Sociale bescherming in transitie: pensioensplit, een kans voor vrouwen? NIEK DE MEESTER & KRISTEL WIJSHOF
De auteurs zijn actief op de OKRA-studiedienst
944 euro1. Dat is het gemiddeld netto eerstepijler vrouwenpensioen. 1269 euro het gemiddeld mannelijk pensioen. Sinds 2009 zijn man en vrouw volledig gelijkgesteld in de pensioenwetgeving. Toch gaapt de pensioenkloof tussen mannen en vrouwen uiterst diep en eindigen vrouwen met een vaak laag pensioen. Het gevolg van een onvolledige loopbaan, keuzes voor het gezin, de zorg voor een naaste en een lager loon. Al decennia lang woedt de discussie rond de opbouw van meer eigen pensioenrechten. Minister van Pensioenen Vincent Van Quickenborne wil er iets aan doen en schuift onder meer een pensioensplit naar voor als mogelijke oplossing: een systeem waarbij men pensioenrechten verdeelt onder partners. Concluderen dat dit het sluitstuk is in het streven naar pensioen-gendergelijkheid zou kort door de bocht zijn en gaat ook voorbij aan het meer algemene probleem van lage, onvoldoende welvaartsvaste pensioenen. Maar het staat vast dat de sociale bescherming in transitie is en een eigentijdse, garantvolle invulling moet krijgen. 24
DE GIDS | SEPTEMBER 2012
SOCIALE BESCHERMING IN TRANSITIE: PENSIOENSPLIT, EEN KANS VOOR VROUWEN? | HET HOOFDSTUK
MAATSCHAPPELIJKE ORGANISATIE: EEN EVOLUTIEF KARAKTER
S
ociale bescherming moet de ontwikkelingen van de maatschappij volgen, met inbegrip van de evolutie van gezinsmodellen: de toename van het aantal gescheiden koppels, eenoudergezinnen, nieuw samengestelde gezinnen, feitelijke koppels en gezinnen. Er is de wijzigende structuur van de gezinsinkomens (2/3 beschikt over twee inkomens, in de vorm van loon of sociale uitkering). Het patriarchaal kostwinnersmodel geraakt steeds meer op de achtergrond. Daarom is een evaluatie van de doelmatigheid en de legitimiteit van onze pensioenstelsels is aangewezen. Binnen het kostwinnersondersteunend beleid nemen de afgeleide rechten een belangrijke plaats in. Ze werden destijds ingevoerd om sociale bescherming te bieden binnen gezinsverband en dragen ongetwijfeld bij tot de efficiëntie van de sociale zekerheid. Het gezins-, overlevings- en echtscheidingspensioen zijn rechten toegekend “om niet”: zonder tegenprestatie, de rechthebbende die deze rechten opent heeft vooraf geen enkele specifieke premie of (sociale) bijdrage gestort. Maar het stelsel staat al geruime tijd onder druk. De bescherming is niet altijd toereikend, ze wordt soms als discriminerend ervaren en dekt de zorgarbeid niet rechtstreeks.
De Europese Commissie pleit al geruime tijd voor geleidelijke individualisering: richtlijn 79/7 verbiedt afgeleide rechten niet, maar wil gelijkheid nastreven voor alle verstrekkingen, ook wanneer die afgeleid zijn. Sociale bescherming wordt dan veel minder gelieerd aan huwelijksbanden. PENSIOEN ALS REFLECTIE VAN LOOPBAAN Het wettelijk pensioen wordt berekend op basis van het aantal gewerkte jaren. Tijdens de loopbaan bouwt men rechten op die zich later vertalen in een pensioenuitkering. Periodes van professionele inactiviteit – uitgezonderd gelijkgestelde perioden – vertalen zich bijgevolg in een verminderd pensioen. Ondanks het feit dat vrouwen vandaag een stuk beroepsactiever zijn dan vroeger, blijft het verschil tussen man en vrouw groot en is er een onevenwichtige verdeling van de pensioenrechten. De pensioenkloof tussen man en vrouw bedraagt momenteel 23%2. Het ziet er niet naar uit dat deze kloof de volgende decennia gedicht zal worden. Vrouwen werken vaker deeltijds dan mannen: 41% vrouwen tegenover 8% van de mannen (zie onderstaande grafiek)3. Het aandeel vrouwen dat tijdskrediet voor de opvoeding van kinderen opneemt bedraagt zelfs 95%. De ongelijkheid in de opbouw van pensioenrechten hoeft daarom geen probleem te vormen,
DE GIDS | SEPTEMBER 2012
25
HET HOOFDSTUK | SOCIALE BESCHERMING IN TRANSITIE: PENSIOENSPLIT, EEN KANS VOOR VROUWEN?
althans niet binnen het eerder aangehaalde traditionele gezinsmodel. Zolang partners goed overeenkomen, zal de pensionering van een of beide partners geen impact hebben op de inkomensverdeling binnen het gezin. Er bestaat bovendien een goed vangnet wanneer een van beide huwelijkspartners komt te overlijden, het overlevingspensioen. Maar liefst de helft van de huidige gepensioneerde vrouwen geniet een overlevingspensioen, al dan niet in combinatie met een eigen pensioen; dat is tien maal meer dan bij de mannen.4 Maar zoals gezegd ruimen traditionele samenlevingsvormen baan voor een nieuwe maatschappelijke realiteit. Er is het toenemend aantal echtscheidingen, ook op latere leeftijd. Vooral gescheiden of ongehuwde vrouwen dreigen de dupe te worden van het feit dat zij jarenlang de zorgtaken voor het gezin op zich namen. Zij zullen het met een karig (echtscheidings)pensioen moeten stellen, terwijl de ex-echtgenoot integraal kan blijven genieten van de volledige pensioenrechten. Niet-gehuwden blijven met lege handen achter5. Voor werknemers en zelfstandigen wordt het zogenaamde echtschei-
26
DE GIDS | SEPTEMBER 2012
De pensioenkloof tussen man en vrouw bedraagt 23%. Het ziet er niet naar uit dat deze kloof de volgende decennia gedicht zal worden.
dingspensioen berekend op basis van de loopbaan van de ex-echtgenoot. Maar in de praktijk is dit echtscheidingspensioen in heel wat gevallen ontoereikend. Voor de werknemers betreft het 60.741 vrouwelijke gerechtigden, tegenover 9.410 mannelijke6 (zie onderstaande grafiek). Voor ambtenaren bestaat zo’n systeem niet7. Dat 1 op 5 ouderen vandaag het risico lopen op armoede verbaast niet gelet op de pensioenbedragen; vrouwen lopen daarenboven een hoger risico. Zie onderstaande grafiek die het verschil in eerste pijlerpensioen illustreert. Weliswaar piekt het tussen 1.000 en 1.200 euro, maar beide geslachten zijn langs deze piek anders vertegenwoordigd. In de inkomensklassen lager
SOCIALE BESCHERMING IN TRANSITIE: PENSIOENSPLIT, EEN KANS VOOR VROUWEN? | HET HOOFDSTUK
Maar liefst de helft van de huidige gepensioneerde vrouwen geniet een overlevingspensioen, al dan niet in combinatie met een eigen pensioen; dat is tien maal meer dan bij de mannen.
dan 1.000 euro is het aandeel van vrouwen telkens opmerkelijk hoger, met als uitschieter de laagste klasse8. HET REGEERAKKOORD, EEN AANZET? De problematiek van vrouwen met een onregelmatige carrière en de pensioensplit staat niet letterlijk in het regeerakkoord maar meer individuele rechten en minder afgeleide rechten in de sociale zekerheid is een duidelijke boodschap. Dat staat bij de hervorming van het overlevingspensioen, dat een “overgangsuitkering” zou worden waarbij de duur afhangt van de leeftijd, het aantal kinderen en het aantal jaren huwelijk. Ook zouden de regels om een pensioen en een beroepsinkomen te cumuleren versoepelen, om werkloosheidsvallen te bestrijden. Bij de pensioenberekening zouden beroepsactieve periodes meer doorwegen dan periodes van inactiviteit. Minister Van Quickenborne lanceerde in maart ook het idee om een vrijwillige pensioensplit in te voeren. Kort: via dit systeem worden de pensioenrechten gelijk verdeeld tussen partners. De partner die meer werkt, is solidair met diegene die (meer) thuisblijft voor het gezin. Bij echtscheiding is men verzekerd van de helft van de globale pensioeninkomsten. Ook minister van Werk De Coninck sprong op de kar en pleitte sterk voor een grotere deelname van vrouwen aan de arbeidsmarkt en de opbouw van eigen rechten. De Kamer verwacht zich dit najaar alvast aan een eerste denkoefening. Vooral
het zoeken naar het evenwicht tussen enerzijds het stimuleren van eigen pensioenrechten en anderzijds noodzakelijke vormen van solidariteit zal centraal staan. DE SPLITTINGIDEE Uitgangspunt is dat het loon of de beroepsinkomsten van beide partners tijdens het huwelijk of het samenwonen als geheel beschouwd worden; dit wordt doorgetrokken op het vlak van pensioenrechten. Het beroepsinkomen, in aanmerking genomen voor de pensioenberekening, van de meest verdienende partner wordt geheel of gedeeltelijk ingeschreven over twee personen, een spreekwoordelijke pensioenrekening. Eerste en tweede pijlerrechten kunnen worden opgenomen. Verschillende scenario’s behoren hier tot de mogelijkheden: een 50/50-regeling, een 70/30-regeling, een 80/20-regeling,… Vrijwillig te bepalen door de partners (bv. via het huwelijkscontract, registratie bij een pensioeninstelling) of niet, dit kan via jaarlijkse afspraken, voor bepaalde perioden of de hele samenlevingsduur. Een algehele verplichting voor partners is een andere optie met het oog op een bredere bescherming zover dit natuurlijk mogelijk is voor alle samenlevingsvormen9. Ter illustratie 50-50 regeling: als partner A 2000 euro verdient en partner B 1200 euro per maand, dan zal voor de pensioenberekening van A en B worden uitgegaan van een maandinkomaandinko men van 1600 euro waarvoor bijdragen betaald worden. Initieel streeft splitting een grotere billijkheid in de pensioenopbouw binnen het gezin na. Bedoeling is de partnersolidariteit en wederzijdse verantwoordelijkheid te versterken, wat een doorgedreven responsabilisering betekent voor gemaakte keuzes binnen het gezin. Maar een klein inkomen gedeeld door twee blijft nog altijd klein. In het systeem van doorgedreven pensiDE GIDS | SEPTEMBER 2012
27
HET HOOFDSTUK | SOCIALE BESCHERMING IN TRANSITIE: PENSIOENSPLIT, EEN KANS VOOR VROUWEN?
oensplitting bestaan er geen afgeleide rechten, maar met het oog op een afdoende bescherming zou cumulatie mogelijk moeten zijn. Sommigen suggereren extra bijdragen te storten voor perioden dat men toch afgeleide rechten wenst op te bouwen of zelfs voor de hele samenlevingsduur. Een ander vangnet is ook mogelijk, gefinancierd vanuit het solidariteitsgegeven van het pensioenstelsel of via de sociale bijstand. In ieder geval impliceren deze correcties doordachte budgettaire ingrepen. EN WAT MET HET AANVULLEND PENSIOEN? Het aanvullend pensioen lijkt aan belang te winnen, zowel qua toenemend aantal aangeslotenen als wat betreft toenemende bedragen aan betaalde premies. Maar ook hier missen vrouwen de boot. Vrouwelijke gepensioneerden zijn nog steeds ondervertegenwoordigd binnen de aanvullende pensioenen: 45% van de mannen versus 18% bij de vrouwen, ook bij recent gepensioneerden is de kloof vergelijkbaar. Bovendien bestaat er geen wettelijke regeling rond de verdeling van aanvullende pensioenen zoals dat in de eerste pijler het geval is. In de rechtspraak is het de tendens om bij scheiding een regeling te treffen, onder meer omdat de aanvullende pensioenrechten als loon worden beschouwd en mee in de huwelijksgemeenschap zitten. Daarbij bestaat de keuze tussen split-nu en split-later, ofwel de onmiddellijke verdeling van de rechten ofwel de uitgestelde verdeling (pensioenleeftijd één van de ex-partners). Bij deze laatste blijven de pensioenreserves op een individuele rekening staan tot op het ogenblik van de splitsing, aangroei is nog mogelijk voor de niet-aangeslotene. De keuze komt toe aan de ex-partner niet-aangeslotene. Meestal wordt de onmiddellijke split toegepast omwille van het voordeel van rechtszekerheid. Men zou er ook voor kunnen kiezen om het aanvullend pensioen mee in de splittinglogica te nemen10. 28
DE GIDS | SEPTEMBER 2012
Vrouwelijke gepensioneerden zijn nog steeds ondervertegenwoordigd binnen de aanvullende pensioenen: 45% van de mannen versus 18% bij de vrouwen, ook bij recent gepensioneerden is de kloof vergelijkbaar.
OVER DE GRENZEN HEEN De pensioensplit wordt al in verschillende landen toegepast, bv. in Duitsland, Nederland, Zwitserland, Canada, Zweden, Verenigd Koninkrijk. In België verwijzen voorstanders dikwijls naar het Duitse systeem. Al sinds 1977 bestaat daar een systeem bij scheiding, waarbij de rechter ook pensioenrechten onderzoekt bij het verdelen van het vermogen. Sinds 2001 kunnen huwelijkspartners ook vrijwillig kiezen voor een systeem van pensioensplit. De regeling treedt in werking op pensioenleeftijd, en op dit moment verdelen de partners hun pensioenrechten gelijk onder elkaar. Belangrijk is dat de huwelijkspartners door het maken van deze keuze hun recht op een overlevingspensioen verliezen. Pensioenrechten verworven voor het huwelijk blijven behouden. In de praktijk blijkt deze maatregel op vrijwillige basis weinig populair te zijn11. In Canada bestaat een ‘credit splitting’ bij echtscheiding. Naast een basis pensioenbedrag, gelinkt aan inwoners- en staatsburgerschap bouwen de Canadezen hun pensioen individueel op, volledig door middel van kapitalisatie. Afhankelijk van loon en bijdragen verzamelen individuen een aantal credits tijdens hun loopbaan. Bij beëindiging van het huwelijk (of erkende relatie) worden de credits verdiend tijdens de periode van samenleven automatisch over de
SOCIALE BESCHERMING IN TRANSITIE: PENSIOENSPLIT, EEN KANS VOOR VROUWEN? | HET HOOFDSTUK
ex-partners verdeeld. Dit is zelfs mogelijk wanneer één van beiden geen bijdragen heeft geleverd. De maatregel is bij wet verplicht, cruciaal is dat ontsnappen enkel mogelijk is door een afwijkende bepaling op te nemen in de huwelijksovereenkomst12. HET OVERWEGEN WAARD… De pensioensplit zou een mooie stap zijn in de erkenning van onbetaalde zorg door vrouwen. De financiële kant van het plaatje ziet er echter anders uit. De techniek verschuift slechts een aantal pensioenrechten tussen de partners, zonder dat er bijkomende rechten worden gecreëerd die de onbetaalde zorgverlening écht zouden erkennen. Rijst ook de vraag of de verdeling van pensioenrechten vrijwillig zou moeten gebeuren of niet. De complexiteit van de pensioensplit zou dit alvast erg moeilijk maken. Want het antwoord op de vraag of men erbij wint of verliest is niet eenvoudig. Verschillende factoren zullen een rol spelen, zoals de duur van het huwelijk, de grootte van het verschil tussen beide pensioenen, of er veel rechten voor het huwelijk zijn opgebouwd en welke van beide partners eerst sterft. Daarnaast mag men ook de machtsverhoudingen binnen een relatie niet onderschatten. Zullen er veel vrijwilligers gevonden worden die hun rechten zomaar afstaan of bereid zijn extra bijdragen te betalen, om bijkomende rechten voor de partner op te bouwen in een parallel systeem van afgeleide rechten? Wil men bij toepassing van splitting vrouwen meer beschermen dan lijkt een verplichting bijna een conditio sine qua non. Het is niet onwaarschijnlijk dat net de zwakste groep geen aanspraak zou maken. Een verplichtend systeem met uittredemogelijkheid naar Canadees model is in deze context het overwegen waard. Ook de budgettaire implicaties moet je grondig
Het staat buiten kijf dat de opbouw van eigen rechten van bijzonder groot belang is bij het garanderen en de opbouw van het pensioen.
uittekenen. Een dergelijk systeem impliceert niet noodzakelijk een besparing gezien je rekening moet houden met een mogelijke versterking van het sociale bijstandsmechanisme, de fiscale aspecten, het meetellen voor de voorwaarden van het minimumpensioen, cumulatie mogelijk blijft met bijvoorbeeld een vorm van overlevingspensioen, enz. … VOORZICHTIGHEID GEBODEN Ontegensprekelijk staat de Belgische overheid voor tal van uitdagingen om tot een betaalbaar, adequaat en rechtvaardig pensioenstelsel te komen. Voor vrouwen is het belangrijk dat zij versterkt uit deze oefening komen. Het staat buiten kijf dat de opbouw van eigen rechten van bijzonder groot belang is bij het garanderen en de opbouw van het pensioen. Maar een goed vangnet en afdoende sociale bescherming blijven noodzakelijk. Het debat rond pensioensplitting kan zeker een aantal nuttige handvaten aanreiken om in te spelen op de veranderende samenleving. Daarvoor zijn wel een sociaal-strategische visie en duidelijke technische uitwerking noodzakelijk, hetgeen vandaag nog volledig ontbreekt in heel het discours. Politiek-ideologisch lijkt het windstil. Splitting kan bovendien niet losgezien worden van gelijkgestelde perioden13, de afgeleide rechten en het adequaatheidsvraagstuk. Niettemin is dit een waardevolle denkpiste, met een eerder preventief karakter naar de toekomDE GIDS | SEPTEMBER 2012
29
HET HOOFDSTUK | SOCIALE BESCHERMING IN TRANSITIE: PENSIOENSPLIT, EEN KANS VOOR VROUWEN?
stige generaties gepensioneerden. Het voorstel zal geen oplossing brengen voor de vele gescheiden en alleenstaande oudere vrouwen wiens pensioen op dit moment niet in verhouding staat tot de maatschappelijke bijdrage die ze in hun actieve periode hebben gerealiseerd. Een onmiddellijke en diepgaande hervorming, los van een globale pensioenstrategie, is dan ook niet wenselijk. OKRA pleit voor een brede pensioenhervorming, in samenspraak met het middenveld, die blijk geeft van een sociale,
welvaartsvaste en houdbare toekomstvisie met oog voor samenhang en objectieve regels voor iedereen.
1
BERGHMAN, J. & PEETERS, H., Pension protection in Belgium. Overview and challenges, KULeuven, 2012, p. 10.
8
2
VAN HOVE, H. e.a., Vrouwen en mannen in BelgiĂŤ. Genderstatistieken en genderindicatoren tweede editie, Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen, 2011, p. 69..
3
BERGHMAN J. e.a., Pensioenatlas 2010, grafiek 1.9, p. 45. Evolutie van de deeltijdse tewerkstelling als een aandeel van de totale tewerkstelling voor mannen en vrouwen in BelgiĂŤ.
Wij vragen dan ook een open debat, dat niet noodzakelijk binnen deze legislatuur dient afgerond te worden, maar wel de toekomst voor de gepensioneerden veilig stelt. Het is in ieder geval uitkijken naar het concrete voorstel dat de minister dit najaar zou klaar hebben. Bij voorkeur in samenspraak met zijn collega-ministers. Q
9
4
5
30
BERGHMAN J. e.a., Pensioenatlas 2010, table 2.2, p. 52.. Verdeling van alle gepensioneerden naar soort pensioen en geslacht, cijfers 2007, Er is wel mogelijkheid tot alimentievordering.
6
RVP - Jaarlijkse statistiek van de uitkeringsgerechtigden 2011.
7
Er is wel mogelijkheid tot alimentievordering.
DE GIDS | SEPTEMBER 2012
BERGHMAN J. e.a., Pensioenatlas 2010, grafiek 2.7, p. 51. De inkomensverdeling van alle wettelijke pensioenen onder de gepensioneerde mannen en vrouwen. RAES, Y., Individuele en afgeleide rechten in het pensioensysteem van de werknemers, toegespitst op de situatie van de vrouwen. Belgisch Tijdschrift voor Sociale Zekerheid, 2009 (2), p. 289 -324.
10 STEVENS, Y., e.a., De verdeling van de pensioenrechten bij scheiding. Leuven 2010, p.62-70. 11 Nationaal Strategisch Rapport Duitsland, 2005, p. 42. 12 http://www.servicecanada.gc.ca/eng/isp/pub/factsheets/credit.shtml, op 21/08/212. 13 Recent gepensioneerde vrouwen bleken tijdens hun loopbaan vaak afwezig op de arbeidsmarkt: voor deze perioden bouwden zij geen pensioen op of konden zij terugvallen op gelijkstelling voor de pensioenopbouw. Hetgeen illustreert dat gelijkstelling een belangrijk solidariteitsmechanisme voor vrouwen. BERGHMAN J. e.a., Pensioenatlas 2010, grafiek 1.7, p. 44.