν να χειραγωγήσουν τις τιμές. Κατέχοντας το 40% της παγκόσμιας παραγωγής και το 50% του μεριδίου του πετρελαίου διαθέσιμου για εξαγωγή, ο ΟΠΕΚ είχε μεγάλη επιρροή στις προμήθειες αργού σε όλον τον κόσμο. Επιπλέον, ο ΟΠΕΚ διέθετε το 90% της πλεονάζουσας διεθνούς παραγωγής πετρελαίου, με τη Σαουδική Αραβία να κατέχει περισσότερο από το ήμισυ αυτού. Ενώ οι περισσότερες άλλες χώρες είναι σχεδόν στο μέγιστο της παραγωγικής τους ικανότητας, ο ΟΠΕΚ με τον περιορισμό της προσφοράς, μέσω του συστήματος των ποσοστώσεων, παράγει περίπου το 80% της πλήρους δυναμικότητας. Ο ΟΠΕΚ μπορεί εύκολα να αυξήσει την εξόρυξη, για να αναπληρώσει τις ελλείψεις, σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης, όπως σοβαρές στρατιωτικές συρράξεις19. Αν και οι ΗΠΑ εισάγουν λιγότερο από το ένα τέταρτο του πετρελαίου τους από τον ΟΠΕΚ, ο ΟΠΕΚ εξακολουθεί να έχει μεγάλη επιρροή σε όλους τους εισαγωγείς πετρελαίου σε παγκόσμιο επίπεδο. Η πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα αναδεικνύει τον ΟΠΕΚ, (και ιδίως τη Σαουδική Αραβία), σε μεγάλης στρατηγικής σημασίας παράγοντα για τις ΗΠΑ. Η παρουσία του ΟΠΕΚ ήταν ιδιαίτερα αισθητή με το εμπάργκο πετρελαίου του 1973, που διοργανώθηκε από τις αραβικές χώρες του ΟΠΕΚ, ως διαμαρτυρία του πολέμου του Ισραήλ εναντίον της Αιγύπτου και της Συρίας. Το εμπάργκο οργανώθηκε εναντίον του Ισραήλ αλλά και εναντίον των Ηνωμένων Πολιτειών, που διοχέτευσαν όπλα και βοήθεια προς το Ισραήλ, εξασφαλίζοντας τη νίκη του. Κατά την διάρκεια του xiii
Για ορισμένες λεπτομέρειες βλ. Βιδάκης και Γκινάκης, 2014 και 2012.
25
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
εμπάργκο, η τιμή του πετρελαίου τριπλασιάστηκε μέσα σε λίγες εβδομάδες, από 4 δολ. το βαρέλι σε 12 δολ. Ωστόσο το πιο σημαντικό από την ίδια την αύξηση, ήταν η συνειδητοποίηση από τον ΟΠΕΚ της εξουσίας του, στις αγορές πετρελαίου.
1979: Ένα χτύπημα στον Ιμπεριαλισμό των ΗΠΑ Οι Ηνωμένες Πολιτείες αντιμετώπισαν σοβαρά προβλήματα στην περιοχή, από τα τέλη της δεκαετίας του 1970. Θα έπρεπε να αντιπαλέψουν με τον έλεγχο του ΟΠΕΚ στον πετρελαϊκό εφοδιασμόxiv. Πραγματική καταστροφή τις έπληξε όμως, όταν η ιρανική επανάσταση του 1979 ανέτρεψε το Σάχη. Ο «χωροφύλακας του Κόλπου» αντικαταστάθηκε από ένα ισλαμικό καθεστώς, εχθρικό προς τις Ηνωμένες Πολιτείες. Αν η ήττα στο Βιετνάμ ήταν μία καταστροφή για την αίσθηση του αήττητου και της στρατιωτικής ισχύος των ΗΠΑ, γεγονός που περιόρισε σημαντικά την ικανότητά τους στο να δεσμεύουν στρατεύματα στο εξωτερικό, το 1979 η ιρανική επανάσταση έπληξε την αμερικανική πολιτική στην πιο στρατηγικά βραβευμένη περιοχή για τις ΗΠΑ, τον πετρελαιοπαραγωγό Περσικό Κόλπο. Η ιρανική επανάσταση ανέτρεψε το Σάχη, έναν από τους τρεις πυλώνες της πολιτικής των ΗΠΑ, ένα πλήγμα από το οποίο οι ΗΠΑ δεν έχουν ακόμη ανακάμψει πλήρως. Και τον Δεκέμβριο του 1979, η ΕΣΣΔ εισέβαλε στο Αφγανιστάν, ενισχύοντας τις ανησυχίες της Ουάσιγκτον στην περιοχή. Η Σαουδική Αραβία επίσης αναταράχθηκε, περίπου την ίδια περίοδο: μία απόπειρα στρατιωτικού πραξικοπήματος έλαβε χώρα το Σεπτέμβριο του 1979, ακολούθησε το Νοέμβριο μία ένοπλη εξέγερση στο Μεγάλο Τζαμί στη Μέκκα, ιερή τοποθεσία του Ισλάμ, από τους αντιτιθέμενους στην κυριαρχία της Σαουδικής οικογένειας και ταραχές από τη σιιτική μειονότητα, στην πλούσια σε πετρέλαιο ανατολική της επαρχία, τον Δεκέμβριο 20. Μία ματιά σε δύο παράγοντες υπογραμμίζει τη σημασία της απώλειας του Ιράν και της αναταραχής στη Σαουδική Αραβία. Η βοήθεια των ΗΠΑ προς το Ισραήλ διπλασιάστηκε το 1980, ενισχύοντας το Τέλ-Αβίβ, μετά την απώλεια του Σάχη στο Ιράν και η τιμή του πετρελαίου τριπλασιάστηκε από 12 δολ. ανά βαρέλι στην υψηλότερη (μέχρι τότε) τιμή όλων των εποχών, 35 δολ. ανά βαρέλι, (πάνω από 65 δολ. ανά βαρέλι σε δολ. του 2002). Οι ΗΠΑ απέστειλαν τεράστιες ποσότητες όπλων στη Σαουδική Αραβία και στα κράτη του Κόλπου και προέτρεψαν το σχηματισμό του Συμβουλίου Συνεργασίας του Κόλπου, (Gulf Cooperation Council - GCC), ως έναν τρόπο για να συντονίσουν τις προσπάθειες της Σαουδικής Αραβίας με τα πιο αδύναμα κράτη του Κόλπου - Κουβέιτ, Μπαχρέιν, Κατάρ και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα – στο να διαμορφώσουν ένα κοινό μέτωπο κατά του Ιράνxv. Με την απώλεια του Σάχη, οι ΗΠΑ δεν θα μπορούσαν να βασίζονται σε υποκατάστατα (κράτη) για την αστυνόμευση του Κόλπου. Έτσι, το 1980, ο Πρόεδρος Τζίμι Κάρxiv
Κατόρθωσαν ωστόσο με την αξιοποίηση και των πετρο-δολλαρίων, συγκριτικά να ανταπεξέλθουν στην κρίση, η οποία έπληξε περισσότερο τις ανταγωνιστικές οικονομίες των φίλιων χωρών της Δυτ. Ευρώπης και της Ιαπωνίας. xv
Βλ. Βιδάκης και Γεωργαντάς 2012.
26
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
τερ, (Jimmy Carter), ανακοίνωσε την πρόθεση και την προθυμία να παρέμβει άμεσα στην περιοχή, κάτω από το νέο Δόγμα Κάρτερxvi. Οι ΗΠΑ συγκρότησαν την «Rapid Deployment Force», (RDF) με αποστολή δήθεν την προστασία από «κάθε απόπειρα από οποιαδήποτε εξωτερική δύναμη να αποκτήσει τον έλεγχο της περιοχής του Περσικού Κόλπου [που] θα θεωρηθεί ως επίθεση κατά των ζωτικών συμφερόντων των Ηνωμένων Πολιτειών»21. Το ξέσπασμα του πολέμου μεταξύ του Ιράν και του Ιράκ το 1980, έδωσε την τέλεια ευκαιρία για τις ΗΠΑ όχι μόνο να ανασχέσουν το Ιράν και να εδραιώσουν τους δεσμούς τους με τα κράτη του Κόλπου, αλλά και να επαναφέρουν το στρατιωτικό τους βάρος πληρέστερα στον Κόλπο. Οι ΗΠΑ δημιούργησαν μία σειρά από βάσεις και κέντρα διοίκησης στις χώρες του Κόλπου και ελλιμένισαν τον 5ο στόλο τους στο Μπαχρέιν. Μέχρι το 1983, η RDF είχε αναβαθμιστεί σε Κεντρική Διοίκηση (CENTCOM), μία μόνιμη στρατιωτική παρουσία στην περιοχή, με 17 πλοία υπό τις διαταγές της και την εξουσία να επιτάξει 35.000 άτομα22. Επιπλέον, με τη συνδρομή του GCC - το Κουβέιτ και η Σαουδική Αραβία κατέβαλαν το κόστος – το Ιράκ με τον Σαντάμ Χουσεΐν ενισχύθηκε για να καταβάλει τις ιρανικές δυνάμεις, οι οποίες από το 1985 φερόταν να κερδίζουν τον πόλεμο. Στην κίνηση υπέρ του Χουσεΐν κατά του Ιράν, οι ΗΠΑ ενέκριναν, ακόμα και επέβλεψαν τη μεταφορά ορισμένων από τα χημικά και βιολογικά όπλα και πυραυλική τεχνολογία, που ο Μπους σήμερα κατηγορεί το Ιράκ ότι έχει μυστικά αναπτύξει. Με την υποστήριξη των ΗΠΑ, το Ιράν έχασε τον πόλεμο και η ιρανική απειλή ανασχέθηκε. Αλλά με την εισβολή του Ιράκ στο Κουβέιτ το 1990, οι ΗΠΑ στράφηκαν εναντίον του πρώην σύμμαχου τους. Σε μία σύντομη και εντελώς μονόπλευρη επιχείρηση βομβαρδισμών και εισβολής, οι ΗΠΑ φόνευσαν τουλάχιστον 200.000 Ιρακινούς - δεν υπάρχει ακριβή καταμέτρηση - ενώ πολλοί υποχωρούσαν μετά την πολεμική ήττα. Μέχρι το 1992, η κατάσταση στον Κόλπο είχε σταθεροποιηθεί. Η Ιρανική Επανάσταση είχε περιοριστεί και το Ιράκ έμεινε αποδεκατισμένο και απομονωμένο από οικονομικές κυρώσεις, που θα σκότωναν πάνω από μισό εκατομμύριο παιδιά του Ιράκ, κατά την επόμενη δεκαετία. Αλλά καθεστώτα εχθρικά προς τις ΗΠΑ, ήταν ακόμη στην εξουσία στο Ιράν και το Ιράκ. Ο Σαντάμ Χουσεΐν είχε παραμείνει στην εξουσία από τις ΗΠΑ, οι οποίες ήταν ανήσυχες ότι μία από κάτω εξέγερση θα ήταν πιο επιζήμια και αποσταθεροποιητική, παρά να αφήσουν ανέπαφο το ιρακινό καθεστώς, αλλά εγκλωβισμένο και αποδυναμωμένο. Και το ιρανικό καθεστώς, αν και έχει εξασθενίσει και ήταν πλέον πιο εξυπηρετικό για την Δύση, αποτελούσε ακόμα μία πηγή ανησυχίας για τις ΗΠΑ. Οι ΗΠΑ μετακινήθηκαν από μία πολιτική ανάσχεσης (του Ιράν), σε εκείνη του διπλού περιορισμού (του Ιράν και του Ιράκ). Επιπλέον η Σαουδική Αραβία αντιμετώπιζε εσωτερικά προβλήματα, τόσο οικονομικά όσο και πολιτικά. Η οικονομία της Σαουδικής Αραβίας, εξαρτώμενη πλήρως από τα έσοδα του πετρελαίου, αντιμετώπιζε σοβαρές προκλήσεις. Οι χαμηλότερες τιμές του πετρελαίου έφεραν την πτώση των εσόδων και την αύξηση του δημόσιου χρέους, κατά την δεκαετία του 1990 και η στρατιωτική παρουσία και οι βάσεις στη Σαουδική xvi
Για τα αμερικανικά δόγματα για την ενέργεια βλ. Βιδάκης, 2015.
27
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
Αραβία, που χρησιμοποιήθηκαν για να ξεκινήσει η εισβολή στο Ιράκ των ΗΠΑ, είχαν γίνει μία πηγή δημόσιας δυσαρέσκειας προς τις ΗΠΑ και το καθεστώς του Ριάντ. Η περιοχή του Κόλπου μπορεί να είχε προσωρινά σταθεροποιηθεί για τα συμφέροντα των ΗΠΑ, αλλά αυτό δεν ήταν με οποιοδήποτε μέσο μόνιμο.
Διαφοροποίηση Οι ΗΠΑ κινήθηκαν γρήγορα για να ενισχύσουν το πλέγμα των ρυθμίσεων ασφαλείας στην περιοχή. Ενθάρρυναν τη συνεργασία μεταξύ Ισραήλ και Τουρκίας, που υπέγραψαν στρατιωτικές συμφωνίες και συμμετείχαν σε κοινές ασκήσεις στρατιωτικής εκπαίδευσης. Στις αρχές του 1990, η Άγκυρα κατέστη ο τρίτος μεγαλύτερος αποδέκτης αμερικανικής στρατιωτικής βοήθειας, (μετά το Ισραήλ και την Αίγυπτο), με έως και 700 εκατ. δολ. ετησίως, χρησιμοποιώντας ένα μεγάλο μέρος στην αγορά όπλων αξίας 2,3 δις δολ. από τις ΗΠΑ, σε μόλις δύο χρόνια23. Η αεροπορική βάση στο Ιντσιρλίκ (Incirlik) της Τουρκίας εκσυγχρονίστηκε και στέγασε τα αμερικανικά αεροσκάφη F–16, που χρησιμοποιήθηκαν για να βομβαρδίσουν τις ιρακινές δυνάμεις, υπό το πρόσχημα της προστασίας της κουρδικής μειονότητας του Ιράκ, στην «ζώνη απαγόρευσης πτήσεων», στο βόρειο Ιράκ. Ωστόσο, οι ΗΠΑ έκαναν τα στραβά μάτια όταν τα F-16 της Τουρκίας, από το Ιντσιρλίκ, βομβάρδισαν τις βάσεις της κουρδικής μειονότητας στην Τουρκία. Η «Διαφοροποίηση των Πετρελαϊκών Πόρων» έγινε το σύνθημα για τις Ηνωμένες Πολιτείεςxvii. Άλλες πηγές εκτός του Περσικού Κόλπου, από την Αφρική έως την Βόρεια Θάλασσα στον Καναδά, αξιοποιήθηκαν για να διαφοροποιήσουν την πηγή των εισαγωγών πετρελαίου των ΗΠΑ. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς τους, αυτό θα αμβλύνει όχι μόνο τις ΗΠΑ, (έστω και προσωρινά), από οποιαδήποτε πιθανή διακοπή από τον Περσικό Κόλπο, αλλά εξίσου σημαντικό είναι ότι θα μειώσει το μερίδιο του ΟΠΕΚ στην αγορά και ως εκ τούτου, θα αποδυναμώσει την επιρροή του στις προμήθειες πετρελαίου και τις τιμές. Ο ΟΠΕΚ είχε ήδη χάσει μερίδιο της αγοράς κατά την διάρκεια του εμπάργκο πετρελαίου του 1973. Ενώ το μποϋκοτάζ είχε σηματοδοτήσει τον ΟΠΕΚ ως την δύναμη που είχε αποτελεσματικό έλεγχο στην προσφορά πετρελαίου παγκοσμίως και ως εκ τούτου και στις τιμές του, κατεύθυνε τους καταναλωτές αργού να αναζητήσουν πηγές πετρελαίου εκτός των εδαφών του ΟΠΕΚ, όπως τη Νορβηγία στην Βόρεια Θάλασσα. Κάτω από αυτές τις πιέσεις, το μερίδιο του ΟΠΕΚ, το οποίο ανερχόταν σε περίπου 50% της συνολικής παγκόσμιας παραγωγής πετρελαίου το 1970, μειώθηκε στο χαμηλό 31% από το 1985. Από τότε, ο ΟΠΕΚ έχει καταφέρει να καλύψει μέρος των ζημιών και να αυξήσει το μερίδιό του σε περίπου 40% το 200024. Αλλά η τάση για διαφοροποίηση συνεχίζεται. Για παράδειγμα, αφού άφησαν για πάνω από μία δεκαετία την Αφρική να σήπεται στην φτώχεια, υπάρχει και πάλι ενδιαφέρον για επενδύσεις στην Αγκόλα, το Τσαντ, ακόμα και στο Σουδάν για να εξερευνήσουν και να αναπτύξουν τους πόρους
xvii
Ειδικότερα βλ. Βιδάκης, Μπάλτος και Χωματά, 2012α και 2012β.
28
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
του πετρελαίου, ενώ στο Δυτικό Ημισφαίριο, το Μεξικό και ο Καναδάς περιορίζουν το μερίδιο του ΟΠΕΚ.
Ο Μαύρος Χρυσός της Κασπίας Τα πλούτη του πετρελαίου της Κασπίας Θάλασσας, η οποία άνοιξε προς τις δυτικές αγορές μόνο μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, έχουν δώσει τη μεγαλύτερη υπόσχεση, ως μία πιθανή εναλλακτική λύση για το πετρέλαιο του Περσικού Κόλπου. Τα αποθέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου στις πρώην δημοκρατίες της ΕΣΣΔ, το Αζερμπαϊτζάν, το Καζακστάν και το Τουρκμενιστάν, εκτιμάται ότι ανέρχονται σε περίπου 70 δις βαρέλια πετρελαίου, ή τρεις φορές τα αποθέματα των Ηνωμένων Πολιτειών. Ορισμένες εκτιμήσεις αυξάνουν τα αποθέματα αργού σε 200 δις βαρέλια, δυνητικά τα δεύτερα μεγαλύτερα αποθέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου στον κόσμο, μετά τον Περσικό Κόλπο25. Το American Petroleum Institute έχει αποκαλέσει την περιοχή της Κασπίας, ως την «περιοχή με το μεγαλύτερο δυνητικά δυναμικό πόρων εκτός αυτών της Μέσης Ανατολής». Ο αντιπρόεδρος Ντικ Τσένι, ενώ ήταν διευθύνων σύμβουλος της Halliburton, δήλωσε ότι: «δεν μπορώ να σκεφτώ μία περίοδο, όπου είχαμε μία περιοχή να ανακύπτει ξαφνικά ως τόσο στρατηγική, εξίσου σημαντική με την Κασπία»26. Με τα πλούτη του πετρελαίου και του φυσικού αερίου της να αξίζουν δυνητικά έως 4 τρις δολ., έχει υπάρξει ένας φρενήρης αγώνας για να λάβουν ένα μερίδιο της Κασπίας, όλες οι μεγάλες εταιρείες πετρελαίου. Chevron, Texaco, Exxon-Mobil, BP Amoco, Shell και Unocal έχουν υποβάλει προσφορές για την ανάπτυξη του αργού της Κασπίας. Αλλά ο ανταγωνισμός δεν περιορίζεται στις μεγάλους πετρελαϊκούς ομίλους. Ιαπωνικές και κινεζικές επιχειρήσεις έχουν μερίδιο σε κοινοπραξίες, προσπαθώντας να εξασφαλίσουν μερίδια πετρελαίου και το Ιράν και η Ρωσία ανταγωνίζονται για να γίνουν η κύρια οδός μεταφοράς του πετρελαίου της Κασπίας. Υπάρχουν ωστόσο προβλήματα, που αντιμετωπίζει η ανάπτυξη του πετρελαίου και του φυσικού αερίου της Κασπίας. Υπήρξε ένταση μεταξύ των πέντε παρακείμενων χωρών της Κασπίας για την κατανομή της θάλασσας. Αλλά το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι η μεταφορά των υδρογονανθράκων στις παγκόσμιες αγορές. Επειδή η Κασπία είναι στην πραγματικότητα μία λίμνη, οι αγωγοί πρέπει να μεταφέρουν υδρογονάνθρακες σε λιμένες ή μέσω ενός αριθμού χωρών, για να φθάσει στους καταναλωτές. Αυτές οι διαδρομές μεταφοράς υπήρξαν η πηγή του ανταγωνισμού, δεδομένου ότι οι αγωγοί δεν είναι μόνο μία πηγή εσόδων, αλλά οι οδοί μεταφοράς είναι στρατηγικής σημασίας. Ένας αριθμός αγωγών έχει προταθεί, με τον φθηνότερο και τον πιο βιώσιμο να διέρχεται από το Ιράν ή να χρησιμοποιηθεί το υπάρχον σύστημα αγωγών της Ρωσίας. Οι ΗΠΑ θεωρούν στρατηγικά επιτακτική την ανάγκη να αποφευχθεί το μεγαλύτερο μέρος του πετρελαίου να διακινείται, μέσω ρωσικών και ιρανικών αγωγών. Έχουν ανακοινώσει επίσημα την επιθυμία τους να διαμορφώσουν πολλαπλές διαδρομές, αλ-
29
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
λά στην πράξη οι ΗΠΑ έχουν ρίξει το βάρος τους στον αγωγό Μπακού - Τσεϊχάν και στις διακασπιανές γραμμές, (Baku-Ceyhan και Trans-Caspian pipelines), που θα διασχίζουν την Κασπία υποθαλάσσια και θα μεταφέρουν υδρογονάνθρακες, στον τουρκικό λιμένα του Τσεϊχάν στη Μεσόγειο. Δεδομένων των τεράστιων δαπανών, μεγάλες πετρελαϊκές εταιρείες έχουν καθυστερήσει αυτήν την πρόταση, αμφισβητώντας κατά πόσο μπορούν να καλύψουν τα κόστη της επένδυσης και της λειτουργίας. Μόνο πριν από λίγα χρόνια, η BP - Amoco, ο σημαντικότερος παράγοντας στο Αζερμπαϊτζάν και άλλα στελέχη του πετρελαίου είχαν εκφράσει σκεπτικισμό για την οικονομική βιωσιμότητα του αγωγού Μπακού - Τσεϊχάν, παρά τις υποσχέσεις για επιδοτήσεις από ΗΠΑ και Τουρκία. Και οι αναλυτές τονίζουν ότι «η πολιτική των ΗΠΑ είναι κτισμένη σε μία ψεύτικη υπόσχεση τορπιλισμού της κύριας επιρροής της Ρωσίας και του Ιράν στην περιοχή - που σημαίνει μία πολύ ισχυρότερη δέσμευση στα κράτη της Κασπίας, από ότι οι ΗΠΑ προτίθενται πραγματικά ή ακόμα και είναι σε θέση να κρατήσουν»27. Αλλά οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου και η εισβολή των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν, μετέβαλαν εντελώς το πλαίσιο. Οι ΗΠΑ πλέον βασίζονται σταθερά και στις δύο πλευρές της Κασπίας. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ υπέγραψε σύμφωνα ασφαλείας με το Αζερμπαϊτζάν και τοποθέτησε στρατεύματα στην Γεωργία, διαθέτοντας βάσεις και στρατεύματα στις ακτές της Ανατολικής Κασπίας, στο Καζακστάν, το Ουζμπεκιστάν και το Τουρκμενιστάν. Με τα αμερικανικά στρατεύματα στις θέσεις τους, η κατασκευή του αγωγού Μπακού - Τσεϊχάν ξεκίνησε επίσημα τον Οκτώβριο του 2002xviii. Οι ανησυχίες της οικονομικής βιωσιμότητας ωστόσο, είναι πραγματικές. Αν μειωθούν οι τιμές του πετρελαίου, το αργό της Κασπίας θα γίνει λιγότερο ελκυστικό. Και παρόλο που η Κασπία μπορεί εύκολα να κατέχει τα περίπου 200 δις βαρέλια πετρέλαιο, κατά την διάρκεια των τριών τελευταίων ετών, οι εκτιμήσεις των αποδεδειγμένων αποθεμάτων έχουν πράγματι περιοριστεί από 45 σε 10 δις βαρέλια28. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι με περισσότερη εξερεύνηση, θα ανακαλυφθεί αργό πολύ περισσότερο από τα 10 δις βαρέλια. Ωστόσο τελικά μπορεί να μην υπάρχει πολύ λίγο πετρέλαιο, αλλά θα υπάρχουν πάρα πολλοί αγωγοί, για να μεταφέρουν τον όγκο του πετρελαίου και του φυσικού αερίου που τελικά θα παράγεται στην Κασπία.
Μεγέθυνση Η παγκόσμια ενεργειακή κατανάλωση έχει αυξηθεί κατά 84% από το 1970, (από 207 σε 382 τετράκις εκατ. BTUs) και αναμένεται να αυξηθεί κατά ένα άλλο 60% κατά τα επόμενα 20 έτη29. Τα βιομηχανικά προηγμένα κράτη χρησιμοποιούν τη μερίδα του λέοντος αυτής της ενέργειας: οι ΗΠΑ το 25% του συνόλου της ενέργειας που καταναλώνεται στον κόσμο, η Ιαπωνία το 5% και η Δυτική Ευρώπη το 18% 30. Επί του παρόντος, οι ΗΠΑ είναι ο μεγαλύτερος καταναλωτής πετρελαίου στον κόσμο, χρησιμοποιxviii
Για τη σύνδεση των εξοπλιστικών προγραμμάτων με το πετρέλαιο βλ. σχετικό κείμενο με τίτλο: «Η Μετεξέλιξη ενός Συστήματος: Από το Στρατιωτικό-Βιομηχανικό στο Στρατιωτικό-Πετρελαϊκό Σύμπλεγμα», Βιδάκης και Γεωργαντάς, 2012.
30
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
ώντας 19 εκατ. βαρέλια από τα 77 εκατ. βαρέλια της καθημερινής παγκόσμιας κατανάλωσης. Όμως, ο ρυθμός αύξησης της κατανάλωσης ενέργειας δεν ήταν ομοιόμορφος σε όλο τον κόσμο. Η εκβιομηχάνιση και η ενσωμάτωση στη νέα παγκόσμια οικονομία, έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της χρήσης της ενέργειας στις αναπτυσσόμενες χώρες, με ρυθμό τρεις φορές μεγαλύτερο από αυτό των ΗΠΑ, της Ιαπωνίας και της Δυτικής Ευρώπης. Ενώ οι ΗΠΑ, η Δυτική Ευρώπη και η Ιαπωνία έχουν αύξηση της κατανάλωσης πετρελαίου τους κατά μέσο όρο 12%, η Κεντρική και η Νότια Αμερική έχουν άνοδο της τάξης του 40% από το 1990. Η ανάπτυξη της Ασίας επέφερε αύξηση 44% της ενεργειακής κατανάλωσης κατά την ίδια περίοδο, υπό την ηγεσία της Νότιας Κορέας και της Ινδίας, που έχουν διαπιστώσει σχετική άνοδο στα εκπληκτικά 84% και 59%, αντίστοιχα31. Η ζήτηση ενέργειας στη Λατινική Αμερική και στις αναπτυσσόμενες ασιατικές χώρες αναμένεται να υπερδιπλασιαστεί μέχρι το 2020. Αυτή η μεγέθυνση θα αποτελεί το ήμισυ της συνολικής αύξησης της ζήτησης ενέργειας στον κόσμο. Οι μεγαλύτερες αυξήσεις υπολογίζεται να προέλθουν από την Ασία. Οι ασιατικές οικονομίες προβλέπεται να υπερβούν τις ΗΠΑ, ως τους μεγαλύτερους καταναλωτές ενέργειας τα επόμενα 20 έτη. Μέχρι το 2020, οι οικονομίες αυτές εκτιμάται να εκπροσωπούν το 27% της διεθνούς κατανάλωσης ενέργειας, ενώ οι ΗΠΑ αναμένεται να καταναλώνουν το 25%, η Δυτική Ευρώπη το 18%, η Ανατολική Ευρώπη και η πρώην Σοβιετική Ένωση το 13% και η Λατινική Αμερική το 5%. Τα μεγαλύτερα κέρδη στην Ασία αναμένονται στην Κίνα, η οικονομία της οποίας διπλασιάστηκε σε μέγεθος την δεκαετία του 199032. Κατά τα επόμενα 20 χρόνια, η κατανάλωση ενέργειας στην Κίνα αναμένεται να επεκταθεί, με ρυθμό τέσσερις φορές το ποσοστό της μεγέθυνσης στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Σε λιγότερο από 10 έτη η Κίνα αναμένεται να γίνει ο μεγαλύτερος καταναλωτής πετρελαίου στην Ασία, ξεπερνώντας την Ιαπωνία ως τον δεύτερο μεγαλύτερο καταναλωτή αργού στον κόσμο μετά τις ΗΠΑ33. Η κατανάλωση αργού προβλέπεται να αυξηθεί κατά 150% έως το 2020 και η χρήση του φυσικού αερίου της Κίνας εκτιμάται ότι θα αυξηθεί κατά 1.100%34.
Ρωσία: Ο νέος δρόμος του μεταξιού; Η αναμενόμενη αύξηση της ζήτησης ενέργειας έχει τροφοδοτήσει την είσοδο νέων παραγωγών στην αγορά ενέργειας. Αλλά την μεγαλύτερη επάνοδο στις αγορές πετρελαίου, μετά από μία μακρά παύση μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, την πραγματοποίησε η Ρωσία. Πριν από την κατάρρευση του 1991, η Σοβιετική Ένωση ήταν ο μεγαλύτερος παραγωγός και ο τρίτος μεγαλύτερος εξαγωγέας πετρελαίου στον κόσμο. Ενώ η εξόρυξη δεν προσεγγίζει τα επίπεδα προ του 1989, υπάρχει πλέον αρκετή περίσσεια προσφορά, για να επαναλάβει τις εξαγωγές πετρελαίου και φυσικού αερίου. Δύο παράγοντες επέτρεψαν την επιστροφή της Ρωσίας: η σταθεροποίηση των τιμών του πετρελαίου, (από 9 δολ. ανά βαρέλι το 1998, στα 28 δολ. σήμερα), έχει κάνει τις εξαγωγές πετρελαίου πολύ πιο προσοδοφόρες. Και ειρωνικά, η οικονομική κατάρρευση της Ρωσίας έχει μειώσει όχι μόνο την εσωτερική ζήτηση, αλλά με την υποτίμη-
31
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
ση του νομίσματός της, έκανε το επενδυτικό κόστος και το ρωσικό πετρέλαιο, πολύ φθηνότερα. Η Ρωσία δεν έχει τεράστια αποθέματα πετρελαίου - όχι περισσότερα από 45 - 50 δις βαρέλια. Αλλά είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος παραγωγός στον κόσμο, και επιχειρεί με συνέπεια να κερδίσει μερίδιο στην παγκόσμια αγορά. Με τις τιμές του πετρελαίου πάνω από τον στόχο του ΟΠΕΚ των 20 δολ. το βαρέλι, η ρωσική οικονομία έχει επιδείξει σημαντική μεγέθυνση τα τελευταία χρόνια. Το ρωσικό ακαθάριστο εγχώριο προϊόν αυξήθηκε κατά 8,3% το 2000 και 5,1% το 2001. Ωστόσο η ρωσική οικονομία είναι εξαιρετικά ευαίσθητη στις τιμές του πετρελαίου. Το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο αντιπροσωπεύουν το 40% των εξαγωγών της και το 90% της αύξησης του ΑΕΠ της35. Δεδομένης της εξάρτησης της Ρωσίας από τα έσοδα του πετρελαίου, είχε συμφέρον να συνεργαστεί με τον ΟΠΕΚ για τη σταθεροποίηση των τιμών του αργού, περιορίζοντας την εξόρυξη μαζί με τις ποσοστώσεις παραγωγής του ΟΠΕΚ. Αλλά δεδομένου ότι οι τιμές του πετρελαίου είχαν σταθεροποιηθεί στα 25 δολ. ανά βαρέλι στις αρχές του 2002, η Ρωσία αρνήθηκε να συνεχίσει οποιαδήποτε συντονισμένη μείωση με τον ΟΠΕΚ. Αποζητώντας συνάλλαγμα και ζυγίζοντας τις σχέσεις της με τις ΗΠΑ στον απόηχο της 11ης Σεπτεμβρίου, η Ρωσία προσπάθησε να μεγιστοποιήσει τα κέρδη της, αυξάνοντας το μερίδιό της στις αγορές, σε βάρος του ΟΠΕΚ - ένα σχέδιο που συνδυάζεται με τη στόχευση των ΗΠΑ, να διαφοροποιήσουν τις πηγές του αργού και να μειωθεί ο έλεγχος του ΟΠΕΚ στις αγορές πετρελαίου. Ωστόσο παρά την επίδειξη της συνεργασίας μεταξύ των ΗΠΑ και της Ρωσίας, οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου και η εισβολή των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν, έχουν υπονομεύσει σημαντικά την θέση και τα σχέδια της Ρωσίας, στην περιοχή της Κασπίας και της Κεντρικής Ασίαςxix. Αλλά οι σχεδιασμοί της Ρωσίας προχωρούν πέρα από την Κασπία. Παρά το γεγονός ότι η Μόσχα είναι ένας σημαντικός παίκτης στο αργό, ο ισχυρός της παράγοντας είναι το φυσικό της αέριο. Τα παγκόσμια αποθέματα φυσικού αερίου είναι ακόμη πιο συγκεντρωμένα γεωγραφικά από το πετρέλαιο, με την Ρωσία και το Ιράν να διαθέτουν το ήμισυ των παγκοσμίων κοιτασμάτων. Διατηρώντας το 32% των διεθνών αποθεμάτων, η Ρωσία είναι στο φυσικό αέριο ότι είναι η Σαουδική Αραβία στο πετρέλαιο, (ηγεμονική δύναμη). Ενώ το αργό αναμένεται να παραμείνει η κυρίαρχη πηγή ενέργειας στον κόσμο, η κατανάλωση φυσικού αερίου προβλέπεται να αυξηθεί με ταχύτερο ρυθμό. Στην πραγματικότητα, ο Jeroen van der Veer, πρόεδρος της Royal Dutch Shell Petroleum, δήλωσε ότι: «Όλο και περισσότερο, ο 21ος αιώνας θα πρέπει να θεωρηθεί ως ο αιώνας του φυσικού αερίου»36. Η ζήτηση για φυσικό αέριο στην Κορέα, την Ταϊβάν, την Κίνα και την Ινδία αναμένεται να τριπλασιαστεί κατά την επόμενη δεκαετίαxx.
xix
Για τον «Ψυχρό Ενεργειακό Πόλεμο», βλ. Καρκαζής, Βιδάκης και Μπάλτος, 2011.
xx
Για την Ινδία βλ. ειδικότερα Βιδάκης, 2015β και Gupta & Arora, 2013.
32
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
Και οι ανάγκες σε φυσικό αέριο στην Ευρώπη θα αυξηθούν ραγδαία, καθώς περιορίζεται η χρήση του αργού. Η Ευρώπη χρησιμοποιεί ήδη φυσικό αέριο για το 22% των ενεργειακών της αναγκών. Ωστόσο, το ποσοστό αυτό μπορεί να αυξηθεί έως και 60%, κατά την επόμενη δεκαετία37. Η Ρωσία σχεδιάζει να εξασφαλίσει την θέση της, ως προμηθευτής υδρογονανθράκων προς την Ευρώπη και την Ανατολική Ασία. Οι μεγαλύτερες εταιρείες πετρελαίου της Ρωσίας, Lukoil και Yukos και ο κρατικός κολοσσός φυσικού αερίου Gazprom, που προμηθεύει ήδη την Ευρώπη με το 25% του φυσικού της αερίου, εστίασαν στην ανάπτυξη της υποδομής για την κυριαρχία τους στις ευρωπαϊκές αγορές38. Οι μεγαλύτερες επενδύσεις της Ρωσίας ωστόσο, βρίσκονται στην Ανατολή. Η μεγαλύτερη ξένη επένδυση στην Ρωσία ήταν της Exxon-Mobil, 4 δις δολ. για την ανάπτυξη των υδρογονανθράκων στη νήσο Σαχαλίνη (Sakhalin)39. Ο Philip Watts, πρόεδρος της Shell, του μεγαλύτερου ξένου επενδυτή στην Ρωσία, αποκάλεσε τη Σαχαλίνη: «το πιο φιλόδοξο σχέδιο πράσινης ανάπτυξης που αναλαμβάνω στα 30 χρόνια μου στη Shell»40. Η Σαχαλίνη νήσος, που βρίσκεται μεταξύ της Ρωσίας και της Ιαπωνίας, κατέχει 10 δις βαρέλια πετρελαίου και ακόμα μεγαλύτερα αποθέματα φυσικού αερίου. Ωστόσο, αυτά τα μικρά ποσά από μόνα τους δεν μπορούν να δικαιολογήσουν αυτό το ενδιαφέρον. Η Σαχαλίνη παρέχει μία εύκολα προσβάσιμη πηγή υδρογονανθράκων για τις αγορές της Κίνας, της Κορέας και της Ιαπωνίας. Μπορεί να χρησιμεύσει ως ο ανατολικός κόμβος μεταφοράς του πετρελαίου και των τεράστιων αποθεμάτων φυσικού αερίου της Ρωσίας και αλλού και αποτελεί ένα σημαντικό τμήμα της προσπάθειας της Ρωσίας να αναδειχθεί, ως προμηθευτής ενέργειας, προς τις επεκτεινόμενες αγορές της αναπτυσσόμενης Ασίας. Οι ρωσικές εταιρείες έχουν συνεταιριστεί με επενδυτές, όπως τις Shell, ExxonMobil, BP, Texaco, Marathon Oil, Arco και Halliburton, σχεδιάζοντας το αξίας 50 δις δολ. πρόγραμμα της Σαχαλίνης41. Η εγγύτητα της νήσου στις Ανατολικές αγορές έχει προσελκύσει επίσης το ενδιαφέρον ιαπωνικών και ασιατικών εταιρειών πετρελαίου. Οι ιαπωνικές Mitsui, Mitsubishi και Sodeco κατέχουν μερίδιο 25% στο έργο της Σαχαλίνης. Και η ινδική ONGC έχει κάνει σημαντικές επενδύσεις, για την κάλυψη των αναγκών σε αέριο της Ινδίας, που αναμένεται να τετραπλασιαστεί μέσα στα επόμενα 50 έτη42. Για να αποδώσει καρπούς οποιοδήποτε από αυτά τα έργα, απαιτούνται μεγάλες επενδύσεις. Το μέλλον της Ρωσίας μπορεί να βρίσκεται στο φυσικό αέριο, αλλά τα τρέχοντα πετρελαϊκά έσοδα θα χρηματοδοτήσουν τα μελλοντικά της σχέδια. Η Ρωσία πρέπει να εξισορροπεί δύο αντιφατικούς παράγοντες: χρειάζεται μερίδιο αγοράς και ως εκ τούτου είναι πρόθυμη να αυξήσει την παραγωγή για να μεταφέρει σ΄ αυτήν ποσοστό από τις χώρες του ΟΠΕΚ, αλλά πρέπει οι τιμές του αργού να είναι αρκετά υψηλές ώστε να κάνει τις εξαγωγές πετρελαίου της να είναι κερδοφόρες. Μία λύση για τις ρωσικές εταιρείες πετρελαίου είναι να αναζητήσουν φθηνές πηγές πετρελαίου αλλού και αυτό μπορεί να το καλύψει το Ιράκ. Με τις κυρώσεις των ΗΠΑ κατά του Ιράκ σε πλήρη ισχύ, οι ρωσικές εταιρείες (και οι γαλλικές σε μικρότερο βαθμό), «αλώνιζαν» στο Ιράκ. Οι ρωσικές επιχειρήσεις είχαν μία σημαντική διέξοδο για το ιρακινό πετρέλαιο, (βάσει του προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών «πετρέλαιο
33
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
αντί τροφίμων»), αγοράζοντας ιρακινό αργό και στη συνέχεια μεταπωλώντας το στις διεθνείς αγορές. Αλλά το πιο σημαντικό, ενώ οι αμερικανικές και οι βρετανικές πετρελαϊκές εταιρείες έχουν κρατηθεί εκτός του Ιράκ, εξαιτίας των κυρώσεων των ΗΠΑ, οι ρωσικοί όμιλοι αργού έχουν υπογράψει συμφωνίες πολλών δις δολαρίων, με την κυβέρνηση του Ιράκ για την ανάπτυξη των τεραστίων κοιτασμάτων πετρελαίου του. Η Lukoil, η μεγαλύτερη εταιρεία πετρελαίου της Ρωσίας, έχει υπογράψει συμφωνία αξίας 20 δις δολ., για την ανάπτυξη του πεδίου West Qurna, ένα κοίτασμα δυνατότητας 15 δις βαρελιών και η Zarubezhneft ολοκληρώνει συμφωνία 90 δις δολ., για την παραχώρηση του πεδίου Bin Umra. Σε εκκρεμότητα ήταν και η παραχώρηση του γιγαντιαίου κοιτάσματος Majnoon, με ένα δυναμικό 30 δις βαρέλια πετρελαίου, (μεγαλύτερο από τα συνολικά αποδεδειγμένα αποθέματα στις ΗΠΑ). Η αντίσταση του Ρώσου Προέδρου Πούτιν στην υποστήριξη του ψηφίσματος των Ηνωμένων Εθνών, που ουσιαστικά ενέκρινε τη στρατιωτική δράση των ΗΠΑ στο Ιράκ, ήταν κυρίως για να εξασφαλιστεί ότι με ή χωρίς τον Σαντάμ Χουσεΐν, θα αναγνωριστούν τα ρωσικά συμφέροντα του πετρελαίου, (καθώς και οι οφειλές του Ιράκ προς την Ρωσία).
Διατήρηση των Προβλημάτων στον Κόλπο Από τον Πόλεμο του Κόλπου το 1991, η διαφοροποίηση των πόρων του πετρελαίου και ο περιορισμός των απειλών κατά της αμερικανικής ηγεμονίας στη Μέση Ανατολή υπηρέτησαν το σκοπό τους, αλλά επέφεραν επίσης σοβαρές εντάσεις και προβλήματα - για τους συμμάχους των ΗΠΑ και τους εχθρούς τους - που αποσταθεροποίησαν την περιοχή. Η παρουσία των αμερικανικών στρατευμάτων και η μείωση του εισοδήματος του πετρελαίου έχουν υπονομεύσει βασικούς συμμάχους των ΗΠΑ, όπως τη Σαουδική Αραβία και η απομόνωση και οι οικονομικές πιέσεις έχουν εξαπολύσει ένα μεταρρυθμιστικό κίνημα στο Ιράν, που θα μπορούσε να ξεφύγει από τον έλεγχο των ίδιων των μεταρρυθμιστών. Επιπλέον, η μείωση της δημοτικότητας των κυρώσεων καθώς και η διασφάλιση της επιβίωσης του ιρακινού καθεστώτος, παραμένουν ένα αγκάθι στην πολιτική των ΗΠΑ, στη Μέση Ανατολή. Οι χαμηλότερες τιμές του αργού και η μείωση των εσόδων του πετρελαίου σε συνδυασμό με την αύξηση του πληθυσμού, είχαν σοβαρές συνέπειες για το Ριάντ. Προκάλεσαν τεράστια πίεση στην ικανότητα του Σαουδαραβικού κράτους/φυλής, στο να διατηρήσει το βιοτικό επίπεδο που είχαν συνηθίσει οι περισσότεροι Σαουδάραβες για χρόνια. Σύμφωνα με εκτιμήσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας, το εξαρτώμενο από το πετρέλαιο Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν της Σαουδικής Αραβίας μειώθηκε από 156,5 δις δολ. το 1980 σε 125,5 δις το 1995, μία πτώση 25%. Κατά την ίδια περίοδο, ο πληθυσμός της Σαουδικής Αραβίας υπερδιπλασιάστηκε, από 9 σε πάνω από 19 εκατ. Αυτό μεταφράζεται σε 62% μείωση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Το κατά κεφαλήν εισόδημα είχε μειωθεί κατά περίπου 60% από την άνοδο των τιμών του αργού το 197043. Αυτά τα προβλήματα δεν περιορίζονται στη Σαουδική Αραβία. Ακόμα κι αν ένας αριθμός από τις οικονομίες του Κόλπου έχουν ανακάμψει από το 1990, το ίδιο μοτίβο
34
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
της ελάττωσης του εισοδήματος ήταν ο κανόνας σε ένα μεγάλο μέρος του Κόλπου. Οι οικονομίες του Κόλπου έχουν όντως συρρικνωθεί με ρυθμό 2,5% ετησίως κατά την δεκαετία του 1980, μία ελάττωση διπλάσια από την κρίση που μαστίζει τις Αφρικανικές οικονομίες44. Οι οικονομικές δυσκολίες της Σαουδικής Αραβίας σε συνδυασμό με την παρουσία του στρατού των ΗΠΑ, αποτελεί γόνιμο έδαφος για αντιπολίτευση στο καθεστώς της. Επίσης, είναι αιτίες της Σαουδαραβικής ψύχρανσης των σχέσεων με τις ΗΠΑ και της αυξημένης συνεργασίας με τους μεταρρυθμιστές του Ιράν. Το Ιράν, ο δεύτερος μεγαλύτερος εξαγωγέας πετρελαίου του ΟΠΕΚ μετά τη Σαουδική Αραβία, στηρίζεται στο πετρέλαιο για το 70% των συναλλαγματικών του εσόδων. Ωστόσο η παραγωγή του έχει ελαττωθεί κατά 45% από την επανάσταση του 1979. Η έλλειψη επενδύσεων επιδρά στα μεγέθη της παραγωγής, της παλαιότητας των γεωτρήσεων και των πεδίων που παράγουν λιγότερο, ενώ νέες ανακαλύψεις αδυνατούν να πραγματοποιηθούν. Το Ιράν πρέπει να επενδύσει 90 δις δολ., μόνο για να διατηρήσει τον όγκο παραγωγής στα τρέχοντα επίπεδα45. Με την αδυναμία εσωτερικής χρηματοδότησης αυτών των επενδύσεων, το Ιράν έχει ανοίξει την βιομηχανία πετρελαίου του σε ξένες επενδύσεις, για πρώτη φορά από το 1979. Ακριβώς όπως έχουν γίνει επιζήμια τα έσοδα πετρελαίου του Ιράν, είναι και η ενίσχυση της εσωτερικής κατανάλωσης ενέργειας. Κατά τα τελευταία 20 χρόνια, ο πληθυσμός του Ιράν έχει διπλασιαστεί, αυξάνοντας την κατανάλωση ενέργειας με ταχείς ρυθμούς. Αν συνεχιστούν οι σημερινές τάσεις, το Ιράν, τέταρτος μεγαλύτερος στον κόσμο εξαγωγέας πετρελαίου, θα είναι καθαρός εισαγωγέας αργού σε 15 έτη. Αυτό θα ήταν καταστροφικό για την ιρανική οικονομία και το καθεστώς. Παρά τις οικονομικές κυρώσεις των ΗΠΑ, το Ιράν άσκησε αρκετά επιτυχημένα την προσέλκυση μεγάλων πετρελαϊκών ομίλων, για την ανάπτυξη νέων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων. Η Shell, η BP, η γαλλική TotalFina, οι ιταλικές AGIP και ENI, η ρωσική Gazprom, η Petronas της Μαλαισίας και η Mitsui της Ιαπωνίας, συμμετέχουν σε διάφορα προγράμματα του Ιράν. Ακριβώς όπως οι πετρελαϊκές εταιρείες της Ρωσίας ήταν περισσότερο από ευτυχείς στο να εκμεταλλευτούν το κενό στην παραγωγή αργού του Ιράκ, οι «σύμμαχοι» των ΗΠΑ, στην Ιαπωνία και την Δυτική Ευρώπη ήταν πρόθυμοι να χρησιμοποιήσουν την απουσία των ΗΠΑ για να σχηματίσουν την δική τους ανεξάρτητη σχέση με το Ιράν και να διασφαλίσουν τις δικές τους συμφωνίες πετρελαίου και φυσικού αερίου, εκτός του ελέγχου της Ουάσιγκτον. Κατά ειρωνικό τρόπο, η Σαουδική Αραβία, το δημιούργημα της αμερικανικής ιμπεριαλιστικής δύναμης στον Κόλπο και το ιρανικό καθεστώς, το αποτέλεσμα μίας επανάστασης κατά της αυτής δυνάμεως, αντιμετωπίζουν ανάλογα προβλήματα. Η συνεργασία τους είναι ένα προϊόν οικονομικής αναγκαιότητας, για τη σταθεροποίησή τους και την διασφάλιση των πετρελαϊκών τους εσόδων.
35
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
Επιστροφή στον Κόλπο Οι νέοι παίκτες (παραγωγοί αργού), μπορεί να έχουν εξασθενήσει τον ΟΠΕΚ, αλλά οι παραγωγοί του Κόλπου - και σε επέκταση ο ΟΠΕΚ - εξακολουθούν να κατέχουν όλα τα πλεονεκτήματα στην εξόρυξη πετρελαίου. Το αργό του Κόλπου είναι το φθηνότερο στην άντληση, τα αποθέματά του είναι τα μεγαλύτερα στον κόσμο και κατέχει διεθνώς τη μεγαλύτερη πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα, επιτρέποντας τον καλύτερο έλεγχο της προσφοράς πετρελαίου και των τιμώνxxi. Οι νέες ανακαλύψεις στην Κασπία Θάλασσα, την Αφρική και τη Νότια Αμερική έχουν αυξήσει το ποσό του πετρελαίου εκτός του συστήματος ποσοστώσεων του ΟΠΕΚ, παρέχοντας εναλλακτικές πηγές για την γιγάντια αμερικανική αγορά αργού καθώς και τις άλλες αναπτυσσόμενες αγορές. Αλλά ακόμα μεγαλύτερες ανακαλύψεις στον Περσικό Κόλπο έχουν αυξήσει το μερίδιο της Μέσης Ανατολής και του ΟΠΕΚ στα παγκόσμια κοιτάσματα. Το 1980, η Μέση Ανατολή, κατείχε το 55% των αποδεδειγμένων διεθνών αποθεμάτων και ο ΟΠΕΚ το 66%. Επί του παρόντος, το μερίδιο της Μέσης Ανατολής έχει ανέλθει στο 69%, ενώ οι χώρες του ΟΠΕΚ κατέχουν πλέον το 80% των παγκόσμιων αποθεμάτων46. Και δεδομένου ότι τα μικρότερα αποθέματα των χωρών εκτός ΟΠΕΚ εξαντλούνται πολύ γρήγορα, τα κοιτάσματά τους θα εξαντληθούν, κατά μέσο όρο, σε 15 χρόνια, ενώ το πετρέλαιο του ΟΠΕΚ αναμένεται να διαρκέσει για άλλα 80 έτη47. Το πετρέλαιο του Κόλπου έχει επίσης πολύ φθηνότερη παραγωγή, γεγονός που το καθιστά πολύ πιο επικερδές. Το κόστος παραγωγής για τα κράτη του ΟΠΕΚ στον Περσικό Κόλπο είναι περίπου 1,5 δολ. ανά βαρέλι, σε σύγκριση με περίπου 4,5 δολ. στις ΗΠΑ, 5,5 δολ. στον Καναδά, 7 δολ. στην Κασπία Θάλασσα και 10 δολ. στην Ρωσία48. Με την πρόβλεψη του διπλασιασμού των παγκόσμιων εισαγωγών αργού από τον Κόλπο στις επόμενες δύο δεκαετίες, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία για την κυριαρχία του Κόλπου στις αγορές πετρελαίου. Ο Περσικός Κόλπος εξακολουθεί να είναι το στρατηγικό βραβείο του κόσμου. (The Persian Gulf is still the world’s strategic prize).
Ιράκ: Μία Εισβολή - Πολλοί Στόχοι Τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001 έδωσαν στη σπείρα του Μπους μία μοναδική ευκαιρία για μετακίνηση, από την ανάσχεση των εντάσεων στον Περσικό Κόλπο, στην επίλυσή τους μία για πάντα, υπέρ των συμφερόντων της. Οι ΗΠΑ στοχεύουν πλέον να διευθετήσουν «τα προβλήματα του Ιράκ και του Ιράν», να αποκαταστήσουν τη Σαουδική Αραβία σε τροχιά και να επαναφέρουν τον ΟΠΕΚ στην κατάσταση προ του 1970. Σύμφωνα με τα λόγια μίας πρόσφατης παρουσίασης του Πενταγώ-
xxi
Αναλυτικότερα βλ. Βιδάκης Ιωάννης (επιμ.), (2015α), «ΤΟ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΑΞΗ», του Dr. Gal Luft.
36
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
νου, το Ιράκ θεωρείται από τις ΗΠΑ ως «τακτικός άξονας», για την εκ νέου μορφοποίηση της Μέσης Ανατολήςxxii σε Ισραηλινο–Αμερικανικές γραμμές49. Σε περίπτωση εισβολής των ΗΠΑ, το Ιράκ θα γίνει μία τεράστια πηγή φθηνού πετρελαίου υπό αμερικανικό έλεγχο, που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να υπονομεύσει τον ΟΠΕΚ, παρέχοντας τον πολιορκητικό κριό για συνδιαλλαγή με το Ιράν και τη Σαουδική Αραβία καθώς και ένα μοχλό εναντίον των πιθανών πολιτικών ή οικονομικών αντιπάλων της Ουάσιγκτον. Με 112 δις βαρέλια, το Ιράκ έχει τώρα αποδεδειγμένα τα μεγαλύτερα κοιτάσματα στον κόσμο, μετά τη Σαουδική Αραβία με 265 δις βαρέλια. Και όπως όλο το άλλο αργό της Μέσης Ανατολής, το ιρακινό πετρέλαιο είναι φθηνό στην εξόρυξη. Το πετρέλαιο του Ιράκ, ακριβώς όπως και της Σαουδαραβίας, επικεντρώνεται γεωγραφικά, με πεδία που περιέχουν 10 έως 30 δις βαρέλια σε μία θέση. Αυτό μεταφράζεται σε χαμηλό κόστος εξερεύνησης και παραγωγής. Εκτός από την παροχή στις ΗΠΑ της μόχλευσης στην τιμή του αργού, ο έλεγχος των ιρακινών πετρελαίων θα είναι επίσης μία οικονομική ευλογία, για τους πετρελαϊκούς γίγαντες των ΗΠΑ. Μετά τον τελευταίο πόλεμο του Κόλπου το 1991, υπήρξε ένα χρυσωρυχείο για τις αμερικανικές εταιρείες πετρελαίου, όπως η Halliburton του Ντικ Τσένι, για την ανοικοδόμηση των πετρελαϊκών υποδομών του Κουβέιτ και της Σαουδικής Αραβίας, που καταστράφηκαν στον πόλεμο. Το ίδιο θα επαναληφθεί στο Ιράκ. Το μόνο ερώτημα είναι ο αριθμός των συμβολαίων που θα ανατεθούν σε αμερικανικές επιχειρήσεις και ποια ψίχουλα θα δοθούν σε ρωσικές και γαλλικές εταιρείες, για να κερδίσουν τη συναίνεσή τους. Οι χαμηλότερες τιμές πετρελαίου θα σφίξουν τον κλοιό, γύρω από την πάσχουσα και εξαρτώμενη από το αργό, οικονομία του Ιράν. Γιατί να μην αφήσουμε την οικονομία να κατευνάσει το Ιράν και να εκτελέσει ευκολότερα το έργο της μεταβολής του καθεστώτος, στο κράτος υπ. αρ. δύο της λίστας του Μπους του «άξονα του κακού»; Οι ίδιες οικονομικές πιέσεις, σε συνδυασμό με αρκετή «διπλωματική» πειθώ, θα μπορούσαν επίσης να αναγκάσουν τη Σαουδική Αραβία να επιστρέψει στον έλεγχο των ΗΠΑ. Το ιρακινό αργό θα μπορούσε επίσης να είναι ένας μοχλός κατά των ισχυρών αντιπάλων των ΗΠΑ, παρέχοντας ένα χρήσιμο εργαλείο για να υπονομεύσουν τους ανταγωνιστές τους, όπως την Ρωσία και την Κίνα και παρεμποδίζοντας τη Μόσχα να επεκτείνει τα σχέδια ανάπτυξης του πετρελαίου της. Οι ΗΠΑ δύνανται επίσης να κρατήσουν υπό έλεγχο, την Γαλλία, την Γερμανία και την Ιαπωνία, που θα μπορούσαν να αποτελέσουν απειλή για την αδιαμφισβήτητη κυριαρχία τους. Όπως το έθεσε στην «Asia Times», ο συγγραφέας Pepe Escobar: «Το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο δεν είναι ο απώτερος στόχος των ΗΠΑ. Πρόκειται για τον Έλεγχο. Εάν οι ΗΠΑ ελέγχουν τις πηγές της ενέργειας των αντιπάλων τους - Ευρώπης, Ιαπωνίας, Κίνας και άλλων χωρών που φιλοδοξούν να είναι πιο ανεξάρτητες, θα κερδίζουν»50.
xxii
Σχέδιο που επισημαίνεται και στο Βιδάκης και Μπάλτος, 2013.
37
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
Σοκ και Δέος Αλλά υπάρχει επίσης μία πολιτική διάσταση, η οποία ωθεί τις Ηνωμένες Πολιτείες να εισβάλουν στο Ιράκ, η οποία είναι εξίσου σημαντική με τον έλεγχο του πετρελαίου. Και αυτό είναι απλά το γεγονός ότι το νέο Δόγμα Μπους δεν μπορεί να θεωρηθεί «αξιόπιστο», εφόσον ο Σαντάμ Χουσεΐν παραμένει στην εξουσία. Όπως το έθεσε ο καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο της Βοστώνης, Angelo Codevilla: «Όποιος μισεί την Αμερική μπορεί να δει το Ιράκ και να πει: περιφρόνησε με επιτυχία την Αμερική και επιβίωσε για να το καυχάται»51. Η ανησυχία λοιπόν δε είναι ότι το Ιράκ αποτελεί πραγματική στρατιωτική απειλή, αλλά το ότι έχει «απαξιώσει» τις ΗΠΑ. Το σημείο αυτό υπογραμμίζεται από τον Gregory Copley, επικεφαλής του Διεθνούς Συνδέσμου Στρατηγικών Μελετών, (International Strategic Studies Association): «Το Ιράκ είναι ένα στάδιο στην οδό για την διασφάλιση των συμφερόντων των ΗΠΑ και η αξιοπιστία τους θα χαθεί ολοκληρωτικά, εφόσον δεν είναι αποτελεσματική. Οι ΗΠΑ, πρέπει να γίνει αντιληπτό, ότι έχουν τον τρόπο τους με την παγκόσμια κοινότητα. Αυτή είναι η πραγματικότητα της ιστορικής δύναμης»52. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, ο μεγαλύτερος πόλος ισχύος, προάγουν την αδιαμφισβήτητη στρατιωτική ισχύ τους, για να διατηρήσουν το πλεονέκτημά τους έναντι ανταγωνιστών και φίλων, (οι οποίοι μπορεί να είναι αυριανοί αντίπαλοι). Ενώ σε καιρό ειρήνης, οι συμφωνίες, οι συμβάσεις και τα εμπορικά συμβόλαια είναι υπό διαπραγμάτευση για μία περίοδο μηνών, ακόμη και ετών, για την επίλυση των διαφορών σχετικά με την χάραξη των παγκόσμιων αγορών, στον πόλεμο τα ζητήματα τίθενται πιο γρήγορα και άμεσα. Όταν μία δύναμη κατακτά, στη συνέχεια λαμβάνει με τις συνθήκες, αυτό που επιζητεί. Στον πόλεμο, η κατοχή είναι τα εννέα δέκατα του νόμου. Αν οι πετρελαϊκοί όμιλοι των ΗΠΑ ακολουθούν τους ρωσικούς και γαλλικούς ανταγωνιστές τους, στην εκμετάλλευση του πετρελαίου στο Ιράκ, ή αν έχουν παραμείνει έξω από το Ιράν, μετά την επιβολή οικονομικών κυρώσεων από τις ΗΠΑ, ενώ οι ευρωπαϊκές, ιαπωνικές και ρωσικές εταιρείες έχουν υπογράψει επικερδείς συμφωνίες, μία «μεταβολή καθεστώτος», μπορεί να τα αλλάξει όλα αυτά. Ο ιμπεριαλισμός της παλαιάς εποχής έχει επιστρέψει.
38
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ 1
Energy Information Administration (EIA), «World Oil Demand, 1970-2001», Πίνακας 4.6, διαθέσιμο στην www.eia.doe.gov.
2
Ομοίως, Πίνακας 1.8.
3
Ομοίως, «Annual energy review 2000», Πίνακας 1.11.
4
Παραπομπή στο Anthony Sampson, «The Seven Sisters», (New York: Viking Press, 1975), σελ. 60.
5
Michael Tanzer, «The Energy Crisis: World Struggle for Power and Wealth», (New York: Monthly Review Press, 1974), σελ. 44.
6
Ομοίως, σελ. 48.
7
Παραπομπή στο Tanzer, σελ. 18.
8
Ομοίως, σελ. 18.
9
Sampson, σελ. 153.
10
Tanzer, σελ. 14, 15.
11
Ομοίως, σελ. 58.
12
Sampson, σελ. 232.
13
Tanzer, σελ. 60.
14
Sampson σελ. 189.
15
Ghassane Salameh, «Political power and the Saudi state», MERIP Reports, Οκτώβριος 1980, σελ. 6.
16
Παραπομπή στο Dhofar, «Revolution and Politics of Oil in the Persian-Arabian Gulf», φυλλάδιο της Iranian Students Association and Arab Students of North California, Δεκέμβριος 1974.
17
Παραπομπή στο Michael T. Klare, «Resource Wars», (New York: Metropolitan Books, 2001), σελ. 61.
18
Dhofar, «Revolution and Politics of Oil».
19
EIA, «Country Analysis Briefs: OPEC, October 2002», διαθέσιμο στην www.eia.doe.gov/emeu/cabs/opec.html.
20
21
Anthony Cordesman, «Saudi Arabia, the US, and the Structure of Gulf Alliance», Center for Strategic and International Studies, Φεβρουάριος 1999, σελ. 17. Jimmy Carter ομιλία του 1980, «State of the Union», παραπομπή στο Klare, σελ. 4.
39
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
22
Joe Stork and Martha Wenger, «From rapid deployment to massive deployment», Middle East Report, Ιαν. – Φεβ. 1991, σελ. 25.
23
Federation of American Scientists, «Military aid database», διαθέσιμο στην
www.fas.org/asmp/profiles. 24
EIA, «Non-OPEC fact sheet, May 2001», διαθέσιμο στην
www.eia.doe.gov/emeu/cabs/nonopec.html. 25
EIA, «Country analysis briefs, Caspian region, 2002», διαθέσιμο στην
www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspian.html. 26
Αναφορά στο Phil Gasper, «Afghanistan, the CIA, bin Laden, and the Taliban», International Socialist Review 20, Νοέβριος - Δεκέμβριος 2001, σελ. 34.
27
Oksana Antonenko, International Institute for Strategic Studies, αναφορά στο Paul Taylor, «Economics trips up U.S. Caspian policy», Reuters, 26 Οκτωβρίου 1998.
28
EIA, «Country analysis briefs: Caspian region, years 2000, 2001, 2002», διαθέσιμο στην www.eia.doe.gov/emeu/cabs/caspian.html.
29
EIA, «World energy outlook 2002» και «World energy consumption 1970-2020», διαθέσιμα στην www.eia.doe.gov/oiaf/ieo/figure_2.html.
30
EIA, Πίνακας E1, «World primary energy consumption», διαθέσιμο στην www.eia.doe.gov/emeu/iea/tablee1.html.
31
Ομοίως.
32
Klare, σελ. 16.
33
EIA, «World energy outlook, 2002», διαθέσιμο στην www.eia.doe.gov/oiaf/ieo/world.html.
34
Klare, σελ. 17.
35
EIA, «Country analysis briefs: Russia», διαθέσιμο στην http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs-russia.
36
Meena Janarhdan, «Time to tap the gas», Asia Times, 27 Σεπτεμβρίου 2002, διαθέσιμο στην www.atimes.com
37
Ομοίως.
38
EIA, «Country analysis briefs: Russia», διαθέσιμο στην www.eia.doe.gov/emeu/cabs/russia.html.
39
Fiona Hill, «Russia, 21st century’s energy superpower», Brookings Review, Άνοιξη 2002, σελ. 28-31.
40 41
Benjamin Fulford, «Energy’s Eastern Front», Forbes, 24 Δεκεμβρίου 2001. «Oil, gas, refining, and petrochemical market in Russia», διαθέσιμο στην Trade Market UK, www.tradepartners.gov.uk/oilandgas/russia/profile/overview.shtml.
40
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
42
43 44
45
«Exxon-Mobil to start drilling in Russia’s Sakhalin I in October», AFX News, 11 Φεβρουαρίου 2002, διαθέσιμο στην www.ananova.com.news/business. Cordesman, σελ. 39, 40. Anthony Cordesman, «US strategy and Middle East trends», Μάρτιος 1998, Center for Strategic and International Studies, σελ. 9. EIA, «Country analysis briefs: Iran», διαθέσιμο στην
www.eia.doe.gov/emeu/cabs/iran.html. 46
OPEC, «Annual Statistical Report, 2000», διαθέσιμο στην www.opec.org.
47
EIA, «Non-OPEC fact sheet, May 2001», διαθέσιμο στην
www.eia.doe.gov/emeu/cabs/nonopec.html. 48
EIA, «World energy outlook: 2001» και «Non-OPEC fact sheet 1998», διαθέσιμα στην www.eia.doe.gov.
49
Αναφορά στο Brian Whittaker, «Playing skittles with Saddam», Guardian (UK), 3 Σεπτεμβρίου 2002.
50
Pepe Escobar, «The roving eye, Pipelinestan», Part 2, Asia Times, 26 Ιανουαρίου 2002, διαθέσιμο στην www.atimes.com/c-asia/DA26Ag01.html.
51
Brian Mitchell, «U.S. strategy in the Middle East Goes Way Beyond Just Iraq», Investor’s Business Daily, 20 Σεπτεμβρίου 2002.
52
Brian Mitchell, «U.S. strategy in the Middle East Goes Way Beyond Just Iraq», Investor’s Business Daily, 20 Σεπτεμβρίου 2002.
41
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
42
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
ΠΡΟΣΘΕΤΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (Από τον Επιμελητή) 1. Vidakis Ioannis, (2015). «THE ORIGINS OF ENERGY SECURITY: BRITISH ENERGY POLICY IN THE MIDDLE EAST», [εισήγηση επιμελητή, σε Διεθνές Συνέδριο για την Ενεργειακή Ασφάλεια στην Ανατολική Μεσόγειο, (International Congress on Energy Security in Eastern Mediterranean Region), στη Μερσίνα Τουρκίας, (14-16/12/2013)] και δημοσίευση στην επιστημονική έκδοση «Sosyoekonomi», του «Center for Market Economics and Entrepreneurship of Hacettepe University», τ. 23 (25), σελ. 3145, http://dergipark.ulakbim.gov.tr/sosyoekonomi/article/viewFile/5000123127/50001 20273 2. Βιδάκης Ιωάννης, (επιμ.), (2015α). «ΤΟ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΑΞΗ», του Dr. Gal Luft, Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων, Τομέας Α΄, Κείμενο Εργασίας υπ. αρ. 16, Απρίλιος 2015, http://www.acastran.org/keimena_ergasias/ 3. Βιδάκης Ιωάννης, (επιμ.), (2015β). «EΛΕΓΧΟΣ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ ΚΥΒΕΡΝΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ!», των Anshuman Gupta και Surbhi Arora, Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων, Τομέας Α΄, Κείμενο Εργασίας υπ. αρ. 20, Ιούνιος 2015, http://www.acastran.org/keimena_ergasias/ 4. Anshuman Gupta και Surbhi Arora, (2013). «Control Oil – Rule the World!», University of Petroleum & Energy Studies, Dehradun, Ινδία, http://www.internationalseminar.org/XIV_AIS/TS%205%20B/7.%20Surbhi%20Arora .pdf – πρόσβαση 10/12/2013. 5. Vidakis Ioannis και Baltos Georgios, (2015). «Security Aspects of “Geoenergeia” and the Significance of Energy Resources Management in International Politics», στο «Geopolitics of Energy», του «Canadian Energy Research Institute, CERI», Vol. 37, Issue 3, March 2015, σελ. 2-16. 6. Βιδάκης Ιωάννης, Διδακτορική Διατριβή υπό έγκριση, (2015). «Η ασφάλεια ενεργειακών δικτύων στην Ανατολική Μεσόγειο: Ο Ρόλος της Τουρκίας», ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ, ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ, Τμήμα Ναυτιλίας και Επιχειρηματικών Υπηρεσιών. 7. Βιδάκης Ιωάννης και Γκινάκης Νεκτάριος, (2014). «Πετρέλαια Βενεζουέλας: Πολιτική, Οικονομία, Ενέργεια και Ισχύς. Διδάγματα από την Γεωιστορία και την Γεωενέργεια», Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων, Τομέας Α΄, Κείμενο Εργασίας υπ. αρ. 01, http://www.acastran.org/keimena_ergasias/ 8. Καρκαζής Γιάννης και Βιδάκης Ιωάννης, (2014). «Η Ενεργειακή Πολιτική των ΗΠΑ», τ. 52, Μάιος 2014, σελ. 86-97.
43
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
9. Βιδάκης Ιωάννης και Μπάλτος Γεώργιος, (2013). «Ενεργειακή Ασφάλεια και Ελλάδα», Διπλογραφία, (κείμενα εργασίας), εκδ. ΔΥΡΟΣ. 10. Καρκαζής Γιάννης και Βιδάκης Ιωάννης, (2013). «ΠΕΤΡΕΛΑΪΚΕΣ ΚΡΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ», τ. 38, Μάρτιος 2013, σελ. 92-105. 11. Βιδάκης Ιωάννης, (2013). «Η διπλωματία της ενέργειας στον 21ο αιώνα - Ομιλία Χίλαρι Κλίντον», «Ελληνική Άμυνα & Τεχνολογία», τ. 44, Σεπτέμβριος 2013, σελ. 100-113. 12. Βιδάκης Ιωάννης, Μπάλτος Γεώργιος και Χωματά Φιλίππα, (2012α). «ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ Α΄ Μέρος», κείμενο εργασίας, «Ελληνική Άμυνα & Τεχνολογία», τ. 27, Απρίλιος 2012, σελ. 86-97. 13. Βιδάκης Ιωάννης, Μπάλτος Γεώργιος και Χωματά Φιλίππα, (2012β). «ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ Β΄ Μέρος», κείμενο εργασίας, «Ελληνική Άμυνα & Τεχνολογία», τ. 28, Μάιος 2012, σελ. 86-97. 14. Βιδάκης Ιωάννης, Αλομπέιντ Άρεφ και Μπάλτος Γεώργιος, (2012γ). «Η Βρετανική Ενεργειακή Πολιτική διαμορφώνει τη Μέση Ανατολή Α΄ ΜΕΡΟΣ», κείμενο εργασίας, «Ελληνική Άμυνα & Τεχνολογία», τ. 31, Αύγουστος 2012, σελ. 106-115. 15. Βιδάκης Ιωάννης, Αλομπέιντ Άρεφ και Μπάλτος Γεώργιος, (2012δ). «Επάνοδος των Βρετανών στη Μέση Ανατολή; Β΄ ΜΕΡΟΣ», κείμενο εργασίας, «Ελληνική Άμυνα & Τεχνολογία», τ. 32, Σεπτέμβριος 2012, σελ. 106-115. 16. Βιδάκης Ιωάννης και Γεωργαντάς Δημήτριος, (2012). «Η Μετεξέλιξη ενός Συστήματος: Από το Στρατιωτικό-Βιομηχανικό στο Στρατιωτικό-Πετρελαϊκό Σύμπλεγμα», κείμενο εργασίας, «Ελληνική Άμυνα & Τεχνολογία», τ. 33, Οκτώβριος 2012, σελ. 96-115. 17. Βιδάκης Ιωάννης και Γκινάκης Νεκτάριος, (2012). «Πετρέλαια Βενεζουέλας: Κρατικά και Επιχειρηματικά Συμφέροντα, Εγχώρια και Ξένα», τ. 35, Δεκέμβριος 2012, σελ. 96-105. 18. Παλαιός Παναγιώτης, Βιδάκης Ιωάννης και Μπάλτος Γεώργιος, (2011). «Η Οικονομική Διπλωματία του Σχεδίου Μάρσαλ», κείμενο εργασίας, «Ελληνική Άμυνα & Τεχνολογία», τ. 23, Δεκέμβριος 2011, σελ. 100-113. 19. Καρκαζής Γιάννης, Βιδάκης Ιωάννης και Μπάλτος Γεώργιος, (2011). «Ψυχρός Ενεργειακός Πόλεμος», κείμενο εργασίας, «Ελληνική Άμυνα & Τεχνολογία», Ιούνιος 2011, σελ. 112-121. 20. Καρκαζής Γιάννης, Βιδάκης Ιωάννης και Μπάλτος Γεώργιος, (2010). «Γεωενέργεια – μια νέα ανάγνωση του κόσμου», κείμενο εργασίας, «Ελ. Άμυνα & Τεχνολογία», τ. 03, Απρ. 2010.
44
Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, Saman Sepehri
The Academy for Strategic Analyses (ASA) is an independent non-profit scientific and research institution, a think-tank, based in Athens. It was founded in 2014, by scientists from the Hellenic Armed Forces and Hellenic Security Corps, who hold a PhD or holders of other high level qualifications, with rich scientific, research and writing work and collaboration with Greek and foreign universities, research centres and institutes, in various scientific fields. Moreover distinguished personalities from military, diplomatic and academic areas and other high-profile scientists, became members of the Academy. The main task of the ASA is the development of scientific work and activities in the field of Strategic Studies, Defense, Security and Foreign Policy, the elaboration of scientific analyses, research and studies, as well as the provision of specialized advisory and educational services in those articles, at national, European and international levels. In this framework, the Academy's activities are developed within scientific areas, such as: (a) Analysis of strategic environment, (b) Analysis of the Defense and Security Policy, (c) System analysis, technology and economy, (d) Operational research, command and control. The Academy will cooperate with international organizations, academic-scientific institutions and other centers of scientific research with a related object, as well as with authoritative scientists, militaries, diplomats, etc., especially in the Euro-Atlantic and the wider Mediterranean environment.
10, Feidiou str., 10678 ATHENS www.acastran.org info@acastran.org https://www.facebook.com/AcademyStrategicAnalyses
45
Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων
ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ - 36
Φειδίου 10, 10678 ΑΘΗΝΑ www.acastran.org, asa@acastran.org https://www.facebook.com/AcademyStrategicAnalyses
46
ISSN: 2407-9863