ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΗΜΕΡΙΔΑΣ ΣΣΕ

1

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΗΜΕΡΙΔΑ ΠΡΑΚΤΙΚΑ

Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ & ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ

Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων 9 Δεκεμβρίου 2016

2

3

Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων 9 Δεκεμβρίου 2016

Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ & ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ

Ελληνική Εταιρεία Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο (ΕΕΜΔΕΔ) Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων (ΑΣΑ)

4

Τίτλος: Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ - ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ & ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ Επιμέλεια: Ιωάννης Παρίσης

ISΒN: 978-618-82983-0-9 Copyright © Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων Έκδοση: Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων Φειδίου 10, Αθήνα asa@acastran.org, www.acastran.org Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, ή η απόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη. Νόμος 2121/1993 και κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.

5

Η Ελληνική Εταιρεία Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο είναι επιστημονικό σωματείο μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα (ΝΠΙΔ), με πολυετή εμπειρία στους τομείς κατάρτισης επιστημονικών - εκπαιδευτικών προγραμμάτων στο πεδίο των διαδικτυακών συμπεριφορών. Ο σκοπός της Εταιρείας είναι επιστημονικός και κοινωφελής, έρχεται δε να επιτελέσει κοινωνικό έργο συμβάλλοντας με τη δράση της κυρίως:  στην αναγνώριση, τη μελέτη και την αντιμετώπιση της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο  στη πρόληψη των δυσμενών συνεπειών της μη έγκαιρης διάγνωσης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο,  στην ευαισθητοποίηση του κοινωνικού συνόλου, της επιστημονικής κοινότητας και της Πολιτείας στις επιπτώσεις της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο,  στην ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση των ειδικών Ψυχικής Υγείας, καθώς και άλλων Ιατρικών Ειδικοτήτων,  στην εφαρμογή προγραμμάτων υποστήριξης των εθισμένων στο Διαδίκτυο και των οικογενειών τους,  στη συνεχιζόμενη εκπαίδευση διεπιστημονικών ομάδων. http://www.hasiad.gr/

Η Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων (ΑΣΑ), είναι επιστημονικό σωματείο, μη κερδοσκοπικού χαρακτή-ρα, που ιδρύθηκε το 2014 με έδρα την Αθήνα, από επιστήμονες που προέρχονται από τις Ένοπλες Δυνάμεις και τα Σώματα Ασφαλείας, διδάκτορες ελληνικών και ξένων πανεπιστημίων ή κάτοχοι άλλων υψηλού επιπέδου τίτλων σπουδών, με πλούσιο επιστημονικό, ερευνητικό και συγγραφικό έργο και συνεργασία με ελληνικά και ξένα πανεπιστήμια, κέντρα μελετών και ινστιτούτα, σε διάφορα επιστημονικά πεδία. Επίσης, μέλη της ΑΣΑ είναι προσωπικότητες του διπλωματικού, του ακαδημαϊκού, του επιχειρηματικού χώρου και άλλοι επιστήμονες υψηλού κύρους με επιστημονική δραστηριότητα σε γνωστικά αντικείμενα τα οποία συνάδουν προς τους σκοπούς της. Σκοπός της ΑΣΑ είναι η ανάπτυξη επιστημονικού έργου και δράσεων στα πεδία των Στρατηγικών Σπουδών, της Άμυνας, της Ασφάλειας και της Εξωτερικής Πολιτικής, η εκπόνηση επιστημονικών αναλύσεων, ερευνών, μελετών και εκπαιδευτικού έργου στα παραπάνω πεδία, σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. http://www.acastran.org/

6

7

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

Τ

ην Παρασκευή 9 Δεκεμβρίου 2016, πραγματοποιήθηκε στην ΣΣΕ, ημερίδα με θέμα «Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ», που οργανώθηκε από κοινού από την Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων (ΑΣΑ) και την Ελληνική Εταιρεία Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο (ΕΕΜΔΕΔ). Εισηγήσεις παρουσίασαν:  Από την πλευρά της ΑΣΑ οι Δρ. Ιωάννης Παρίσης, Πρόεδρος και Δρ. Δημήτριος Χούπης, Μέλος.  Από την πλευρά της ΕΕΜΔΕΔ οι Δρ. Κων. Σιώμος, Πρόεδρος και Δρ. Χαράλ. Τσέκερης, Μέλος.  Συμμετείχε επίσης ο Αστυνομικός Διευθυντής Γεώργιος Παπαπροδρόμου, επικεφαλής της Δίωξης Ηλεκτρονι-κού Εγκλήματος, Την Τράπεζα των ομιλητών συντόνισε ο Συνταγματάρχης (ΕΠ) Σωτ. Παπαδόπουλος, Διευθυντής του Γραφείου Έρευνας-Πληροφορικής της ΣΣΕ. Την Ημερίδα παρακολούθησαν ο Διοικητής της Σχολής, Υποστράτηγος Δημ. Αλεβίζος, ο Διευθυντής Στρατιωικής Εκπαιδεύσεως Ταξίαρχος. Ε. Χαροκόπος, ο Κοσμήτορας της Σχολής, Καθηγητής Νικ. Δάρας, το στρατιωτικό προσωπικό της Σχολής και οι Ευέλπιδες. Η Ημερίδα αυτή αποτέλεσε την πρώτη κοινή δράση των δύο επιστημονικών φορέων - ΕΕΜΔΕΔ και ΑΣΑ - στο πλαίσιο του μνημονίου συνεργασίας μεταξύ τους που υπέγραψαν. Απετέλεσε δε συνέχεια της πρώτης συνεργασίας τους, τον Ιούνιο 2016, με τη συμμετοχή της ΑΣΑ στο 5ο Διεθνές Διεπιστημονικό Συνέδριο e-Life2016 που οργανώθηκε από την ΕΕΜΔΕΔ.1

1

Σχετικά με το συνέδριο στο http://elifecongress.org/. Τα Πρακτικά συμμετοχής της ΑΣΑ στο http://www.acastran.org/synedria/

8

9

Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ 1. Μεγαλώνοντας τους νέους του Διαδικτύου..…. 11 Δρ. Κωνσταντίνος Σιώμος, Ψυχίατρος παιδιών και εφήβων, Πρόεδρος ΕΕΜΔΕΔ

2. Το πλαίσιο της ψηφιακής κοινωνίας: Μεγάλα δεδομένα & συλλογικές αξίες….…….…………… 21 Δρ. Χαράλαμπος Τσέκερης, Διδάσκων στο ΕΚΠΑ, Επιστημονικός Συνεργάτης του ΚΕΕΚ Ακαδημίας Αθηνών, Μέλος ΕΕΜΕΔ και ΑΣΑ

3. Από το Δόρυ στο e-Power: Ο Πόλεμος στην Ψηφιακή Εποχή..…………………………………………... 37 Δρ. Ιωάννης Παρίσης, Υποστράτηγος ε.α., Διδάκτωρ Πολιτικής Επιστήμης, Πρόεδρος ΑΣΑ

4. Προκλήσεις ψηφιακών επικοινωνιών για τις ΕΔ κατά την επόμενη εικοσαετία…………..……. 55 Δρ. Δημήτριος Χούπης, Ταξίαρχος, Διδάκτωρ ΕΜΠ, Μέλος ΑΣΑ

5. Σύγχρονες Μορφές Κυβερνοεγκλήματος……...… 67 Γεώργιος Παπαπροδρόμου, Αστυνομικός Διευθυντής, Επικεφαλής Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος ΕΛ.ΑΣ.

10

11

ΜΕΓΑΛΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΝΕΟΥΣ ΤΟΥ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ

Κωνσταντίνος Σιώμος MD, MSc, PhD Ψυχίατρος παιδιών και εφήβων, Πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο (www.hasiad.gr)

Εισαγωγή

Π

ρόσφατες μετρήσεις κάνουν λόγο πως 3,5 δισ. άνθρωποι το 45% του παγκόσμιου πληθυσμού είναι χρήστες του INTERNET ενώ, 1,6 δισ. είναι οι χρήστες του Facebook. Πουθενά δεν είναι σαφέστερη η ευρύτατη διάδοση της χρήσης του Διαδικτύου από ό,τι στη ζωή του σύγχρονου εφήβου. Οι έφηβοι, περισσότεροι από το 90% των οποίων διαθέτουν κινητό τηλέφωνο, έχουν επικοινωνία με τους συνομηλίκους τους μέσω προηγμένων smartphones, ιστοσελίδων κοινωνικής δικτύωσης, γραπτών μηνυμάτων και βιντεοσυνομιλίας. Η διαδικτυακή τεχνολογία πέρα από τα πολλά θετικά που προσφέρει, δημιουργεί ένα μοναδικό σύνολο δυσκολιών για τους παρορμητικούς και συναισθηματικά ασταθείς εφήβους που τείνει να αναγνωριστεί διεθνώς.

1. Χρήση του Διαδικτύου Σε άρθρο στο περιοδικό Νευρολογία (Σιώμος και συν. 2010), ο όρος «χρήση» του διαδικτύου διακρίνεται στις εξής κατηγορίες:



Τυπική χρήση του διαδικτύου, χρήση που κάνει το 80% του πληθυσμού. Αναφέρεται σε καλοήθη χρήση που γίνεται στο εργασιακό περιβάλλον ή σε χώρους αναψυχής.

12 

Προβληματική χρήση του διαδικτύου, αναφέρεται στη χρήση όπου δεν εξυπηρετείται κάποιος συγκεκριμένος σκοπός, παρά αποτελεί αυτοσκοπό προειδοποιώντας για πιθανή κατάχρηση.



Κατάχρηση του διαδικτύου, αποτελεί ένα δυσπροσαρμοστικό και επαναλαμβανόμενο μοτίβο χρήσης που οδηγεί σε σημαντική έκπτωση της λειτουργικότητας σε χρονική διάρκεια 12 μηνών. Συνέπειες της κατάχρησης του διαδικτύου, αποτελούν: η αποτυχία στη διεκπεραίωση σημαντικών ευθυνών στην εργασία, στο σχολείο ή στο σπίτι, εμφάνιση κοινωνικών και διαπροσωπικών προβλημάτων, δημιουργία καταστάσεων όπου παρατηρούνται αρνητικές σωματικές συνέπειες, ακόμη και προβλήματα με το νόμο. Ο διαδικτυακός εκφοβισμός (cyberullying) ανήκει σε αυτήν την κατηγορία της καταχρηστικής χρήσης του μέσου.



Εξάρτηση από το διαδίκτυο, αποτελεί μια χρόνια, προοδευτική ασθένεια, ψυχική διαταραχή που συμπεριλαμβάνει τη καταναγκαστική χρήση του διαδικτύου που ενέχει απώλεια ελέγχου, και τη συνέχιση της χρήσης παρά τις δυσμενείς συνέπειες. Η διάγνωση της εξάρτησης απαιτεί στη διάρκεια ενός δωδεκάμηνου, τρία από τα ακόλουθα: ανάπτυξη «ανοχής» όταν ο χρήστης βρίσκεται για αρκετό χρονικό διάστημα στο διαδίκτυο, συμπτώματα «στέρησης» όταν δεν είναι συνδεδεμένος στο διαδίκτυο, χρήση του διαδικτύου για όλο και μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, ανεπιτυχείς προσπάθειες να μειωθεί ή να ελεγχθεί ο χρόνος χρήσης, παραίτηση από σημαντικές κοινωνικές, επαγγελματικές ή δραστηριότητες αναψυχής, συνέχιση

13 της χρήσης παρά τη γνώση ύπαρξης επίμονων ή επαναλαμβανόμενων βιολογικών ή ψυχολογικών προβλημάτων τα οποία προκλήθηκαν ή επιδεινώθηκαν από τη χρήση. 

Εθισμός στο διαδίκτυο, πρόκειται για κατάσταση που πληροί τα στοιχεία της εξάρτησης, όπου όμως πλέον είναι η συνήθης συμπεριφορά του χρήστη και υπάρχει σοβαρή αποδιοργάνωση της καθημερινότητας. Στην κατηγορία αυτή εμπίπτουν οι ακραίες συμπεριφορές, όπως η παραμέληση των αναγκών του εαυτού τους ή συγγενικών προσώπων.

2.

Νευροβιολογική προσέγγιση

Η χρήση του διαδικτύου αυξάνει την έκκριση των ενδογενών οπιοειδών, που με τη σειρά τους αυξάνουν την απελευθέρωση της ντοπαμίνης στο κέντρο ανταμοιβής του εγκεφάλου, η οποία ευθύνεται για την εγκατάσταση της εθιστικής συμπεριφοράς, άμεσα, συνδεόμενα με τους υποδοχείς των οπιοειδών στον επικλινή πυρήνα, και έμμεσα, συνδεόμενα με τους μ-υποδοχείς των οπιοειδών στους διάμεσους νευρώνες. Η σύνδεση των ενδογενών οπιοειδών στους μ-υποδοχείς των διάμεσων νευρώνων, αναστέλλει την GABAεργική νευρομεταβίβαση προς τους νευρώνες της κοιλιακής περιοχής της καλύπτρας, κάτι που με τη σειρά του ευοδώνει την ντοπαμινεργική μεταβίβαση μεταξύ της κοιλιακής μοίρας της καλύπτρας και του επικλινούς πυρήνα ( Bostwick 2008 ).

Βασικά ερωτήματα ζητούν απαντήσεις Δύο βασικά ερωτήματα που απασχολούν την επιστημονική κοινότητα διεθνώς είναι εάν ο εθισμός στο διαδίκτυο θα εξελιχθεί ως η επιδημία του 21ου αιώνα (Christakis 2010) και αν θα αναγνωριστεί επίσημα ως νέα ψυχική διαταραχή (Block 2008). Στην Κορέα το 4% των παιδιών υποφέρουν από τη διαταραχή. Τα επιδημιολογικά δεδομένα στην Ευρώπη ξεκινούν από 1% οι παλαιότερες έρευνες και φτάνουν το 16,3%, στη Μέση Ανατολή 1-12%, ενώ στην Ασία το πρόβλημα κορυφώνεται κυρίως στην Κίνα 2 – 18%.

14 Στην Ελλάδα έρευνες της Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο, δείχνουν ότι η περιφέρεια αντιμετωπίζει σοβαρότερο πρόβλημα σε σχέση με το κέντρο όπου ο εθισμός συναντάται σε ποσοστό μόλις 1% σε έρευνα της ΜΕΥ του Νοσοκομείου Παίδων Αγλαΐα Κυριακού (Tsitsika et al. 2009). Χαρακτηριστικά, στη Θεσσαλία η έρευνα (Siomos et al. 2008) έδειξε ότι ο εθισμός άγγιξε το 8,2%, στην Κω η πρώτη έρευνα (Fisoun et al. 2012) έδειξε 11%, ενώ η δεύτερη (Siomos et al. 2012) 16,3%, και στη Χίο (Κυππαρίση 2011) φτάνει το 15%. Αντίστοιχη έρευνα πραγματοποιήθηκε και στην Κύπρο (Σιώμος & Φλώρος 2011) όπου το ποσοστό εθισμού των εφήβων ανέρχεται στο 16%, με το 25% του μαθητικού πληθυσμού να αφιερώνει στο διαδίκτυο πάνω από 5 ώρες την ημέρα.

Εικόνα 1: Αποτελέσματα έρευνας που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό European Child and A Adolescent Psychiatry.

15 Ακολουθεί σχετικό διάγραμμα αποτελεσμάτων της διαχρονικής έρευνας για τον εθισμό στο διαδίκτυο στην Κω (2008-2010), τα οποία έχουν δημοσιευθεί στο περιοδικό European Child and Adolescent Psychiatry (Siomos et al. 2012) (Εικόνα 1).

3.

Εθισμός

Η πρώτη χώρα που αναγνώρισε την διαταραχή είναι η Κίνα, το έτος 2008. Οι συνήθεις διαδικτυακές δραστηριότητες στις οποίες οι χρήστες εθίζονται είναι η αναζήτηση – διακίνηση πορνογραφικού υλικού, η αναζήτηση πληροφοριών, τα on line παιχνίδια, τα τυχερά παιχνίδια, οι διαδικτυακές αγορές και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Από έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Κύπρο σε συνεργασία με το συμβούλιο νεότητας του Δήμου Λατσιών για την ανάλυση του ρόλου των γονέων στη διαδικτυακή συμπεριφορά των παιδιών (Σιώμος & Φλώρος 2011), στο ερώτημα που τέθηκε για το αν η διαδικτυακή συμπεριφορά των γονέων επηρεάζει τη διαδικτυακή συμπεριφορά των παιδιών, η απάντηση ήταν ότι η διαδικτυακή συμπεριφορά των παιδιών επηρεάζεται κυρίως από τα αδέλφια και τους φίλους στατιστικά σημαντικά. Επίσης διαπιστώθηκε, ότι αποτελεί προστατευτικό παράγοντα έναντι του εθισμού, όταν ο δεσμός μεταξύ γονέων και παιδιών στηρίζεται στη φροντίδα με διακίνηση συναισθήματος, ενώ μη προστατευτικό παράγοντα αποτελούν η αδιαφορία ή η υπερπροστασία. Σημαντικό στοιχείο αναφοράς αποτελεί και το γεγονός ότι οι γονείς σε σύγκριση με τα παιδία υποτιμούν τα συμπτώματα του εθισμού των παιδιών τους στο διαδίκτυο, σε σχέση με το πως εκείνα βιώνουν τις συμπεριφορές εθισμού (Siomos et al. 2012). Οι κύριοι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες που προηγούνται του εθισμού στο διαδίκτυο είναι η πολυετής χρήση του διαδικτύου, ο χρόνος που αφιερώνει το άτομο στο διαδίκτυο, η έλλειψη σχέσεων και η μοναξιά (Douglas et al. 2008). Ο εθισμός σχετίζεται με πολλές ψυχικές διαταραχές, ενώ από διαχρονική έρευνα προέκυψε ότι η ΔΕΠ-Υ, η κατάθλιψη, η κοινωνική φοβία και η εχθρικότητα αποτελούν τους σημαντικότερους προγνωστικούς παράγοντες του εθισμού στο διαδίκτυο (Ko et al. 2009). Οι συνέπειες που επιφέρει ο εθισμός του διαδικτύου στον έφηβο είναι η μείωση α) του χρόνου που αφιερώνει με την οικογένεια και τους φίλους, β) του διαβάσματος, των σχολικών του επιδόσεων απότομα ή προοδευτικά, της διάρκειας του ύπνου και γ) του ενδιαφέροντος για χόμπι και για οποιαδήποτε σωματική δραστηριότητα.

16

17 Διαχρονική κλινική έρευνα που πραγματοποιήθηκε στη στο ειδικό Ψυχιατρικό ιατρείο παιδιών και εφήβων στο Ιπποκράτειο Γ. Ν. Θεσσαλονίκης (Σιώμος 2011) σε κλινικό πληθυσμό 43 παιδιών με εθισμό στο διαδίκτυο (2008-2010) έδειξε ότι οι κύριες αιτίες προσέλευσης των οικογενειών στο στο ειδικό ιατρείο είναι η απομόνωση (30,2%), η βίαιη-αντιδραστικής συμπεριφοράς προς τους γονείς κατά την προσπάθεια οριοθέτησης της χρήσης (14%), η πτώση της σχολικής επίδοσης (37,2%), και η αποδιοργάνωση σε επίπεδο καθημερινότητας (18,6%). Τα 9 στα 10 παιδιά που επισκέφτηκαν το ειδικό ιατρείο ήταν αγόρια. Το κύριο πρόβλημα σε επίπεδο κλινικού πληθυσμού αποτελούν τα διαδικτυακά παιχνίδια και κυρίως τα παιχνίδια των πολλαπλών ρόλων. Στο 70% των περιπτώσεων του κλινικού δείγματος η ψυχοπαθολογία εμφανίζεται μετά τον εθισμό, ενώ σε ένα 30% προϋπάρχει.

4.

Αντιμετώπιση του εθισμού από τους γονείς

Οι γονείς δεν πρέπει να υποτιμούν την επίδραση του διαδικτύου στα παιδιά τους, ενώ θα πρέπει να κρατούν κοινή στάση απέναντι στο πρόβλημα. Οι γονείς οφείλουν να δείχνουν το ενδιαφέρον τους χωρίς επικριτική διάθεση κυρίως στους εφήβους οι οποίοι εκδηλώνουν συχνά αντιδραστικότητα λόγω του αναπτυξιακού σταδίου στο οποίο βρίσκονται. Θα πρέπει να αναπτύσσεται η συνεργασία με το παιδί για την κατάρτιση ενός προγράμματος χρήσης του Διαδικτύου καθώς και η καλλιέργεια εναλλακτικών ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων από την πρώτη παιδική ηλικία. Η θεραπεία ξεκινά από την πρόληψη. Για το λόγο αυτό θα πρέπει να υπάρχει εκπαίδευση των παιδιών και των εφήβων όσον αφορά την ορθολογική χρήση του διαδικτύου. Τα παιδιά πρέπει να γνωρίζουν ότι μεταξύ των κινδύνων του διαδικτύου είναι και ο εθισμός.

Συμπεράσματα Είναι πλέον αποδεκτό πως η σχέση των παιδιών με το διαδίκτυο χτίζεται σταδιακά και σε βάθος χρόνου και ο ρόλος της εκπαίδευσης στην ομαλή μετάβαση από την κοινωνία όπως την γνωρίζαμε στην κοινωνία της πληροφορίας είναι πολύ σημαντικός. Στην έννοια της εκπαίδευσης για την ασφαλή, ηθική, δημιουργική και ορθολογική χρήση του διαδικτύου από τα παιδιά, οφείλουν να συμμετέχουν, οι γονείς, το σχολείο και οι ειδικοί επιστήμονες της διάδρασης των νέων τεχνολογιών με τον άνθρωπο.

18 Η εθιστική χρήση του διαδικτύου είναι ένα φαινόμενο που απασχολεί ολοένα και περισσότερο τους επαγγελματίες της ψυχικής υγείας. Η ευαισθητοποίηση της κοινωνίας και των ιατρών είναι αναγκαία ώστε να εντοπίζεται έγκαιρα το πρόβλημα και να παραπέμπεται ο χρήστης στις κατάλληλες δομές ώστε να μπορέσει να βρει τη κατάλληλη βοήθεια για να αντιμετωπίσει τη παθολογική του συμπεριφορά.

Κωνσταντίνος Σιώμος Ψυχίατρος παιδιών και εφήβων, διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος εξειδίκευσης της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (Κοινωνική Ψυχιατρική-Παιδοψυχιατρική). Υπήρξε υπεύθυνος σχεδιασμού/οργάνωσης του πρώτου στην Ελλάδα Ειδικού Ψυχιατρικού Ιατρείου για τον εθισμό στο Διαδίκτυο (Ιπποκράτειο Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης, 2008-2010). Έχει αναλάβει ως επιστημονικά υπεύθυνος ερευνητικές/επιμορφωτικές δράσεις συνεργαζόμενος με το ΥΠΕΘΑ (2014) και τα Υπουργεία Παιδείας και Υγείας της Κύπρου (2011, 2012), ενώ από το 2011 συμμετέχει σε επιμορφώσεις του κοινού σε συνεργασία με τη Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος. Είναι ιδρυτικό μέλος και Πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης της Διαταραχής Εθισμού στο Διαδίκτυο.

19

Αναφορές [1] www.hasiad.gr [2] «Έρευνα, πρόληψη, αντιμετώπιση των κινδύνων στη χρήση του διαδικτύου», Σειρά Νέες Τεχνολογίες και Ψυχική Υγεία, Απρίλιος 2011 Βιβλιογραφία [1] Bostwick JM, Bucci JA. (2008). Internet sex addiction treated with naltrexone. Mayo Clinic Proceedings. February ;83(2):226-230.

[2] Block JJ. (2008). Issues for DSM-V: Internet Addiction. Am J Psychiatry ; 165:3.

[3] Christakis D. (2010). Internet addiction: a 21 st century epidemic? BMC Med;8:61.

[4] Douglas A. C., Mills J. E., Niang M., et al.( 2008). Internet addiction: Metasynthesis of qualitative research for the decade 1996-2006. Comput Hum Behav ;24:3027-3044.

[5] Ko Chih-Hung, Yen Ju-Yu, Chen Cheng-Sheng, Yeh Yi-Chun, Yen ChengFang. (2009). Predictive Values of Psychiatric Symptoms for Internet Addiction in Adolescents: A- 2-Year Prospective Study. Arch Pediatr Adolesc Med ;163(10):937-943.

[6] Kraut R .(1998). Internet Paradox:: A Social Technology That Reduces Social Involvement and Psychological Well-Being? American Psychologist 53 (9):1017-1031.

[7] Siomos KE, Floros G, Mouzas OD, Angelopoulos NV. (2009). Validation of Adolescent Computer Addiction Test at a Greek sample. Psychiatriki 20 (3):222-232.

[8] Siomos K, Braimiotis D, Floros G, Dafoulis V, Angelopoulos N. (2010). Insomnia symptoms among Greek adolescent students with excessive computer use. Hippokratia 14 (3):203 -207.

[9] Siomos K, Dafouli E, Braimiotis D, Mouzas O, Angelopoulos N .(2008). Internet addiction among Greek adolescent students. CyberPsychology & Behavior 11 (6):653-657 [10] Fisoun V, Floros G, Geroukalis D, Ioannidi N, Farkonas N, Sergentani E, Angelopoulos N, Siomos K. (2012). Internet addiction in the island of Hippocrates: the associations between internet abuse and adolescent off-line behaviours. Child and Adolescent Mental Health 17 (1):37-44. doi:10.1111/j.1475-3588.2011.00605.x

20 [11] Fisoun V, Floros G, Siomos K, Geroukalis D, Navridis K (2012). Internet Addiction as an Important Predictor in Early Detection of Adolescent Drug Use Experience-Implications for Research and Practice. Journal of Addiction Medicine. doi:10.1007/s10899-011-9291-8.

[12] Siomos K., Dafoulis V., Floros G., Karagiannaki-Kastani I., & Christianopoulos K. (2010). Presentation of a specialized outpatient unit for internet and PC addiction-first year of operations, results, recommendations for the future. European Psychiatry ;25:413.

[13] Σιώμος Κ, Νταφούλης Β, Φλώρος Γ, Σιτζόγλου Κ. Διαφοροδιαγνωστικά διλήμματα στην εθιστική χρήση Η/Υ και διαδικτύου. Παρουσίαση και συζήτηση δύο κλινικών περιστατικών. Νευρολογία 2010, 19(3):184-191.

[14] Siomos K, Floros G, Fisoun V, Dafouli E, Farkonas N, Sergentani E, Lamprou M, Geroukalis D. Evolution of Internet addiction in Greek adolescent students over a two-year period; the impact of parental bonding. European Child & Adolescent Psychiatry 2012 [in press] [15] Σιώμος Κωνσταντίνος. (2008). Εθισμός των εφήβων στους Η/Υ και το διαδίκτυο: Ψυχιατρικά συμπτώματα και διαταραχές ύπνου. Διδακτορική Διατριβή, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας [16] Tsitsika A , Critselis E , Kormas G et al. (2009). Internet use and misuse: a multivariate regression analysis of the predictive factors of internet use among Greek adolescents. European Journal of Paediatrics, 128(6); 65565.

21

ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Δρ. Χαράλαμπος Τσέκερης Εντεταλμένος Διδασκαλίας στο Τμήμα ΕΜΜΕ του ΕΚΠΑ και Επιστημονικός Συνεργάτης του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας της Ακαδημίας Αθηνών. Μέλος της Ακαδημίας Στρατηγικών Αναλύσεων

1.

Διαδίκτυο και συλλογικά φαντασιακά

Η

εφεύρεση του διαδικτύου (Berners Lee, 1990) και κυρίως η έλευση του Κοινωνικού Ιστού (Web 2.0)2, των δυνητικών κοινοτήτων και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (που πλέον κατακλύζουν την καθημερινότητα των πολιτών, ιδίως των νέων), καλλιέργησαν μεγάλες προσδοκίες ή/και βεβαιότητες αναφορικά με τη σχέση κοινωνίας και νέων τεχνολογιών. Αυτές οι προσδοκίες/βεβαιότητες μπορούν να συμπυκνωθούν ιδεοτυπικά σε τέσσερα συλλογικά φαντασιακά:

2



Το φαντασιακό της άμεσης δημοκρατίας



Το φαντασιακό της ελεύθερης επιλογής



Το φαντασιακό των ιδιωτικών απολαύσεων



Το φαντασιακό της εξοικονόμησης χρόνου

Το Web 2.0, ως ποιοτική εξέλιξη, ωρίμανση, ενηλικίωση ή μετάλλαξη του World Wide Web 1.0 (WWW, Web ή Παγκόσμιος Ιστός), αξιοποίησε και διεύρυνε σε οικουμενική κλίμακα τη μετάβαση από τον ΑSCΙΙ (Αmerican Standard Code for Ιnformation Ιnterchange, Αμερικανικός Πρότυπος Κώδικας για Ανταλλαγή Πληροφοριών) στο υπερ-κείμενο.

22 Ωστόσο, οι συλλογικές αυτές αφηγήσεις και αναπαραστάσεις προσκρούουν σε μια πολύπλοκη πραγματικότητα χρήσης του διαδικτύου (από τη συντριπτική πλειοψηφία της κοινωνίας), σύμφωνα με την οποία αναδύονται διαρκώς ρίσκα/κίνδυνοι αναφορικά με την ποιότητα της δημοκρατίας (πχ, μαζική επιτήρηση, μεγάλα δεδομένα και αποικισμός του κυβερνοχώρου από πανίσχυρα οικονομικά συμφέροντα), με το εύρος και την ελευθερία των επιλογών (πχ, στερεότυπες ταυτότητες, αναπαραγωγή κυρίαρχων πολιτισμικών προτύπων, κατευθυνόμενη κατανάλωση κοκ), καθώς και με τη συσχέτιση διαδικτυακής ψυχαγωγίας / απολαύσεων και εξάρτησης/εθισμού (ή εμβύθισης σε «τέλεια» δυνητικά περιβάλλοντα). Παράλληλα, ο ελεύθερος χρόνος των χρηστών σχεδόν εκμηδενίζεται μέσα στον ασύλληπτο καταιγισμό της (τοξικής) πληροφορίας και των αυξημένων (συχνά ψευδών) επικοινωνιακών αναγκών.

2.

Διαδίκτυο και μετά-αλήθεια

Στην ψηφιακή εποχή, η αλήθεια αποτελεί ένα δυναμικό διακύβευμα. Με τον όρο «post-truth» (η λέξη του 2016 κατά τον οίκο Oxford Dictionaries) εννοούμε τη συνθήκη κατά την οποία τα αντικειμενικά γεγονότα έχουν μικρότερη επιρροή στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης από τις επικλήσεις προς το θυμικό και τις προσωπικές απόψεις (Oxford Dictionary, 2016). Χωρίς αμφιβολία, η εκρηκτική και μη γραμμική εξάπλωση της μεταμοντέρνας «μετά-αλήθειας» είναι πολιτικά επικίνδυνη και καταδεικνύει την άμεση ανάγκη για ριζική αλλαγή παραδείγματος τόσο στον μικρόκοσμο της επιστήμης/μεθοδολογίας (που μέσα στον αλγοριθμικό κυκεώνα των Μεγάλων Δεδομένων οφείλει να υπερασπιστεί και να συζητήσει δημοσίως την αλήθεια και τα γεγονότα ενάντια σε κάθε μορφής hoax ή post-fact), όσο και στο πεδίο της πολιτικής επικοινωνίας και της κοινωνίας εν γένει, όπου η πόλωση, ο κυνισμός, ο λαϊκισμός, η δημαγωγία και η χειραγώγηση, σε τελευταία ανάλυση, (1) ενισχύουν την παρωχημένη κουλτούρα, τις αμυντικές πολιτισμικές νοοτροπίες, την εσωστρέφεια, τη συλλογική οδύνη και την ευαλωτότητα και χειραγωγισιμότητα του πολίτη,

23 (2) τείνουν να αλλοιώσουν το δημοκρατικό θεμέλιο της καθημερινής ζωής και να εξαφανίσουν τον ουσιαστικό δημόσιο διάλογο και αναστοχασμό.

Πηγή: www.oxforddictionaries.com/ Βασικό όχημα της παραπάνω εξάπλωσης είναι τα σύγχρονα ψηφιακά μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπου τα πολιτικά σχόλια συνήθως δεν εμπεριέχουν στέρεα και ορθολογικά πολιτικά επιχειρήματα και χαρακτηρίζονται από συναισθηματική φόρτιση, απλοϊκά ή εύκολα (πρόχειρα) συμπεράσματα και απόλυτη προφορικότητα λόγου. 3 Επομένως, η σοβαρή αναζήτηση της 3

Πολλοί ερευνητές έχουν ήδη προειδοποιήσει για τις μεγάλες αλλαγές που δημιουργούνται από την αρχιτεκτονική και τη χρήση των ψηφιακών μέσων κοινωνικής δικτύωσης, όπως η πολιτική περιχαράκωση, ο φανατισμός και ο εξτρεμισμός (πχ, Helen Margetts, Philip Howard, William Dutton, Samuel Woolley, Bruce Bimber, Samantha Shorey, Luciano Floridi, Elihu Katz, L. Carr, Sherry Turkle κ.ά.). Στις μέρες μας, παρατηρείται ένας φαύλος κύκλος που σχηματίζεται μεταξύ πόλωσης, λαϊκισμού και μετά-αλήθειας (βλ. https://www.weforum.org/agenda/2016/08/the-biggest-threat-todemocracy-your-social-media-feed). Η αλήθεια σαφώς απαιτεί χρόνο και κόπο: «Χρειάζεται πολλές ώρες ένας οικονομολόγος να ζυγίσει, π.χ., τα θετικά και τα αρνητικά του PSI του 2012, αλλά χρειάζεται μόνο δέκα λεπτά ένας τσαρλατάνος να αποφανθεί ότι καταστράφηκαν τα ασφαλιστικά ταμεία από αυτό» (Α. Δοξιάδης, kathimerini.gr/885414/opinion/epikairothta/politikh/h-poiothta-ths-enhmerwshs-kaih-texnologia).

24 αλήθειας και η εκσυγχρονιστική αναβάθμιση του δημόσιου διαλόγου και αναστοχασμού θα πρέπει να αποτελέσουν κύρια συστατικά του πλαισίου για την αναδυόμενη ψηφιακή κοινωνία.. Επίσης, το πλαίσιο αυτό οφείλει να ενισχύσει και να αναδείξει τον πρωταγωνιστικό ρόλο της κοινωνίας των πολιτών στη δημιουργία ενός νέου οικοσυστήματος πληροφορίας, γνώσης, καινοτομίας, παραγωγής και υπηρεσιών. Ένα δημοκρατικό οικοσύστημα που θα υπηρετεί πολίτες, δημιουργικές ιδέες, καινοτόμες πρωτοβουλίες και κοινές αξίες, συμβάλλοντας στην ψηφιακή νοημοσύνη, τη συλλογική ευφυΐα και την κοινωνική εμπιστοσύνη, συνεργασία, ποικιλομορφία, ανθεκτικότητα, βιωσιμότητα και ευημερία.

3.

4η Βιομηχανική Επανάσταση & Ψηφιακή Νοημοσύνη

Στο συμφραζόμενο της έλευσης της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης, ή «Ιndustry 4.0», που έχει ως αιχμή τα λεγόμενα «κυβερνο-φυσικά συστήματα», οι ανθρώπινες κοινωνίες καλούνται να προσαρμοστούν αποτελεσματικά στις επιταχυνόμενες τεχνολογικές εξελίξεις, όπως λχ το Διαδίκτυο των Πραγμάτων και των Νάνο-Πραγμάτων, τη νανοτεχνολογία, τη νευροεπιστήμη, τη βιοτεχνολογία, τη συνθετική βιολογία, το 3D Printing, τη ρομποτική, τα αυτόνομα οχήματα4, την τεχνητή νοημοσύνη5 και τα Μεγάλα Δεδομένα (Big Data), τα οποία οδηγούν σε εκθετική αύξηση της συστημικής πολυπλοκότητας (βλ. Σχήμα παρακάτω). Υπολογίζεται ότι σε μια δεκαετία

4

Τροποποιημένα Toyota Prius και Lexus SUV έχουν ήδη διανύσει χιλιάδες χιλιόμετρα στους δρόμους της Καλιφόρνιας στο πλαίσιο σχετικών δοκιμών.

5

Στις μέρες μας, ο συνδυασμός τεχνητής νοημοσύνης και αυτόνομων όπλων οδηγεί στην υβριδική τεχνολογία της «στρατιωτικής τεχνητής νοημοσύνης» (military artificial intelligence), η οποία αλλάζει τους θεμελιώδεις κανόνες του πολέμου, αλλά και εγείρει μείζονα ηθικά διλήμματα (βλ. http://www.slate.com/articles/technology/future_tense/2016/12/the_difficulty_of_defi ning_military_artificial_intelligence.html). Για παράδειγμα, η αμερικανική υπηρεσία DARPA (Defense Advanced Research Projects Agency), που ερευνά νέες στρατιωτικές τεχνολογίες, φέρεται να εξελίσσει τώρα τα αποκαλούμενα LAWS (lethal autonomous weapons systems), τα οποία μπορούν να εντοπίσουν και να σκοτώσουν στόχους δίχως να χρειάζεται ανθρώπινη άδεια ή επίβλεψη.

25 περίπου, ο όγκος των ψηφιακών δεδομένων που θα παράγονται θα διπλασιάζεται κάθε 12 ώρες, αντί για κάθε 12 μήνες όπως σήμερα.

Πηγή: http://futurict.blogspot.com (Dirk Helbing) Τούτο απαιτεί τον ριζικό επανασχεδιασμό των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών μας συστημάτων, προσδίδοντας νέο νόημα σε παραδοσιακές έννοιες και ανθρώπινες αξίες, όπως ο εαυτός, η ταυτότητα, η εργασία, η κοινότητα και η οικογένεια. Δεν χρειάζεται απλώς μια μικρής κλίμακας προσαρμογή, αλλά «συνεκτική και πρωτοποριακή συστημική μεταμόρφωση» (Klaus Schwab)6. Ειδικότερα, η αναγκαιότητα για ενδυνάμωση του κοινωνικού υποκειμένου (που καθημερινά συμβάλλει στην ανάδυση της ψηφιακής κοινωνίας ως ατομικός χρήστης του διαδικτύου και των νέων τεχνολογιών) μέσω της καλλιέργειας της ψηφιακής νοημοσύνης έρχεται δυναμικά στο προσκήνιο. Σύμφωνα με το DQ Project (projectdq.org), η ψηφιακή νοημοσύνη (DQ) αποτελεί μονάδα μέτρησης της ικανότητας κοινωνικής, συναισθηματικής και

6

Βλ. http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=769887

26 γνωστικής προσαρμογής στην πολύπλοκη ψηφιακή ζωή. Η νοημοσύνη αυτή αναφέρεται σε οκτώ αλληλο-εφαπτόμενα πεδία: 1) Ταυτότητα (digital identity). Η ικανότητα δημιουργίας και διαχείρισης μιας επώνυμης ψηφιακής ταυτότητας και online παρου-σίας. Οφείλουμε όλοι μας ωα αναστοχαζόμαστε υπεύθυνα για το ποιες είναι οι επιπτώσεις και οι επιδράσεις αυτής της παρουσίας (η οποία μπορεί να ειδωθεί ως μια συνεχής και ρέουσα διαδικασία).

2) Βέλτιστη χρήση (digital use). Η ικανότητα χρήσης των ψηφιακών μέσων κατά τρόπο που θα προλαμβάνει προβληματικές online συμπεριφορές, θα δημιουργεί νέες ευκαιρίες και θα εξασφαλίζει μια υγιή ισορροπία μεταξύ online και offline ζωής. Η επίτευξη του μέτρου αποτελεί πάντοτε ένα μεγάλο ζητούμενο.

Πηγή: www.projectdq.org

27 3) Προστασία (digital security). Η ικανότητα διαχείρισης online διακινδυνεύσεων και κινδύνων, όπως λχ ο κυβερνο-εκφοβισμός (cyberbullying), η αποπλάνηση ανηλίκου (grooming), η κλοπή ταυτότητας και προσωπικών δεδομένων (fishing), η οικονομική εκμετάλλευση, ο προσηλυτισμός, η ριζοσπαστικοποίηση κτλ.

4) Ασφάλεια (digital safety). Η ικανότητα ανίχνευσης και αποφυγής κυβερνοαπειλών (πχ, hacking, scams, malware, adware κτλ), αλλά και κατανόησης και εφαρμογής βέλτιστων πρακτικών (best practices) και κατάλληλων εργαλείων ασφάλειας (security tools).

5) Συναισθηματική νοημοσύνη (digital emotional intelligence). Η ικανότητα να θέτει κανείς τον εαυτό του στη διανοητική και ψυχοσυναισθηματική κατάσταση ενός άλλου προσώπου στο πλαίσιο της online αλληλεπίδρασης. Η ψηφιακή ενσυναίσθηση (empathy) αποτελεί θεμελιώδη αξία ανάπτυξης των online δικτύων και του ψηφιακού πολιτισμού εν γένει.

6) Επικοινωνία (digital communication). Η ικανότητα αποτελεσματικής επικοινωνίας και συνεργασίας, όπως επίσης και οικοδόμησης ισότιμων και αλληλέγγυων σχέσεων, μέσω της αναστοχαστικής χρήσης των ψηφιακών μέσων.

7) Αλφαβητισμός (digital literacy). Η ικανότητα αναζήτησης, αξιολόγησης, υπεύθυνης χρήσης, διαμοιρασμού και παραγωγής περιεχομένου στο διαδίκτυο. Η ψηφιακή εγγραματοσύνη αφορά επίσης στην οριζόντια ικανότητα κριτικής υπολογιστικής σκέψης (computational thinking).

8) Δικαιώματα (digital rights). Η ικανότητα κατανόησης και προάσπισης προσωπικών και νομικών δικαιωμάτων (πχ, ιδιωτικότητα, πνευματική ιδιοκτησία, ελευθερία της έκφρασης και του λόγου, ελεύθερη πρόσβαση στη γνώση, στην πληροφόρηση και στην ενημέρωση κτλ). Η ενίσχυση της ψηφιακής δημόσιας σφαίρας συνδέεται αδιάρρηκτα με ολοκληρωμένες πολιτικές ψηφιακής εισδοχής (digital inclusion) και διάχυσης (νεοπαγών) ψηφιακών δικαιωμάτων, όπως επίσης και με την ουσιαστική ανάπτυξη και δυναμική μιας (πολυδεκτικής) ψηφιακής κοινωνίας πολιτών. Φυσικά, το ανοικτό λογισμικό (open software) μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στην παραπάνω κατεύθυνση.

28

4.

Σε τι είδους ψηφιακή κοινωνία θέλουμε να ζήσουμε;

Όπως η Πρώτη, η Δεύτερη και η Τρίτη Βιομηχανικές Επαναστάσεις, η Τέταρτη φέρει νέα ρίσκα και νέες προκλήσεις. Οι επερχόμενες αλλαγές είναι τόσο πολύπλοκες και βαθιές που, από τη μάκρο-σκοπιά της ανθρώπινης ιστορίας, εποχή μεγαλύτερων υποσχέσεων ή δυνητικών (υπαρξιακών) κινδύνων. Προς το παρόν, οι αναδυόμενες κοινωνικές αδικίες είναι τρομακτικές.

Diego Rivera, 'Frozen Assets” (1931-32

29 Οι σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις επιταχύνουν ραγδαία «τη διόγκωση των οικονομικών ανισοτήτων σε παγκόσμια κλίμακα. Το διαδίκτυο και οι ηλεκτρονικές πλατφόρμες θα επιτρέψουν σε πολύ μικρό αριθμό ανθρώπων να αποκομίσουν αμύθητα πλούτη, απασχολώντας στις επιχειρήσεις τους ελάχιστους ανθρώπους. Η εξέλιξη αυτή φαντάζει σήμερα αναπόφευκτη και επίσης κοινωνικά καταστροφική» (Stephen Hawking)7. Σε μια τέτοια περίπτωση, οι κοινωνικές αντιθέσεις στις πόλεις του μέλλοντος θα θυμίζουν το καθεστώς «Apartheid» (Ν. Αφρική, 1948-1994), ή τον πίνακα «Frozen Assets» του Μεξικανού ζωγράφου Diego Rivera. Αίτημα της ψηφιακής εποχής λοιπόν είναι μια Ακαδημία Ψηφιακού Πολίτη, η οποία θα αποσκοπεί στη συστηματική και ευρεία καλλιέργεια της ψηφιακής νοημοσύνης8. Η παγκόσμια ψηφιακή κοινωνία χρειάζεται ένα συλλογικό όραμα που θα αναφερθεί σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης αλληλεπίδρασης, της επιστημονικής δραστηριότητας και της κοινωνικής, πολιτιστικής και πολιτικής ζωής, υπό το φως της έκρηξης των Μεγάλων Δεδομένων, των αναδυόμενων τεχνολογιών, της νεφοϋπολογιστικής (cloud computing), της κβαντικής υπολογιστικής, της τεχνητής νοημοσύνης, της επαυξημένης πραγματικότητας, των εμβυθιστικών εικονικών περιβαλλóντων και των πολλαπλών δυνητικών κόσμων. Ένα τέτοιο όραμα θα αντικατοπτρίζει τελικά τη θεμελιώδη άποψη ότι ο πολίτης πρέπει να βρίσκεται πάντοτε στο προσκήνιο. Όπως ορθά συμπεραίνει ο Ευάγγελος Πουρνάρας, τα ρίσκα της ψηφιακής εποχής «μπορούν να μεταστραφούν σε ευκαιρία για μια βιώσιμη κοινωνία, αν τα υπολογιστικά συστήματα που υποστηρίζουν το ‘Διαδίκτυο των Πραγμάτων’, είναι εκ σχεδιασμού αποκεντρωμένα και αυτοδιαχειριζόμενα από τους πολίτες»9.

7

Βλ. https://www.theguardian.com/commentisfree/2016/dec/01/stephen-hawkingdangerous-time-planet-inequality. Στην Κίνα, η εταιρεία Foxconn, η οποία κατασκευάζει το iphone, έχει σχεδιάσει να αγοράσει 1 εκατομμύριο ρομπότ για να αντικαταστήσουν το ανθρώπινο δυναμικό της (ενώ έχει ήδη απολύσει περισσότερους από 60.000 εργαζομένους).

8

Για να παραφράσουμε τον Καθηγητή Walter Parker, δεν είναι δυνατόν να υπάρχει ψηφιακή δημοκρατία χωρίς δημοκρατικούς ψηφιακούς πολίτες.

9

Βλ. http://evangelospournaras.com/research/media/ana-mpa-digital-democracy/

30

Πηγή: http://futurict.blogspot.com (Dirk Helbing) 32) Τέλος, η κρίσιμη σχέση μεταξύ τεχνολογικής ανάπτυξης και δημοκρατίας στον σύγχρονο, εξατομικευμένο «αλγοριθμικό κόσμο»10 θα

10

Σύμφωνα με τον Ρωμανό Γεροδήμο, «το μεγαλύτερο πρόβλημα με την αλγοριθμική εξατομίκευση περιεχομένου και εφαρμογών είναι ακριβώς το ότι είναι κρυφή. Οι αλγόριθμοι της Google, του Facebook, της Yahoo, του Twitter, της Apple είναι τα μαύρα κουτιά του Διαδικτύου: λίγοι γνωρίζουν την ύπαρξή τους, ακόμη λιγότεροι καταλαβαίνουν τη σημασία τους, ελάχιστοι γνωρίζουν τα μυστικά τους. […] Η χρήση αλγορίθμων εξατομίκευσης έχει δημιουργήσει μία μεγάλη πρόκληση για τον ψηφιακό αλφαβητισμό (digital literacy), όχι μόνο μεγαλύτερων σε ηλικία χρηστών που μπορεί να δυσκολεύονται να χρησιμοποιήσουν κάποιες από τις διαθέσιμες ψηφιακές εφαρμογές, αλλά και για όλους τους χρήστες, ανεξαρτήτως ηλικίας και τεχνολογικών γνώσεων. Ταυτόχρονα, εγείρει σοβαρότατα ερωτήματα για την προστασία των προσωπικών μας δεδομένων και την ύπαρξη ή έλλειψη ελέγχου ως προς το τι βλέπουμε, ακούμε και διαβάζουμε και με ποιους συναναστρεφόμαστε. Με δεδομένο όμως ότι οι πρακτικές αυτές εξατομίκευσης και στόχευσης έχουν πλέον γίνει αναπόσπαστο κομμάτι του πολιτικού ανταγωνισμού (κυρίως στις ΗΠΑ) και με το ότι πριμοδοτούν την ομαδοποίηση των πολιτών με βάση αυτά που τους ‘βολεύει’ να ακούν

31 πρέπει απαραιτήτως να γίνει αντιληπτή στο συμφραζόμενο της υπεράσπισης συλλογικών ανθρωποκεντρικών αξιών (πχ, συνεργασία, αλληλεγγύη, δικαιοσύνη, αξιοπρέπεια, ισότητα, λογοδοσία, διαφάνεια, πολυφωνία, πλουραλισμός, ανεκτικότητα και σεβασμός της ετερότητας). Στον ιστορικό χωροχρόνο της «διακλάδωσης», ή «διχάλωσης» (bifurcation)11, που βρισκόμαστε επί του παρόντος, οφείλουμε να συνταιριάξουμε την ψηφιακή ανάπτυξη με την ψηφιακή δημοκρατία. Διαφορετικά, κινδυνεύουμε να μην έχουμε ούτε τη μία ούτε την άλλη.

5.

Προοπτικές στην ψηφιακή πολιτική

Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να διπλασιάσει τον ετήσιο ρυθμό οικονομικής ανάπτυξης έως το 2035 και να αυξήσει την παραγωγικότητα του εργατικού δυναμικού μέχρι και 40%, αλλάζοντας ριζικά την ίδια τη φύση της εργασίας

Πηγή: Accenture Institute for High Performance & Frontier Economics και την οργάνωση της οικονομίας και των επιχειρήσεων (βλ. ενδεικτικά το (2016) και να βλέπουν, οι κίνδυνοι για τη δημοκρατία είναι (www.amagi.gr/content/mayro-koyti-toy-diadiktyoy).

11

μη

αμελητέοι»

Δανείζομαι τον όρο αυτόν από το σύγχρονο λεξιλόγιο της επιστήμης του χάους και των μη γραμμικών εξελισσόμενων συστημάτων. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι το σημερινό παγκόσμιο σύστημα βρίσκεται σε μια κρίσιμη φάση «καταστροφής» (με την αρχαιοελληνική έννοια της καταστροφής, δηλαδή, κατά-στρέφω). Με άλλα λόγια, παρουσιάζει μεγάλες, απότομες και μη προβλέψιμες ποιοτικές αλλαγές στη συμπεριφορά του.

32 παρακάτω διάγραμμα που προέκυψε από τη συνεργασία μεταξύ του Accenture Institute for High Performance και της διεθνούς εταιρείας συμβούλων Frontier Economics, 2016). Οι εξελίξεις αυτές επαναπροσδιορίζουν εκ βάθρων τη διαδραστική σχέση ανάμεσα σε ανθρώπους και μηχανές/αλγόριθμους12, ανάγοντας την ενίσχυση του ρόλου των ανθρώπων στην ανάπτυξη των επιχειρήσεων/οργανισμών σε υψηλή προτεραιότητα της σύγχρονης ψηφιακής πολιτικής. Προτεραιότητα πρέπει επίσης να αποτελέσει και η ρύθμιση του κανονιστικού πλαισίου σχετικά με την τεχνητή νοημοσύνη, αλλά και η υιοθέτηση ενός γενικού κώδικα δεοντολογίας και ηθικής για αυτήν (White House Report: Artificial Ιntelligence, Automation and the Economy, 2016)13. Φυσικά, οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις επεκτείνονται και στο πεδίο της Δημόσιας Διοίκησης και της Ανοικτής Διακυβέρνησης. Εδώ, η χάραξη ψηφιακής πολιτικής, όπως προκύπτει και από την ανασκόπηση των Vanessa Williamson και Norman Eisen14, θα πρέπει να εστιάζει σε τρεις βασικές διαδικασίες διακυβέρνησης: (1) πρωτοβουλίες για την αύξηση της ανοιχτότητας (ανοιχτά δεδομένα, ανοιχτές διαδικασίες, ανοιχτές υπηρεσίες), της λογοδοσίας και της διαφάνειας15,

12

Εν ολίγοις, η Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση δεν μεταβάλλει μόνο το τι κάνουμε, αλλά και το ποιοι είμαστε (Schwab, 2016). Μετασχηματίζεται δηλαδή η ίδια η φύση της ανθρώπινης εμπειρίας.

13

Βλ. www.whitehouse.gov/blog/2016/10/12/administrations-report-future-artificialintelligence. Πρόσφατα, το Carnegie Mellon University (CMU) στις ΗΠΑ ανακοίνωσε την ίδρυση ενός νέου ερευνητικού κέντρου για τη διεπιστημονική μελέτη της ηθικοπρακτικής (ethics) της τεχνητής νοημοσύνης (βλ. σχετικά www.cmu.edu/news/stories/archives/2016/november/gift.html).

14

Βλ. http://www.opengovpartnership.org/blog/vanessa-williamson-and-normeisen/2016/12/08/new-evidence-impact-open-government 15

Πρόσφατα, η Γερουσία στις ΗΠΑ ενέκρινε ομόφωνα ένα σύνολο διαχρονικών αρχών για τα ανοιχτά δεδομένα: όλα τα δεδομένα που δημιουργούνται με τη χρήση δημόσιων πόρων θα πρέπει υποχρεωτικά να είναι online στη διάθεση των πολιτών με ανοιχτές μορφές, χωρίς κόστος ή άλλους περιορισμούς. Ορόσημο για τη χώρα μας αποτελεί η ενσωμάτωση των ευρωπαϊκών οδηγιών με τον Ν. 4305/2014 (ΦΕΚ 237/Α΄) για την ανοικτή διάθεση και περαιτέρω χρήση εγγράφων, πληροφοριών και δεδομένων του δημόσιου τομέα. Στο παραπάνω αναλυτικό συμφραζόμενο, αξίζει να σημειωθεί ότι μέχρι στιγμής υπάρχουν σημαντικές καθυστερήσεις στην υλοποίηση

33 (2) παρεμβάσεις που αποσκοπούν στην ανάπτυξη της δημόσιας εμπλοκής, διαβούλευσης και συμμετοχής και (3) προσπάθειες για τη βελτίωση της ανταπόκρισης, της διαφάνειας και της λογοδοσίας. Οι παραπάνω πρωτοβουλίες, παρεμβάσεις και προσπάθειες αντανακλούν ένα ευρύτερο σύνολο ποιοτικών στόχων, όπως λ.χ. η βελτίωση των υπηρεσιών υγειονομικής περίθαλψης, η ταχύτερη απονομή της δικαιοσύνης, η μείωση της διοικητικής αναποτελεσματικότητας, της πελατοκρατίας, της προσοδοθηρίας και της διαφθοράς, η αύξηση των ποσοστών της ψηφοφορίας κ.ο.κ. Σημειωτέον ότι κάθε εγχείρημα για ανάπτυξη και ποιοτική κοινωνική και πολιτισμική αλλαγή είναι καταδικασμένο να αποτύχει εάν δεν ικανοποιεί επαρκώς τα αιτήματα για ισχυρή κοινωνία πολιτών και ριζική διοικητική μεταρρύθμιση (Τσέκερης, 2017). Η χώρα μας πρέπει να επιταχύνει άμεσα τον ψηφιακό μετασχηματισμό της, κατά τρόπο έξυπνο, ευέλικτο και αποτελεσματικό, προκειμένου να διασφαλίσει τη λειτουργική της ένταξη στην Ενιαία Ψηφιακή Αγορά (Digital Single Market)16 που αναδύεται στην Ε.Ε., αξιοποιώντας τις πολλαπλές οικονομικές και πολιτικές ευκαιρίες και δυνατότητες που αυτή συνεπάγεται. Ο μετασχηματισμός αυτός, βέβαια, οφείλει να αναφέρεται ταυτόχρονα στα περιεχόμενα, τις υποδομές, τα εργαλεία και τις υπηρεσίες της ψηφιακής μας πολιτικής, έχοντας πάντοτε ως κεντρική πυξίδα τις δημοκρατικές αρχές και αξίες, την ενδυνάμωση του πολίτη, την ποιότητα ζωής και τις ανθρώπινες σχέσεις που θέλουμε να δημιουργήσουμε. Η Κοινή Ψηφιακή Πολιτική (Common Digital Policy) αποτελεί τον σύγχρονο στυλοβάτη της μακράς και δύσκολης διαδικασίας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, αλλά και έναν πολύτιμο αρωγό για την υπέρβαση των δομικών αναπτυξιακών αδυναμιών και προβλημάτων σε επίπεδο τοπικό, περιφερειακό, εθνικό και διεθνές. Η δυναμική επανεκκίνηση της Ελλάδας θα είναι ψηφιακή και ας ελπίσουμε, για το καλό της χώρας και των πολιτών της, να συμβεί το ταχύτερο δυνατόν.

του Ευρωπαϊκού Σχεδίου Δράσης για την Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση 2016-2020 (European Action Plan for e-Government 2016-2020) σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

16

Βλ. https://ec.europa.eu/digital-single-market/

34

Χαράλαμπος Τσέκερης Σπούδασε Κοινωνικές Επιστήμες στο Brunel University του Λονδίνου και στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, απ’ όπου έλαβε το διδακτορικό του. Είναι Professor Extraordinary στη Σχολή Δημόσιας Ηγεσίας του Stellenbosch University και Ερευνητικός Εταίρος στο Anti-Corruption Education and Research Centre (ACCERUS) του ιδίου Πανεπιστημίου, Επιστημονικός Συνεργάτης του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Κοινωνίας της Ακαδημίας Αθηνών, εντεταλμένος διδασκαλίας στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών, Κύριος Ερευνητής στο Κέντρο Ψυχο-Κοινωνιολογικής Έρευνας της Διακυβέρνησης των Δυνητικών Κοινοτήτων και στο Εργαστήριο Δυνητικής Πραγματικότητας, Διαδικτυακής Έρευνας & Ηλεκτρονικής Μάθησης (Πάντειο Πανεπιστήμιο) και Διευθυντής Ερευνών στο Aegean College. Έχει λάβει μέρος σε πολλά ερευνητικά προγράμματα και έχει διδάξει σε πολλές σχολές και προγράμματα σπουδών. Επίσης, έχει δημοσιεύσει εκατοντάδες επιστημονικά άρθρα και ερευνητικές μελέτες σε έγκριτα διεθνή περιοδικά και βιβλία. Τα τελευταία χρόνια ασχολείται με την έρευνα στο πεδίο της ψηφιακής επιστήμης και κοινωνίας (βλ. ενδεικτικά: C. Tsekeris & I. Katerelos, The Social Dynamics of Web 2.0: Interdisciplinary Perspectives, London & New York, Routledge Publications, 2014).

Ενδεικτική Βιβλιογραφία [1] Batty, M., 2015, «Data about cities: Redefining big, recasting small», Data and the City Workshop: The Programmable City Project, Maynooth: National University of Ireland.

[2] Castells, M., 2002, The Internet Galaxy: Reflections on the Internet, business, and society, Oxford: Oxford University Press.

[3] Castells, M., 2015, Networks of outrage and hope: Social movements in the Internet age, New Jersey: John Wiley & Sons.

[4] Helbing, D., 2015, Thinking Ahead: Essays on Big Data, Digital Revolution, and Participatory Market Society, Berlin: Springer.

[5] Helbing, D., 2015, The Automation of Society is Next: How to Survive the Digital Revolution. Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=2694312 [6] Helbing, D. & Pournaras, E., 2015, «Society: Build digital democracy», Nature, 527(7576): 33-34.

35 [7] Kitchin, R., 2014, «Short Presentation on the Need for Critical Data Studies», The Program-mable City blog, http://www.nuim.ie/progcity/2014/04/shortpresentation-on-the-need-for-critical-data-studies/ [8] Floridi, L., 2013, The Ethics of Information, Oxford: Oxford University Press.

[9] Floridi, L., 2014, The Fourth Revolution: How the infosphere is reshaping human reality, Oxford: Oxford University Press.

[10] Maynard, A. D., 2015, «Navigating the fourth industrial revolution», Nature nanotechnology, 10(12): 1005-1006.

[11] Mosco, V., 2015, To the Cloud: Big Data in a Turbulent World, Boulder, CA: Paradigm Books.

[12] Prisecaru, P., 2016, «Challenges of the Fourth Industrial Revolution», Knowledge Horizons - Economics, 8(1): 57-62.

[13] Schwab, K., 2016, The fourth industrial revolution, Geneva: World Economic Forum.

[14] Shorey, S. & Howard, P. N., 2016, «Automation, Big Data, and Politics: A Research Review», International Journal of Communication, 10(2016): 50325055.

[15] Τσέκερης, Χ., 2017, Κρίση, εαυτός και ταυτότητες στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία: Η δυναμική της οδύνης και των κοινωνικών δικτύων, Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών (υπό έκδοση) [16] Tsekeris, C., 2016, «Reflections on a Critical Sociology of Networks», tripleC: Communication, Capitalism & Critique. Open Access Journal for a Global Sustainable Information Society, 14(2): 397-412.

[17] Tsekeris, C. & Katerelos, I., 2012, «Web 2.0, Complex Networks and Social Dynamics», Contemporary Social Science, 7(3): 233-246.

[18] Tsekeris, C. & Katerelos, I., 2015, The Social Dynamics of Web 2.0: Interdisciplinary Perspectives, London and New York: Routledge.

[19] Tsekeris, C. & Koskinas, K., 2011, «General reflections on virtual communities research», China Media Research, 7(1): 39-48.

[20] Zhuge, H. & Sun, X., 2016, «Semantics, Knowledge and Grids on Big Data», Future Generation Computer Systems, 64(1): 163-164.

36

37

ΑΠΟ ΤΟ ΔΟΡΥ ΣΤΟ E-POWER: Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΠΟΧΗ

Δρ. Ιωάννης Παρίσης Υποστράτηγος ε.α., Διδάκτωρ Πολιτικής Επιστήμης& Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Κρήτης, Πρόεδρος της Ακαδημίας Στρατηγικών Αναλύσεων

Εισαγωγή

Η

εποχή που διανύουμε χαρακτηρίζεται από δύο κύρια στοιχεία που συναρτώνται άμεσα με τον τομέα της άμυνας και κατά συνέπεια υπεισέρχονται ως παράμετροι στη διαδικασία προετοιμασίας των νέων αξιωματικών: πρώτον, τις γεωπολιτικές ανακατατάξεις, και δεύτερον την υψηλή τεχνολογία. Οι γεωπολιτικές ανακατατάξεις της τελευταίας δεκαετίας του 20ου αιώνα έχουν διαμορφώσει ένα νέο κόσμο, με διαφορετικές μορφές απειλών, ισχυροποίηση των διεθνών οργανισμών και ανάδειξη του πρωταγωνιστικού ρόλου των πολυεθνικών δυνάμεων. Μέσα στο πλαίσιο αυτών των δεδομένων ο αξιωματικός του 21ου αιώνα, θα κληθεί να αντιμετωπίσει καταστάσεις και αντικείμενα που δεν είχαν απασχολήσει τους προγενέστερους. Η υψηλή τεχνολογία, χρησιμοποιείται πλέον ευρύτατα από τις ένοπλες δυνάμεις, τόσο ως μέσο λειτουργίας και χειρισμού οπλικών συστημάτων όσο και ως μέσο διοίκησης, ελέγχου και επικοινωνιών. Η παρουσία της σε

38

κάθε τομέα της άμυνας, αναμένεται να είναι καταλυτική κατά τον αιώνα που διανύουμε. Η τεχνολογία αποτελεί μία από τις κύριες και καθοριστικές συνιστώσες της ισχύος των κρατών. Υπό την έννοια αυτή οι τεχνολογικές εξελίξεις επηρεάζουν τη διαμόρφωση της στρατηγικής, αφού η τελευταία συνιστά την τέχνη διαχείρισης της ισχύος. Η εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας και οι στρατηγικές καινοτομίες που αυτές δημιούργησαν, έπαιξαν ρόλο στην μετεξέλιξη της μορφής του πολέμου αλλά και στην ανάπτυξη της υψηλής στρατηγικής των κρατών, κατά κύριο λόγο των τεχνολογικά προοδευμένων.

Το νέο επιχειρησιακό περιβάλλον Η σύγχρονη μορφή του επιχειρησιακού περιβάλλοντος και η εκτιμώμενη διαμόρφωσή του στο μέλλον, προσδιορίζουν και τα μέσα που θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν. Το περιβάλλον αυτό χαρακτηρίζεται από την αυξανόμενη ενσωμάτωση σύγχρονων τεχνολογιών στα οπλικά συστήματα, στις υποδομές και στο σύστημα διοίκησης και ελέγχου των ενόπλων δυνάμεων καθώς και την ψηφιοποίηση του πεδίου της μάχης. Επίσης απαιτεί την ύπαρξη δυνατότητας σχεδίασης και διεξαγωγής διακλαδικών επιχειρήσεων, τις οποίες έχει ανάγκη πλέον ο διακλαδικός χαρακτήρας του σύγχρονου θεάτρου επιχειρήσεων και η ανάγκη περιορισμού των ενδιάμεσων κλιμακίων της οργανωτικής δομής.

39 Οι τάσεις, σε ότι αφορά στη φύση των μελλοντικών πολεμικών συγκρούσεων, μπορούν να συνοψιστούν στα παρακάτω: 

Αυξημένη χρήση οπλικών συστημάτων μεγάλης εμβέλειας και συναφής ικανότητα καταστροφής στόχων από μεγάλη απόσταση.



Ολοένα επεκτεινόμενη δυνατότητα εξομοίωσης ενός ολόκληρου πεδίου μάχης, κάτω από όλες τις συνθήκες.



«Έντονη μάχη» για συλλογή πληροφοριών και υπεροχή διοίκησης και ελέγχου.



Διεύρυνση του θεάτρου των επιχειρήσεων,



Αύξηση της ευκινησίας και του ρυθμού μάχης.



Αύξηση των διακλαδικών επιχειρήσεων (χερσαίων, ναυτικών και αεροπορικών δυνάμεων).



Αυξημένη σημασία των ηλεκτρονικών πολεμικών μέσων.



Αυξημένη χρήση μη επανδρωμένων συστημάτων.



Εισαγωγή και χρήση δορυφορικών συστημάτων (επιτήρησης, αναγνώρισης, εντοπισμού θέσης και τηλεπικοινωνιών).

Η εισαγωγή υψηλής τεχνολογίας στις ένοπλες δυνάμεις και η χρησιμοποίησή της στη διεξαγωγή επιχειρήσεων στο σύγχρονο επιχειρησιακό περιβάλλον, δίνει τη δυνατότητα συλλογής, επεξεργασίας και εκμετάλλευσης πληροφοριών με ταχύτητα και ακρίβεια και απόκτησης πληροφοριακής υπεροχής (information superiority) έναντι του αντιπάλου. Παράλληλα, δίνει τη δυνατότητα πλήρους γνώσης και αντίληψης του χώρου διεξαγωγής των επιχειρήσεων, τόσο στους εκτελεστές όσο και στην ανωτάτη ηγεσία. Σήμερα, οι προσπάθειες για την ενσωμάτωση των τομέων που αναφέρονται στις πληροφορίες (Information Technology, Communications, Intelligence) σε ένα συνδυασμένο στοιχείο με τη χρήση τεχνολογίας web, έχουν καταστεί το κλειδί της εξέλιξης. Τρεις κυρίως στρατηγικές καινοτομίες έχουν επηρεάσει κατά τις τελευταίες δεκαετίες τη διαμόρφωση του σύγχρονου στρατηγικού περιβάλλοντος: τα πυρηνικά όπλα, οι διεθνείς επικοινωνίες, και η τεχνολογία των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Καθεμία έχει επιφέρει δραματική αλλαγή στις

40

στρατιωτικές, πολιτιστικές και οικονομικές προκλήσεις που αντιμετωπίζουν τα κράτη. Σήμερα, η 4η Βιομηχανική Επανάσταση είναι πλέον γεγονός. Οι νέες τεχνολογίες έχουν εξαντλήσει πλέον τις συμβατικές δυνατότητες της πληροφορικής και του διαδικτύου (κύρια συστατικά της προηγούμενης εποχής) και ήδη πραγματοποιείται μετάβαση προς νέα συστήματα. Θα μπορούσαμε εδώ να αναφέρουμε επιγραμματικά τις διάφορες τεχνολογίες που αναδύονται, όπως: 

το υπολογιστικό νέφος (cloud computing)



την αρχιτεκτονική ΙoT (Internet of Things)



την αρχιτεκτονική του δικτυο-κεντρικού πολέμου (ΝetworkCentric Warfare – NCW)



τις τεχνολογίες και τις επιχειρησιακές δυνατότητες των μη επανδρωμένων οχημάτων (Unmanned vehicles) σε ξηρά αέρα και θάλασσα,



τα συστήματα ρομποτικής



τα όπλα μεγάλης ακρίβειας (precision weapons)



τις τεχνολογίες χαμηλής υπογραφής (stealth) και



την ανάπτυξη εφαρμογών διαστήματος.

41 Επόμενο είναι, όλες αυτές οι τεχνολογικές εξελίξεις να επηρεάζουν σημαντικά τις στρατιωτικές επιχειρήσεις και να δημιουργούν νέα εποχή για την στρατηγική και τα βασικά χαρακτηριστικά της. Βεβαίως, και η φύση των επιχειρήσεων έχει αλλάξει από τις κλασσικές μάχες σε ασύμμετρες απειλές, ανορθόδοξο πόλεμο και τέλος στην έννοια του υβριδικού πολέμου. Σε όλα αυτά προστίθενται και μια σειρά προβλημάτων που εμφανίζονται για πρώτη φορά όπως ο κυβερνοπόλεμος, η χρήση των κοινωνικών δικτύων και άλλα.

Κύριες Προκλήσεις στον 21ο Αιώνα Στο πεδίο της άμυνας και της ασφάλειας, οι κύριες προκλήσεις και απειλές που αναμένεται να κυριαρχήσουν στο παγκόσμιο στρατηγικό περιβάλλον κατά τον 21ο αιώνα, όπως εκτιμάται από έγκυρα διεθνή κέντρα ανάλυσης, θα αναφέρονται κυρίως στην διαστημική, την πληροφορική, τον κυβερνοχώρο, την ρομποτική και την βιολογία.17 Ήδη, κατά τα τελευταία χρόνια, οι τομείς αυτοί δημιουργούν νέα δεδομένα στο διεθνές σύστημα, τις στρατηγικές αντιλήψεις και τη λήψη αποφάσεων.

(1)

Διάστημα

Το Διάστημα αναφέρεται στον αχανή χώρο που εκτείνεται πέρα από τη γήινη ατμόσφαιρα, αποτελώντας τον ακρογωνιαίο λίθο των σύγχρονων αμυντικών συστημάτων. Η συνεχής εξέλιξη της διαστημικής τεχνολογίας μεταβάλλει σημαντικά τη φύση του πολέμου. Τα διαστημικά συστήματα συμβάλλουν καθοριστικά στους τομείς της συλλογής πληροφοριών, της διοίκησης και ελέγχου, της τηλεκατεύθυνσης

17

Ο Ναύαρχος James Stavridis, PhD, πρώην SACEUR, Κοσμήτωρ The Fletcher School of Law and Diplomacy του Tufts University, επισημαίνει ότι για τον 21ο αιώνα οι τρεις κύριες προκλήσεις για την εθνική ασφάλεια των Ηνωμένων Πολιτειών θα είναι ο κυβερνοπόλεμος, η βιολογία και τα μη επανδρωμένα συστήματα, που κατά βάση έχουν να κάνουν με τη ρομποτική. http://www.fletchersecurity.org/jamesstavridis-interview

42

Πηγή: Παρίσης Ιωάννης, Διάστημα και Ευρωπαϊκή Ασφάλεια, ΕΚΕΜ, Αθήνα 2006.

43 οπλικών συστημάτων, της χαρτογράφησης, των τηλεπικοινωνιών, της πλοήγησης και εντοπισμού θέσης, της μετεωρολογικής πρόβλεψης, της γενικής προστασίας των δυνάμεων, της επιτήρησης συνόρων, κ.ά. Η συνεισφορά των δορυφορικών συστημάτων στις νέες στρατηγικές και επιχειρησιακές αντιλήψεις, όπως ο δικτυο-κεντρικός πόλεμος, αναφέρεται πρωτίστως στην αλυσίδα της διοίκησης και της διαχείρισης των πληροφοριών, ώστε να εγγυώνται την υπεροχή κατά τη διεξαγωγή των επιχειρήσεων. Επιπροσθέτως, δίνουν τη δυνατότητα επαλήθευσης συνθηκών, ελέγχου διακίνησης ή εγκατάστασης όπλων μαζικής καταστροφής, μετακίνησης προσφύγων, μόλυνσης φυσικών πόρων, κ.ο.κ.

Τα διαστημικά δορυφορικά συστήματα που προορίζονται για στρατιωτική χρήση, διακρίνονται σε διάφορες κατηγορίες, αναλόγως του ποια είναι η αποστολή τους:18  Παρατήρηση της Γης (Earth Observation – EO)  Αναγνώριση (Reconnaissance) – IMINT, HUMINT  Υποκλοπή Σημάτων (Space-based Signal Intelligence) – SIGINT, COMINT, ELINT, TELINT. 18

Ευρεία ανάλυση στο: Παρίσης Ιωάννης, Διάστημα και Ευρωπαϊκή Ασφάλεια, ΕΚΕΜ, Αθήνα 2006, σελ.

44  Έγκαιρη Προειδοποίηση (Early Warning – EW)  Πλοήγηση – Προσδιορισμός Θέσης (Navigation/Positioning) – GPS, GLONAS, Galileo.  Τηλεπικοινωνίες (Telecommunications) Μία άλλη διάκριση των δορυφόρων είναι αυτή που γίνεται με βάση το βάρος τους και άρα το μέγεθός τους. Έτσι, αναφερόμαστε στους minisatellites (500-200 χλγ), τους microsatellites (κάτω των 200 χλγ), και τους nanosatellites (κάτω των 10 χλγ)

(2)

Πληροφοριακός Πόλεμος

Μία από τις πλέον σύγχρονες μορφές πολεμικών επιχειρήσεων αναφέρεται γενικά στον πληροφοριακό πόλεμο (information warfare), γνωστό επίσης ως I-War ή IW. Ως πληροφοριακό πόλεμο εννοούμε την επιθετική ή αμυντική χρήση των πληροφοριών και των πληροφοριακών συστημάτων για την απόκρουση, την εκμετάλλευση, τη φθορά, ή την καταστροφή εχθρικών πληροφοριών, διαδικασιών που βασίζονται στην πληροφορία, πληροφοριακών συστηάτων, καθώς και δικτύων που βασίζονται σε συστήματα υπολογιστών ενώ παράλληλα προστατεύονται τα φίλια πληροφοριακά συστήματα. Μπορούμε να διακρίνουμε τρεις διαστάσεις του πληροφοριακού περιβάλλοντος, όπως φαίνονται στο σχήμα::

45 1) Η Διανοητική διάσταση επικεντώνεται στον άνθρωπο και αναφέρεται στην εκπάιδευση, τις πεποιθήσεις, τις κουλτούρες, τις δημόσιες υποθέσεις, τις ηγεσίες, τους τρόπους σκέψεις, τις πολιτικο-στρατιωτικές υποθέσεις, τις στρατιωτικές σχεδιάσεις και μεθοδεύσεις, κλπ.

2) Η Πληροφοριακή διάσταση επικεντρώνεται στα δεδομένα (data) και αναφέρεται στις πληροφορίες, τον πληροφοριακό πόλεμο, τις επιχειρήσεις πληροφοριακής υποστήριξης, την διανομή πληροφοριών, την στοχοθέτηση για συλλογή πληροφοριών, κλπ.

3) Η Φυσική διάσταση επικεντρώνεται στον στα χειροπιαστά ζητήματα και τον πραγματικό κόσμο και αναφέρεται στα συστήματα διοίκησης και ελέγχου, στα δίκτυο υπολογιστών (ένα θέμα που συνδέεται με τον κυβερνοχώρο), τον ηλεκτρονικό πόλεμο, τα συστήματα επικοινωνιών, κλπ.

Σχηματική παράσταση του χώρου στον οποίο αναπτύσσονται οι συγκρούσεις του πληροφοριακού πολέμου Πηγή: “Τhe Implementation of Network-Centric Warfare”, Department of Defense, Office of Force Transformation, Washington, DC, 5 January 2005, 21, http://www.oft.osd.mil/library/library_files/document_ 387_NCW_Book_LowRes.pdf

46 Οι δράσεις αυτές σχεδιάζονται με σκοπό την απόκτηση πλεονεκτημάτων έναντι των στρατιωτικών ή μη στρατιωτικών εχθρικών συστημάτων. Στο πλαίσιο αυτό επιδιώκεται, μέσω της διεξαγωγής πληροφοριακών επιχειρήσεων (information operations), η απόκτηση πληροφοριακής υπεροχής (information superiority). Η τελευταία η οποία αποτελεί το επιχειρησιακό πλεονέκτημα που προέρχεται από την ικανότητα συλλογής, επεξεργασίας, και διασποράς μιας αδιάκοπης ροής πληροφοριών, ενώ παράλληλα εκμεταλλεύεται την αδυναμία του αντιπάλου να πράξει το ίδιο.

(3)

Δικτυο-Κεντρικός Πόλεμος

Η διασύνδεση των δυνάμεων, των μέσων και των οπλικών συστημάτων μέσω ενός πλήρως ενσωματωμένου δικτύου διοίκησης και πληροφόρησης οδήγησε σ’ αυτό που ονομάζουμε δικτυο-κεντρικό πόλεμο - network-centric warfare (NCW), ο οποίος φυσικά έχει άμεση συνάφεια με τα όσα προαναφέρθηκαν για τον πληροφοριακό πόλεμο. Με τον όρο «δικτυο-κεντρικός πόλεμος» αναφερόμαστε σε στρατιωτικές επιχειρήσεις οι οποίες πραγματοποιούνται με τη χρήση πλήρως ενσωματωμένων συστημάτων υψηλής τεχνολογίας, μέσω των οποίων επιδιώκεται η μετατροπή ενός πληροφοριακού πλεονεκτήματος, που αποκτάται εν πολλοίς με την τεχνολογία της πληροφορίας, σε ανταγωνιστικό πολεμικό πλεονέκτημα δυνάμεων κατάλληλα διαδικτυωμένων και με υψηλού επιπέδου πληροφόρηση, σε διάφορες γεωγραφικές περιοχές. Η αντίληψη του δικτυο-κεντρικού πολέμου δίνει τη δυνατότητα στους μαχόμενους να μετατρέπουν το πλεονέκτημα της πληροφορίας σε καταλυτική αύξηση της μαχητικής ισχύος. Εδώ ανήκουν τα συστήματα C4ISR (Command, Control, Communications, Computer, Intelligence, Surveillance & Reconnaissance) τα οποία συνιστούν απαραίτητο στοιχείο των συγχρόνων στρατών προκειμένου να είναι δυνατή η λειτουργία τους στο σύγχρονο επιχειρησιακό περιβάλλον και η άμεση αντίδρασή τους στις σύγχρονες απειλές και απαιτήσεις. 19 19

Η εξέλιξη των συστημάτων C4ISR αποτελεί μια συνεχή διαδικασία η οποία έχει επιφέρει σημαντικές αλλαγές κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Η Διοίκηση (Command) και ο Έλεγχος (Control) -C2- αποτελούσαν ανέκαθεν διαδικασίες ηγεσίας, οι οποίες σταδιακά απέκτησαν υψηλού επιπέδου Επικοινωνίες (Communications) -C3. Στη συνέχεια στις τρεις αυτές λειτουργίες προστέθηκε ο τομέας των Πληροφοριών (Information) -C3Ι. Η ανάπτυξη των Υπολογιστών (Computers) εισήγαγε νέα δεδομένα και

47

Network-Centric Operations: Απεικόνιση ενός δικτυο-κεντρικής μορφής σεναρίου συλλογής/ανάλυσης πληροφοριών και συνεργασίας όλων των όπλων και υπηρεσιών που συμμετέχουν στο θέατρο επιχειρήσεων. Στον δικτυο-κεντρικό πόλεμο διασυνδέονται τα συστήματα C4ISR όλων των κλιμακίων, από το απλό όχημα αναγνώρισης και το άρμα μάχης έως τους δορυφόρους, τα αεροσκάφη, τα πλοία, τα μη επανδρωμένα συ-

δυνατότητες στην ενάσκηση της διοίκησης και ελέγχου (C4Ι). Τελευταία, άρχισαν να ενσωματώνονται η Επιτήρηση (Surveillance) και η Αναγνώριση (Reconnaissance) C4ISR. Οι δύο τελευταίες λειτουργίες υλοποιούνται κυρίως με επίγεια ραντάρ, με μη επανδρωμένα εναέρια συστήματα, με αερομεταφερόμενα συστήματα επιτήρησης εδάφους (airborne ground surveillance – AGS) και με δορυφόρους παρατήρησης-αναγνώρισης.

48 στήματα (drones και άλλα). Συστήματα πυρών υποστήριξης, εκτόξευσης πυραύλων, αλλά και υποστήριξης διοικητικής μέριμνας είναι επίσης συνδεδεμένα στο όλο πλαίσιο των δικτυο-κεντρικών επιχειρήσεων. Οι δικτυο-κεντρικές επιχειρήσεις (network-centric operations) εστιάζουν κυρίως στο τακτικό και το επιχειρησιακό επίπεδο του πολέμου, αν και επιδρούν σε όλα τα επίπεδα των στρατιωτικών δραστηριοτήτων από το τακτικό έως το στρατηγικό. Στο επιχειρησιακό επίπεδο, οι δικτυο-κεντρικές επιχειρήσεις παρέχουν στους διοικητές τη δυνατότητα παραγωγής μαχητικών αποτελεσμάτων ακριβείας σε πρωτόγνωρο επιχειρησιακό ρυθμό, δημιουργώντας προϋποθέσεις για την ταχεία εφαρμογή τρόπων ενεργείας για την αντιμετώπιση των εχθρικών δυνάμεων. Ένα σύστημα C4ΙSR αποτελεί πολλαπλασιαστικό παράγοντα ισχύος, δεδομένου ότι παρέχει υψηλό επίπεδο πληροφόρησης, ταχύτητας και συντονισμού όλων των στοιχείων που συμμετέχουν σε μία επιχείρηση. Κατά συνέπεια δεν μπορεί να νοηθούν σύγχρονες ένοπλες δυνάμεις χωρίς ανάλογες δυνατότητες, ενώ είναι προφανές ότι ένα υψηλού επιπέδου σύστημα C4ΙSR αντισταθμίζει ενδεχόμενη υπεροπλία του αντιπάλου, η οποία εκ πρώτης όψεως δίνει την εντύπωση μη ύπαρξης ισορροπίας δυνάμεων.

(4)

Κυβερνοχώρος

Ο κυβερνοχώρος (cyberspace), έχει καταστεί η πέμπτη διάσταση του θεάτρου επιχειρήσεων, μετά την ξηρά, τη θάλασσα, τον αέρα και το διάστημα. Σε αντίθεση προς τις άλλες τέσσερις διαστάσεις, ο κυβερνοχώρος είναι ανθρώπινο δημιούργημα. Αυτό παρέχει μοναδικά περιθώρια διαμόρφωσης του μέλλοντος αυτού του αναδυόμενου τομέα. Ο κυβερνοχώρος συνιστά πλέον μία περιοχή χωρίς όρια που έχει επίδραση σχεδόν σε όλα τα θέματα της ζωής. Χαρακτηρίζεται από τη χρήση ηλεκτρονικού και ηλεκτρομαγνητικού φάσματος για την εναποθήκευση, μετατροπή και ανταλλαγή δεδομένων μέσω διαδικτυωμένων συστημάτων και των συναφών φυσικών υποδομών. Η δραματική αύξηση της ταχύτητας, του όγκου και του εύρους της επικοινωνίας που προσφέρει, έχει μεταβάλλει χωρίς αμφιβολία τις συμπεριφορές των ανθρώπων, των εταιριών, των κυβερνήσεων και των στρατών. Από την άλλη, προβάλλει ένας αυξανόμενος αριθμός προκλήσεων για την ατομική και τη συλλογική ασφάλεια.

49 Οι κρίσιμες υποδομές και τα συστήματα που βασίζουν τη λειτουργία τους σε δίκτυα ηλεκτρονικών υπολογιστών έχουν καταστεί ιδιαίτερα ευάλωτα σε κυβερνοεπιθέσεις (cyberattacks). Ο Ναύαρχος James Stavridis, σε συνέντευξή του σχετικά με τις προκλήσεις εθνικής ασφάλειας κατά τον 21ιο αιώνα, λέει: “Number one is cyber. It’s explosive. Every day you see new manifestations of the collision between our concerns about privacy and our need to protect ourselves. I think cyber is top on my list.”20 Όλα δείχνουν ότι ο κυβερνοχώρος θα αποτελέσει τη «ζώνη μάχης» στην οποία θα διεξαχθούν πολλές αποφασιστικές μάχες στη διάρκεια του 21ου αιώνα. Η ποικιλία των στόχων που μπορούν να προσβληθούν, η έκτασή τους, η ταχύτητα προσβολής τους και η σοβαρότητα των επιπτώσεων της προσβολής για τον αντίπαλο καθιστούν τον κυβερνοπόλεμο

(cyberwar), ικανό να επηρεάσει τη θέληση του αντιπάλου, παθητικά (αποτροπή) ή ενεργητικά (πειθαναγκασμός). Ως κυβερνοπόλεμος ορίζεται το σύνολο των ενεργειών ενός κράτους προκειμένου να διεισδύσει στα συστήματα υπολογιστών και στα δίκτυα του

20

http://www.fletchersecurity.org/james-stavridis-interview

50 αντιπάλου, με στόχο να προκαλέσει βλάβες ή αποδιοργάνωση. Εδώ συναντούμε επίσης τους όρους κυβερνο-άμυνα, κυβερνο-δυνατότητες και κυβερνο-όπλα. Τα τελευταία συνιστούν μια νέα κατηγορία δυνατοτήτων μέσω των οποίων επιδιώκεται η πρόκληση ζημιών σε κρίσιμες υποδομές, στις πληροφορίες που περιέχουν και στα δεδομένα (data) ή προγράμματα λογισμικού. Η κλασσικοποίηση των κυβερνο-όπλων γίνεται κυρίως με βάση τέσσερις παραμέτρους: Ακρίβεια (Precision), Διεισδυτικότητα (Intrusion), Ορατότητα (Visibility), Ευκολία υλοποίησης (Easiness to Implement). Ο κυβερνοχώρος μεταβάλλει τις μέχρι σήμερα διαμορφωμένες αντιλήψεις για τη δομή του διεθνούς συστήματος και τις διακρατικές σχέσεις, κυρίως σε ότι έχει να κάνει με την εξουσία και τον έλεγχο που ασκεί κάθε κράτος στα σύνορά του. Δημιουργείται εκ των πραγμάτων, στο παγκόσμιο περιβάλλον μια «κυβερνο-αναρχία» η οποία θα απαιτήσει προφανώς μια νέας μορφής παγκόσμια τάξη, την οποία θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε «κυβερνο-τάξη» (cyber-order).

(5)

Βιολογία

Η βιολογία - και κατ' επέκταση η βιοτεχνολογία - προβάλλει ως κύριο χαρακτηριστικό του παγκόσμιου στρατηγικού περιβάλλοντος στις επόμενες δεκαετίες. Σύμφωνα με τους ειδικούς, στη διάρκεια των επόμενων 10-20 ετών, θα υπάρξουν τεράστιες αλλαγές στις κοινωνικές δομές ως αποτέλεσμα της βιολογίας, κυρίως εξαιτίας της δυνατότητας χειρισμού του ανθρώπινου γονιδιώματος, της δυνατότητας παραγωγής ενέργειας με βιολογικούς τρόπους, της δυνατότητας αλλαγής του προσδόκιμου ζωής, της αύξησης των ανθρώπινων δεξιοτήτων, κ.ά. Όλα αυτά αναμένεται να έχουν βαθιές επιπτώσεις στην ασφάλεια και να αποτελέσουν αντικείμενο της υψηλής στρατηγικής των κρατών.

(6)

Μη Επανδρωμένα Συστήματα

Τα μη επανδρωμένα συστήματα (ΜΕΣ), που κατά βάση συνιστούν εφαρμογές της ρομποτικής, αναμένεται να κυριαρχήσουν στον αιώνα που διανύουμε, συνιστώντας μία από τις κύριες προκλήσεις στον τομέα της ασφάλειας, και να επηρεάσουν καταλυτικά τις στρατηγικές αντιλήψεις. Πρόκειται για τα:

51 

Εναέρια συστήματα (UAS) που κοινώς αποκαλούνται "drones", 21



Υποβρύχια μη επανδρωμένα οχήματα, και



Μη επανδρωμένα οχήματα-ρομπότ επιφανείας.

Οι τεχνολογικές εξελίξεις στον τομέα αυτό είναι ταχύτατες, η έρευνα και ανάπτυξη νέων συστημάτων – στρατιωτικών και μη - είναι διαρκής και έτσι αναμένεται στο άμεσο μέλλον, η χρήση νέων συστημάτων να διευρυνθεί, δημιουργώντας ένα διαφορετικό περιβάλλον στο στρατηγικό, το επιχειρησιακό και το τακτικό επίπεδο. Αναφερόμαστε στην ουσία στην τάση για αυτόνομες πλατφόρμες, καθοδηγούμενες στο μέλλον από τεχνητή νοημοσύνη. Θα μπορούσαμε, χωρίς υπερβολή ίσως, να πούμε ότι πρόκειται για ένα τομέα όπου η βιολογία και η τεχνολογία «εφάπτονται», με διάφορες μορφές και σε διάφορες εφαρμογές. Ειδικότερα, σε ότι αφορά στα εναέρια συστήματα, οι σημαντικότερες επιχειρησιακές αποστολές που θα κληθούν να εκτελέσουν είναι: 

Υποστήριξη του αγώνα και προσβολή εχθρικών δυνάμεων εμπροσθοφυλακής και/ή αναγνώρισης.



Υποβοήθηση στην αναγνώριση δρομολογίων, περιοχής και ζώνης.



Εντοπισμός εχθρικής δύναμης και αποκάλυψη σύνθεσης, διασποράς και δραστηριότητας.

21

Ευρεία ανάλυση του θέματος στο: «ΜΗ ΕΠΑΝΔΡΩΜΕΝΑ ΕΝΑΕΡΙΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ – Γεωπολιτικές, Τεχνολογικές και Νομικές διαστάσεις της χρήσης τους», Ακαδημία Στρατηγικών Αναλύσεων, ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΗΜΕΡΙΔΑΣ, Αθήνα 25 Νοε 2015.

52 

Διατήρηση επαφής με τις εχθρικές δυνάμεις, από τη στιγμή της αρχικής επαφής μέχρι την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων της προσβολής (BDA).



Παροχή με ακρίβεια των συντεταγμένων του στόχου, με τρόπο που να επιτρέπει την άμεση προσβολή του με τα κατάλληλα μέσα..



Παροχή ή βελτίωση της κάλυψης με αισθητήρες της περιοχής επιχειρήσεων.



Παροχή πληροφοριών στα επανδρωμένα συστήματα και επαύξηση της επιβιωσιμότητας.



Μείωση του χρόνου έκθεσης των επανδρωμένων συστημάτων σε περιβάλλον υψηλής απειλής.



Παροχή τρισδιάστατων δεδομένων κύριων σημείων και δυσχερούς έδαφους.



Διεξαγωγή επιχειρήσεων παραπλάνησης και επίδειξης δύναμης.



Υποστήριξη της αποστολής των επανδρωμένων συστημάτων καθ’ όλη την διάρκεια της.



Παροχή ψηφιακής διασύνδεσης που επιτρέπει την ταχεία διανομή των αποκτώμενων πληροφοριών.

Επίδραση στη Στρατηγική Η στρατηγική είναι η τέχνη διαχείρισης της ισχύος και, εφόσον η τεχνολογία συνιστά παράγοντα ισχύος, η στρατηγική είναι υποχρεωμένη να προσαρμόζεται προς τις τεχνολογικές καινοτομίες, τη μορφή δηλαδή υπό την οποία προσφέρεται σε κάθε εποχή αυτή η ισχύς. Η εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας και οι στρατηγικές καινοτομίες που αυτές δημιούργησαν, καθώς επίσης και η δομή και ο τρόπος λειτουργίας των σύγχρονων κρατών, δημιούργησαν δυνατότητες χρήσης και άλλων μέσων για την επιβολή της θέλησης επί του αντιπάλου. Η αλματώδης εξέλιξη της τεχνολογίας επιβάλει την συνεχή προσαρμογή των ενόπλων δυνάμεων στα νέα δεδομένα του επιχειρησιακού περιβάλλοντος. Επιπλέον, οι καινοτομίες έπαιξαν ρόλο στην μετεξέλιξη της μορφής του πολέμου αλλά

53 και στην ανάπτυξη της υψηλής στρατηγικής των κρατών, κατά κύριο λόγο των τεχνολογικά προοδευμένων. Η σύγχρονη στρατηγική ανάλυση και η διαδικασία λήψης αποφάσεων κάνει χρήση και της γνωστής ως θεωρίας του Χάους (Chaos theory) και της πολυπλοκότητας (complexity). Κύριο χαρακτηριστικό συνιστά η ευαισθησία ενός χαοτικού συστήματος στις αρχικές συνθήκες, εξαιτίας της μη-γραμμικότητας (non-linearity) του συστήματος. Ποια στρατιωτικά συστήματα θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν ως χαοτικά, ή θα μπορούσαν να καταστούν χαοτικά; Φαίνεται πως οι μεγαλύτερες και οι πλέον άμεσες στρατιωτικές επιπτώσεις της θεωρίας του Χάους παρατηρούνται στον τομέα της διοίκησης και ελέγχου, καθώς και του πληροφοριακού πολέμου. Καταρχήν, η οποιαδήποτε αναταραχή είναι μια χαοτική κατάσταση. Κάθε τι που αφορά σε αναταραχή, όπως πτερύγια αεροσκαφών, αλεξιπτωτιστές που εκτελούν άλμα, υδάτινες γραμμές, λέιζερ μέσα στην ατμόσφαιρα που καταδεικνύουν στόχους ή κατευθύνουν οπλικά συστήματα, κ.ο.κ., υπόκεινται σε χαοτικές δυνάμεις. Ο πληροφοριακός πόλεμος περιλαμβάνει μία σειρά ηλεκτρονικών συστημάτων τα οποία υπόκεινται σε χαοτικές συμπεριφορές, ενώ ο μεγάλος όγκος και η ταχύτητα επικοινωνίας μέσω των δικτύων υπολογιστών τον καθιστούν ιδιαίτερα κατάλληλο για εφαρμογές της θεωρίας του Xάους.

Επίλογος Όλα όσα προαναφέρθηκαν οδηγούν στη διαπίστωση ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια διαφορετική μορφή πολέμου κατά τον οποίο γίνεται χρήση συστημάτων ψηφιακής τεχνολογίας, με ότι αυτό μπορεί να σημαίνει στη διαμόρφωση των στρατηγικών αντιλήψεων στη διάρκεια του 21ου αιώνα. Ποια θα είναι η χρησιμοποίηση των ενόπλων δυνάμεων στο θέατρο επιχειρήσεων ή το ευρύτερο στρατηγικό περιβάλλον του αιώνα που διανύουμε; Είναι γεγονός ότι οι συνθήκες που έχουν διαμορφωθεί μεταβάλλουν, μαζί με τις στρατηγικές αντιλήψεις, και το είδος της χρήσης των ενόπλων δυνάμεων. Σήμερα δεν διεξάγονται μεγάλες εκστρατείες, από πλευράς όγκου δυνάμεων που εμπλέκονται ή γεωγραφικής έκτασης. Δεν διεξάγονται ναυμαχίες όπως εκείνες που έχει καταγράψει η ιστορία στα προηγούμενα χρόνια και αιώνες. Η χρησιμοποίηση των αεροπορικών δυνάμεων έχει διαφορετική μορφή και αντικειμενικούς σκοπούς. Τα όπλα υψηλής ακριβείας με

54 τα οποία είναι εξοπλισμένα πλέον τα πολεμικά αεροσκάφη, επιφέρουν καίρια πλήγματα σε κρίσιμες εγκαταστάσεις του αντιπάλου χωρίς να απαιτούνται μαζικοί βομβαρδισμοί, όπως στο παρελθόν, που είχαν ως συνέπεια την καταστροφή κατοικημένων τόπων, και τον θάνατο εκατοντάδων χιλιάδων αμάχων. Εδώ θα πρέπει να δούμε βεβαίως και τον σημαντικό ρόλο του ανθρώπινου παράγοντα αφού όλα τα συστήματα τα χειρίζονται άνθρωποι, καθώς και τις μεταβολές που έχουν φέρει ή θα φέρουν όλες αυτές οι τεχνολογικές καινοτομίες στα θέματα διοίκησης, ηγεσίας και οργάνωσης των ενόπλων δυνάμεων. Η απόδοσή τους και η επιτυχία τους στο θέατρο επιχειρήσεων θα εξαρτάται πάντοτε από το επίπεδο εκπαίδευσης και ευφυΐας των χειριστών και την ικανότητα των ηγεσιών. Οι καλύτεροι χειριστές, από πλευράς εκπαίδευσης και δείκτη νοημοσύνης, και οι ικανότεροι διοικητές είναι προφανές ότι θα επικρατούν στο ψηφιακό-δικτυοκεντρικό επιχειρησιακό περιβάλλον.

Ιωάννης Παρίσης Υποστράτηγος ε.α., Διδάκτωρ Πολιτικής Επιστήμης Πανεπιστημίου Κρήτης. Αποφοίτησε από τη ΣΣΕ το 1973 ως Ανθυπίλαρχος. Απόφοιτος της ΑΣΠ και της ΣΕΘΑ, Πτυχιούχος Πολιτικών Επιστημών Νομικής του ΑΠΘΔιετέλεσε Διευθυντής του Ινστιτούτου Αμυντικών Αναλύσεων του ΥΠΕΘΑ. Υπηρέτησε σε διάφορες θέσεις διοίκησης και επιτελείου σε μηχανοκίνητους και τεθωρακισμένους σχηματισμούς, στο ΓΕΣ και στο ΥΠΕΘΑ καθώς και ως Στρατιωτικός Ακόλουθος στη Μαδρίτη. Η επιστημονική του ενασχόληση εστιάζει κυρίως σε θέματα στρατηγικής ανάλυσης, γεωπολιτικής, αμυντικής πολιτικής, παγκόσμιας ασφάλειας, κ.ά. Διδάσκει σε Σχολές των Ενόπλων Δυνάμεων, στο Κέντρο Διπλωματικών και Στρατηγικών Σπουδών (CEDES), και σε Μεταπτυχιακά Τμήματα ελληνικών πανεπιστημίων. Το συγγραφικό του έργο περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό άρθρων και δέκα βιβλία. . Είναι ιδρυτικό μέλος και Πρόεδρος της Ακαδημίας Στρατηγικών Αναλύσεων (ΑΣΑ).

55

ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΨΗΦΙΑΚΩΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΩΝ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΝΟΠΛΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΟΜΕΝΗ ΕΙΚΟΣΑΕΤΙΑ

Δρ. Δημήτριος Χούπης Ταξίαρχος, Διδάκτωρ Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Η/Υ ΕΜΠ Μέλος της Ακαδημίας Στρατηγικών Αναλύσεων

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Σ

την εισήγηση παρουσιάζονται απόψεις και προτάσεις που αφορούν στην μελλοντική αξιοποίηση επικοινωνιακών τεχνολογιών αιχμής, αφενός για τη διαχείριση της πληροφορίας και του ψηφιακού πεδίου της μάχης και αφετέρου για τη διαμόρφωση ενός οδικού χάρτη μέσω του οποίου οι Ενοπλες Δυνάμεις της χώρας δυνατόν να επαυξήσουν την αμυντική και αποτρεπτική τους επιχειρησιακή ικανότητα. Στην εποχή κυριαρχίας του διαδικτύου οι ψηφιακές επικοινωνίες αποτελούν καθοριστικό παράγοντα στην επιτυχή εκπλήρωση της αποστολής κάθε επιχειρησιακού Διοικητή. Με την αλματώδη καθημερινά εξέλιξη της τεχνολογίας με ρυθμούς γεωμετρικής προόδου, η διακίνηση της πληροφορίας αποκτά πρωτεύοντα ρόλο προκειμένου να υφίσταται πληροφοριακή υπεροχή. Βασικές αρχές διακίνησης των πληροφοριών όπως αξιοπιστία, ταχύτητα και ασφάλεια επανακαθορίζονται , οι έννοιες της επιτήρησης και αναγνώρισης ενοποιούνται προκειμένου να υποστηρίξουν την επιχειρησιακή ενημερότητα, ο ηλεκτρονικός πόλεμος προσανατολίζεται σε όλες τις νέες

56

επικοινωνιακές τεχνολογίες, μη επανδρωμένα οπλικά συστήματα πληροφόρησης και μάχης ενσωματώνονται διαρκώς και περισσότερο στους επιχειρησιακούς σχεδιασμούς, οι δορυφορικές επικοινωνίες αποκτούν ένα ιδιαίτερο στρατηγικό ρόλο για κάθε έθνος, η κρυπτασφάλιση καθίσταται σε εθνικό πλαίσιο ο κρισιμότερος παράγοντας ελέγχου των επικοινωνιακών συστημάτων σε εθνικό επίπεδο. Την ίδια χρονική στιγμή ο Κυβερνοπόλεμος μέρα με την μέρα καθίσταται μια από κυρίαρχες μελλοντικές; προκλήσεις. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, αποτελεί για τις Ένοπλες Δυνάμεις της χώρας εθνική πρόκληση, η ανάπτυξη ενός εθνικού διαβαθμισμένου διαδικτυακού ιστού στο οποίο θα διασυνδεθούν επικοινωνιακά όλες οι επιχειρησιακές δυνατότητες και τα οπλικά συστήματα, με βασική και αξιωματική προϋπόθεση, ότι σε όλες τις προαναφερόμενες λειτουργίες ο ανθρώπινος παράγων θα συνεχίσει να είναι αυτός που θα ελέγχει πλήρως κάθε στάδιο και κάθε φάση όλων των επιχειρησιακών λειτουργιών.

ΓΕΝΙΚΑ Με δεδομένο την εξαιρετικά ταχεία διείσδυση της τεχνολογίας και του διαδικτύου στην διεξαγωγή των στρατιωτικών επιχειρήσεων στον 21ο αιώνα, το κύριο φιλοσοφικό αλλά και ουσιαστικό ερώτημα που καθημερινά τίθεται συνεχώς και πιο επιτακτικά , είναι το ακόλουθο: “ Μέχρι πότε και με ποιούς ρυθμούς θα συνεχισθεί η εν λόγω διείσδυση?”

57

Είναι χαρακτηριστικό ότι στις στρατιωτικές επιχειρήσεις του 20ου αιώνα , όπως αυτές διεξήχθησαν στην πάροδο των ετών ο κύριος παράγοντας αρχικά ήταν ο άνθρωπος μαχητής στη διεξαγωγή της μάχης “ στήθος με στήθος “ . Είναι αξιοσημείωτο, ότι οι απόφοιτοι της Γαλλικής Στρατιωτικής Ακαδημίας του 1914, μετά από 4 χρόνια ήταν όλοι νεκροί κατά τη διεξαγωγή του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου , ενώ λίγα χρόνια αργότερα αρκετές χιλιάδες άμαχοι και στρατιώτες σκοτώνονταν καθημερινά για την κατάληψη του Στάλιγκραντ κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η αύξηση του βεληνεκούς των όπλων, η εισαγωγή των διακλαδικών επιχειρήσεων με βασικό συντελεστή την Αεροπορία αλλά και η τεχνολογική επανάσταση στις επικοινωνίες με την διείσδυση των διόδων και των μικροτσίπ αναβάθμισε τις διαδικασίες Διοικήσεως και Ελέγχου των επιχειρήσεων, γεγονός το οποίο αφενός μεν μείωσε τις αριθμητικές απώλειες εξαιτίας του “αγώνα εκ του συστάδην “ αφετέρου έφερε στο προσκήνιο νέες στρατηγικές και τακτικές διεξαγωγής στις οποίες οι ψηφιακές επικοινωνίες διαδραματίζουν καταλυτικό ρόλο. Στον 21ο αιώνα , η ψηφιακή τεχνολογία αποτελεί βασική συνιστώσα στο σύγχρονο πεδίο των επιχειρήσεων και το σύνολο των οπλικών συστημάτων είναι σε πολύ μεγάλο βαθμό, ορισμένες φορές και ολοκληρωτικά εξαρτώμενα από τα ψηφιακά υποσυστήματα επικοινωνιών τα οποία τα υποστηρίζουν. Τις κυριότερες από τις βασικές αυτές τάσεις, θα αναλυθούν στη παρούσα παρουσίαση.

58

ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΥΒΕΡΝΟΧΩΡΟΥ Η διείσδυση του διαδικτύου στα στρατιωτικά δρώμενα, είχε ως αποτέλεσμα την είσοδο νέων παραμέτρων και προκλήσεων που σχετίζονται με τον Κυβερνοχώρο. Η εν λόγω αλληλοσυσχέτιση, βαίνει αυξανόμενη καθημερινά με χαρακτηριστικά γεωμετρικής πρόοδου και στην επόμενη δεκαετία εκτιμάται ότι θα αποτελεί μία από τις βασικές συνιστώσες στο μελλοντικό πεδίο της μάχης. Δικτυακοί υπολογιστές “νέφους” (cloud computing) ,κινητές συσκευές και πλατφόρμες εφαρμογών, νέα λειτουργικά συστήματα και εργαλεία λογισμικού, ισχυρή διεθνής διαδικτυακή συνεργασία των κρατών , υψηλός κίνδυνος για “παράπλευρες απώλειες” σε κομβικά συστήματα επικοινωνιών , αναγκαιότητα για διαχείριση του κινδύνου σε πραγματικό χρόνο με ιχνηλάτηση των απειλών και τέλος η εκτόξευση των κονδυλίων για έργα (project) έρευνας και τεχνολογίας στο συγκεκριμένο χώρο είναι όρισμένες από τις προκλήσεις τις οποίες οι στρατιωτικές επικοινωνίες θα κληθούν να επιλύσουν την επόμενη δεκαετία . Ήδη σε εθνικό επίπεδο ορισμένα αρχικά βήματα έχουν γίνει κυρίως σε επίπεδο Ενόπλων Δυνάμεων και Υπουργείου Εσωτερικών , όμως το δενδροδιάγραμμα του εν λόγω πεδίου είναι πολυσύνθετο και συναρτάται άμεσα με την ανάπτυξη μιας εθνικής στρατηγικής επί του θέματος.

ΔΙΑΒΑΘΜΙΣΜΕΝΑ ΔΙΚΤΥΑ ΝΕΦΟΥΣ ΟΠΛΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ Η εισαγωγή της έννοιας του “Διαδικτύου πραγμάτων – λειτουργιών ” (Internet of things) σε συνδυασμό με την διαλειτουργικότητα και αυτονομία των οπλικών συστημάτων, εκτιμάται ότι θα επηρεάσουν και τη διεξαγωγή των επιχειρήσεων αλλά και τη λειτουργία της Διοικήσεως και Ελέγχου. Η διαβάθμιση ασφάλειας θα συνεχίσει να αποτελεί βασική παράμετρο και αξιωματική θέση και ως εκ τούτου το μελλοντικό πεδίο της μάχης εκτιμάται οτι από επικοινωνιακής απόψεως τείνει να καταστεί ένα διαβαθμισμένο δίκτυο νέφους των οπλικών συστημάτων ή γενικότερα ένα διαβαθμισμένο δίκτυο δυνατοτήτων (intranet of capabilities). Στο εν λόγω διαβαθμισμένο δίκτυο θα ενσωματώνονται, δυνατότητες και οπλικά συστήματα τα οποία θα είναι πλήρως διαλειτουργικά με βασική πρυπόθεση την “ίδια” κρυπτασφάλιση σε εθνικό ή συμμαχικό επίπεδο. Οι υπόψη δυνατότητες θα σχετίζονται με τον απομακρυσμένο “από άκρου σε άκρο” έλεγχο βασικών λειτουργιών, όπως της πλοήγησης, πληροφορίας, βολής, επιτήρησης-αναγνώρισης , διοικητικής μέριμνας κλπ

59

ΣΜΗΝΗ ΜΗ ΕΠΑΝΔΡΩΜΕΝΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΜΑΧΗΣ Η χρησιμοποίηση των μη επανδρωμένων οπλικών συστημάτων μάχης στο σύγχρονο πεδίο των επιχειρήσεων έχει μειώσει καταλυτικά τις ανθρώπινες απώλειες μάχης, έχει βελτιώσει κατακόρυφα την ακρίβεια προσβολής των στόχων, έχει αναβαθμίσει καταλυτικά την πληροφοριακή ενημερότητα των Διοικήσεων αλλά και περιόρισε σημαντικά το “επιχειρησιακό κόστος” των Ενόπλων Δυνάμεων στις χώρες στις οποίες έχουν ενταχθεί. Αρχικά η

60 είσοδος των μη επανδρωμένων ιπτάμενων αεροσκαφών και σταδιακά με την εξέλιξη της ρομποτικής και των συστημάτων πλοήγησης, η είσοδος μη επανδρωμένων χερσαίων και ναυτικών οχημάτων έχει διευρύνει το πεδίο δράσης και εκτιμάται ότι συνεχώς και περισσότερο θα επεκετείνει τα πεδία των στρατιωτικών εφαρμογών αυτών. Οι τάσεις την επόμενη δεκαετία εστιάζονται στην εισαγωγή στις στρατιωτικές επιχειρήσεις της έννοιας και των τεχνικών του σμήνους (swarm) μη επανδρωμένων οχημάτων, ούτως ώστε να ολοκληρωθεί ακόμη περισσότερο η συνεργασία και διαλειτουργικότητα στα υπόψη επικοινωνιακά συστήματα. Λειτουργίες και ολοκληρωμένες στρατιωτικές αποστολές επιτήρησης-αναγνώρισης, συλλογής πληροφοριών, διοικήσεως και ελέγχου, ηλεκτρονικού πολέμου, προσβολής με πυρά και εκτίμησης αποτελεσμάτων ζημιών θα ανατίθενται σε αυτόνομα σμήνη μη επανδρωμένων αεροχημάτων ή εξεδρών γενικότερα.

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ & ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΉ ΕΞΟΥΔΕΤΕΡΩΣΗ Η αναβάθμιση των επικοινωνιακών τεχνικών και διαδικασιών συναρτώνται άμεσα και με την αναβάθμιση των δυνατοτήτων ηλεκτρονικού πολέμου στις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Αποτελεί αξιωματική θέση ότι το ζεύγος “δράση – αντίδραση” συνυπάρχουν και ως εκ τούτου ο ηλεκτρονικός πόλεμος ως επιχειρησιακή διαδικασία θα αποτελέσει βασικό πεδίο αναβάθμισης την επόμενη δεκαετία.

61 Τεχνικές υποκλοπής και παρεμβολής επικοινωνιών αναπήδησης συχνότητας , διασποράς φάσματος, συστημάτων πλοήγησης και περιοχών συχνοτήτων πέραν του οπτικού φάσματος θα αποτελέσουν βασικούς τομείς εξέλιξης των συστημάτων ηλεκτρονικού πολέμου. Συνεπακόλουθα, τα οπλικά συστήματα κατευθυνόμενης ενέργειας (Direct Energy) με επικέντρωση στα συστήματα laser θα διαδραματίσουν καταλυτικό ρόλο και θα υποκαταστήσουν σε μεγάλο βαθμό τα συστήματα προσβολής φυσικής εξουδετέρωσης με πυρά με τα αντίστοιχα ηλεκτρονικής εξουδετέρωσης με ακτινοβολία. Σε κάθε περίπτωση το όπλο του Πυροβολικού θα συγκεράσει τις τρέχουσες δυνατότητες με τις δυνατότητες ηλεκτρονικής εξουδετέρωσης καταρχάς στην επόμενη γενιά αντιαεροπορικών συστημάτων. Επιπρόσθετα οπλικά συστήματα ηλεκτρομαγνητικού παλμού θα ενταχθούν στις δράσεις του ηλεκτρονικού πολέμου ακόμη περισσότερο στο πλαίσιο της περαιτέρω ενσωμάτωσης στρατιωτικών επικοινωνιακών δυνατοτήτων “μη θανατηφόρων” (non lethal) οπλικών συστημάτων.

ΔΙΑΚΙΝΗΣΗ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΚΡΥΠΤΑΣΦΑΛΙΣΗ Η αύξηση της εμβέλειας των οπλικών συστημάτων παρατήρησης, επιτήρησης και αναγνώρισης, σε συνδυασμό με την αύξηση του βεληνεκούς των οπλικών συστημάτων δημιουργεί νέες προκλήσεις στη διακίνηση της πληροφορίας.

Oι Περιοχές Πληροφοριακού Ενδιαφέροντος (ΠΠΕ) και Περιοχές Επιρροής (ΠΕΠ) επεκτείνονται δραματικά σε εμβέλεια, γεγονός το οποίο συνδυαζόμενο με την αναγκαιότητα διακίνησης της πληροφορίας σε πραγματικό χρόνο προκειμένου η λειτουργία της Διοικήσεως και Ελέγχου να καθίσταται αποτελεσματική επανακαθορίζει το τρίπτυχο αξιοπιστία – ταχύτητα και ασφάλεια. Συγκεκριμένα σε πολλές περιπτώσεις η ταχύτητα στη διακίνηση της πληροφορίας ενδέχεται να επιβάλλει την απώλεια βαθμού ασφάλειας, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις, η αξιοπιστία της πληροφορίας να επιβάλλει την παραδοχή καθυστερήσεων στη διακίνηση της πληροφορίας. Όλα τα προαναφερόμενα είναι άμεσα συναρτώμενα με την ενσωμάτωση στα επικοινωνιακά συστήματα των Ενόπλων Δυνάμεων αναβαθμισμένων συστημάτων κρυπτοσυσκευών οι οποίες θα δύνανται να υποστηρίζουν από πλευράς αλγορίθμων κρυπτασφάλισης τα εξελιγμένα επικοινωνιακά συστήματα όλων των οπλικών συστημάτων.

62 Κβαντική κρυπτασφάλιση, χαοτικοί αλγόριθμοι σε μη γραμμικά κρυπτογραφικά συστήματα, αναγνώριση αποτυπωμάτων και ίριδας αποτελούν τεχνικές κρυπτασφάλισης, οι οποίες σταδιακά θα ενσωματώνονται διαρκώς και περισσότερο στις ΕΔ. Βασική προτεραιότητα όλων των προαναφερομένων είναι η ανάπτυξη και ο έλεγχος των κρυπταλγορίθμων θα πρέπει να βρίσκεται υπό τον έλεγχο του Κράτους ούτως ώστε υφίσταται μηδενική εξάρτηση στο κέλυφος κρυπτασφάλισης των δικτύων επικοινωνιών όλων των οπλικών συστημάτων.

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΜΕΡΙΜΝΑ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ Η υποστήριξη για όλα τα προαναφερόμενα οπλικά συστήματα και η αναγκαιότητα παροχής αυτής σε σχεδόν πραγματικό χρόνο, δημιουργεί και

επιβάλλει την αναγκαιότητα ανάπτυξης μηχανογραφικών εφαρμογών ελέγχου της Διοικητικής Μέριμνας. Επιπρόσθετα διαδικασίες συντήρησης καθημερινά και περισσότερο συντελούνται από απόσταση για τον περιορισμό του κόστους αλλά και την αύξηση της διαθεσιμότητας σε πολύ μικρό χρόνο. Όλα τα παραπάνω έχουν άμεση σχέση με την αναβαθμισμένη επικοινωνιακή υποστήριξη ενός εκάστου συστήματος υποστήριξης. Ακόμα και σε επίπεδο ατομικού εξοπλισμού, υγειονομικής υποστήριξης σε πραγματικό χρόνο και λοιπές λειτουργίες Διοικητικής Μέριμνας ολοένα και περισσότερο θα συνδυάζονται με την εξέλιξη του διαδικτύου και των επικοινωνιακών συστημάτων δια των οποίων αυτό υποστηρίζεται.

63

ΕΠΙΛΟΓΟΣ -ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Εν κατακλείδι, είναι αυταπόδεικτο ότι η τεχνολογική επανάσταση των ψηφιακών επικοινωνιών τον 21ο αιώνα σε συνδυασμό με την ολοκληρωτική διείσδυση του διαδικτύου στις καθημερινές δραστηριότητες των διαφόρων εθνικών οντοτήτων, θα επηρεάσει την επόμενη δεκαετία όλα τα οπλικά συστήματα τα οποία σε κάθε περίπτωση θα εξαρτώνται σε μεγάλο και ορισμένες φορές ολοκληρωτικά από σύγχρονα ψηφιακά επικοινωνιακά συστήματα.

Η είσοδος δυνατοτήτων οπλικών συστημάτων που επιφέρουν διαρκώς και λιγότερες ανθρώπινες απώλειες θα συναρτάται άμεσα με την επικοινωνιακή υποστήριξη του συνόλου των δυνατοτήτων μάχης. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, αποτελεί για τις Ένοπλες Δυνάμεις της χώρας εθνική πρόκληση, η ανάπτυξη ενός εθνικού διαβαθμισμένου διαδικτυακού ιστού στο οποίο θα διασυνδεθούν επικοινωνιακά όλες οι επιχειρησιακές δυνατότητες και τα οπλικά συστήματα. Σε όλο το προαναφερόμενο στρατηγικό πλαίσιο σχεδιασμού αποτελεί βασική και αξιωματική προϋπόθεση, ότι σε όλες τις προαναφερόμενες λειτουργίες ο ανθρώπινος παράγων θα συνεχίσει να είναι αυτός που θα ελέγχει πλήρως κάθε στάδιο και κάθε φάση όλων των επιχειρησιακών λειτουρ-

64 γιών. Ο σύγχρονος ηγήτορας περισσότερο από ποτέ, επιβάλλεται να δύναται να ελέγχει τα επικοινωνιακά συστήματα τα οποία υποστηρίζουν τα οπλικά συστήματα ή τις δυνατότητες μάχης που αυτός διαχειρίζεται αλλά παράλληλα θα πρέπει εξίσου αποτελεσματικά να ελέγχει την λειτουργία της φυσικής διοικητικής επικοινωνίας και λειτουργίας. Για την απόδειξη όλων των προαναφερομένων και συγκεκριμένα της πρωταρχικής αξίας του ανθρώπινου παράγοντα, αξίζει να επισημανθεί ότι 30.000 εγκεφαλικοί νευρώνες εμπεριέχονται στο μέγεθος κεφαλής μιας καρφίτσας και ότι εφόσον δεν κατελήφθη το έδαφος διεξαγωγής των επιχειρήσεων από ανθρώπινο δυναμικό ουδεμία μάχη δεν κατέληξε σε τελική νίκη και επικράτηση.-

Δημήτριος Χούπης Ταξίαρχος,, Διευθυντής Επιτελικής Δνσης ΓΕΣ. Απόφοιτος της ΣΣΕ τάξης 1987, ως Αρχηγός Σχολής. Εκπαιδεύθηκε στο ΝΑΤΟ στη Διαχείριση Ανθρωπίνων Πόρων, Σχεδίαση Επιχειρήσεων Ηλεκτρονικού Πολέμου και Περιπόλους Μακράς Ακτίνας Δράσης Ειδικών Δυνάμεων. Υπηρέτησε στο ΓΕΣ, σε Επιτελεία Σχηματισμών, Μονάδες ΔΒ, Η/Π, Επιτήρησης, και Ειδικών Δυνάμεων συμπεριλαμβανομένου του ΕΤΑ. Διετέλεσε Διοικητής Μονάδων στην ΕΛΔΥΚ, και Μη Επανδρωμένων Αεροσκαφών (UAV) και Επιτήρησης της ΑΣΔΕΝ. Διδάκτωρ με άριστα του Τμήματος Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Η/Υ του ΕΜΠ στα Συστήματα Μετάδοσης Πληροφορίας. Υπηρέτησε στο Διεθνές Επιτελείο του ΝΑΤΟ. Απόφοιτος με διακεκριμένη φοίτηση της ΑΣΠ και του Κολλεγίου Άμυνας του ΝΑΤΟ. Κάτοχος μεταπτυχιακών τίτλων Διπλωματικών και Στρατηγικών Σπουδών και Στρατηγικού Σχεδιασμού και Διαχείρισης Κρίσεων. Πιστοποιημένος διαχειριστής έργων ΝΑΤΟ. Έχει δημοσιεύσει μεγάλο αριθμό μελετών, άρθρων και εργασιών σε επιστημονικά συνέδρια, περιοδικά και ιστοτόπους. Είναι μέλος της Ακαδημίας Στρατηγικών Αναλύσεων.

65

ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΚΥΒΕΡΝΟΕΓΚΛΗΜΑΤΟΣ

Γεώργιος Παπαπροδρόμου Αστυνομικός Διευθυντής, Επικεφαλής Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος

Τ

ο διαδίκτυο, ως ένα νέο φαινόμενο σταθμός στην ανθρώπινη ιστορία, είναι αποτέλεσμα διαδικασιών των τεχνολογικών εξελίξεων των τελευταίων δεκαετιών. Από το 1994 και δώθε, δηλαδή είκοσι δύο (22) χρόνια ζωής του, παρατηρείται εντονότερη χρήση του από όλο και μεγαλύτερο ποσοστό αριθμού ανθρώπων. Σε έναν πλανήτη που υπερβαίνει τα επτά δισεκατομμύρια τριακόσια πενήντα εκατομμύρια πληθυσμό22 περίπου ο μισός πληθυσμός του είναι διασυνδεμένος23. Υπολογιστής πλέον δεν είναι ο κλασικός υπολογιστής αλλά οι συσκευές κινητής τηλεφωνίας, ως ένα μέρος του Internet of Things. Μέσα σ αυτό το διεθνές περιβάλλον οι οργανωμένες κοινωνίες έχουν αναλάβει πρωτοβουλίες (ανάλογα και με τα δεδομένα κάθε χώρας) κι έχουν

22

https://www.census.gov/popclock/

23

http://www.internetlivestats.com/

66 οργανώσει μεταξύ άλλων και τις υπηρεσίες δίωξης του ηλεκτρονικού εγκλήματος. Για τη χώρα μας επίσημα και θεσμικά συναντώνται σχετικά νομοθετικά κείμενα από το 2011 με κορύφωση το 2014. Επομένως, η Διεύθυνση Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος (ΔΙ.Δ.Η.Ε.)24 διαρθρωμένη από πέντε συνολικά τμήματα25, εκ των οποίων τα τρία επιχειρησιακά αποτελεί το εργαλείο εκείνο με το οποίο ο σύγχρονος νομοθέτης θέλησε να αντιμετωπίσει τις σύγχρονες μορφές εγκλημάτων, τα οποία συνιστούν ιδιαίτερες αντικοινωνικές συμπεριφορές σ ένα εξελιγμένο τεχνολογικά περιβάλλον. Η αντιμετώπιση όλων των μορφών του σύγχρονου κυβερνο-εγκλήματος επιτάσσει όσο ποτέ την συνεργασία της ΔΙΔΗΕ τόσο σε εγχώριο όσο και σε διεθνές επίπεδο. Σε εγχώριο επίπεδο η συνεργασία αυτή υλοποιείται με τις δικαστικές αρχές, τις ανεξάρτητες διοικητικές αρχές, την ακαδημαϊκή κοινότητα και τομείς του ιδιωτικού τομέα που σχετίζονται με τα τεχνολογικά θέματα (Internet Service Providers Κλπ). Σε διεθνές επίπεδο η συνεργασία υλοποιείται μέσω οργανισμών, όπως η Europol26 και η Interpol27 αλλά και φορείς όπως ο ENISA, Facebook28, Google, κλπ. Τομέας απαραίτητος και κρίσιμος αποτελεί η ενότητα των θεμάτων εκπαίδευσης και μετεκπαίδευσης των στελεχών της Διεύθυνσης, ενός εξειδικευμένου στελεχιακού δυναμικού ειδικών και γενικών καθηκόντων.

24

και συμπληρωμένη θεσμικά με την ίδρυση και της υπαγομένης σ αυτή Υποδιεύθυνσης Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος Βορείου Ελλάδος (Υ.Δ.Η.Ε.Β.Ε.)

25

http://www.astynomia.gr/index.php?option=ozo_content&perform=view&id=8194&I temid=378&lang= 26

https://www.europol.europa.eu/about-europol/european-cybercrime-centreec3 27

https://www.interpol.int/Crime-areas/Cybercrime/Cybercrime

28

https://govtrequests.facebook.com/

67

Θέματα όπως η κυβερνο-ασφάλεια και ο κυβερνο-πόλεμος σε μια πρώτη ματιά δεν φαίνεται να έχουν σχέση με το κυβερνο-έγκλημα. Μια προσεκτικότερη όμως προσέγγιση μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι όπου αποτυγχάνει η κυβερνο-ασφάλεια ειδικότερα των κρίσιμων υποδομών μιας χώρας εκεί λαμβάνει χώρα και μορφή κυβερνο-εγκλημάτων. Η μεταβαλλόμενη φύση του κυβερνο-εγκλήματος, λαμβάνοντας χώρα είτε με μεμονωμένους δράστες είτε με ομάδα δραστών, στοιχίζει στην παγκόσμια αλλά και στην εγχώρια οικονομία αλλά ταυτόχρονα επηρεάζει τον παγκόσμιο χάρτη του οργανωμένου εγκλήματος και της τρομοκρατίας. Το γεγονός αυτό επιβάλλει τη στενότερη και διαρκή συνεργασία των συναρμοδίων φορέων, την χάραξη κοινής στρατηγικής την ενίσχυση μιας κουλτούρας ασφάλειας με έμφαση στο ανθρώπινο δυναμικό κάθε φορέα29. Επομένως, σε αυτό το περιβάλλον η ανθρωποκεντρική προσέγγιση των θεμάτων αυτών αποτελεί την διαδικασία κλειδί για την επίλυση τους. Οτιδήποτε έχει σχέση με τον ανθρώπινο παράγοντα είναι πολύ πιο σημαντικό από την ίδια την τεχνολογία.

29

https://www.internetsociety.org/globalinternetreport/2016/wpcontent/uploads/2016/11/ISOC_GIR_2016-v1.pdf

68

Γεώργιος Παπαπροδρόμου Αστυνομικός Διευθυντής. Υπηρέτησε ως αξιωματικός σε πολυάριθμες αλλά και ειδικές υπηρεσίες κυρίως της Βορείου Ελλάδος (Αθήνα, Ροδόπη, Θεσσαλονίκη, Λήμνος, Πέλλα). Από το 2016 είναι Διευθυντής της Διεύθυνσης Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος του Αρχηγείου Ελληνικής Αστυνομίας, προερχόμενος από τη θέση του Διευθυντή της Υποδιεύθυνσης Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος Βορείου Ελλάδος. Είναι απόφοιτος της Νομικής Σχολής του ΑΠΘ. Έχει ειδικότητα Δικαστικού Γραφολόγου, έχοντας υπηρετήσει στο Τμήμα Εργαστηρίων της Διεύθυνσης Εγκληματολογικών Ερευνών, και είναι ιδρυτής του Εργαστηρίου Δικαστικής Γραφολογίας στη Βόρεια Ελλάδα (ΥΕΕΒΕ). Γνωρίζει Αγγλικά, Γερμανικά, Βουλγαρικά, Ιταλικά. Είναι απόφοιτος της Ανωτάτης Διακλαδικής Σχολής Πολέμου και διαδικτυακός σπουδαστής της Σχολής Εθνικής Άμυνας. Έχει εκπαιδευτεί, μεταξύ άλλων, στην Οργάνωση και Διοίκηση και στις νέες τεχνολογίες πληροφορικής κι επικοινωνιών (ΤΠΕ) και σε θέματα Ηλεκτρονικής διακυβέρνησης.

69

“HERODOTUS” Summer Course 2017 “Graeco-Persian Wars: Geopolitical & Strategic Approaches of the International System in the 5th c. BC” June, 2017 Organised by: Academy for Strategic Analyses (ASA) An interdisciplinary course that combines history, strategy, geopolitics, international relations, leadership and cultural studies. A comprehensive examination of the 5th c. BC conflicts between the Greeks (Hellenes) and the Persian Empire, in relation to the modern geostrategic environment of the Eastern Mediterranean and the Middle East.

The “HERODOTUS” Summer Course is aimed at undergraduate and postgraduate students with a special interest in the ancient history, strategy and geopolitics. Military officials and cadets, historians and research students could also benefit from this course.

The course will cover, among others:  The geopolitics of the ancient Mediterranean and the Middle East  The grand strategies of the Greek city-states and the Persian Empire  Spartan and Athenian Leadership as the catalyst during the Graeco-Persian Wars  The origins of the conflict and the main campaigns, the morphology of the battlefields, the conduct of the battles, the tactics etc.  Battle analysis, in the exact battlefields they actually took place For detailed information and registration, visit the ASA’s “HERODOTUS” Summer Course website: http://herodotus.acastran.org/

70

ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΑΣΑ Μέσα στην πρώτη διετία από την ίδρυσή της η ΑΣΑ έχει δημοσιεύσει (σε ηλεκτρονική μορφή) άνω των 50 Κειμένων Εργασίας, συνολικού όγκου περίπου 2.000 σελίδων. Τα Κείμενα αυτά αναφέρονται σε διάφορα επιστημονικά πεδία και είναι στη διάθεση των ενδιαφερομένων (ξεφυλλίζονται ηλεκτρονικά) στη διεύθυνση: http://www.acastran.org/category/keimena_ergasias/

71

ISÎ’N: 978-618-82983-0-9