Veranderen doe je in kringetjes by Adriaan wagenaar

KINDEREN OVER BELEID

01 april 2014

Veranderen doe je in kringetjes! Kinderen over de circulaire economie 1

Veranderen doe je in kringetjes! Veel experts kunnen ons precies vertellen waarom en hoe we moeten veranderen. In ons werk of ons persoonlijke leven. Er zijn duizenden boeken, workshops en organisatieadviesbureaus op gebaseerd. Toch maakt dat geen verschil. Het gaat er niet om wat we weten, maar wat we over het hoofd zien. En dat kunnen kinderen ons vertellen. Zij schrijven geen veranderplannen, organiseren geen ’out-ofthe-box sessies’ en maken geen powerpoints met visies en mission statements. Ze beginnen gewoon, proberen iets uit, maken het groter als het werkt en stoppen als het niet meer werkt. Ze leren terwijl ze doen en doen terwijl ze leren. Er is geen begin en geen eind.

Dat is wat kinderen ons laten ervaren met hun ideëen voor een gezonde samenleving en economie. Veranderen is geen rechte weg. Veranderen doe je in kringetjes. Deze publicatie is nog niet af. Tal van maatschappelijke onderwerpen kunnen verder worden uitgewerkt en besproken. Daarom vind je aan het einde alvast een aanzet. Om zelf aan de slag te gaan in je klas, wijk of gemeenschap. Of thuis met je eigen kinderen. Bovendien plaatsen we de gedachten van kinderen in een bredere context. Hoe sluiten de inzichten van kinderen aan bij het denken van de Circulaire Economie, de Blauwe Economie en het werken vanuit kapitaalcirkels?

Inhoud 5 thema’s – 17 invalshoeken Filosoferen met kinderen We sluiten dit boek af met een uitnodiging. Om met ons mee te doen, je eigen bevindingen te delen en met ons samen te werken.

4 6

Thema’s en concepten 1. De rol van Nederland in de wereld

2. Zorg

3. Leven, werken en wonen

4. Geld

5. Energie

Veel leesplezier! April 2014 Adriaan Wagenaar en Chantal José

Veranderen doe je in kringetjes... het economische principe:

KINDEREN OVER BELEID

1. Kinderen en de Blauwe Economie

2. Kinderen en de Circulaire Economie

3. Kinderen en de kapitaalcirkel 44 Aan de slag! Verander in kringetjes:

Het concept in thema’s Tot slot... Literatuurlijst Uitspraken om in te lijsten

46 48 50 52

5 thema’s & 17 invalshoeken

In deze publicatie lees je de gedachten van kinderen over economische en maatschappelijke vernieuwing in Nederland. De visies en oplossingen komen voort uit diverse filosofieprojecten met kinderen voor organisaties over maatschappelijke thema’s. De onderwerpen en invalshoeken zijn voor een groot deel bepaald door de kinderen zelf. Soms, in het geval van energie en geld, hebben organisaties zelf vragen aangedragen. Verderop vind je 17 concepten van de kinderen, verdeeld over 5 thema’s. Bij deze concepten beschrijven we de toelichting van de kinderen, gebaseerd op de socratische gesprekken die we voerden tijdens het maken van de werkstukken. Vaak ontdekten we prachtige inzichten in terloopse opmerkingen tijdens het maken en bespreken. Hoewel deze toelichting vooral onze interpretatie is als schrijvers en gespreksleiders, formuleren we deze toelichting in de ‘ik-’ en ‘wij-vorm’. Daarmee willen we jou als lezer uitnodigen om de situatie op een nieuwe manier te bekijken: door de ogen van een kind. Bij elk concept behoort een ‘schatkist’: Kinderen stellen vaak vragen die uitnodigen tot een verdiepende dialoog. Hierdoor prikkelen zij onze nieuwsgierigheid om op zoek te gaan naar waarden die verstopt zijn en inzichten die we vaak over het hoofd zien. De vragen dagen uit om te gaan schatzoeken en je eigen parels te vinden.

De vijf themaâ&#x20AC;&#x2122;s over economische en maatschappelijke vernieuwing en de door kinderen aangedragen concepten: 1. De rol van Nederland in de wereld

1. Laserstraal 2. Wereldbol 3. Waterdrager 4. Brieven aan de regering

2. Zorg 5. Flexibel ziekenhuis 6. Pillendoos 7. Zorgmens

3. Leven, werken en wonen 8. Vrolijke afvalbak / 9. Flexibel huis / 10. Hart van verbondenheid / 11. Echt, eerlijk & veilig eten / 12. Iedereen gelijk / 13. Koffertje van Kan

4. Geld 14. Beleggen 15. Bank van Waarde

5. Energie 16. Vlieger 17. Iedereen is energie

Filosoferen met kinderen

De geciteerde kinderen in dit rapport zijn tussen de 10 en 12 jaar oud. “Het zijn vast speciale kinderen”, horen we vaak. Ons antwoord: ”Dat klopt. Want we weten dat de kinderen diverse achtergronden hebben: hoogbegaafd, moeilijk opvoedbaar, autistisch, ADHD, met rugzakje en dyslectisch. Wij halen dat sociale stempel eraf. Daardoor krijgt ieder kind de ruimte om de eigen wijsheid tot bloei te brengen. Dat maakt ieder kind speciaal. Wat wij in de vijftien jaar van ons werk hebben gemerkt, is dat sommige kinderen filosoferen leuk vinden, anderen niet. Tijdens de sessies is er namelijk niet één goed antwoord en dat vinden sommigen frustrerend.

Daarom filosoferen met kinderen: 1 Filosoferen is een gedachtenonderzoek naar de essentie van dingen 2 Filosoferen opent de ruimte voor fundamentele vragen in plaats van operationele vragen 3 Filosoferen helpt om te komen tot de fundamentele vragen rondom maatschappelijke onderwerpen 4 Filosofiegesprekken stimuleren de verbeeldingskracht, argumentatie kracht, vindingrijkheid en onbevangenheid van kinderen en volwassenen. 6

“Alle kinderen hebben het fabelachtige vermogen zichzelf in alles te veranderen, wat ze maar willen.” 7

Jean Cocteau, Frans schrijver 1889–1963

1 De rol van Nederland in de wereld 1 Laserstraal 2 Wereldbol 3 Waterdrager 4 Brieven aan de regering

Laserstraal

Filosoferen opent de ruimte voor fundamentele vragen in plaats van

“Laten we een laserstraal maken, die we op de wolken boven Afrika richten. Dan kunnen we het daar laten regenen. We hoeven daar dan niet altijd eten en drinken naar toe te sturen. Daar zorgen ze dan zelf voor.”

Dankzij technologie zijn we wereldwijd met elkaar verbonden. Wat wij hier in Nederland doen en bedenken, beïnvloedt de andere landen. Dat principe kunnen we gebruiken om samen te werken aan wereldvraagstukken. Zoals droogte, honger en armoede. Innovatie geeft ons de energie en inspiratie om nieuwe, zo op het eerste gezicht onhaalbare doelen te stellen. Zoals John F. Kennedy stelde in zijn beroemde toespraak in 1961: “Ik geloof dat deze natie zich moet verplichten om als doel te stellen, voordat dit decennium voorbij is, een mens op de Maan te laten landen en hem veilig terug te brengen naar de Aarde”. Laserstralen gaan dwars door alles heen. Laserstraal-doelen laten ons zien wie we zijn en wat er mogelijk is als we ons niet laten stoppen door beperkende gedachten als: dat kan niet, lukt niet, daar hebben we geen geld voor. Het zijn deze doelen die mensen in beweging brengen.

Schatkist: • Welke ‘laserstraal’-doelen heb jij in je werk en je organisatie? • Door welke beperkende gedachten laat jij of jouw organisatie zich stoppen? • Wat als er een laserstraal zou zijn, waarmee je precies het effect bereikt dat nu nog onhaalbaar lijkt. Wat zou je dan willen bereiken? 9

Wereldbol Filosoferen opent de ruimte voor fundamentele vragen in plaats van “Op de wereldbol staan geen landen, maar onderwerpen waar iedereen in de wereld mee te maken heeft: geweld, kinderarbeid, milieu, vrouwenhandel, slecht eten, naar school kunnen gaan, honger en te dure spullen. Als je de wereldbol open maakt, vind je geluk, liefde en eerlijk zijn. Dat heb je nodig om die onderwerpen in de wereld aan te pakken.” De wereld bestaat niet uit landen, maar uit doelen en waarden. Die overstijgen fysieke grenzen. Ze raken en verbinden ons. We moeten stoppen met denken vanuit ons eigen land, ons eigen straatje. De uitdaging is om de wereld te openen. Dan vinden we geluk, liefde en eerlijkheid. De sleutel om effectief samen te werken aan oplossingen die groter zijn dan wij zelf.

Schatkist: • Welke doelen en waarden spelen er in de wereld van jouw werk, jouw organisatie en jouw leven? • Hoe beïnvloeden die de sfeer en je resultaten? • Hoe helpen geluk, liefde en eerlijkheid om de resultaten te behalen waar je van droomt? 10

Waterdrager Filosoferen opent de ruimte voor fundamentele vragen in plaats van “Wij hebben genoeg water hier. Daar denken we niet zo over na. In andere landen is een tekort aan water. Daar moeten we wat aan doen. Dit is een filmposter om waterdrager te worden. Hier in Nederland denken we vaak: Dat heeft geen zin, het is water naar de zee dragen. Maar in bijvoorbeeld Afrika heeft water dragen wel zin. Waterdragers zijn mensen die het toch doen als anderen zeggen: het heeft geen zin.” Onze welvaart en rijkdom kunnen we afmeten aan wat we doen en wat we verhandelen: productie, import en export. Daar willen we nog een dimensie aan toevoegen: schenken. Welvaart en rijkdom gaan ook over hoeveel je geeft. Dat is wat Waterdragers doen. Hoeveel waterdragers telt ons land? Hoeveel mensen en bedrijven zijn er die doorgaan met het goede te doen voor anderen, waar anderen zeggen: stop maar, het heeft toch geen zin. Hebben we in Nederland voldoende waterdragers?

“Een Waterdrager is iemand die goede energie naar andere mensen brengt. Hoe meer je brengt, hoe groter je hart wordt.”

Schatkist: • Op welk gebied ben jij waterdrager? • Welke stappen heb je ondernomen waardoor je hart groter werd? • Hoe nodigen we anderen uit om waterdrager te worden? • Hoe mobiliseren we waterdragers in organisaties? • En in buurten en gemeenschappen? 11

Brieven aan de regering Filosoferen opent de ruimte voor fundamentele vragen in plaats van “Ik wil graag dat we allemaal werken aan een eerlijke verdeling. Wat wij goed kunnen, is dijken bouwen en dat kunnen wij mensen in andere landen leren. We zijn minder goed in opruimen, daar bouwen we robots voor. Dan zijn we trots op wat we kunnen en dat weet dan ook iedereen op de wereld. Als je mensen iets laat doen waar ze trots op zijn, en ze krijgen er nog voor betaald ook, dan worden ze gelukkiger. Dan komen we sneller uit de crisis.” We willen dat mensen gezonder gaan leven, bijvoorbeeld stoppen met roken, want als je gezond bent, kun je veel meer aan. Je gaat dan makkelijker met tegenslagen om. Bedenk robots zoals in de film Wally. Daar maken robots van afval weer nuttige dingen zoals huizen. Deze drie kwaliteiten zijn belangrijk als we de welvaart beter willen verdelen: 1. de kracht van bevlogen en geïnspireerde mensen 2. gezond leven 3. technologische innovatie

Schatkist: • Welke brief zou jij willen sturen naar jezelf? En naar je organisatie? • Hoe zet jij de kracht in van bevlogen en geïnspireerde mensen, een gezond leven en technologische innovatie om ambitieuze doelen te realiseren?

2 Zorg

5 Flexibel ziekenhuis 6 Pillendoos 7 Zorgmens

Flexibel ziekenhuis

Filosoferen opent de ruimte voor fundamentele vragen in plaats van

“Deze bus is een rijdend ziekenhuis. Hij rijdt om het uur door de straten. Als je ziek bent kun je naar de bus toe gaan. Daar kijken ze of ze je gelijk kunnen helpen of dat je nog een paar dagen moet blijven. Er zijn verschillende kamers. Elke kamer heeft een eigen sfeer. Er is bijvoorbeeld een palmboom. Zo is er toch nog een beetje natuur in de bus. Het behang en de buitenkant zijn kleurrijk zodat de zieken zich vrolijk voelen. Dat helpt om beter te worden. Er is ook een afhaalloket waar de zieke mensen en de zusters eten en drinken kunnen halen. Er is een operatiekamer. Als er iemand wordt geopereerd, stopt de bus. Operaties gebeuren vaak ‘s nachts. Het dak is doorzichtig. Mensen kunnen dan ‘s nachts naar de sterren kijken. Als je ziek bent, kun je dan altijd de lucht zien.”

De bus is als een metafoor voor de veranderende functie van het ziekenhuis. Die brengt de expertise en zorg in de wereld van zieke en gezonde mensen. Door techniek kan professionele zorg flexibel worden ingericht: in grote steden rijden veel en vaak bussen; in kleinere plaatsen kun je minder vaak rijden en met minder bussen’. Natuur staat voor ‘gezond leven’, vandaar de palmboom. En de verbinding met de buitenwereld hou je ook door het transparante dak. Dat ziekzijn niet leuk is, betekent niet dat we dit moeten benadrukken. Dus vrolijk de boel op! Als mensen (weer) gezond zijn worden ze vrolijk. Als mensen ziek zijn worden ze er gezond van’.

Schatkist: • Wat wil jij anders als je naar het ziekenhuis moet? • Hoe wil jij dat de arts naar jou kijkt? Pas daar eens de kapitaalcirkel op toe. (Lees meer over de kapitaalcirkel op pagina 42)

Pillendoos “Ik heb hier een doos vol pillen voor elk naar gevoel. Bijvoorbeeld om aan leuke dingen te denken als je ziek bent. Of om je extra kracht te geven. Voor meer zelfvertrouwen of wat dacht je van een vriendschapspil? Dan kun je altijd en overal vrienden maken en ben je niet langer alleen. En deze: de anti-pestpil. Je moet anderen niet pesten, daar maak je ze ongelukkig mee. Daarom vind ik zelf de antipestpil het belangrijkst.” De pillendoos is een metafoor voor de emotionele kracht die mensen zichzelf kunnen geven om gezond te blijven of die hun genezingsproces bevorderen als ze ziek zijn. Pillen die een arts kan voorschrijven naast de reguliere medische zorg. Goed kunnen omgaan met emoties is volgens kinderen belangrijk: in het leven kun je bang, blij, boos of verdrietig zijn. Feesten en huilen. En je hoeft niet altijd geluk te hebben. Want niemand heeft altijd geluk.

Leestip:

Groot Denken over het ziekenhuis. Kinderen over gezondheidszorg. http://grotedenkerskleinedenkers.nl/groot-denken-over-hetziekenhuis/

Schatkist: • Welke pil zou jij nemen om gezond te blijven? • Welke pil hebben we nodig om het ziekteverzuim omlaag te krijgen? • Wat kun je zelf doen als patiënt? • En wat kunnen artsen nog meer geven naast een medicijn?

Zorgmens ‘Dit mannetje staat voor het geld en hij duwt de kruiwagen van de zorg. Aan zijn armen hebben we allemaal onderwerpen gehangen die belangrijk zijn. Al met al een zware klus!’ Zorg is best ingewikkeld en dat komt in dit beeld tot uitdrukking. We willen heel veel, maar daar is dan geen geld voor. Daardoor blijven we maar achter onze grote doelen aanlopen, zonder dat we ze realiseren. Hoe maken we doelen kleiner en daardoor uitvoerbaar? De vele keuzes blijven als het ware aan onze armen hangen, waardoor we niet in beweging kunnen komen. We willen teveel en het hangt aan ons. Al die regels zijn zo zwaar. Kan dat niet gewoon weg? We regelen teveel en dat blokkeert. Zorg krijgt door dit mannetje een menselijk gezicht. De bol staat symbool voor bewegen. Pas als de zorg weer in beweging komt, gaan er dingen veranderen.

Schatkist: • Stel dat we in de gezondheidszorg maar één doel zouden formuleren dat zowel inspirerend als uitdagend is en het is de toetssteen voor alle andere initiatieven… Welk doel zou dat zijn?

3 Leven, werken en wonen 8 Vrolijke afvalbak 9 Flexibel huis 10 Hart van verbondenheid 11 Echt,eerlijk & veilig eten 12 Iedereen gelijk 13 Koffertje van Kan

Vrolijke afvalbak

“Er moet iets gebeuren met de afvalbakken. Nu zijn ze saai en stom. Als je ze leuk en vrolijk maakt, wordt het weer leuk om papier, glas en afval op te ruimen.” Dat we afval moeten scheiden, weten we allemaal. Het is één van de vele regels waar we ons elke dag aan moeten houden. Maar waarom moeten die regels zo saai zijn? Het opvrolijken van regels betekent dat het leuk wordt om je eraan te houden. Het geeft je een goed gevoel en je draagt ook nog eens bij aan een schone, veilige en gezonde omgeving.

http://www.youtube.com/watch?v=zSiHjMU-MUo

Kijktip:

filmpje over glasbak!

Schatkist: • Welke regels en afspraken zou jij leuker willen maken? • Wat levert dat op voor jou en jouw omgeving?

Flexibel huis “Dit huis kan gemakkelijk worden opgetild en ergens anders worden neergezet. Zo kun je altijd wonen waar je wilt en hoeven er niet steeds nieuwe huizen gebouwd te worden. Het kan vliegen of rijden want er zitten ook wieltjes onder. Op het huis staat een grote bol. Dat is een oog, waarmee je de buitenwereld kunt zien. Je hebt zo dus altijd contact met buiten.” Het flexibele huis als nieuwe impuls voor de huizenmarkt. Bewoners van een flexibel huis schrijven zich in voor een bepaalde locatie. Het huis wordt verplaatst en er ontstaat een nieuwe - tijdelijke – gemeenschap; zoals een vlucht vogels neerstrijkt in een bepaald gebied. Crowd living als nieuwe trend? Je kunt je huis ook meenemen naar je vakantieplek. Of wat te denken van tijdelijke dorpen en ’pop-up’ huizen? Huizen die na verloop van tijd weer verdwijnen, waardoor de natuur zich daar kan ontwikkelen? Zoals woonwagens en woonboten. Maar dan voor eigentijdse huishoudens die flexibel leven en werken. Het huis is voorzien van alle (technologische) gemakken.

Schatkist: • Als jij een flexibel huis zou hebben, op welke momenten zou je je huis dan willen verplaatsen? • Als je je organisatie zou kunnen veranderen in een ‘pop-up business’, op waar zou de organisatie zich dan bevinden en wanneer? • Als huizen makkelijk van vorm en functie kunnen veranderen, wat betekent dat voor hoe wij wonen en werken? 22

Hart van verbondenheid

“In elk doosje zit een stukje van een hart. Als je de doosjes bij elkaar legt, krijg je één geheel. Als we alle doosjes tegen elkaar aan leggen, dan versterken we elkaar.” Dit doosje onthult ons de essentie van samenleven en samenwerken voor mensen en organisaties. Wat wordt er mogelijk als we ons hart verbinden met het grotere geheel? Veel beleidsplannen en bezuinigingsvoorstellen roepen burgers op om samen te werken en samen de lasten te verdelen om uit de crisis te komen. Maar de voorstellen missen een hart. Iets dat mensen persoonlijk bezielt. Als je elkaar opzoekt en steunt, dan worden we groter dan onszelf.

Leestip:

Drie manieren van samenwerken; wat managers kunnen leren van kids http://grotedenkerskleinedenkers.nl/wat-managers-kunnenleren-van-kinderen-3-principes-van-samenwerken/

Schatkist: • Waar ligt jouw hart in de dromen en doelen die je wilt realiseren? • Hoe geven we regels en wetten een hart? • Hoe verbinden we de harten van medewerkers aan het doel van de organisatie? • Hoe verbinden organisaties economische doelen met maatschappe lijke doelen? 25

Echt, eerlijk & veilig eten “Ik vind dat er teveel dingen op zo’n etiket staan die ik niet snap. Heb ik al die spullen nodig en zijn ze allemaal goed voor mij? Ik vind het niet eerlijk dat ze soms zeggen dat er geen suiker zit. Zoals bij Cola Light - dan zit er toch wel suiker in. Bedrijven doen alles voor geld, maar geld verdienen is niet alles. Eten moet veilig zijn zodat je lekker kunt genieten. Ze snappen maar niet dan klanten eerlijk eten willen.” Kinderen maken zich oprecht druk om wat ze eten. Ze eten graag afwisselend. Dat betekent dat ze af en toe snoepen en cola drinken. Voor hen is het echter onduidelijk wat er nou in zit. En waarom al die moeilijke termen als het gewoon een ander woord voor suiker is? Ze vertrouwen niet wat er op het etiket staat. Dus eerlijk vermelden wat erin zit is belangrijker dan of het gezond is. Dat bepalen zij (en hun ouders) zelf wel! Kinderen vinden het vreemd dat bedrijven kiezen voor geld en niet voor klanten. Want vroeger of later komen klanten erachter dat je oneerlijk bent geweest en dan komen ze niet meer bij je terug. Vertrouwen is dus essentieel. Hoe winnen bedrijven dat terug? Maak een symbool op producten en diensten waarmee je eerlijk vertelt waar je voor staat.

Leestip:

Hoe winnen bedrijven consumentenvertrouwen terug? http://grotedenkerskleinedenkers.nl/hoewinnen-bedrijven-consumentenvertrouwenterug/

Schatkist: • Welke verklaringen heb je voor de doelen, regels en initiatieven die jij en je organisatie uitvoeren? Kijk eens naar de doelen, regels en activi teiten van jouw organisatie. Welke zijn echt en welke zijn nep ten opzichte van de oorspronkelijke intenties? • Hoe win je het vertrouwen van je klant, je baas, je medewerker of je buurt? 27

Iedereen gelijk “Ieder mens is gelijk. Dus als iemand heel rijk is moet die gewoon een beetje van zijn geld aan een arm iemand geven. Hoeft niet alles te zijn, maar mensen zijn mensen. Dus Messi kan best wat van zijn geld weggeven.” Leestip:

Waarom zijn kinderen de beste organisatieadviseurs?

http://grotedenkerskleinedenkers.nl/waarom-zijn-kinderen-je-beste-organisatieadviseur/

Natuurlijk vertegenwoordigt geld een waarde. Maar dat die waarde bezit wordt, is niet fair. Waarom verdient een voetballer zo verschrikkelijk veel geld en een vuilnisman niet? Want als je vuilnis niet wordt opgehaald, vind je dat heel erg. Maar als Messi verliest, ben je dat zo weer vergeten. Dan heb je daar hooguit even last van in je buik of in je hoofd. Het zet ons aan het denken over rijkdom en welvaart. Wanneer ben je rijk: als je veel geld verdient of als je veel betekent voor anderen? Hoe waardeer je dat?

Schatkist: • Waarom is de ene mens meer waard dan de ander? • Wat is jouw waarde in de wereld van anderen? Maak eens twee kolommen; eentje met wat je doet en eentje met wat je betekent. • Vul bovenstaande kolommen eens in voor de activiteiten van de organisatie of instelling. Wat is de allerbelangrijkste waarde voor anderen? Hoe kunnen we leven en werken invullen? 28

Koffer van Kan

“In plaats van Derde Dinsdag in September wil ik graag iets anders op die koffer. Daarop moet staan: Het kan. Altijd. Als je onderneemt.” De Koffer van Kan is een positief alternatief voor de koffer met de Rijksbegroting die op Prinsjesdag wordt aangeboden. De koffer en de reacties daarop staan voor alles wat niet kan: geen geld, te weinig geld, het werkt niet, het moet anders. Te vaak worden goede plannen overstemd door reacties als ‘Kan niet’. Omdat we zo vaak naar deze bezwaren luisteren, gebeurt er uiteindelijk niets. De Koffer van Kan draait het om. In de koffer zitten alle wensen en idealen waarvan we in Nederland vinden dat die gerealiseerd moeten worden. Dan kan alles. Dan kan alles samen. We weten nog niet hoe, maar als je onderneemt, ontvouwt het ‘hoe’ zich altijd vanzelf. Daarom zien we de Koffer van Kan als de koffer van mogelijkheden die als mens, organisatie en samenleving beschikbaar zijn als we op nieuwe manieren kijken: door de ogen van een kind.

Schatkist: • Welke voornemens en intenties stop jij in de Koffer van Kan? • Hoe zien die voornemens en intenties er uit als het Kan?

4 Geld

14 Beleggen 15 Bank van waarde

Beleggen (Het aandeel en de oude munt)

“Ik wil graag aandelen. Die kun je boven je bed hangen, zoals een diploma. En ze zijn veel waard.” “Nee joh – ik wil graag zo’n oude munt, want dan weet je tenminste zeker hoeveel die waard is. En die is ook nog eens heel cool.” Een oude munt prikkelt de nieuwsgierigheid, een waarde die los staat van de financiële waarde. Een aandeel is spannend, want je weet dat de waarde wisselt. Maar wat bepaalt de keuze? Is dat een andere waarde? Tot nu toe vertellen banken en verzekeraars graag wat zij met je geld willen doen. Daar creëren zij waarde mee. Nu is het tijd om de zaken om te draaien. Laat kinderen banken en verzekeraars iets leren. Hoe het anders en vooral beter kan.

Schatkist: • Zou jij jouw aandelen boven je bed willen hangen? Waarom? • Wie wil je aandelen in jouw kapitaalbronnen geven? • Wil jij aandeelhouder worden in creatief, menselijk, sociaal of spiritueel kapitaal? En ook van anderen? (Lees meer over kapitaalbronnen op pagina 42) 33

Bank van waarde “Waarde is meer dan geld. Waarde zit in alles waar je van houdt of waar je hard voor gespaard hebt. Waarde is ook dat je erop kunt vertrouwen dat de mensen van de bank er goed voor zorgen. En de banken moeten ook beter voor mensen zorgen. Ze moeten de ruimte krijgen in de bank en ze moeten niet achter balies staan. Dan ben ik bang dat ik mijn geld niet meer terugkrijg en dat ze het zelf houden.” Een bank is een bewaarplaats van alles dat voor ons van waarde is. Het gaat dus niet alleen om geld, maar ook om gevoel. Die waarden moeten een veilige plaats hebben binnen een bank. Daarom bewaakt de bank niet alleen ons geld, maar ook ons plezier, onze dromen en idealen - kortom, dingen die wij belangrijk vinden.

Leestip 1:

Wijs omgaan met je kapitaal http://grotedenkerskleinedenkers.nl/wijsomgaan-met-je-kapitaa/

Leestip 2:

De nieuwe bank: waarden in plaats van geld. Werken aan geluk in organisaties http://grotedenkerskleinedenkers.nl/de-nieuwe-bankwaarden-in-plaats-van-geld/

Schatkist: • Hoe kan een bank niet alleen ons financiële kapitaal, maar ook ons creatieve, menselijke, sociale en spirituele kapitaal beschermen en laten groeien? • Hoe werk jij aan geluk in jouw werk?

5 Energie

16 Vlieger 17 Iedereen is energie

Vlieger “Deze vlieger vangt energie op in de lucht: wind, regen, zon en bliksem. En zie je dat blauwe strikje onder aan de vlieger hangen? Dat is een plastic card, zoals een credit card. Die vlieger is eigenlijk een soort satelliet, die kan gemakkelijk meebewegen met de energie in de ruimte en dus altijd energie opvangen. Daarna wordt de energie vervoerd naar de sleutel. Die kun je overal instoppen en dan gaan de lampen branden. Je hoeft dus nooit meer energieleidingen aan te leggen.” Stel je voor: mensen hebben allemaal hun eigen energie op zak. Zoals we dankzij bankpasjes ook ons geld op zak hebben. De metafoor van de ’pinpas voor energie’ zou het hele energiesysteem op zijn kop zetten, zoals elektronisch betalen ons koopgedrag heeft beïnvloed. Nu gaan we uit van een productiesysteem en zijn we al heel blij als energie voor huishoudens een mix is van ‘groene stroom’ en bestaande energiebronnen. Wat nou als we energie benaderen vanuit een consumptiesysteem? Energie op basis van wat vrij beschikbaar is op het moment dat je het nodig hebt. We gaan daarmee van groene naar blauwe stroom! (Huh, blauwe stroom? Kijk op pagina 38 en 41)

Schatkist: • Hoe zit het met je andere kapitaalbronnen? (zie pagina 42) Maak een pinpas voor je creatieve kapitaal (ideeën), je menselijke kapitaal (talent), je sociale kapitaal (relaties) en je spirituele kapitaal (bezieling). Welk woord schrijf je daar op? Hoe krijg je toegang tot zo’n kapitaalbron? Hoe laad jij je pinpas weer op? Hoe zorg je voor voldoende saldo? 37

Iedereen is energie “Energie heeft geen vorm. Er is altijd wel ergens energie maar het is onzichtbaar. In principe kan het van alles zijn. Net als God. Maar het kan ook heel goed een pyramide zijn.” “Er is verschil tussen energie en stroom. Energie hangt overal rond. Stroom kun je aan en uit zetten. Energie is er, stroom moet je een taak geven.” “Eigenlijk weten we niets van energie. We weten niet of er goede of schadelijke energie is. We weten wel dat er schadelijke stoffen zijn in energie.” “Energie geeft mensen een fijn gevoel. We kunnen sporten en bewegen. Eigenlijk hebben alle mensen dus energie. Het hangt om ons heen. Iedereen is energie.” Voor kinderen is het vanzelfsprekend om met energie aan de slag te gaan. Er is altijd wel ergens energie. Je moet het alleen weten te vinden. Er is een verschil tussen stroom en energie. Stroom is eigenlijk: energie met een taak. Dat geeft een nieuw perspectief op energiemaatschappijen. Verzorgen zij nu energie of stroom? Welke taak geven wij energie? En kunnen mensen zelf ook energie verzorgen? Volgens de kinderen wel. Ze worden gesteund door nieuwe wetenschappelijke experimenten die nu in de praktijk getest worden: energie opwekken via de dansvloer, voedsel dat stroom kan opwekken als je het op je tong legt. We staan nog maar aan het begin van wat we weten en kunnen met energie. De mogelijkheden zijn oneindig. Want: iedereen is energie.

Schatkist: • Wat geeft jou energie? Maak een mindmap van de Groene Energie centrale van jouw werk en leven: mensen, ideeën, activiteiten. Geef je al je energiebronnen voldoende aandacht? Wat gebeurt er als een van die energiebronnen uit zou vallen? • Hoe kun je in jouw omgeving slim energie omzetten in stroom: via je buurt of wijk, via je werk?

Veranderen doe je in Kringetjes: het economisch principe Bij het lezen van de verhalen heb je kunnen merken dat de invalshoeken van de kinderen nauw aansluiten bij de huidige maatschappelijke zoektocht naar nieuwe en duurzame systemen en modellen. De drie zienswijzen hieronder laten dit ook zien:

1. Kinderen en de blauwe economie

Volgens Gunter Pauli, voormalig directeur van Ecover en lid van de Club van Rome is het mogelijk om tot een andere manier van produceren en consumeren te komen. Hij schreef hierover een boek, genaamd De Blauwe Economie (Nieuw Amsterdam, 2012). Pauli noemt in zijn boeken en lezingen 21 principes voor een duurzame samenleving. Hij werkt die uit met tal van voorbeelden zoals: 'Afval bestaat nietâ&#x20AC;&#x2122;. Paddestoelen kunnen groeien op koffiedik. En oude antennes blijken geschikt om het beschadigde koraal bij Bonaire op te laten groeien waardoor het zich kan herstellen. Ook de kinderen in dit rapport komen met suggesties die aansluiten bij het slimmer omgaan met afval. Maak van afvalbakken in de wijk kunstwerken waardoor het een plezier wordt om afval weg te gooien. Wat de ene mens weggooit, is nuttig voor de ander. Lege flessen moeten we niet recyclen tot nieuwe flessen, maar tot dingen met een hogere waarde: lampen en vazen. Onze denkkracht moet gaan zitten in het meer waarde geven aan dingen.

“Door goed te kijken naar hoe de natuur werkt, kunnen we komen tot een duurzame economie, zegt Pauli. Het gaat om meerwaarde creëren. We focussen op het doen en dat vereist fantasie, maar ook wetenschap en lef.” 41

2. Kinderen en de circulaire economie

De circulaire economie is een systeem dat bedoeld is om herbruikbaarheid van grondstoffen, producten en menselijke talenten te maximaliseren en waardevernietiging te minimaliseren. Dit is een breuk met het het huidige lineaire systeem waarin grondstoffen worden omgezet in producten die na verbruik worden vernietigd en talenten die onnodig overbodig worden verklaard volgens de Stichting Circulaire Economie. (www.circulaire-economie.info) Kinderen vinden dat we veel meer in kringlopen moeten leren denken. Een telefoon of computer die voor ons niet meer nieuw is, kan voor iemand in een ander land nog steeds een enorme vooruitgang zijn. En alles wat wij goed kunnen, zoals water beheersen en dijken bouwen, is in ons land misschien niet meer zo nodig, maar in andere landen misschien wel. Daar is het een uniek talent. Als we geen geld overhebben voor arme landen omdat we vinden dat we dat beter zelf kunnen gebruiken, zijn we eigenlijk nog armer dan die arme landen, waar mensen zelfs hun stukje brood met elkaar delen. De rijkdom van een land kun je niet afmeten aan wat je hebt, maar aan wat je geeft.

3. Kinderen en de kapitaalcirkel

In 2006 presenteerde Al Gore zijn spraakmakende visie The Inconvenient Truth. Hij zei:“De ongemakkelijke waarheid is dat we slecht om gaan met onze natuurlijke kapitaalbronnen. We onttrekken meer aan de aarde dan we teruggeven. En wat we teruggeven is voor een groot deel rotzooi.” Kinderen tonen ons een waarheid die nog ongemakkelijker is: we gaan ook slecht om met onze persoonlijke kapitaalbronnen. Deze bestaat niet alleen uit ons geld (financieel kapitaal), maar ook uit onze ideeën (creatief kapitaal), ons talent (menselijk kapitaal), onze relaties (sociale kapitaal), en onze bezieling (spiritueel kapitaal). We zien slechts een klein deel van ons beschikbare kapitaal. En van wat we zien, schatten we de waarde te laag in. We laten ons beperken door gedachten als: kan niet, lukt niet, geen geld, niet de juiste opleiding, geen tijd, het is nu crisis’. Kinderen laten ons de weg zien naar een nieuwe economische en maatschappelijke balans door onze energie en aandacht te richten op het laten bloeien van de kapitaalbronnen die we al bezitten. En daarmee openbaart de grootste schat zich als vanzelf: alle kapitaal stroomt vanzelf naar ons toe. 44

spiritueel

financiĂŤel sociaal

de kapitaalcirkel

creatief menselijk 45

Aan de slag! Verander in Kringetjes

Het concept in thema's:

De Kringloop van Alles

De Groene Voetstap

Het Wereldwijde Web van Wonderen

thema's

Eindig en Oneindig

Natuur en Cultuur

De circulaire economie vormt de basis voor nieuwe business modellen. Die zijn gebaseerd op de principes van een duurzame samenleving: economisch, ecologisch en sociaal maatschappelijk. Dit nodigt uit tot het uitdiepen van dilemma’s met leiders en kinderen. Voorbeelden van gedachtenexperimenten als vervolg op dit rapport: Eindig en Oneindig Hoe lang duurt duurzaamheid. Is het goed dat sommige dingen eindig zijn? De Kringloop van Alles Hoe alles wat we doen, kopen en consumeren evolueert. Het ontstaat, groeit en sterft af en gaat over in iets nieuws. Als je een product of dienst koopt, is het dan ‘af’? Hoe ziet de kringloop van onze dagelijkse dingen er uit? Het Wereldwijde Web van Wonderen Niemand Weet Zoveel Als Iedereen: over de kracht van samen. Open Source. Co-creatie De Groene Voetstap Wat we geven aan en nemen van de aarde en de wereld om ons heen. Natuurlijk Cultuurlijk Wat is het verschil tussen natuur en cultuur? Wat is er al en wat maken we zelf? Over verantwoordelijk zijn voor de dingen om ons heen.

Tot slot... Een van de kinderen zei tijdens een filosofiegesprek: ’Ik stotter soms. Mijn woorden halen dan mijn gedachten in.’ Deze uitspraak vat goed samen wat kinderen ons willen meegeven. Ze vragen ons om de tijd te nemen; om onze woorden tot rust te laten komen. Laten we het geduld hebben om de gedachten die in die woorden zitten tot bloei te laten komen. Zo ontstaan kansen. Wij zien kansen voor een Nederland waar we: • Onze waarden en principes ook laten zien in hoe we zaken aanpakken. • Onze economie baseren op hergebruik: alles heeft waarde en kan nieuwe toepassingen krijgen • Maatschappelijke problemen leuk en persoonlijk maken: leuk om aan het milieu te werken, leuk om de veiligheid in de buurt te verbeteren • Zorg kleiner maken: hoe eenvoudiger de regels, hoe meer aandacht voor de menselijke kant • Wonen en werken persoonlijk en flexibel maken: vind de omgeving waar jij tot bloei komt! • Rijk zijn niet alleen baseren op geld, maar ook ook op geluk en samenwerken • Leren en leven vanuit ons hart: dan bereik je het meeste. Ook zin om te filosoferen met kinderen over thema’s die voor jou of je bedrijf van belang zijn? Doe mee en stuur een mail aan:

info@raadvanstuur.nl We kunnen een van de vijf thema’s met u en de kinderen aanpakken. Of wilt u zelf een onderwerp, vraag of dilemma aandragen?

www.raadvanstuur.nl Adriaan Wagenaar Chantal José Gerard Struijf

Literatuurlijst / Colofon Enkele citaten zijn afkomstig uit projecten voor Eneco en Robeco. Deze publicaties zijn helaas niet toegankelijk voor een breed publiek. De uitspraken zijn daarom algemeen gehouden. • Nieuwe Energie / Kinderen over energie, Eneco 2009 • Als we later groot zijn / Robeco Jongeren Panel 1996. Openbare publicaties: • Groot Denken in het Ziekenhuis / Rijnstate Ziekenhuis Arnhem, 2012 • ‘Ze zeggen dat het crisis is’ / Kinderen over Prinsjesdag 2013. Raad van Stuur en Café Weltschmertz, Mozeshuis 2013

Een publicatie van:

KINDEREN OVER BELEID

Tekst / Adriaan Wagenaar, Chantal José Grafisch ontwerp / Andrea Fuchs.www.andreafuchs.nl Fotografie / Max von Kreyfelt Met dank aan alle kinderen die hebben meegewerkt: • Kinderen van Montessorischool Heerhugowaard • Kinderen van project ‘Ze zeggen dat het crisis is’ • Kinderen uit Robeco Jongerenpanel • Kinderen uit project Nieuwe Energie, voor Eneco

Wees vrij om het gedachtengoed van Veranderen doe je in kringetjes zo veel mogelijk te verspreiden met de Creative Commons licensie als leidraad. Raad van Stuur, 2014 50

Uitspraken om in te lijsten

“Waarom is er geen bank van waarde?” “Hoe ziet de wereld er uit zonder geld? Dan ruilen we met elkaar.” “Waarom verdienen voetballers zo veel en vuilnismannen zo weinig?” “Wie bepaalt wat waardevol is?” “Eten wordt slechter omdat we daarover liegen; daarom worden we dikker” “Eten hoeft niet per se biologisch te zijn, als het maar eerlijk is” “Waarom is alles wat nieuw is, duurder? Best raar.” “Kunnen we ‘vroeger’ hergebruiken?” “Je hebt altijd je energie bij je” “Iedereen is energie” “Als je het goede voorbeeld geeft, word je daar zelf ook beter van” “Samen zijn wij Nederland” “Ik stotter soms,…mijn woorden halen dan mijn gedachten in.” www.raadvanstuur.nl KINDEREN OVER BELEID