Παναγιώτης Μαύρος_ η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου | Διάλεξη 2009 ΕΜΠ

η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Παναγιώτης Μαύρος επιβλέπων: Κώστας Μωραΐτης σύμβουλος: Θάνος Παγωνης

Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ Αθήνα, Ιούλιος 2009

περιεχόμενα || 3

2 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Ευχαριστίες

Περίληψη

στον κ. Κώστα Μωραΐτη, αναπληρωτή καθηγητή ΕΜΠ, για την διαρκή και ουσιαστική καθοδήγηση του σε αυτήν την έρευνα ανάμεσα σε έννοιες άγνωστες και τοπία δύσβατα, στον κ. Θάνο Παγώνη, λέκτορα ΕΜΠ, για την άμεση ανταπόκριση του και τις πολύτιμες παρατηρήσεις του, και στην Françoise Ged, διευθύντρια του Observatoire de la Chine, που χωρίς την αμέριστη συμπαράστασή της στην αρχή της έρευνας αυτής και την διευκόλυνσή της στην ανεύρεση πηγών, το αποτέλεσμα θα ήταν ριζικά φτωχότερο.

Η Shenzhen, μία από τις μεγαπόλεις τις Νότιας Κίνας, από μικρό αδερφάκι του Hong Kong εξελίχτηκε σε κινητήρια δύναμη της οικονομικης ανάπτυξης της Κινας τις τελευταίες δεκαετίες. Παράλληλα, υπήρξε η βάση της δημιουργίας ενός νέου αστικού φαντασιακού για τον κινέζικο πληθυσμό, από το 1978, έτος ίδρυσής της, ως σήμερα. Το αστικό μοντέλο που πρότεινε, αλληλένδετο με τις οικονομικές κοινωνικές πολιτικές συνθήκες τις μετα-Μάο εποχής των οικονομικών μεταρρυθμίσεων, υπήρξε μία μεταφορά του Ασιατικού μητροπολιτικού μοντέλου στην Κίνα, μοντέλο το οποίο αργότερα διαδόθηκε και επικράτησε και στις υπόλοιπες κινεζικές πόλεις, στις δεκαετίες που ακολούθησαν. Με βασικό θεωρητικό εργαλείο το «αστικό φαντασιακό», επιχειρείται μία κριτική ανάγνωση των αντανακλάσεων της μακρυνής πόλης που φτάνουν ως εμάς μέσω των πηγών, και διερευνάται η κατασκευή μίας φαντασιακής εικόνας της Shenzhen, διαφορετική στο εσωτερικό και στο εξωτερικό της Κίνας. Η κατασκευή μίας εικόνας,, αναδεικνύεται σε υπαρξιακή συνθήκη της πόλης από την γέννησή της. Η ιστορία της πόλης, όπως εξετάζεται σύντομα εδώ, παρουσιάζει τις αντιφάσεις μίας ραγδαίας αστικής ανάπτυξης, που συμβαίνει σήμερα στην Κίνα και τον αναπτυσσόμενο κόσμο, ανάπτυξης που λειτουγεί υπό το καθεστώς μίας διαρκούς αβεβαιότητας. H Shezhen, υπήρξε και εξετάζεται, ως το ιδανικό παράδειγμα της κινεζικής νεωτερικότητας.

Abstract

«ο άνθρωπος πρώτος, διαμορφώνει την πόλη, αλλά μετά τον διαμορφώνει αυτή»

-Winston Churchill

Shenzhen, once Hong Kong’s little sibling, is one of the important chinese megacities and has been -among others- the motor of China’s modernization and developmental effort, over the last decades. Shenzhen, has as well been, the foundation of a new urban imaginary for the chinese population, since 1978, «birth» date of the city, as a Special Economic Zone. The new urban condition, that Shenzhen «proposed», shaped by the political, economical and social forces of the post-Mao «reform» era, has been an imitation of the East Asian metropolitan model, that was later imported in the rest chinese cities, during the ‘90s, after the initial succes of Shenzhen example.

Using the theoritical tool of «urban imaginary», we will examine the reflections of the city, that arrive to us through the bibliographical sources. The construction of an imaginary about the city , was different inside and outside of China. The instution of a certain image has been of a major importance for Shenzhen throught her brief history. Studying the internal contradictions of the rapid urbanisation process, observed still in China, we will reach the fuddamental uncertainty that is guiding the evolution of magacities.

Shenzhen, will be our case study and tour guide as well, in this research on the social imaginaries behind modernity and modernisation in China.

περιεχόμενα || 5

4 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

περιεχόμενα 00 περιεχόμενα / σ. 5

01 εισαγωγή / σ. 9 02 το αστικό φαντασιακό / σ. 21 03 το ιστορικό πλαίσιο / σ. 31 04 ανθρωπογεωγραφία / σ. 43 05 η αστική συνθήκη της Shenzhen / σ. 51 06 συστημική αβεβαιότητα / σ. 64 07 ασ(ια)τική “φαντασμαγορία” / σ. 73 08 μια σύντομη ιστοριογραφία / σ. 98 09 συμπεράσματα - επίλογος / σ. 116 10 παράρτημα / σ. 126 11 βιβλιογραφία / σ. 138

εισαγωγή

01

εισαγωγή || 9

8 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Αφορμή Κύρια αφορμή, για την εργασία αυτή, υπήρξε η αιφνίδια συνείδηση μέσω της εικόνας, των συγκλονιστικών μεταλλάξεων που συμβαίνουν κατά την αστικοποίηση της Κίνας. Ειδικότερα, η πρώτη επαφή αφορούσε την κατασκευή του φράγματος των Τριών Φαραγγιών (Three Gorges Dam) και τις αφηγήσεις για εκατομμύρια κατοίκους που χρειάστηκε να αφήσουν τις πόλεις, τα χωριά και τα σπίτια τους, και να μετακομίσουν σε μεγαλύτερο υψόμετρο σε νέες πόλεις που θα κατασκευάζονταν εν μία νυκτί. Αυτό που με συντάραξε, ήταν ότι οι κάτοικοι έπρεπε πριν φύγουν, να γκρεμίσουν τούβλο-τούβλο τα σπίτια τους, συχνά πολυώροφα,, ώστε στην μελλοντική τεχνητή λίμνη τα πλοία να κινούνται απρόσκοπτα. Πόσο βίαιο μπορεί να είναι να γκρεμίζεις το ίδιο σου το σπίτι κατόπιν κρατικών εντολών; Και πού μετακομίζουν όλοι αυτοί ο άνθρωποι; Σε πόλεις χωρίς κανένα παρελθόν, χωρίς καμία ιστορία, μετακομίζουν στο κενό. Μήπως, λοιπόν, η έννοια του ξεριζωμού μπορεί να πάρει πολλές μορφές, όπως η αποστέρηση όχι μόνο του τόπου αλλά και της μνήμης; Η έρευνα για την κινεζική αστική πραγματικότητα απέκτησε ιδιαίτερη ένταση, σε συνάρτηση με την διαμονή μου για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα σε μία πόλη με εξαιρετικά εμφανή ιστορικό χαρακτήρα, το Παρίσι. Πυροδότησε ερωτήματα και προβληματισμούς για τον ρόλο του αστικού περιβάλλοντος στο κοινωνικό πεδίο. Η έρευνα, αργότερα υπέδειξε μία πόλη, που κατά τα λεγόμενα, ήταν το ακραιφνέστερο παράδειγμα της φρενήρους αστικοποίησης και των συνεπειών της. Η πόλη, στο Δέλτα του Ποταμού των Μαργαριταριών, περισσότερο γνωστό ως Pearl River Delta, ήταν η Shenzhen. Τα πλαίσια αυτής της εργασίας, καθόρισε το γεγονός ότι δεν ήταν δυνατή μια προσωπική εμπειρία και έρευνα in situ. Ωστόσο, αν κάτι τέτοιο είχε συμβεί θα άλλαζε ριζικά το πρίσμα και το θέμα της εργασίας για δύο βασικούς λόγους. Η επιτόπου έρευνα θα μετέδιδε τις εντυπώσεις ενός δυτικού υποκειμένου, μάλλον αμύητου στην ασιατική πραγματικότητα. Οι δομές που ο Edward Said περιγράφει με τον όρο οριενταλισμός, επηρεάζουν βαθύτατα κάθε θέαση και κάθε θεώρηση ενός αντικειμένου που ξεφεύγει από τον συνηθισμένη εμπειρία. Εξάλλου, η απόσταση που χωρίζει την Δύση από την Ανατολή, δεν είναι μόνο χιλιομετρική. Έτσι, ο παρατηρητής, βλέπει μόνο όσα είναι σε θέση να δει.

Οι κάτοικοι της ιστορικής πόλης Fuling, κατεδαφίζουν ένα κτήριο, και όλη την πόλη, ώστε η τεχνητή λίμνη στο Φράγμα των Τριών Φαραγγιών, τα νερά της οποίας θα σκεπάσουν την πόλη Fuling, μαζι με πολλές άλλες, να είναι πλωτή, 2002. (φωτ. UrbanChina)

εισαγωγή || 11

10 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Δίχως να αποτανθούμε στην ιστορία, δηλαδή χωρίς την θεώρηση ενός ιστορικού πλαισίου, δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την σταδιακή μεταμόρφωση μίας αυτοκρατορίας χιλιετιών σε μία σύγχρονη χώρα.

-Zhou Jiangfei2

2/ Si l’on ne fait pas appel au sens de l’histoire, voire à une certaine imagination historique, il est difficile de comprendre la métamorphose progressive d’un empire millénaire en un pays moderne.

Θέμα Η Shenzhen είναι μια πόλη πρότυπο της ραγδαίας κινεζικής αστικοποίησης που εντάθηκε το τελευταίο τέταρτο του εικοστού αιώνα και ως σήμερα. Θεωρείται το ακραίο παράδειγμα της νέας αστικής συνθήκης που εμφανίζεται σήμερα στην Κίνα, και θα μας οδηγήσει στην προσπάθεια μας να κατανοήσουμε τις διαδικασίες που συνοδεύουν την κινεζική αστικοποίηση, όχι μόνο σε θεσμικό, πολιτικό, ή οικονομικό επίπεδο αλλά και στο πεδίο του κοινωνικού φαντασιακού. Η εργασία αυτή στόχο έχει αφενός να παρουσιάσει την πόλη και να εκθέσει ορισμένες από τις πτυχές της σύντομης ιστορίας της, αλλά κυρίως να δείξει την ευρύτερη σημασία της, στο κινεζικό νεωτερικό εγχείρημα που δεν εκτυλίσσεται βέβαια στο διάστημα του μεσοπολέμου, αλλά στις μέρες μας.2 Θα χρειαστεί να προσεγγίσουμε σταδιακά την σύγχρονη κινεζική ιστορία, προκειμένου να αντιληφθούμε τις αιτίες αυτής της φρενήρους αστικοποίησης. Μετά τον θάνατο του Μάο, σημειώθηκε μία τεράστια ιδεολογική στροφή που σημαδεύτηκε από την άνοδο του Deng Xiaoping στην εξουσία το 1978. Σε αντίθεση με την πρώην Σοβιετική Ένωση, το πέρασμα από τον εφαρμοσμένο σοσιαλισμό στο διεθνοποιημένο περιβάλλον του Ύστερου Καπιταλισμού, έγινε με απόφαση της κεντρικής ηγεσίας και δεν συνοδεύτηκε από την κατάρρευση του κράτους. Τα φαινόμενα που ακολούθησαν αυτή την ιδεολογική στροφή και κορυφώθηκαν, πιθανόν, με τους Ολυμπιακούς Αγώνες του περασμένου έτους, αφορούν την μετάβαση της Κίνας από την αγροτική στην βιομηχανική και μετα-βιομηχανική κοινωνία. Ειδικότερα, η Κινεζική Αστική νεωτερικότητα μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα για μία σειρά από λόγους. Οι κρατικές επιλογές οδήγησαν μέσα σε τριάντα χρόνια, το 44,9% (από 13% το 1978) του κινεζικού πληθυσμού στις πόλεις. Δηλαδή ο αστικός πληθυσμός αυξήθηκε κατά 300 περίπου εκατομμύρια και φτάνει σήμερα τα 593,7 εκατομμύρια ανθρώπους που μένουν σε 665 πόλεις.3 Είναι προφανές ότι η κάλυψη και μόνο των αναγκών αυτού του αστικού πληθυσμού δημιούργησε μία ασύλληπτη απαίτηση για νέα κτήρια. Λαμβάνοντας υπόψη μάλιστα την άνοδο του βιοτικού επιπέδου και των καταναλωτικών απαιτήσεων η ζήτηση αυξάνεται ακόμα περισσότερο, δημιουργώντας προφανή ερωτήματα, για τον τρόπο που ικανοποιούνται αυτές οι κοινωνικές ανάγκες. Άλλος λόγος είναι η σχέση αρχιτεκτονικής και ιδεολογίας. Παλαιότερα, στόχος της επίσημης αρχιτεκτονικής ήταν να ενισχύσει την πολιτική και την κυρίαρχη ιδεολογία, δηλαδή να προβάλλει την ισχύ και το μεγαλείο του κράτους της ηγεσίας και του έθνους. Σήμερα, η αρχιτεκτονική παράγει σύμβολα προς εφήμερη κατανάλωση, για μια κοινωνία που αναζητά την αστική της ταυτότητα τροχάδην. Οι ρυθμοί ανάπτυξης και αστικοποίησης, η αγροτική έξοδος, η ανάδυση ουρανοξυστών θα πρέπει να απαίτησαν δομικές αλλαγές στον τρόπο σκέψης και αντίληψης της κοινωνίας. Αυτό το ερώτημα για τις αλλαγές σε ένα άλλο επίπεδο, όχι της υλικής πραγματικότητας αλλά των ιδεών και ιδεολογιών, που ονομάζεται συνηθέστερα φαντασιακό, είναι ο κύριος προβληματισμός πίσω από όλη αυτή την έρευνα. Με ποιους μηχανισμούς δομείται και πως επηρεάζει την κοινωνία; 2/ Οι προεκτάσεις του όρου νεωτερικότητα, που εφαρμόζονται εδώ παρουσιάζονται στο Παράρτημα.

3/ Mao, Q., 2008, “Outline of Urban Development in China 2007”

εισαγωγή || 13

12 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

λεπτομέρεια αργαλειού κινεζικής κλωστουφαντουργίας, (φωτ. Guttierez & Portefaix)

Σκοπιμότητα Η σκοπιμότητα της διάλεξης αυτής είναι σε ένα πρώτο επίπεδο, η προσπάθεια γνωριμίας με μία πόλη σημαντική για την κινεζική νεωτερικότητα και η εφαρμογή ενός θεωρητικού μοντέλου για τους φαντασιακούς μηχανισμούς που συνοικοδομούν την πόλη μαζί με άλλες δυνάμεις. Σε ένα απώτερο επίπεδο, μας βοηθά να κατανοήσουμε τον μηχανισμό της αστικοποίησης στις αναπτυσσόμενες χώρες σήμερα. Σε έναν κόσμο που αστικοποιείται ραγδαία, είναι εξαιρετικής σημασίας η οποιαδήποτε απόπειρα κατανόησης του φαινομένου. Σύμφωνα με τις προβλέψεις του ΟΗΕ ως το 2030, το 75% του παγκόσμιου πληθυσμού θα ζει σε πόλεις4. Δεν έχει τόση σημασία, αν τελικά θα επαληθευτούν αυτές οι προβλέψεις και σε ποιο βαθμό. Το σημαντικό είναι ότι αυτές οι στατιστικές απεικονίζουν μία γενικευμένη τάση αστικοποίησης σε παγκόσμιο επίπεδο, αυτή την δεδομένη στιγμή, δηλαδή σήμερα. Επιχειρούμε λοιπόν να θέσουμε το ερώτημα, ποιος μηχανισμός οδηγεί την αγροτική έξοδο; Είναι ο ίδιος, με τους μηχανισμούς που παρατηρήθηκαν στην χώρα μας, μερικές δεκαετίες πρωτύτερα; Οι μεγαπόλεις, -αστικά συνοθυλεύματα πληθυσμών που συρρέουν από τις επαρχίες ιστορικά- δεν ορίζονται μόνο από την τεράστια συνάθροιση ανθρώπων. Είναι κόμβοι της παγκόσμιας οικονομίας, συγκεντρώνοντας τις διοικητικές και παραγωγικές κυρίαρχες δυνάμεις του πλανήτη, τον έλεγχο των ΜΜΕ, την πολιτική της ισχύος (Politics of power) αλλά και την συμβολική ικανότητα να δημιουργούν και να μεταδίδουν μηνύματα. Λειτουργούν σαν μαγνήτες για την ενδοχώρα τους. Οι μεγαπόλεις δεν πρέπει να θεωρούνται μόνο ως προς το μέγεθος τους αλλά και ως 4/ R. Burdett & M.Kanai, Cities, Architecture and Society, σ.3

προς την βαρυτική δύναμη που ασκούν σε μεγάλες περιοχές του κόσμου, δηλαδή το φαντασιακό τους περιεχόμενο. Ωστόσο, πέρα από αρθρώσεις της παγκόσμιας οικονομίας είναι επίσης και αποθήκες όλων των κοινωνικών ομάδων που πασχίζουν για επιβίωση. Όπως επισημαίνει ο Charles Correa στο αστικό μανιφέστο του οι πόλεις είναι κέντρα ελπίδας. «Συχνά τις κοιτάμε την δική μας εγωκεντρική άποψη, και βλέπουμε μόνο τα προβλήματα και τις αδυναμίες. Όμως για εκατομμύρια άλλους μετανάστες, ακτήμονες, τους περιθωριοποιημένους του συστήματος, οι πόλεις είναι η μόνη τους ελπίδα, η μόνη διέξοδος για ένα καλύτερο μέλλον».5 Αναμφίβολα, ο μηχανισμός αστικοποίησης στις αναπτυσσόμενες χώρες έχει κοινά στοιχεία με την αστικοποίηση των μέσων του 20ου αιώνα στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ (αναζήτηση εργασίας, άνοδο ποιότητας ζωής κλπ) όσο και ριζικές διαφορές, αφού συμβαίνει σε μία τελείως διαφορετική εποχή. Η δυτική αστικοποίηση και αγροτική έξοδος έγινε με άλλους όρους, σε έναν κόσμο που λειτουργούσε ακόμα με εθνικές οικονομίες και φορντιστικά οικονομικά μοντέλα, με τους μηχανισμούς του κλασσικού καπιταλισμού. Σήμερα, η κινεζική νεωτερικότητα (όπως και των άλλων αναπτυσσόμενων κρατών) δομείται και λειτουργεί στα πλαίσια του διεθνούς ή ύστερου καπιταλισμού, πολύ μακριά από φορντικές σχέσεις παραγωγής και κατανάλωσης, και διακατέχεται από μετααποικιακά και άλλα σύνδρομα, που χρωματίζουν πολύ διαφορετικά τις κατά τόπους εθνικές προσπάθειες για ανάπτυξη, μεγέθυνση και ανοικοδόμηση. Ασφαλώς, δεν μπορούμε να συγκρίνουμε την αγροτική έξοδο στην Γαλλία του 1950, την Ελλάδα του 1960-70, και την Κίνα του 1990. Τα μεγέθη και οι συνθήκες είναι άλλα, όσο και το κοινωνικό φαντασιακό που τις περιβάλλει.

Αντικείμενο Αν η άμεση σκόπευση της διάλεξης αυτής ήταν η παρουσίαση στο κοινό της Shenzhen, η έμμεση ήταν σταθερά η ανάδειξη της σημασίας του φαντασιακού στην αστική κοσμογονία. Έτσι, η πόλη μετατρέπεται σε παράδειγμα προς μελέτη, μέσο και όχι αυτοσκοπό. Η έρευνα, δηλαδή, ενός παραδείγματος πόλης όπως η Shenzhen ελπίζουμε να μας οδηγήσει στην κατανόηση της φαντασιακής θέσμισης της πόλης. Η συνθήκη φαντασιακής θέσμισης της πόλης και του αστικού τοπίου σε συσχετισμό με το πρόταγμα της ανάπτυξης και την επιθυμία προσέγγισης του δυτικού τρόπου ζωής, μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα, στην προσπάθεια μας να κατανοήσουμε τους τρόπους που η παραγωγή της πόλης επηρεάζεται και διαμορφώνει ταυτόχρονα το κοινωνικό φαντασιακό. Οι πόλεις και η αρχιτεκτονική δεν μπορούν να είναι ανεξάρτητες από την φαντασιακή τους θέσμιση, δηλαδή την οργάνωση των κοινωνικών σημασιών που τις περιβάλλουν. Δεν μπορεί να υπάρξει καμία κοινωνική δράση, δηλαδή δράση μιας κοινωνίας, ανεξάρτητα από τις πραγματικές συνθήκες στις οποίες ζει η κοινωνία, ή ανεξάρτητα από τις φαντασιακές δομές υπό τις οποίες λειτουργεί η κοινωνία. Δεν υπάρχει παραγωγή κοινωνικού και πολιτισμικού πεδίου χωρίς την παραγωγή σημασιών, χωρίς δηλαδή την παραγωγή παραστάσεων με τις οποίες 5/ Charles Correa, 1999

εισαγωγή || 15

14 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

αντιλαμβάνεται η κοινωνία τις πραγματικές και φαντασιακές συνθήκες της ύπαρξης της. Βασικός ισχυρισμός της εργασίας είναι ότι η Shenzhen ήταν το πρώτο σημείο εισαγωγής της νέας ιδεολογίας μετά το θάνατο του Μάο, στον κινεζικό χώρο και ως τέτοια την εξετάζουμε. Δικαιούμαστε να ξεχωρίσουμε την Shenzhen από το υπόλοιπο μητροπολιτικό σύστημα του Δέλτα του Ποταμού των Μαργαριταριών στο οποίο εντάσσεται, και να θεωρήσουμε ότι αυτή συντέλεσε περισσότερο από τις άλλες πόλεις που συλλειτουργούν ακόμα σε ένα ενιαίο μητροπολιτικό σύστημα για ένα βασικό λόγο. Η Shenzhen, είναι η πιο επιτυχημένη τόσο σε οικονομικό επίπεδο αλλά όσο και στο κοινωνικό. Κυριάρχησε πάνω στο κοινωνικό φαντασιακό του ευρύτερου σύγχρονου κινεζικού πολιτισμικού τοπίου, ως πόλη της ελπίδας και των ευκαιριών. Η αστική φαντασμαγορία διαχρονικό εργαλείο του κοινωνικού φαντασιακού, οικοδομήθηκε στην πόλη, λίγο πριν αυτό το μοντέλο αστικής ανάπτυξης κατακτήσει και τις υπόλοιπες πόλεις της Κίνας. Αντικείμενο, της διάλεξης αυτής λοιπόν, δεν είναι ούτε η αρχιτεκτονική ούτε η πολεοδομία της Shenzhen. Ούτε οι λεωφόροι, τα κτήρια και οι γειτονιές της. Αυτές αποτελούν εργαλεία με τα οποία θα προσεγγίσουμε τον ρόλο του κοινωνικού φαντασιακού στην διαμόρφωση της Κινεζικής αστικοποίησης. Η ασυγκράτητη ανοικοδόμηση του αναπτυσσόμενου κόσμου που γίνεται όλο και εντονότερη από το τελευταίο τέταρτο του προηγούμενου αιώνα, αποτελεί ένα πεδίο έρευνας και εκτεταμένου προβληματισμού σε παγκόσμιο επίπεδο. Την ίδια στιγμή, παρά τις αμφιβολίες των Δυτικοευρωπαίων θεωρητικών και με την πολύτιμη βοήθεια των Δυτικών αρχιτεκτόνων, η αναπτυσσόμενη πλευρά του κόσμου συνεχίζει να ανοικοδομείται, με ραγδαίους ρυθμούς.

Guangzhou

Dongguan

Shenzhen

Hong Kong

Zhuhai

Macao

Shenzhen

Δέλτα του Ποταμού των Μαργαριταριών (Zhujiang) Επαρχία Guangdong Λαϊκή Δημακρατία της Κϊνας

Κίνα

Zhogguo

εισαγωγή || 17

16 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Η Shenzhen στην δεκαετία του ‘80. (φωτ. Great Leap Forward)

Μεθοδολογία Θα χρησιμοποιήσουμε την άποψη του Κορνήλιου Καστοριάδη για το κοινωνικό φαντασιακό θεωρώντας ότι είναι καθοριστικής σημασίας για κάθε δράση του ατόμου και της κοινωνίας πόσο μάλλον για την παραγωγή της πόλης. Οι μαρξιστικές και ψυχαναλυτικές καταβολές του, αποτελούν το υπόβαθρο από όπου ο Κορνήλιος Καστοριάδης αναπτύσσει την θεωρία του για την φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας. Δηλαδή, τον τρόπο με τον οποίο μία κοινωνία αντιλαμβάνεται τον εαυτό της και τον κόσμο και αναλαμβάνει δράση μέσα στο περιβάλλον της. Το εγχείρημα της εργασίας είναι να αναδείξει μία σειρά από αφηγήσεις που παρουσιάζουν την φαντασιακή θέσμιση της Shenzhen και κατ’ επέκταση της κινεζικής αστικής νεωτερικότητας. Το θεωρητικό εύρος του θέματος είναι εξαιρετικά εκτενές, και θα περιοριστούμε στην προσέγγιση σε βήματα της κινεζικής νεωτερικότητας, της. Θα χρησιμοποιήσουμε στοιχεία από τις κοινωνικές και πολιτικές επιστήμες καθώς και την οικονομική θεωρία, δεδομένου ότι η αρχιτεκτονική και ο αστικός χώρος εκφράζουν την κοινωνία που τους παράγει. Ο πραγματικός χώρος, δηλαδή η πόλη, και οι φαντασιακές σημασίες που τον αφορούν, δηλαδή το κοινωνικό φαντασιακό, βρίσκονται σε διαρκή αλληλεπίδραση. Οι δεσμεύσεις της παρούσας εργασίας, όρισαν –σχετικά- το αντικείμενο αλλά και την μεθοδολογία. Το πεδίο της έρευνας επικεντρώθηκε στην πολιτισμική εικόνα της πόλης, άρα όπως αυτή διανέμεται ως εμάς μέσω της βιβλιογραφίας. Η φυσική απόσταση από την πόλη διευρύνθηκε λόγω της μελέτης της μέσω τρίτων. Ωστόσο, έχοντας συνείδηση αυτού του γεγονότος, έγινε μία προσπάθεια να αναδειχτούν οι διαφορές στις οπτικές γωνίες των παρατηρητών, όσο αυτό ήταν εφικτό. Ένα επιπλέον φίλτρο, ήταν οι πολιτισμικές διαφορές, η πνευματική δηλαδή απόσταση από ένα φαινόμενο, την νεωτερικότητα, που από την φύση του κλονίζει

συθέμελα την κοινωνία στην οποία επιδρά σε κοινωνικό πολιτικό οικονομικό και φαντασιακό επίπεδο. Προφανώς απέχοντας τρομακτικά από όλα αυτά τα πεδία, δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι τα συμπεράσματα της εργασίας είναι ασφαλή και έγκυρα, παρά μόνο ότι είναι συνεπή ως προς την συνολική αντίληψη που σχημάτισα για το θέμα και τα φαινόμενα που περιγράφονται. Εξάλλου, η κριτική παρουσίαση μιας πόλης είναι ούτως ή άλλως ένα εγχείρημα δύσβατο έως αδύνατο. Η έννοια της πόλης και μόνο, είναι σύμφυτη με τον πλουραλισμό και την σύνθεση του ετερόκλητου. Ξεκινώντας λοιπόν με την οργάνωση των θραυσμάτων της εμπειρίας ή και των αναφορών, κατά περίπτωση, ο κάθε ερευνητής επιχειρεί να καταλάβει και έπειτα να επικοινωνήσει, ορισμένες και μόνο πτυχές ενός συνόλου, που στην ολότητα του μάλλον θα διαφεύγει διαρκώς.

Το συγκεκριμένο παράδειγμα που εξετάζουμε, η Shenzhen θέτει ορισμένους περιορισμούς. Ενώ, θεωρούμε ότι ο ρόλος της στην ανάπτυξη ενός νεωτερικού αστικού φαντασιακού στην Κίνα είναι εξαιρετικά σημαντικός, υπάρχουν λιγοστές αναφορές στην πόλη, και αυτές περιορίζονται συνήθως στο αρχιτεκτονικό της περιβάλλον. Αντίθετα, άλλες πόλεις της Κίνας όπως το Πεκίνο ή το γειτονικό Hong Kong είναι πολύ περισσότερο μελετημένα. Έτσι, μόνο μέσω της σύνθεσης των αφηγήσεων και έχοντας υπόψη των χρονολογικών δεδομένων, η έρευνα μας επιχειρεί συμπεράσματα για την πόλη αυτή. Θα επιδιώξουμε μία φαινομενολογική προσέγγιση της εικόνας της πόλης. Δηλαδή, την μελέτη όσων φαίνονται. Θα μελετήσουμε τις αντανακλάσεις της πόλης που φτάνουν ως εμάς, επιχειρώντας να αντιληφθούμε πως κατασκευάστηκε και να αποκωδικοποιήσουμε την διαμόρφωση της κινεζικής νεωτερικότητας. Πρέπει να έχουμε υπόψη μας πως οι αφηγήσεις –οι αντανακλάσεις δηλαδή της πραγματικότητας- περνούν από πολλά φίλτρα. Οι διαφορές στις απόψεις και τις προσεγγίσεις ανάμεσα σε Κινέζους και Δυτικούς αρθρογράφους απηχούν διεργασίες, και την διαφορετική οπτική ανάμεσα στην Γηραιά και οριενταλιστική Ευρώπη και την νεωτερική Ασία, η οποία διεκδικεί επίμονα το δικαίωμα να οικοδομήσει μια δική τους εκδοχή του –αστικού- κόσμου.

το αστικό φαντασιακό

02

το αστικό φαντασιακό || 21

20 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Το κοινωνικό φαντασιακό

Κάθε κοινωνία ορίζει και επεξεργάζεται μία εικόνα του φυσικού κόσμου,, του σύμπαντος μέσα στο οποίο ζει, προσπαθώντας κάθε φορά να διαμορφώσει ένα σημαίνον όλον, μέσα στο οποίο πρέπει να βρουν την θέση τους και τα φυσικά αντικείμενα και όντα που έχουν σημασία για την ζωή του κοινωνικού συνόλου, ασφαλώς, αλλά και αυτό το ίδιο το σύνολο, όπως και μία ορισμένη τάξη του κόσμου. Αυτή η εικόνα, αυτή η κατά το μάλλον ή το ήττον δομημένη θέαση του συνόλου της ανθρώπινης πείρας χρησιμοποιεί κάθε φορά τις ορθολογικές νευρώσεις του δεδομένου αλλά τις διατάσσει σύμφωνα με τις σημασίες, οι οποίες δεν διατάσσονται στο ορθολογικό, αλλά στο φαντασιακό.

-Κορνήλιος Καστοριάδης6 6/ Καστοριάδης, Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, σ.221

Επιχειρώντας να αντιληφθούμε το εύρος του πεδίου των δυνάμεων που επιδρούν στο αστικό τοπίο, εντοπίζουμε σύντομα, το κοινωνικό φαντασιακό ως σύνολο των αναπαραστάσεων και σημασιών, ιδεών και αντιλήψεων της κοινωνίας. Θέτοντας τον όρο αστικό φαντασιακό επικεντρωνόμαστε στις πτυχές του φαντασιακού που αφορούν την σχέση της κοινωνίας με τον τόπο που κατοικεί. Η πόλη, πέρα από περιβάλλον ζωής μιας κοινωνίας, αποτελεί και το πεδίο της δημιουργίας της. Η κάθε κοινωνία καλείται να ζήσει μέσα σε ένα κτισμένο περιβάλλον που κληρονόμησε από την προηγούμενη γενιά-κοινωνία. Καλείται λοιπόν είτε να διατηρήσει το κτισμένο πλαίσιο ζωής της, είτε να το αναδομήσει, εάν αυτό δεν ανταποκρίνεται πλέον στους νέους όρους ζωής της. Θα ισχυριστούμε, πως ότι αποκαλούμε «πραγματικότητα» ή «πραγματικό», αποτελείται από δύο συνιστώσες. Το υλικό, τον υπαρκτό δηλαδή κόσμο, και το φαντασιακό, που οργανώνει τις θεωρήσεις γύρω από το υλικό. Ωστόσο όπως τονίζει ο Καστοριάδης, οι σημασίες αυτές «δεν αποτελούν αντανάκλαση του αντιληπτού, ούτε απλή προέκταση και μετουσίωση των τάσεων της ζωτικότητας, ούτε αυστηρά ορθολογική επεξεργασία δεδομένων».6 Ανήκουν προφανώς σε μία άλλη τάξη. Ωστόσο ακριβώς αυτές οι σημασίες, τα ιδεολογικά σχήματα, και οι φαντασιακές θεωρήσεις είναι που αποτελούν την βάση της κοινωνίας, και αποτελούν την θέσμιση της. «Αυτή η θέσμιση [...] παρέχει το περιεχόμενο, την οργάνωση και τον προσανατολισμό του κοινωνικού πράττειν και κοινωνικού παριστάνειν».7 Όπως σημειώνει ο Luis Althusser, μαρξιστής θεωρητικός επηρεασμένος από την ψυχαναλυτική θεωρία, «η ιδεολογία είναι «παράσταση» της φαντασιακής σχέσης του ατόμου με τις πραγματικές συνθήκες ύπαρξής του». 8 Η θέση του Althusser μας οδηγεί επίσης να αναζητήσουμε την ιδεολογία και το φαντασιακό για να κατανοήσουμε την κατασκευή της πόλης. Παράλληλα, αν εισάγουμε και τις παραμέτρους του χρόνου και του χώρου, οδηγούμαστε στην αναζήτηση της συνέχειας του φαινομένου και αλλού, αφού η κοινωνία μίας πόλης δεν ένα ερευνητικό σχήμα αλλά είναι συνδεδεμένη με ένα ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, που στην περίπτωση της Κίνας είναι αχανές χωρίς όμως να είναι και αόριστο. Παρατηρούμε τότε, τους μηχανισμούς που εντοπίζουμε στην Shenzhen να εντοπίζονται και σε άλλες πόλεις, γεγονός που μας οδηγεί σε ένα ερώτημα για την αρχαιολογία και την χαρτογράφηση του αστικού φαντασιακού. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης χρησιμοποιεί τους όρους «κοινωνικό φαντασιακό», ενώ άλλοι θεωρητικοί (κοινωνιολόγοι, ανθρωπολόγοι) μιλούν απλά για το φαντασιακό σε διάφορες όψεις της κοινωνικής ή καθημερινής ζωής. Εδώ, θα χρησιμοποιήσουμε τον όρο ταστικό φαντασιακό, αναφερόμενοι στο σύνολο των παραστάσεων και σημασιών που αφορούν την πόλη και επιδρούν στην παραγωγή και την χρήση της. Ο όρος περιλαμβάνει ιδέες, ιδεολογήματα, πρακτικές ακόμα και προκαταλήψεις που αφορούν το πεδίο της πόλης.

6/ Όπως παραπάνω, σ.220 7/ Όπως παραπάνω, σ.513 8/ Althusser, Θέσεις

22 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

το αστικό φαντασιακό || 23

Shenzhen, Dongmen: το πρώτο MacDonalds που άνοιξε στην Κίνα, (φωτ. Urban China)

το αστικό φαντασιακό || 25

24 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Ο Καστοριάδης προσεγγίζει διεξοδικά την δημιουργία και τον ρόλο των «φαντασιακών» σημασιών για τις κοινωνίες. Οι φαντασιακές σημασίες ή το φαντασιακό είναι οι νοητικές δομές ή κατασκευές που συμπληρώνουν μία πραγματιστική θεώρηση. Σαν παράδειγμα να παραθέσουμε το αυτοκίνητο .. Ενώ καταρχήν ,είναι μια μηχανή μετακίνησης, επενδύεται με άλλες ιδιότητες στο μυαλό των ανθρώπων, αυτές που ονομάζουμε φαντασιακές σημασίες ή σημαινόμενα στην σημειολογία, και μετατρέπεται σε μηχανή επίδειξης, κοινωνικής καταξίωσης και άλλα πολλά. Η ίδια διαδικασία ισχύει, μας λένε οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι, ακόμα και για κοινωνικές πρακτικές, δομές ή και θεσμούς. Αυτές οι σημασίες, λοιπόν, είναι που συγκροτούνται στο επίπεδο της φαντασίας, είτε αναφέρονται σε πραγματιστικές είτε σε πλασματικές σχέσεις και οι οποίες εξηγούν ή δίνουν νόημα στην πραγματικότητα και τις πράξεις των ατόμων. Θεωρεί ότι οι φαντασιακές σημασίες προηγούνται κάθε κοινωνικής πράξης, αφού αυτή υπακούει σε μία έλλογη συνείδηση, που με την σειρά της καθοδηγείται από σημασίες και νοήματα στην σφαίρα του φαντασιακού. Το πραγματικό, τονίζει, είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τις σημασίες και τα νοήματα που του αποδίδονται. Βασική θέση της εργασίας είναι ότι το πολιτισμικό πεδίο δεν αποτελεί ιδεολογικό εποικοδόμημα, δηλαδή σε μία επιδομή παραστάσεων που δομείται επί της οικονομικής βάσης και πραγματικότητας. Αντίθετα, όπως επισημαίνει και ο Althusser, «κάθε κοινωνία δρα μέσα σε μία ιδεολογική ατμόσφαιρα», αυτό το ίδιο που ο Καστοριάδης ονομάζει κοινωνικό φαντασιακό, που περιλαμβάνει σημασίες, αξίες, αντιλήψεις, αποφάσεις και δεσμεύσεις, συνειδητές αλλά και ασυνείδητες, που εν τέλει εξηγούν χωρίς να προκαθορίζουν, τις πράξεις της κοινωνίας. Οι φαντασιακές σημασίες στο πεδίο της πόλης Στην Shenzhen παρατηρούμε μία σειρά από διεργασίες και κοινωνικόπολεοδομικά πρότυπα, που έχουν επαναληφθεί και στον υπόλοιπο κόσμο (αστικοποίηση, ανοικοδόμηση, αστικοί κύκλοι), αλλά που ο εντατικός χαρακτήρας τους, η αστική σημασία τους και το χρονικό τους πλαίσιο, τους αποδίδουν ιδιαίτερη ταυτότητα σε σχέση με άλλα παρόμοια φαινόμενα. Η αστική και οικιστική ασυναρτησία, η κερδοσκοπική ανοικοδόμηση της πόλης που νοηματοδοτείται από την επανάληψη ψευδεπίγραφων μοντέλων του εξωτερικού, και η διάθεση του πεδίου της πόλης για άμεση κατανάλωση, είναι ορισμένες από αυτές τις διεργασίες. Έχουν κοινωνικές συνέπειες και συγκροτούν ένα νέο πλέγμα πολιτισμικών σημασιών. Άλλωστε, όπως σημειώνει ο Umberto Eco, «από την στιγμή που υπάρχει κοινωνία, κάθε λειτουργία αυτόματα μεταμορφώνεται σε σημείο αυτής της λειτουργίας. Αυτό αποτελεί τον πολιτισμό».9 Τα σημεία αυτά, μας οδηγούν σε υποθέσεις για τις πιθανές λειτουργίες από τις οποίες προκύπτουν και τις οποίες ανατροφοδοτούν. Η πόλη, μπορεί να θεωρηθεί ως λειτουργία σημείο; Θεωρώντας πως ναι, προχωράμε στην διερεύνηση των λειτουργιών που βρίσκονται πίσω της. Ο χαρακτήρας των συμπερασμάτων δεν είναι αποδεικτικός, δηλαδή δεν εντοπίζει μία λειτουργία ενώ απορρίπτει όλες τις άλλες, αλλά προσπαθεί να συγκεντρώσει ένα ορισμένο σύνολο από αυτές που θα επιτρέπει και στον δυτικό παρατηρητή, που 9/ Umberto Eco, Θεωρία σημειωτικής, σ.52

δεν είναι απαραίτητα μέτοχος αυτών των λειτουργιών και σημασιών, να αντιληφθεί τον ρόλο τους στο κοινωνικό φαντασιακό και την κατασκευή της πόλης. Στην μελέτη αυτή, θα προσπαθήσουμε να αντιληφθούμε τον ρόλο της Shenzhen, μιας πόλης που δημιουργήθηκε –περίπου- από το μηδέν, στην ανάπτυξη μιας νέας αστικής και πολιτισμικής κουλτούρας, επιμένοντας στο γεγονός ότι δεν μπορούμε να αντιληφθούμε τον τρόπο συγκρότησης και λειτουργίας της σύγχρονης μητρόπολης έξω από την φαντασιακή της θέσμιση και υπόσταση. Δηλαδή χωρίς την ανάλυση των ενσυνείδητων ή ασυνείδητων, επιλεγμένων ή επιβεβλημένων αποφάσεων και αντιλήψεων γύρω από την έννοια και την εικόνα της πόλης που παγιώνονται στο συλλογικό φαντασιακό μίας κοινωνίας. Μέσα από τις αφηγήσεις των πηγών, δηλαδή των παρατηρητών ενός αστικού φαινομένου, αλλά και μέσα από τις διηγήσεις των κατοίκων της ίδιας της πόλης, δηλαδή κοινωνικών δειγμάτων, επιχειρούμε να δούμε το κοινωνικό πεδίο που είτε διαμορφώνει είτε κατοικεί την πόλη. Η κατασκευή της πόλης και η κατοίκισή της προφανώς διαμορφώνονται από πολύ απτούς και πραγματικούς παράγοντες και δυνάμεις, όπως αυτές της παραγωγής, της οικονομίας και τις πολιτικής. Ωστόσο, αυτές δεν λειτουργούν μόνες, ή «από» μόνες τους. Χρειάζεται ένα διασαφηνιστικό πλαίσιο που δίνει συγκεκριμένη αξία και σημασία, νοηματοδοτεί κάθε φαινόμενο, οδηγεί το άτομο και το κοινωνικό σύνολο σε μία αντίληψη και κατανόηση της ζωής. Αυτό το πλαίσιο, είναι το αστικό φαντασιακό. Δεν προηγείται της κοινωνίας ή της δράσης της (κοινωνικό πράττειν), αλλά το συνοδεύει διαρκώς, όπως κάθε ανθρώπινη πράξη έχει ένα προφανές νόημα και ταυτόχρονα και άλλα στο συμβολικό επίπεδο. Το φαντασιακό, είναι μία συνιστώσα της πραγματικότητας, όσο σημαντική όσο και οι άλλες, που λειτουργεί αξεχώριστα, τροφοδοτείται από αυτές, και τις ανατροφοδοτεί. Μια προσεκτική μελέτη της ανθρωπογεωγραφίας της πόλης, βοηθά να εντοπίσουμε την πιθανή προέλευση των αστικών μηχανισμών που εφαρμόστηκαν και να υποθέσουμε την τροχιά της διασποράς τους στην υπόλοιπη χώρα. Μητρικά παραδείγματα ήταν αναμφίβολα το Hong Kong και οι άλλες ασιατικές μητροπόλεις που εδραιώθηκαν οι Κινέζοι της Διασποράς, που χρηματοδότησαν την αστικοποίηση της Shenzhen και της υπόλοιπης Κίνας. Τόσο σε τεχνικό επίπεδο (θεσμικό, διοικητικό κλπ) αλλά εξίσου και σε συμβολικό (αρχιτεκτονικό, εικονογραφικό) η Shenzhen υπήρξε το μοντέλο προς αντιγραφή. Η επιτυχία της Ειδικής Οικονομικής Ζώνης της Shenzhen, δημιούργησε ένα μοντέλο προς αντιγραφή. Οι Κινέζοι επιχειρηματίες της Διασποράς, μαζί με τους γηγενείς, ανοικοδομούν πλέον μικρές και μεγάλες πόλεις, προωθώντας ένα προϊόν, ένα αστικό μοντέλο, με επίφαση μητροπολιτικότητας και νεωτερικής ιδεολογίας. Η σχέση της ιδεολογίας, του φαντασιακού πεδίου δηλαδή, με την πραγματικότητα, δεν ήταν ποτέ σχέση ακριβείας. «Οι άνθρωποι δεν φαντάζονται, με την ιδεολογία, τις πραγματικές συνθήκες ύπαρξης τους, τον πραγματικό κόσμο αλλά κυρίως αναπαριστούν την σχέση τους με τις συνθήκες ύπαρξης τους»10.

10/ Guy Debord, Η κοινωνία του θεάματος, σ.101

το αστικό φαντασιακό || 27

26 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

«[οι ετεροτοπίες] έχουν ως ρόλο να δημιουργήσουν έναν χώρο ψευδαισθήσεων ο οποίος καταγγέλλει σαν ακόμη πιο απατηλό κάθε πραγματικό χώρο, όλες τις τοποθεσίες στο εσωτερικό των οποίων η ανθρώπινη ζωή είναι οριοθετημένη».

-Jean Baudrillard

Η δύναμη του Μύθου Ο Jean Baudrillard, προσεγγίζει την σημασία του φαντασιακού μέσα από τον όρο «μύθος», και αναφέρεται στους μύθους που καθοδηγούν τις κοινωνίες. Η συγκεκριμένη χρήση της λέξης «μύθος» και η αναφορά των μύθων, δεν πρέπει να διαβαστεί ως η αναφορά στο μη πραγματικό, και άρα μυθολογικό. Είναι περισσότερο, η ανάδειξη μιας σημασίας, (ιδέας, αντίληψης με την ευρεία της έννοια) σε κυρίαρχο καθοδηγητικό εργαλείο της κοινωνίας. Είναι δηλαδή μια έξαρση του κοινωνικού φαντασιακού που αναλαμβάνει έναν ειδικό ρόλο. Στο έργο του «Η καταναλωτική κοινωνία», διαπιστώνει ότι «οι συμπληρωματικοί μύθοι της ευημερίας και των αναγκών έχουν μια ισχυρή ιδεολογική λειτουργία απορρόφησης, απόσβεσης των αντικειμενικών, κοινωνικών και ιστορικών καθορισμών της ανισότητας».11 Ο μηχανισμός παραγωγής της πόλης, εκμεταλλεύεται κατά κόρον τις φαντασιακές σημασίες που περιβάλλουν την πόλη αλλά και την κοινωνία. Η Shenzhen λοιπόν, αν και παραμένει άγνωστη στο ευρύ κοινό, από το 1978 βρίσκεται σταθερά στην αστική πρωτοπορία της Κίνας διαμορφώνοντας ένα νέο φαντασιακό αναφορικά με την έννοια της πόλης. Η κινεζική νεωτερικότητα, πέρασε μέσα από την συγκρότησή της Shenzhen, είτε μέσω διοικητικών και θεσμικών πειραματισμών, είτε με την καλλιέργεια και την ανάπτυξη τελικά μίας καταναλωτικής κοινωνίας. Η Shenzhen, μέσα σε τριάντα χρόνια μετατράπηκε σε μία πολύβουη μεγάπολη ασιατικού τύπου και αποτέλεσε σταδιακά μια φαντασιακή εικόνα μοντέρνας και παγκοσμιοποιημένης Κίνας τόσο για εσωτερική όσο και εξωτερική κατανάλωση. Η ίδια η πόλη δεν έχει όση σημασία, όσο έχει η εικόνα της, που στο εσωτερικό της χώρας δημιούργησε έναν νεωτερικό μύθο και διαμόρφωσε την συλλογική εικόνα για την νεωτερική μητρόπολη, ενώ στο εξωτερικό επιχείρησε να προβάλει το σύγχρονο πρόσωπο της Κίνας. Υπήρξε μία ετεροτοπία, κατά τον όρο του Michel Foucault. Σύμφωνα με την έκτη αρχή της ετεροτοπίας του Michel Foucault, ο ρόλος των ετεροτοπιών είναι ότι διαθέτουν μία λειτουργία σε σχέση με τον υπόλοιπο χώρο. «Η λειτουργία αυτή ξετυλίγεται μεταξύ δύο αντίθετων πόλων. Είτε έχουν ως ρόλο να δημιουργήσουν έναν χώρο ψευδαισθήσεων ο οποίος καταγγέλλει σαν ακόμη πιο απατηλό κάθε πραγματικό χώρο, όλες τις τοποθεσίες στο εσωτερικό των οποίων η ανθρώπινη ζωή είναι οριοθετημένη.[...] Είτε, αντιθέτως, δημιουργώντας έναν άλλο χώρο, έναν πραγματικό χώρο, τόσο τέλειο, τόσο σχολαστικό, τόσο καλά συγκροτημένο που ο δικός μας να φαίνεται αποδιοργανωμένος, άσχημα διευθετημένος και πρόχειρος. Αυτή δεν θα ήταν η ετεροτοπία της ψευδαίσθησης αλλά της αντιστάθμισης».12 Η Shenzhen υπήρξε, δηλαδή, η κατασκευή εδώ μιας μητρόπολης είδωλο του εκεί, αλλά και χωρική απόδειξη, ίσως παραίνεση του συνθήματος «Πλουτίστε, είναι ένδοξο» (Get Rich is Glorious) που αποτέλεσε την μετα-Μάο πολιτική ιδεολογία. Μιμούμενη αστικά παραδείγματα του εξωτερικού, όπως του πολύ κοντινού Hong Kong, και προφανώς της Νέας Υόρκης που λειτουργεί διαχρονικά ως αρχετυπική μητρόπολη, εισήγαγε ένα πρότυπο στην Κίνα του 1980, που διαδόθηκε μέσα στο ευνοϊκό επιχειρηματικό τοπίο του 1990.

11/ Jean Baudrillard, Η καταναλωτική Κοινωνία, σ.47 12/ Michel Foucault, «ετεροτοπίες»

Άποψη της «παλιάς πόλης», Luohu, (φωτ. Urbanus)

το ιστορικό πλαίσιο

03

το ιστορικό πλαίσιο || 31

30 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Οι αρχιτεκτονικές και αστικές μεταλλάξεις είναι η βιτρίνα των ιδεολογιών και σήμερα στην περιοχή του Δέλτα αυτό είναι που αλλάζει.

-Bert de Muynck

Ο Μάο (αριστερά) συνομιλεί με τον Deng Xiaoping

Η Shenzhen είναι μία ασιατική μητρόπολη της Νότιας Κίνας στην επαρχία του Guangdong, με πληθυσμό 8.4 εκατομμύρια κατοίκους, και βρίσκεται στα σύνορα με το Hong Kong. Αποτελεί κομβική μονάδα του μητροπολιτικού συστήματος του Δέλτα του Ποταμού των Μαργαριταριών (Pearl River Delta) μαζί με τις επίσης μεγαλουπόλεις Hong Kong, Guangzhou (πρώην Canton), Macao, Zhuhai, Dongguan και άλλες μικρότερες. Οι πόλεις αυτές συνθέτουν μία μεγάπολη με συνολικό πληθυσμό 113 εκατομμυρίων. Η αστικοποίηση ανάμεσα στους αστικούς πυρήνες είναι εξαιρετικά εκτεταμένη δημιουργώντας ένα σχεδόν ομοιόμορφο αστικό και ημι-αστικό τοπίο. Ωστόσο, πριν από τριάντα χρόνια ο πληθυσμός της επαρχίας δεν ήταν μεγαλύτερος από 34 εκατομμύρια και η ίδια Shenzhen ήταν μια ασήμαντη κωμόπολη 30.000 κατοίκων, με αστικό πυρήνα γύρω από το φυλάκιο στα σύνορα με το Hong Kong.

το ιστορικό πλαίσιο || 33

32 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Ο ξένος ιμπεριαλισμός είχε ανακοπεί, αλλά το ίδιο και οι ευεργετικές πλευρές της επαφής με το εξωτερικό, ενώ οι παλαιές φεουδαρχικές αξίες, οι παλιές πρακτικές και η διαφθορά παρέμεναν ενσωματωμένες στην Κινεζική κοινωνία. 13. Σε όλα αυτά, προστέθηκε η δημογραφική έκρηξη, καθώς μέσα σε 30 χρόνια ο πληθυσμός είχε φτάσει από 450 σε 950 εκατομμύρια, που προφανώς επέτεινε τις πιέσεις και τη γενικευμένη ένδεια. Η μεταρρύθμιση

Αδριάντας του Deng Xiaoping, Shenzhen

Το ιστορικό πλαίσιο Πριν το 1978, η Shenzhen ήταν μία μικρή πόλη στην επαρχία Bao’an. Γιατί αυτή η αναφορά στο 1978; Γιατί πρόκειται για μία ιδιαίτερα σημαντική χρονιά, που ορίζει την αρχή αστικής ανάπτυξης της Shenzhen ενώ είναι και γενικότερα σημαντική για την Κίνα, αφού ο θάνατος του Μάο το 1976, είχε σημάνει το οριστικό τέλος της δεκαετούς Πολιτιστικής Επανάστασης και είχε πυροδοτήσει τις διεργασίες διαδοχής. Η χώρα έβγαινε από 30 χρόνια πολιτικών μεταρρυθμίσεων και δέκα χρόνια κοινωνικών αναταράξεων που έφερε η Πολιτιστική Επανάσταση, μία περίοδο που ο Fairbanks χαρακτηρίζει ως «ένα κατακλυσμό που παρέσυρε 100 εκατομμύρια ανθρώπους». Με το τέλος της επιρροής που ασκούσε η σοσιαλιστική διακυβέρνηση έγιναν φανερά μια σειρά από αντιφατικά φαινόμενα.. Ένα τμήμα του πληθυσμού (πλούσιοι χωρικοί, μεγαλο-γαιοκτήμονες, «αντεπαναστάτες» και απειλητικά κοινωνικά στοιχεία) στο οποίο αποδίδονταν, συχνά άδικα, η κοινωνική και οικονομική δυσπραγία πριν την επανάσταση, είχε στιγματιστεί και η επιρροή αυτού του στίγματος παρέμενε. Ταυτόχρονα όμως έχουμε την εξαχρείωση των αγροτικών πληθυσμών από την αποτυχία της κολλεκτιβοποίησης και από την κακή διοίκηση. Τα σημαντικότερα επιτεύγματα της επανάστασης, η μείωση του αναλφαβητισμού, η βελτίωση των μεταφορών, και η ανάπτυξη της ενημέρωσης είχαν αναδείξει ακόμη περισσότερο την απόσταση που έπρεπε να διανύσει η Κίνα.

Ο θάνατος του Μάο το 1976 έφερε την ουσιαστική λήξη της Πολιτιστικής Επανάστασης και μία περίοδο εσωτερικών διεργασιών για την νέα εποχή. Η όξυνση των προβλημάτων ήταν εμφανής όπως και η ανάγκη για μεταρρυθμίσεις. Η επιλογή του Deng Xiaoping στην θέση του προέδρου, από το 11ο συνέδριο του Κινεζικού Κομμουνιστικού Κόμματος σήμαινε μια σημαντική ιδεολογική στροφή. Ο πραγματιστής Deng είχε σαν στόχο την ανάκαμψη της χώρας εφαρμόζοντας ποικίλες μεταρρυθμίσεις. Η πιο σημαντική, αλλά και αλληλένδετη με τις υπόλοιπες, ήταν η προσπάθεια για την ανάπτυξη της ελεύθερης οικονομίας της αγοράς, ελπίζοντας προφανώς ότι αυτή ήταν η απάντηση στα προβλήματα της Κίνας. Στόχος ήταν η σταδιακή προσαρμογή σε ένα νεοφιλελεύθερο τοικονομικό μοντέλο στα πλαίσια του σοσιαλιστικού καθεστώτος. Η μετάβαση της χώρας από την κρατική και συγκεντρωτική οικονομία όπου όλα ήταν στον άμεσο έλεγχο του κράτους στην ελεύθερη οικονομία του διεθνούς κεφαλαιοκρατικού συστήματος, έπρεπε να γίνει ομαλά και με τους ελάχιστους δυνατούς κινδύνους για την σταθερότητα του κράτους, αρχή που τηρείται πιστά από την εποχή των αυτοκρατορικών δυναστειών. Γι αυτό τον λόγο, αποφασίστηκε, η ελεύθερη οικονομία, ή πιο σύντομα, ο καπιταλισμός, να δοκιμαστούν πρώτα σε μερικές Ειδικές Οικονομικές Ζώνες (εφεξής ΕΟΖ), οι οποίες θα λειτουργούσαν ως θύλακες του καπιταλισμού, Ειδικές Οικονομικές Ζώνες Οι ΕΟΖ, ήταν μια οικονομική δομή με ιστορικά κατάλοιπα στην Κίνα. Η Καντώνα (Canton – νυν Guangzhou) και η Shanghai, ήταν θύλακες διεθνούς εμπορίου ήδη από την αποικιακή περίοδο της Κίνας τους περασμένους αιώνες. Οι θύλακες - ΕΟΖ επέτρεπαν τα οφέλη του ελεύθερου εμπορίου, δηλαδή ανάπτυξη, εισροή συναλλάγματος και τεχνογνωσίας, ενώ παράλληλα θα εξασφαλιζόταν η σταθερότητα στην υπόλοιπη επικράτεια, χωρίς την διάδοση ανεπιθύμητων από το καθεστώς παρενεργειών. Η διεθνής επιρροή και τα καπιταλιστικά πρότυπα δεν κινδύνευαν να εξαπλωθούν στην ενδοχώρα. Το κινεζικό κράτος, δεν είχε τις δομές ή την εμπειρία διαχείρισης της φιλελεύθερης οικονομίας και στις ΕΟΖ βρήκε την ιδανική λύση που επέτρεπε τους πειραματισμούς ενός οικονομικού μοντέλου ασύμβατου ως τότε με τον υπέρ-συγκεντρωτικό χαρακτήρα του σοσιαλιστικού κράτους. Όσες πρακτικές αποδεικνύονταν χρήσιμες θα διατηρούνταν χωρίς ουσιαστικό κίνδυνο αποτυχίας. Η οικονομική και πολιτική επιλογή, για καπιταλιστικούς θύλακες σε ένα σοσιαλιστικό περιβάλλον, εκφράστηκε με το σύνθημα «μία χώρα, δύο συστήματα».

13/ J.K.Fairbanks, China, σ.383, 405

το ιστορικό πλαίσιο || 35

34 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Generic city Ο Rem Koolhaas ανέφερε, στην Γενική Πόλη (Generic City)15, ότι η νέα αστική συνθήκη (urban condition) περιλάμβανε την διαρκή εναλλαγή και μετάλλαξη του αστικού τοπίου, ενός τοπίου άχρονου σαν τα αεροδρόμια, ότι στην νέα Γενική Πόλη τα πεζοδρόμιο αντικαθίστανται από αιωρούμενους διαδρόμους όπως στα λούνα παρκ, η ουδέτερη πόλη απορρίπτει ότι παλιώσει και το αντικαθιστά. Όταν έλεγε ότι η νέα αστική συνθήκη είναι ένα ανθολόγιο πολλαπλών επιλογών (multiple choice). Όταν περιέγραφε αυτήν την αποκαλυπτική εκδοχή της πόλης δεν διακήρυσσε έστω μία νέα αστική θεωρία. Περιέγραφε απλά τις δομές της ασιατικής αστικοποίησης. Λίγα χρόνια μετά την έκδοση του Generic City , κυκλοφορεί το Great Leap Forward, που αναφέρεται στο κινεζικό αστικό παράδειγμα, στο οποίο εντοπίζουμε να επαληθεύονται πολλά στοιχεία από την θεωρητική θέση του Generic City. Πόλη πείραμα – Πόλη πρότυπο

Με αυτή την μεταρρυθμιστική στρατηγική ιδρύθηκαν το 1980 τέσσερεις ΕΟΖ. Η επιλογή της τοποθεσίας τους έπρεπε να γίνει προσεκτικά, ώστε να εξασφαλιστεί η επαφή τους με την διεθνή οικονομία, να είναι εύκολα προσβάσιμες τόσο από την ενδοχώρα όσο και από τον διεθνή χώρο, καθώς επίσης και να προσφέρουν άφθονο εργατικό δυναμικό για την προοπτική μίας εντατικής εκβιομηχάνισης. Επιλέχτηκε το Δέλτα του Ποταμού των Μαργαριταριών, στην Νότια Κίνα, που άλλωστε ήταν και ιστορικά ένα εμπορικό προπύργιο.14 Τρεις από τις τέσσερις EOZ διασπάρθηκαν στο Δέλτα. Η Shenzhen στα σύνορα με το υπό αγγλική κυριαρχία Hong Kong, το Zhuhai στα σύνορα με το υπό πορτογαλική κυριαρχία Macao και το Shantou, όλες στην επαρχία Guangdong, ενώ η Xiamen νοτιότερα στην επαρχία Fujian. Λίγο αργότερα, το 1984 μετά την επιτυχία των πρώτων τεσσάρων ΕΟΖ ιδρύθηκαν άλλες 14, ενώ το μέτρο άρχισε να γενικεύεται από τις αρχές της δεκαετίας του ’90. (Γνωστότερη EOZ όλων, παραμένει το Pudong, που ιδρύθηκε αρκετά αργότερα στη Shanghai, και συγκεντρώνει κτήρια τοπόσημα του διεθνούς χρηματιστηριακού συστήματος.)

14/ Το Canton, ήταν ιστορικά εμπορικό προπύργιο της Δύσης στην περιοχή, αφού όντας μακριά από τις πρωτεύουσες του Βορρά (Πεκίνο, Xian και Nanjing) εξασφάλιζε εμπορικές σχέσεις χωρίς κινδύνους για το κράτος.

Η Shenzhen, ως την οριστική επικράτηση και διάδοση του σοσιαλιστικού καπιταλιστικού μοντέλου στις μεγάλες κινεζικές μητροπόλεις (όπως το Πεκίνο ή την Shanghai), ήταν μονάδα και κόμβος ταυτόχρονα, μαζί με άλλες πόλεις, της διεθνούς επιχειρηματικής ταυτότητας της Κίνας. Με την οικονομική ευημερία που παρήγαγε -παρά τα μελανά σημεία της ιστορίας της, για παράδειγμα τα εργατικά δικαιώματα- και την κοινωνική κινητικότητα που την χαρακτηρίζει ακόμα, αναδείχτηκε σε συμπληρωματικό κομμάτι του Hong Kong με το οποίο πρόκειται στο άμεσο μέλλον να αποτελέσουν πλέον μια ενωμένη και διοικητικά μεγάπολη παγκόσμιας σημασίας. Από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 έπαψε να λειτουργεί αυστηρά σε οικονομική βάση, αλλά εδραίωσε πλέον την θέση της στο κοινωνικό φαντασιακό της Κίνας, διαμορφώνοντας την ταυτότητα μιας νεανικής και πολύβουης πόλης και αποτελώντας την κινεζική εκδοχή της μητροπολιτικής φαντασμαγορίας και υιοθετώντας δυτικά, αμερικανικά και ασιατικά αστικά μοντέλα πολύ πριν αυτά αποτελέσουν ταυτότητα και των υπόλοιπων παραδοσιακών κινεζικών μητροπόλεων.

H Shenzhen αρχικά ήταν ένα μονοδιάστατο, θεσμικό16 πείραμα για το κινεζικό κράτος και ταυτόχρονα, ήταν το οικονομικό Ελντοράντο του υπεράκτιου κεφαλαίου, εξαιτίας των συνθηκών εργασίας που επέτρεπαν την εκμετάλλευση του εργατικού δυναμικού. Ήταν ένα κενό για την κοινωνία17, τον πολιτισμό αλλά και τον υπόλοιπο κόσμο. Απομυζώντας τεχνογνωσία και κεφάλαια από το γειτονικό Hong Kong, υπήρξε μείζονος σημασίας για το νεωτερικό εγχείρημα της 15/ Generic city: η μετάφραση του όρου στα ελληνικά θέτει ορισμένα προβλήματα. Generic σημαίνει γενικό, δηλαδή προσδίδει χαρακτηριστικά ουδετερότητας και ευελιξίας, προσαρμογής σε οτιδήποτε. Η πόλη λοιπόν, κατά τον Koolhaas, μετατρέπεται σε ένα γενικό αστικό πεδίο, απροσδιόριστο, όπου κάθε χρήση και δράση βρίσκει δυνατότητες και προοπτικές.

16/ Το κινεζικό κράτος, μετά από 30 χρόνια σοσιαλιστικής πρακτικής, δεν ήταν σε ετοιμότητα να λειτουργήσει με το κεφαλαιοκρατικό σύστημα. Στις ΕΟΖ έγιναν όλοι οι πειραματισμοί σε επίπεδο θεσμών –νομοθεσίας, λειτουργίας της αγοράς και αυτοδιοίκησης, πριν επεκταθούν σε άλλες πόλεις.

17/ Μετά την επίσκεψη της στις πόλεις του Δέλτα, περιοχή καταγωγής της, η Ong, αναφέρει ότι απέναντι σε μία αίσθηση αλλοτρίωσης και καμία σύνδεση με τις ρίζες της, οι Κινέζοι της αντέταξαν είχε πάει στις λάθος πόλεις. Εκεί υπάρχει μόνο το ποδοπάτημα των ανθρώπων που ξεχύνονται ορμητικά σε μία κούρσα πλουτισμού.

το ιστορικό πλαίσιο || 37

36 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Κίνας από το 1978 και έπειτα, παραμένοντας ακόμα και σήμερα, πύλη εισόδου και εξόδου εμπορευμάτων και επενδύσεων. Στην πραγματικότητα, η πόλη ήταν ένα εργαστήριο οικονομικών και διοικητικών πειραμάτων, που μπορούμε να το παρομοιάσουμε με την κινεζική εκδοχή του Klondike -της εποχής του πυρετού του χρυσού στην Αλάσκα. Μαζί με τους κερδοσκόπους, συνέρεαν πλήθος ακτημόνων, οι οποίοι έχοντας μεταναστεύσει χωρίς άδεια, εργάζονταν και ζούσαν σε μια διαρκή παρανομία, για λίγα γουάν18, αποφέροντας τεράστια κέρδη για τους υπεράκτιους επιχειρηματίες. Αυτή η μίζερη ανθρωπογεωγραφία εμπλουτίζεται σταδιακά και διαμορφώνει μια αστική φαντασμαγορία, που προσπαθεί να δώσει νόημα σε μία ουδέτερη πόλη (generic city). Ανήκει πλέον στην ιστορία της κινεζικής νεωτερικότητας ως παλίμψηστο των δομών (πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών) που ενέργησαν, διαμορφώθηκαν και μεταλλάχθηκαν στα πλαίσια της κινεζικής εκδοχής του νεωτερικού προτάγματος, αποτελώντας εργαλείο του νέου συστήματος σε πραγματικό και φαντασιακό επίπεδο. Βασισμένη στον περίφημο κινεζικό πραγματισμό, προσαρμόστηκε στις επιταγές της ύπαρξης της (προσέλκυση κεφαλαίων) και κατάφερε να αποτελέσει ένα νέο μοντέλο πόλης.

Πρόταση για ένα νέο κτήριο στο ιστορικό κέντρο της Shenzhen, Urbanus architects

Δυστοπία σε μετάλλαξη Για ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας της, ήταν ταυτισμένη στα μάτια των δυτικών ως το τυπικό δείγμα της ασιατικής αστικής δυστοπίας. Κατοικίες ουρανοξύστες, λεωφόροι, χωρική αποσπασματικότητα, οπτική ασυνέχεια και διαρκής οικονομική κερδοσκοπία. Ωστόσο, φαίνεται πως παρά τις παραπάνω δυτικές αιτιάσεις, η πόλη έφτασε σε ένα σημείο ωριμότητας, και αναζητά πλέον μια πιο ανθρώπινη ταυτότητα. Αυτή η «αστική ωρίμανση» είναι ένα σχήμα λόγου το οποίο όμως ανταποκρίνεται στις κοινωνικές δομές που δημιουργήθηκαν σε αυτή την ζώνη ευκαιριών. Συγκεντρώνοντας τις βιομηχανίες τεχνογνωσίας που έχουν έδρα την Κίνα, συγκέντρωσε την πλειοψηφία κατόχων διδακτορικού σε εθνικό επίπεδο και ένα μέσο όρο ηλικίας κάτω των τριάντα ετών. Αυτοί οι δύο παράγοντες δεν άσχετοι με την ωρίμανση του κοινωνικού πεδίου της πόλης. Απευθυνόμενη σε κατοίκους ενός αυξημένου μορφωτικού επιπέδου πολλοί από τους οποίους έχουν σπουδάσει στην «αμερικανική» Δύση, προσαρμόζεται σταδιακά στις νεωτερικές τους επιθυμίες. Αποτελώντας φαινομενικά συνέχεια χωρική και νοηματική του Hong Kong19, άρθρωσε τελικά μία ξεχωριστή ταυτότητα οδηγώντας την κινεζική πρωτοπορία και νεωτερικότητα.

18/ Yuan: το εθνικό νόμισμα της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας

19/ Thierry Sanjuan, «Le Far West Honkongais»

το ιστορικό πλαίσιο || 39

38 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Το αναπτυξιακό κράτος

Τόσο ο Castells όσο και οι Ong, στέκονται σε μία σημαντική παράμετρο της κινεζικής και εν γένει της ασιατικής νεωτερικότητας. Την συνθήκη ανάπτυξης που είναι δεμένη με τις προθέσεις του κράτους και την σχέση του με τις επιχειρήσεις. Σε διαφορετικό βαθμό σε κάθε ασιατική χώρα, το κράτος με την πολιτική και την στρατηγική του ευνόησε ή καθοδήγησε τον δρόμο προς την ανάπτυξη μέσω των επενδύσεων, της εισαγωγής τεχνογνωσίας, του προστατευτισμού ακόμα και την δημιουργία του κοινωνικού κράτους.

Για να περιγράψει την συνθήκη όπου μια προσπάθεια εθνικού εκσυγχρονισμού, (νεωτερικού προτάγματος) εκπονείται και επιβάλλεται από το κράτος, χρησιμοποιήθηκε ο όρος, «εκσυγχρονισμός εκ των άνω». Αυτή η φράση περικλείει νοήματα που εξηγούν την σχέση κράτους και πολιτών σε μία αυταρχική βάση, και δεύτερον την δομή που έχει αυτή η νεωτερική προσπάθεια. Στο μεγαλύτερο μέρος της Ασίας παρατηρήθηκαν ανάλογα φαινόμενα, όπου η εξουσία αποφάσισε ότι πρέπει η χώρα να εκμοντερνιστεί και επέβαλλε αυτή την προσπάθεια σαν εθνική στρατηγική. Αρκετά συχνά, το κράτος μεταχειρίστηκε τους πολίτες σαν όργανα για μια τέτοια προσπάθεια. Σε αυτή την βάση, και προκειμένου να προσελκύσουν ξένες επενδύσεις που θα φέρουν τον εκμοντερνισμό, τα κράτη δημιούργησαν συστηματικά, μια ευάλωτη εργατική τάξη.

Σχέδιο του καλλιτέχνη John Boerckel

04

ανθρωπογεωγραφία

ανθρωπογεωγραφία || 43

42 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Στην επαρχία του Δέλτα του Ποταμού των Μαργαριταριών, πολλοί μετανάστες έρχονται από την επαρχία Hunan. Ο υπερπληθυσμός των αγροτικών επαρχιών, όπου το σύστημα του ελέγχου των γεννήσεων έχει μάλλον αποτύχει, ωθεί τους νέους σε αναγκαστική μετανάστευση. Οι νέοι μετανάστες αποτελούν μία κοινωνική ομάδα αλληλέγγυα και ζωηρή, γεμάτη ελπίδα. Εργάζονται για να δημιουργήσουν προοπτικές είτε για τους ίδιους είτε για τα παιδιά τους.

Ο ανθρώπινος παράγοντας Την μεταρρυθμιστική και νεωτερική προσπάθεια της Κίνας, επηρέασαν και τροφοδότησαν δραματικά δύο διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες. Συνολικά, ολόκληρη η κινεζική κοινωνία γνώρισε σημαντικές μεταβολές, ουσιαστικά λόγω της αναδιανομής του πλούτου, της αύξησης των ανισοτήτων, της μείωσης του δημοσίου τομέα με ιδιωτικοποιήσεις και κλείσιμο βιομηχανιών που οδήγησε σε αύξηση της ανεργίας. Πολλές από τις κοινωνικές δομές, (ανώτερες τάξεις) που είχε προσπαθήσει να ομαλοποιήσει ή και να εξαλείψει η μαοϊκή περίοδος, ανέκαμψαν και σήμερα κυριαρχούν εκ νέου. Αν απομονώσουμε τα δύο άκρα της κινεζικής κοινωνίας, θα εντοπίσουμε στα κατώτατα στρώματα τους mingong, τους εσωτερικούς μετανάστες, και στο άλλο άκρο τους Κινέζους της Διασποράς, ως χρηματοδότες και πομπούς νέων προτύπων. Μετανάστες Το 2000 υπήρχαν 145 εκατομμύρια μετανάστες, δηλαδή 11,6% του πληθυσμού. Η ένταση της αστικοποίησης είναι τέτοια ώστε σήμερα, λιγότερο από μία δεκαετία αργότερα, περίπου 225 εκατομμύρια Κινέζοι, αποτελούν αυτόν τον μετακινούμενο πληθυσμό. Η οικονομική κρίση επιδείνωσε την κατάσταση τους καθώς 20 εκατομμύρια βρέθηκαν χωρίς δουλειά.20 Μετανάστες θεωρούνται τόσο οι αγρότες, όσο και οι μορφωμένοι, με πανεπιστημιακά διπλώματα νέοι, που εγκαταλείπουν το Πεκίνο για την Shenzhen, ελπίζοντας να πλουτίσουν»,21 όπως επίσης και οι Κινέζοι της Διασποράς, μια εξίσου ανομοιογενής κοινωνικά ομάδα.

Mingong, κυριολεκτικά σημαίνει εργάτες-αγρότες, ή εργάτες με αγροτική προέλευση. Η πληθυσμιακή έκρηξη και η φτώχεια που κυριάρχησαν στα τέλη της Πολιτιστική Επανάστασης, προετοίμασαν την αγροτική έξοδο που ακολούθησε. Οι ακτήμονες αγρότες σχημάτιζαν στρατιές εργατών για τα μεγάλα δημόσια έργα και εργατικό δυναμικό στις πόλεις22, που σήκωσαν στην πραγματικότητα όλο το βάρος της ανάπτυξης, αποτελώντας το καύσιμο στις μηχανές της βιομηχανίας, της οικοδομής και κάθε παραγωγικού τομέα. Οι μετανάστες, συνήθως εγκαταλείπουν παράνομα τον τόπο κατοικίας τους, και διαμένουν, παράνομα και πάλι, (χωρίς άδεια παραμονής “hukou”) στις μεγάλες πόλεις. Δίχως χαρτιά, και με τον φόβο της σύλληψης, έχουν μεγάλη δυσκολία στην διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους, και μεγαλύτερες δυσκολίες σε θέματα κοινωνικής πρόνοιας.22 Όπως διατυπώνει η Aihwa Ong, μέσα στην οικονομική έκρηξη της δεκαετίας του 80, που είχε ως επίκεντρο τις παραλιακές πόλεις της νότιας Κίνας, η φρενήρης και απερίσκεπτη κούρσα για το χρήμα και το ποδοπάτημα των άλλων, αποστέρησε την αστική πραγματικότητα από την κοινωνική ισορροπία (social grace

20/ http://www.chine-informations.com/actualite/chine-millions-travailleurs-migrants-rurauxen_12659.html 21/ Thireau, “Migrant” & “Migrations interieures”, 2006 22/ Domenach, 2008

ανθρωπογεωγραφία || 45

44 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

στο πρωτότυπο) 23. Χιλιάδες νεαρές γυναίκες συνέρεαν στις ειδικές οικονομικές ζώνες από όλη την Κίνα διατεθειμένες να δουλέψουν για λιγότερα από 80$ τον μήνα. Οι εταιρίες θεωρούν τις κινέζες καλύτερο εργατικό δυναμικό από τις άλλες ασιάτισσες, μεταφέροντας σταδιακά τα εργοστάσια από την Ινδονησία και τις Φιλιππίνες στην νότια Κίνα. Άλλωστε, όπως επισημαίνει ο Chen το 1993, στην Κίνα δεν υπήρχε όριο κατώτατου μισθού, και ιδιαίτερα εντός των ΕΟΖ οι συνθήκες ήταν ακόμα ευνοϊκότερες για τους εργοδότες24. Η βελτίωση της ποιότητας των εργατών συνίσταται στο να καθίστανται ευάλωτοι στην εκμετάλλευση. Αντίθετα, οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις, «επιδεικνύουν την καταναλωτική τους δύναμη, διατυπώνοντας την υπόσχεση ότι ένας «υπέροχος κόσμος» κερδίζεται με την σκληρή δουλειά και με το να είναι διαθέσιμοι ως «διαφημίσιμα προϊόντα του κινεζικού καπιταλισμού»25 Στην επαρχία του Δέλτα του Ποταμού των Μαργαριταριών, πολλοί μετανάστες έρχονται από την επαρχία Hunan. Ο υπερπληθυσμός των αγροτικών επαρχιών, όπου το σύστημα του ελέγχου των γεννήσεων έχει μάλλον αποτύχει, ωθεί τους νέους σε αναγκαστική μετανάστευση. Οι νέοι μετανάστες αποτελούν μία κοινωνική ομάδα αλληλέγγυα και ζωηρή, γεμάτη ελπίδα26. Εργάζονται για να δημιουργήσουν προοπτικές είτε για τους ίδιους είτε για τα παιδιά τους. Κινέζοι της Διασποράς Στην αντίπερα κοινωνική όχθη βρίσκονται οι Huaqiao ή κινέζοι της διασποράς. Για αιώνες οι huaqiao θεωρούνταν προδότες γιατί αναζήτησαν την ευημερία αλλού εγκαταλείποντας την πατρίδα τους και έφεραν ένα βαρύ στίγμα. Εγκατεστημένοι στις περισσότερες χώρες του Νοτίου Ειρηνικού, αποτελούν σήμερα ένα κοινωνικό δίκτυο με ισχύ καθώς συγκέντρωσαν πλούτο. Συνδεδεμένοι με οικογενειακούς και πολιτιστικούς δεσμούς με την πατρίδα τους, ήταν οι πρώτοι που επένδυσαν στις ΕΟΖ από το 1978, εξαγοράζοντας δημόσιες επιχειρήσεις ή ιδρύοντας νέες συχνά στα όρια ή και πέραν της νομιμότητας. Ο νέος αυτός ρόλος, εκφράστηκε από το σύνθημα «Αφήστε τους Κινέζους της διασποράς να χτίσουν γέφυρες αφήστε τους να φέρουν την ευημερία!» αφού επενδύοντας στην Κίνα, οι Κινέζοι της διασποράς προσέθεταν φτερά στην τίγρη. Ο νέος ρόλος απαιτούσε ανακατατάξεις και στο συμβολικό πεδίο, και για να αντικαταστήσει το στίγμα του Κινέζου της διασποράς (huaqiao) άρχισε να χρησιμοποιείται η έκφραση «οι Κινέζοι που ζουν μακριά» (haiwai huaren).Οι Κινέζοι της διασποράς λειτούργησαν ως μία ενδιάμεση κοινωνική κατηγορία, δομική της κινεζικής νεωτερικότητας, αποτελώντας την γέφυρα μεταξύ των γηγενών Κινέζων και των ξένων που εκπροσωπούσαν την Δυτική επιρροή. Το μεγάλο πλεονέκτημα τους ήταν ότι λειτουργούσαν σε ένα καθεστώς ασυλίας, αφού ως πολίτες άλλου κράτους δεν κινδύνευαν από διώξεις, ενώ παράλληλα γνώριζαν τους ανεπίσημους κοινωνικούς κώδικες και είχαν τις διασυνδέσεις που τους ανέδειξαν σε αποτελεσματικότερους από τους ξένους επιχειρηματίες. Άλλωστε, η σημασία της 23/ 24/ 25/ 26/

Ong, 1999 σ.43 Chen, 1993 Ong, όπως παραπάνω Ong, πως παραπάνω, σ.82

Κατοικίες μεταναστών στο Luohu, (φωτ. Great Leap Forward)

ανθρωπογεωγραφία || 47

46 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

κινεζικής ταυτότητας απέκτησε μεγάλη σημασία στα πλαίσια ενός φυλετικού και πολιτισμικού σωβινισμού, διαμορφώνοντας τις απόψεις των πληθυσμών σχετικά με τον πλούτο και την νεωτερικότητα. Σήμερα, οι Κινέζοι της Διασποράς ενσαρκώνουν τις αξίες των ισχυρών οικογενειακών δεσμών, του ταλέντου για πλουτισμό, και του επιχειρηματικού δαιμόνιου. Η νέα δομή ξένων απευθείας επενδύσεων στις υπό εκβιομηχάνιση περιοχές της Κίνας χαρακτηρίζεται από την κυρίαρχο ρόλο που παίζουν μεσαίοι και μικροί επενδυτές και η συνεργασία τους με τις χαμηλόβαθμες τοπικές αρχές. Η πολιτισμική συγγένεια των υπεράκτιων επενδυτών (κινέζοι της διασποράς) και των τοπικών αρχών εξασφαλίζει μία ομαλότερη και ταχύτερη διαδικασία εδραίωσης διεθνών δικτύων παραγωγής.27 Πέρα από την οικονομική τους επιρροή πρέπει να σημειωθεί η εξαιρετική συμβολή τους στην διάδοση νέων πολιτισμικών δομών από τις άλλες ασιατικές χώρες και τις ΗΠΑ. Η προέλευση των Κινέζων της Διασποράς από περισσότερο «ώριμες καταναλωτικά» κοινωνίες, οδήγησε στην μεταφορά καταναλωτικών προτύπων και δομών, είτε λόγω των απαιτήσεων τους για ανάλογες υπηρεσίες είτε επειδή έχοντας την οικονομική ισχύ δημιουργούσαν τις δομές αυτές, προβλέποντας τα περιθώρια κέρδους σε μια νέα αγορά. Ταυτόχρονα, η δημιουργία μιας καταναλωτικής κοινωνίας ήταν, όπως θα δούμε, κεντρική για την δομή της νεωτερικής πραγματικότητας. Η Broudehoux, στην έρευνά της για την ανοικοδόμηση του Πεκίνου, επισημαίνει ότι μία ξεχωριστή πτυχή της κατασκευής της αστικής εικόνας του Πεκίνου ήταν τα τμήματα αυτά της ελίτ που κινητοποίησαν, οργάνωσαν, κατασκεύασαν και επωφελήθηκαν από την κατασκευή της εικόνας, ήταν όχι τοπικά αλλά αποτελούντα κυρίως από Κινέζους του Hong Kong. Οι Κινέζοι της διασποράς έπαιξαν ένα μεγάλο ρόλο στην διαμόρφωση της μοντέρνας εικόνας του Πεκίνου αναδεικνύοντας το Hong Kong ως αστικό παράδειγμα και τις αξίες του Hong Kong ως μοντέρνες κινέζικες αξίες.

27/ Hsing You-tien, Making Capitalism in China: the Taiwan connection, New York 1996, όπως μεταφέρεται από τον Castells: the rise of the Network Society, σ.189

Χάρτης δικτύων μετανάστευσης από το εσωτερικό και εξωτερικό (Διασπορά), (φωτ. Urban China)

Η νέα δομή ξένων απευθείας επενδύσεων στις υπό εκβιομηχάνιση περιοχές της Κίνας χαρακτηρίζεται από την κυρίαρχο ρόλο που παίζουν μεσαίοι και μικροί επενδυτές και η συνεργασία τους με τις χαμηλόβαθμες τοπικές αρχές. Η πολιτισμική συγγένεια των υπεράκτιων επενδυτών (Κινέζοι της Διασποράς) και των τοπικών αρχών εξασφαλίζει μία ομαλότερη και ταχύτερη διαδικασία εδραίωσης διεθνών δικτύων παραγωγής.

05

η αστική συνθήκη

η αστική συνθήκη || 51

50 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Η ίδρυση της ΕΟΖ Shenzhen, ένα επενδυτικό Ελντοράντο Η υπαρξιακή συνθήκη της Shenzhen ήταν εξορισμού η βιομηχανική ανάπτυξη. Κάνοντας ένα άλμα στον χώρο και τον χρόνο, θα μπορούσαμε να την συγκρίνουμε με τις πόλεις της βιομηχανικής επανάστασης. Η Shenzhen είναι η εφαρμοσμένη πόλη του Tony Garnier. Λειτουργισμός και οικονομική αποδοτικότητα ήταν όχι το κύριο αλλά το μόνο μέλημα των αρχών και των πολεοδόμων. Ως βιομηχανική πόλη, η Shenzhen όφειλε στην οικονομική ανάπτυξη την εξέλιξη της. Αυτή ήταν που τροφοδότησε την οικονομία με κεφάλαια, προσέλκυσε τον ετερόκλητο πληθυσμό της πόλης και καθόρισε τους μηχανισμούς της αστικής ανάπτυξης της. Η τοπολογία της επιτυχίας

Pearl River Delta, το μητροπολιτικό σύστημα στο Δέλτα του Ποταμού των Μαραγαριταριων, (φωτ. Guttierez & Portefaix)

Η γεωγραφική θέση της Shenzhen υπήρξε ένα αναντίρρητο φυσικό πλεονέκτημα που δεν παραλείπεται σε καμία αναφορά για την πόλη, ακόμα και σήμερα. Η γειτνίαση με το Hong Kong, την καθιστούσε κομβικής σημασίας ανάμεσα στις άλλες πόλεις του Δέλτα του Ποταμού των Μαργαριταριών. Η θέση της, δεν την καθιστούσε υπεύθυνη μόνο για την εισροή κεφαλαίων, και την απόκτηση διοικητικής και οικονομικής τεχνογνωσίας για το νέο σύστημα. Λόγω των σχέσεων με το Hong Kong, θα γινόταν πύλη ανταλλαγής τεχνογνωσίας σε επίπεδο διαχείρισης (management) αλλά και μελλοντικά υψηλής τεχνολογίας. Η Κίνα είχε συνειδητοποιήσει από νωρίς ότι έπρεπε εκτός από την βιομηχανία να επενδύσει και στην υψηλή τεχνολογία. Ο στόχος ήταν η Shenzhen να γίνει μια οικονομία εξαγωγική και βασισμένη στην βιομηχανία. Η γενική πρόθεση όλων των φορέων και των σχεδίων της πόλης ήταν να δημιουργηθεί ένα περιβάλλον ελκυστικό για επενδύσεις, τόσο στην βιομηχανία όσο την κατοικία και τον τουρισμό. Έτσι, οι πρώτες κινήσεις των αρχών ήταν όχι μόνο η εκπόνηση αλλά και η κατασκευή δικτύων και συνδέσεων (συγκοινωνιακών, επικοινωνιακών κλπ) προκειμένου να προσελκύσει τους πιθανούς επενδυτές Η πολλαπλή πρόσβαση στην θάλασσα την καθιστούσε αμέσως σημαντικό λιμάνι και πύλη εισόδου εμπορευμάτων για την Νότια Κίνα και την ενδοχώρα. Επίσης, σε ένα βάθος εικοσαετίας, το 1997, το Hong Kong θα περνούσε και πάλι σε κινεζική κυριαρχία και έπρεπε να προετοιμαστεί μια ομαλή μετάβαση28. Η αφθονία φυσικών πόρων και πρώτων υλών, (αποθέματα νερού για οικιακή και βιομηχανική χρήση, πετρώματα) εξασφάλιζαν την βιωσιμότητα της πόλης, των επενδύσεων και της βιομηχανικής και πληθυσμιακής της ανάπτυξης. Άλλοι παράγοντες οι περιοχές φυσικού κάλλους (παραλίες της Xiaomeisha, θερμές πηγές, βουνά και λίμνες) ήταν τοποθεσίες με δυνατότητες για τουριστική ανάπτυξη. Σε ένα άλλο επίπεδο, το γεγονός ότι η επαρχία του Guangdong ήταν πηγή μεταναστών διαχρονικά (Κινέζοι της διασποράς) γεγονός που σήμαινε δύο πράγματα. Αφενός, υπήρχε «διαθεσιμότητα» εσωτερικών μεταναστών, κυρίως ακτήμονες χωρικοί, και αφετέρου, η ηγεσία υπολόγιζε στις επενδύσεις που θα πραγματοποιούσαν οι Κινέζοι της διασποράς με προέλευση από το Guangdong, με τα κεφάλαια που δημιούργησαν στο εξωτερικό. Η σημασία των Κινέζων της 28/ Wong, Cai et al., 1991 και Zhang & Qiao, 1997

η αστική συνθήκη || 53

52 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

διασποράς στην αναζωογόνηση της κινεζικής «μηχανής» επαληθεύτηκε με την πλειονότητα των κεφαλαίων να εισρέουν από το Hong Kong που θεωρείται πάντως διασπορά, και τις γειτονικές ασιατικές χώρες Κορέα, Ταϊβάν, Μαλαισία, Σιγκαπούρη που είχαν ήδη ανερχόμενες οικονομίες. Την οικονομική εξάρτηση συμπλήρωνε η πολιτιστική συνάφεια και οι διασυνδέσεις. Άλλωστε όπως μας λέει και ο Michael Leaf, «οι τοπικές αρχές έκαναν διακρίσεις ως προς το τί επιτρέπεται ανάμεσα στα κεφάλαια της κινεζικής διασποράς και τα υπόλοιπα. Σχηματίζοντας συχνά πολύπλοκες κοινοπραξίες με κεφάλαια από πρώην συνεταιριστικές βιομηχανίες, τοπικές αρχές και Κινέζους της διασποράς»29

Η αποτυχία των ρυθμιστικών σχεδίων

Τα πρώτα χρόνια βιομηχανίες από ασιατικές οικονομίες (Hong Kong, Taiwan και άλλες) μετέφεραν στην Shenzhen τις μονάδες παραγωγής και κρατώντας μόνο τα διοικητικά τμήματα. Η αστική ανάπτυξη πήρε την μορφή βιομηχανικών συγκροτημάτων που περιλάμβαναν τα εργοστάσια, τους κοιτώνες για τους εργάτες. Το μοντέλο αυτό ήταν ήδη δοκιμασμένο και αποτελούσε το σύστημα των βιομηχανιών επί Μάο. Οι «μονάδες εργασίας» (danwei), περιλάμβαναν ακόμα σχολεία και δημόσια κτήρια, σε περιφραγμένες εκτάσεις. Αυτό που άλλαξε με την ίδρυση των EOZ, ήταν ότι οι «μονάδες εργασίας» μπορούσαν να συνεταιριστούν με κεφάλαια του εξωτερικού σε κοινοπραξίες, και να αναλάβουν την παραγωγή προϊόντων αποκλειστικά προς εξαγωγή, χωρίς τον έλεγχο της κρατικής γραφειοκρατίας. Επιπλέον, επιχειρηματίες ή κερδοσκόποι με κεφάλαια του εξωτερικού μπορούσαν να ιδρύσουν δικά τους εργοστάσια και να προσλάβουν εργάτες χωρίς τον κρατικό έλεγχο. Στα daτnwei εργάτες και διοικητές ήταν συνεταίροι με το ίδιο ποσοστό στην περιουσία του συγκροτήματος, πολλές από τις αποφάσεις λαμβάνονταν με συλλογικές διαδικασίες, υπήρχαν σχολεία για τα παιδιά και αποτελούσαν μικρο-κοινωνίες. Αντίθετα, στις EOZ, οι εργάτες ήταν παράνομοι μετανάστες, τους οποίους ο διοικητής πειθαρχούσε με καταγγελία στις αρχές και απέλαση, αμείβονταν ελάχιστα και έμεναν σε κοιτώνες υπό άθλιες γενικά συνθήκες. Την εκμετάλλευση ανέχονταν οι αρχές λόγω της διαφθοράς, παρά τα εργατικά ατυχήματα ή της καταγγελίες. 30 Υπό αυτές τις συνθήκες οι επενδυτικές ευκαιρίες ήταν τεράστιες σε μία ΕΟΖ με προσιτό λιμάνι, δίπλα σε μία μητρόπολη όπως το Hong Kong, και εργοδοτική ασυδοσία.

Πρώτα δημιουργήθηκαν δυο οργανισμοί διαχείρισης, η Shenzhen SEZ Development Company, εταιρεία υπεύθυνη για την εισροή των επενδύσεων και η Shenzhen SEZ Construction Company ανέλαβε την εκπόνηση όλων των μελετών, του master plan, του γενικού ρυθμιστικού καθώς και τα σχέδια πόλεων. Έτσι, ρύθμιζε και τον έλεγχο της ανάπτυξης μέσω της χορήγησης αδειών και χρήσεων γης. Οι δύο αυτοί οργανισμοί βρίσκονταν ιεραρχικά στην ίδια βαθμίδα με την Δημοτική Αρχή, που τους εξασφάλιζε μία τοπική παντοδυναμία. Ήδη από τα πρώτα χρόνια λειτουργία της ΕΟΖ και πριν το μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα, εκπονήθηκαν αναλυτικές μελέτες που σχετίζονταν με τον μελλοντικό πληθυσμό και την οικονομική δομή της ζώνης, όπως και το γενικό ρυθμιστικό που αφορούσε τις χρήσεις και την ανάπτυξη. Οι αρχικές εκτιμήσεις, που χαρακτηρίζονταν παρακινδυνευμένες προέβλεπαν ένα πληθυσμό 800.000 για το έτος 2000, αλλά διαψεύστηκαν παταγωδώς. Ο λόγος της διάψευσης είναι η αδυναμία των αρχών να ελέγξουν την εισροή των μεταναστών από την περιφέρεια. Θα πρέπει να εξηγήσουμε, ότι στην Κίνα εφαρμοζόταν έλεγχος του πληθυσμού, μέσω των εγγράφων διαμονής «hukou», που όριζαν τον τόπο κατοικίας. Ήδη από την εποχή της αυτοκρατορίας για να ταξιδέψει ή να μεταναστεύσει κάποιος χρειαζόταν ειδική άδεια, σύστημα που καθιερώθηκε ευρέως το 1958. Από την περίοδο της μεταρρύθμισης το 1978, το κράτος αποδείχτηκε προοδευτικά ανίκανο να ελέγξει τους παράνομους εσωτερικούς μετανάστες. Αυτό βέβαια, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως σιωπηρή επιλογή, δεδομένου ότι αυτοί οι παράνομοι μετανάστες έγιναν συστηματικά αντικείμενο εκμετάλλευσης στις βιομηχανίες των ειδικών ζωνών, τροφοδοτώντας την οικονομική ανάπτυξη. Ήταν το εργατικό δυναμικό που απορροφήθηκε στις βιομηχανίες, ενώ παράλληλα, δημιούργησε επιτακτικές ανάγκες για στέγαση οπότε και πυροδότησε την ανοικοδόμηση. Από τα μέσα της δεκαετίας του ’90, θεσπίστηκε μία ειδική νομοθεσία που καθόριζε ότι όποιος αγόραζε κατοικία σε μία πόλη, μπορούσε να αποκτήσει και άδεια παραμονής.31 Αυτή η μέθοδος, αφενός έδωσε λύση στο στεγαστικό πρόβλημα μίας μερίδας των κινούμενων μεταναστών, και αφετέρου έδωσε την δυνατότητα μόνιμης εγκατάστασης και απαλλαγής από αυτό το καθεστώς ομηρίας που ισχύει ακόμα για τους παράνομους μετανάστες.

29/ Michael Leaf, 1996 30/ Το 1996, διηγείται η Aihwa Ong, ένα εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας στην Shenzhen έπιασε φωτιά και πέντε από τις εργάτριες πέθαναν καθώς τα παράθυρα και οι πόρτες ήταν κλειδωμένες. Τα ΜΜΕ υποστήριξαν το κράτος και τις ξένες επενδύσεις, που παρά τις συστηματικές καταγγελίες παραβίαζαν τους κανονισμούς ασφαλείας, εφευρίσκοντας δικαιολογίες ότι «οι πόρτες ήταν κλειδωμένες για να μην κλέβουν οι εργάτριες». Άλλωστε, το 90 των ξένων κοινοπραξιών ξεφεύγουν από τις προδιαγραφές ασφαλείας με την βοήθεια διεφθαρμένων τοπικών αξιωματούχων. Καθώς οι περισσότεροι εργάτες και εργάτριες είναι παράνομοι και δεν έχουν άδεια παραμονής, τα αφεντικά τους εκβιάζουν με καταγγελία και απέλαση στις φτωχές επαρχίες απ’ όπου έρχονται. (Ong, 1996:63)

31/ Koolhaas, Great Leap Forward

Οι αθρόες επενδύσεις

η αστική συνθήκη || 55

54 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Η αστική δομή

ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή

Στα πλαίσια αυτής της εργασίας αυτής δεν θα αναλύσουμε τον αστικό χώρο της Shenzhen διεξοδικά αλλά θα παρουσιάσουμε την γενική του δομή ώστε να είναι κατανοητά τα βασικά στάδια της εξέλιξης της πόλης. Ο τρόπος με τον οποίο σχεδιάστηκε και επεκτάθηκε, καταδεικνύει την φαντασιακή σχέση της αστικής δημιουργίας με την οικονομική της επιβεβαίωση. Ο αστικός χώρος της Shenzhen εμφανίζεται να είναι ένα σύστημα υποδομών εξαιρετικά αποδοτικό, διασυνδέοντας τις περιοχές, τους πυρήνες, τις βιομηχανικές πόλεις με ένα πλέγμα αυτοκινητοδρόμων που κυριαρχεί ως δομικό στοιχείο της πόλης. Ακροβατεί ανάμεσα σε δύο θεωρητικές προσεγγίσεις. Την εφαρμοσμένη Ουτοπία, όπως διατυπώθηκε από θεωρητικούς της αρχιτεκτονικής (Plan Voisin, Χάρτα των Αθηνών, ακόμα και Generic City) και την Ετεροτοπία, ως σύστημα τέρψης ενός νεωτερικού φαντασιακού με την παραγωγή μιας πόλης σύμφωνα με την εικόνα μιας Δυτικής ή Ασιατικής σύγχρονης μητρόπολης.

Η πόλη όπως θα επισημάνουν όλοι οι θεωρητικοί που θα ασχοληθούν μαζί της εκ των υστέρων, αναπτύχθηκε ως tabula rasa, καταπίνοντας μικρούς αγροτικούς οικισμούς που προϋπήρχαν, αν διατηρήθηκε ένας μικρός αστικός πυρήνας το Luohu , που το 1978 είχε 30.000 κατοίκους. Αυτή η πρακτική της ανοικοδόμησης δίχως να λαμβάνεται υπόψη το προϋπάρχον, δεν είχε την θεωρητική νοηματοδότηση του Μοντέρνου Κινήματος, αλλά αντίθετα ήταν επιταγή της κτηματομεσιτικής αγοράς. Η εφαρμογή αυτής πρακτικής ξεκίνησε από την Shenzhen, που λόγω της μικρής αρχικής έκτασής της δεν έθετε περιορισμούς αλλά διαδόθηκε και συνεχίζεται σε πόλεις με έντονο ιστορικό παρελθόν όπως το Πεκίνο, η Xi’an και πολλές άλλες κινέζικες πόλεις.

Το 1996, o Michael Leaf παρομοιάζει την Shenzhen ως το μεγαλύτερο γιαπί της υφηλίου. Η πόλη, ακολούθησε αντίστροφη πορεία ανάπτυξης συγκρινόμενη με το σύνηθες πρότυπο. Συνήθως, ένας οικισμός δημιουργείται και διευρύνεται σταδιακά λόγω της ιστορικής του πορείας, οι δομές και οι υποδομές ακολουθούν την αύξηση του πληθυσμού. Κατ’ αυτό τον τρόπο, εξελίχθηκαν οι περισσότερες, αν όχι όλες, πόλεις της Ευρώπης και της Αμερικής. Αντίθετα, η Shenzhen ανέτρεψε ριζικά όλα τα αναμενόμενα στάδια, αφού πρώτα εγκαταστάθηκαν οι θεσμικές δομές μετά οι υποδομές, ύστερα η βιομηχανία και τελευταίος ο πληθυσμός. Μάλιστα, όλα αυτά τα στάδια διανύθηκαν μέσα σε μία δεκαετία και κάτι. Ανάλογο παράδειγμα αστικής ανάπτυξης, είναι η Μπραζίλια, αλλά με διαφορετικά χαρακτηριστικά.

Shenzhen City Nanshan/Futian/ Luohu/Yantian

1980

1985

1990

Αστική εξέλιξη Πριν το 1979, η Shenzhen ήταν μία μικρή πόλη στην επαρχία Bao’an. Ο αστικός της πυρήνας ήταν το Luohu, δίπλα στα σύνορα με το Hong Kong. Η πρώτη πενταετία (1979-1984) συνοδεύτηκε από την ανάπτυξη του Luohu, και την δημιουργία δύο συγκοινωνιακών αξόνων (σιδηρόδρομος και αυτοκινητόδρομος) με βάση τους οποίους άρχισαν να εμφανίζονται οικιστικοί και βιομηχανικοί πυρήνες. Μεταξύ 1984-1989 η ανάπτυξη ήταν περιορισμένη αλλά σταθερή. Η περίοδος 1989-1992 σημαδεύτηκε από την γραμμική ανάπτυξη ανάμεσα σε δύο πόλους την Ειδική ζώνη του Shekou και το Bao’an. Η ΕΟΖ περιλαμβάνει το Luohu,

2000 Η αστικη ανάπτυξη της κυρίως Shenzhen, (Luohu, Futian, Yantian, Nanshan)

η αστική συνθήκη || 57

56 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

το Futian, to Nanshan και το Yantian. Σήμερα, την μητροπολιτική περιοχή συμπληρώνουν οι περιοχές Bao’an, Guangming και Longgang, οι οποίες όμως δεν αποτελούν μέρος της ΕΟΖ και άρα έχουν διαφορετικό οικονομικό και βιομηχανικό καθεστώς. Το Luohu (78,8 τ.χλμ) είναι το ιστορικό, οικονομικό και εμπορικό κέντρο ενώ το Futian (78 τ.χλμ.) είναι το κέντρο της Μητροπολιτικής (Δημοτικής) Κυβέρνησης με πληθυσμό 1,2 εκατομμύρια. Το διπλάσιο σε έκταση Nanshan είναι η βάση των εταιριών υψηλής τεχνολογίας και των πανεπιστημίων (900.000 κάτοικοι) . Ενώ το Yantian είναι γνωστό λόγω του λιμανιού του, που είναι το δεύτερο μεγαλύτερο της Κίνας, και αποτελεί σημαντικό πλεονέκτημα της πόλης. Το Bao’an και το Longgang έχουν περίπου 5 εκατομμύρια και 900.000 κατοίκους αντίστοιχα.

Guangming

Longgang Bao’an Yantian

Nanshan Luohu Futian

Βασική δομή Το δομικό στοιχείο της πόλης είναι ο άξονας που ενώνει τα δύο σημεία που προϋπήρχαν, το Luohu, σταθμό έλεγχου προς το Hong Kong και το Shekou το λιμάνι. Αυτός ο άξονας, η λεωφόρος Shennan, έγινε αργότερα σημείο αναφοράς σε σχέση με τα υπόλοιπα αστικά χαρακτηριστικά. Η ανάπτυξη της πόλης ήταν γραμμική κατά μήκος της κεντρικής λεωφόρου, η οποία διατρέχει σήμερα μία έκταση 70 χιλιομέτρων. Μία σειρά από αστικούς ή βιομηχανικούς πυρήνες αναπτύχθηκαν εκατέρωθεν της λεωφόρου Shennan, και σταδιακά η πόλη συμπλήρωσε τα κενά μεταξύ τους.. Βόρεια και νότια της λεωφόρου, την πόλη περικλείουν δύο περιφερειακοί αυτοκινητόδρομοι, ένας προς το βουνό και ένας παραλιακά. Ανάμεσα τους, βρίσκεται μια διαμοιρασμένη πόλη, με έθιμα, στυλ, και κοινωνικά στάτους που μεταβάλλονται διαρκώς. Την εικόνα συμπληρώνουν ο καταμερισμός σε ζώνες, ο φονξιοναλισμό, η μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική, τα συγκοινωνιακά δίκτυα, το έντονο γεωγραφικό ανάγλυφο, η διαφήμιση και η κρατική προπαγάνδα. Το τοπίο, οριοθετείται στα νότια από την θάλασσα και στα βόρεια από τα βουνά. Ανάμεσα τους σε μία οριοθετημένη περιοχή, βρισκόταν η αρχική Ειδική Οικονομική Ζώνη, που αργότερα διευρύνθηκε και περιέλαβε όλη την μητροπολιτική περιοχή. Αυτή η διαστρωμάτωση, δεν περιέχει μόνο γνωστά σχέδια και χρήσεις: είναι ευμετάβλητη σε απρόβλεπτες αλλαγές. Αυτό το σύστημα επιτρέπει μια διαφορετική ανάπτυξη μια εσωτερική έκρηξη, μια εισροή implosion σε αντίθεση με την επεκτατική ανάπτυξη του Πεκίνου και της Σαγκάης. Σε αυτά τα αυστηρά πλαίσια, η Shenzhen πειραματίστηκε με διάφορες πολιτικές αστικής ανάπτυξης, ιδιοκτησιακών καθεστώτων και οικονομικών συστημάτων. Από αυτές τις εμπειρίες γεννήθηκε ένα μωσαϊκό τρόπων ζωής, χρήσης χώρων, και κοινωνικών τάξεων, μια διαμοιρασμένη πόλη, με έθιμα, τρόπο έκφρασης και απόψεις για το κοινωνικό γόητρο, που μεταβάλλονται διαρκώς. Ανάπτυξη και πληθυσμός Αρχικά, στα μέσα της δεκαετίας του ’80, ο πληθυσμός ήταν μοιρασμένος ανάμεσα στους εργαζόμενους στα τοπικά εργοστάσια danwei32 μέσα στην ΕΟΖ, 32/ Danwei: «μονάδα εργασίας». Έτσι αποκαλούνται οι κρατικές εταιρίες ή συνεταιρισμοί και ο επιτροπές που έχουν για πρόεδρο ένα μέλος του κόμματος. Στην μαοϊκή περίοδο, όλες οι

και σε αυτούς που εργάζονταν στις εταιρίες του Hong Kong που επωφελούνταν από τις χαμηλές τιμές στην Shenzhen δημιουργώντας μικρές υπνουπόλεις. Τα προβλήματα δεν έλειπαν, αφού τα κατασκευαστικά πρότυπα στο εσωτερικό της Κίνας, ήταν ριζικά διαφορετικά από αυτά του Hong Kong και του Δυτικού κόσμου. Άρα, οι κατοικίες είτε απευθύνονταν στους μεν είτε στους δε, αφού οι τιμές ή η ποιότητα και το μέγεθος δεν ήταν συμβατά. Στα τέλη της δεκαετίας η ίδια η φύση της ανάπτυξης της Shenzhen είχε επηρεάσει δραματικά την ανθρωπογεωγραφία της πόλης. Δεδομένου ότι η μεγάλη πλειοψηφία των εσωτερικών μεταναστών έρχονταν στην πόλη για να εργαστούν στις βιομηχανίες της, ο μέσος όρος ηλικίας ήταν χαμηλός, 23.8 χρόνια, πληθυσμιακό χαρακτηριστικό που συνεχίζεται διατηρείται. Σήμερα ο πληθυσμός είναι περίπου 8,46 εκατομμύρια, εκ των οποίων το 76,7% μόνο έχει άδεια διαμονής (hukou) ενώ το υπόλοιπο βρίσκεται στην πόλη χωρίς επίσημα χαρτιά, ενώ αυτό το ποσοστό σε μερικές περιοχές φτάνει ως και το 70%. Αυτό το σύστημα αστικού ελέγχου, αν και έχει αποτύχει επανειλημμένα να συγκρατήσει τον πληθυσμό από το ’78 και έπειτα διατηρείται ακόμα θεωρητικά ενεργό. Στην πράξη μάλλον διευκολύνει αδιαφανείς σχέσεις εξάρτησης ανάμεσα στους εργοδότες και τους μετανάστες που δουλεύουν στα εργοστάσια. Μέσα από διαδοχικές προσαρμογές και μακρόπνοο σχεδιασμό η τοπική διοίκηση κατάφερε να ελέγξει σχετικά την ανάπτυξη, ενσωματώνοντας μικρές πόλεις του νομού σε ενιαία μητροπολιτική διαχείριση. Τα προβλήματα από την ανοργάνωτη και κερδοσκοπική ανάπτυξη, αντιμετωπίστηκαν από το 1996 και έπειτα με την δημιουργία ζωνών πρασίνου και ελεύθερων χώρων μεταξύ των αστικών πυρήνων που είχαν δημιουργηθεί άτακτα, και την κατασκευή δημόσιων κτηρίων. Παρά την ρύθμιση των αγροτικών και των αστικών περιοχών καθώς και την θέση ενός πληθυσμιακού ορίου, η πόλη τελικά έφτασε σήμερα να μην έχει καθόλου αγροτική γη και να έχει πληθυσμό πολλαπλάσιο του σχεδιασμού. Ο δραστηριότητες επαγγελματικές, πολιτικές, παραγωγικές αλλά και αυτές που αφορούσαν την κατοικία και την προσωπική ζωή, οργανώνονταν μέσα στο danwei. Μετά την μεταρρύθμιση οι «μονάδες εργασίες» μειώθηκαν σε αριθμό αλλά παραμένει σαν όρος ενώ συχνά μετασχηματίστηκαν σε ιδιωτικές συνεταιριστικές εταιρίες.

η αστική συνθήκη || 59

58 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

διαρκής ανταγωνισμός από τις άλλες πόλεις-ΕΟΖ ανάγκασε τις Αρχές της Shenzhen να λειτουργήσουν με εξαιρετική ελαστικότητα στους κανόνες και τα όρια που θέσπιζαν, προσαρμοζόμενες στις απαιτήσεις της αγοράς. Το αστικό τοπίο και η δομή της πόλης, ήταν τέτοια, που οδήγησαν τον Koolhaas να ορίσει μία νέα πραγματικότητα και αστική κατάσταση, την «πόλη χωρίς αστικότητα». Η χωρικές ασυνέχειες ανάμεσα στις ειδικές ζώνες και τους διάφορους πυρήνες (βιομηχανικούς, οικιστικούς, εμπορικούς) φαίνεται να έχουν συμπληρωθεί από την ανάπτυξη της πόλης τα τελευταία 12 χρόνια. Ωστόσο, το πρόβλημα που εντοπίζει ο Koolhaas δεν ήταν η αποσπασματική ανάπτυξη των πυρήνων, που αφήνουν μεταξύ τους κενά, αλλά η ίδια η δομή της πόλης, που βασίζεται στην δημιουργία κλειστών ζωνών, που περιέχουν ποικίλες δραστηριότητες στο εσωτερικό τους. Η διασύνδεση όλων αυτών μικρών πόλων γίνεται μέσα από λεωφόρους και αυτοκινητοδρόμους εντείνοντας την χωρική αποσπασματηκότητα της πόλης. Η Shenzhen μέρος ενός αστικού μεγα-συστήματος Ο Castells, στο Network Society αναλύει την αλληλεξάρτηση πόλεωνπόλων, που λειτουργούν αυστηρά σαν σύστημα και όχι αυτόνομα. Ξεχωρίζει ανάμεσα στα διεθνή παραδείγματα τις πόλεις του Ποταμού των Μαργαριταριών, γιατί παρά την έκταση και την απόσταση που τις χώριζε, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 λειτουργούσαν ως ένα σύστημα. Ο Koolhaas μεταδίδει την ίδια εικόνα, την ίδια ακριβώς στιγμή, το 1996. Χωρίς να παραθέτει στοιχεία και οικονομικά μεγέθη όπως ο Castells, ορμώμενος από τις εικόνες που εισπράττει, φτάνει στο ίδιο συμπέρασμα. Προχωράει στην ερμηνεία της συστημικής διαδικασίες που είναι τελικά η κινεζική αναδόμηση. Βαφτίζοντας την νέα αστική συνθήκη με το προκλητικό όνομα «πόλεις της εκκωφαντικής διαφορετικότητας» (COED: City of Exacerbated Difference), σημειώνει την αυτόνομη προσπάθεια κάθε πόλης να υπάρξει με τον δικό της χαρακτήρα σε ένα σύστημα πόλεων. Το Zhuhai αδερφάκι της Shenzhen, αφού δεν μπορεί να της μοιάσει, προσπαθεί να μετατραπεί σε κηπούπολη, να προβάλει ένα διαφορετικό μοντέλο από τις γειτονικές, προκειμένου εν τέλει να βρει το κοινό της. Αυτή η κατασκευή μιας αστικής εικόνας με στόχο την προσέλκυση πληθυσμού, από όλες τις πόλεις του Δέλτα, θυμίζει την προσπάθεια των πόλεων σήμερα να ενεργοποιήσουν την ταυτότητά τους, συνήθως πολιτιστική, για να αυξήσουν το τουριστικό και οικονομικό τους προϊόν –διαδικασία που περιγράφεται με τον όρο city branding. Η προβολή της πόλης, για διαφορετικούς λόγους και με άλλα χαρακτηριστικά, υπήρξε και συνεχίζει να είναι δομικό συστατικό του μητροπολιτικού συστήματος του Δέλτα του Ποταμού των Μαργαριταριών. Με αυτή την κατεύθυνση γίνονται κινήσεις διοικητικού χαρακτήρα που δημιουργούν επιχειρηματικές ευκαιρίες όπως η κατάργηση της κρατικής ιδιοκτησίας της γης που ίσχυε ως τότε33. Εκεί βρήκαν την ευκαιρία να κερδοσκοπήσουν οι τοπικοί συνεταιρισμοί και οι μονάδες εργασίας danwei, στους οποίους περιήλθε η γη, αλλά και οι μεσίτες που αναλάμβαναν μετά την

Shenzhen, Luohu, άποψη από την γέφυρα και τον συνοριακό σταθμό που 33/ . Αρχικά, προσαρμόστηκε η νομοθεσία, και θεσμοθετήθηκε ένα σύστημα μακρόχρονης μίσθωσης ενώνει την πόλη με το γης (leasing) το οποίο στην δεκαετία του ’90 μετατράπηκε τελικά σε δικαίωμα αγοράς με δημοπρασίες.

Hong Kong

η αστική συνθήκη || 61

60 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Χάρτης της Ειδικής Οικονομικής Ζώνης Shenzhen, με κόκκινο τα όρια της μητροπολιτικής περιοχής (φωτ. Great Leap Forward)

χρηματοδότηση των κατασκευών. Σε μια άλλη πτυχή της ιστορίας της πόλης, θα δούμε την Δημοτική Αρχή να εμπορευματοποιεί την αγορά κατοικίας34, καταργώντας την κρατική παροχή της και αφήνοντας το πεδίο ελεύθερο σε κερδοσκόπους του κτηματομεσιτικού τομέα. Επίσης, το 1988 να δημιουργείται η Shatoujiao Bonded Industrial Zone και άλλοι μικρότεροι θύλακες, προκειμένου το επενδυτικό περιβάλλον να είναι ακόμα πιο ευνοϊκό με την απουσία φορολογικών δασμών, την αδειοδότηση για χρήσεις σε εσωτερικό επίπεδο, και το δικαίωμα να προσλάβουν οι ίδιες οι εταιρίες τους εργάτες τους (ενώ ως τότε έπρεπε να περνούν από την Κεντρική Διεύθυνση Εργασίας. Κατά αυτό τον τρόπο, παρά τα σημαντικά προβλήματα, όπως η γραφειοκρατία, η έλλειψη υποδομών και η απουσία ενός υγιούς νομικού και οικονομικού περιβάλλοντος, η οικονομική και πληθυσμιακή ανάπτυξη της πόλης και της περιφέρειας της δεν ανεστάλησαν.35

Ταυτόχρονα με τις διοικητικές παρεμβάσεις, πραγματοποιούνται επιχειρηματικές κινήσεις που συντείνουν στην δημιουργία μίας εικόνας της πόλης, προτείνοντας ένα νέο προϊόν. Τέτοιο παράδειγμα είναι η δημιουργία θεματικών πάρκων, ως πόλων έλξης που συντελούν στην δημιουργία μιας ταυτότητας της πόλης ξεχωριστής από τις άλλες πόλεις του αστικού συστήματος του Δέλτα. Η μετανεωτερική αυτή πόλη, προσπαθεί να προσδιορίσει τον μελλοντικό πληθυσμό της, με τους ίδιους όρους που θα προσδιόριζε το κοινό της ή ένα target group. Το κοινό είναι προφανώς οι επενδυτές, και αυτούς προσπαθούν να εξυπηρετήσουν οι αρχές. Ο υπόλοιπος πληθυσμός συρρέει από ανάγκη, μαγεμένος από την αναδυόμενη αστική φαντασμαγορία, και τις δυνατότητες καταναλωτισμού. Καραόκε, φτηνές τηλεοράσεις και απομιμήσεις δυτικών προϊόντων αποτελούν το σκηνικό της ασιατικής μεγαλούπολης.

34/ Bruton, 2005 35/ Wong, Cai & Chen, China’s Coastal Cities,1991

Αποτέλεσμα αυτών των πρακτικών ήταν, πως μέσα στην πρώτη δεκαετία, η Shenzhen είχε προσελκύσει το 67% των επενδύσεων που έγιναν στις νεοϊδρυθείσες ΕΟΖ και από αυτές το 80% προερχόταν από το Hong Kong.36 .Η επαρχία του Guangdong είχε τότε ρυθμούς ανάπτυξης 12.8% και σχεδόν 65 δις δολάρια πέρναγαν μέσα από την Shenzhen και το Canton, προς την κινεζική ενδοχώρα ή αντίστροφα προς το Hong Kong. To 1996, η Shenzhen ήταν δεύτερη σε επίπεδο ζωής, μετά το Πεκίνο, με βάση κριτήρια όπως αστικοποίηση, οικονομική ανταποδοτικότητα, ποιότητα ζωής, κοινωνική τάξη, και οικονομική ισχύς37. Συνολικά, από το 1981 ως το 1991 το 50,6% του συνόλου των ξένων επενδύσεων στην Κίνα είχαν πραγματοποιηθεί στην Shenzhen.38 Ταυτόχρονα, επιβεβαιώνοντας τις σχέσεις αλληλεξάρτησης των δύο πόλεων, όταν η οικονομική δραστηριότητα του Hong Kong επικεντρώθηκε στον τριτογενή τομέα κατά την δεκαετία του 1990, επέφερε έκρηξη στην οικονομία της Shenzhen καθώς ένα μεγάλο μέρος τη βιομηχανικής παραγωγής μετακόμισε εκεί.39 Πιο πρόσφατα, το φαινόμενο επαναλήφθηκε όταν η άνοδος των τιμών της αστικής γης στην Shenzhen αυξήθηκαν, οι βιομηχανίες μετακόμισαν και πάλι, στην περιφέρεια της επαρχίας, αφήνοντας το πεδίο ελεύθερο για άλλες χρήσεις. Σήμερα, η Shenzhen έχει το μεγαλύτερο κατά κεφαλή εισόδημα στην χώρα, ενώ τα λιμάνια της βρίσκονται στην τέταρτη θέση παγκοσμίως σε μετακίνησε εμπορευμάτων.

36/ Yeh,1985 37/ ZHU Q., 1996 38/ Wong, Cai & Chen, όπως παραπάνω 39/ Η βιομηχανική έκρηξη ακολούθησε το άνοιγμα στην ελεύθερη οικονομία. 10.000 κοινοπραξίες και 20.000 εργοστάσια τροφοδοτούνται με 6 εκατομμύρια εργάτες, από τις γειτονικές επαρχίες που μένουν σε εργοστασιακούς κοιτώνες μέσα σε ημι-αγροτικές περιοχές.

06

συστημική αβεβαιότητα

συστημική αβεβαιότητα || 65

64 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Διαρκής ανταγωνισμός Η συλλειτουργία των πόλεων του Δέλτα του Ποταμού των Μαργαριταριών σε ένα μητροπολιτικό σύστημα, και οι οικονομικές δομές που αποτέλεσαν τις κινητήριες δυνάμεις πίσω από την αστική ανάπτυξη, δημιούργησαν μία ενδημική αβεβαιότητα για την ύπαρξη της πόλης για αρκετά από τα 30 χρόνια ζωής της. Δανειζόμαστε τον όρο συστημική από την Συστημική Ψυχολογία, γιατί ακριβώς αναδεικνύει το πλήθος των σχέσεων και επιδράσεων ανάμεσα σε μία σειρά από πόλους και παράγοντες που αλληλεπιδρούν διαρκώς μεταξύ τους, αναδιαμορφώνοντας το τοπίο. Στην Ψυχολογία ο όρος βρίσκει εφαρμογή στην οικογένεια και αλλού, θεωρώντας την ως σύστημα σχέσεων. Ομοίως, οι πόλεις κόμβοι της παγκόσμιας οικονομίας, οι πόλεις μίας χώρας ή στην περίπτωση μας μίας γεωγραφικής περιοχής, λειτουργούν ως σύστημα, και επιδρούν διαρκώς άμεσα ή έμμεσα η μία στην άλλη. Την έντονη αλληλεπίδραση των πόλεων του Δέλτα του Ποταμού των Μαργαριταριών, εντόπισαν τόσο ο Manuel Castells, όσο και ο Rem Koolhaas. Το μητροπολιτικό αυτό σύστημα, και η επιτακτική ανάγκη για κέρδη και ανάπτυξη εξώθησε τις πόλεις σε έναν ανταγωνισμό μεταξύ τους, για προσέλκυση κεφαλαίων, πληθυσμού και τελικά εδραίωσης της θέσης στο σύστημα. Η Shenzhen, παρά την αλματώδη ανάπτυξη της, αναπτύχθηκε διαρκώς μέσα σε ένα επιφυλακτικό κλίμα όσον αφορά την μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα της πόλης, και την ανησυχία ότι μεσο-μακροπρόθεσμα οι προβλέψεις ανάπτυξης και μεγέθυνσης θα διαψευστούν. Αντίστοιχα παραδείγματα ολικού σχεδιασμού είχαν αποτύχει και στο «εξωτερικό» όπως λέει ο Antony Yeh το 1985, αναφέροντας ένα παράδειγμα «από τεχνολογικά προηγμένες χώρες όπως οι New Towns της Αγγλίας». Οι αμφιβολίες των ερευνητών δεν αφορούν την επιτυχία του αστικού μοντέλου, αφού το ενδιαφέρον τους δεν επικεντρώνεται παρά σπάνια στο αστικό περιβάλλον. Αυτό αποτελεί απλά το φόντο της εκβιομηχάνισης, αν και όπως θα δούμε παρακάτω, συντέλεσε εξίσου αποφασιστικά με τις αθρόες επενδύσεις. Το 1991, 13 χρόνια μετά την θεσμοθέτηση της ζώνης, ο Wong εκφράζει επιφυλάξεις για τις προοπτικές της Shenzhen, καθώς πέρα από τα δομικά και θεσμικά προβλήματα που υπάρχουν ακόμα, όπως η απουσία εκπαιδευμένου προσωπικού, οι σημαντικές γραφειοκρατικές δυσλειτουργίες και η διαφθορά, ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε μητροπόλεις όπως το Hong Kong, το Tokyo, Σιγκαπούρη και Taipei εντείνεται. Ενώ ταυτόχρονα η ίδρυση και άλλων ΕΟΖ από το 1984, κατά μήκος των κινεζικών ακτών δυσχεραίνει την θέση της πόλης σε εσωτερικό επίπεδο. Την συνθήκη συνύπαρξης όλων αυτών των πόλεων με ένα πλέγμα σχέσεων και εξαρτήσεων, εντοπίζει πρώτος ο Manuel Castells το 199540. Συναντά στο Δέλτα του Ποταμού των Μαργαριταριών μία μεγάπολη υπό κατασκευή. «Η μητρόπολη της Νότια Κίνας, που μόλις και γίνεται αντιληπτή από τον υπόλοιπο κόσμο, θα γίνει το πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα αστικού τοπίου του 21ου αιώνα». Αν και δεν είχε ακόμα ένα όνομα, ήταν ένα αστικό σύστημα με 40 ως 50 εκατομμύρια κατοίκους και έκταση 50.000 τ.χλμ Οι πόλεις, ΕΟΖ λειτουργούσαν συνολικά υπό ένα καθεστώς διαρκούς αβεβαιότητας και αντιπαλότητας καθώς η συνθήκη ύπαρξης και εφημερίας τους βασιζόταν στην διαρκή και αυξανόμενη εισροή κεφαλαίων. Ενάντια σε προτάσεις, όπως αυτές που κάνει ο Sui, για περισσότερη συνεργασία μεταξύ 40/ Manuel Castells, The rise of the network society, σ.439.

Το μητροπολιτικό δίκτυο στο Δέλτα του Ποταμού των Μαργαριταριών το 1996, σύμφωνα με τον Manuel Castells.

Qingyuan

Guangning Huaxian

Sihui

Huiyang

CORE REGION

Conghua

Guangzhou

Boluo

Huizhou

(Canton)

Zengcheng

Xinan

Foshan

Shunde Huiyang Dongguan

Nanshan Gaoming Heshan

Huiyang Nansha

Huicheng

Humen

Jiangmen Zhongshan

Kaiping Taicheng

Bao’an

SZ

Shenzhen

Enping

Zhuhai

Hong Kong

Doumen

Macau

μητρόπολη σημαντική πόλη περιφερειακή πόλη

των πόλεων προκειμένου να διασφαλιστεί η ανάπτυξη, σε όλους τους τομείς, άλλοι θεωρητικοί βλέπουν την διαμόρφωση ενός ιδιαίτερο αστικού μοντέλου. Είναι το μοντέλο που προτάσσει την αντιπαράθεση με τις γειτονικές πόλεις ως στοιχείο ταυτότητας στα πλαίσια ενός μητροπολιτικού συστήματος, το οποίο εντοπίζει ο Rem Koolhaas το 1996, και το ονομάζει εμφατικά «Πόλη της εκκωφαντικής Διαφορετικότητας» Όμως για την εκτενή μελέτη του -μαζί με το Harvard Design School- σχετικά με το Δέλτα του Ποταμού των Μαργαριταριών, θα μιλήσουμε παρακάτω.

συστημική αβεβαιότητα || 67

66 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Ο φόβος της αποτυχίας Αυτή η συστημική, σχεδόν, αβεβαιότητα για το μέλλον της Shenzhen, αποτέλεσμα του εσωτερικού αναταγωνισμού ανάμεσα στις πόλεις - ΕΟΖ, επηρέασε της κοινωνικές και πολιτικές δομές που δημιουργήθηκαν εκεί και διαμόρφωσαν τελικά το αστικό τοπίο. Οι συνθήκες ύπαρξης της πόλης αναλύονται στην εργασία των Bruton, Bruton and Yu, του 2003 όπου κάνουν μια ανασκόπηση της ανάπτυξης του σχεδιασμού της πόλης μέσα σε αυτό το κλίμα αβεβαιότητας.41 Όπως είχε περιγράψει αρκετά νωρίτερα και ο Yeh, οι δομές που δημιουργήθηκαν προσπαθούσαν διαρκώς να απαντήσουν στην υπαρξιακή ανάγκη της που εκφραζόταν με το αν θα δεχτούν αρκετοί επενδυτές να ιδρύσουν βιομηχανίες, αν θα καταφέρει να προσελκύσει το κεφάλαιο αλλά και τους εργαζόμενους. Όμοια, αν θα καταφέρουν οι αρχές να αντεπεξέρθουν στην ζήτηση γης, και στην προσαρμογή των θεσμών και των διοικητικών δομών από το σοσιαλιστικό σύστημα στο κεφαλαιοκρατικό. Μπροστά στον φόβο της οικονομικής αποτυχίας, οι αρχές γίνονται ελαστικές προκειμένου να ικανοποιήσουν τις πιθανές απαιτήσεις του κεφαλαίου. Όταν αυτό δεν γινόταν, οι επενδύτες μπορούσαν να παρακάμψουν το πρόβλημα επωφελούμενοι των διασυνδέσεων τους και της επιθυμίας της κεντρικής εξουσίας για επιτυχία και οικονομικά αποτελέσματα. Το παράδειγμα του Futian ανήκει στην πρώιμη ιστορία της πόλης,, αλλά υποδεινύει γενικά τον τρόπο υπέρβασης των διοικητικών και νομικών πλαισίων.. Ο επιτρεπόμενος πληθυσμός μίας περιοχής 3.000 εκταρίων διπλασιάστηκε σχεδόν σε 300.000 μετά από συμφωνία με την κεντρική ηγεσία. Σήμερα, η περιοχή έχει πληθυσμό 1.2 εκατομμύρια και περιλαμβάνει κατοικίες αναψυχή και επιχειρήσεις στο Central Business District. Η πόλη ως προϊόν, δεν απαντά στις ανάγκες των κατοίκων ή της ζυμώσεις της κοινωνίας, αλλά στις επιταγές του υπεράκτιου κεφαλαίου. Η Shenzhen είναι ένα εξαιρετικό δείγμα για την μελέτη αυτών των φαινομένων όχι γιατί είναι τυπικό αλλά γιατί είναι το ακραίο παράδειγμα της κινεζικής αστικοποίησης. Τυπική είναι και η γεωμετρική αύξηση της κτηματικής κερδοσκοπίας σε αναλογία με την διαφθορά της γραφειοκρατίας. Η Shenzhen βρίσκεται στην αιχμή του δόρατος δείχνοντας τί πρέπει να επιδιώξουν οι άλλες πόλεις. Ταυτόχρονα όμως είναι ένα παράδειγμα του τί πρέπει να αποφύγουν.42 Διαφθορά και ευελιξία

«Πριν και μετά» Περιοχή γύρω από τον αυτοκινητόδρομο Gordon Wu, (Hong Kong - Guangzhou) στην δεκαετία του ‘80 και πρόσφατα. (φωτ. Urban China)

Την δομικής σημασίας «ευελιξία» των αρχών στις επιθυμίες των επενδυτών, ενισχύει η γενικευμένη διαφθορά σε όλο το πολιτικό πεδίο. O Guilhem Fabre προσεγγίζει αναλυτικά το θέμα ιστορικά και λειτουργικά, καταλήγοντας ότι η διαφθορά καλύπτει όλο το φάσμα των δραστηριοτήτων και ότι μία ειλικρινής εκστρατεία εναντίον της,, θα απειλούσε τελικά την σταθερότητα του κράτους και «την οικονομική ανάπτυξη που βασίζεται στο ανεπίσημο, την αλληλοεπικάλυψη 41/ Bruton, Bruton and Yu, 2003 42/ Michael Leaf, 1996

συστημική αβεβαιότητα || 69

68 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

ανάμεσα στο δημόσιο και το ιδιωτικό την πολιτική και την οικονομία, το θεσμικό και το άτυπο, το νόμιμο και το παράνομο». Την άποψη αυτή συμμερίζεται και ο Redecke θεωρώντας την διαφθορά ως δομικό στοιχείο του συστήματος της αστικής παραγωγής. Στο λήμμα CORRUPTION του Great Leap Forward, διαβάζουμε έναν κυνικό ορισμό του προβλήματος, οποίος συνοδεύεται από παραδείγματα και αφηγήσεις τοπικών παραγόντων. «[η διαφθορά] διευκολύνει χιλιάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα [που βρίσκονται] υπό κατασκευή.[...] μειώνει τον επιχειρηματικό κίνδυνο και «δένει» την συνεργασία με την γραφειοκρατία. Τιμωρείται περιστασιακά για να ικανοποιήσει την απαίτηση της παγκόσμιας αγοράς για διαφάνεια και ειλικρίνεια που είναι τα ιδεώδη της Δυτικής επιχειρηματικότητα». Η ιδιαίτερη αυτή «ευελιξία» των θεσμών και των Αρχών, φαίνεται και ένα ακόμα παράδειγμα. Στο αρχικό πολεοδομικό σχέδιο, δεν είχε προβλεφτεί αυτοκινητόδρομος προς το Guangzhou, 150 χιλιόμετρα δυτικά της πόλης, γιατί παρά την ανάγκη επικοινωνίας και μεταφορών, η Δημοτική Αρχή δεν είχε τα απαραίτητα κεφάλαια. Έτσι, το πολεοδομικό έγινε χωρίς αυτοκινητόδρομο. Όμως, όταν βρέθηκε χρηματοδότης, ο Gordon Wu από το Hong Kong, ο αυτοκινητόδρομος απλά προστέθηκε στο υπάρχον σχέδιο χωρίς περαιτέρω ένταξη ή σχεδιασμό, και πήρε το όνομα του επενδυτή. Χτίστηκε όλος στον αέρα χωρίς να έχει καμία επαφή με το έδαφος, όχι μόνο μέσα στην πόλη, όπου δεν είχε γίνει μέριμνα, αλλά σε όλο το μήκος των 150 χιλιομέτρων ως το Guangzhou. Oι έξοδοι φτιάχτηκαν σε τακτά διαστήματα, αλλά σε σημεία χωρίς συγκεκριμένη ταυτότητα, κοντά σε χωριά, ή και στο πουθενά, ανάμεσα σε χωράφια. Σύντομα, όμως, ο αυτοκινητόδρομος αποτέλεσε ραχοκοκαλιά του μητροπολιτικού συστήματος καθώς πρώτα ξεφύτρωσαν γύρω από τις εξόδους νέες βιομηχανίες, αργότερα συνοδευτικά κτήρια και σταδιακά συγκροτήθηκαν αστικοί πυρήνες. Οι αντιρρήσεις σε τέτοιες πρακτικές δεν έλειπαν, καθώς «η απουσία κανόνων υπό-πολεοδόμησης, μπορεί να φαίνονται ελκυστικές από οικονομική άποψη, αλλά μπορούν εύκολα να οδηγήσουν σε δυσλειτουργίες, είτε σε τοπικό επίπεδο (κυκλοφοριακή συμφόρηση, μόλυνση) ως και την δυσλειτουργία ακόμα και του συνόλου της πόλης»43, αλλά οι δισταγμοί των ερευνητών δεν φάνηκε να επηρεάζουν καθόλου τις επενδυτικές εταιρίες ή τις πρακτικές των αξιωματούχων. Ο Δυτικός παρατηρητής Sebastian Redecke44 εντοπίζει στην Shenzhen την αναπαραγωγή όλων των λαθών που έγιναν στην Ευρώπη τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία τις δεκαετίας του ‘60 και του ’70. «Είναι η ενσάρκωση της παλαιάς ιδέας της «πόλης του μέλλοντος», με μία τεράστια έκταση διαχωρισμένων χρήσεων και zoning, που αυτοπροβάλλονται εμφατικά».

43/ Yeh, 1985 44/ Sebastian Redecke, 2003

“Ο αυτοκινητόδρομος Guangzhou - Shenzhen είναι μία υπερύψωμένος λωρίδα 120 χιλιομέτρων, που κατασκευάστηκε από την Hopewell Holdings και τον πρόεδρό της Gordon Wu”. Περιοχή γύρω από τον αυτοκινητόδρομο Gordon Wu, (Hong Kong - Guangzhou) στην δεκαετία του ‘90. (φωτ. Great Leap Forward)

07

φαντασμαγορία

10

ασ(ια)τική φαντασμαγορία

ασ(ια)τική φαντασμαορία || 73

72 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Η μυθολογία της νεωτερικότητας, είναι εκείνη που κατασκευάζει τη μεγαλούπολη ως τον τόπο μιας φαντασμαγορίας της κατανάλωσης. [...] Γιατί τούτη τη ζωή τη σημαδεμένη από το υλικό περιβάλλον που έπλασε η ραγδαία ανάπτυξη των δυτικών μητροπόλεων, τη χαρακτηρίζει η αμφισημία του μύθου της προόδου.[..]Η νεωτερικότητα όμως, ως η γενικευμένη επικράτηση της εφήμερης αλλαγής των καταναλωτικών προτιμήσεων, ως η παράδοση της ζωής στη μόδa και ως η διαρκώς κενή ανανέωση των τρόπων ζωής, καταναλωτικών ρευμάτων, “νεωτερισμών” τελικά δεν αποτελεί παρά την απατηλή αίγλη του φετιχισμού των εμπορευμάτων.46 46/ Σ. Σταυρίδης, Από την πόλη σκηνή στην πόλη οθόνη, σ.348

Στο διπλανό απόσπασμα, ο Σταύρος Σταυρίδης αναφέρεται στον Walter Benjamin. Θα μπορούσε, όμως, κάλλιστα να αναφέρεται στην νεωτερική συνθήκη που προτείνει η Shenzhen και στην διαμόρφωση ενός νέου φαντασιακού, αυτού της κατανάλωσης. Η θεαματοποίηση της πόλης Στο Great Leap Forward ο Koolhaas εντοπίζει, όπως είδαμε, το συστατικό στοιχείο της ταυτότητας της Shenzhen και των άλλων πόλεων του Δέλτα του ποταμού των Μαργαριταριών. Ονομάζει αυτή την κατάσταση «Πόλη της εκκωφαντικής διαφορετικότητας» ή COED (City of Exacerbated Difference). Αναγκασμένες να συνυπάρξουν γεωγραφικά και όντας σε έναν διαρκή ανταγωνισμό για την επιβίωση μέσω της αύξησης των επενδύσεων στο έδαφος τους, οι πόλεις του Δέλτα, προσπάθησαν να δημιουργήσουν η κάθε μία την δική της ξεχωριστή ταυτότητα, ελπίζοντας έτσι να βρει το κοινό της. «Η παραδοσιακή πόλη πασχίζει για συνθήκες αρμονίας, ισορροπίας, και ένα βαθμό ομοιομορφίας. Αντιθέτως, η πόλη της διατρανωμένης διαφορετικότητας βασίζεται στην μεγαλύτερη δυνατή διαφορετικότητα ανάμεσα στα μέλη της –συμπληρωματικά ή ανταγωνιστικά. Σε ένα κλίμα στρατηγικού πανικού αυτό που μετράει δεν είναι η μεθοδική κατασκευή του ιδεώδους, αλλά η κερδοσκοπική εκμετάλλευση κάθε επιτυχίας, ατυχήματος, ή ατέλειας. Ωστόσο, ενώ το μοντέλο αυτό φαίνεται βάρβαρο, είναι στην πραγματικότητα λεπτεπίλεπτο και ευαίσθητο. Η παραμικρή αλλαγή, απαιτεί την αναδιάρθρωση όλου του συστήματος για να επέρθει και πάλι η ισορροπία». Αναφορικά με την συμβατική θέσμιση της πόλης, αυτό που διαφέρει είναι η σχέση του πληθυσμού με την πόλη. Στην Shenzhen, όπως και σε άλλες ανάλογες περιπτώσεις, ο αστικός πληθυσμός είναι το ζητούμενο και όχι ο δημιουργός του αστικού πεδίου, αντιστρέφοντας τους καθορισμένους ρόλους. Δεν είναι ο πληθυσμός που δημιουργεί την συνθήκη της πόλης, τουλάχιστον όπως αυτή ορίζεται στον ευρωπαϊκή αστική παράδοση. Η πόλη, που προϋπάρχει των κατοίκων της, σε μία οξύμωρη οντολογία, προσπαθεί να προσελκύσει με κάθε τρόπο, πληθυσμό. Το μοντέλο αυτό δεν μας είναι τελείως άγνωστο. Στην σημερινή εποχή, οι πόλεις φροντίζουν να ανανεώνουν διαρκώς το τουριστικό τους προϊόν για να προσελκύσουν νέους επισκέπτες και να αντέξουν στον αυξανόμενο ανταγωνισμό. Στην Κίνα αυτή η συνθήκη έχει φτάσει στον ακραίο βαθμό, ειδικά για πόλεις χωρίς παρελθόν, όπως η Shenzhen. Πλέον δεν αφορά τους επισκέπτες αλλά του ίδιους τους κατοίκους. Ο τρόπος για να συγκεντρώσει και να διατηρήσει τον πληθυσμό είναι να προσφέρει εργασία, προοπτικές και φυσικά, φαντασμαγορία. Να προσφέρει κάτι επιπλέον, που δεν προσφέρουν οι γειτονικές. Η πόλη μετατρέπεται σε διευρυμένο σουπερμάρκετ. Ο κυρίαρχος ρόλος των θεματικών πάρκων για την λειτουργία της πόλης, πάρκα τα οποία βρίσκονται στο κέντρο, των περιοχών της πόλης όπως το OCT, οργανώνουν και νοηματοδοτούν την πόλη. Η απουσία παρελθόντος ή ουσιαστικής ζωής, σε συνδυασμό με την απαίτηση για θεάματα και ψυχαγωγικές δραστηριότητες, ώστε η πόλη να γίνει ελκυστική στους εργαζόμενους από τον διεθνή χώρο, οδήγησε τελικά στην κατασκευή μιας αστικής φαντασμαγορίας που ώθησε τελικά την ανάπτυξη του μοντέλου αυτού.

ασ(ια)τική φαντασμαορία || 75

74 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Στη Δύση, η Shenzhen αναφέρεται συστηματικά ως δυστοπία. Το αστικό τοπίο, φέρεται αποστερημένο από κάθε εννοιολογική ή χωρική συνέχεια. Κατατμημένο σε οριοθετημένες μονάδες διαχωρισμένες από λεωφόρους, αποτελεί μια «πόλη χωρίς αρετές». Αυτό τουλάχιστον ισχυρίζονται οι αρχιτέκτονες Guttierez & Portefaix ενώ από την άλλη, παρατηρούν μια υπερδραστήρια κοινωνική ζωτικότητα που αναπτύσσεται ανάμεσα στις αντιφάσεις της πόλης. «Οι πλημμυρισμένοι με υποψήφιους καταναλωτές δρόμοι, η κυκλοφοριακή συμφόρηση και η έντονη ρύπανση μοιάζουν με βαρόμετρα αυτής της αναταραχής. Οι κατασκευές που δημιουργούνται αποκαλύπτουν μια κοινωνική δομή σε ρήξη με το παρελθόν, εμπνευσμένη από την [εικόνα] της Δύσης». Η στροφή σε ένα νέο μοντέλο, έφερε μία ανάπτυξη σε πολλαπλές ταχύτητες που αυξάνει τις ανισότητες. Οι ΕΟΖ προσφέρουν φορολογικά προνόμια και υποδομές για οικονομική ανάπτυξη. Τρομακτικές αστικές πυκνότητες ανάμεσα σε ορυζώνες. Υβριδικές και αποσπασματικές, χωρίς μακροπρόθεσμο σχεδιασμό, είναι η απάντηση σε μια απαίτηση για διαρκή προσαρμοστικότητα». 46 Αστική κερδοσκοπία (urban speculation) «Αστική κερδοσκοπία» είναι ο όρος που χρησιμοποιείται συχνά για να περιγράψει την ασύδοτη εκμετάλλευση της αστικής γης ως βασικό μηχανισμό παραγωγής της πόλης στην Shenzhen. Επιχειρηματίες από τις χώρες τις Άπω Ανατολής, ως επί το πλείστον Κινέζοι της Διασποράς, αγοράζουν (παλαιότερα, μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ΄90, μίσθωναν μακροχρόνια) μεγάλες εκτάσεις γης και επενδύουν μεγάλα ποσά, ελπίζοντας σε άμεσα κέρδη. Αν το εγχείρημα δεν αποδώσει, τα κτήρια αλλάζουν χρήση, ενίοτε ακόμα και γκρεμίζονται και ξαναχτίζονται από την αρχή. Ταυτόχρονα, η ευελιξία της νομοθεσίας και των Αρχών, επιτρέπουν να χτίζονται κτηριακά συγκροτήματα εκτός του ρυθμιστικού πλαισίου, δηλαδή ασκώντας ελάχιστο έλεγχο στην παραγωγή της πόλης. Αυτό άλλωστε εξηγεί και την ανάπτυξη μιας πόλης που είχε προγραμματιστεί για πληθυσμό 800.000 το 1980 και σήμερα υπερβαίνει τα επτά εκατομμύρια κατοίκους. Η ανοικοδόμηση έγινε με αυτόν τον κτηματομεσιτικό τυχοδιωκτισμό, που κατάπιε τελικά όλα τα οικοδομήσιμα τμήματα της πόλης και οδήγησε τόσο σε οριζόντια όσο και κατακόρυφη αστική ανάπτυξη. Εξετάζοντας ένα άλλο επίπεδο της πολεοδομικής αυτής πρακτικής, θα πρέπει να σταθούμε στα χαρακτηριστικά εκείνα της ανάπτυξης που επιχειρούν να την εδραιώσουν και νοηματοδοτήσουν στο κοινωνικό φαντασιακό ενός ετερόκλητου πληθυσμού. Η επιτυχημένη δράση του μηχανισμού, θεωρούμε πως βασίζεται κατά κόρον, στην θεαματοποίηση του προϊόντος, δηλαδή του κτισμένου, για να αντισταθμίσει τις φανερές αδυναμίες. Ο μηχανισμός αυτός φαίνεται πως επεκτάθηκε και στις υπόλοιπες κινέζικες πόλεις, οι οποίες αντιγράφουν ή βελτιώνουν αυτό το μοντέλο ανάπτυξης. Η αρχή του μέγιστου κέρδους είναι ο γνώμονας για οποιαδήποτε επένδυση. Πρέπει να υπογραμμίσουμε πως τον όρο «αστική 46/ Guttierez & Portefaix, «La ville sans qualités»

Dongmen, Shenzhen

ασ(ια)τική φαντασμαορία || 77

76 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

κερδοσκοπία» και την αρνητική αντιμετώπιση του ζητήματος, χρησιμοποιούν μόνο οι Δυτικοί θεωρητικοί. Οι Κινέζοι, φαίνεται να το αποδέχονται ως δεδομένο μηχανισμό παραγωγής του αστικού περιβάλλοντος, ή είναι εγκλωβισμένοι σε μία ανάλογη θεώρηση. Ο ιδιωτικός τομέας αναπαράγει έξυπνα την κοινωνική δομή του Hong Kong ανάγοντας την μονογονεϊκή οικογένεια σε ένα εξεζητημένο τρόπο ζωής. Το οικιστικό περιβάλλον με την καθ ύψος ανάπτυξη αποτελεί μόδα και λειτουργεί ως μηχανισμός μιας καταναλωτικής κοινωνίας, προσφέροντας ένα συμβατικό προϊόν με εντυπωσιακό περιτύλιγμα για να δικαιολογήσει την παράλογα υψηλή τιμή. Η απουσία ελεύθερης γης μαζί με την μαζική παραγωγή δεν αρκεί για εξηγήσει την εργολαβική κερδοσκοπία. Η ομογενοποίηση και το συλλογικό αντιμάχονται την διαφορετικότητα και τον ατομισμό, εκπληρώνοντας το πολιτικό πρόγραμμα της Κίνας για εφαρμογή ενός «καπιταλισμού με σοσιαλιστικό χαρακτήρα». Κομψά ή κιτς γκέτο για απελπιστικά πλούσιες οικογένειες –με μόνο κριτήριο το χρήμα- κατακλύζουν το αστικό τοπίο, αφήνοντας το πεδίο ελεύθερο στους κερδοσκόπους. Η διάρκεια ζωής των κατασκευών δεν υπερβαίνει τα δεκαπέντε χρόνια, συχνά δε είναι τόσο πρόχειρα κατασκευασμενές που φθείρονται δραματικά μέσα σε δύο χρόνια.47 Όλες οι χρήσεις είναι προσωρινές και όλες οι εγκαταστάσεις πρόσκαιρες, φαινόμενο που συνιστά μια δραματική αλλαγή της αστικής κοινωνίας. Κανείς δεν παραξενεύεται από αυτήν την αχαλίνωτη και απερίσκεπτη κατασκευαστική λύσσα (μανία). Το κέντρο πρόκειται για ένα κενό. Ένα μεγάλο τετράγωνο πρασίνου χωρισμένο σε ζώνες. Είναι μια πόλη με τεράστιες λεωφόρους υψηλής ταχύτητας, σαν μία αδέξια Μπραζίλια με κανένα αστικό χώρο. Το αποτέλεσμα μιας τέτοιας πρακτικής είναι οφθαλμοφανές. Η πόλη οργανώνεται από εκτάσεις που περικλείονται ανάμεσα σε λεωφόρους ή είναι τειχισμένες. Η πόλη, με εξαίρεση τον παλιό πυρήνα το Luohu, είναι ένα συνοθύλευμα συγκροτημάτων γραφείων, κατοικιών, βιομηχανιών και εμπορικών κέντρων. Την αποσπασματικότητα του αστικού χώρου αναλαμβάνουν να οργανώσουν αστικοί πυκνωτές. Θεματικά πάρκα και εμπορικά κέντρα, βρίσκονται στο κέντρο ευρύτερων περιοχών προσκαλώντας τους κατοίκους σε ένα αποκλειστικά καταναλωτικό κοινωνικό πεδίο. Πόλη προϊόν - Πολυπροϊόν

Η επερχόμενη αστική ανάπτυξη (φωτ. Great Leap Forward)

Την λογική του συστήματος αυτού μας αποσαφηνίζει η You-tien Hsing, καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο του Berkeley, στο άρθρο της “Socialist Land Masters: The territorial politics of Accumulation”. Εξηγεί ότι η Δημοτική Αρχή αντιλαμβάνεται τον αστικό σχεδιασμό κατά κύριο λόγο ως λειτουργία της αγοράς και όχι ως λειτουργία της πόλης. «Πρόκειται μας, λέει, για εκχώρηση γης προς εκμετάλλευση σύμφωνα με τις τιμές της αγοράς και για διανομή γης σύμφωνα με τις απαιτήσεις της αγοράς (market efficient). Συνακόλουθα, οι εκτάσεις με την μεγαλύτερη υπεραξία και τιμή πώλησης πρέπει να χρησιμοποιούνται για δραστηριότητες που δημιουργούν μεγαλύτερα κέρδη». Στο κέντρο της πόλης συγκεντρώνονται εμπορικά κέντρα, 47/ Neville Mars, 2008

78 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

θεματικά πάρκα, πίστες γκολφ, ακριβά ξενοδοχεία και συγκροτήματα κατοικιών για πλουσίους –πάντα σε πύργους για μεγιστοποίηση του κέρδους. Οι εργολάβοι δελεάζουν τους αγοραστές με εικόνας όπως «θέρετρο του ειρηνικού, ο κήπος της ουτοπίας, μεσαιωνικό κάστρο, αρχαία Ελλάδα, ισπανικό στυλ, Αναγέννηση και Μπαρόκ. Το λεξιλόγιο του marketing κολακεύει τον μελλοντικό αγοραστή. Στην κερδοσκοπία των κατοικιών η αρχιτεκτονική δεν είναι πια η τέχνη του σχεδιασμού αλλά η υποστήριξη μις συγκεκριμένης ιδέας ως έκφρασης μιας συλλογικής φαντασίωσης. Όπως και στα θεματικά πάρκα, ο φέρων οργανισμός καλύπτεται με οτιδήποτε προκειμένου να ικανοποιήσει μία συγκεκριμένη εικόνα. Σε κάθε συγκρότημα κατοικιών σύνολο πύργων στέκονται πάνω σε μία βάση που περιλαμβάνει κάθε είδους πιθανής δραστηριότητας.[…] Καραόκε, μασάζ, παιδικό σταθμό, σουπερμάρκετ, και αν απευθύνεται σε πλουσίους, περιλαμβάνει και ξενοδοχείο, πισίνες και υπηρεσία με λιμουζίνες. Όλα περιλαμβάνονται στο εσωτερικό ενός περιφραγμένου συγκροτήματος που προσφέρει όλες τις δυνατότητες απαλλάσσοντας τους κατοίκους από τον έξω κόσμο. 48 Η διαρκής διεύρυνση των αστικών δομών μέσω αυτής της πρακτικής, φέρνει μαρασμό και κρίση ταυτότητας, την οποία προσπαθούν να καλύψουν οι προσόψεις από ψεύτικη πέτρα που γεμίζουν τα δάση από πύργους-κατοικίες, και τα φτηνών υαλοστασίων, σε ένα στυλ εμφατικού κιτς, στείρα απομίμηση του παρελθόντος, μιας ευρωπαϊκίζουσας εικονογραφίας και του Las Vegas ταυτόχρονα. Οι τυπολογίες των κτηρίων είναι αφελείς αναπαραστάσεις του κοσμοπολιτισμού και από την συνολική εικόνα απουσιάζει κάθε ίχνος συνοχής. Ο Koolhaas, κάτω από αυτή την εικονογραφία βλέπει την άκριτη συσσώρευση της επιθυμίας οι οποία και καθορίζει τον αστικό σχεδιασμό. Δίνει σε αυτή την διάσταση της πόλης το όνομα PHOTOSHOP, παρομοιάζοντας τα φωτογραφικά κολλάζ και την υπέρθεση εικόνων με την αστική εικονογραφία της Κίνας. Και βλέπει μία «ελευθερία μεταχείρισης όχι μόνο των εικόνων αλλά και της αστικής ουσίας». Η συσσώρευση της επιθυμίας και των εικόνων, δεν είναι βέβαια, παρά ένα ένδυμα που καλύπτει (ή συγκαλύπτει, όπως το ρούχο της ατέλειες του σώματος) τις τρομακτικές αντιθέσεις της κινεζικής πόλης. Εκατομμύρια μετανάστες και νέο-αστοί, αναζητούν κατοικία, και ποιότητα ζωής, ενώ στην αντίπερα όχθη, κτηματομεσίτες, θησαυρίζουν. Το 2007, ο κτηματομεσιτικός τομέας είχε σημειώσει αύξηση εργασιών κατά 31.8% μέσα σε ένα χρόνο, και ανήρθε στα 2,1 τρις yuan (περίπου 210 δις ευρώ) ενώ οι κατασκευές που αφορούν τα χαμηλά εισοδήματα (προγράμματα κοινωνικής κατοικίας) αφορούσαν μόνο το 4,5% επί του συνόλου της κατασκευής κατοικίας.49

48/ Guttierez & Portefaix, Homes-for-China,2000 49/ Mao, Q., 2008, “Outline of Urban Development in China 2007”

ασ(ια)τική φαντασμαορία || 79

ασ(ια)τική φαντασμαορία || 81

80 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Ψευδεπίγραφες φαντασιώσεις Ο αρχιτέκτονας Zhongqiao50, συμπληρώνει αυτές τις απόψεις των Δυτικών παρατηρητών, αφηγούμενες ιστορίες σχετικά με πελάτες που ήθελαν ένα κτήριο σε σχήμα δολαρίου, και για κτήρια με ψευδεπίγραφο ευρωπαϊκό στυλ. Όπως λέει, «οι αρχιτέκτονες πρέπει να νοιάζονται για την πόλη πριν σχεδιάσουν. Οι πελάτες συχνά έχουν μία και μοναδική απαίτηση: να αντιγράψουν [οι αρχιτέκτονες] κάτι «ευρωπαϊκό», χωρίς να έχει σημασία αν είναι κάτι κλασσικό ή ο Koolhaas. Έτσι φτάνουμε στο σημείο να αντιγράφονται ακόμα και οικισμοί ή μικρές πόλεις». Στην Κίνα, η Shenzhen είναι πρωτοπόρος σε θέμα real estate. Το μοντέλο διαμερίσματος που συνηθίζεται 3 υπνοδωμάτια και 2 σαλόνια ή 2 υπνοδωμάτια και 1 σαλόνι, ήρθε κατευθείαν από το Hong Kong και μετά διαδόθηκε –αυτούσιοστην υπόλοιπη χώρα. Οι κινέζοι ακολουθούν την καθιερωμένη οδό, καθώς ήδη από την εκπαίδευση τους μαθαίνουν να λειτουργούν με στερεότυπα και χωρίς δημιουργικότητα.51 Την έκρηξη των καταναλωτικών φαντασιώσεων, του πλουτισμού και της φυγής ενσαρκώνεται φανταχτερά στα μαγαζιά καραόκε, που αποτελούν πλέον σύμβολα της νεωτερικής Κίνας. Στην Shenzhen, που θεωρείται πια ο παράδεισος της κινεζικής νεωτερικότητας τα συναντάμε σε κάθε οικοδομικό τετράγωνο ενίοτε και σε κάθε κτήριο. Τα καραόκε μπαρ είναι δεν είναι μία πτυχή της δυτικής νεωτερικότητας που αντιγράφουν οι νεαροί κινέζοι. Είναι σύμβολα που μεταφέρουν οι Κινέζοι της διασποράς και εκφράζει την επιθυμία των ανθρώπων να αφήσουν το σύμπαν της σοσιαλιστικής Κίνας για έναν κόσμο εκτός Κίνας με πλούτο, μοντέρνα σεξουαλικότητα και μόδα. Τα καραόκε μπαρ αποτελούν χώρο συνάντησης, συναναστροφών, εκεί ελπίζουν οι νεαρές γυναίκες να γνωρίσουν γαμπρούς που θα τις πάρουν από την χώρα, εκεί κλείνονται μεγάλες επιχειρηματικές συμφωνίες. Συχνά, ακριβά αυτοκίνητα με εσωτερικό σύστημα καραόκε είναι δώρα που κάνουν οι επιχειρηματίες στους τοπικούς αξιωματούχους για προφανείς λόγους52. Όπως επισημαίνει ο Denis Hollier «η αρχιτεκτονική παγιδεύει την κοινωνία στην παγίδα της εικόνας που προσφέρει, προσηλώνοντας την στην θεαματική εικόνα που αντανακλά»53. Θολώνοντας τα όρια μεταξύ μνήμης και φαντασίας της κοινότητας οδηγεί στην κατασκευή ενός τεχνητού παρελθόντος, εθνικής ιστορίας και ανθρώπων απομακρυσμένων από ένα ουσιώδες ιστορικό παρελθόν. Το κράτος απέδειξε την κυριαρχία της οικονομικής ανάπτυξης έναντι της κοινωνικής ευημερίας, αγνοώντας τις ανάγκες και δικαιώματα του τοπικού πληθυσμού, καταστρέφοντας την κληρονομιά, έτοιμο να θυσιάσει τους πολίτες προκειμένου να γίνει υπερδύναμη. Η καθοδηγούμενη από το κράτος καταστροφή ολόκληρων συνοικιών για την κατασκευή νέων κτηρίων, μαζί με την εκτεταμένη διαφθορά των κρατικών αξιωματούχων, κατέρριψε τις δηλώσεις για σοσιαλιστικές αξίες και προθέσεις και της επιδίωξης του κοινού καλού. Η μετατόπιση του ενδιαφέροντος, από την άνοδο του βιοτικού επίπεδου και της φροντίδας του τοπικού πληθυσμού, στην προσέλκυση κεφαλαίων και τουριστών, οδήγησε στην παράβλεψη των 50/ TOO x Shenzhen, συνεντεύξεις με κατοίκους στα πλαίσια τηςShenzhen – Hong Kong Biennale 2007 51/ Koolhaas, Great Leap Forward 52/ Ong, 1999 53/ Denis Hollier, Against Architecture, the writings of Georges Bataille, σ.47

τοπικών αναγκών: εργασία, κατοικία και μόρφωση.

Απέναντι, σε αυτό το συνοθύλευμα αντιγραφής ξένων προτύπων, ο Peter Rowe αντιτάσσει ότι ούτως ή άλλως «οι επιρροές από το εξωτερικό, πρώτα εγκολπώνονται αυτούσιες, ύστερα διαπραγματεύονται, και τελικά αφομοιώνονται και υπερβαίνονται οργανικά». Η Κίνα διαφέρει για την ταχύτητα με την οποία διανύει αυτά τα στάδια, αλλά και την περιοδικότητα με την οποία εμφανίζονται στην ιστορία της ανάλογες περίοδοι.54 Αστικές μεταμορφώσεις Η μελέτη της Broderoux για το Πεκίνο, αποδεικνύει ότι οι μεγάλες εθνικές προσπάθειες για κατασκευή πόλεων σύμφωνα με ορισμένα πρότυπα, οδήγησε σε κοινωνική ταλαιπωρία, αποκλεισμό, εκτοπισμούς, εξώσεις, και την επιβολή νέων ορίων στις πολιτικές ελευθερίες με στόχο την κατασκευή μίας ορθολογικής, ασφαλούς και ομαλής κοινωνίας. Οι αρνητικές οικονομικές επιπτώσεις πρωτοβουλιών για εξωραϊσμός και αναζωογόνηση των πόλεων έπληξαν τελικά τους φτωχούς, οι οποίοι φτώχυναν ακόμα περισσότερο καθώς απομακρύνθηκαν και από τους χώρους εργασίας τους. Αντίθετα αυτοί που ωφελήθηκαν από την κατασκευή αυτής της αστικής πραγματικότητας ήταν η πολιτική και οικονομική εξουσία, μέσω του οικονομικού ή πολιτικού κέρδους. Επιπλέον, οι φορολογικές ελαφρύνσεις με στόχο την προσέλκυση των πλουσίων και των επενδυτών ενέτειναν τις κοινωνικές ανισότητες. Υποκύπτοντας στους πλουσίους και τους ισχυρούς και δίνοντας προνόμια στις ομάδες που ήταν απαραίτητα για την αλματώδη ανάπτυξη δημιουργήθηκαν σοβαρά προβλήματα στην κοινωνική ισορροπία και δικαιοσύνη. Ακόμα και πόλεις όπως το Πεκίνο μεταμορφώθηκαν ριζικά από τα αλλεπάλληλα κύματα κερδοσκοπικών επενδύσεων και «δημιουργικής» καταστροφής, που οδήγησαν σε άνευ προηγουμένου μετακινήσεις πληθυσμών. Αυτές οι πρακτικές οδήγησαν μέσα σε μία δεκαετία, το κέντρο να ανήκει σε ξένους και οι πρώην κάτοικοι να βρίσκονται και αυτή στην θάλασσα της εσωτερικής μετανάστευσης. Ωστόσο, μακροπρόθεσμα είναι πιθανόν αυτή αστικοποίηση να έχει θετικά αποτελέσματα στην κινεζική κοινωνία, λειτουργώντας ως καταλύτης για κοινωνικές αλλαγές, ανάδειξη του κοινωνικού πεδίου και την διαμόρφωση μιας κοινωνίας των πολιτών. Μέσα στο πακετάρισμα και την προβολή της κουλτούρας της ιστορίας και της ταυτότητας του τόπου, η κατασκευή της εικόνας της πόλης αλλάζει την συλλογική μνήμη που είναι εμποτισμένη στους τοίχους και τους δρόμους της πόλης, και επηρεάζει την κοινωνική κατασκευή του νοήματος. Είναι μία διαδικασία ορισμού, διαπραγμάτευσης και αναμέτρησης όπου αναπαράγεται ή ανατρέπεται η κοινωνική δομή. Ενώ οι εικόνες που προδιαγράφουν και διαχέουν αυτοί που κατασκευάζουν την πόλη προσπαθούν να περιορίσουν τις αντικρουόμενες όψεις της πόλης, σε μία και μόνη εικόνα που εξυπηρετεί τον σκοπό τους, στέκεται τελικά αδύνατον να αναπαρασταθούν οι περίπλοκες κοινωνικές και αστικές πραγματικότητες μία προαποφασισμένη εικόνα. Αχαλίνωτη διαφθορά, οπορτουνισμός, και ανεργία είναι τα πιο βασικά «προβλήματα και αντιφάσεις» της νεωτερικής κινεζικής κοινωνίας.

54/ Rowe, Architectural Encounters with Essence and Form in Modern China

ασ(ια)τική φαντασμαορία || 83

82 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Θεματικά πάρκα

Εναέρια άποψη στο θεματικό πάρκο «Παράθυρα στον Κόσμο»

Γιατί να πετάξει κανείς ως την Ευρώπη όταν μπορεί να τα βρει όλα στην Κίνα;

Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αστικής αποσπασματικότητας είναι η «πόλη των Κινέζων της Διασποράς» (εφεξής OCT -Overseas Chinese Town Huaqiaocheng). H σύντομη ιστορία του αποτυπώνει τις αντιφάσεις του σχεδιασμού, της ανοικοδόμησης και τελικά της αστικής δομής που παράγεται. Η πόλη, όρος καταχρηστικός καθώς αφορά μία έκταση 5 τ.χλμ., ιδρύθηκε το 1982, με σκοπό να φτιαχτεί ένα περιβάλλον «ειδικά για τους Κινέζους της Διασποράς». Δεδομένων των διαφορετικών απαιτήσεων του ντόπιου πληθυσμού και των πλουσίων Κινέζων της Διασποράς, έπρεπε να φτιαχτεί ένα περιβάλλον ελκυστικό για την εγκατάσταση τους. Τα φιλόδοξα σχέδια για πολυτελείς οικισμούς που είχαν εκπονήσει αρχιτέκτονες από την Σιγκαπούρη και εργολάβοι από το Hong Kong, ανακόπηκαν από την χάραξη της λεωφόρου Shennan που έκοψε την πόλη στην μέση. Παρ’ όλα αυτά, υλοποιήθηκαν τελικά συγκροτήματα κατοικιών στα πρότυπα των πύργων διαμερισμάτων αλλά και συγκροτήματα με μονοκατοικίες για τα ανώτερα εισοδήματα. Ωστόσο, το κύριο ενδιαφέρον μετατοπίστηκε από τις οικιστικές επενδύσεις στην ανερχόμενη τότε τουριστική βιομηχανία. Από το 1986 ως το 1989, χτίστηκαν τρία θεματικά πάρκα, επιχειρώντας προφανώς να καλύψουν το πολιτιστικό κενό, μίας πόλης χωρίς καμία ιστορία, κανένα μνημείο κανένα συμβατικό τουριστικό προϊόν, κανένα λόγο να βρεθεί κανείς εκτός από την εργασία. Πράγματι, το μοντέλο του συνδυασμού θεματικών πάρκων με πολυτελείς κατοικίες (σε συγκροτήματα αλλά και μονοκατοικίες) αποδείχτηκε εξαιρετικά επιτυχημένο, αφού αυξήθηκε σημαντικά η υπεραξία της περιοχής. Το επιτυχημένο μοντέλο το μοντέλο θεματικών πάρκων και οικιστικών συγκροτημάτων της OCT αντέγραψαν και άλλοι επιχειρηματίες ανά την Κίνα, χωρίς την ίδια επιτυχία.55 Αλλά και η Shenzhen σήμερα διαθέτει πληθώρα θεματικών πάρκων, όπως το Safari Park, το SeaWorld, Minsk Aircraft Carrier, Daomeisha Promenade, Happy Valley theme park και αρκετά άλλα, που έχουν εκατομμύρια επισκέπτες τον χρόνο.56 Όσον αφορά την φαντασιακή πλευρά του ζητήματος, δηλαδή της ανάπτυξης θεματικών πάρκων ως πυρήνων οικιστικών συγκεντρώσεων, εξηγεί δεικτικά ο Mihai Craciun στο Great Leap Forward. Όπως λεει, «αφού η πολεοδομία –εννοώντας την παραγωγή της πόλης- αποτυγχάνει στην εκπλήρωση των ιδεολογικών της στόχων, αναλαμβάνουν τα θεματικά πάρκα να προσδώσουν νόημα στην «πολιτιστική έρημο» της Shenzhen. Για τους αρχιτέκτονες το θεματικό πάρκο είναι η μόνη δραστηριότητα που μπορεί πλέον να νομιμοποιεί την πολεοδόμηση, ορίζοντας το πλαίσιο (context) που απέφυγε να προσδώσει η δογματική αυστηρότητα του αρχικού πολεοδομικού σχεδιασμού»57. Αυτή η διαπίστωση είναι εξαιρετικής σημασίας για να αντιληφθούμε την φαντασιακή θέσμιση της Shenzhen. Ο Koolhaas είχε εντοπίσει αυτήν την σχέση, στο Delirious New York, στην ανάδειξη του Coney Island ως πεδίου αστικής φαντασμαγορίας για τις εργατικές μάζες. Το ασυνάρτητο όσο και εκτενές αστικό τοπίο δημιουργεί νέες ανάγκες για στοιχεία, κτήρια και δράσεις που θα δώσουν έναν –οποιοδήποτε55/ Zhang Ning & Wen Zhang, 2008 56/ Clavé, 2007 57/ Koolhaas, Great Leap Forward, σ.131-139

84 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

χαρακτήρα στην πόλη. Προφανώς, η ζήτηση για πολιτισμό και αναψυχή δεν θα μπορούσε να μείνει ανεκμετάλλευτη σε ένα κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο, που βασίζεται στην κερδοσκοπική εκμετάλλευση όπου υπάρχει περιθώριο κέρδους. Κοντά στα θεματικά πάρκα, το πολιτιστικό κενό συγκαλύπτουν οι πίστες γκολφ, που «αποτελούν το κυρίως κοινωνικό πεδίο της πόλης». Τα δύο γνωστότερα θεματικά πάρκα της Shenzhen, είναι τα «Παράθυρα στον Κόσμο» και η «Έξοχη Κίνα»,διατυπώνοντας ήδη από το όνομα τους το διττό εγχείρημα της πόλης. Το πρώτο αναφέρεται στον έξω κόσμο, παρουσιάζοντας ένα μείγμα αξιοθέατων από τον διεθνή χώρο, ενώ το δεύτερο, «επιτρέπει» μία επίσκεψη σε όλα τα αξιοθέατα της Κίνας μέσα σε ένα απόγευμα. Ο Neil Leach, Άγγλος θεωρητικός της αρχιτεκτονικής,, περιγράφει τις εντυπώσεις του από τα θεματικά αυτά πάρκα.

«Έξοχη Κίνα. Επιτέλους. Η Κίνα σε μία μέρα. Δεν χρειάζεται πλέον όλο αυτό το κουραστικό ταξίδι όταν μπορείς να περπατήσεις από το Σινικό τείχος στους Πήλινους Στρατιώτες μέσα σε λίγα λεπτά. Δεν είναι τυχαίο, ότι πολλά από τα εκθέματα της Κίνας είναι σε φυσικό μέγεθος ενώ αυτά από τον υπόλοιπο κόσμο, είναι υπό κλίμακα. όπως σε μια παιδική ζωγραφιά, ο άνθρωπος έχει πάντα το κεφάλι μεγάλο, γιατί είναι κατά κάποιο τρόπο το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό, έτσι η Κίνα, το «κεντρικό βασίλειο», έχει ευνοηθεί σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο.58 Παράθυρα στον Κόσμο. εδώ μπορεί να βρει κανείς ακόμα και το αντίγραφο του κόσμου. Παρίσι, Φλωρεντία, Πίζα, Ρώμη, Αθήνα, Νέα Υόρκη, Ουάσινγκτον, Λονδίνο, Βενετία. ένα ομοίωμα του πύργου του Άιφελ στα δύο τρίτα του πραγματικού. Ο κόσμος ως θεματικό πάρκο. Γιατί να πετάξει κανείς ως την Ευρώπη όταν μπορεί να τα βρει όλα στην Κίνα; Εδώ μπορείς να συναντήσεις ακόμα και μια μικρή Ελβετία. Μπαίνεις, διασχίζεις ένα μακρύ κυλιόμενο διάδρομο και ξαφνικά αναδύεσαι μέσα σε μια τεράστια πλαγιά για σκι, όλη από τεχνητό χιόνι. Toblerone και τοφου». Τα δύο θεματικά πάρκα, απευθύνονται σε διαφορετικό κοινό. Καλούνται να συμπράξουν στον ρόλο της μητροπολιτικής φαντασμαγορίας που επιθυμεί να παίξει η Shenzhen. Για τους επιχειρηματίες τους εργαζόμενους και τους τουρίστες από το εξωτερικό, Κινέζους της Διασποράς ή μη, υπάρχει η «Έξοχη Κίνα», οπού μπορούν σε ένα διάλειμμα της ρουτίνας τους να γυρίζουν όλες τα σημαντικά αξιοθέατα. Η εμπορευματοποίηση του ιστορικού ή καλλιτεχνικού αξιοθέατου, που στα μεγάλα μουσεία της Δύσης εκφράζεται με σύντομους οδηγούς «τί να δείτε αν έχετε 20 λεπτά ή δύο ώρες», εκφράζουν την μετανεωτερική συνθήκη, όπου το πολιτιστικό πεδίο δεν είναι αυτόνομο, αλλά δομικό στοιχείο της οικονομίας. Ο πολιτισμός είναι ένα ακόμα προϊόν που προσφέρεται προς κατανάλωση. Ο τουρίστας της Shenzhen μπορεί να καταναλώσει τον κινεζικό πολιτισμό, και να φύγει έχοντας στις αποσκευές του τις απαραίτητες φωτογραφίες που τεκμηριώνουν την κινεζική εμπειρία του, κάτι που δεν θα συνέβαινε αν κουβαλούσε μόνο φωτογραφίες της ίδιας της Shenzhen.

H κατασκευή της αστικής φαντασμαγορίας θα ήταν αδύνατο να απευθύνεται μόνο στο υπεράκτιο κεφάλαιο ή το διεθνές κοινό. Η θέσμιση της 58/ Leach, 2004

ασ(ια)τική φαντασμαορία || 85

ασ(ια)τική φαντασμαορία || 87

86 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

πόλης ήταν άλλωστε συνδεμένη με το νεωτερικό φαντασιακό μιας δυτικότροπης πραγματικότητας. Το κενό που αφήνει η πραγματικότητα της πόλης, συμπληρώνουν τα «Παράθυρα στον Κόσμο». Για τα εκατομμύρια των κατοίκων, μόνιμων αλλά κυρίως μελλοντικών, η Shenzhen ήταν το πλησιέστερο στην πολυπόθητη Δύση, αναπαράγοντας συστηματικά, όχι μόνο την υποτιθέμενη αστική και αρχιτεκτονική της εκδοχή, αλλά και τα ιστορικά της αξιοθέατα προσφέροντας έναν εικονικό γύρο του κόσμου μέσα από τις στερεοτυπικές εικόνες κάθε σημαντικού πολιτισμού και ηπείρου. Οι συμπληρωματικοί μύθοι της ευημερίας και των αναγκών έχουν μια ισχυρή ιδεολογική λειτουργία απορρόφησης, σβησίματος των αντικειμενικών, κοινωνικών και ιστορικών καθορισμών της ανισότητας. Οι ίδιες οι κομμουνιστικές κοινωνίες μιλούν με ορολογία ισορροπία, ατομικών ή κοινωνικών αναγκών «φυσικών», «εναρμονισμένων», διαχωρισμένων από κάθε κοινωνική διαφοροποίηση ή ταξική συνδήλωση –που κι εδώ απορρέει από μία πολιτική λύση- για μια οριστική λύση δια της αφθονίας-, που αντικαθιστά την τυπική ισότητα των αγαθών την τυπική διαφάνεια των ανταλλαγών. Έτσι, βλέπουμε και στις σοσιαλιστικές χώρες την «Επανάσταση της ευημερίας» να αντικαθιστά την κοινωνική και πολιτική επανάσταση.59 Η «νέα σύγχρονη» Κίνα Το αίτημα για ταυτότητα της πόλης αναλαμβάνουν σήμερα οι διαγωνισμοί για δημόσια και ιδιωτικά κτήρια. Η εικόνα της πόλης που αφορά τους αρχιτέκτονες που θέλουν να συμμετάσχουν στον διαγωνισμό Cube18060 είναι το «πρώην ψαροχώρι, που κατάφερε δίπλα στο Hong Kong να έχει το υψηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα στην Κίνα, και είναι μία πόλη μεταναστών από όλη την χώρα, που συνέρεαν στην γη των ευκαιριών. Οι άνθρωποι έρχονταν να βρουν χρυσάφι, να γίνουν επιχειρηματίες και να χτίσουν ένα καλύτερο σπιτικό. Σήμερα η πόλη κατακλύζεται από ουρανοξύστες και οι κάτοικοι, ενώ είναι περήφανοι για τα οικονομικά τους επιτεύγματα αναζητούν μία αίσθηση ταυτότητας πέρα από χρηματικά έπαθλα». Ο Martijn de Waal περιγράφει την εμπειρία του από την Shenzhen του 2003. Στο αφηγηματικό οδοιπορικό του μιλάει για το κινεζικό όνειρο, που η μόνη του διαφορά με το αμερικανικό, είναι ότι το όνειρο δεν εκτυλίσσεται σε αχανή προάστια με μονοκατοικίες αλλά σε συγκροτήματα πύργων με κατοικίες. Παρουσιάζει δύο όψεις της πόλης. Την Shenzhen 1.0 και την Shenzhen 2.0, στα πρότυπα της διαδικτυακής ορολογίας (οι δείκτες 1.0 -1.1 -2.0 χρησιμοποιούνται για να δείξουν την εξέλιξη και τις ανανεώσεις προγραμμάτων ή και δομών, όπως π.χ. web 2.0). Οι διαφορές ανάμεσα στις δύο είναι ιστορικές και δομικές. Η Shenzhen 2.0 είναι «μια τέλεια πόλη για μια τέλεια γενιά νέων υψηλού μορφωτικού επιπέδου». Η νέα εκδοχή της πόλης μοιάζει να έχει ξεπεράσει τις εποχές που η πόλη ήταν γνωστή ως «Άγρια Δύση του καπιταλισμού» με τις βιομηχανίες κάτεργα και τις χαώδεις υποδομές. «όχι πως αυτά έχουν εκλείψει αλλά δεν είναι πλέον μέρος του επικρατούντος φαντασιακού». Αντίθετα, στην Shenzhen 1.0, το παλιό Luohu δηλαδή, τα πράγματα δεν έχουν 59/ Jean Baudrillard, Η καταναλωτική Κοινωνία, σ.47 60/ Ο διαγωνισμός ζητά τον σχεδιασμό μιας μονάδας κατοικίας 180 m3

Luohu (φωτ. Urbanus)

ασ(ια)τική φαντασμαορία || 89

88 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

αλλάξει και τόσο. Την ζωή του δρόμου καταλαμβάνουν έμποροι απομιμήσεων κάθε είδους και νεαρές συνοδοί. Η εικόνα δεν έχει αλλάξει και πολύ από τότε που την επισκέφτηκε η Ong, στα μέσα του ’90 και περιέγραφε την πόλη ως το μέρος «όπου οι Κινέζοι της διασποράς και οι νεόπλουτοι πηγαίνουν για να ξοδέψουν»61 Η καινοτομία, η νεωτερικότητα και η εναλλαγή αποτελούν την κινητήρια δύναμη της αισιόδοξης συλλογικής ενέργειας. Καθώς η τιμή της γης ανέβηκε, οι βιομηχανίες μετακόμισαν σε άλλες πόλεις της επαρχίας ή και σε άλλες επαρχίες ενώ η πόλη προσπαθεί να αναδιατυπώσει την ταυτότητα της ως πόλη της υψηλής τεχνολογίας και του πολιτισμού. Η αγωνία για την εικόνα της πόλης είναι τέτοια ώστε ο δήμος προκήρυξε ένα πρόγραμμα εκμάθησης αγγλικών στους κατοίκους, αφού το 57% εξ’ αυτών θεωρούσε ότι πρέπει να τα βελτιώσει. Όμως αυτή η ιδέα της νεωτερικότητας είναι εν μέρει τεχνητή. Τα κτήρια δεν είναι πάντα νέα, και τα πάντα δεν είναι προφανώς ρόδινα. Όμως, το κοινωνικό φαντασιακό των απεριόριστων ευκαιριών και της προοπτικής ενός υλισμού62 χωρίς όρια έχει διαβρώσει τον πληθυσμό πριν ακόμα φτάσει στην πόλη. Η εικόνα της πόλης φροντίζει από την άλλη να ανατροφοδοτεί και να συντηρεί αυτήν την εικόνα, αποσιωπώντας ή κρύβοντας ότι δεν εμπίπτει στην εικόνα που θέλει να φτιάξει. Η ανάγκη για παραγωγή πολιτισμικού πεδίου Η προσπάθεια για την δημιουργία μίας εικόνας φαίνεται σε ένα επιφανειακό κατά τα άλλα άρθρο της China Daily.63 Προβάλλεται η δημιουργία μιας ανήσυχης καλλιτεχνικής σκηνής συνδέεται με την εικόνα που θέλει να αποκτήσει η πόλη –μάλλον κάτι σαν το Βερολίνο της Κίνας. Οι εκθέσεις έργων τέχνης γίνονται περισσότερο για την προώθηση του real estate παρά για την τέχνη καθεαυτή, αφού «οι κάτοικοι της μπορεί να μην είναι οι καλύτεροι φίλοι της τέχνης στην χώρα αλλά σίγουρα είναι οι καλύτεροι καταναλωτές της». Από την άλλη πλευρά, στην πόλη υπάρχουν πλήθος νέων καλλιτεχνών, αρχιτεκτόνων, γραφιστών ή μουσικών, που αισθάνονται απελευθερωμένοι στο ουδέτερο περιβάλλον της πόλης –χωρίς ιστορία και χωρίς συμβάσεις. Την ελευθερία αυτή, ενισχύουν η αίσθηση απεριόριστων ευκαιριών «για όποιον έχει ταλέντο και είναι έτοιμος να δουλέψει σκληρά» και οι μεγάλες πιθανότητες πλουτισμού. Άλλωστε, για τον κάτοικο Li Yuyu (20 ετών, καλλιτέχνης) «δίπλα στην οικονομία που αναπτύσσεται γρήγορα, αναπτύσσεται και η τέχνη. Η πόλη είναι ανοιχτή σε οτιδήποτε νέο, οι αρχές και οι άνθρωποι αναζητούν την καινοτομία.[...] Δεν υπάρχει αυτό που λέμε ο πολιτισμός της πόλης στην Shenzhen. Ότι πολιτισμό και να φέρεις θα βρει χώρο να ανθίσει»64. Ο Yung Ho Chang , παρατηρεί ότι «ο πολιτισμός πρώτα θα παράγει μία δημιουργική βιομηχανία, μετά θα προωθήσει τον τουρισμό, και έπειτα θα δώσει περιεχόμενο και χαρακτήρα στην Γενική Πόλη (generic city)»65. Αντιλαμβάνεται δηλαδή, την αστική ταυτότητα ως στοιχείο εμπορικής προώθησης και δευτερευόντως ως κοινωνική ανάγκη. Αντιμετωπίζει τον χαρακτήρα της πόλης ως 61/ Ong 1999, σ.63 62/ Scott Lash 63/ “Vying for the coolest art city in China?”, του 2005 64/ TOO x Shenzhen, 2007 65/ Yung Ho Chang, 2006

Luohu (φωτ. Urbanus)

ασ(ια)τική φαντασμαορία || 91

90 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

εμπορικό εποικοδόμημα, απαραίτητο για την κατασκευή της εικόνας μίας διεθνούς μητρόπολης. Η Shenzhen είναι μια υπερ-νεωτερική μητρόπολη. Τα ετερόκλητα στοιχεία που την συνθέτουν εκφράζουν την νεωτερική κινέζικη πόλη αλλά η πόλη στο σύνολο της είναι η ακραία ενσάρκωση της νεωτερικής φαντασίωσης, η νεωτερική αναφορά, πρότυπο και είδωλο, τόσο σε πραγματικό όσο και σε αφηρημένο επίπεδο. Η Shenzhen υπήρξε η εικόνα του τέλους, δηλαδή η εικόνα που έπρεπε να φτάσει η υπόλοιπη Κίνα, στο τέλος του νεωτερικού της εγχειρήματος. Η εικόνα της πόλης, ήταν σύμβολο νεωτερικότητας για τις κινεζικές μάζες που την γνώριζαν αλλά και για αυτές που είχαν απλά ακούσει να μιλούν για αυτήν. Ο μύθος της Shenzhen Ο Toddy, νεαρός κάτοικος της Shenzhen με τον οποίο συνομιλεί ο Ολλανδός ερευνητής Martijn de Waal 66 είχε ακούσει από μικρός τους «μεγάλους» να μιλούν για αυτή την πόλη όπου μπορείς να γίνεις πλούσιος. Μόλις τέλειωσε το σχολείο μετακόμισε εκεί. «Ένιωθα σαν τους μετανάστες που πήγαιναν στην Αμερική εκατό χρόνια πριν. Η Shenzhen είναι η πόλη της ελευθερίας και των ευκαιριών. Και εγώ είμαι εδώ!» Αυτές οι ιδέες απηχούν την ανεπίσημη μυθολογία που διαμορφώθηκε για την Shenzhen τα πρώτα χρόνια του ‘90. Κάπου στο νότο υπήρχε μία πόλη, μία ολοκαίνουργια και αστραφτερή πολιτεία με άφθονες δουλειές. Μια πόλη με χρυσά κτήρια και κυλιόμενες σκάλες. Την μυθολογία αυτή τροφοδοτούσαν επιτήδειοι που ήθελαν να στρατολογήσουν εργάτες προς εκμετάλλευση στα εργοστάσια, αλλά και οι μετανάστες που γυρνούσαν φέρνοντας μαζί τους ιστορίες και έπαθλα νεωτερικότητας ρολόγια τηλεοράσεις -συχνά απομιμήσεις- και χρήματα. Άλλωστε όπως επισημαίνει και ο Jean Baudrillard, «η ιδεολογική δύναμη της έννοιας «ευτυχία» δεν της έρχεται από μία φυσική τάση κάθε ατόμου να τη πραγματοποιήσει για τον εαυτό του. Της έρχεται κοινωνικοϊστόρικά, από το γεγονός ότι ίσα- ίσα τον μύθο της ευτυχίας συλλέγει και ενσαρκώνει στις σύγχρονες κοινωνίες ο μύθος της Ισότητας. [...] Για να είναι το όχημα του εξισωτικού μύθου, πρέπει η Ευτυχία να μπορεί να μετρηθεί. Πρέπει να είναι ευημερία που μπορεί να μετρηθεί με τα αντικείμενα και τα σημεία. [...] Η ευτυχία είναι απαίτηση ισότητας ( ή και διάκρισης) και οφείλει γι’ αυτόν τον λόγο, να σημαίνεται πάντα στο «βλέμμα» ορατών κριτηρίων». Τα ορατά αυτά κριτήρια, ήταν τα καταναλωτικά προϊόντα, που υπόσχονταν –όπως παντούπερισσότερα από όσα προσέφεραν. Υπάρχουν ωστόσο και αυτοί που κατοικούσαν στην Shenzhen πριν από την μεταρρύθμιση. Οι περισσότεροι είχαν έρθει με τους γονείς τους, που δούλευαν για τις κρατικές βιομηχανίες ή την γραφειοκρατία. Είδαν τις συνήθειες να αλλάζουν και εκφράζουν μια ανοιχτή και θετική στάση. Για τον Wang Shangxi, που ήταν 66/ Από τις συνεντεύξεις του Neville Mars (2008)

ασ(ια)τική φαντασμαορία || 93

92 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

παρών σε όλες τις μεταμορφώσεις της πόλης, σήμερα η κατάσταση είναι καλύτερη σε σχέση με τις μικρές φτωχές πόλεις που προϋπήρχαν με ψηλότερο κτήριο την τράπεζα των τριών ορόφων. Αντίθετα οι νέοι κάτοικοι –νέοι σε ηλικία, αλλά και νεοαστοί- στέκονται πιο κριτικά και περιμένουν περισσότερα από την πόλη τους. Όπως αντιλήφθηκε την σημασία την πόλης ο δημοσιογράφος Ian Buruma «η Shenzhen δεν είναι πουθενά. Και αυτή ακριβώς είναι η γοητεία της. Για τους νέους κινέζους σημαίνει απαλλαγή από το βάρος της παράδοσης της ιστορίας της οικογένειας και της ένδειας, σε αυτήν την πόλη των ευκαιριών».67 H εμπειρία της Shenzhen υπήρξε καταλυτική για το κινεζικό νεωτερικό εγχείρημα, τον εκσυγχρονισμό και την αστικοποίηση. Δηλαδή, πέρα από την οικονομική της συμβολή, λειτούργησε ως καταλύτης στο φαντασιακό επίπεδο, υποστηρίζοντας τον μύθο της νεωτερικότητας. Αφενός, οι Αρχές (από την ανώτερη ως την κατώτερη κλίμακα) και ειδικότερα οι πολεοδόμοι απέκτησαν πλέον την απαραίτητη εμπειρία σε θέματα αστικής ανάπτυξης. Αφετέρου, η πόλη πέρασε ταχύτατα όλα τα στάδια εξέλιξης, και αποτέλεσε πρότυπο βιομηχανικής και αργότερα μετα-βιομηχανικής πόλης. Πέρα από την οικονομική ανταποδοτικότητα των ιδιωτικών και κρατικών επενδύσεων (σε βιομηχανίες και υποδομές αντίστοιχα)68, έφτασε εξαιρετικά σύντομα να είναι πρώτη ανάμεσα στις κινέζικες πόλεις σε κατά κεφαλήν εισόδημα, γεγονός που καθόρισε αναπόφευκτα και την επιτυχία του παραδείγματος της Shenzhen σε φαντασιακό επίπεδο. O Neil Leach, αναγνωρίζει ότι «πίσω από την φρενήρη ανάπτυξη της Shenzhen βρίσκεται αναμφίβολα η βιομηχανία της, η τεράστια αλυσίδα παραγωγής μιας Ειδικής Οικονομικής Ζώνης που γρήγορα ξεπέρασε αυτή του Hong Kong. Όμως η Shenzhen έχει και βιομηχανία αναψυχής ανάλογη μιας μεγα-πόλης. Τεράστια εμπορικά κέντρα, και θεματικά πάρκα. Η Shenzhen είναι η σπηλιά των θαυμάτων του Αλαντίν, μια πολιτεία διασκέδασης, που υποστηρίζεται κατά τα άλλα από μια κραταιά βιομηχανική ανάπτυξη». Την φαντασμαγορία συμπληρώνουν, τα Δυτικά προϊόντα made in China σε τιμές ευκαιρίας, οι απομιμήσεις ρολογιών ή επώνυμων ρούχων και τσαντών,, τα πειρατικά CD, φτηνά προϊόντα υψηλής τεχνολογίας –τηλεοράσεις, υπολογιστές και οτιδήποτε μπορεί να φανταστεί κανείς, αλλά και τα απειράριθμα καραόκε-μπαρ και τα εμπορικά κέντρα. «Δεν είναι σίγουρο αν η καλπάζουσα πειρατεία, οι απομιμήσεις, τα κλεμμένα λαπτοπ και η πορνεία ήταν αυτό που είχε ο Deng στο μυαλό του όταν διακήρυσσε “Πλουτίστε, είναι ένδοξο” αλλά όπως φαίνεται κανείς δεν στιγματίζει αυτές τις ενασχολήσεις».69

Η νέα αρχιτεκτονική παραγωγή στην Shenzhen, 2006 (φωτ. Urban China)

Οι πόλεις που ξεφύτρωσαν κατ’ ομοίωση με την Shenzhen υπόσχονταν το ίδιο όνειρο, προσπαθώντας να πείσουν με την ίδια αφήγηση για πρόοδο και νεωτερικότητα. Υπόσχονταν μια νέα, τρυφηλή και μοντέρνα ζωή. Αυτό ήταν το όνειρο που ώθησε εκατομμύρια κινέζους να αφήσουν τις εστίες τους σε απομονωμένες επαρχίες και να συρρεύσουν στα μεγάλα αστικά κέντρα.

67/ Όπως αναφέρεται στο Mars, Ν: 68/ Chen, J: 1993 69/ James Roth

94 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

ασ(ια)τική φαντασμαορία || 95

08

ιστοριογραφία

ιστοριογραφία || 99

98 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Μια σύντομη ιστοριογραφία της πόλης Στην προσπάθεια μας να περιγράψουμε τις ιδεολογικές μετατοπίσεις που έφερε στο αστικό κοινωνικό φαντασιακό η εξέλιξη της Shenzhen, πολύτιμη βοηθός και μεθοδολογικό εργαλείο στέκεται η βιβλιογραφία. Επιχειρώντας να συνθέσουμε μια σύντομη ιστοριογραφία της Shenzhen, παρατηρούμε τις σημαντικές διαφοροποιήσεις στην θεώρηση του αστικού φαινομένου που συντελέστηκαν στα τριάντα χρόνια της ιστορίας της. Μέσα από το θεωρητικό εργαλείο του αστικού φαντασιακού και της σημειολογίας, είναι προφανές ότι οι θεωρήσεις και οι αντικρουόμενες οπτικές που αναπτύσσονται αποκαλύπτουν τις σημασίες και τα σημαινόμενα που προκαλεί ή φιλοξενεί το σημαίνον, δηλαδή η πόλη. Η εξουσία και η πολιτική, όπως και οι ιδεολογίες βασίζονταν ανέκαθεν στο συμβολικό πεδίο για να εδραιώσουν την ισχύ τους. Η αρχιτεκτονική, λόγω της φύσης της, προσφέρεται για τέτοια εγχειρήματα συμβολοποίησης. Στην σοσιαλιστική Κίνα, η αρχιτεκτονική παραγωγή, υπό τον ασφυκτικό έλεγχο του κράτους, είχε αναλάβει ένα σαφή ιδεολογικό ρόλο, εκφράζοντας ανάλογα με την περίοδο και την χρήση, την σοσιαλιστική ισότητα, το μεγαλείο του έθνους ή τον εκσυγχρονισμό. Το ίδιο είχε συμβεί και στις υπόλοιπες χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού. Ιστορικά άλλωστε, η αρχιτεκτονική υπηρετούσε τους σκοπούς του κεντρικού σχεδιασμού, όπως σε ένα άλλο επίπεδο έκαναν τα βιβλία με τα αποφευθέγματα του Μάο (κόκκινη βίβλος) ή οι τεράστιες πινακίδες που έφεραν συνθήματα μαζί με τις εικόνες των ηγετών. Στα πλαίσια της ιστοριογραφικής προσέγγισης μας θα ξεκινήσουμε από την Δυτική σκοπιά, που αναπόφευκτα συμμεριζόμαστε και θα αναλύσουμε ορισμένες υποθέσεις για τους λόγους που η Δύση έχει αναπτύξει ελάχιστο ερευνητικό ενδιαφέρον για την πόλη. Θα παρουσιάσουμε συνοπτικά την εσωτερική συνοχή αλλά και τις αντιφάσεις των αφηγήσεων που χρησιμοποιούνται στην παρούσα εργασία Η κριτική παρουσίαση των πηγών θα εξηγήσει τα μεθοδολογικά εργαλεία, τόσο της παρούσας έρευνας αλλά και εν γένει της Δυτικής επαφής με την συγκεκριμένη πόλη70. Η άγνοια των Δυτικών Όπως έχει επισημανθεί και προηγουμένως, η Shenzhen παραμένει άγνωστη στο ευρύ κοινό, σε αντίθεση με άλλες ασιατικές μητροπόλεις ανάλογου πληθυσμού και χαρακτήρα, όπως η Taipei, το Hong Kong ή η Σιγκαπούρη, καθώς λίγα μπορεί να αντιπροτείνει στον κοσμοπολιτισμό, την ιστορία, ή την εικονογραφία τους. Πόλεις όπως το Πεκίνο, η Shanghai, το Hong Kong, η Suzhou και άλλες αποτελούν συνήθως το τουριστικό και εικονογραφικό προϊόν της Κίνας. Οι λόγοι για αυτό το γνωστικό κενό είναι σύνθετοι. Η Shenzhen μέχρι και πρόσφατα ήταν ένα πείραμα, όπου δοκιμάζονταν νέες οικονομικές πρακτικές. Η Δύση, μέρος της οποίας αναπόφευκτα αποτελούμε, διαχρονικά αναζητούσε στην Κίνα, εξωτικές εικόνες ενός παρελθόντος χρόνου. Έτσι οτιδήποτε δεν εμπίπτει σε μία τέτοια θώπευση, αγνοείται. Η απουσία οποιοδήποτε πολιτιστικού και ιστορικού υποβάθρου και 70/ Χωρίς, να ισχυριστούμε ότι οι πηγές που χρησιμοποιήθηκαν καλύπτουν απόλυτα την διεθνή βιβλιογραφία, εκτίμηση μας είναι ότι στο σύνολο τους αποτελούν ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα των θεωρητικών προσεγγίσεων της Shenzhen σε σχέση με την κινεζική νεωτερικότητα.

οποιαδήποτε άλλου πέραν του οικονομικού ενδιαφέροντος, καθιστούσαν την Shenzhen. Η υστέρηση αυτή, στο εικονογραφικό πεδίο, έγινε νωρίς αντιληπτή από τις τοπικές αρχές και τους επιχειρηματίες, οι προσπάθησαν συστηματικά να δημιουργήσουν μία ξεχωριστή ταυτότητα για την πόλη. Η περίοδος των τεχνοκρατικών αφηγήσεων Κατά τα πρώτα δεκαπέντε χρόνια της ιστορίας της, ως τα μέσα της δεκαετίας του ’90, οι αναφορές στην πόλη, περιορίζονται σε τεχνικές εκθέσεις και οικονομοπολεοδομικές παρουσιάσεις. Αφορούν κυρίως οικονομολόγους, πολεοδόμους, και λιγότερο, κοινωνιολόγους. Σε αυτή την φάση της ιστορίας της, δεν έχει καμία ιδιότητα που να αφορά τον Δυτικό, εκτός και αν πρόκειται να επενδύσει στην Άπω Ανατολή. Η πόλη παρουσιάζεται σαν μια μηχανή χρήματος και οικονομικής ανάπτυξης, ένα ανιαρό συνοθύλευμα χρήσεων και βιομηχανίας. Ερευνητές, όπως οι Antony Yeh, Wong, Sui και Chen, είτε εξετάζουν την κοινωνικοοικονομική ανταποδοτικότητα, είτε τις αστικές δομές, επισημαίνουν τα βήματα που έχουν συντελεστεί και τις προοπτικές που ανοίγονται. Αναφέρουν στατιστικές, ποσοστά και θεσμικές δράσεις ή αλλαγές νομοθεσίας. Μετά από την ανάλυση και τις προτάσεις τους καταλήγουν τονίζοντας τα οφέλη και το συνολικό κέρδος της κινεζικής κοινωνίας από την «προσπάθεια» που εκφράζει τελικά η Shenzhen. Το περιβάλλον της πόλης, που είτε εμφανίζεται ως παρουσίαση της πολεοδομίας είτε διαφαίνεται ως παράλειψη αναφοράς για το πραγματικό περιβάλλον της πόλης, φαίνεται να είναι το φόντο της οικονομικής παλιγγενεσίας, ένα σκηνικό στο οποίο θα παιχτεί ένα νεωτερικό θεατρικό έργο. Η διαρκής ανησυχία των αρθρογράφων και η μόνη τους ουσιαστικά ενασχόληση με το πεδίο της πόλης, περιορίζεται στο ότι πρέπει να είναι ελκυστική, προκειμένου σε τελική ανάλυση να δεχτούν να έρθουν επενδυτές, στελέχη επιχειρήσεων και εργαζόμενοι από το εξωτερικό. Τα όποια προβλήματα εντοπίζονται κυρίως στην βελτίωση της παραγωγής της πόλης, την επικοινωνία μεταξύ των φορέων, τον περισσότερο έλεγχο και κανόνες για τις επενδύσεις, ή

ιστοριογραφία || 101

100 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

την ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα προκειμένου να γίνει η Shenzhen διεθνής μητρόπολη71.Αυτές οι προσεγγίσεις φαίνεται πως απηχούσαν και τις απόψεις των Αρχών, αφού όλες τους οι επιλογές, συνέτειναν σε κάτι τέτοιο. Κατά συνέπεια, η πόλη αντιγράφει το μοντέλο του Hong Kong και της Σιγκαπούρης, πόλεις από όπου θα έρθουν οι επενδυτές. Η κατασκευή μιας εικόνας Εντοπίζουμε στα κείμενα αυτά την προσπάθεια για την εδραίωση μίας εικόνας και ενός νέου φαντασιακού που θα περιβάλλει την νέα (τότε ακόμα) πόλη. Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε αυτές τις στεγνά οικονομικές αφηγήσεις, ως μία προσπάθεια να εμπεδωθεί στον δυτικό ανάγνωση –δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι σε αυτόν απευθύνονται και γι’ αυτό το λόγο είναι δημοσιευμένα στα αγγλικά σε διεθνή περιοδικά- η αντίληψη μιας Κίνας που εκσυγχρονίζεται και κάνει συστηματικά βήματα προς μία σύγχρονη και βιομηχανική κοινωνία. Για παράδειγμα, την αφηγηματική αυτή λογική φωτίζει εύγλωττα ο τίτλος τίτλο China’s Coastal Cities, catalysts for modernization72, ενός βιβλίου που ερευνά τις οικονομικές σχέσεις και βήματα προόδου των κινεζικών πόλεων μετά από μία δεκαετία μεταρρυθμίσεων. Πιθανόν, όπως συμβαίνει συχνά σε ανάλογες ανανεωτικές προσπάθειες, μόνο όταν ωριμάσει πια η πολυπόθητη νεωτερική κατάσταση, στρέφεται το ενδιαφέρον στο περιβάλλον που δημιουργήθηκε, και εν προκειμένω, με το αστικό τοπίο. Το κοινωνικό φαντασιακό, της νεωτερικότητας εν προκειμένω, είναι τόσο ισχυρό, που, όπως είχε επισημάνει και ο Κορνήλιος Καστοριάδης, λειτουργεί ενίοτε σαν παραμορφωτικός φακός, ενάντια στο προφανές και το λογικό73. Έτσι, οι επιφυλάξεις, η κριτική αλλά τα μεγαλύτερα σφάλματα, αποσιωπούνται ή αγνοούνται για να μην ανακόψουν την κεκτημένη ταχύτητα, ή απλά εξαιτίας αυτής. Η δυτική ματιά Προοδευτικά, από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 Δυτικοί ερευνητές άρχισαν να ενδιαφέρονται για την Shenzhen ως μονάδας του μητροπολιτικού συστήματος του Δέλτα του Ποταμού των Μαργαριταριών. Αυτή η μεταστροφή δεν ήταν τυχαία. Η ανερχόμενη τότε κινεζική οικονομία και οι αυξανόμενοι ρυθμοί της αστικοποίησης τράβηξαν την προσοχή οικονομολόγων και κοινωνικών επιστημόνων όπως ο Manuel Castells και η Saskia Sassen, οι οποίοι εντόπισαν στην περιοχή αυτή της Νότιας Κίνας, μια αστική τεκμηρίωση των θεωριών τους για την άνοδο της σημασίας των δικτύων στην παγκόσμια οικονομία. Ταυτόχρονα, έγινε συνείδηση στους κύκλους των αρχιτεκτόνων ότι εκεί βρίσκεται ένα πεδίο δόξας και οικονομικών απολαβών, καθώς η κινεζική αρχιτεκτονική αναζητούσε μία νέα ταυτότητα, αλλά και τεχνογνωσία σε θέματα αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Ο οικοδομικός οργασμός δεν μπορούσε να περάσει απαρατήρητος ούτε ως πεδίο έρευνας αφού οι αστικές μεταλλάξεις, προϊδέαζαν ήδη για την διαμόρφωση μίας νέας αστικής συνθήκης. Κατ’ αυτό τον τρόπο, ερευνητικοί σχηματισμοί όπως το OMA μαζί με το Harvard 71/ Sui, 1994 72/ Wong & Cai, 1991 73/ Καστοριάδης, Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας,

Design School, υπό την καθοδήγηση του Rem Koolhaas μεταφέρονται επιτόπου προκειμένου να ερευνήσουν το κινεζικό αστικό φαινόμενο, σε αυτήν την «μεγάπολη υπό σχηματισμό» στο Δέλτα του Ποταμού των Μαργαριταριών. Λίγο αργότερα, οι γάλλοι κοινωνιολόγοι και πολεοδόμοι, στρέφουν και αυτοί την προσοχή τους στην Κίνα, προκειμένου να μελετήσουν τις κοινωνικές και αστικές ανακατατάξεις. Βέβαια, το ενδιαφέρον αυτό δεν ήταν ολότελα καινούργιο, καθώς η σοσιαλιστική Κίνα, ήταν προπολλού στο επίκεντρο, ως η τελευταία μεγάλη σοσιαλιστική χώρα. Η μεγάλη αλλαγή εντοπιζόταν στο άνοιγμα της χώρας στο διεθνές περιβάλλον και την πρωτόγνωρη δυνατότητα που είχαν οι Δυτικοί να μεταφερθούν για μελέτες επιτόπου, σύμφωνα με τις νέες επιλογές του ΚΚΚ.

Great Leap Forward Ο Rem Koolhaas υπήρξε ο πρώτος που επικεντρώθηκε στην περιοχή του Ποταμού των Μαργαριταριών και κυρίως στην νέα αστική συνθήκη που παρήγαγε αυτό το μοντέλο ανάπτυξης. Επανέλαβε το πείραμα των Venturi, Scott Brown και Isenour για το Las Vegas, στην εξαιρετικά εκτενή έρευνα με τον προκλητικό τίτλο Μεγάλο Άλμα Εμπρός / Great Leap Forward, που κυκλοφόρησε το 2001 ενώ η μελέτη είχε πραγματοποιηθεί το 1996.

Η βασική θέση του βιβλίου αποτυπώνεται εύγλωττα στον τίτλο. «Μεγάλο Άλμα Εμπρός» ήταν το σύνθημα του Μάο στην προσπάθεια της Κίνας να προφτάσει τα βιομηχανικά κράτη το 1957. Η προσπάθεια είχε στεφθεί από παταγώδη αποτυχία, και τον θάνατο 20 εκατομμυρίων αγροτών από ασιτία, λόγω των απερίσκεπτων μεταρρυθμίσεων. Η έρευνα του Koolhaas και των φοιτητών του, παρουσιάζει τις αντιφατικές όψεις της κινεζικής νεωτερικής προσπάθειας, όπως αυτές αποτυπώνονται στον αστικό χώρο, στις πόλεις του Δέλτα του Ποταμού των Μαργαριταριών.

Μέσα από διαφορετικές επιστήμες (ιστορία, κοινωνιολογία, πολεοδομία, αρχιτεκτονική, οικονομία) και διαφορετικές οπτικές, το Great Leap Forward, έδωσε μία νέα ανάλυση της κινεζικής πραγματικότητας και της κινεζικής νεωτερικότητας, μετατοπισμένη από την συνήθη δυτική αντίληψη, ότι η Κίνα δυτικοποιείται. Αντίθετα, ανέδειξε την κινεζική ιδιαιτερότητα (βλέπε παράρτημα) και παρουσίασε τις παθογένειες τις κινεζικής ανοικοδόμησης. Το Great Leap Forward, αποτέλεσε σημείο αναφοράς για τους ερευνητές, καθώς υπήρξε εξαιρετικά εκτενές, αλλά και το πρώτο που έφερε κοντά σε ένα μεγάλο κοινό την κινεζική αστικοποίηση, σε μία εποχή που δεν κυκλοφορούσαν ακόμα πολλά τέτοια συγκριτικά έργα. Οι κυνικές του διατυπώσεις προκάλεσαν τις αντιδράσεις των Κινέζων και ως τις μέρες μας οι θεωρητικοί που ασχολούνται με την κινεζική αστικοποίηση αναφέρονται στο βιβλίο αυτό. Παράλληλα, λόγω του ρυθμού των αστικών μεταλλάξεων που συμβαίνουν στην Κίνα, το Great Leap Forward λειτουργεί ως στιγμιότυπο της αστικοποίησης, αφού ήδη, δεκατρία χρόνια μετά, το αστικό κοινωνικό και οικονομικό τοπίο της περιοχής μελέτης έχουν αλλάξει δραματικά. Σε ένα άλλο επίπεδο, διαφαίνεται ο ισχυρισμός ότι η Κίνα πρωτοπορεί συνδυάζοντας τα δύο συστήματα (το ασιατικό και το δυτικό) παράγοντας έτσι ένα νέο δικό της αστικό μοντέλο. Αν δε, λάβουμε υπόψη και το θεωρητικό μοντέλο που πρότεινε το κείμενο Generic City (για το οποίο μιλήσαμε στο δεύτερο κεφάλαιο) κάτι

ιστοριογραφία || 103

102 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

τέτοιο είναι πιθανό. Mεταγενέστερα κείμενα του ίδιου του Rem Koolhaas στηρίζουν αυτήν την θέση ότι ένα νέο αστικό παράδειγμα βρίσκεται εν τη γενέσει στην Κίνα. Η θέση αυτή αποδεικνύεται πολύτιμη και χρησιμοποιείται από τους Κινέζους ως σημαντικό επιχείρημα στον διάλογο περί κινεζικής ιδιαιτερότητας. Κατ’ αυτούς, η Κίνα δημιουργεί ένα νέο αστικό μοντέλο, το οποίο διαφέρει εξ’ ορισμού από τα άλλα, και προφανώς δεν μπορεί να συγκρίνεται ή να κατακρίνεται με τα ίδια μέτρα και σταθμά.

Σε ορισμένες από τις αφηγήσεις που παρουσιάζονται στο Great Leap Forward, η Κίνα εμφανίζεται ως έθνος που χρειάζεται «ψυχανάλυση». Με αυτό εννοούμε ότι εμφανίζεται να καταδυναστεύεται από πλέγματα καταβολών και διακατέχεται από αντιφατικές ιδεολογικές επιρροές. Κάτω από το βάρος της ιστορικής κληρονομιάς της, αγωνίζεται για μία πορεία εφάμιλλη του ένδοξου παρελθόντος, αλλά που να συμβαδίζει και με το παγκόσμιο γίγνεσθαι. Αυτή η θέση προκύπτει από ιστορικές αναδρομές που εμφανίζουν τον εκσυγχρονισμό (modernization) και το νεωτερικό πρόταγμα (modernity) ως φυσικό ιστορικά ακόλουθα. Αυτή η γραμμική προσέγγιση αλλά και επίκληση της ιστορίας είναι αισθητή στο πρώτο κεφάλαιο, όπου τα ιστορικά γεγονότα του 20ου αιώνα, οδηγούν σχεδόν τελεολογικά στον οικοδομικό οργασμό που ακολούθησε τον θάνατο του Μάο.

Ακόμα και αν στο Great Leap Forward, οι οικονομικές πρακτικές (διαφθορά, κερδοσκοπία) αναδεικνύονται ως κινητήριες δυνάμεις της νεωτερικής προσπάθειας, δεν συμβαίνει το ίδιο με τις αφηγήσεις των Κινέζων. Κάθε πρακτική που οδηγεί στην νεωτερικότητα μοιάζει να είναι θεμιτή για τον Κινέζο συνομιλητή, δικαιολογώντας σχεδόν, την ασύδοτη και ανεξέλεγκτη ανάπτυξη, ως ιστορική αναγκαιότητα ενός έθνους που πασχίζει να ορίσει την νέα του ταυτότητα. Συχνά, οι σκοτεινές πλευρές τις κινεζική νεωτερικής προσπάθειας παραλείπονται ή αποκρύπτονται από τους Κινέζους συγγραφείς. Φαίνεται πως οι μόνοι που έχουν την ελευθερία να μιλήσουν για όσα συμβαίνουν είναι προφανώς οι Δυτικοί και οι Κινέζοι της Διασποράς.

H Shenzhen, στο Great Leap Forward παρουσιάζεται ως μία ακόμα πόλη του συστήματος του Δέλτα του Ποταμού των Μαργαριταριών, σε αλληλεπίδραση με τις άλλες. Θεματικά πάρκα και πίστες γκολφ αποτελούν τους αστικούς πυκνωτές, -αντί για το κέντρο της πόλης- και νοηματοδοτούν την ύπαρξη της. Μέσα από συμπληρωματικές αφηγήσεις για την διαφθορά, την ταχύτητα της κατασκευής, την αμφισημία της αστικοποίησης και την συνολική απουσία νοήματος επιχειρείται μια επανάληψη του Delirious New York. Όπως και εκεί, οι αφηγήσεις για την γέννηση της πόλης και των δομών της, συνθέτουν το παλίμψηστο της σημερινής πραγματικότητας. Η Νέα Υόρκη υπήρξε πρότυπο και είδωλο της αστικής νεωτερικότητας εκπέμποντας ακόμα την σαγήνη της κατεξοχήν παγκόσμιας πόλης. Στο Great Leap Forward διαβάζουμε ιστορίες για την δημιουργία της «παγκόσμιας μητρόπολης του 21ου αιώνα» όπως επισήμανε και ο Manuel Castells, σε μια εποχή που σήμερα χαρακτηρίζεται ως κινεζικό «φαρ-ουέστ». Τα συμπεράσματα της μελέτης κωδικοποιούνται σε μία σειρά από όρους-λήμματα γνωστών λέξεων, που συμπυκνώνουν με διακριτική (ή και όχι) ειρωνεία, προκλητική διάθεση και κυνισμό, τα φαινόμενα της αλόγιστης και ξέφρενης κινεζικής αστικοποίησης της

δεκαετίας του ’90. Ενδεικτικά να αναφέρουμε όρους, όπως, Πόλη της Εκκωφαντικής Διαφορετικότητας, Photoshop, ο Πόλεμος των Υαλοπετασμάτων, και άλλους. Το 2006 ο Koolhaas δημοσίευσε ένα σημείωμα αποτιμώντας την δεκαετία που μεσολάβησε από την πρώτη μελέτη του, επισημαίνοντας ότι προς έκπληξη του η πόλη τελικά ωρίμασε με τον τρόπο της και υπογραμμίζει ότι όπως οδήγησε την πορεία προς την κινεζική νεωτερικότητα τώρα οφείλει να οδηγήσει την πορεία προς την αστική ποιότητα. Ο Brendan McGetrick, συνεργάτης του ΟΜΑ εκείνη την περίοδο σημειώνει για τις συνθήκες παραγωγής της αρχιτεκτονικής στην Κίνα74, συνοψίζοντας ταυτόχρονα τα βασικά συμπεράσματα του Great Leap Forward: «Τα ραντάρ του OMA εντόπισαν την Κίνα στις αρχές του ’90 όταν το γραφείο προσπαθούσε να εγκλιματιστεί σε νέες πιο ασταθείς συνθήκες. Πολλά από τα φαινόμενα που χαρακτήρισαν αυτή την δεκαετία, ιδιωτικοποιήσεις, εταιρικές συγχωνεύσεις και απορύθμιση της αγοράς, άρχιζαν να έχουν όλο και μεγαλύτερη επίδραση στην αρχιτεκτονική. Ενώ για ένα μεγάλο μέρος του εικοστού αιώνα η αρχιτεκτονική θεωρούνταν κοινωνικό λειτούργημα, την τελευταία δεκαετία, η ελεύθερη αγορά έγινε το κυρίαρχο σύστημα αξιών στην Δύση και ο αρχιτέκτονας μειώθηκε σε υπηρέτη των ιδιωτικών συμφερόντων, δουλεύοντας για πελάτες με ελάχιστο ή καθόλου ενδιαφέρον για το κοινωνικό πεδίο της πόλης».75 Όπως σχολιάζει βέβαια ο Sebastian Redecke (Γερμανός κριτικός της αρχιτεκτονικής), οι παρατηρήσεις του Koolhaas ήταν εξαιρετικές, αλλά τελικά δεν είχαν κριτικό χαρακτήρα. Ήταν μια κυνική ανάλυση από την οποία απουσιάζει το συμπέρασμα ή η πρόταση. Το σημαντικό που πέτυχε το εκτενές αυτό πόνημα, πέρα από την καταγραφή της γέννησης ενός αστικού supernova, είναι ότι έστρεψε την προσοχή της διεθνούς κοινότητας σε αυτή την άσημη ως τότε περιοχή της Κίνας, και ταυτόχρονα με την ευρεία και πολυεπίπεδη ανάλυση του φαινομένου, πρόσφερε μία πλατφόρμα συζητήσεων, στην οποία κινείται έκτοτε η συζήτηση για την κινεζική νεωτερικότητα. Οι Κινέζοι θεωρητικοί όπως θα αναλύσουμε παρακάτω, επιδίωξαν μετά το Great Leap Forward μία σχετικοποίηση του φαινομένου με βάση το ιστορικό παρελθόν που τελικά, προσπαθεί να τεκμηριώσει το αστικό παραλήρημα αντί να αρθρώσει μια συγκροτημένη κριτική. Αντίρροπες ή συμπληρωματικές αφηγήσεις; Την φρενήρη ανοικοδόμηση της πρώτης εικοσαετίας, διαδέχτηκε μία φάση ωριμότητας, τουλάχιστον όσον αφορά την αρχιτεκτονική θεωρία. Η νέα γενιά αρχιτεκτόνων, σπούδασε και εργάστηκε για ένα διάστημα στο εξωτερικό, και επιστρέφοντας στις μεγάλες μητροπόλεις, έδωσε ένα νέο αρχιτεκτονικό στίγμα. Σε αντίθεση με τα έργα των διεθνών αρχιτεκτόνων που εργάζονται στην Κίνα την τελευταία δεκαετία, τα έργα των νέων Κινέζων αρχιτεκτόνων έχουν μία ιδιαίτερη και ξεχωριστή ταυτότητα. Παράλληλα, αρκετοί από αυτή την ομάδα, διατυπώνουν ένα θεωρητικό λόγο, σε διεθνές επίπεδο, προτείνοντας μια νέα κινεζική αρχιτεκτονική ταυτότητα στα πλαίσια ασφαλώς,, ενός κινεζικού κριτικού τοπικισμού. Οι αφηγήσεις 74/ Σχετικά σύντομα μετά την μελέτη του Δέλτα του Ποταμού των Μαργαριταριών, ο Koolhaas εγκαθιστά ένα παράρτημα του γραφείου του στην Κίνα, όπως και πλείστοι άλλοι, και αναλαμβάνει την κατασκευή της νέας ταυτότητας της Κίνας, μέσα από κτήρια σύμβολα όπως το CCTV στο Πεκίνο, και άλλα λιγότερο γνωστά, όπως το Χρηματιστήριο της Shenzhen, εξαργυρώνοντας το αρχικό ερευνητικό του ενδιαφέρον.

75/ Brendan McGetrick, «Chin-amo»

ιστοριογραφία || 105

104 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Plan Voisin, Le Corbusier

“an embryonic Modernized City”, Dongguan,1995. Διαφημιστικό φυλλάδιο κατασκευαστικής εταιρείας.

περί κινεζικής ιδιαιτερότητας, κυριάρχησαν και στο υπόλοιπο πολιτισμικό πεδίο της Κίνας, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’90. Οι αφηγήσεις τους είναι σημαντικές για εμάς, καθώς μέσα από αυτές διαπιστώνουμε τις μεταλλάξεις της κινεζικής νεωτερικότητας. Από την μία πλευρά, αρθρώνεται ένας θεωρητικός λόγος για ανάδειξη του τοπικού και της παράδοσης στα πλαίσια μιας σύγχρονης έκφρασης. Οι απόψεις αυτές συνοδεύονται αιτήματα για την κοινωνική ευαισθησία της αρχιτεκτονικής παραγωγής και τον ρόλο των αρχιτεκτόνων στην οικοδόμηση μιας ισορροπημένης κοινωνίας, Από την άλλη

πλευρά, παρατηρούμε μια οραματική αφήγηση, νεωτερικού πάντα χαρακτήρα, που ζητά μια διαδικασία ολοκληρωτικού εκσυγχρονισμού σε αστική και εθνική κλίμακα. Ο Zhou Jiangfei εξηγεί το φαντασιακό της εποχής. «μετά το ‘76, το εθνικιστικό στόμφος [της Πολιτιστικής Επανάστασης] αντικατέστησε σταδιακά ένα ενδιαφέρον για τις ρίζες, τις τοπικές παραδόσεις,, τις προσωπικές εμπειρίες και συναισθήματα. Ο φιλελευθερισμός και ο ατομικισμός πάνε μαζί. Συνοδευμένη από την οικονομία της αγοράς αυτή η νέα τάση μπορεί να αναδειχθεί σε νέα κοινωνική συνείδηση και μια κριτική αντίδραση από την νέα Αριστερά. Παρατηρούμε μια διαφοροποίηση ανάμεσα στην αρχιτεκτονική μικρής κλίμακας και τα μεγαθήρια, ανάμεσα στον εσωστρεφή διάλογο και τις μεγάλες αστικές αφηγήσεις, ανάμεσα σε ένα διακριτικό μετρημένο μοντερνισμό και ένα πληθωρικό μαξιμαλιστικό μοντερνισμό». Για τον ίδιο, η Shenzhen, είναι η αυριανή πολιτεία του Le Corbusier, αναφερόμενος πιθανόν στην Ville Radieuse ή το Plan Voisin, προτάσεις με τις οποίες θεωρεί ότι εμφανίζει δομικές συγγένειες. Ταυτόχρονα, θεωρεί πως είναι το έπος μιας νεωτερικότητας μεταφυτεμένης από την Ευρώπη που εκτυλίσσεται σήμερα, σε εκτενή κλίμακα σε όλη την ασιατική ήπειρο. Τα λόγια του αυτά, συμπίπτουν με το ερώτημα του Redecke, αν αυτό που παρατηρούμε στην Shenzhen και την Κίνα, είναι τα ίδια λάθη με αυτά τις Χάρτας των Αθηνών.76 Μήπως αυτή η ριζοσπαστική σχέση με το περιβάλλον, την πόλη και τον δημόσιο χώρο αποτελεί πράγματι μια μεταχρονολογημένη υλοποίηση του Plan Voisin και της Cite Radieuse κατά κάποιο τρόπο; Ο Zhou Jiangfei, ασκεί κριτική77 στο Great Leap Forward και τον Rem Koolhaas –που ευθύνονται για την πρώτη επαφή ενός μη εξειδικευμένου κοινού με την κινεζική αστικοποίηση. Θεωρεί ότι ενώ η προσέγγιση του θέτει σωστά ερωτήματα για την θεωρία που παράγει την κινεζική πόλη, είναι περιορισμένο 76/ Sebastian Redecke, 2003 77/ Zhou Jiangfei, 2003

106 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

όσον αφορά την γεωγραφική και πολιτιστική εμβέλεια του φαινομένου, και υπερβάλλει για την έκταση της φρενήρους αστικοποίησης, την παράλογη και περίεργη διάσταση της ανάπτυξης. Αγνοεί, επισημαίνει ο Zhou, τις εσωτερικές συνθήκες του προβλήματος, τις αρχές και τις αξίες στις οποίες υπακούν οι κινέζοι, την αναζήτηση ενός αρχιτεκτονικού οράματος που βγάζει νόημα, καθώς και τις ιδέες που θα υποστηρίξουν κάτι τέτοιο. Και τέλος δεν ερευνά διεξοδικά την κινεζική υποκειμενικότητα στο καθαυτό ιστορικό πλαίσιο της χώρας. Θεωρεί ότι η κριτική πρέπει να γίνεται με συμπάθεια, ιδιαίτερα για μια χώρα που πέρασε τόσες αλλαγές μέσα σε ένα αιώνα, αλλά ακολούθησε άλλα μονοπάτια από την δύση. «Αν δεν κοιτάξουμε τις σημερινές μεταμορφώσεις μέσα από το πρίσμα του παρελθόντος και της ιστορίας, είναι δύσκολο να καταλάβουμε τις συνεχείς μεταμορφώσεις μιας αυτοκρατορίας χιλιετιών προς μία σύγχρονη χώρα». Νεωτερικός ιστορικισμός Στα λόγια του παρατηρούμε μία γενικότερη αντίληψη, που κυριαρχεί ανάμεσα στους Ασιάτες διανοούμενους, και προσπαθεί να παρουσιάσει την ασιατική και κινεζική νεωτερικότητα, ως ιστορική συνέχεια και αναγκαιότητα. Στα πλαίσια ενός αναδυόμενου κριτικού τοπικισμού, προωθείται ένας ιστορικός σχετικισμός ο οποίος προσπαθεί να αποδείξει ότι η σημερινή κινεζική πόλη, είναι η μόνη που θα μπορούσε να υπάρξει μέσα στις δεδομένες συνθήκες. Μέσα από ιστορικίζουσες αναδρομές, προσπαθούν να τεκμηριώσουν την συντριπτική έξωση κάθε παρελθόντος χρόνου από τις πόλεις ή τις εκτενείς μετακινήσεις πληθυσμών ως ιστορική εμπειρία που καθόρισε το συλλογικό ασυνείδητο του κινεζικού έθνους από την εποχή των δυναστειών. Σε αυτή την θεώρηση, η κατασκευή της Shenzhen παραλληλίζεται προφανώς με την κατασκευή της Xi’an, της Chang’an ή του Πεκίνου, που ως αυτοκρατορικές πόλεις σχεδιάστηκαν λεπτομερώς πριν από την κατασκευή τους. Πράγματι, οι ιεραρχικές δομές της κοινωνίες εκφράζονταν μέσα στην δομή ακόμα και των μικρών οικισμών. Όντως, φαίνεται πως η παραδοσιακή κινέζικη πόλη αναπτύχθηκε στο πρότυπο της δημιουργίας κλειστών πυρήνων μέσα στην πόλη. Οι μετακινήσεις πληθυσμών, σύμφωνα με τα σχέδια του συγκεντρωτικού κράτους, ήταν συνηθισμένη πρακτική ανάμειξης ή πειθάρχησης των τοπικών κοινωνιών. Ωστόσο, οι ιστορικές ρίζες που αποδίδονται συχνά στα σημερινά φαινόμενα δεν αναιρούν ούτε δικαιολογούν την ανάπτυξη της σύγχρονης μητρόπολης. Αν δεχόμασταν μια τέτοια απόπειρα τεκμηρίωσης της σύγχρονης πραγματικότητας θα παραγνωρίζαμε συγκεκριμένα γεγονότα, πρακτικές και τις ιδιαίτερες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που ισχύουν στην Κίνα. Άλλωστε, είναι άποψη μας ότι η κινεζική μητρόπολη δεν εξελίχτηκε κατά αυτό τον τρόπο λόγω πολιτισμικής παράδοσης. Εξάλλου, ακριβώς αυτήν την συνέχεια με την παράδοση, προσπάθησε συστηματικά να απεμπολήσει. Να θυμίσουμε εδώ, πως βασικά επιχειρήματα κάθε επαναστατικής πρακτικής στην Κίνα, προέκυπταν από την ανάγκη να αλλάξουν οι παλιές δομές και πρακτικές στην κοινωνία ή την διοίκηση. Ο τρόπος ανάπτυξης καθορίστηκε από τις διοικητικές δομές, την ασύλληπτη κερδοσκοπία της ελεύθερης αγοράς και της εκτεταμένης διαφθοράς των δημοσίων λειτουργών. Φαινόμενα που καθόρισαν τελικά πολύ περισσότερο το πρόσωπο της σύγχρονης πόλης απ’ ότι μια επιφανειακή ομοιότητα με ανάλογες περιπτώσεις του

ιστοριογραφία || 107

παρελθόντος. Θα αγνοούσαμε, επίσης, την συλλογική ψύχωση με ψευδεπίγραφες αρχιτεκτονικές δυτικότροπης αισθητικής που προσπαθούν να ικανοποιήσουν ένα στρεβλό κοινωνικό φαντασιακό περί νεωτερικότητας. Βέβαια υπάρχουν και πιο επικριτικές απόψεις όπως αυτές του Yung Ho Chang,, αρχιτέκτονα που μεταξύ άλλων έχει διατελέσει πρόεδρος της αρχιτεκτονικής σχολής του Harvard ενώ διατηρεί το γραφείο του στο Πεκίνο78, και του Laurence Liauw Wie Wu, καθηγητή στην αρχιτεκτονική σχολή του Hong Kong. Δεν διστάζουν να τονίσουν ότι η σημερινή πραγματικότητα της Κίνας θεωρείται συχνά επιχειρηματική ευκαιρία και ότι συρρέουν κερδοσκόποι επενδυτές από όλο τον κόσμο. Το γεγονός αυτό δεν κρύβει ότι η χώρα περνά μία από τις πιο δραματικές και τραυματικές κοινωνικές και πολιτιστικές μεταβολές στην σύγχρονη ιστορία της. Ο Yung Ho Chang προτείνει μια νέα σχέση μεταξύ οικονομίας και αρχιτεκτονικής. Ο αρχιτέκτονας οφείλει να υπηρετεί την κοινωνία μέσω του σχεδιασμού. Θεωρεί όμως ότι «η εμπλοκή με την οικονομία μπορεί να εξελιχθεί σε μια πολιτιστική αναζήτηση αφού το ερώτημα είναι πως να αλλάξει και να μεταμορφωθεί μια κοινωνία από προβιομηχανική (premodern) σε μετα-βιομηχανική μέσα σε μια νύχτα. Η συμμετοχή στην ελεύθερη αγορά πρέπει να γίνεται με μια κριτική προσέγγιση, πράγμα που απαιτεί τεράστια προσπάθεια από την πλευρά του αρχιτέκτονα και πρέπει να ξεκινήσει από νωρίς, όσο κανείς είναι νέος ώστε να γίνει η προσπάθεια, πράξη». Επισημαίνει ότι αντιλαμβάνεται την αρχιτεκτονική ως λειτούργημα και συγκρίνει τους νέους Κινέζους αρχιτέκτονες με τον Venturi και τον Koolhaas. «Όπως αυτοί προσπάθησαν να καταλάβουν την εποχή τους, έτσι πρέπει να κάνουν και οι Κινέζοι, ώστε να είναι κοινωνικά και πολιτιστικά υπεύθυνοι (socially and culturally responsible)». Ωστόσο, και αυτός δεν αποφεύγει να προσάψει στον Koolhaas ότι υπερβάλλει στις αναλύσεις του Great Leap Forward. Αναφερόμενος πιθανόν στις αφηγήσεις που συνοψίζονται με το λήμμα SHENZHEN speed, όπου δίνεται η εξίσωση της αρχιτεκτονικής παραγωγής στην Shenzhen του ΄9079, σχολιάζει πως «όταν ο Koolhaas επιχειρεί να μάθει από την σημερινή Κίνα, βλέπει μόνο την ποσότητα το μέγεθος και την ταχύτητα, βλέπει μόνο μια στάση απέναντι στον σχεδιασμό που αντιτίθεται στην δυτική άποψη. Ο Koolhaas βλέπει την αρχιτεκτονική του τεράστιου του γρήγορου και του πρόχειρου που αν τελικά κυριαρχήσει, θα αναιρέσει το λεπτεπίλεπτο δημιούργημα των δυτικών αρχιτεκτόνων». Έτσι, όμως αποκρύπτει το γεγονός ότι το ίδιο ακριβώς σχέδιο παράγει χιλιάδες πύργους και διαμερίσματα, και μια αφόρητη αστική επανάληψη, όχι μόνο στο Δέλτα του Ποταμού αλλά και στην υπόλοιπη Κίνα. Ο Laurence Liauw Wie Wu είναι πιο αντικειμενικός. Όπως παραδέχεται, η ιδιοκτησιακή έκρηξη (property boom) του ‘80 και του ’90, που ακολούθησε τις μεταρρυθμίσεις της κτηματαγοράς και το «νέο» δικαίωμα ατομικής ιδιοκτησίας μετά από τριάντα χρόνια κολεκτιβοποιήσεων, δημιούργησε νέες επαγγελματικές πρακτικές. Αρχιτέκτονες, που ενδιαφέρονταν μόνο για τα βασικά της αρχιτεκτονικής και όχι για τον ουσιαστικό σχεδιασμό. Αργότερα, η απουσία μεγάλου αριθμού αναθέσεων που ακολούθησε την ασιατική οικονομική κρίση στα μέσα της δεκαετίας του ‘90, οδήγησε τους πελάτες και τους αρχιτέκτονες να αναζητήσουν το κέρδος και την προστιθέμενη αξία στις κατασκευές μέσω της ποιότητας του σχεδιασμού. «Μέσα από την επιθυμία της να επιβληθεί στο παγκόσμιο κοινωνικό φαντασιακό ως 78/ Atelier feichang jinazhu 79/ «5 αρχιτέκτονας x 1 μέρα + 2 υπολογιστές = 300 μονοκατοικίες / 1 αρχιτέκτονας x 3 μέρες = 7 όροφοι διαμερισμάτων / 1 αρχιτέκτονας x 7 μέρες = διαμερίσματα σε πύργο 30 ορόφων»

ιστοριογραφία || 109

108 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

σύγχρονη και ισχυρή, η Κίνα επιδιώκει εξεζητημένες αρχιτεκτονικές αναζητήσεις, που είναι πιο επιθυμητές στις πόλεις τις ενδοχώρας παρά στο Hong Kong, [όπως θα ήταν προφανές] καθώς οι νέες κινέζικες πόλεις προσπαθούν να προβάλλουν (rebrand) τον εαυτό τους με μία επίφαση νεωτερικότητας». Αναδεικνύεται από τα παραπάνω μία σημαντική τάση ανάμεσα στους Κινέζους κριτικούς της αρχιτεκτονικής που θα μπορούσαμε να κωδικοποιήσουμε ως «δικαίωση του αστικού μοντέλου». Οι Κινέζοι αρχιτέκτονες και διανοούμενοι, με άρθρα τους σε διεθνή περιοδικά και καταλόγους εκθέσεων, πέραν του να ασκούν κριτική στο Great Leap Forward, εξάρουν επί της ουσίας το μοντέλο ανάπτυξης που ακολούθησε η χώρα τους τα τελευταία τριάντα χρόνια. Όταν σπάνια ασκήσουν κριτική, οι χαρακτηρισμοί τους είναι διστακτικοί και διακριτικοί, χωρίς να είναι προφανές αν πρόκειται συγκαλυμμένη κριτική σε ένα ανελεύθερο περιβάλλον ή πράγματι, η κινεζική μητρόπολη έχει παγιωθεί ως φαντασιακή εικόνα. Η κινεζική οπτική Στα πλαίσια μιας ανερχόμενης και πασίδηλης αναζήτησης αστικής και πολιτιστικής ταυτότητας, τόσο οι διανοούμενοι όσο και οι αρχιτέκτονες βλέπουν την Shenzhen ως προπομπό και κορωνίδα της Κινεζικής πόλης. Το επιτυχημένο παράδειγμα της Shenzhen διέδωσαν και άλλες EOZ (μικρότερες ή και μεγαλύτερες) που ιδρύθηκαν σε ένα μεγάλο αριθμό πόλεων. Θεωρείται ότι η αξία του πειράματος της Shenzhen δεν έγκειται στην δημιουργία μιας νέας πόλης αλλά στην εφεύρεση του «Σοσιαλισμού με κινεζικά χαρακτηριστικά», δηλαδή της κομμουνιστικής εκδοχής ενός παγκοσμιοποιημένου καπιταλιστικού μοντέλου.80 Αυτό τουλάχιστον ισχυρίζεται ο Jiang Jun με το άρθρο του στο Volume, όπου κάνει μία αστική ιστορική αναδρομή, χωρίζοντας όλη την κινεζική ιστορία σε 8 τμήματα και παρουσιάζοντας τις πιο σημαντικές αλλαγές που σημάδεψαν και ανέδειξαν την κάθε περίοδο, κινούμενος ανάμεσα στο δίπολο αυστηρός έλεγχος και laisser faire81, προσπαθώντας να αποδείξει ότι η εμπορική και επιχειρηματική ελευθερία ήταν συνήθως περιορισμένη σε «ειδικές ζώνες» όπως αυτή του Canton κατά την δυναστεία των Qing (14ος-19ος), ή την αποικιακή Shanghai. Θεωρεί ότι η Shenzhen σημαδεύει την περίοδο της μεταρρύθμισης από το 1978 ως το 1997, προετοιμάζοντας μία γενικευμένη οικονομική έκρηξη και επαναλαμβάνει την ιστορία της ίδρυσης και της ανόδου της Shenzhen μέσα από διαδικασίες που υπήρξαν καινοτόμες για την κομμουνιστική Κίνα και αργότερα διαδόθηκαν στις υπόλοιπες πόλεις. Ωστόσο μένει παγιδευμένος σε γενικόλογες και τυποποιημένες εκφράσεις περί αρμονικής κοινωνίας και διεθνών προτύπων που εφαρμόζονται με κινεζικά χαρακτηριστικά. Ένας άλλος αρθρογράφος, ο Wang, παρομοιάζει την ανάπτυξη στην Κίνα με το φύτρωμα των σπόρων του μπαμπού μετά την βροχή. Θεωρεί ότι οι Δυτικές μητροπόλεις παρουσιάζουν μια παγιωμένη μορφή ενώ οι κινεζικές έχουν ακόμα διαφορετικές δυνατότητες. Η νέα κινεζική αρχιτεκτονική είναι μια προφανής συνέχεια της Δυτικής μεταμοντέρνας (τότε στα μέσα του 90) μόδας. Όμως, το κινεζικό μεταμοντέρνο δεν είναι μια μόδα ή ένα στυλ. Είναι, πολύ περισσότερο, 80/ Neville mars, 2008 81/ γαλλικά στο πρωτότυπο.

μια επιλογή ύπαρξης σε μια νέα κατάσταση. Υπάρχουν φυσικά ερωτήματα που προκύπτουν από την κλίμακα της μεταμόρφωσης των πόλεων, λάθη τα οποία δεν διορθώνονται και συχνά ενοχλούν τους ανθρώπους. Αλλά βλέπει σε αυτή την ενόχληση, την δυνατότητα για εξερεύνηση, που κατά την γνώμη του, κάνει την κινεζική αρχιτεκτονική «τόσο ενδιαφέρουσα». Ο Ma Qingyun, που εξελίσσεται σε σημαντικό θεωρητικό της σύγχρονης κινεζικής αρχιτεκτονικής82, θεωρεί ότι η Κίνα παρουσιάζεται μέσα από τρεις πόλεις, αντιπροσωπευτικές συνολικά της νέας αστικής πραγματικότητας. Οι τρεις πόλεις σχηματίζουν ένα Δέλτα, εννοιολογικά, αποτελώντας η καθεμία μία άλλη κορυφή του τριγώνου. Το Πεκίνο έχει την ιστορική του κληρονομιά83, ενώ η Shanghai τις διεθνείς της σχέσεις και τον αποικιακό της χαρακτήρα84. Η Shenzhen από την άλλη, έχει διαλέξει το αρχιτεκτονικό πεδίο, δημιουργώντας νέες αρχιτεκτονικές φόρμες και τοπία, που δεν βλέπουμε στις πόλεις της κινεζικής ενδοχώρας. Χαρακτηρίζεται από τις τεράστιες μεταβολές στα προγραμματικές συνιστώσες (κτηριολογικά προγράμματα) σε ένα περιορισμένο χώρο, διαρκή αναδιαμόρφωση των μοντέλων που χρησιμοποιούνται (types generiques), γρήγορη ανανέωση των κτιρίων, ποικιλία στα θέματα του τοπίου και μια τάση για παγκόσμιο ανταγωνισμό. Η Shenzhen, περιγράφεται σαν μια πόλη που ακολουθεί πλήρως ένα ρυθμιστικό πολεοδομικό σχέδιο, δεν είναι παρά «μια διαστρωμάτωση σε λωρίδες» και ταυτόχρονα μια πόλη λογική, αποτελεσματική και όμορφη μέσα στην μοναδικότητα της, μια πόλη μανιφέστο του τεχνητού.

Την στάση αυτή των Κινέζων διανοούμενων είχε σχολιάσει πολύ νωρίς, από το 1996, ο Michael Leaf, λέγοντας ότι «οι παρατηρητές των αλλαγών στις πόλεις της Νότιας Κίνας έλκονται εύκολα από την αφήγηση του θριαμβικού καπιταλισμού [...] ωστόσο συχνά φορούν ιδεολογικές παρωπίδες που περιορίζουν την αντίληψη για τα όσα συμβαίνουν σήμερα στην Κίνα».85 COER – η Πόλη της Λήξης και της Αναγέννησης Πραγματοποιώντας μία τελευταία στάση πριν το κλείσιμο του κεφαλαίου αυτού, θα πρέπει να αναφερθούμε σε μία πρόσφατη θεωρητική τάση που αποκρυσταλλώθηκε στην τελευταία Biennale αρχιτεκτονικής που πραγματοποιήθηκε στην Shenzhen το 2007. Στα πλαίσια της δημιουργίας ενός πολιτιστικού πεδίου, αλλά και την αυξανόμενη αγωνία για την αρχιτεκτονική παραγωγή, το 2005 πραγματοποιήθηκε η πρώτη biennale της Shenzhen, η πρώτη μεγάλη έκθεση σε σχέση με την αρχιτεκτονική και τον αστικό σχεδιασμό στην Κίνα, με θέμα ήταν Open City, Open Door! Ένας τίτλος που αφηγείται με τέσσερις λέξεις την φαντασιακή θέσμιση και την οντολογία της ίδιας της πόλης. Το 2007, η biennale επαναλήφθηκε σε 82/ Επιμελητής της biennale του 2007 83/ Παρομοιάζεται με πίνακας, όπου εξηγεί ότι αντίθετα με ότι νομίζουμε, ο κάναβος και το ιπποδάμειο, δεν εκφράζουν στην πραγματικότητα μια ισότητα και ισοτιμία σχέσεων στον χώρο, αλλά αντίθετα, ο αστικός χώρος είναι βαθύτατα ιεραρχημένος 84/ Αναγκασμένη ανέκαθεν να προσαρμόζεται στις μεταβαλλόμενες τοπολογικές συνθήκες του Δέλτα του ποταμού Γιανγκτζέ, αποτελεί μια πόλη, ευπροσάρμοστη σε κάθε ηγέτη και κάθε εποχή. Ως, εκ τούτου, ο ιστός αποτελεί ένα παλίμψηστο των διαφορετικών αφεντών της περιοχής.

85/ Leaf, 1996

ιστοριογραφία || 111

110 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

συνδιοργάνωση όμως με το Hong Kong, προφανώς σε ένδειξη της αυξανόμενης αλληλεπίδρασης των δύο πόλεων και της αναζήτησης μίας κοινής ταυτότητας για το μέλλον. Άλλωστε, το δίδυμο Shenzhen - Hong Kong, μπορεί να ξεκίνησε στη βάση μιας παρασιτικής σχέσης αλλά τελικά, έφτασε σε μία σχέση ισότητας και ισοδυναμίας. Το αστικό περιβάλλον της Shenzhen αντέγραφε σε εικονογραφικό επίπεδο αυτό του Hong Kong σε σημείο σήμερα να μπορούμε να ισχυριστούμε ότι το δίδυμο μοιάζει περισσότερο με μία ενιαία μητρόπολη που χωρίζεται από ένα ελεγχόμενο σύνορο, (και μάλιστα με πολύ λιγότερες διαφορές απ’ ότι το π.χ. το Βερολίνο), παρά με δύο ξεχωριστές αστικές οντότητες. Δεν αποτελεί μυστικό άλλωστε ότι βρίσκεται σε φάση θεσμικού σχεδιασμού μία μελλοντική ένωση των δύο μητροπόλεων σε μία ενιαία μεγάπολη με πληθυσμό 17 εκατομμυρίων. Το πιο σημαντικό συμπέρασμα που μπορεί να αντλήσει ο παρατηρητής από την Biennale του 2007 δεν είναι ασφαλώς το εξαιρετικό επίπεδο της αρχιτεκτονικής του κριτικού τοπικισμού που αναπτύσσουν γραφεία νέων αρχιτεκτόνων με έδρα συχνά την Shenzhen. Στα πλαίσια των συζητήσεων (στρογγυλής τράπεζας) που πραγματοποιήθηκαν κατά την διάρκεια της οργάνωσης, εντοπίζει κανείς την ανάδυση μίας νέας αρχιτεκτονικής θεωρίας, που βρίσκεται ακόμη στα σπάργανα από την πλευρά μιας ολοκληρωμένης θεωρητικής τεκμηρίωσης αλλά αναμφίβολα αποτελεί κυρίαρχο ρεύμα στην Κίνα εδώ και δεκαετίες. Η συνεχιζόμενη πρακτική της αβεβαιότητας στην αρχιτεκτονική έχει γίνει βίωμα δομή και εργαλείο τόσο για τους κατοίκους αλλά ακόμα και για τους αρχιτέκτονες. Αναφέρομαι στην πρακτική της διαρκούς ανανέωσης, και των διαρκώς προσωρινών προγραμμάτων και κατασκευών. Η θεωρητική θέσμιση μιας τέτοιας πρακτικής εκφράζεται ήδη από το όνομα της Biennale City of Expiration and Regeneration –η Πόλη της Λήξης και της Αναγέννησης.

Curatorial Urbanism O Ma Qingyun, επιμελητής της Biennale, εξηγεί το θεωρητικό υπόβαθρο της Biennale, εκφράζοντας ταυτόχρονα τις πολύ σημαντικές μετατοπίσεις που έφερε η κινεζική νεωτερικότητα μέσω της αστικοποίησης της Κίνας στην αρχιτεκτονική θεωρία. Θεωρεί ότι ενώ, κυριαρχεί ακόμα μία αντίληψη για τον «εκπαιδευτικό ρόλο και του μόνιμου χαρακτήρα των κτηρίων, η πραγματικότητα δηλαδή οι συνθήκες παραγωγής της πόλης έχουν ξεπεράσει αυτή την παγιωμένη αντίληψη. Ισχυρίζεται ότι όπως όλα τα έμβια όντα έχουν ένα ορισμένο χρόνο ζωής μετά από τον οποίο πεθαίνουν, έτσι συμβαίνει με τις πόλεις και την αρχιτεκτονική. Αυτό που όπως μας λέει διαφέρει στην Shenzhen είναι ο χρόνος ζωής των κατασκευών και η περίοδος της αστικής ανανέωσης. Σε αντίθεση με άλλες πόλεις του κόσμου και της Κίνας όπου αυτό το φαινόμενο της ανανέωσης συμβαίνει κάθε δεκαετία, στην Shenzhen συμβαίνει κάθε τρία με πέντε χρόνια. Ωστόσο, οι άνθρωποι τείνουν να δένονται συναισθηματικά και δεν είναι έτοιμοι να συζητήσουν αυτή «ημερομηνία λήξης». Από την διαπίστωση αυτή, προχωρά στην διατύπωση –συνοπτικά μέσα στις συζητήσεις τις Biennale- της θεωρίας του curatorial urbanism (εκθεματική πολεοδομία). Η αναζήτηση της σωστής μετάφρασης του όρου, φέρνει στην επιφάνεια τα ερωτήματα και τις θέσεις που μεταφέρει ο όρος. Curator ονομάζεται, συνήθως, ο επιμελητής εκθέσεων. Είναι αυτός δηλαδή που διατυπώνει ένα ερώτημα, την οπτική

και το θέμα της έκθεσης, και στην συνέχεια συλλέγει και ξεχωρίζει τα έργα (τέχνης ή άλλα) που θα εκτεθούν στο κοινό. Η θέση του αυτή καθιερώνει μία ειδική σχέση με τα αντικείμενα (τα εκθέματα), τα υποκείμενα (το κοινό) και τα υπερκείμενα (δηλαδή την θεματική). Η εφήμερη υπόσταση του γεγονότος μιας έκθεσης, που περιορίζεται στην επένδυση των τοίχων ενός μουσείου, στα πλαίσια ενός καταναλωτικού πολιτισμού ή ενός πολιτιστικού καταναλωτισμού, έρχεται σε αντίθεση με τις αντιλήψεις που κυριαρχούσαν ως τώρα για την πόλη. Ο πολεοδόμος, ή μάλλον η πολεοδομία σαν αντικείμενο, παύει να θεωρεί την πόλη ως κοινωνικό κατασκεύασμα που εκτείνεται στον χρόνο. Αντίστροφα, αναλαμβάνει να διατυπώσει την νέα εικόνα της πόλης -εικόνα που έχει ελάχιστη περίοδο, 3 ως πέντε χρόνια, σύμφωνα με τον Ma Qingyun- ώστε η πόλη να συμβαδίζει με το περιβάλλον της και την καταστατική της υπόσταση που την υποχρεώνει να επανεφευρίσκει τον εαυτό της διαρκώς, ως μέθοδο αστικής συγκρότησης. Επιχειρώντας να μεταφράσουμε τον νεολογισμό curatorial urbanism, πρέπει να επιλέξουμε ανάμεσα στα σημαινόμενα του όρου, δηλαδή την επιμέλεια, την επιλογή, την επικοινωνιακή προβολή και τον εφήμερο χαρακτήρα. Ίσως, ένα αντίστοιχο, θα ήταν εφήμερη πολεοδομία, εφόσον, το πρώτο συστατικό επισημαίνει το προσωρινό, το μεταλλάξιμο, και το περιοδικό, ενώ η πολεοδομία με τις σημασίες που την περιβάλλουν έρχεται σε ευθεία αντιπαραβολή. Ο όρος μοιάζει καταχρηστικός και οξύμωρος, εμπεριέχει όμως τις αντιφάσεις της ξέφρενης κινεζικής αστικοποίησης. Η εφήμερη πολεοδομία, αντιμετωπίζει την πόλη ως ένα σύμπλεγμα σχέσεων, μοδών, συνηθειών και ευκαιριών που χρησιμοποιούν την πόλη χωρίς να εξαντλούν τα αποθέματα της. Περιστασιακά δημιουργεί μορφές αλλά μόνο για να αναδιαμορφωθούν και να μεταμορφωθούν στον επόμενο χρόνο, από ένα μελλοντικό πλέγμα σχέσεων και δεν χρειάζεται συγκεκριμένο προγραμματισμό. «Στην έρευνα μας μπορούμε να εκλάβουμε την πόλη ως έργο τέχνης. Αν δεν μας ανήκει και δεν εμπιστευόμαστε αυτόν που του ανήκει, αν αναγκαζόμαστε να την περιποιηθούμε και αν θέλουμε να της προσθέσουμε αξία, γινόμαστε επιμελητές, curators. O curatorial urbanism δεν είναι παρά η εξελισσόμενη σχέση μεταξύ της πόλης και εμάς»86. Αυτές οι διατυπώσεις, πιθανόν να μην αφορούν το σύνολο του πολεοδομικού σχεδιασμού στην Κίνα, αλλά απηχούν την σχέση που διαμορφώνουν οι αρχιτέκτονες και η κοινωνία με ένα κτισμένο περιβάλλον που αλλάζει πρόσωπο συνεχώς, σε ένα πεδίο διαρκών αστικών μεταλλάξεων. Μήπως η πόλη αποκτά έτσι τα χαρακτηριστικά μιας εφήμερης κατασκευής;

86/ Ma Qingyun

09

συμπεράσματα

114 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

συμπεράσματα || 115

116 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Συμπεράσματα Στην Κίνα, η καταστρεπτική μανία των περασμένων δεκαετιών και η `συστηματική κερδοσκοπία δημιούργησαν μία καινή αστική κουλτούρα που πράγματι είναι η νέα αστική συνθήκη. Η χρόνια υποτίμηση του ρόλου του αρχιτέκτονα σε αντιγραφέα – κατασκευαστή, αλλά και του κτιρίου ως ψευδεπίγραφης φαντασίωσης, δημιουργεί πράγματι μία νέα σχέση μεταξύ αρχιτεκτονικής και πόλης Η πόλη, ήταν ανέκαθεν φορέας μνήμης και κοινωνικής συνέχειας που βασιζόταν στην διάρκεια ζωής των κατασκευών της. Οι ανανεώσεις δεν έλειπαν αλλά αφορούσαν μέρος της και συνέθεταν ένα παλίμψηστο του παρελθόντος χρόνου. Στην πόλη της λήξης και της αναγέννησης, η πόλη παύει να είναι το πεδίο που μία κοινωνία οικοδομεί ένα σταθερό περιβάλλον. Η πόλη γίνεται ένα ακόμα καταναλωτικό προϊόν που αν αποτύχει ή μόλις ξεπεραστεί σβήνεται από την πόλη μην αφήνοντας καμία μνήμη. Τότε όμως η πόλη της Λήξης και της Αναγέννησης, το ιδεατό μοντέλο κινέζικης πόλης, είναι δραματικά όμοια με την πόλη της συλλογικής αμνησίας. Ίσως, παρ’ όλ’ αυτά, αυτή να είναι η συνθήκη της νέας κινεζικής πόλης, όπου θεσμίστηκε φαντασιακά, πάνω στην απαλοιφή του παρελθόντος. Είτε χτίζοντας πάνω του, είτε φεύγοντας μακριά του. Τότε, καταλήγει να φεύγει διαρκώς από κάθε παρελθόν, αναζητώντας διαρκώς τον εαυτό της. Διαστρέβλωση Η σύγχρονη ιστορία της Κίνας, και ακόμα περισσότερο της Shenzhen, εξηγούνται σε ένα μεγάλο βαθμό από το σχόλιο του Baudrillard, ότι «η μεγέθυνση (ανάπτυξη) εγκαινιάζει την πρόσβαση όλων σε ένα εισόδημα και σε ένα όγκο ανώτερων απολύτως αγαθών, αλλά το κοινωνικό χαρακτηριστικό είναι η διαδικασία διαστρέβλωσης που εγκαθιδρύεται στους κόλπους της μεγέθυνσης, είναι ο ρυθμός διαστρέβλωσης που λεπτεπίλεπτα δομεί την μεγέθυνση και τις δίνει το αληθινό της νόημα». 86 Πράγματι, η προσπάθεια για ένα καλύτερο επίπεδο ζωής, για ένα ολόκληρο έθνος, εκατομμύρια φτωχών αγροτών και ακτημόνων και η επιθυμία για διεθνή ισχύ, οδήγησαν μία από τις μεγαλύτερες κρατικές μεταρρυθμιστικές προσπάθειες που έχει δει ο κόσμος. Η προσπάθεια αυτή, όπως και προηγούμενες της κινεζικής ιστορίας, βασίστηκαν ιδιαίτερα στην δημιουργική καταστροφή, αναζητώντας νόημα σε μία κερδοσκοπική νεωτερικότητα. Στην διάλεξη αυτή δεν σταθήκαμε στα προβλήματα που προκάλεσε ή τις εσωτερικές αντιφάσεις του συστήματος αυτού. Προσπαθήσαμε να κατανοήσουμε πως μία συγκεκριμένη πόλη, που είναι άλλωστε και το πεδίο της αρχιτεκτονικής πρακτικής, μπορεί να έχει ουσιαστική επίδραση σε μια τέτοια διεργασία εθνικής κλίμακας. Η διάλεξη αυτή δεν ήταν διάλεξη πολεοδομίας, αν και αναφέρεται στη δημιουργία μίας κινέζικης πόλης. Προσπάθησε να εξηγήσει πως δεν μπορεί να υπάρξει συγκεκριμένη οικονομική και πολιτική πραγματικότητα χωρίς την παράλληλη φαντασιακή θέσμιση πραγματιστικών ή πλασματικών παραστάσεων για τις συνθήκες ζωής. Στη φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας συμμετέχει ως 86/ Baudrillard, 2008, σ.49

συμπεράσματα || 117

συμπεράσματα || 119

118 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

κεντρικό διαχειριστικό στοιχείο η οργάνωση και δόμηση του χώρου που εν τέλει καθορίζει την αστική πραγματικότητα. Οι φαντασιακές σημασίες, δηλαδή ένα σύνολο αξιολογήσεων και αντιλήψεων για τον κόσμο, αν και αόρατες, οργανώνουν την ζωή της κοινωνίας, αποτελώντας ένα πλέγμα ιδεών που διαμορφώνει συλλογικές επιθυμίες ή απέχθειες, ιεραρχήσεις και ιδεολογικές κατευθύνσεις. Το κοινωνικό φαντασιακό είναι η υποδομή των ιδεολογιών, των συνθημάτων και των προταγμάτων. Η φαντασιακή θέσμιση της Shenzhen Εξετάσαμε την πόλη Shenzhen, ως ερευνητικό παράδειγμα (case study), πράγμα που μας έδωσε την ευκαιρία αφενός να γνωρίσουμε μία άγνωστη εν γένει πόλη της σύγχρονης Κίνας, αλλά κυρίως να εντοπίσουμε τον ρόλο του κοινωνικού φαντασιακού στην παραγωγή της πόλης, και τον ρόλο της πόλης στην παραγωγή του κοινωνικού φαντασιακού. Όπως, διατύπωσε ο Eco, «σήμα ή σημείο είναι ότι μπορεί να εκληφθεί ως σημασιακό υποκατάστατο κάποιου άλλου πράγματος».87 Η θέση της διάλεξης αυτής, λοιπόν, είναι ότι η Shenzhen, λειτούργησε και λειτουργεί ως σημειωτική σύμβαση, θεωρώντας την πόλη ως σήμα που συσχετίζεται με το περιεχόμενο της. Αφενός, για την Κινεζική κοινωνία, ήταν το «σήμα» μιας ριζικής μεταρρύθμισης, και σήμαινε την ελπίδα για την απόκτηση ενός ανώτερου επιπέδου ζωής. Όπως και οι άλλες μητροπόλεις, ενδύθηκε τον «Μύθο της Ευημερίας», για τον οποίο μιλά ο Baudrillard. Αφετέρου, στο εξωτερικό, η Shenzhen ανέλαβε να σημάνει την νεωτερική προσπάθεια και να δείξει ότι η Κίνα έχει ένα σύγχρονο πρόσωπο να παρουσιάσει στο διεθνές περιβάλλον. Αργότερα, οι παραδοσιακά σημαντικές πόλεις, το Πεκίνο και η Shanghai ανέκτησαν τον ρόλο αυτό, χωρίς όμως να μειώνουν την σημασία της Shenzhen σε αυτή την νεωτερική διαδικασία εκμοντερνισμό της χώρας. Ενώ πιθανόν να μοιάζει απλοϊκή η προσπάθεια να αποδώσουμε σε μία και μόνο πόλη ένα τόσο ευρύ και σύνθετο ρόλο, αυτό της μεταρρύθμισης μίας κοινωνίας και εισαγωγής νέων προτύπων, αυτή η προσέγγιση δεν πρέπει να ξενίζει τον αναγνώστη. Η εργασία δεν τεκμηριώνει αλλά υποδεικνύει ένα ρόλο συμβολικό – ρόλο σημασιών, που καλείται να παίξει η Shenzhen όχι στο πραγματικό αλλά στο φαντασιακό επίπεδο. Είναι σημαντικό ότι και οι κινέζοι προσεγγίζουν την σύγχρονη ιστορία τους με ένα τέτοιο απλουστευτικό σχήμα. Η απλούστευση και η αφαίρεση άλλωστε, λειτουργούν ως πλαίσιο κατανόησης. Η εδραίωση του νέου φαντασιακού H Shenzhen συνεισέφερε στο να δημιουργηθεί, να ριζώσει και να διασπαρεί ένα νεωτερικό κοινωνικό φαντασιακό που οδήγησε τις εξελίξεις της σύγχρονης Κίνας, με αντίθετη όμως κατεύθυνση από ότι σε άλλες με άλλες περιπτώσεις της ιστορίας, Στην Ευρώπη οι εξελίξεις στις επιστήμες και το κοινωνικό πεδίο, οδήγησαν τις εξελίξεις στις οποίες το κράτος προσαρμόστηκε τελευταίο. Στην Κίνα, η νεωτερικότητα χαρακτηριζόταν από χαρακτήρα κρατικό. Προωθήθηκε από ένα ιδεολογικό πρόταγμα που επιβλήθηκε στην κοινωνία από το κράτος.

87/ Umberto Eco, 1989, σ.26

συμπεράσματα || 121

120 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Αυτό που επιχείρησε να δείξει η παρούσα εργασία είναι ότι μία πόλη, και κυρίως η εικόνα της αποτέλεσε το όχημα μιας προαποφασισμένης νεωτερικότητας. Όσο και αν επιμείνει κανείς ότι η κοινωνία ήταν έτοιμη μετά από τις κοινωνικές αναταράξεις των προηγούμενων δεκαετιών88, δεν μπορεί μην αντιληφθεί τον έλεγχο και την καθοδήγηση του νεωτερικού προτάγματος της Κίνας τα τελευταία τριάντα χρόνια. Αυτό έγινε εισάγοντας συστηματικά εφαρμογές και μοντέλα από το εξωτερικό όπως τα θεματικά πάρκα, το μοντέλο κατοικιών ή οι κοινοπραξίες. Παράλληλα, οι οικονομικές συνθήκες που κυριάρχησαν εκεί πρώτα πριν την υπόλοιπη Κίνα, έδωσαν την ευκαιρία για έναν εκτεταμένο πλουτισμό –το δίχως άλλο, με ασύλληπτες θυσίες σε ατομικό επίπεδο- δημιουργώντας την πιο ισχυρή έκφανση του κοινωνικού φαντασιακού. Το κεφαλαιοκρατικό σύστημα, πάντα βασιζόταν στον μύθο της προόδου και της ευημερίας. Πάνω σε αυτόν οικοδομήθηκε το «Κινεζικό Όνειρο». Η αρχιτεκτονική παραγωγή στην Shenzhen, συνόδευσε και συνηγόρησε στην φαντασιακή κατασκευή μιας μητρόπολης της ελπίδας. Για να δείξουμε την ιδιαίτερη σχέση μεταξύ κοινωνίας και αρχιτεκτονικής, θα δανειστούμε τα λόγια του George Bataille, γάλλου συγγραφέα και φιλοσόφου. Ο Bataille γράφει το 1929. «Η αρχιτεκτονική είναι η έκφραση της ψυχής των κοινωνιών, όπως ακριβώς η ανθρώπινη φυσιογνωμία είναι η έκφραση της ψυχής των ατόμων. Ωστόσο, αυτή η αναλογία αφορά ιδιαίτερα την «φυσιογνωμία» των επισήμων προσώπων, δηλαδή των ισχυρών. Στην πραγματικότητα, είναι μόνο η ιδανική ψυχή της κοινωνίας που έχει την ισχύ να διατάζει και να απαγορεύει που εκφράζεται στις αρχιτεκτονικές συνθέσεις. Έτσι, τα μεγάλα μνημεία οικοδομούνται σε βάθρα, αντιτίθοντας και επιβάλλοντας την λογική και το μεγαλείο της εξουσίας απέναντι σε οποιοδήποτε ενοχλητικό στοιχείο. Τα μνημεία εμπνέουν κοινωνική τάξη, ακόμα και φόβο.89 Εμείς θα συμπληρώναμε ότι η φαντασμαγορία και η ετεροτοπία εμπνέουν ελπίδα, και έχουν την δύναμη να κινητοποιούν μάζες πληθυσμού σε πρωτόγνωρες διαδικασίες. Συχνά βέβαια, την ελπίδα, μπορεί να συνοδεύει ο φόβος ή η ανάγκη και η εξαθλίωση, ο κρατικός αυταρχισμός και πολλά άλλα, πού όμως όλα μαζί και όχι ξέχωρα, συνθέτουν την πραγματικότητα. Μέσα από την ιστοριογραφία της πόλης επιχειρήσαμε να δείξουμε τον μηχανισμό κατασκευής και εδραίωσης μίας εικόνας στον διεθνή τύπο. Θεωρούμε ότι οι αντανακλάσεις αυτές της πόλης που φτάνουν ως εμάς, απηχούν ένα μέρος της πραγματικότητας, ή μάλλον αποκαλύπτουν το πλήθος από πραγματικότητες που περιλαμβάνει μία πόλη. Η σημασία της φαντασιακής θέσμισης της πόλης προκύπτει από τον ρόλο της στο κινεζικό νεωτερικό εγχείρημα. H Shenzhen, λειτουργώντας μέσα στο μητροπολιτικό σύστημα του Δέλτα του Ποταμού των Μαργαριταριών, ανέπτυξε σύντομα την δική της αυτόνομη ταυτότητα, η οποία διαδόθηκε σταδιακά

και στην υπόλοιπη Κίνα. Τόσο το πολεοδομικό μοντέλο της αστικής κερδοσκοπίας στη βάση της σύμπραξης τοπικής διαφθοράς και υπεράκτιων κεφαλαίων, όσο και η εξάπλωση του καταναλωτικού προτύπου σε αγροτικές κοινωνίες πέρασαν και σχηματοποιήθηκαν στην Shenzhen. Οι κινέζοι θεωρητικοί αναγνωρίζουν τελικά ένα φαντασιακό σύμπλεγμα μεταξύ Πεκίνου, Shanghai και Shenzhen, που διαμορφώνει την κινεζική αφήγηση περί νεωτερισμού και νεωτερικότητας. Θα κλείσουμε με τα παρακάτω λόγια, του Toddy90 νεαρού κινέζου συνομιλητή του αρχιτέκτονα Neville Mars. Συνοψίζουν την ισχύ του νεωτερικού φαντασιακού που οδηγεί στην διαμόρφωση μιας ριζικά νέας αστικής και κοινωνικής κουλτούρας, που οδηγεί στην οικοδόμηση νέων φαντασιακών σημασιών για ένα μεγάλο μέρος των εκφάνσεων της ζωής στην Κίνα. «Στην Shenzhen δεν υπάρχουν παλιά κτήρια, τα κατεδάφισαν. Ευτυχώς γιατί θα έρχονταν σε αντίθεση με την σύγχρονη αρχιτεκτονική. Δεν θέλουμε ιστορία εδώ. Την δημιουργούμε και είμαστε περήφανοι. Αυτός είναι ο πολιτισμός μας»

88/ Τις χρονιές 73-76 όταν το ραδιόφωνο ανακοίνωνε νέες οδηγίες από τον πρόεδρο Μάο, πράγμα συχνό, τα σημαντικότερα danwei συγκέντρωναν τους εργαζόμενους στην πλατεία Τιενανμεν. Έπρεπε να παρευρεθούν μετά την εργασία και να τοποθετηθούν στα σημαντικά ζητήματα, ακόμα και οι μητέρες με τα μωρά, προτού επιστρέψουν σπίτια τους [με το ποδήλατο] εξαντλημένες. Τέτοιες ιστορίες είναι πολλές, η επιθυμία να τελειώσουν μια κι έξω με την μιζέρια και τις ταπεινώσεις εξηγεί την εντυπωσιακή οικονομική έκρηξη. Η δημοκρατία και τα υπόλοιπα θα ακολουθήσουν. J-L Domenach, σ.

83 89/ Hollier, 1998

90/ Από τις συνεντεύξεις του Neville Mars (2008)

συμπεράσματα || 123

122 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Επίλογος Εδώ, θα ήταν λάθος να μην επισημάνουμε ορισμένα αποτελέσματα αυτής της εκστρατείας προς ένα νέο κοινωνικό φαντασιακό. Η γενικευμένη αστικοποίηση που θέλουν να αποδείξουν τα νούμερα, οι στατιστικές και οι εικόνες δεν σημαίνουν τίποτα χωρίς μία κριτική προσέγγιση. Ολοένα και περισσότερες μελέτες συζητούν το ριψοκίνδυνο της κινεζικής νεωτερικότητας, έτσι όπως εκφράστηκε τελικά. Η απερίσκεπτη, όσο και μαζική αστικοποίηση, μειώνει δραματικά την διαθέσιμη αγροτική γη, παραχωρώντας σε παραλλαγές του αστικού τοπίου, (ημιαστικές ζώνες, συγκροτήματα κατοικιών) ή σε υποδομές όπως αυτοκινητοδρόμους και βιομηχανίες. Η κατάσταση αυτή, επιβαρύνει ιδιαίτερα την αγροτική οικονομία και δυναμιτίζει τις δυνατότητες για διατροφική αυτονομία, λόγω της τάσης για ερημοποίηση για την οποία δεν ευθύνεται άμεσα ο άνθρωπος, αλλά και της αυξανόμενης ρύπανσης των ποταμών και του περιβάλλοντος από ασυνείδητες και κερδοσκοπικές πρακτικές. Παράλληλα, την σχετική ταξική ισότητα αντικατέστησαν οι έντονες ανισότητες μεταξύ αγροτικών και αστικών περιοχών, αλλά και μέσα στις πόλεις. Το τίμημα για την εκπληκτική αυτή τριαντακονταετία ανάπτυξης, εκφράζουν οι 70.000 διαδηλώσεις που έλαβαν χώρα στην Κίνα το περασμένο έτος, ενώ δεν πρέπει να ξεχνάμε τα γεγονότα της 4ης Ιουνίου 1989, στην πλατεία Τιεν αν μεν. Απότοκα αυτής της περιόδου μεταρρυθμίσεων ήταν μία σειρά κοινωνικών αλλαγών. Η άνοδος του καταναλωτικού τρόπου ζωής, συνδέθηκε με την αύξηση του βιοτικού επιπέδου, αλλά όπως επισημαίνει και η Merle, ήταν η μέθοδος εφησυχασμού της κοινωνίας απέναντι στην ανάπτυξη. Άλλωστε, όπως σημείωνε ο Guy Debord «το θέαμα είναι η συντήρηση της μη-συνείδησης εντός της πρακτικής μεταβολής των συνθηκών ύπαρξης»91. Η θεαματοποίηση της αστικής πραγματικότητας, ήταν ένα μέσο προς μία νέα τάξη πραγμάτων, στα πλαίσια ενός νεωτεριστικού προτάγματος. Η άνοδος του ατομισμού, είναι ένα άλλο νέο φαινόμενο. Για μια κοινωνία όπου ιστορικά και πολιτισμικά υπερισχύει το συλλογικό έναντι των προσωπικών επιδιώξεων είναι μια ριζική μετατόπιση. Η επιθυμία για πλουτισμό και επιτυχία, για αυτονομία και προσωπικές επιλογές, και η διευρυνόμενη σημασία του εαυτού, δομικό άλλωστε στοιχείο του φιλελευθερισμού (neoliberalism) καθοδηγεί τις εξελίξεις στην κινεζική κοινωνία, όπως αναλύεται εκτενώς από την σύγχρονη 91/ Debord, Η κοινωνία του Θεάματος, σ.23

«Η ανάτυξη είναι η υπέρτατη αξία» (Development is the absolute principle), Κρατική πινακίδα με το πρόσωπο του προέδρου Deng Xiaoping (φωτ. Urban China)

κοινωνιολογική έρευνα.92 Η κινεζική κοινωνία φαίνεται να έχει πέσει θύμα μιας τρέλας ανταγωνισμού. Η ελπίδα της κοινωνικής ανόδου φτάνει στα όρια ενός συλλογικής ψύχωσης που ξεκινά ήδη από την παιδική ηλικία93 τα φαινόμενα αυτά δεν μας προκαλούν έκπληξη, είναι συνηθισμένα στον Δυτικό κόσμο, αλλά η κινεζική περίπτωση, μπορεί να μας βοηθήσει στην κατανόηση της δικής μας πραγματικότητας. Την άνοδο του ατομισμού και του υλισμού, στο νέο αυτό περιβάλλον περιγράφουν εύστοχα οι αφηγήσεις των κατοίκων της Shenzhen. Η συγγραφέας Mian Mian παρομοιάζει την πόλη με ένα «υπαρξιακό κενό, αυτό το μέρος χωρίς ιστορία, χωρίς οικογένεια ή δεσμούς, μετατράπηκε σε μια κανιβαλική κοινωνία. [Οι άνθρωποι] κυνηγούν μόνο την καριέρα τους, [αφού στην Κίνα πολλοί] ξεκινούν να κυνηγούν το χρήμα για να πραγματοποιήσουν το όνειρο τους, αλλά όσο περισσότερα χρήματα βγάζουν απομακρύνεται το όνειρο. Στο τέλος το όνειρο χάνεται και μένουν μόνο τα χρήματα [...] Όλοι θέλουν να βγάλουν πολλά λεφτά και μετά να φύγουν, και αυτό διαμορφώνει την ατμόσφαιρα της πόλης».94 «Η Shenzhen δεν σε κάνει να αισθάνεσαι σπίτι σου γιατί οι άνθρωποι τρέχουν διαρκώς, παρασυρμένοι σε μία εργασιομανία, οι προσωπικές σχέσεις μοιάζουν με τις επαγγελματικές, αλλά και πάλι, η Shenzhen είναι το μέρος για να μείνεις και να αγωνιστείς. Αν έχεις λιγότερες ικανότητες καλύτερα να μην έρθεις σε αυτή την πόλη. Η πόλη δεν συγχωρεί έλλειψη ικανοτήτων ή αποφασιστικότητας».

-Liang Xiaowu93 Μέσα από την έρευνα αυτή, έγινε εν τέλει, με απόπειρα κατανόησης του σύγχρονου –αλλά και διαχρονικού- φαντασιακού περί αστικού χώρου. Το παράδειγμα, ήταν η Κίνα και η Shenzhen, ωστόσο, οι διαδικασίες που συμβαίνουν και στον υπόλοιπο κόσμο έχουν σημαντικές ομοιότητες παρά τις επιφανειακές διαφορές μεταξύ των κοινωνιών. Θα πρέπει όμως εδώ να διατυπωθούν ορισμένα ερωτήματα που δεν λύθηκαν ή γεννήθηκαν μέσα από αυτήν την έρευνα. Πού θα οδηγήσει αυτή η αστικοποίηση; Τί συνέπειες θα έχει για την ιστορική και πολιτισμική συνέχεια των κοινωνιών αυτός ο ξεριζωμός από παραδόσεις και τόπους; Θα καταφέρει να οικοδομήσει η Κίνα ένα πολιτικό πεδίο; Δηλαδή να διαμορφώσει πολίτες; Ή θα ενταθεί περαιτέρω η άνοδος της σημασίας του υποκειμένου, εις βάρους του όπου κοινωνικού και αστικού πεδίου; Ως που μπορεί να φτάσει η δικαιολόγηση της ασυδοσίας και της κερδοσκοπίας από τους αρχιτέκτονες και τους θεωρητικούς; Και τί συνέπειες θα έχει για το άτομο και την κοινωνία η κατάργηση της σταθεράς ότι το περιβάλλον αποτελεί μία σταθερά; Ότι δηλαδή η πόλη και η αρχιτεκτονική αλλάζουν πιο αργά από τις ανθρώπινες γενιές, που έδινε ως τώρα στην πόλη δομικό χαρακτήρα για την διαμόρφωση της ταυτότητας των κατοίκων της; Τις απαντήσεις αν όχι τα επιστημονικά πεδία, θα δώσει σίγουρα ο χρόνος.

92/ Aihwa Ong, Li Zhang et al,, 2008 93/ Domenach, 2008, σ.46 94/ TOO x Shenzhen, 2007

10

παράρτημα

126 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Το σύμπλεγμα της κεντρικότητας Η Κίνα, zhong-guo στα κινέζικα, που σημαίνει η αυτοκρατορία του κέντρου (l’empire du milieu), χαρακτηρίζεται από την συναίσθηση μιας κεντρικότητας, που τίθεται σε ένα σύστημα κοσμολογικό, πολιτικό και γλωσσικό. 95 Οι αναταράξεις της σύγχρονης εποχής, που οφείλονται στην επαφή με την Δύση και στους διαδοχικούς πολέμους, έρχονται να κλονίσουν συθέμελα αυτό το πολιτιστικό βάθρο. Το αναγκαστικό άνοιγμα ενσωματώνει την Κίνα εφεξής στον παγκόσμιο χάρτη, όπου δεν κατέχει πια παρά μια περιθωριακή και περιφερειακή θέση. Το σοκ είναι πολύ πιο βίαιο απ’ ότι αυτή η χωρική περιθωριοποίηση καθώς πολλαπλασιάζεται από την ξαφνική αντίληψη ενός διαφορετικού χρόνου. Η ιστορία του κόσμου στον οποίο συνυπάρχει πλέον η Κίνα, αναδεικνύει την καθυστερημένη κατάσταση της. Από την αρχή της, η κινέζικη νεωτερικότητα ήταν αναγκασμένη να προσπαθεί να καλύψει το χαμένο έδαφος και να προφτάσει την Δύση, ελπίζοντας να επανακτήσει την χαμένη της κεντρική θέση στον κόσμο. Η γειτονική Ιαπωνία, πέρασε επίσης από τα ίδια στάδια, με ορισμένες δομικές διαφορές. Ενώ υστερούσε ήδη σε τεχνολογικό επίπεδο, για δύο αιώνες εξαιρετικά σημαντικούς για την Δύση, (1636-1853) έκλεισε τα λιμάνια της και οδηγήθηκε σε ένα δηλωμένο απομονωτισμό. Όμως, το 1868 η δυναστεία των Meiji δημιούργησε τις πολιτικές προυποθέσεις για έναν εκσυγχρονισμό καθοδηγούμενο από το κράτος. Η ραγδαία ιαπωνική νεωτερικότητα, επηρέασε τελικά την Κίνα, με τον Σίνο-Ιαπωνικό πόλεμο, που οδήγησε στην συνείδηση της τεχνολογικής υστέρησης και της ανάγκης για επιβολή. Ακόμα και αν η κοινωνία δεν καθορίζει την τεχνολογία, μπορεί μέσω του κράτους να καταπνίξει την εξέλιξη της. Ή από την άλλη, πάλι μέσω του κράτους μπορεί να επιδωθεί σε μία επιταχυνώμενη διαδικασία τεχνολογικού εκσυγχρονισμού ικανού να αλλάξει την μοίρα της οικονομίας της στρατιωτικής δύναμης και της κοινωνικής ευημερείας μέσα σε λίγα χρόνια. Πράγματι, η ικανότητα ή ανικανότητα των κοινωνιών να κυριαρχούν στην τεχνολογία –και ιδιαίτερα στις τεχνολογίες που είναι στρατηγικής σημασίας για κάθε ιστορική περίοδο- ενπολλοίς διαμορφώνει το πεπρωμένο τους, σε τέτοιο σημείο ώστε να μπορούμε να πούμε ότι ενώ η τεχνολογία δεν καθορίζει αφ’εαυτού την ιστορική εξέλιξη και την κοινωνική αλλαγή, αλλά ότι η τεχνολογία ή η έλλειψη της ενσαρκώνει την ικανότητα των κοινωνιών να μεταλλάσονται.96 95/ Ο Zhang Yinde (2007) αναλαμβάνει να διελευκάνει το μυθολογικό στοιχείο. Η εγκαθίδρυση της αυτοκρατορίας το 221 πΧ σε μία τεράστια έκταση για τα δεδομένα της εποχής, εξασφάλισε την ενότητα της χώρας και συνέβαλε στην δημιουργία της εικόνας του «υιού του ουρανού» (tianzi), ηγεμόνα αλλά και διαμεσολαβητή του Κόσμου που συνδέει την Γη με τον Ουρανό και εγγυάται την ισορροπία του κόσμου. «Η έκφραση tianxia, που σημαίνει κυριολεκτικά «κάτω από τον ουρανό», θα ορίζει επί μακρόν το πεδίο του αυτοκράτορα, τοποθετεί στο περιθώριο τον υπόλοιπο κόσμο [που δεν κυβερνά ο αυτοκράτορας] όπου κυριαρχεί το χάος και η βαρβαρότητα. Η κατάκτηση αυτών των περιοχών δικαιολογείται αφού φέρνει την τάξη και τον [εκ]πολιτισμό, που ενσαρκώνονται σε μια κεντρική διοίκηση και μία κοινή γραφή». Η Κίνα διατηρώντας επί αιώνες και διευρύνοντας τα σύνορα και την ισχύ της, εδραίωσε μια οπτική συνόλου στην οποία κυριαρχεί. Οι κινέζοι θεωρούσαν τον εαυτό τους το κέντρο του κόσμου.

96/ Castells, The rise of the Network Society, σ. 7 τόμος 1 (1996)

παράρτημα || 127

Όλες οι προσπάθειες ανάκαμψης του εικοστού αιώνα χαρακτηρίζονται από μια σειρά παράδοξα και υπερβολές, που σχετίζονται με την χαμένη κεντρική θέση. Οι συνταγματικές αλλαγές και τα πολιτικά κινήματα, εκφράζουν την ανυπόμονη επιθυμία να ευθυγραμμιστεί η Κίνα με την Δύση. Το σύμπλεγμα ανωτερότητας της κεντρικής θέσης και η συνείδηση της κατωτερότητας, οδηγεί τις επιλογές της Κίνας, σε ένα φαντασιακό επίπεδο, καθώς προσπαθεί αμέσως να βρεθεί αμέσως στην παγκόσμια πρωτοπορία. Αυτή η επιθυμία να αντιμετωπισθεί ως ισότιμη από τις άλλες μεγάλες δυνάμεις που την καταδυνάστευαν (Ιαπωνία, ΗΠΑ, Ευρώπη) την οδηγεί στο κυνήγι μιας ουτοπίας. Η προσπάθεια για συνταγματική μοναρχία μετά το κίνημα των 100 ημερών που εγκαταλείφθηκε τελικά, η Δημοκρατία του 1911, και το Κομμουνιστικό καθεστώς που εδραιώθηκε το 1949, είναι τρεις θεσμικές αλλαγές που αντέγραψαν τα πιο προοδευτικά και προχωρημένα πολιτικά μοντέλα της εποχής τους: την αγγλική και ιαπωνική συνταγματική μοναρχία, την αμερικανική δημοκρατία μετά και αργότερα την σοβιετική ένωση. Στο ίδιο πλαίσιο, το Μεγάλο Άλμα Εμπρός97 κρυφοκοιτούσε την [βιομηχανική] Αγγλία και τις ΗΠΑ, και είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα της τάσης για ιδεολογικές επιδιώξεις. Καμια άλλη χώρα δεν ήταν ικανή να απελευθερώσει μια τέτοιας μαζικότητας μετακίνηση πληθυσμών για να προφτάσει τις ανεπτυγμένες χώρες, όμως με μέσα αναχρονιστικά, προβιομηχανικά παράλογα και αντιεπιστημονικά.98 Αυτή η ξέφρενη κούρσα ενώνει την ψευδαίσθηση της πορείας προς ένα καλύτερο μέλλον με το όνειρο να ξαναβρεί την αρχαία θέση υπεροχής. Υπό αυτό το πρίσμα η πολιτιστική επανάσταση εξυπηρετεί σε αυτή την επιστροφή. Ένας ψυχολογικός λόγος που προκάλεσε την ρίξη με την ΕΣΣΔ ήταν η υπόχωρηση της έναντι του καπιταλισμού [μετά Στάλιν]. Έτσι, εμποδίζοντας την επάνοδο του καπιταλισμού, η Κίνα θεωρούσε ότι διατηρείται στην αβανγκαρντ της επανάστασης αλλά και της Ιστορίας. Η νοσταλγία της κεντρικότητας είχε σαν αποτέλεσμα διάφορες συνέπειες που φωτίζουν την σύγχρονη κίνα. Μία από αυτές είναι «η μίξη του ανώτερου με το κατώτερο». Η επιτυχία της κομμουνιστικής επανάστασης είχε σαν συνέπεια οι παράμετροι της κοινωνικής εξέλιξης (developpement social) να παραμείνουν στάσιμες, παράδοξο που εξηγείται από την απόσταση «ανάμεσα στις προσδοκίες των μαζών που απαντούν στο κάλεσμα της επανάστασης και στην πραγματικότητα που αποκαλύπτεται μετά από αυτήν»,δηλαδή μεταξύ του ιδανικού στο οποίο στοχεύει το μοντέλο του κομμουνισμού και την πραγματικότητα. Η Κίνα, για ένα μεγάλο μέρος του εικοστού αιώνα, και όσο ακόμα ζούσε ο Μάο, απείχε από την διεθνή πραγματικότητα, όντας ένα εσωστρεφές καθεστώς 97/ Το Μεγάλο Άλμα Εμπρός είχε σαν στόχο να φέρει την Κίνα στην ίδια κλίμακα παραγωγής χάλυβα με την Αγγλία και τις ΗΠΑ, όμως το σύστημα παραγωγής απέτυχε τραγικά. Η ιδέα ότι κάθε βιοτεχνία και κάθε χωριό μπορούσε να παράγει χάλυβα με προβιομηχανικά μέσα, επιβλήθηκε χωρίς προετοιμασία και οδήγησε μέσα σε ένα χειμώνα σε 20 εκατομμύρια νεκρούς λόγω πείνας, καθώς το εργατικό δυναμικό απασχολήθηκε στην χαλυβουργία, που και αυτή απέτυχε παταγωδώς.

98/ Zhang Yinde, “La sinite: l’identite chinoise en question”, 2007, σ.308

παράρτημα || 129

128 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

και επηρεάζοντας ελάχιστα την παγκόσμια οικονομία. Ωστόσο, οι κινεζικές ιδέες για την πρόοδο στους τομείς της ανάπτυξης και της πολιτικής σκέψης προέρχονταν από την Δύση. Κατά την μαοική περίοδο (1949-1976) το κράτος ήταν εξαιρετικά επηρεασμένο από το μοντέλο του σοβιετικού εκσυγχρονισμού και εκβιομηχάνισης επιδιώκοντας την αυτοδυναμία μέσω της βιομηχανικής αυτονομίας. Η Κίνα αναζητούσε την πολιτική απελευθέρωση από την Δύση μέσω της αυτόνομης ανάπτυξης στην βιομηχανία και την οικονομία, στο περιθώριο ή και εκτός του παγκόσμιου κεφαλαιοκρατικού συστήματος. Και ενώ στόχος ήταν η απελευθέρωση από τις φεουδαρχικές δομές του παρελθόντος, στους Τέσσερεις Εκσυγχρονισμούς δεν περιλαμβανόταν η δημοκρατία. Σε αυτό το περιβάλλον οι στρατευμένοι διανοούμενοι προωθούσαν την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας για την ενδυνάμωση της κινέζικης σοσιαλιστικής οικονομίας ενώ την ίδια στιγμή επιτέθηκαν σε ότι άνηκε στην παράδοση θεωρώντας πως ό,τι είχε σχέση με αυτήν (έθιμα, κοινωνικές δομές, πολιτισμός) ήταν άρρηκτα συνδεδεμένο με το φεουδαρχικό παρελθόν. Υπό το ίδιο πρίσμα πρέπει να αντιληφθούμε και την σύγκρουση ανάμεσα στην παράδοση και την νεωτερικότητα. Από την μία, το σύμπλεγμα της υπεροχής (centralite) προτρέπει σε αντίσταση ενάντα στην εξέλιξη του κόσμου και από την άλλη οι χαμένες ευκαιρίες για εκσυγχρονισμό επιτείνουν την αίσθηση της υστέρησης και δημιουργούν μια βαριά ατμόσφαιρα, δημιουργώντας σταδιακά την βεβαιότητα ότι η παράδοση θα πρέπει να απορριφθεί προκειμένου να καταφέρει η Κίνα να βρει την χαμένη της θέση στον κόσμο. Έτσι, η πολιτιστική επανάσταση, κάλεσε και επέβαλε, την καταστροφή του παρελθόντος, υλικού και πνευματικού, προκειμένου να οικοδομήσει μια νέα κοινωνία, απαλλαγμένη από τις δομές του παρελθόντος που υποτίθεται ότι κρατούσαν την Κίνα στάσιμη. Εδώ, δεν παρατηρούμε μόνο την καταστροφή των συμβόλων των προηγούμενων καθεστώτων (της Αυτοκρατορίας), που είναι συχνό φαινόμενο, προκειμένου να θεσμιστεί και φαντασιακό, η νέα πολιτική πραγματικότητα. Αλλά, βλέπουμε την απόρριψη του παρελθόντος συλλήβδην, γιατί θεωρείται τροχοπέδη της συλλογικής προσπάθειας για ευημερία και αυτο-θέσμιση. Η πολιτιστική επανάσταση είχε σαν στόχο την καταστροφή της παράδοσης για την οικοδόμησης μίας νέας σοσιαλιστικής κοινωνίας. Οι παλιές ιδέες, έθιμα, πρακτικές και πολιτισμός έπρεπε να αντικατασταθούν από σοσιαλιστικά αντίστοιχα τους, ώστε η Κίνα να οικοδομήσει την σοσιαλιστική νεωτερικότητά της.

Η κινεζική νεωτερικότητα Προκειμένου να προχωρήσουμε στην μελέτη κινεζικής αστικοποίησης θα μελετήσουμε το ιδεολογικό υπόβαθρο και τις προεκτάσεις της νεωτερικότητα στην Κίνα, και θα επιχειρήσουμε την εφαρμογή της θεωρητικής αυτής περιοχής ως εργαλείο κατανόησης ενός σύγχρονου αστικού φαινομένου. Η νεωτερικότητα στην ανατολική Ασία και την Κίνα. Οι χώρες της Άπω Ανατολής, ακολούθησαν διαφορετικές πορείες προς την σύγχρονη εποχή, που είχαν ωστόσο χαρακτηριστικά νεωτερικότητας. Δηλαδή ριζικές μεταμορφώσεις της κοινωνίας, του πολιτισμού και των παραγωγικών δομών. Αυτό που προβάλει ως ερώτημα σε μία εξέταση της πορείας τους, είναι ο λόγος και ο τρόπος για τους οποίους ενεπλάκησαν σε ένα νεωτερικό πρόταγμα. Αυτές τις διευρύνσεις του όρου, προκειμένου να συμπεριληφθούν φαινόμενα εκτός της Δυτικοευρωπαϊκής νεωτερικότητας, ο Taylor τις ονομάζει «εναλλακτικές νεωτερικότητες». 95

95/ Στο Modernities : a geohistorical interpretation, ο Taylor μιλάει για την νεωτερικότητα της εποχής μας, που ονομάζει περιεκτικά «Αμερικανοποίηση». Στο διαμοιρασμένο μεταπολεμικό Βερολίνο, εξηγεί, η αμερικανοποίηση των νεαρών γερμανών, δεν έγινε μέσω των θεσμών, των δασκάλων ή του στρατού για παράδειγμα, αλλά εκτός του πλαισίου που αναλάμβανε συνήθως την διαμόρφωση του κοινωνικού φαντασιακού. Τα αμερικάνικα αγαθά, ήταν το επικοινωνιακό μέσο για το αμερικανικό τρόπο ζωής και όνειρο. Η κυρίαρχη δύναμη της Αμερικής είναι η έξω-πολιτική γοητεία της. Η ίδια διαδικασία, όπου ο αμερικάνικος τρόπος ζωής διείσδυσε στις καθημερινές ζωές αλλάζοντας βήμα βήμα το καθιερωμένο πλαίσιο, συνέβη και στις υπόλοιπες χώρες που δεν ήταν υπό έλεγχο. Ορίζει λοιπόν την αμερικανοποίηση (ή εξαμερικανισμό) ως την προβολή της αμερικανικής αστικής κοινωνίας προκειμένου να δημιουργήσει μια νέα μορφή νεωτερικότητας. Στα πλαίσια της ακαταμάχητης γοητείας του αμερικανικού καταναλωτισμού εντάσσεται και η απόφαση της Κίνας, να γίνει ο τρίτος κατασκευαστής αυτοκινήτων ως το 2010 (τότε το 1999). Την στιγμή που η ευρωπαϊκές χώρες αναζητούσαν την λύση στα αστικά τους προβλήματα στο ποδήλατο, η Κίνα το εξόριζε, στο βωμό της ανάπτυξης. Σε αυτή την απόφαση, έπαιξαν σημασία τρεις βασικοί παράγοντες. Τα ατελείωτα περιθώρια κέρδους σε μία αγορά εκατοντάδων εκατομμυρίων νέων καταναλωτών, οι γεωστρατηγικές επιλογές, καθώς από μία αυτοκινούμενη κοινωνία πέρναγε ο δρόμος προς μία Κίνα παγκόσμιας οικονομικής ισχύος, αλλά και η γοητεία που ασκεί το αυτοκίνητο σε μία κοινωνία που θέλει να είναι μοντέρνα. Το αυτοκίνητο, το ιδιόκτητο διαμέρισμα ή τα ρούχα, αποτελούν πολύ ισχυρά σύμβολα, και έχουν συχνά μεγαλύτερη πειθώ από τα πολιτικά μέσα. Προ ημερών (25.02) και εν μέσω οικονομική κρίσης ανακοινώθηκε ότι πέτυχε να είναι πρώτη στην κυκλοφορία αυτοκινήτων.

παράρτημα || 131

130 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Ωστόσο, οι δυτικοί πολιτικοί επιστήμονες υποθέτουν συχνά ότι η Νεωτερικότητα είναι μια παγκόσμια συνθήκη και ότι οι νεωτερικότητες των μηΔυτικών «άλλων» μπορούν να κατανοηθούν μόνο μέσα από ένα εξιδανικευμένο Δυτικό μοντέλο. Η ευρωκεντρική αντίληψη της νεωτερικότητας όπως παρουσιάζεται στην θεωρία του εκσυγχρονισμού και τις θεωρίες της ανάπτυξης- θεωρεί ότι οι μηΔυτικές κοινωνίες είναι στην άλλη άκρη μιας σκάλας που οδηγεί στην Δύση, η οποία είναι το αποκορύφωμα της νεωτερικότητας. Στις αφηγήσεις για την νεωτερικότητα, συναντάμε συχνά, όρους όπως Δύση, Δυτικός, άλλος και οριενταλισμός. Μία μελέτη αυτής της ορολογίας δεν οδηγεί μόνο στην κατανόηση της λέξης, αλλά όπως θα δούμε, μας επιτρέπει να αντιληφθούμε τις συνθήκες στις οποίες προέκυψαν οι όροι αυτοί. Η Δύση και οι Άλλοι Η «Δύση» αναδύεται ταυτόχρονα ως ιδέα, ως σύστημα αναπαράστασης και ως γεωγραφική περιγραφή. Προφανώς ορίζει μία θέση στην γη, αλλά πολύ περισσότερο αποτελεί ένα αξιολογικό μοντέλο, το οποίο ιστορικά κατατάσσει τις κοινωνίες σε μία κλίμακα, ανάλογα με την γεωγραφική τους και όχι μόνο θέση. Στο δυτικοευρωπαϊκό νεωτερικό παράδειγμα, μία ομάδα χωρών, εξελίσσονται σε διεθνείς ηγεμόνες, λόγω εσωτερικών ανταγωνισμών αλλά και ταυτόχρονης τεχνολογικής προόδου. Αυτός ο ανταγωνισμός, για αγαθά και ισχύ, οδηγεί τις δυτικοευρωπαϊκές χώρες σε μια εξάπλωση σε παγκόσμια κλίμακα, εγκαθίδρυση αποικιών με τις οποίες χρηματοδοτούν τις εσωτερικές τους αγορές και ανάγκες. Η μακρά αποικιοκρατία και υπεροχή, διαμόρφωσε στον υπόλοιπο κόσμο την συνείδηση ενός δυνητικού ανταγωνισμού με τις αποικιοκρατικές δυνάμεις, που καθοδήγησε μαζί με άλλους παράγοντες την μετέπειτα εξέλιξη τους. Η ενοποίηση της δυτικής Ευρώπης περιλάμβανε και επέφερε την κατασκευή μιας νέας αίσθησης πολιτιστικής ταυτότητας, η οποία σταδιακά αποκρυσταλλώθηκε ως «Δύση» και ταύτιζε το δυτικό με το ανεπτυγμένο, το αστικό, το ανώτερο. Επίσης, το μη-δυτικό με το υπανάπτυκτο και το κατώτερο. Η Ευρώπη ανακάλυψε και παρουσίασε την νέα της ταυτότητα μόνο όταν εμφάνισε τον εαυτό της ως ξεχωριστό, μοναδικό και επικρατούντα πολιτισμό και πάντα σε συνθήκη διαφοροποίησης με τους άλλους λαούς. Αυτοί οι «Άλλοι» υπήρξαν ενσωματωμένοι στην εικόνα της Δύσης για τον εαυτό της. Όπως λέει ο Hall, «η αίσθηση της Δύσης για την ύπαρξη της –την ταυτότητά της- δεν διαμορφώθηκε μέσα από εσωτερικές διεργασίες που βαθμιαία διαμόρφωσαν τις δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες σ’ ένα διακριτό τύπο κοινωνίας αλλά και μέσω της αναπαράστασης της ύπαρξής της σε σχέση με τους άλλους «Λοιπούς»96. Αυτή η συνάντηση με το διαφορετικό και η δόμηση της διαφορετικότητας επανεμφανίζονται στις σύγχρονες συζητήσεις για την φυλή και την εθνότητα σε μια εποχή όπου οι «Άλλοι» αρχίζουν να αμφισβητούν και να αντιπαλεύουν την «κεντρικότητα» της Δύσης, η οποία θεωρούνταν δεδομένη. Αυτή η ιστορική κατασκευή της Δύσης (και όχι γεωγραφική97) ονομάστηκε από τον 96/ Hall, H διαμόρφωση της νεωτερικότητας, σ.407 97/ Hall, όπως παραπάνω, σ 476

Edward Said οριενταλισμός, συνοψίζοντας την ιδέα ότι ο κόσμος ορίζεται σε ένα αναπαραστατικό σύστημα ως «εμείς οι δυτικοί» και οι «άλλοι οι ανατολίτες». Μπορεί να υποστηριχθεί ότι το κύριο συστατικό του ευρωπαϊκού πολιτισμού είναι ότι κατέστησε ηγεμονικό αυτόν τον πολιτισμό τόσο εντός όσο και εκτός Ευρώπης: η ιδέα περί ευρωπαϊκής ταυτότητας ως ανώτερης σε σύγκριση με όλους ανεξαιρέτως τους μη ευρωπαϊκούς λαούς και ταυτότητες. Επιπλέον υπάρχει η ηγεμονία των ευρωπαϊκών ιδεών σχετικά με την ανατολή που επαναλαμβάνουν την ευρωπαϊκή ανωτερότητα έναντι της ανατολής. [...] η ευρηματική εξέταση οποιουδήποτε πράγματος είχε σχέση με την Ανατολή βασίστηκε λίγο πολύ σε μια αποκλειστικά κυρίαρχη δυτική συνείδηση από την αναμφισβήτητη κεντρικότητα της οποίας αναδύθηκε ένας ανατολικός κόσμος, διεπόμενος όχι μόνο από μια εμπειρική πραγματικότητα αλλά από μία δέσμη επιθυμιών απωθήσεων επενδύσεων και προβολών. [...] Η ουσία του οριενταλισμού είναι η βαθιά ριζωμένη διάκριση ανάμεσα στην δυτική ανωτερότητα και στην ανατολική κατωτερότητα. Η ελευθερία συναλλαγών ήταν πάντοτε προνόμιο του δυτικού. Επειδή η δική του κουλτούρα ήταν ισχυρότερη, μπορούσε να διεισδύει, να θέτει υπό έλεγχο, να δίνει μορφή και νόημα στο μέγα ασιατικό μυστήριο...98 Η Aihwa Ong προχωράει ένα βήμα παραπέρα, λέγοντας ότι στον σύγχρονο κόσμο αυτή η στάση αντανακλά πλέον ένα αμυνόμενο Δυτικό πολιτισμικό εθνικισμό, και όχι πια την πολιτισμική υπεροχή και αυτοπεποίθηση του Δυτικού ιμπεριαλισμού, καθώς κατά τον προηγούμενο αιώνα ο κόσμος είδε την πτώση των αυτοκρατοριών και σήμερα βλέπουμε την άνοδο ενός πολυπύρηνου κόσμου, και την αλλαγή των σφαιρών επιρροής καθώς και την αίσθηση ισχύος99. Έτσι, εξαιτίας αυτών των συμπλεγμάτων κατωτερότητας και εξαιτίας της αποικιοκρατικής επιβολής, οι «άλλοι» επιχείρησαν να την προφτάσουν και να την ανταγωνιστούν.

O Roberts100 παρατηρεί ότι η σύγχρονη ιστορία μπορεί να οριστεί ως η πορεία προσέγγισης στην εποχή που κυριαρχείται από την Δύση. Όπως επισήμανε και ο Marx, η χώρα που είναι πιο ανεπτυγμένη βιομηχανικά, δείχνει σε αυτές που είναι λιγότερο, την εικόνα του μέλλοντος τους. Η Ong μας επισημαίνει ότι δεν πρέπει να θεωρούμε της μη-Δυτικές κοινωνίες ως απλά ανώριμες εκδοχές ενός Δυτικού μοντέλου, αλλά ως διαφορετικές εκδοχές νεωτερικότητας και μετάβασης. Η δυσκολία έγκειται στο πώς να αναπαρασταθούν (άλλες) νεωτερικότητες, όταν τα γραμμικά μοντέλα εκσυγχρονισμού, ανάπτυξης και διάδοσης της δημοκρατίας που χρησιμοποιούνται συνήθως είναι πλέον ανεπαρκή για να απεικονίσουν την ποικιλία των πολιτικών σχηματισμών και του αυτοπροσδιορισμού σε διαφορετικά μέρη του κόσμου. 101 Οι προβληματισμοί και τα ερωτήματα (μετανάστες, πολυπολιτισμικότητα, δικαιώματα των γυναικών, 98/ Said. όπως παραπάνω (αναφορά), σ 476 99/ Ong, Flexible citizenship : the cultural logics of transnationality, σ.29 100/ Όπως αναφέρεται στο Hall, H διαμόρφωση της νεωτερικότητας, σ.407 101/ Ong, όπως παραπάνω, σ.31

παράρτημα || 133

132 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

καταστροφή του περιβάλλοντος) μπορεί να είναι κοινά στην Δύση και τον κόσμο, αλλά οι συνιστώσες τους είναι διαφορετικές, και δεν αρκεί το δίπολο ανατολή δύση για να περιγράψει τις πολιτισμικές, κοινωνικές και ιστορικές διαφορές που ορίζουν την εκάστοτε νεωτερική συνθήκη. Αποικιοκρατία Στις αναλύσεις για τις μη-Δυτικές νεωτερικότητες προκύπτει σταθερά το ζήτημα της αποικιοκρατίας ως σημαντικός παράγοντας που διαμόρφωσε ουσιαστικά τις συνθήκες και προετοίμασε την νεωτερική έκρηξη μετά το 1970. Ο Taylor επισημαίνει πως διαχρονικά, ένας λαός ή μία χώρα για ποικιλία λόγων αναδεικνύεται σε κυρίαρχο παίκτη σε μια ευρύτερη κλίμακα, επηρεάζοντας τους υπόλοιπους. Η ηγεμονία σε επίπεδο οικονομικό ή εξουσίας, ορίζει τις σχέσεις μεταξύ των χωρών ή των ατόμων. Οι υποδεέστεροι σε ισχύ, διαμορφώνουν συνειδητά ή ασυνείδητα ένα φαντασιακό, μια ιδεολογική κατεύθυνση με στόχο να αντιταχθούν τελικά στον ηγεμόνα. Η αποικιοκρατική κατοχή στις χώρες της Ασίας εμπότισε τις τοπικές κοινωνίες με ιδέες καταναλωτισμού και ευημερίας δυτικού τύπου σε φαντασιακό επίπεδο και σε πολιτικό επίπεδο, διαμόρφωσαν κρατικές γραφειοκρατικές δομές που επέτρεψαν αργότερα μια τέτοια προσπάθεια. Για παράδειγμα, στην Μαλαισία, το σύστημα της εκπαίδευσης και τα ΜΜΕ συνεχίζουν να κατασκευάζουν τον κόσμο τους σαν αποτυχημένη ρέπλικα της σύγχρονης (μοντέρνας) Δύσης. Αυτή η προσπάθεια να μιμηθούν το παγκόσμιο κέντρο ήταν η κύρια έγνοια των μετα-αποικιακών ελίτ που προσπαθούσαν να αρθρώσουν ένα μέλλον, μείγμα Δυτικών και Ανατολικών ενδιαφερόντων. Παράλληλα, όμως, ενέπνευσε και ένα αίτημα αντίστασης και εναντίωσης στον ισχυρό. Ιδεολογήματα για ένα ισχυρό κράτος εφάμιλλο της Δύσης, είχαν πολύ περισσότερη απήχηση εκεί όπου μια προοπτική εξίσωσης ήταν η μόνη που έδινε ελπίδες για (εδαφική) αυτο-κυριαρχία και εθνική αυτονομία μετά από δεκαετίες αποικιοκρατίας. Η Κίνα ειδικά, δεν συμπεριλαμβάνεται στις μετααποικιακές ασιατικές κοινωνίες γιατί δεν ήταν ποτέ πλήρως αποικιοκρατούμενη και από την άλλη ως σημαντικό σοσιαλιστικό κράτος δεν εντάσσεται στις μικρές αναπτυσσόμενες χώρες. Ωστόσο, οι ρίζες των κοινωνικό πολιτικών μεταλλάξεων της σύγχρονης ιστορίας της μπορούν να αναζητηθούν στις αποικιακές εμπειρίες και τις ήττες που υπέστη στα πρώτα πενήντα χρόνια του εικοστού αιώνα (Σινοιαπωνικοί πόλεμοι κ.α. Η Κινεζική νεωτερικότητα

Η κινεζική νεωτερικότητα, κατ’ αντιστοιχία με την Δυτική, περιγράφει την περίοδο ανανέωσης της κινεζικής κοινωνίας σε όλα τα επίπεδα. Ο εκσυγχρονισμός της παραγωγής και η συνολική μετάβαση από μία προ-βιομηχανική αγροτική κοινωνία και οικονομία στο επόμενο στάδιο, είναι οι βασικές ιδέες που κρύβονται κάτω από την έννοια chinese modernity. Η κινεζική νεωτερικότητα είναι ένα εξαιρετικά σύνθετο ζήτημα, του οποίου δεν μπορούμε παρά να παρουσιάσουμε ορισμένες πτυχές. Δεν είναι μόνο οι εσωτερικές διεργασίες, αλλά και σημασία

της στο εξωτερικό, καθώς το μέγεθος και η δυναμική της χώρας ασκούν επιρροή σε ολόκληρο τον κόσμο. Αυτή η διαδικασία μετάβασης, θα ήταν αδύνατη χωρίς δύο παράγοντες: την ανάπτυξη και ωρίμανση μιας παγκόσμιας αποκεντρωμένης οικονομίας και την επιθυμία της κινεζικής κοινωνίας (κράτος και πληθυσμός). Η Κίνα, αν και εισήρθε καθυστερημένα στον στίβο της παγκόσμιας οικονομίας για λόγους που θα δούμε παρακάτω, αποτέλεσε εν τέλει πυλώνα αυτής της προσπάθειας, καθώς εκεί βρήκαν έδαφος όλες σχεδόν οι βιομηχανικές (πολυεθνικές) επιχειρήσεις, παρά το γεγονός ότι και οι γειτονικές χώρες διατηρούν ακόμα ένα σημαντικό μερίδιο της παραγωγής (Κορέα, Ταϊλάνδη κ.α.) Οι προηγμένες χώρες κράτησαν ορισμένες πτυχές τις βιομηχανίας, κυρίως αυτές που αποφέρουν μεγαλύτερη υπεραξία, πρεστίζ, ή αφορούν την ασφάλεια τους (τεχνολογίες αιχμής). Όπως είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, η αποκέντρωση των εταιρικών δραστηριοτήτων σε πολλά σημεία, η τοποθέτηση των εργοστασίων «αποίκων» στις διεθνείς περιφέρειες (global peripheries) και η αναδιοργάνωση των τραπεζικών και επενδυτικών σχέσεων, έφεραν ένα νέο καθεστώς στην παγκόσμια παραγωγή, στα οικονομικά και στο μάρκετινγκ. Αυτοί οι νέοι τρόποι της παγκόσμιας αγοράς (global business) αναφέρονται συχνότερα ως ύστερος καπιταλισμός, εποχή της πληροφορίας, παγκοσμιοποίηση από τους τραπεζικούς, αλλά και ως μετα-Φορντισμό, αποδιοργανωμένος καπιταλισμός ή ευέλικτη συγκέντρωση [κεφαλαίου] από τους κοινωνιολόγους.102. Σε αντίθεση με την περίοδο του Φορντισμού, όπου οι εργάτες κατανάλωναν αυτό που παρήγαγαν, η ανάπτυξη των μεταφορών και των μετακινήσεων, οδήγησε σε ένα γεωγραφικό διαχωρισμό παραγωγής και κατανάλωσης. Αυτό έγινε με στόχο την μείωση του κόστους, καθώς οι βιομήχανοι αντί να αναζητούν φτηνό εργατικό δυναμικό στο περιθώριο των κοινωνιών, (μετανάστες κλπ επί Φορντισμού) μετακίνησαν ολόκληρα τα εργοστάσια σε υπανάπτυκτες χώρες όπου οι αμοιβές ήταν δραματικά μικρότερες. Αυτή η διαδικασία είναι γενικά γνωστή, και όμως είναι αδιάρρηκτο συστατικό της ασιατικής νεωτερικότητας, καθώς εκεί κατέφυγαν οι δυτικές βιομηχανίες σε αναζήτηση φτηνού εργατικού δυναμικού, και από την άλλη χωρίς την επιθυμία των ασιατικών κρατών μια τέτοια βιομηχανική μετανάστευση θα ήταν αδύνατη. Όπως είδαμε αυτή η επιθυμία ήταν αποτέλεσμα της αποικιοκρατίας και των καταλοίπων της, τις οικονομικής υστέρησης, και του νεωτερικού προτάγματος που ήταν ευρέως διαδεδομένο στις ανώτερες τάξεις. Οι ασιατικές οικονομίες, λοιπόν, βασίστηκαν σε αυτό το μοντέλο προκειμένου να πετύχουν την ανάπτυξη τους, και τελικά την άνοδο του βιοτικού επιπέδου. Όπως εξηγεί και η Ong αναλυτικά, παρά τις αυταρχικές μεθόδους που χρησιμοποιούσαν για να επιβάλλονται τα καθεστώτα που κυριάρχησαν μέχρι πρόσφατα στις αναδυόμενες οικονομίες της Άπω Ανατολής, η άνοδος του βιοτικού επίπεδο αποτελούσε εξισορροποιητικό παράγοντα στην κοινωνία. Πέρα από τον εκσυγχρονισμό των μέσων παραγωγής, η συνολική αναδιάρθρωση της κινέζικης πραγματικότητας, απαιτούσε αλλαγές και στο 102/ Ong, όπως παραπάνω, σ.3

παράρτημα || 135

134 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

κοινωνικό επίπεδο. Μπορούμε σχηματικά να πούμε ότι η μετάβαση αυτή ήταν ευρέως επιθυμητή, όχι γιατί αγνοούμε τις εσωτερικές εντάσεις, τον αντίλογο και τις αντίθετες απόψεις που σβήστηκαν από ένα ανελεύθερο καθεστώς, αλλά γιατί πράγματι οι συνθήκες ήταν τέτοιες που ευνοούσαν συνθήματα ριζικής αλλαγής. Η Μαοϊκή περίοδος δεν ήταν εύκολη για την κινεζική κοινωνία, που εκτός των άλλων είδε τον πληθυσμό της να διπλασιάζεται σχεδόν μέσα σε είκοσι χρόνια. Από την άλλη πλευρά, φαίνεται πως έγινε σαφές και στην ηγεσία της χώρας, ότι δεν θα μπορούσε να έχει τον ρόλο που ήθελε στην παγκόσμια πολιτική σκηνή, αν δεν άλλαζε τρόπο λειτουργίας. Μια ισχυρή οικονομία και η διεθνής επιρροή ήταν ο μόνος τρόπος να εξασφαλίσει η Κίνα, την αυτοκυριαρχία της, δηλαδή να διασφαλίσει τα συμφέροντά της απέναντι στην ξένη επιρροή, όπως είχε διαπιστωθεί και από την αποικιοκρατική περίοδο. Η Κίνα του 1977, δηλαδή μία χρονιά πριν την μεταρρύθμιση του Xiaoping, είναι μια χώρα αγροτική, όπου το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού ζει στις σε αγροτικές περιοχές. Έχουν προηγηθεί δύο δύσκολες δεκαετίες, πολιτικών πειραμάτων όπως το μεγάλο άλμα εμπρός και η πολιτιστική επανάσταση. Τους τελευταίους δύο αιώνες η χώρα και οι υπήκοοι έχουν υποστεί μία σειρά από ταπεινωτικές ήττες σε πολεμικό και οικονομικό επίπεδο εξίσου (αίνο-ιαπωνικός, τσαγιού), και η χώρα παρουσιάζει μια τρομακτική υστέρηση σε σχέση με τις άλλες μεγάλες χώρες αλλά ακόμα και μικρότερες γειτονικές. Παραμένει μια αγροτική οικονομία σε ένα υστερο-βιομηχανικό περιβάλλον. Μια αλλαγή «κόσμου» και πραγματικότητας, είναι ήδη από το ‘49 μια δηλωμένη αναγκαιότητα, τόσο για την επιβίωση του έθνους όσο και για την επανάκτηση της χαμένης αξιοπρέπειας και αίγλης που είχε η Κίνα σε παλαιότερες περιόδους. Αυτοί οι παράγοντες κάνουν επιτακτική μια στροφή στην ιδεολογία, και επιτρέπουν την διάδοση νεωτερικών συνθημάτων. Όπως αποδείχτηκε, οι αποφάσεις της ηγεσίας για άνοιγμα στον κόσμο και στον νεοφιλευθερισμό, σε συνδυασμό με επιτυχημένες μεταρρυθμιστικές προσπάθειες (1978-1984) δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την εδραίωση του νέου συστήματος της ελεύθερης αγοράς. Ωστόσο, οι παθογένειες που αναδείχτηκαν οδήγησαν στο τέλος της δεκαετίας σε γενικευμένη κοινωνική αναταραχή και στα επεισόδια της 4 Ιουνίου (Πλατεία Τιενανμέν). Η πολιτική αποσταθεροποίηση του ΚΚΚ, οδήγησε σε ορισμένες κοινωνικές πολιτικές, που τελικά δεν ανέκοψαν το νεοφιλελεύθερο οικονομικό μοντέλο ούτε την όξυνση των ανισοτήτων, αλλά συντέλεσαν στην σταθερότητα και την εκτίναξη της ανάπτυξης. Παραμένει ως ζητούμενο, η γεφύρωση των κοινωνικών ανισοτήτων, τόσο μέσα στα αστικά κέντρα, όσο και ανάμεσα στις πλούσιες βιομηχανικές επαρχίες των παραλίων και τις πολύ φτωχότερες αγροτικές επαρχίες της ενδοχώρας.

Η Ασιατική Ιδιαιτερότητα Το τέλος της αποικιοκρατικής περιόδου, μας εισήγαγε στην μετααποικιοκρατία, οι οποία αναφέρεται στις δομές που αναπτύχθηκαν έκτοτε εντός των πρώην αποικιών αλλά και τις σχέσεις με την πρώην μητρόπολη103. Ωστόσο, αυτές οι συνθετικές θεωρίες για την μετα-αποικιοκρατία προκύπτουν σε μία εποχή όπου πολλές ασιατικές χώρες δεν ενδιαφέρονται για τις αποικιοκρατικές και μετααποικιοκρατικές αφηγήσεις καθώς οι ηγέτες τους θεωρούν ότι έχουν ξεπεράσει επιτυχώς αυτό το στάδιο, και σήμερα κατασκευάζουν τις δικές τους εναλλακτικές εκδοχές της νεωτερικότητας, μια στάση που συμπληρώνεται μη τους ισχυρισμούς περί πολιτιστικής αυτονομίας. Έτσι, έχουμε τις θεωρίες για ασιατικού τύπου νεωτερικότητες και τοπικής ιδιαιτερότητας που συγκροτούνται αφενός από διαφορετικές σχέσεις μεταξύ του κράτους, του πληθυσμού και του κεφαλαίου και αφετέρου από πολιτικές και κοινωνικές ελίτ που οικειοποιούνται «Δυτικές» γνώσεις (αφηγήσεις) και τις παρουσιάζουν ως δικές τους. Οι ασιατικές τίγρεις, θεωρούν ότι ανήκουν στην μεταμετααποικιακή εποχή, που χαρακτηρίζεται από κρατικές αναπτυξιακές στρατηγικές, άνοδο του βιοτικού επιπέδου, και κυκλοφορία του πληθυσμού με βάση τον ευέλικτο καπιταλισμό και διεκδικούν ισχύ, ισότητα και αμοιβαίο σεβασμό σε μία διεθνοποιημένη πραγματικότητα. Οι διάφορες ελίτ, χρησιμοποιούν τις δυτικές αφηγήσεις και όρους (φυλή, επιστήμη, τεχνολογία, δημοκρατία, σεξουαλικότητα) ώστε τελικά να παρουσιάζουν τις κοινωνίες τους ως ανεπτυγμένες και μοντέρνες, αλλά μόνο μέσα από την σχετικοποίηση της Δύσης. Αυτή η σχετικοποίηση, κατά την Tani Barlow, επιτρέπει να είναι μοντέρνοι χωρίς όμως να είναι «Δυτικοί».

103/ Η Ong, αναδεικνύει τα προβλήματα ορισμού της μετα-αποικιοκρατίας που εξαρτώνται από την καταγωγή και την σκοπιά του αναλυτή. Έτσι, άλλοτε αναφέρεται σε φαινόμενα που παρατηρήθηκαν στην Δύση μετά την πτώση της αποικιοκρατίας (εισροή μεταναστών), ενώ άλλοτε με τον όρο μετα-αποικιοκρατία γίνονται γενικεύσεις για την κουλτούρα, την εθνικότητα, το φύλο, των πληθυσμών στις πρώην αποικίες (αποαποικιοποίηση).

11

βιβλιογραφία

η αστική συνθήκη || 139

138 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Ξένη βιβλιογραφία Basar, S., et al. 2007, Cities from zero, Architectural Association, London Bruton M., Bruton, S. & Li Y., “Shenzhen: coping with the uncertainties in planning”, στο Habitat International, 29, σ.227-243

Guttierez L. & Portefaix V. 2000, “La ville sans qualités”, στο Architecture d’aujourd’hui, 336 2000, “Homes-for-China”, Tofu magazine, 3, (http://www.tofu-

magazine.net/newVersion/pages/HOMES.html)

Burdett, R. & Kanai, M. 2006, Cities, Architecture and Society, σ.3

2006, “China: Make it better”, Commitment, BNY 32, (http://www.map-office. com/map-online/index.html)

Broudehoux, A-M, 2004, The making and selling of post-Mao Beijing, Routledge, New York and London

Hollier, D. 1998, Against Architecture, the writings of Georges Bataille, The MIT Press, σ.47

Castells, M. 2000, The rise of the Network Society, Blackwell Publishers, oxford

Hsing You-tien, Making Capitalism in China: the Taiwan connection, New York 1996, όπως μεταφέρεται από τον Castells: the rise of the Network Society, σ.189

Chang, Yung Ho, 2006, “The necessity of banality”, στο Volume 08 Chen, Jinghan, 1993, “Social Cost-Benefit Analysis of China’s Shenzhen Special Economic Zone”, στο Development Policy Review τόμος 11, σ.261-271 Chen Zhenyao. 2003, “Solution to Rapid Motorization and High Density of Population», Correa, C., 1999, Housing and Urbanisation, Thames and Hudson Clavé, S. 2007, The Global Theme Park Industry, CABI, σ.308 Domenach, J-L, 2008, Pour comprendre la Chine d’aujourd’hui, Perrin, Paris Fabre, G., 2001, “Etat, corruption et criminalisation en Chine”, στο Revue Nationale des Sciences Sociales, 169 Fabre, G., 1992, “Chine: la mutation urbaine 1949-2000”, στο le courrier des pays de l’est, 374 Fairbanks, J-K, Goldman, M., 2005, China: A new history, Harvard University Press, Cambridge

Jiang Jun. 2006, "Controlled by Chaos", Volume 08 Koolhaas, R. 1994, Delirious New York, The Monacelli Press, New York Koolhaas, R., [et al] 1995, S,M,L,XL, The Monacelli Press, New York Koolhaas, R., [et al] 2001, Mutations, Actar, Barcelona Koolhaas, R. [et al] 2001, Great Leap Forward, Taschen Lash, S., “From Delta to Delta”, στο Urban China, 13 LEACH, Ν. 2004, CHINA, Map Book Publishers, Hong Kong Leaf, M., 1996, “Learning from Shenzhen”, στο Cities, 13(3), σ.195-197 Llewellyn-Davies, 1988, “Old Shenzhen Rehabilitation Proposals”, στο China City Planning Review, 4(1), σ.33-56 Ma Qinyun, 2003. “Le paradigme du delta », Alors, la Chine“, επιμ. Anne Lemonnier, éditions du Centre Pompidou Mao, Q., 2008, “Outline of Urban Development in China 2007” στο China City

η αστική συνθήκη || 141

140 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Planning Review 17(2)

Biennale

Mars, N. 2008, “Chinese dreams”, στο Volume, 16

Venturi, R., Brown, D-S., Isenour, S., 1977, Learning from Las Vegas, MIT Press, Cambridge

Mars, N. et al. 2008, The Chinese Dream, 010 Publishers McGetrick, B. “Chinamo”, στο Urban China, 13 De Muynck Β. “is China pre-P(a)R(e)D?” στο Urban China, 13 Ong, A., 1999, Flexible citizenship: the cultural logics of Tran nationality, Duke University Press, Durham Ong A. & Li Zhang, 2008, Privatizing China, Cornell University Press, Ithaca Redecke S., 2003, “D’Athènes a Shenzhen, les mêmes erreurs?”, », στο Urbanisme, 330 Rol-Tanguy, F., xx, “Schéma de développement de la ville de Pékin” Rowe, P.G., 2002, Architectural Encounters with Essence and Form in Modern China, MIT Press, Cambridge Sanjuan, T. “Le Far-Ouest Hong Kongkongais”, στο Urban China 13 Sui Guangjun. 1994, “Some Suggestions on the Formation of GuangzhouShenzhen-Zhuhai International Metropolitan Group”, στο China City Planning Review, τόμος 10(1) Sui, D. & Zeng, H. 2001, “Modeling the dynamics of landscape structure in Asia’s emerging desakota regions: a case study in Shenzhen”, στο Landscape and Urban Planning, 53, σ.37-52 Taylor, P.J., 1999, Modernities: a geohistorical interpretation, Polity Press, Cambridge Thireau, I., 2006, “Migrant” & “Migrations intérieures”, Dictionnaire de la Chine Contemporaine, επιμ. Thierry Sanjuan, Armand Colin, Paris “TOO x Shenzhen”, 2007, TOO magazine Special issue 01, Shenzhen- Hong Kong

Wang, M. 1997, “Diversity and contradiction, contemporary Chinese cities and architecture” Wong K-Y, Cai R-Q & Chen H-X. 1991, “Shenzhen: Special Experience in Development and Innovation“, China’s Coastal Cities – catalysts for modernization, επιμ. Yueng Y-M, Hu X-W., Xu, X., & Zhou, C., 1996, “Une megapolis en formation: le delta de la rivière des perles”, στο Villes en parallèle (23-24) Yang Chun, 2005, “An emerging cross-boundary metropolis in China, Hong Kong and Shenzhen under “two systems”, IDPR, 27(2) Yeh, G-A. 1985, “Development of the Special Economic Zone in Shenzhen, The People’s Republic of China”, στο Ekistics, 311 Yeung, Y. 199x, “Urban Research in Asia, retrospect and prospect”, στο Urban Development in Asia, σ.210-213 You-tien Hsing, 2008, “Socialist Land Masters: The territorial politics of Accumulation”, στο Privatising China, (επιμ. Ong A. & Li Zhang), Cornell University Press, Ithaca Zhang Yinde, 2007, “La sinité: l’identité chinoise en question”, στο La pensée en Chine aujourd’hui, επιμ. Anne Cheng, Gallimard, Paris Zhang Ning & Wen Zhang, 2008, “Overseas Chinese Town“, Routledge: 97-98 Zhang Yuxing & Qiao Hengli, 1997. “Urban Development of Shenzhen“, στο China City Planning Review, 13(1) Zhu Jiangfei, 2003, “Vers un Moderne Chinois“, Alors, la Chine, επιμ. Anne Lemonnier, éditions du Centre Pompidou, Zhu, Q. 1996, “Etude Comparative des villes selon leur niveau de vie”, στο Villes en parallèle, τεύχος 23-24, σ. 83-95

η αστική συνθήκη || 143

142 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Ελληνική βιβλιογραφία

Διαδικτυακή Βιβλιογραφία

Althusser, L. 1977, Θέσεις, Θεμέλιο, Αθήνα, σ.99

www.wikipedia.org/Shenzhen

Baudrillard, J. 2005, Η καταναλωτική κοινωνία, Νησίδες, Θεσσαλονίκη.

http://www.chine-informations.com/actualite/chine-millions-travailleursmigrants-ruraux-en_12659.html

Benevolo, L. 1997, Η Πόλη στην Ευρώπη, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα Davis, M., 2008, Πέρα από το Blade Runner, Αστικός έλεγχος – η οικολογία του φόβου, Futura, Αθήνα Debord, G. 2000, Η κοινωνία του θεάματος, Διεθνής Βιβλιοθήκη, Αθήνα Diamond, J., 2006, Η κατάρρευση, Κάτοπτρο, Αθήνα Eco, U., 1989, Θεωρία σημειωτικής, Εκδόσεις "Γνώση", Αθήνα Foucault, M. 1984, “Ετεροτοπίες“, Ομιλίες και Γραπτά, αγνώστων λοιπών στοιχείων. Πηγή (Ιούνιος 2009) http://www.scribd.com/doc/9695735/MICHELFOUCAULTHall, S., Gieben, B., 2003, Η διαμόρφωση της νεωτερικότητας, Σαββάλας, Αθήνα Hall, S., Held, D., McGrew, A. 2003, Η νεωτερικότητα σήμερα: οικονομία, κοινωνία, πολιτική, πολιτισμός, Σαββάλας, Αθήνα Ramonet, I., et al. 2008, Κίνα –Κομφούκιος, Μάο, Αγορά, Σαββάλας, Αθήνα Καστοριάδης, Κ. 2008, Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας, Κέδρος, Αθήνα. Σημαιοφορίδης, Γ., 2005, Διελεύσεις, Metapolis Press, Αθήνα Σταυρίδης, Σ. 2002, Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.

Roth, J., αγνώστου ημερομηνίας, “Cut to fit”, http://www.flakmag.com/features/ cuttofit.html

Πηγές Φωτογραφιών aecc_au's photostream ppandero's photostream http://www.flickr.com/photos/25959299@N07/2437497253/sizes/o/ http://www.flickr.com/photos/aglimpseoftheworld/167775282/

http://www.flickr.com/photos/shexbeer/3107620061/sizes/o/ Urbanus, 2006, Village/City City/Village, China Electric Power Press Urban China, 08, 10, 11, 13, 14-15 (διπλό τεύχος), 16

144 || η Shenzhen και η φαντασιακή κατασκευή του αστικού χώρου

Ιούλιος, 2009