Techniekpact e-boek by Adriaan wagenaar

8 DOORBRAAKDENKERS OVER DE DOORONTWIKKELING VAN TECHNIEKPACT 2020 Bij-de-handboek bij Actiecanvas en strategiekaarten

Adriaan wagenaar Najaar 2015

Welkom bij het Bij-de-handboek Techniekpact 2020 Welke kwaliteiten hebben we op school en in organisaties nodig om de innovatiekracht van Nederland in 2020 te verbeteren? Welke technologietrends zullen ons werk, ons onderwijs en ons leven beïnvloeden? En voor welke uitdagingen staan we om de doelen en acties uit het Techniekpact te kunnen realiseren in 2020? Op zoek naar antwoorden spraken we onder meer met 8 experts op het grensvlak waar ondernemen, onderwijs en innovatie elkaar raken. Laten we hen ’doorbraakdenkers’ noemen, omdat ze er hun werk van hebben gemaakt om denkpatronen en werkroutines te doorbreken bij hun organisaties en klanten te helpen. En omdat ook voor de Techniekpact partners juist op deze grensvlakken doorbraken mogelijk zijn om de Techniekpact doelstellingen te realiseren. Hun visies hebben we samengevat op 15 kaarten met drie invalshoeken voor strategische conversaties over de toekomst: kwaliteiten, technologietrends en uitdagingen. Doel van deze interviews is geweest om het wetenschappelijk onderzoek, de publicaties die elke dag opnieuw in de media verschijnen, de Techniekpact cases en de informatie uit de Techniekpact Monitor samen te vatten in een overzichtelijk aantal levendige verhalen. In dit boek leest u de achtergronden bij hun uitspraken. Kwaliteiten • • • • •

Verbindingen maken Creativiteit Samenwerken Opmerkzaamheid Goede vragen stellen

Technologie trends • • • • •

Gamification Augmented Reality The Internet of Brains Cognitive Computing Robotica

Uitdagingen • • • • •

Werk vanuit Lean Startup: korte iteratieve projecten Zoek naar rollen in plaats van functies Zoek de grote designvragen Vergroot je voorstellingsvermogen Waardeer de Nieuwe Menselijke Maat

Ga hierover met elkaar in gesprek en formuleer samen een actie voor een succesvolle samenwerking tussen bedrijf, school en overheid. Om dit gesprek te faciliteren hebben we een canvas ontwikkeld met 5 principes om tot doorbraken te komen. In het hoofdstuk ’Hoe werken de strategiekaarten en het actiecanvas ” vind u in het kort hoe je de kaarten en het canvas kunt gebruiken. In de hoofdstukken er na kunt u meer lezen over de achtergrond en de context van de uitspraken op de kaarten.

Achtergrond Vanuit ons scenarioplanningsmodel Sensoring The Future analyseerden we trends en ontwikkelingen tussen nu en 2032. We vroegen input aan diverse praktijkmensen op het gebied van onderwijs, innovatie en technologie binnen en buiten Platform Betatechniek. De gesprekken vonden plaats in de periode van maart 2015 tot september 2015. Uit al deze gesprekken hebben we 8 geselecteerd voor dit eboek. Deze 8 gesprekken geven volgens ons een goede samenvatting van de invalshoeken die bruikbaar zijn voor de doorontwikkeling van Techniekpact en het realiseren van de doelstellingen. Interviews over vervolg Techniekpact met: Rocco van den Berg, Lead Digital Accelerator bij Philips Jenny Elissen, ondernemer, oprichter New Genes en schrijfster van The Perfect World Principle Richard Wagenmakers, partner KPMG Advisory Huib Wurfbain, ondernemer, oprichter Capacity Energy Foundation, Laluz Foundation Gerard van Vliet, directeur NCD Jan Koster, Customer Innovation Principal SAP Gerard Smit, Chief Innovation Officer IBM Benelux Peter Werkhoven, directeur Technical Sciences TNO

Inhoudsopgave Inhoudsopgave Hoe werken de strategiekaarten en het Techniekpact Actiecanvas?

Kwaliteiten Verbindingen maken Creativiteit Samenwerken Opmerkzaamheid Goede vragen stellen

4 5

8 9 10 11 12 13

Technologietrends

Gamification Augmented Reality The Internet of Brains Cognitive Computing Robotica

15 16 17 18 19

Uitdagingen Werk vanuit Lean Startup Zoek naar rollen in plaats van functies Zoek de grote designvragen Vergroot je voorstellingsvermogen Waardeer de Menselijke Maat

Bijlage

21 22 23 24 25 26

Hoe werken de strategiekaarten en het Techniekpact Actiecanvas? Het Techniekpact Actiecanvas helpt je om je beleidsvraag of -doel te koppelen aan kwaliteiten, technologietrends en uitdagingen die belangrijk zijn voor onderwijs en organisatie in de wereld van 2020. Leg de kaarten op een tafel. Kies uit de 15 kaarten één die je aanspreekt of prikkelt. Bespreek vervolgens wat het gekozen onderwerp betekent in jouw situatie (met jouw vraag of doel). Je kunt hiervoor de 5 bouwstenen gebruiken van het Techniekpact Actiecanvas. Het canvas bestaat uit 5 bouwstenen, gebaseerd op de 5 principes van Groot Denken: denken in mogelijkheden (Grote Denkers Kleine Denkers, Adriaan Wagenaar. Uitgeverij Thema, 2007)

1. GROOT DENKEN: ZIE HET POTENTIEEL IN DE DINGEN DIE JE DOET ”We hebben behoefte aan ongelooflijke doelen. Doelen die inspireren en uitdagen om het onmogelijke mogelijk te maken.” Jenny Elissen, ondernemer, oprichter New Genes en schrijfster The Perfect World Principle

Groot denken gaat over het denken in mogelijkheden. Vraag je af: wat maak ik mogelijk als ik mijn doel zou realiseren, mijn beleidsvraag zou beantwoorden of als ik het onderwerp op de strategiekaart zou realiseren? Wat betekent dat voor de organisatie, de medewerkers of leerlingen, de samenwerking, de klanten of afnemers, de samenleving?

2. KLEIN DENKEN: ZIE DE KLEINE SIGNALEN OP JE PAD ALS RICHTINGAANWIJZERS NAAR JE GROTE DOEL ’We zien vaak over het hoofd dat we de bouwstenen voor 2020 nu al in huis hebben. Alleen zien we het nog niet als bouwstenen.” Richard Wagenmakers, partner KPMG Advisory

Klein denken gaat over het open staan en herkennen van de kleine signalen in je omgeving die dat grote doel nu al zichtbaar maken, al zijn het nog maar kleine zaadjes of jonge plantjes. Inventariseer deze signalen. Vraag je af: wat is er al, wat gebeurt er al om ons heen, in onze directe omgeving? Kunnen we hier op aanhaken? Kunnen we deze initiatieven stimuleren om ons doel te bereiken?

3. OVERWIN WEERSTAND: HERKEN EN ERKEN WEERSTAND. ZIE TEGENSTANDERS ALS MEDESTANDERS ”We verliezen veel terrein omdat we ons als land te veel bezig houden met wat er niet kan.” Gerard Smit, Chief Innovation Officer IBM

Weerstand overwinnen gaat over effectief omgaan met bezwaren en beperkende factoren. Het gaat er om dat we ons niet laten stoppen door weerstanden en beperkende factoren, maar dat we ook daar de boodschap voor vooruitgang in kunnen herkennen. Inventariseer de weerstanden en beperkende gedachten die er rondom jouw vraag, doel of thema spelen. Vraag je af: hoe helpen deze weerstanden ons om dichter bij ons doel te komen? En: hoe herkaderen we deze beperkende gedachten in helpende gedachten?

4. MAAK VERBINDING: ORGANISEER JE HELPENDE OMGEVING ”Je brengt je idee pas echt verder als je de vrije ruimte in stapt. Juist partijen waarvan je het niet verwacht, kunnen je helpen.” Rocco van den Berg, Lead Digital Accelerator Philips

Een helpende omgeving organiseren gaat over het vinden van medestanders, ambassadeurs, kartrekkers en patroondoorbrekers. Mensen, organisaties of teams die een ’tipping point’ kunnen realiseren voor jouw vraag, jouw doel en jouw ambitie. Maak een mindmap van deze mensen, organisaties en teams en zet jouw vraag, doel of ambitie in het midden. Vraag je af: hoe zijn al deze spelers met mijn thema verbonden? En; hoe zijn ze met elkaar verbonden? Wat maakt dat dit netwerk gaat bewegen en gaat groeien?

5. SPEEL!: BEDENK EEN STAP DIE ZO KLEIN IS DAT IEDEREEN MEE KAN DOEN, MAAR ZO GROOT DAT IEDEREEN WINT ”We spelen te weinig in bedrijven. Daardoor laten we kansen liggen.” Gerard van Vliet. directeur NCD (Nederlandse Vereniging van Directeuren en Commissarissen) De uitnodiging om te spelen gaat over het in praktijk brengen van je ambitie, doel door het samen uitvoeren van een kleine actie die binnen korte tijd, bijvoorbeeld één of twee weken, gerealiseerd kan zijn. Sommigen noemen het een pilot, een prototype of een microbeweging. Het is een kleine, eenvoudig te realiseren manifestatie van het grote doel. Waardoor anderen het kunnen zien, ervaren en begrijpen. Vraag je af: hoe ervaren mensen ons grote doel, onze ambitie in deze kleine stap?

BRONNEN Doel van het project Strategiekaarten en Actiekaarten is om de inzichten en ervaringen uit de Techniekpact Monitor een stap verder te helpen. Voor het samenstellen van de kwaliteiten, technologietrends en uitdagingen hebben we gebruik gemaakt van diverse onderzoeken en publicaties, en interviews met stafmedewerkers Platform Betatechniek. Daarnaast spraken we diverse externe experts. We hebben er voor gekozen om de visies van de onderstaande experts verder uit te werken omdat die de input van alle anderen goed samenvatten. Interviews over vervolg Techniekpact met: Rocco van den Berg, Lead Digital Accelerator bij Philips Jenny Elissen, ondernemer, oprichter New Genes Richard Wagenmakers, partner KPMG Advisory Huib Wurfbain, ondernemer, oprichter Capacity Energy Foundation, Laluz Foundation Gerard van Vliet, directeur NCD Jan Koster, Customer Innovation Principal SAP Gerard Smit, Chief Innovation Officer IBM Benelux Peter Werkhoven, directeur Technical Sciences TNO

Gerard van Vliet, directeur NCD (Nederlandse vereniging van Commissarissen en Directeuren)

“WE SPELEN TE WEINIG IN BEDRIJVEN. DAARDOOR LATEN WE KANSEN LIGGEN.”

Wil je met je organisatie of onderwijs aansluiten bij de doelen en acties van Techniekpact? Dit canvas helpt je om je beleidsvraag of -doel te koppelen aan een maatschappelijk thema, W&T trend of uitdaging. Kies een inspiratiekaart die je aanspreekt of prikkelt. Bespreek vervolgens wat het gekozen onderwerp betekent in jouw situatie. Bedenk dan de eerste stap. Welke actie ga ik opstarten om bij te dragen aan het innovatievermogen van Nederland in 2020? Succes!

HOE WERKT HET?

Rocco van den Berg, Lead Digital Accelarator bij Philips

“JE BRENGT JE IDEE PAS ECHT VERDER ALS JE DE VRIJE RUIMTE IN STAPT. JUIST PARTIJEN WAARVAN JE HET NIET VERWACHT, KUNNEN JE HELPEN.”

Organiseer je helpende omgeving

4 MAAK VERBINDING

Richard Wagenmakers, strategist, partner KPMG Advisory

“WE ZIEN VAAK OVER HET HOOFD DAT WE DE BOUWSTENEN VOOR 2020 NU AL IN HUIS HEBBEN. ALLEEN ZIEN WE HET NOG NIET ALS BOUWSTENEN.”

Benoem de kleine signalen op je pad als richtingaanwijzers naar je grote doel

2 KLEIN DENKEN

LEG HIER UW INSPIRATIEKAART

Bedenk een stap die zo klein is dat iedereen mee kan doen maar zo groot dat iedereen wint

5 SPEEL

Gerard Smit, Chief Innovation Officer IBM

“WE VERLIEZEN VEEL TERREIN OMDAT WE ONS ALS LAND TE VEEL BEZIG HOUDEN MET WAT ER NIET KAN.”

Herken en erken weerstand, zie tegenstanders als medestanders

3 OVERWIN WEERSTAND

Jenny Elissen. Ondernemer en schrijfster The Perfect World Principle

”WE HEBBEN BEHOEFTE AAN ONGELOOFLIJKE DOELEN. DOELEN DIE INSPIREREN EN UITDAGEN OM HET ONMOGELIJKE MOGELIJK TE MAKEN.”

Benoem het potentieel in de dingen die je doet

1 GROOT DENKEN

TECHNNIEKPACT ACTIE CANVAS

Kwaliteiten • • • • •

Verbindingen maken Creativiteit Samenwerken Opmerkzaamheid Goede vragen stellen

Verbindingen maken ’Wat we in onze organisatie van morgen nodig hebben, zijn T-shaped professionals.” Gerard Smit, CTO IBM Benelux WAT T-shaped professionals zijn specialisten die kennis hebben van meerdere domeinen en over hun eigen vakgebied heen kunnen kijken. ”Vroeger keken we naar specialisten, de nerds en de ingenieurs die alles wisten. Nu hebben we mensen nodig met sociale vaardigheden die in steeds complexer wordende omgevingen verbindingen kunnen maken”, aldus Gerard Smit. Rocco van den Berg maakt onderscheid tussen ’dieptekennis’ en ’breedtekennis’. Volgens hem is het vinden van deze T-shaped professionals met breedte kennis een groot probleem. ”In een stad als Amsterdam zitten ze wel, maar die zijn vaak niet bereid om naar Eindhoven te komen”. Opleidingen leveren vooral specialisten af en dat is niet voldoende om tot innovaties te komen. Van den Berg:”Het gaat mis als je alleen maar met techneuten wilt innoveren. Je hebt bijvoorbeeld ook psychologen nodig en mensen die business binnen kunnen brengen. Het is belangrijk om in de samenwerking tussen onderwijs en bedrijven te zorgen dat jongeren en bedrijven leren om verbindingen te maken.” Zie het geheel Jenny Elissen stelt:” We zijn decennia lang bezig geweest om deelproblemen te faciliteren met technologische oplossingen. Dat verandert: ons talent is niet om de delen te faciliteren, maar om het geheel te verbinden. Daar gaat het om in de wereld van 2020. De mensen die nu gehelen verbinden, ondersteunen dat niet met technologie. Zij zitten aan de zachte kant van de industrie, zoals filosofen, psychologen en sociologen. De kwaliteit van verbindingen zien en maken is ook nodig in de ’harde kant’ van de industrie, zoals financiën, technologie en bedrijfskunde.” Kleur buiten de lijntjes ”We leren kinderen af om buiten de lijntjes te kleuren. Daar gaat het al mis” volgens Gerard van Vliet. ”In Silicon Valley is de Waldorf school nu heel populair. Daar staan geen computers. Juist de topmensen van Google en Amazon sturen hun kinderen naar die school. Leren omgaan met computers, dat doen ze thuis al lang. Hier leren ze om mens te zijn: geen high tech, maar high touch. Kinderen leren bevlogenheid, geïnspireerd zijn, creatief zijn, kritisch zijn en samenwerken. Door samen te werken aan problemen die te groot zijn voor de kwaliteiten waar jij als individu goed in bent”. Leer afkijken ”Op school leren we kinderen dat ze niet mogen afkijken. In de wereld van organisaties doen we niet anders. Daar noemen we het best practices”, volgens Richard Wagenmakers. Wat hem betreft zouden kinderen al op jonge leeftijd moeten leren om juist niet als vanzelfsprekend op hun stoel te blijven zitten als ze een probleem moeten oplossen. Leer ze ook dat rondlopen vaak kan helpen om sneller tot een oplossing te komen. Hierdoor zullen de professionals van morgen niet zo snel op hun eigen eiland van kennis blijven zitten als ze voor of in organisaties werken. Het geheel zien, buiten de lijntjes kunnen kleuren en leren afkijken zijn kwaliteiten die we in Techniekpact 2020 meer kunnen stimuleren om T-shaped professionals op te leiden en in te zetten.

Focus • Hoe leiden we T-shaped professionals op in het huidige onderwijs? • Welke rollen hebben T-shaped professionals in onze organisatie? • Hoe zouden wij in onze organisatie ons T-shaped profiel beschrijven: wat is onze kernexpertise, naar welke vakgebieden dienen we nog mee te kijken om succesvol te zijn in ons doel?

Creativiteit ”Creativiteit bloeit bij gecontroleerde chaos.” Gerard van Vliet, CEO NCD WAT Een combinatie van ’grijze haren’ en ’jonge honden’ leidt volgens Gerard van Vliet tot een cultuur met een gezonde spanning tussen controle en chaos. Aan de ene kant: spiegelen, vragen stellen en tips geven. Aan de andere kant: een ontregelende aanpak. De ’grijze haren’ hebben volgens Van Vliet vaak het vermogen om de grote lijn in de gaten te houden. Zij kunnen invloed uitoefenen op de creativiteit om hen heen door te spiegelen, vragen te stellen en tips te geven. Dat is de rol van seniore professionals in organisaties. De ’jonge honden’ dagen het systeem uit met nieuwe oplossingen waar nog geen regels, modellen en structuren voor bestaan. Nu nog waarderen veel organisaties senioriteit hoger dan ’junioriteit’ als bron van autoriteit. Techniekpact samenwerkingen kunnen bijdragen om deze combinatie van ervaring en onbevangenheid meer in balans te brengen. Fantasie ”Je hoeft niet altijd de techniek te kennen. Als je maar de fantasie hebt om te bedenken wat je er mee zou kunnen”., volgens Huib Wurfbain. Hij gelooft in verbeeldingskracht als belangrijke kwaliteit om tot innovaties te komen. ”Zonder fantasie ga je alleen maar uit van wat er technisch kan. Je mist kansen als je niet denkt vanuit mogelijkheden.” Voor hem zou Techniekpact ook de vorm kunnen hebben van het Wetenschapscircus dat hij aan het ontwikkelen is:”Een combinatie van wetenschappers en theatermakers die hun tenten opslaan bij scholen en bedrijven. Dan laat je pas echt zien dat innovatie gaaf is!”. Design Thinking ”Wij hebben bij SAP de stap gezet naar Design Thinking als leidend principe om naar onze business te kijken”, aldus Jan Koster. ”De vraagstukken waar wij ons mee bezig houden zijn al lang geen kant en klare oplossingen meer Wij denken in platforms: voor bijvoorbeeld voor mobiele vraagstukken of voor Big Data. En we denken vanuit de eindgebruiker.” Dat doet een beroep op de creatieve geest. En het vereist empathie van de vaak technisch geschoolde medewerkers. Met het principe van Design Thinking wil SAP de brug slaan tussen technologische innovaties en business innovaties. ”Design Thinking is een combinatie van mindset en toolset. Het moet bij iedereen tussen de oren komen”, aldus Koster. Prettig verstoord ”Zorg voor een organisatiestructuur die ’collisions’ stimuleert”, zegt Jan Koster. Collisions zijn toevallige botsingen en prettige verstoringen en daar komen volgens Koster de beste ideeën uit. ”Neem bijvoorbeeld het bedrijf Zappos. Het hoofdkantoor zit sinds kort in Las Vegas in een oud gebouw uit de jaren ’50. Onder het gebouw is nog en grote parkeergarage. De oprichter van Zappos, Tony Hsieh, haalde daar de lift uit. Daardoor moesten bezoekers en medewerkers wel via een drukke straat met winkels en café’s naar de ingang van het pand lopen. Zo komt elke bezoeker eerst ’gewone mensen’ tegen voordat ie de wereld van Zappos binnen stapt.” FOCUS • Hoe organiseren we ’gecontroleerde chaos’ in scholen en bedrijven? • Welke gewoonten kunnen we verstoren om tot vernieuwing te komen?

Samenwerken ”Om elkaars kwaliteiten te kunnen benutten, hebben we meer broedplaatsen nodig. Plaatsen waar we kunnen experimenteren en onderzoeken.” Jan Koster, Customer Innovation Principal SAP WAT Vernieuwing vindt plaats op kruispunten, volgens Jan Koster. Van vakgebieden, markten, talenten en kennis. Daar moet je broedplaatsen bouwen. Innovation happens at the intersections Deze broedplaatsen schieten sinds enkele jaren als paddestoelen uit de grond: creative hubs, leegstaande kantoorpanden of -etages waar startups en zzp-ers een tafel of ruimte krijgen temidden van het gevestigde grote bedrijf. Maar aanwezig zijn in zo’n creatieve broedplaats is geen garantie voor succes zo geven de geïnterviewden aan. ”Ik was laatst in een bekende broedplaats met interessante bedrijven en hippe ontwerpers aan een lange gang. Die hadden één keer per maand een gemeenschappelijke borrel. Dat gaat niet werken. Innovation happens at the intersections. Het gebeurt op de kruispunten. En daar moet je die kruisbestuivingen organiseren. Eens per jaar organiseert SAP een zogeheten Innojam. Doelstelling is om ontwerpers, techneuten, commerciële mensen, en maatschappelijke organisaties twee dagen samen te laten werken aan een technologische oplossing voor een maatschappelijk probleem. Vorig jaar was dat de vraag die Annemarie Jorritsma in bracht, in haar functie als voorzitter van Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). Sociale isolatie onder ouderen, hoe los je dat op met technologie? Mensen vinden elkaar gedurende zo’n Innojam en gaan na de intensieve tweedaagse verder met hun samenwerking. Zo levert de Innojam duurzame kruisbestuivingen op. De balans tussen technologie, creativiteit en zakelijkheid ”Bij geslaagde innovaties zie je een balans tussen strategen, commerciële mensen, operators, ontwikkelaars en techneuten”, volgens Huib Wurfbain. Die balans mist bij de meeste innovaties. ”Of het wordt een flinterdun marketingverhaaltje. Of het wordt veel te technisch en dan sluit het niet aan bij de wensen van de markt”. Die balans is volgens de geïnterviewde doorbraakdenkers ook van belang in het onderwijs en in de samenwerking tussen onderwijs en bedrijfsleven. Creatieve vindplaatsen: van lineair naar circulair samenwerken Jenny Elissen pleit voor een andere vorm van organiseren van samenwerkingen: niet lineair maar circulair. ”Als je lineair organiseert, denk je al snel in controle en eigendom. Als je circulair organiseert zoals de natuur werkt, denk je in vruchtbare aarde, ofwel, platforms en petities. Mensen en organisaties vinden elkaar moeiteloos op digitale platforms. Het zijn volgens Elissen effectieve manieren om mensen en middelen te organiseren rondom een groter doel. ’Je krijgt steeds meer burgers die zich gaan organiseren. Rondom energie, gezond eten en financiële zaken. Ze geven iets aan het platform en krijgen ook iets terug. Bijvoorbeeld zelfvoorziening in energie. Daar zitten niet alleen de mensen die bij Shell werken of een energiemaatschappij, maar ook juristen die een paar uur willen bijdragen om te helpen. Je maakt een profiel aan, noemt je specialismen en geeft aan hoeveel tijd jij beschikbaar wilt stellen per week. En zo werk je mee aan het realiseren van een groot doel dat jij de moeite waard vind.” FOCUS • Waar bevinden zich de broedplaatsen in uw organisatie? • Wie ontmoeten wij op de kruispunten? • Hoe kunnen we zorgen voor kruisbestuivingen?

Opmerkzaamheid ”Opmerkzaamheid is de basis voor fundamentele doorbraken. Zien wat de ander niet ziet.” Peter Werkhoven, Managing Director Technical Science TNO WAT Verwondering Onze collectieve blinde vlek is dat we vaak vertrekken vanuit wat we al weten of denken te weten, volgens Peter Werkhoven. Daardoor blijven we binnen de gebaande paden. Wees opmerkzaam, verwonder je, vraag je af waarom, verken het onbekende. ”Opmerkzaamheid, verwondering, vragen moet je al bij kinderen in het basisonderwijs ruimte geven en waarderen. De essentie is het stellen van de goede vragen, de basis voor wetenschappelijk denken. Vragen stellen vanuit opmerkzaamheid is de kern om verder te komen in het leven.” Het helpt mensen om voortdurend op nieuwe manieren naar het alledaagse te kijken. Van buiten naar binnen kijken ”Om kansen te zien moet je leren van buiten naar binnen te kijken”, aldus Richard Wagenmakers. Je ziet de dingen die je wilt zien. Aannames, overtuigingen, kennis en ervaringen kleuren en vertekenen het beeld. Naar binnen kijken betekent volgens Wagenmakers dat we in organisaties voortdurend deze aannames en overtuigingen ter discussie durven te stellen. Klopt dit nog wel? Waarom vinden we dit? Het zorgt er voor dat we met een open blik naar de ontwikkelingen om ons heen kunnen kijken. ”We moeten eigenlijk leren kijken zoals kinderen. Die zien dingen die wij over het hoofd zien. En zij zien het bijzondere in wat wij normaal zijn gaan vinden. Kansen liggen vaak dichter bij dan we denken”. Aandacht ”Kinderen leren op school af om zich te verwonderen”, volgens Jenny Elissen. ”Overal moet een antwoord op komen. En het moet ook snel. Daardoor geven we kinderen niet meer de tijd om met aandacht naar iets te kijken. En juist aandacht is een belangrijke kwaliteit in de economie van morgen. Aandacht voor je talent, je omgeving. En voor bedrijven: aandacht voor je klanten, de wereld buiten het bedrijf. Verwondering, van buiten naar binnen kijken en aandacht hebben. Het zijn de drie peilers van opmerkzaamheid waar we met Techniekpact op kunnen sturen in projecten als basis voor vernieuwing in onderwijs en bedrijfsleven. FOCUS • •

Waar verwonder jij je over? Hoe gebruiken we verwondering in onze lessen en in het ontwikkelen van producten en diensten?

Goede vragen stellen ”We hebben in organisaties behoefte aan uitdagers. Mensen die de ongemakkelijke vragen stellen.” Gerard van Vliet, CEO NCD WAT Lastige vragenstellers Volgens Gerard van Vliet worden professionals in organisaties getraind om antwoorden te geven en kennis te absorberen. En snel een beetje. Medewerkers die lastige vragen stellen, leggen blinde vlekken en verouderde denkbeelden bloot. Ze bieden toegang tot efficiëntie en nieuwe mogelijkheden. Hij noemt het voorbeeld van Kitchen Cabinet, een initiatief van de Amerikaanse president Woodrow Wilson (president van 1911 - 1913). ”Wilson had ruzie met zijn senaat en verzamelde een aantal adviseurs rondom de keukentafel. Bij startups zie je dit principe van keukentafelkabinet ook weer terug: grijze haren die spiegelen en lastige vragen stellen.” Volgens Van Vliet is het omgekeerde ook heel wenselijk om tot innovaties te komen: jonge honden die aan de keukentafel van corporate organisaties zitten en structureel meedenken over de strategie. Petities & ondernemerschap: power to the crowd ’De vernieuwingen zullen komen van de kleintjes die de grote spelers uitdagen”, volgens Jenny Elissen. ”Dat gaat gebeuren via de lijn van burgers en ondernemers die zich gaan organiseren. Kijk naar Plastic Whale, The Ocean Cleanup of change.org”. Duurzame innovatie draait volgens Elissen steeds meer om de combinatie van ondernemerschap en petities: crowdfunding. Ondernemende mensen die draagvlak zoeken voor initiatieven die maatschappelijk relevant zijn en het zelf regelen. Ze wachten niet tot de overheid of een groot bedrijf het oppakt.

FOCUS • •

Welke lastige vragen zou jij in je organisatie stellen? Hoe gaan jullie om met lastige vragen-stellers?

Technologietrends • • • • •

Gamification Augmented Reality The Internet of Brains Cognitive Computing Robotica

Gamification ”Games bieden een veilige leeromgeving voor situaties die te gevaarlijk of ingewikkeld zijn, of in de realiteit nog niet bestaan.” Peter Werkhoven, Managing Director Technical Science TNO WAT Gaming speelt een groeiende rol in onderwijs en organisaties. Bijvoorbeeld in de zorg en defensie, brandweer en politie, bouw en onderhoudstechniek. Leerprocessen worden versneld en verdiept. De flexibiliteit van mensen en organisaties neemt toe. Gamification in leerprocessen ”Veel oefeningen in de echte wereld kun je daar niet altijd houden”, aldus Werkhoven. Omdat het te gevaarlijk is, te ingewikkeld of een situatie zelden voortkomt of nog niet bestaat. ”Denk aan militairen die oefenen voor vredesmissies, de brandweer die oefent in een brandend huis of monteurs die oefenen op een apparaat dat nog gebouwd moet worden. Als je dit virtueel oefent, is het niet gevaarlijk. Je kunt meer experimenteren en het aantal leerervaringen neemt daardoor enorm toe. Bovendien kun je het gedrag van de deelnemers goed monitoren, analyseren en evalueren”. ”Kinderen leren sneller als je het spannender voor ze maakt. Je kunt bijvoorbeeld een taal leren door spel. Ik fiets veel in Frankrijk. Stel nu dat er een spel bestaat waarbij ik fiets in Frankrijk en ik krijg een lekke band. Dan moet ik in dit spel ter plaatse hulp vragen aan de mensen in het dorp. Ik moet de juiste zinnen vinden, de juiste uitspraak. Ik spreek dan iets in en krijg dan gelijk antwoord in perfect Frans. Dat is enorm uitdagend. Met gaming en storytelling kun je het taalonderwijs enorm verbeteren. Dat kan nu al: we hebben spraaksynthese en spraakherkenning.” Valideer tijdens het proces Waarom gaat de introductie van gametechnologie in de klas zo langzaam? .”Ik heb daar wel eens met het Ministerie van OCW over gefilosofeerd”, zegt Werkhoven. ”Dat heeft er onder meer mee te maken dat deze methodes nog niet gevalideerd zijn zoals ouderwetse taalmethodes. We weten dus nog niet goed wat het oplevert. Maar misschien moet je het anders benaderen. Meer zoals een game zelf: experimenteren en verbeteren terwijl je bezig bent.” De leerkracht als coach ”Leraren krijgen veel meer een coachende rol in deze aanpak. Een leraar zal zich dus ook niet alleen maar blijven ontwikkelen in zijn en haar kennisgebied, maar ook in de ontwikkeling als coach. Zo kunnen ze zich beter verplaatsen in de werelden waarin kinderen denken. Ze draaien geen lesjes af maar denken en werken mee aan het ontwerp van onderwijs in de klas. Je kunt bij gaming in de klas de verschillende levels monitoren en bespreken met de kinderen.” FOCUS

• Hoe passen we gaming toe in opleidingen? Denk aan ontwikkelen, verzorgen en evalueren. • Welke rol speelt gaming in producten en diensten? Denk aan ontwikkelen, productie, verkoop, after sales service en gebruikservaringen.

• Hoe leiden we jongeren op voor functies in gaming: programmeren, verhalen vertellen, ontwerpen, bouwen?

Augmented Reality ”Door de interactie met hologrammen kunnen we gemakkelijker leren en iets nieuws creëren” Gerard Smit, CTO IBM Benelux WAT Door de toepassing van bijvoorbeeld de hololens krijgen we er een wereld bij. De werkelijkheid krijgt nieuwe mogelijkheden doordat we de kleuren en vormgeving van bestaande objecten gemakkelijker kunnen veranderen. En we kunnen de structuur en samenhang bestuderen van de objecten om ons heen. Voorstellingsvermogen wordt minder een gave en meer een techniek die we kunnen inschakelen. De samenleving onderschat de impact van Augmented Reality ”Slimme brillen zoals de hololens zorgen er voor dat we binnen vijf jaar anders gaan leren en anders gaan werken”, volgens Gerard Smit. ”Dit heeft een enorme technologische en economische impact. Ik heb echter de indruk dat de samenleving niet goed op let. Wat leren kinderen nu op school over augmented reality? En hoe werken bedrijven en studenten nu samen aan het ontwikkelen van nieuwe toepassingen?”. Hoe augmented reality nieuwe waarde toevoegt aan bestaande beroepen en taken.., ”Je kijkt naar de echte wereld en de bril kijkt met je mee”, volgens Peter Werkhoven. ”De hololens bijvoorbeeld, brengt de echte wereld gecombineerd met de virtuele computer wereld direct het oog in. Stel dat wij allebei een hololens op hebben en we zitten in een kamer. De hololens kan in een echte straat virtuele huizen en mensen zichtbaar maken alsof de combinatie echt is. Je kunt zo ook door dingen heen kijken. Hiervoor zijn veel toepassingen. Boeing onderhoudsmonteurs kunnen naar een vliegtuigvleugel kijken en zijn vervolgens alle buizen en draden daar doorheen zien. Een onderhoudsmonteur van kopieermachines hoeft niet meer al de manuals door te lezen. Hij kijkt naar de machine en weet precies waar alles zit. En in de zorg kan de hololens een hele nieuwe ervaring toevoegen. Bijvoorbeeld door geïsoleerde of minder mobiele mensen virtueel naar andere plaatsen en mensen te brengen. Of in de entertainment wereld: je loopt virtueel het veld op tussen de spelers tijdens een echte voetbal interland”. …en waarde schept voor nieuwe beroepen en toepassingen ”Het idee van vaste displays verdwijnt door toepassingen van augmented reality. Je kijkt geen tv want beelden kunnen op verschillende plaatsen in huis worden geprojecteerd. Bovendien gaat augmented reality in de toekomst ook over technologie waarbij kijken. zien en voelen wordt geïntegreerd”. De kinderen die nu op school zitten, gaan hier later mee werken. Hoe dat werk en die banen er uit zullen zien, dat weten we nu nog niet, volgens Werkhoven en Smits. Maar we moeten nu al kinderen laten meedenken over en meewerken aan deze nieuwe realiteit. ”De technologie is er al. Nu moeten er nog verbindingen komen”, volgens Werkhoven. Maar er is nog veel te winnen in het daadwerkelijk gebruik, privacy zaken, business modellen, etc. Bovendien is zien en horen met augmented reality al redelijk ontwikkeld, maar voelen nog nauwelijks.

FOCUS

• Hoe leren we kinderen nu omgaan met technologie die pas werkt als de kinderen van school komen? • Wat voegt Augmented Reality nu toe aan het lerend vermogen van jouw organisatie? • Welke virtuele werelden ontstaan als je Augmented Reality zou toepassen op de bestaande organisatie of het bestaande onderwijs?

The Internet of Brains ”De versmelting van mensen, het internet en informatiesystemen leidt tot nieuwe communicatiemiddelen. Onze hersenen werken straks rechtstreeks samen met The Internet of Things.” Peter Werkhoven, Managing Director Technical Science TNO WAT Hersenen kunnen in de nabije toekomst communiceren met informatiesystemen zonder tussenkomst van muis, toetsenbord of bijvoorbeeld mobiele telefoon. Bovendien: naast expertise en ervaring in hoe machines en computers werken, de technische kant, is expertise nodig in hoe machines en computers samenwerken. Met elkaar, met mensen en tussen mensen. De versmelting van mensen, het internet en informatiesystemen ”De grote doorbraken die onze sociale interactie hebben beïnvloed, hebben te maken met hoe dingen via internet met elkaar verbonden zijn”, zegt Werkhoven. The Internet of Things. Ik voorzie dat onze hersenen rechtstreeks gaan samenwerken met het Internet of Things. Nu communiceren we met elkaar via licht- en geluidsgolven. Wat als dat straks via directe verbindingen tussen onze hersenen ? Dus zonder de tussenkomst van bijvoorbeeld de smartphone. Er worden nu al veel experimenten mee gedaan om hersenen direct iets aan te laten sturen en informatie direct de hersenen in te krijgen. Er komen ook tactiele communicatiesystemen. Je krijgt een versmelting van mensen, het internet en informatiesystemen. Dat kan beangstigend zijn, maar ook fascinerend. We praten via onze hersenen met elkaar, rechtstreeks. Dat is bijna een volgende stap in onze revolutie”. ”Computers kunnen nu al reconstrueren wat je ziet. We zijn al ver met de motorcortex simulatie. Zo kunnen we een arm koppelen aan verlamde mensen waardoor ze bijvoorbeeld een blikje frisdrank kunnen drinken. Die robotarm wordt een verlengstuk van je lichaam. De wetenschap buigt zich nu over de volgende vraag: hoe krijg je de beelden de hersenen in? Als dat kan, vervalt de wereld van displays. Dan kun je electromagnetische golven de hersenen in brengen, zodat dit tot een visuele waarneming leidt. Er zijn nu al experimenten waarbij ik bedenk dat ik mijn hand beweeg om iets op te pakken en dat jij dat vervolgens ook echt doet om dat de signalen van mijn motorcortex op die van jou zijn aangesloten.” De mens als superbeing ”Techniek gaat samen met bewustzijn”, betoogt ook Jenny Elissen. ”Hiermee sluiten we het tijdperk van de industriële revolutie af. We hebben veel bereikt dankzij technologie. Dat is ons technologisch kapitaal. Maar technologie heeft niet langer uitsluitend de functie om onze processen te ondersteunen, en om het mensen makkelijker te maken. De verbinding van technisch kapitaal en menselijk kapitaal zorgt voor een nieuw bewustzijn, nieuwe mogelijkheden. Nu nog is het onderwijs ingericht op het verder uitwerken van de rol van technologie zoals we dat kennen uit de industriële revolutie. Dat klopt niet meer. Jongeren denken anders en werken anders: het gaat om verbindingen maken met grotere gehelen”. Dat kunnen volgens Elissen gedeelde visies zijn over problemen die moeten worden aangepakt, of dromen die mensen willen realiseren. FOCUS • Hoe verbinden we technische kennis en kennis over de dynamiek van samenwerken met elkaar in opleidingen? • Hoe laten we in onze organisatie systemen effectief met elkaar samenwerken? • Welke nieuwe toepassingen ontstaan als machines en computers in onze organisatie gaan samenwerken?

Cognitive Computing ”Zelflerende systemen ondersteunen ons bij het nemen van complexe beslissingen. Dat leidt tot fundamenteel andere toepassingen in werk en leven”. Gerard Smit, IBM WAT ”Cognitieve Computing systemen worden niet geprogrammeerd, ze worden getraind”, volgens Gerard Smit. Door de slimste experts en bedrijven. Cognitieve systemen worden steeds slimmer naarmate ze meer interactie hebben met mensen. IBM’s Watson is daar de verpersoonlijking van. Watson heeft bijvoorbeeld reeds het officiële artsendiploma behaald en is dus geen zoekmachine, maar een professioneel beslissings ondersteunend systeem. Het cognitieve systeem van IBM’s Watson is nu in staat om 200 miljoen pagina’s ongestructureerde tekst per seconde te doorgronden, analyses te maken en antwoorden te geven. Het is dus geen zoekmachine maar een beslissings ondersteunend systeem, volgens Smit. Zoekmachine geeft alleen maar richting, IBM Watson geeft antwoorden. Deze antwoorden worden ondersteunt door accuraatheid, volledigheid, juistheid, accuraatheid, de feitelijke onderbouwing hoe hij tot het antwoord gekomen is. Watson wordt nu opgeleid door de beste artsen in de wereld. In Amerika, maar ook daarbuiten, is het al operationeel bij een aantal gerenommeerde ziekenhuizen. De volgende stap is om Watson ook geschikt te maken voor de financiële sector. En dat is nog maar het begin. Hoe gaan mensen in organisaties, winkels en dienstverlenende bedrijven om met deze nieuwe cognitieve systemen? Wat betekent dit voor hun huidige functie als expert? En wat leren we kinderen en studenten? Watson is inmiddels ook operationeel in diverse industrieen en landen zoals : Oil & Gas, Retail, Toerisme, Logistiek, Banking, Insurance etc. Doel is om systemen te ontwikkelingen die mensen ondersteunen bij het nemen van complexe beslissingen. Een symbiose tussen mens en machine Computers gaan zich volgens Smit steeds meer gedragen als een menselijk brein. ”Het menselijke brein kan parallel processen en opslaan. Dat kunnen de huidige computersystemen niet. Het huidige computersysteem is 60 jaar oud en te vergelijken met een treinrails. Alles moet lineair door het geheugen getrokken wordenBig Data bestaat nu nog voor 80% uit ongestructureerde data: beelden, teksten, videofilms en foto’s. Huidige computersystemen hebben daar een hekel aan, ze kunnen daar niets mee. Dus zijn we op zoek naar een nieuw systeem”. Daarom moeten volgens Smit ook chips radicaal anders worden ontworpen. Ook dat vraagt een andere manier van denken. Er zijn dus mensen nodig die de chiptechnologie en het systeem van cognitieve computers kunnen ontwerpen en ontwikkelen. Er zijn mensen nodig die hier creatieve toepassingen en verdienmodellen voor bedenken en uitwerken. En er zijn mensen nodig die er effectief mee kunnen werken in de praktijk.

FOCUS Als computers de rol van experts kunnen overnemen: - Wat wordt de rol van adviseurs, specialisten en verkopers in organisaties en winkels? - Hoe leiden we leerlingen op: met welke kennis en voor welke functies?

Robotica ’Kansrijke ontwikkelingen komen van robots waarmee je je kunt teleporteren en robots die je aan kunt trekken. Die vervangen mensen niet maar vullen hen aan.’ Peter Werkhoven, Managing Director Technical Science TNO WAT ”Robots kunnen makkelijk werken in omstandigheden die mensen niet aankunnen en kunnen sterk, lenig en precies zijn. Maar ze hebben nog niet het creatief vermogen om om te gaan met onverwachte of hele ingewikkelde situaties, dilemma’s en zijn motorisch niet zo slim als mensen. Robots kunnen goed schaken en auto’s in elkaar zetten, maar het zal nog even duren voordat ze hun schoenveters kunnen vastmaken of een goeie grap kunnen maken. Door mens aangestuurde robots (telerobots) combineren het beste van robots en mensen: je verplaats je ogen en handen naar een andere plaats via de robot ogen en handen. Zo kunnen je bijvoorbeeld reparaties uitvoeren in de diepzee, in de ruimte of andere plekken waar je als mens liever niet bent. Of je verplaatst je even snel naar een toeristische attractie ver weg door vanuit de huiskamer in de huid van een daar gehuurde robot te kruipen”. ”Je kunt ook letterlijk in de huis van een robot kruipen: de zogenaamde exoskeletons. Een soort uitwendig skelet om je armen en benen heen, waarmee je spierkracht wordt versterkt. Het helpt mensen met een bewegingsbeperking weer uit de rolstoel, of stelt gezonde mensen in staat gewichten te tillen die ze normaal niet kunnen tillen. Hier zie je een veelheid van toepassingen in de zorg (revalidatie, patienten optillen), bouw, logistiek en veiligheidswereld. Het is ook helemaal niet ondenkbaar dat we zo een zesde vinger of derde arm krijgen”. Ontwikkeling van Wearable robots ”De materialen van deze exo-skelets worden steeds lichter en steeds slimmer, en er kunnen sensoren en actoren in verwerkt worden. Het wordt een soort second skin, zoals je een trui aan trekt”. ”Daar worden enorm veel toepassingen van voorspeld: in de bouwwereld, defensie en in de zorg. Je kunt er zonder moeite patiënten mee uit bed tillen of stenen mee verplaatsen. Natuurlijk kun je dit ook met autonome robots. Maar de wearable robots kunnen mensen sterker maken, aanvullen. Bijvoorbeeld mensen die nu niet meer kunnen werken en thuis zitten wegens problemen met hun rug of hun knie, kunnen via wearable robots toch hun werk doen”. Ontwikkeling van Humanoid obots ”Politici zeggen soms dat humanoid robots in combinatie met ai gaat dit technologische werkloosheid opleveren. Ik vindt dat een angstbeeld en ik bestrijd dat. Ik denk dat het mensen gaat helpen om hun werk te doen: in de zorg, in de bouw. Bovendien is er een enorme workforce nodig om die technologie te ontwikkelen en die exo-skeletten te produceren. Ik denk dat het arbeidsplaatsen creëert. Daarvoor hebben we ander onderwijs en andere vakken nodig.” Dat betekent dat er kennis nodig is over:

• ergonomie: hoe werkt het lichaam effectief • neuroscience: hoe werkt het brein • psychologie: vertrouw je zo’n pak om je heen Ethische en sociale dillemma’s bij humanoid robots en exoskeletons ”De ethische vraag: als zo’n pak op hol slaat en je verwondt iemand, wat dan? Kun je het hacken? De sociale vraag: wat betekent dit voor de relatie met andere mensen? Je kunt mensen hiermee kwaliteiten geven die ze bij hun geboorte niet hebben. Daarmee kun je je onderscheiden ten opzichte van anderen.

De menselijke maat bij robots en exo-skeletons: kunnen robots slecht-nieuws gesprekken voeren? Het vermogen van robots om echt mensen en contexten te begrijpen, daar ligt volgens Werkhoven een belangrijke focus. ”Als computers en mensen echt met elkaar gaan samenwerken, zijn er twee uitdagingen: 1. in hoeverre gaan computers mensen begrijpen: een robot kan mensen nog matig emotioneel aanvoelen en kan dus bijvoorbeeld wel adviezen geven op basis van data-analyse, maar geen slecht nieuws gesprek voeren 2. hoe ontwikkelen we het feedbacksysteem? Als een robot jou aanraakt en een hand geeft, hoe weet een robot tot hoever hij door kan knijpen? ”Er liggen met name de ai uitdagingen om robots een algemene intelligentie te geven. Als je kijkt naar IBM’s supercomputer Watson die met artsen samenwerkt, dat is een expertsysteem. Maar sociale communicatie is ingewikkeld: kan de computer ook een grap begrijpen of slechtnieuwsgesprek voeren? Dat zijn nog uitdagingen waar we voor staan”. ”Wij zijn altijd onder de indruk dat complexe problemen of vragen door computers gemakkelijk opgelost kunnen worden. Dat noemen we intelligentie. Ik vind dat ook knap. Maar we onderschatten hoe goed wij zijn in zaken die we zelf eenvoudig vinden waar computers nog heel veel moeite mee hebben, zoals het herkennen van situaties, emoties, tot en met eenvoudige zaken als het strikken van je veters”. Robots zouden enorm tegen mensen opkijken! FOCUS • Hoe leren we kinderen en jongeren omgaan met humanoid robots? • Welke toepassingen van humanoid robots zien we in onze organisatie? • Welke diensten en producten zouden veranderen als we humanoid robots zouden inzetten?

Uitdagingen • • • • •

Werk vanuit Lean Startup: korte iteratieve projecten Zoek naar rollen in plaats van functies Zoek de grote designvragen Vergroot je voorstellingsvermogen Waardeer de Nieuwe Menselijke Maat

Werk vanuit Lean Startup ”Zet groeikansen om in korte iteratieve projecten” Rocco van den Berg, Core team Lead Digital Accelerator at Philips WAT We denken vaak te lang na over mogelijkheden en daardoor zijn we te laat. De ideale startup zit dicht op de klant, is flexibel, veerkrachtig en kostenbewust. De grote droom en de snelle actie gaan samen. De kracht van Lean Startup ”Eigenlijk worden bedrijven die in Lean Start Up kunnen denken weer zoals de kruidenier van vroeger”, aldus Van den Berg. ”Dicht op de klant en met beide benen in de samenleving”. Ondernemer Eric Ries beschreef in 2011 De Lean Startup methode in het gelijknamige boek. Sindsdien staat het in de bestseller lijsten en passen veel organisaties het toe, Het ’startup’ denken houdt bedrijven scherp, vindt ook Huib Wurfbain. ”Je hebt maar geld voor de komende twee maanden. Als je daarna niets hebt is het einde oefening. Je moet dus wel snel handelen en beslissen. Veel universiteiten bijvoorbeeld lukt dat nog niet. Alleen al over de onderzoeksvraag doen ze een half jaar. Die tijd hebben we niet in onze economie. De boodschap: ga het maar gewoon doen.” Gerard Smit (IBM) noemt enkele voorbeelden van Lean Startup denken waarin IBM samen werkt met scholen: ”Het lichtgevend zebrapad, bedacht door een kind van 11 jaar oud. Of het mondkapje in spijkerstof, voor de Chinese markt. De prototypes lagen er binnen 48 uur. Daarmee genereren we een enorme Wow-factor in de markt, maar ook voor de school”. De startup mindset Er zijn volgens Wurfbain twee soorten startups: 1. De techneutenmindset. ”Zij concentreren zich op het bouwen, gewoon omdat het kan. Ze hebben de beste algoritmes van de wereld. Maar ze hebben zich niet afgevraagd of er wel klanten voor zijn en wat die klanten dan willen. Er zijn veel technische mensen die er op kicken om de mooiste techniek te maken. Dat is prima, dat is hun vak. maar dat is niet waarmee je een startup succesvol maakt”. 2. De marketingmindset. ”Zij kijken juist naar het verdienmodel en de verkoopbaarheid. Maar zonder de balans met strategen, commerciële mensen, operators, ontwikkelaars en techneuten wordt marketing een flinterdun verhaaltje”. De samenwerking tussen corporate en startup Bedrijven als Philips en IBM zoeken voortdurend naar effectieve kruisbestuivingen tussen universiteiten, startups en hun eigen organisaties. In het pand naast IBM in Amsterdam zitten inmiddels 70 startups die actief zijn in diverse markten. Zij werken samen met venture capitalists, andere startups, IBM, universiteiten en gemeenschappelijke klanten. ’Startups zijn flexibel, zij kunnen een deuropener zijn voor ons, en wij kunnen helpen om van hun idee een deliverable te maken” aldus Gerard Smit. De blinde vlek van corporates die zich als een startup willen gedragen Lean Startup is een manier van ondernemen die ook voor grote bedrijven kan werken. Van den Berg waarschuwt voor een klakkeloos toepassen van het ’startup denken’ door corporate bedrijven. ”Je moet hier in Nederland geen Silicon Valley gaan spelen. Als je hier succesvol bent, ben je dat nog niet in het buitenland. In de VS is de thuismarkt vele malen groter. Je kunt als Amerikaans bedrijf al veel volume opbouwen voordat je de stap maakt naar internationaal”, volgens Van den Berg. Bovendien:”De blinde vlek van corporate bedrijven is hun verdienmodel. Als het werkt, veranderen ze niet. Het moet eerst slechter gaan, voordat er fundamenteel iets verandert in hun strategie en manier van werken.” Kleine bedrijven en startups zijn volgens Van den Berg wendbaarder omdat ze hun verdienmodellen sneller kunnen en willen aanpassen aan veranderende omstandigheden. FOCUS

• Hoe brengen we het start-up denken in organisaties? • Welke rol speelt het start-up denken in onderwijs?

Zoek naar rollen in plaats van functies ”Het succes van een innovatieteam wordt vooral bepaald door de rol die de mensen innemen in het team. Bijvoorbeeld: hacker, ondernemer, techneut of artiest”. Jan Koster, Customer Innovation Principal SAP WAT Stromingen als Design Thinking en de Maker Movement geven een nieuw perspectief op werken en samenwerken. Definieer je rol: • Hacker • Enterpreneur • Observer • Manufacturer • Tinkerer • Teacher • Writer • Creator • Maker Leer medewerkers en leerlingen rollen te kiezen in plaats van functies ”Ik geloof sterk in bijvoorbeeld The Maker Movement”, zegt Jan Koster. ”Samen aan de slag. Als je succesvol wilt zijn in innoveren moet je stoppen om in functietitels te denken”, Op het visitekaartje staat misschien programmeur of ingenieur. Maar in de praktijk zijn de rollen anders. Je hebt verschillende typen mensen nodig als je holistisch kijkt naar technologie: introvert, extravert, regelbreker of juist gericht op structuren. ”Het gaat er om dat persoonlijkheden elkaar aanvullen en versterken”, zegt ook Huib Wurfbain. ”Die specialistische kennis kunnen we bij wijze van spreken ook wel googelen”. Wees flexibel in rollen ”Je vakkennis is natuurlijk belangrijk, maar eigenlijk is dat een basisvoorwaarde om mee te werken in innovatieprojecten”, volgens Richard Wagenmakers. ”De grenzen in het denken van professionals worden vaak door organisaties zelf aangebracht. Omdat dat zogenaamd efficiënt is. Volgens mij is dat het niet op de langere termijn. Als de rol goed is ingevuld, komt de specialistische kennis ook beter tot zijn recht. In opleidingen zou meer aandacht aan geschonken kunnen worden aan het kunnen innemen van rollen en het wisselen tussen rollen als de situatie daar om vraagt”. Talent beperkt zich volgens Wagenmakers dan ook niet tot de grenzen van een functietitel. FOCUS

• Hoe organiseren we deze rollen in teams en organisaties? • Hoe leiden we leerlingen op in de veelheid van rollen die zij straks gaan spelen?

Zoek de grote designvragen ”We denken te veel in praktische oplossingen. Die komen wel. We missen nog de grote ontwerpvragen voor Nederland.” Jenny Elissen, enterpreneur, founder New Genes WAT De Grote Ontwerpvragen gaan volgens Jenny Elissen niet over het ontwerpen van een nieuwe koelkast, maar over het bedenken van een beter systeem om eten vers te houden. Ofwel, Grote Ontwerpvragen gaan over de achterliggende waarden, wensen en dromen die we met technologie willen realiseren. Geen technologische oplossing voor een nog zuiniger auto, maar om het mobiliteitsvraagstuk aan te pakken. Grote Ontwerpvragen verbinden ”We zijn alleen maar in staat om te scheppen als we de omgeving ook mee laten doen in ons denken”, aldus Elisssen. ”Dat vraagt een grote kwaliteit van ons allemaal: overzicht hebben om goede ontwerpbesluiten te nemen. Die ontwerpbesluiten gaan over connectivity. Je moet over ontwikkelingen heen kunnen kijken en weten hoe je op langere termijn dingen neer kunt zetten. Vandaar uit moeten we weer terug redeneren naar wat we nu te doen hebben om die toekomst te realiseren”. ”Je moet die grote ontwerpvragen hebben. Dan wordt de uitvoering effectiever, eenvoudiger en vanzelfsprekender. Je hoeft het alleen maar uit te voeren. De ontwerpvraag is veel lastiger. De kwaliteit van techniek wordt op een te kleine ontwerpvraag toegepast waardoor al die techniek niet op elkaar aansluit. Gevolg is dat iedereen in de operatie moet om de techniek voortdurend aan te passen en bij te sturen. Dat komt omdat de vraag die we stellen niet groot genoeg is. Want als je vanuit een grote vraag gaat terugredeneren is het nooit moeilijk om de goede techniek te vinden. Het is veel lastiger om de unieke kwaliteiten en talenten die iedereen heeft, met elkaar te laten samenwerken. Daarom geloof ik in zelforganisatie”. Maak onderscheid tussen een volume- en een waardestrategie ”Vaak krijg je te horen bij nieuwe initiatieven: dat hebben we al eens gedaan, of we doen het al. Maar dat komt omdat je het geen ’man on the moon’ doel meegeeft. Een ongelooflijk doel”. We blijven volgens Elissen als samenleving klein denken omdat we technologische vernieuwing zien als antwoord op een volume vraagstuk in plaats van een waardevraagstuk. ”We zetten onze creatieve kracht nog niet aan op het niveau van de Grote Ontwerpvragen. We doen te veel voor onszelf en te weinig voor het Grotere Doel”. Jan Koster: ”De ontwerpkwaliteit ontwikkelt. Ik zie dat aan de presentaties tijdens de Design Week in Eindhoven. In het verleden lag de nadruk op de esthetische aspecten. Nu gaat het over: dingen bedenken die er toe doen. Technologie die aansluit bij thema’s als leefbaarheid of vergrijzing+.  Grote Ontwerpvragen in het onderwijs ”Kinderen hebben een enorm goed gevoel voor de holistische ontwerpvragen”, volgens Elissen. Ze leren af op school om dat te ontwikkelen. Ze worden getraind om te denken in delen en fragmenten in plaats van in gehelen. Holistisch denken kun je in het onderwijs stimuleren. Dat gaat verder dan onderzoekend en ontwerpend leren. Geef je kinderen vis of leer je ze vissen? Geef je ze een processor of leer je ze onderzoeken en ontwerpen? Dat is een groot verschil. In de processor ga je 26 unieke manieren van vissen vinden. Als je ze een hengel geeft, leer je ze om vis op te halen”. Laat kinderen daarom nadenken over grote maatschappelijke vragen en verbindt dat vervolgens met de traditionele lesstof”. FOCUS

• Wat zijn de Grote Ontwerpvragen op het gebied van bijvoorbeeld energie, onderwijs, zorg, werk en inkomen? • Wat zijn de Grote Ontwerpvragen voor onze organisatie? • Bij welke Grote Ontwerpvragen dient het onderwijs aan te sluiten?

Vergroot je voorstellingsvermogen ”Je hoeft de techniek niet altijd te kennen. Als je maar de fantasie hebt om te bedenken wat je er mee zou kunnen.” Richard Wagenmakers, strategist, partner KPMG Advisory WAT Als we het voorstellingsvermogen vergroten in organisaties, stijgt de EQ. Daardoor zien we de marktkansen eerder en beter. ”We kunnen ons geen voorstelling maken van de toekomst. Daarom missen we kansen”, volgens Richard Wagenmakers. ”Denk aan de Wet van Moore. Ik stond laatst bij Nijenrode op een podium en liet de Wet van Moore zien: waar kom ik uit als ik 30 stappen zet? Stel nu dat ik die stappen zet volgens de Wet van Moore, dan kom ik met diezelfde 30 stappen een aantal keer de wereld over. Dat is hoe snel ontwikkelingen gaan. Dat moeten we kinderen en jongeren leren. Er is veel meer mogelijk met 30 stappen dan je denkt”. ”Alle vernieuwing is van oorsprong gebaseerd op techniek. Het krijgt een enorme versnelling als iemand zich gaat voorstellen wat je allemaal met die techniek mogelijk kan maken” volgens Rademakers. Ook in Design Thinking speelt het voorstellingsvermogen een belangrijke rol, meent Jan Koster. ” In veel gevallen kun je geen marktonderzoek doen bij innovaties, want je gaat een markt creëren. Je moet dus op andere manieren uitvinden of iets werkt en of de gebruiker daar op zit te wachten”. De kracht van verhalenvertellers ”Technologie groeit zodra verhalenvertellers zich er mee gaan bemoeien. We staan er vaak niet bij stil, maar bij veel technologische applicaties spelen verhalen een belangrijke rol: bijvoorbeeld bij gamification, educatieve en informatieve apps”, aldus Huib Wurfbain. Goed kunnen schrijven en creatief denken in verhalen wordt door veel bedrijven en onderwijsinstellingen gezien als een talent dat nodig is voor technologische vooruitgang. Voorstellingsvermogen in het onderwijs ”Het is onzin dat er niet genoeg beta’s zijn”, volgens Gerard van Vliet. ”Er zijn genoeg mensen die bij willen dragen aan het innovatievermogen van Nederland die wetenschappelijk kunnen denken en kunnen werken met nieuwe technologie. Er zijn dus niet te weinig beta’s. Er zijn te weinig mensen die zich herkennen in het huidige beta onderwijs. Er zijn genoeg mensen die willen spelen: experimenteren, ondernemen en uitvinden. Als we hen in de juiste cultuur kunnen brengen gaat dat wel lukken. Het begint bij de goede opleiding. De mensen die nu lesgeven moeten dit uit kunnen dragen en leren aan kinderen en studenten. Kinderen en jongeren hebben betere voorbeelden nodig”. FOCUS

• Hoe verbeteren we het voorstellingsvermogen van onze organisatie? • Hoe trainen we leerlingen in het vergroten van hun voorstellingsvermogen?

Waardeer de Menselijke Maat ”De vraag bij een succesvol businessconcept is niet: wat kan er technisch? Maar: wordt je er blij van? We moeten leren denken en handelen vanuit die vraag.” Huib Wurfbain, enterpreneur, founder Capacity Energy Storage, Laluz Foundation WAT Passie, bezieling en bevlogenheid zijn net zo belangrijk voor groei als functionele kennis en vaardigheden. ”Een specialisme kiezen wordt voor de huidige generatie leerlingen steeds moeilijker. Alles wordt later altijd anders dan je denkt als je nog in de klas zit. Doe dus gewoon wat je leuk vindt, aldus Rocco van den Berg. Huib Wurfbain sluit daar bij aan: ”Tijdens de studie wordt aan studenten zelden gevraagd waar zij blij van worden, terwijl dat later nou juist hun zakelijk succes gaat bepalen. Het gaat om ignition, de momenten dat je wordt aangestoken.”. Inzicht hebben in je passie, je bezieling, je purpose, je ’why’, alle geïnterviewden benadrukken het belang van deze kwaliteiten bij mensen in organisaties, jongeren en kinderen. Het zijn volgens hen de uitdagingen waar bedrijfsleven, overheid en onderwijs voor staan om deze bezieling tot bloei te brengen om daarmee de technologische vernieuwing in gang te zetten. Het blijkt ook uit de samenvatting van de top-5 kwaliteiten die volgens de geïnterviewde doorbraakdenkers nodig zijn voor kinderen en jongeren om succesvol te zijn in de wereld van 2020. Hieronder staan ze in willekeurige volgorde, omdat geen van hen een concrete ranking wilde aanbrengen. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

Verhalen kunnen vertellen Meedenken Buiten eigen kaders kunnen denken Leren om te falen en kunnen omgaan met ’nee’. Je laten inspireren door anderen en anderen inspireren Leer programmeren Leer verbindingen ontdekken tussen de technologie Werk in klooiplaatsen en broedplaatsen naast de leslokalen Ontwikkel je nieuwsgierigheid Creatief denken, het loslaten van zekerheden Logisch denken: wiskunde & filosofie Empathie Holistische blik Kansen zien Durven uit je comfortzone te komen Experimenteren Veerkracht: het vermogen hebben om door te zetten als het tegen zit

FOCUS Hoe waarderen en gebruiken we bevlogenheid en bezieling in organisaties om tot duurzaam succes te komen? Hoe maken we bevlogenheid deel van opleidingstrajecten?

Bijlage

Gerard van Vliet, directeur NCD (Nederlandse vereniging van Commissarissen en Directeuren)

“WE SPELEN TE WEINIG IN BEDRIJVEN. DAARDOOR LATEN WE KANSEN LIGGEN.”

HOE WERKT HET?

Rocco van den Berg, Lead Digital Accelarator bij Philips

“JE BRENGT JE IDEE PAS ECHT VERDER ALS JE DE VRIJE RUIMTE IN STAPT. JUIST PARTIJEN WAARVAN JE HET NIET VERWACHT, KUNNEN JE HELPEN.”

Organiseer je helpende omgeving

4 MAAK VERBINDING

Richard Wagenmakers, strategist, partner KPMG Advisory

“WE ZIEN VAAK OVER HET HOOFD DAT WE DE BOUWSTENEN VOOR 2020 NU AL IN HUIS HEBBEN. ALLEEN ZIEN WE HET NOG NIET ALS BOUWSTENEN.”

Benoem de kleine signalen op je pad als richtingaanwijzers naar je grote doel

2 KLEIN DENKEN

LEG HIER UW INSPIRATIEKAART

Bedenk een stap die zo klein is dat iedereen mee kan doen maar zo groot dat iedereen wint

5 SPEEL

Gerard Smit, Chief Innovation Officer IBM

“WE VERLIEZEN VEEL TERREIN OMDAT WE ONS ALS LAND TE VEEL BEZIG HOUDEN MET WAT ER NIET KAN.”

Herken en erken weerstand, zie tegenstanders als medestanders

3 OVERWIN WEERSTAND

Jenny Elissen. Ondernemer en schrijfster The Perfect World Principle

”WE HEBBEN BEHOEFTE AAN ONGELOOFLIJKE DOELEN. DOELEN DIE INSPIREREN EN UITDAGEN OM HET ONMOGELIJKE MOGELIJK TE MAKEN.”

Benoem het potentieel in de dingen die je doet

1 GROOT DENKEN

TECHNNIEKPACT ACTIE CANVAS

Literatuurlijst / Colofon Enkele citaten zijn afkomstig uit projecten voor Eneco en Robeco. Deze publicaties zijn helaas niet toegankelijk voor een breed publiek. De uitspraken zijn daarom algemeen gehouden. " ~ ¢ u / Kinderen over energie, Eneco 2009 " q ¢ ¥ / Robeco Jongeren Panel 1996. Openbare publicaties: " w t / Rijnstate Ziekenhuis Arnhem, 2012 " # ¥ % / Kinderen over Prinsjesdag 2013. Raad van Stuur en Café Weltschmertz, Mozeshuis 2013

Een publicatie van:

KINDEREN OVER BELEID

Tekst / Adriaan Wagenaar, Chantal José Grafisch ontwerp / Andrea Fuchs.www.andreafuchs.nl Fotografie / Max von Kreyfelt COLOFON Met dank aan alle kinderen die hebben meegewerkt:

Opdrachtgever: Platform Betatechniek " { ¡ } x ¢ Auteur: Adriaan Wagenaar, oprichter Raad van Stuur en Doorbraakacademie. " { ¡ # ¥ % " { z Vormgeving kaarten & canvas: Bob Booms, yellowsouls.nl " { ~ ¢ u ¡ u Datum: november 2015

Wees vrij om het gedachtengoed van Veranderen doe je in kringetjes

Wees om het gedachtengoed vanCreative Techniekpact 2020 te verspreiden met de Creative Commons licentie zo veelvrij mogelijk te verspreiden met de Commons licensie als leidraad. als leidraad. Raad van Stuur, 2014 50