Betoniek Vakblad 2014/1 by Aeneas Media

voor technologie en uitvoering van beton 1 2014

Slopen zonder trillingen Veel bindmiddel, geen scheuren Wanneer mogen de stempels weg? Wat verandert er aan NEN 8005?

Sluis met 2 mm tolerantie p01_Cover.indd 1

03-03-14 15:33

Het Cement&BetonCentrum gaat op 20 maart verhuizen

Ons nieuwe adres: Vughterweg 47P 5211 CK â&#x20AC;&#x2122;s-Hertogenbosch (073) 203 20 48 www.cementenbeton.nl info@cementenbeton.nl

advertentie verhuizing CBC.indd 1 Naamloos-1 1

28-01-14 14:09 05-03-14 08:57

Voorpagina: Sluis Empel in aanbouw foto: Marc Venrooij

voor technologie en uitvoering van beton 1 2014

Slopen zonder trillingen Veel bindmiddel, geen scheuren Wanneer mogen de stempels weg? Wat verandert er aan NEN 8005?

Inhoud maart 2014 jaargang 2

Sluis met 2 mm tolerantie p01_Cover.indd 1

Blond beton

03-03-14 15:33

Sluis met 2 mm tolerantie Een van de kunstwerken in de omge-

De tijden dat grijs, wijs en verstandig in één adem

legde Zuid-Willemvaart is Sluis Empel.

werden genoemd, liggen al weer ver achter ons. Ook

Een toelichting op de uitvoering van de

ons mooie bouwmateriaal beton is toe aan een ander

kolk en de sluishoofden.

imago. Ik stel voor de associatie met ‘grijs’ dan ook met ingang van dit jaar in te ruilen voor ‘blond’. En daarbij wil ik het niet hebben over de flauwe grappen die nu direct in uw gedachten opborrelen (het blijven

Slopen zonder trillingen

natuurlijk uw gedachten). Maar wel over het feit dat

Voor de doorgang van de ondergrondse

we als bouwindustrie soms best een uitdaging heb-

fietsenstalling naar het metrostation bij

ben om fris en monter voor de dag te komen. Het

Rotterdam Centraal, moest een dikke

doet me dan ook groot plezier dat we in deze editie

diepwand worden gesloopt. Hiervoor is

van Betoniek Vakblad weer een hoop verfrissende en

een nieuwe technologie toegepast.

vernieuwende zaken met elkaar kunnen delen. Zo duiken we de diepte in met de afronding van de

Veel bindmiddel, weinig scheuren

nieuwe NEN 8005, waarin de Europese normeringen

Door aanpassing van de mengselsamen-

een Nederlandse invulling krijgen. Uw mening is

stelling en toepassing van een beperkte

daarbij nog steeds gewenst. Verfrissend in meerdere

isolatie, kon scheurvorming in de

opzichten is het artikel over verhardingsbeheersing

onderdoorgang bij de Balijeweg in

in de praktijk, bij de bouw van de onderdoorgang in

Maastricht worden voorkomen.

de Balijeweg in Maastricht. Verder rapporteert de Stubeco-studiecommissie A06 over haar bevindingen over doorstempeling van vloeren. U zult zien dat ‘even

Wanneer mogen de stempels weg?

schrikken’ ook voor beton een belangrijke functie heeft.

Om meer inzicht te krijgen hoe om te

De nieuwbouw van de fietsenstalling bij Rotterdam

gaan met door- en herstempelen heeft

Centraal bevestigt dat niet alleen het begin, maar ook

Stubeco recent het rapport ‘A06 - Door-

het einde van beton een letterlijke doorbraak voor in-

stempelen’ gepubliceerd. Een toelichting op het rapport. 22

novaties is. Ook zien we (u wist het al) dat beton alles en iedereen blijft verbinden. Dat krijgen we mee in de rapportage over de nieuwe sluis bij Empel.

Wat verandert er aan de NEN 8005? Ik dank alle auteurs voor hun enthousiaste bijdragen

In december 2013 heeft NEN Ontwerp

aan ons nieuwe imago en ik wens u veel leesplezier!

NEN 8005:2013 voor commentaar gepubliceerd, onder meer omdat NEN-EN

Hans Kooijman

206-1 wordt herzien. Wat betekent dit voor betonbouwend Nederland? 26

Hoofdredacteur Betoniek Vakblad

Reacties Ongetwijfeld hebt u een mening over de technieken, feiten en zienswijzen die in de artikelen aan bod komen. Wij nodigen u van harte uit deze mening kenbaar te maken op www.betoniek.nl.

VAKBLAD

p03_Inhoud.indd 3

I 1 2014

En verder Servicepagina 30 Colofon 30

03-03-14 15:35

auteur ing. Jorik Freeke Msc Van Hattum en Blankevoort bv, WillemsUnie v.o.f.

Uitgekiende uitvoering sluishoofd en kolk bij Sluiscomplex Empel in Zuid-Willemsvaart

Sluis met 2 mm tolerantie Bij â&#x20AC;&#x2122;s-Hertogenbosch wordt hard gewerkt aan de omlegging van de Zuid-Willemsvaart. Het project omvat onder meer het Sluiscomplex Empel dat recent is afgrond. Het uitvoeringsteam stond voor enkele interessante uitdagingen. Zo moest, ondanks de enorme afmetingen, worden gewerkt met een nauwkeurigheid tot 2 mm.

Installatie sluisdeuren foto: Bart Verhoeven

p04_Artikel 3_Sluis met 2mm tolerantie.indd 4

VAKBLAD

I 1 2014

03-03-14 17:04

et een 9 kilometer lang stuk nieuw kanaal wordt aan de oost-

kant van de stad een nieuwe verbinding gemaakt tussen de bestaande Zuid-Willemsvaart bij Den Dungen aan de zuidzijde en de Maas aan de noordzijde. Doel van deze omlegging is een betere bereikbaarheid van Brabant over water. Door de aanleg van het kanaal kunnen grotere schepen (CEMT klasse IV) Veghel bereiken. Hierdoor wordt het lokale wegennet ontlast en wordt er geïnvesteerd in een duurzame manier van vervoer. Doordat de schepen over het nieuwe kanaal niet meer door ’s-Hertogenbosch varen, ondervinden de auto’s in de stad bovendien minder hinder van openstaande bruggen. De scope van het project omvat twee sluizen, acht bruggen, vier sifons, zes gemalen en diverse wegen en ecologische aanpassingen.

Sluiscomplex Empel Voor het nieuwe kanaal worden twee sluizen gebouwd, te weten Sluiscomplex Empel en Sluiscomplex Hintham. Sluiscomplex Empel ligt aan de noordzijde van de Zuid-Willemvaart en scheidt het kanaal van de Maas. Sluis Hintham ligt meer richting het zuiden. project opdrachtgever opdrachtnemer

vormgeving

projectgegevens

Sluiscomplex Hintham is ontworpen

Omlegging Zuid-Willemsvaart,

met traditionele enkele puntdeuren in

onderdeel Sluis Empel

elk sluishoofd. Bij Sluiscomplex Empel is

Rijkswaterstaat

gekozen voor een innovatiever ont-

WillemsUnie, bestaande uit Van

werp. De beide sluishoofden zijn ont-

Hattum en Blankevoort, KWS

worpen met een enkele draaideur

infra, GMB Civiel, Van den Herik

(13,5 × 13,0 m2 / circa 100 ton)

Zwarts & Jansma Architects

voorzien van een grendelconstructie (fig. 2). Hierdoor kan het sluishoofd een dubbelkerende functie vervullen: water kan vanaf twee richtingen worden gekeerd, zowel hoogwater vanaf het kanaal als hoogwater vanaf de Maas. Bij een puntdeur zoals in Sluiscomplex Hintham is dit niet mogelijk. In het navolgende wordt de uitvoeringstechniek van de twee sluishoofden en de kolk van Sluis Empel nader beschreven.

Sluishoofden

VAKBLAD

I 1 2014

p04_Artikel 3_Sluis met 2mm tolerantie.indd 5

De sluishoofden, de betonnen construc-

Overzicht Sluiscomplex Empel

ties waarin de draaideuren zijn opgehangen, vormen een belangrijk onder-

03-03-14 17:04

Primaire waterkering

12 844

Sluiscomplex Empel ligt in de primaire waterkering van de

+8,180

Maas en moet daarom zijn voorzien van een dubbele onafhankelijke waterkering: een eerste primaire en een tweede

+6,000

primaire waterkering. Deze kering moest ook tijdens de uit2x HE800M S235

voering op elk moment zijn gewaarborgd, waardoor de fasering van het project van groot belang was. Dit was een van

+3,000

de aspecten die het project zo bijzonder maakte. Op deze

+2,300 eerste stortnaad

2x HE800M S235 Ø609x13,7

UNP 240 LG. 1620

fasering wordt in dit artikel verder niet ingegaan.

UNP 240 LG. 1620

0,000

Fasering sluishoofden De bouwkuip is gebouwd in de volgende fasering: • Aanbrengen damwanden, inclusief de damwanden van de voorhaven en delen van de kolk. • Ontgraven in de bouwkuip tot onderkant gordingen van het stempelraam. • Aanbrengen gordingen (dubbele HE800M) en stempels (Ø609 × 13,7). • Deels droog en nat ontgraven tot onderkant grindbed met het stempelraam onder water. • Aanbrengen Gewi-ankers. • Schoonmaken bouwkuipbodem en damwand. • Aanbrengen ontlastbuizen in grindkoffer. • Aanbrengen grindbed. • Storten onderwaterbeton op grindbed. • Uitharden onderwaterbeton. • Droogpompen en schoonmaken bouwkuip. • Uitvoeren betonwerk sluishoofd.

deel van het sluiscomplex. Voor de

Op het onderwaterbeton is een 2 m

bouw van deze sluishoofden is een

dikke constructieve betonvloer gestort.

bouwkuip gerealiseerd met damwanden

In deze vloer is een ruimte voor de taats-

en een onderwaterbetonvloer van circa

kom (het onderste draaipunt) van de

2 m dik. Dit was noodzakelijk in verband

sluisdeur gespaard, met een traditionele

Doorsnede bouwkuip sluishoofden

den vastgemaakt) (foto 4). Hierna is de waarna de koeling (zie verderop) en het

met het opbarsten van de bouwkuipbo-

bekisting. Vervolgens zijn de sluishoofd-

dem door de heersende grondwater-

wanden in drie verschillende lagen ge-

stand. De onderwaterbetonvloer is

stort. De belangrijkste reden de wanden

voorzien van zes ontlastbuizen waar-

in meerdere lagen te storten, is vanwege

In te storten onder delen van de sluis hoofden zijn bevestigd aan de stelkist

door de waterdruk onder de vloer kon

het stempelraam. De keuze om de

worden beheerst. Als de waterdruk

tweede en de derde stortlaag te knip-

onder de vloer toenam, kon deze weg-

pen, is gemaakt omdat in de derde stort-

vloeien via de ontlastbuizen die waren

laag een grote sparing was opgenomen

aangebracht tot NAP +1,65 m. Tegen

voor het bewegingswerk. Bovendien

het opdrijven van deze vloer zijn verti-

had het toegepaste bekistingssysteem

cale Gewi-ankers opgenomen. Ten be-

een beperking in de hoogte. De onder-

hoeve van de horizontale stabiliteit werd

ste laag is gestort met een paneelkist

de bouwkuip voorzien van een stalen

(PERI Trio) van circa 7 m hoog. De bekis-

stempelraam. Het stempelraam is uitge-

ting aan de binnenzijde (doorvaartzijde)

voerd met een dubbele gordingcon-

van het sluishoofd is de stelkist waaraan

structie en acht (schoor)stempels. Dit

alle in te storten voorzieningen werden

stempelraam is een stuk boven de eerste

bevestigd. Dit zijn onder meer de

stortnaad geplaatst (fig. 3).

¼-rondprofielen (ter bescherming van

p04_Artikel 3_Sluis met 2mm tolerantie.indd 6

voorziening waaraan een schip kan worwapening van het voornet aangebracht

de hoeken) en de haalkommen (een

achternet zijn aangebracht. Afsluitend zijn de sluitkist en de centerpennen aangebracht. Na het storten, verharden en ontkisten van de wand is de ruimte tus-

VAKBLAD

I 1 2014

03-03-14 17:05

sen de gestorte wand en de damwand opgevuld met zand en is op het zand een betonnen stempelvloer gestort. Deze stempelvloer en eerste stortlaag van de wand namen de functie van het stempelraam over. Het stempelraam is verwijderd voordat met de tweede en derde stort van de wand werd begonnen. Deze beide stortlagen zijn circa 3 m hoog en zijn met een klimkist uitgeklemkop 2

voerd (fig. 5 en foto 6). De in te storten onderdelen voor de bevestiging van de deur zoals aanslag en halsbeugel (bovenste draaipunt van de deur) moesten tot op een paar mm nauwkeurig worden ingestort (fig. 7). Dat terwijl de bouwtolerantie van beton traditioneel 20 mm bedraagt. De halsbeugel is aangebracht in de derde stort. Deze is binnen 2 tot 3 mm tolerantie gesteld met behulp van een in de tweede stort opgenomen hulpconstructie. Deze hulpconstructie

Bouwmethode sluis足 hoofd, na de eerste stort is het stempel足 raam verwijderd

bestond uit vier verticaal ingestorte HEA160-profielen. De halsbeugel is op de hulpconstructie geplaatst tijdens het vlechten van de derde stortlaag. Hiervoor is op twee HEA160-profielen een UNP-profiel gelast, waarop een staalplaat met draadeinden is geplaatst. De halsbeugel is op de draadeinden binnen een tolerantie van 2 mm gesteld. In het ontwerp van de wapening is de positie van de hulpconstructie rondom de halsbeugel meegenomen (fig. 8). De halsbeugel bepaalde tijdens de verdere af-

Noordelijk sluishoofd derde stort van de wanden

bouw van het sluishoofd de uiteindelijke positie van de taatskom, die zoals gezegd in de constructievloer is gespaard. Nadat alle wanden van het sluishoofd gereed waren, is de taatskom binnen

Positie halsbeugel, taatskom en aanslag van de sluisdeur

2 mm tolerantie geplaatst en aangegoten met beton. Vervolgens is de sponning (aanslag) van de deur geplaatst (fig. 7). Deze aanslag is gerelateerd aan zowel de positie van de halsbeugel als de positie van de taatskom. Hij is gemonteerd aan een in de verschillende delen van de wand ingestorte hulpconstructie, binnen de gestelde tolerantie van 2 mm.

VAKBLAD

I 1 2014

p04_Artikel 3_Sluis met 2mm tolerantie.indd 7

03-03-14 17:05

Tijdens de uitvoering is minder gekoeld

8 700

Doorsnede ter plaatse van de halsbeugel

700

dan in de rapportage was berekend. De berekende temperatuurtoename van het beton lag hoger dan de gemeten waarden tijdens het uitharden van het beton. Hierdoor was de temperatuur van het koelwater ook lager dan was berekend. 20–100 20–100 2x3 hrsp

Kolk

400 600

286 760 400 646

400 600

954

6 bgls 6 bgls

Behalve de sluishoofden vormden ook de kolkwanden interessante onderdelen in de uitvoering. Deze kolkwanden zijn 6,90 m hoog en circa 0,50 m dik. Ze

2x4 hrsp 287

800

300 205

900 1545

440

zijn opgebouwd uit achttien moten van circa 15 m lengte. Voor de bouw is net als bij de sluishoofden een bouwkuip

Koeling

van de eerste stortlaag in verband met

gerealiseerd met damwanden en een

Om scheurvorming te voorkomen, zijn

het verwijderen van het stempelraam en

steenbestorting met colloïdaal beton.

alle sluishoofdwanden met koeling uit-

de tijdsduur tussen de verschillende

gevoerd. Hiertoe zijn tyleenleidingen in-

stortlagen in de wanden. De leidingen

Voor het uitvoeren van de kolkwand is

gestort, ruim 5 km leiding per sluis-

zijn in de supportrekken van de wape-

de kolk ontgraven tot onderkant beton-

hoofd, waardoor koud water stroomde.

ning in een grid van 500 mm aange-

werk, waardoor er vanaf het zand kon

Om de hoeveelheid benodigde koeling

bracht (fig. 9). Tijdens het koelen van

worden gewerkt. Hiertoe is een bema-

te bepalen, is een rapportage opgesteld.

het beton is de temperatuur van het

ling aangebracht. Gelijkmatig over de

Hiervoor zijn de betonmengseleigen-

koelwater gemonitord waarop het

lengte zijn aan beide zijden in totaal

schappen (C28/35), stortlagen en plan-

debiet in de koelleiding is beheerst

acht verticale bemalingsbuizen aan-

ning als input meegegeven. Maatge-

(fig. 10). Er is uitgegaan van een con-

gebracht. De damwanden van de kol

vend was de benodigde initiële sterkte

stante inlaattemperatuur van 10 ºC.

reiken tot in een waterafsluitende klei-

Koelingsconfiguratie per stort

Temperatuurontwikkeling (links) en spanning in het beton tijdens de drie storts (rechts)

Meer over koelen van beton Meer achtergrondinformatie over het koelen van betonconstructies staat in Betoniek Standaard 15/21 – Temperaturen en Betoniek Standaard 15/17 – Meten is hot. Beide zijn te raadplegen op www.betoniek.nl.

p04_Artikel 3_Sluis met 2mm tolerantie.indd 8

VAKBLAD

I 1 2014

03-03-14 17:05

Samenwerken

worden gegenereerd via de haalkommen naar de verankerde damwand wor-

In het gehele project Zuid-Willemvaart

den overgebracht. Vervolgens zijn zestig

maakte de werkvoorbereiding vanaf het

aanlasmoeren op de damwand gelast

voorlopig ontwerp tot en met het defi-

ten behoeve van de centerpennen van

nitief ontwerp deel uit van het ontwerp-

de bekisting. Nadien is het achternet ge-

team. Daardoor kon al vanaf het begin

vlochten, waarna de paneelbekisting

van de ontwerpfase worden nagedacht

met de daarop voorgemonteerde haal-

over de fasering en de bouwmethoden.

kommen is geplaatst (foto 12). Er is voor

In het geval van de sluis is de werkvoor-

gekozen de bekisting als hulpconstructie

bereiding ook onderdeel geworden van

te gebruiken om de haalkommen op de

het uitvoeringsteam. Hierdoor ontstond

juiste positie in te storten in plaats van

ook bij het uitvoeringsteam draagvlak

het toepassen van een hulpconstructie

voor de in het ontwerp geïntegreerde

op de damwand. Afweging hierbij was

fasering (posities stortnaden e.d.). Deze

de snelheid van plaatsen/stellen van de

samenwerking tussen ontwerp en uit-

haalkom en de kwaliteit van het beton-

voering was een belangrijke succesfac-

oppervlak ten opzichte van de voorkant

tor voor de realisatie van het sluiscom-

Tot slot

haalkom. Hierop is de wapening aange-

De deuren van de sluis zijn in augustus

plex. Hierdoor liep de uitvoering soepel

past om dit mogelijk te maken. De be-

en oktober van 2013 gemonteerd,

en werden de toleranties gehaald. Van-

kisting bestond uit een paneelbekisting

waarna de installaties zijn aangebracht

wege het belang van de waterkering is

(PERI GT 24) van circa 7 m hoogte. Na

en getest. Sluiscomplex Empel is begin

ook intensief samengewerkt met het

het plaatsen van de bekisting inclusief

februari 2014 in gebruik genomen

Waterschap Aa en Maas (WSAM).

de haalkommen is het voornet gevloch-

voor werkverkeer (werkschepen).

ten. Afsluitend zijn de kopkisten en de

Hierdoor kan een belangrijk project-

laag (NAP -14 m), waardoor het bema-

resterende delen van de paneelkisten

doel worden verwezenlijkt: het door

lingsdebiet zeer klein was. De damwan-

tussen de panelen geplaatst waaraan de

de sluis aanvoeren van de steenbestor-

den zijn met schroefgroutankers

haalkommen waren bevestigd. De wa-

ting voor de kanaalbodem. Omdat

vastgezet ten behoeve van de horizon-

pening van de betonnen dekzerk (balk

Sluiscomplex Hintham dan nog niet

tale stabiliteit. Op het zandbed zijn be-

aan bovenzijde betonen kolkwand) is

operationeel is, wordt het kanaalpeil

tonplaten geplaatst. Op het gedeelte

prefab aangeleverd en over de wandwa-

met de spuileiding beheerst. In de

tussen deze platen en de damwand is

pening geplaatst. Als laatste zijn de bol-

definitieve fase pompt de spuileiding

een werkvloer gestort. De betonnen

ders in de wapening van de dekzerk ge-

alleen water van het kanaal naar de

wanden zijn tegen de damwanden aan-

plaatst. Hiervoor is vooraf een

Maas of de naastgelegen polder. Eind

gestort. Per moot zijn met een ‘pistool’

hulpconstructie op de damwand gelast

2014 zal het nieuwe kanaal in gebruik

(smeltlas) circa 750 stiftdeuvels op de

die exact op hoogte was gesteld. Door-

worden genomen.

damwand geschoten (foto 11). Deze

dat zowel de haalkommen en de hulp-

stiftdeuvels brengen een verbinding tus-

constructie voor de bolders vooraf zijn

sen de damwand en het betonwerk tot

aangebracht en gesteld, zijn veel tijdro-

stand. Hierdoor kunnen onder andere

vende werkzaamheden uit het kritieke

de troskrachten die door de schepen

pad van de werkzaamheden gehaald. Nadat het betonwerk van de kolk ge-

reed was, is hij vol met water gezet. Als

Bekisting kolkwanden

tijdelijke waterkering tussen de beide sluishoofden en de kolk zijn droogzetschotten ingezet. De kolk is verder nat ontgraven tot onderkant steenbestorting. De steenbestorting is gefixeerd met colloïdaal beton met een open structuur, waardoor er geen hydrostatische druk onder de kolkbodem kan ontstaan. Het mag duidelijk zijn dat door deze ontwerpkeuze de kolk in de gebruiksfase nooit kan worden drooggezet (de sluishoofden wel).

VAKBLAD

I 1 2014

p04_Artikel 3_Sluis met 2mm tolerantie.indd 9

Bekisting met haal kommen foto: Marc Venrooij

Meer over Sluis Empel Over de constructie van Sluis Empel is een artikel verschenen in Cement. Het artikel ‘Sluis met enkele draaideuren’ is beschikbaar op www.cementonline.nl

Fasering kolk In de bouwfasering van de kolk zijn de volgende stappen doorlopen: • Aanbrengen damwanden van NAP +4,00 m tot NAP -14,0 m. • Ontgraven tot onderkant groutankerkopniveau en aanbrengen ontlastsleuf. • Aanbrengen schroefgroutankers. • Ontgraven tot onderkant kolkwand tot NAP -1,00 m. • Uitvoeren betonwerk kolk. • Nat ontgraven tot onderkant steenbestorting tot NAP -4,60 m. • Aanbrengen steenbestorting en colloïdaal beton.

03-03-14 17:05

auteur ing. Mustapha Attahiri MSEng, ir. Frank Boerma Ingenieursbureau Gemeente Rotterdam

Diepwand verwijderd voor doorgang fietsenkelder Rotterdam Centraal

Slopen zonder trillingen Eind 2013 is de laatste hand gelegd aan de nieuwe, ondergrondse fietsenstalling bij Rotterdam Centraal. Om een doorgang mogelijk te maken naar het naastgelegen metrostation, moest de 1,5 m dikke diepwand worden gesloopt. Als alternatief voor de traditionele kraan met sloophamer, is een nieuwe technologie toegepast op basis van een niet-explosieve chemische verbinding.

oor het nieuwe, drukke Stations

zijde, de Weenatunnel aan de zuidzijde

wand. Daarnaast waren de tijdens de

plein in Rotterdam bestond een

en Het Groot Handelsgebouw aan de

uitvoering aangetroffen grote hoeveel

ambitie voor een obstakelvrije loop

westzijde (fig. 2). De kelder was daar

heden puin en obstakels een belangrijk

route én ruimte voor meer dan 5000

mee maar net groot genoeg.

aandachtspunt (zie kader ‘Puin en ob

fietsen. Om die ambitie waar te

De fietsenstalling is op twee plekken be

stakels in de ondergrond’).

maken, is gekozen voor een fietsen

reikbaar: via het entreegebouw op het

stalling in de beschikbare ruimte onder

maaiveld en via de hal van het in 2011

het Stationsplein. Deze ruimte is be

opgeleverde metrostation. Via die laatste

Sloop betonconstructie/ diepwand

grensd door het metrostation Rotter

route is ook het treinstation bereikbaar.

Om de doorgang naar het metrostation

dam Centraal aan de noordzijde, de in

De uitvoering van het project stond

mogelijk te maken, was het nodig de

dienst zijnde tramsporen aan de oost

voor diverse uitdagingen. Zo moest er

aanwezige diepwand onder de gereali

worden gebouwd in een intensief ge

seerde dakplaat van dat station te slo

bruikt stationsgebied en onder overige

pen. Het betreft hier een 1,5 m dikke,

in uitvoering zijnde ‘bouwstenen’ zoals

zwaar gewapende diepwand met wape

de kap van de OVterminal en de tram

ningskorven met staven van Ø40 en

sporen op maaiveld. In dit artikel wordt

Ø50 mm. Deze diepwand moest over

ingegaan op de sloop van een diep

een lengte van circa 35 m en een hoogte

Meer lezen Over de constructie van de fietsenstalling is een artikel ver schenen in Cement. Het artikel ‘Laatste bouwsteen Rotterdam Centraal’ is beschikbaar op www.cementonline.nl.

p10_Artikel 1_Slopen zonder trillingen.indd 10

VAKBLAD

I 1 2014

03-03-14 16:57

Projectgegevens opdrachtgever Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam ontwerp, engineering Ingenieursbureau Gemeente Rotterdam en directievoering (IGR) opdrachtnemer Ballast Nedam onderaannemer sloop diepwand Lek足sloopwerken B.V. architect ondergrondse deel ir. Maarten Struijs (IGR) architect bovengrondse deel Team CS

Aanbrengen cartriges

Impressie ondergrondse fietsenstalling

VAKBLAD

I 1 2014

p10_Artikel 1_Slopen zonder trillingen.indd 11

03-03-14 16:57

ridges te plaatsen en deze vervolgens te

Doorsnede van een in een boorgat aangebrachte cartridge

opvulling van aggregaat en bindmiddel

ontsteken (fig. 3). Bij de ontsteking rea geert de cartridge zeer snel en wordt een grote hoeveelheid onschadelijk gas geproduceerd, voornamelijk stikstof, kooldioxide en stoom. Door de gasdruk wordt in enkele milliseconden ruimte gecreëerd in het beton, waardoor wape

interne ontsteker

cartridge zet zich uit tot het boorgat vol is

elektrische ontstekingsbedrading

ning en beton van elkaar worden ge scheiden. Door dit hulpmiddel kunnen het beton en de wapening met relatief

van circa 3 m worden verwijderd (fig. 4).

Cartridges

Er bestond eigenlijk alleen een mogelijk

Om die redenen is gezocht naar een

heid om de diepwand te slopen met de

alternatieve methode. De aannemer

Werking

inzet van een (zware) kraan met een

stelde voor in afwijking op het bestek

De methode is niet gebaseerd op een

sloophamer. Inzet van klein materieel

het zogenoemde NXbursTsysteem toe

explosief, maar op een pyrotechnisch

zou de tijdsplanning immers ernstig ver

te passen. Uiteindelijk heeft de op

middel (vergelijkbaar met vuurwerk).

storen. Maar ook de traditionele manier

drachtgever dit na een ‘proefschot’ ge

Hierdoor hoeft NXbursT qua wet en

van slopen met kraan en sloophamer

accepteerd en is besloten deze methode

regelgeving niet als een explosief te

kon slechts gedeeltelijk worden ingezet.

inderdaad toe te passen. NXbursT is een

worden behandeld. Het product heeft

Vooral de bereikbaarheid voor zwaar

technologie gebaseerd op een nietex

niet de gevaren die explosief materiaal

materieel was beperkt en ook voor deze

plosieve chemische verbinding, waar

wel heeft. Het belangrijkste verschil is

methode was de beschikbare tijd kritiek.

mee beton en wapening van elkaar zijn

dat explosieven zijn gebaseerd op de

Bovendien was de geluidshinder voor

te scheiden. Dat wordt gedaan door in

tonatie en dat NXbursT werkt via defla

Plattegrond van te slopen diepwand

de omgeving een belangrijke factor.

de constructie zogenoemde Safety Cart

gratie. Een detonatie is een ontploffing

klein materieel worden weggenomen.

die een drukgolf veroorzaakt. De mole culen van het materiaal (de explosieve stof) verplaatsen zich met ongeveer 7000 m/s. Hierdoor vliegt omliggend materiaal ook met deze snelheid in het rond. Bij deflagratie wordt een gasdruk gevormd. De stofsnelheid is hier ‘slechts’ circa 700 m/s. Vele malen lager dus dan bij detonatie. Bovendien wordt deze druk na ontsteking onmid dellijk tot 0 m/s gereduceerd, waardoor er geen doorgaande trillingen plaats vinden. Een bijkomstig arbovoordeel is dat de cartridges eenvoudig kunnen worden ‘ontmanteld’ door de ze door te zagen en de inhoud eruit te nemen. De inhoud kan op een later moment simpel worden verbrand in een oven, zonder dat er maar enig gevaar is voor ontploffing. Ten opzichte van het tradi tionele slopen, is het grote voordeel van deze methode dat de overlast aan zienlijk kleiner is. Er ontstaat immers geen resonantie door de sloophamer. Vooral de permanente inzet van een te slopen diepwand

ca. 35 000

sloophamer zorgt voor hinder, zeker in vergelijking met de enkele millisecon den overlast die de cartridges veroorza ken. Bij het project in Rotterdam zijn

p10_Artikel 1_Slopen zonder trillingen.indd 12

VAKBLAD

I 1 2014

03-03-14 16:57

Goedgekeurd Het product NXbursT is CEgekeurd en wereldwijd getest en goedgekeurd volgens de UNclassificatie voor gevaarlijke stoffen. Dit houdt in dat het voldoet aan de eisen die de UN stelt ten aanzien van opslag (het kan op de werkplek worden opgeslagen), transport (het wordt zelfs per passagiersvliegtuig vervoerd!) en gebruik conform richtlijn 2007/23/EG. Het product is geschikt voor toepassing ten behoeve van het verzwakken van de diepwand. Omdat de leverancier de eerste ter wereld was die het product op een dergelijke manier inzette, onderhoudt hij ook zeer direct contact met (Europese) keuringsinstanties, wetgevers en handhavers. De trillingen die ontstaan voldoen aan de normen van de DIN 4310 (trillingen).

sensoren aangebracht om de trillingen

der omgezet tot circa 4000 V, waarbij

te meten. Deze hebben de beperkte

circa 200 Ω weerstand kan worden

overlast daadwerkelijk aangetoond.

overwonnen. Het gebruik van een ex ploder is noodzakelijk om te voorko

Gebruik

men dat de ontsteking met een wille

Bij inzet van de technologie moeten

keurige accu kan worden ontstoken. Bij

vooraf berekeningen worden gemaakt.

het gebruik van NXbursT kan worden

Hierdoor kan de in te zetten hoeveel

volstaan met een licht apparaat. Dat

heid cartridges worden bepaald. Bij

wil zeggen dat de opgewekte stroom

het slopen van gewapend beton ligt

minder hoeft te zijn dan bij het gebruik

die tussen de 100 en 600 gram per m3

van explosieven. De inzet van de tech

beton. Vervolgens moet er een boor

nologie wint vooral terrein in slooppro

patroon worden bepaald, dat afhanke

jecten die zich bevinden in dichtbe

lijk is van de constructie. Diepte, af

volkt gebied en/of daar waar de inzet

standen en hoeken van de boorgaten

van zwaar materieel zeer beperkt is.

worden hierbij berekend. Het bereke ningsprincipe is in beginsel gelijk aan

Toepassing in Rotterdam

dat bij het werken met explosieven.

Bij de fietsenstalling in Rotterdam waren

Het grote verschil is de eerder ge

in totaal 600 boorgaten met een Ø40

noemde werking van de stof. Daarom

mm en boordiepte van circa 1 m nodig

zijn ook de uitkomsten voor de in te

om de zwaar gewapende diepwand te

zetten hoeveelheid cartridges en posi

verzwakken. De boorgaten zijn met rub

tie van de boorgaten anders. In de

ber matten afgedekt voor het ‘afdruk

praktijk wordt altijd een proefschot ge

ken’ van de cartridges. Dit zorgt ervoor

maakt om de berekeningen te toetsen.

dat uitkomend materiaal (er komt altijd

Naar aanleiding van de proef kan er

wat puin vrij) ter plekke van de boorga

eventueel worden bijgestuurd. Na

ten blijft. Wel werd de directe werkom

analyse van het proefschot wordt er

geving geïnformeerd. De minimale af

per stramien geboord. Het werken in

stand tot de dichtstbijzijnde lading is

afzonderlijke delen is nodig om het

circa 20 m en als voorzorg moet het be

gewenste effect zo efficiënt mogelijk

voegde personeel gehoorbescherming

te bereiken. Vervolgens worden de

dragen. Na het afdrukken van de car

cartridges geplaatst en in serie verbon

tridges werd de werkplek weer vrijgege

den. Van belang is dat ze goed zijn

ven. Nadat het beton was verzwakt, is

afgesloten met zand of soortgelijk, om

het resterende vastzittende beton tussen

de gasdruk niet te laten ontsnappen.

de wapening met een minikraan met

Uiteindelijk worden ze elektrisch ont

sloophamer verwijderd. Wapening die

stoken. Hier wordt een elektrische

na de inzet vrijkwam, is met snijbranders

‘shot exploder’ voor ingezet. Dit is een

verwijderd. Voor aanvang van de sloop

apparaat dat door middel van een

werkzaamheden is de diepwand

elektrische spoel stroom opwekt. Een

rondom ingezaagd. Hierdoor ontstond

9 Vbatterij wordt door de shot explo

een strakke scheiding tussen de te slo

VAKBLAD

I 1 2014

p10_Artikel 1_Slopen zonder trillingen.indd 13

Situatie vóór ontsteking, na verwijderen betondekking 6

Resultaat na ontsteking

03-03-14 16:57

pen constructie en de te behouden constructie. Het puin is met behulp van

Puin en obstakels in de ondergrond

kleine dumpers afgevoerd naar een

Het Stationsplein van Rotterdam Centraal was voor de Tweede Wereldoorlog in

open deel in het bovendek van de

gebruik door Diergaarde Blijdorp. Het terrein was opgehoogd met zand en er waren

fietsenkelder. Vanaf hier is het met een

kunstmatige heuveltjes, vijvers en waterpartijen. In 1940 werd ook de Diergaarde

kraan voorzien van container, uit de

getroffen bij het bombardement. Hierna is de dierentuin gesloten en zijn de aanwe

kelder gehesen en per vrachtauto afge

zige singels gedempt met oorlogspuin. Na deze periode zijn onder meer het Centraal

voerd naar de recyclingmaatschappij.

Station (1949), de autotunnel in het Weena (1950) en het Groothandelsgebouw (1954) aangelegd. Al deze activiteiten hebben samen met de recente bouwactivitei

Tot slot

ten rond het stationsplein sporen achtergelaten in de ondergrond van het Stations

Het werken met de technologie heeft

plein. Veel van die sporen zijn aangetroffen tijdens de bouw van de fietsenstalling.

bij de fietsenstalling in Rotterdam goed

Zo werden stalen funderingsbalken van voormalige tramsporen gevonden bij het

gewerkt en de methode sloot goed aan

uitvoeren van de gestuurde boring onder de tramsporen. Daarnaast bevonden zich

op het gewenste resultaat. De trillingen

funderingspalen van een torenkraan in de bodem en een proefpaal ten behoeve van

en overlast voor de omgeving bleven

het metrostation, deepwellputten, grote hoeveelheden loze kabels en leidingen, en

zeer beperkt. Er waren wel enige uit

andere hulpwerken van eerdere bouwactiviteiten (foto 7). Om schade te voorkomen

schieters ten aanzien van geregis

en toch te kunnen heien, moest circa 75% van de prefab palen worden voorgeboord.

treerde trilling, echter dit zijn piek

De bodem was gevuld met oorlogspuin waarvan de cementresten waren doorgehard

metingen geweest. Ze traden in een

en de puinlagen aan elkaar hadden ‘gekit’. De oplanger bij de diep geheide heipalen

milliseconde op om vervolgens weer

moest telkens worden uitgegraven omdat deze vastzat in vastgepakte lagen oorlogs

direct naar 0 te gaan. Het enige uit dit

puin. Tijdens de uitvoering is besloten om, waar mogelijk, de stenige grondmassa

project dat verbeterd had kunnen wor

alsnog van bovenaf te breken en te verwijderen. Dan kon er tenminste zwaar mate

den, is het toepassen van iets meer

rieel worden ingezet. Als alles, zoals oorspronkelijk de bedoeling was, met klein

boorgaten. De boorkosten zouden wel

materieel onder het dak zou moeten worden gebroken en afgevoerd, zou kostbare

iswaar wat zijn toegenomen, maar het

tijd verloren zijn gegaan. Het betekende wel dat er tijdelijk zand in de plaats van het

effect van het verzwakte beton was

puin moest komen. Dit moest goed worden verdicht zodat de bekistingplaten van

groter geweest. Besparen op boorga

de dakvloer beperkte zetting zouden ondergaan. In totaal is circa 75% van de te

ten weegt niet op tegen de efficiëntie

ontgraven hoeveelheid grond vervangen. Door deze complexe grondverbetering

van het uitnemen van het beton uit de verzwakte constructie.

kon vertraging in de uitvoeringsplanning worden voorkomen.

Oorlogspuin en loze kabels en leidingen

p10_Artikel 1_Slopen zonder trillingen.indd 14

VAKBLAD

I 1 2014

03-03-14 16:57

DIANA Finite Element Analysis Met DIANA (DIsplacement ANAlyser) kan de krachtdoorleiding in o.a. gebouwen, bruggen en tunnels worden berekend. Het scheuren van beton en het vloeien van wapening worden nauwkeurig beschreven. Naast de traditionele niet-lineaire berekening is er nu ook een eenvoudige nieuwe methode beschikbaar waarmee scheurwijdtes en scheurpatronen snel en eenvoudig kunnen worden afgeschat in het ontwerpproces.

www.tnodiana.com CementAdNov2013.indd betoniek-tno 140221.indd1 1

04-12-13 15:52 09:41 21-02-14

Word nu abonnee! PLATFORM

voor technologie en uitvoering van beton

1 4

4x per jaar Betoniek Vakblad

4x per jaar Betoniek Standaard

Toegang tot alle jaargangen van Betoniek in het online archief

Digitale nieuwsbrief

Prijs: â&#x201A;Ź125,â&#x20AC;&#x201C; (excl. btw)

www.betoniek.nl/shop

Naamloos-6 1

26-02-14 14:42

auteur Ostar Joostensz ABT

Isolatie voorkomt scheurvorming in Balijeweg Maastricht

Veel bindmiddel, geen scheuren Zoals bij veel massieve betonconstructies, bestond er bij de onderdoorgang in de Balijeweg in Maastricht een risico op scheurvorming.

ij de Balijeweg in Maastricht is een onderdoorgang onder het spoor

gerealiseerd, bestaande uit twee brugdelen. Deze elementen zijn eind 2013 op locatie gestort. Omdat beide elementen

Door het aanvankelijk hoge cementgehalte te

moesten worden verplaatst, is de bekis-

reduceren en een eenvoudige isolatie toe te

vakwerk. Dit vakwerk diende als onder-

passen, kon dit risico worden beperkt. Om dit

ting vooraf ingehangen in een stalen steuning voor de bekistingsconstructie en is verwijderd na uitharden van het

aan te tonen, zijn hoogwaardige rekentechnieken

dek. Vervolgens is het dek op vijzels

ingezet.

structie neergelaten. Beide dekken zijn

(foto 2) en daarna op een schuifconin het weekend van 8 en 9 maart 2014 ingeschoven, waarna het spoor datzelfde weekend nog in dienst is gesteld.

p16_Artikel 4_Veel bindmiddel geen scheuren.indd 16

VAKBLAD

I 1 2014

03-03-14 16:08

projectgegevens project hoofdaannemer hoofdconstructeur

Onderdoorgang Balijeweg Maastricht Van Boekel Zeeland Ingenieursbureau Verhoeven en Leenders bv

adviseur betonwerk onderaannemerbetonstort

ABT ZHBC Betonbouw BV en Cornelissen Betonbouw B.V.

betoncentrale temperatuurmetingen

Cemex Nederland bouwmaterialen B.V. BAS research & technology

Hydratatiewarmteontwikkeling

navolgende nader toegelicht. Externe

temperatuur ontstaan. Deze tempera-

verhindering was niet aan de orde.

tuurverhoging zorgt ervoor dat de

De elementen hebben een relatief

De bekisting was immers vrij ingehan-

kern wil uitzetten ten opzichte van de

grote betondoorsnede. In dergelijke

gen in het stalen vakwerk. Hierop

buitenste schil. Hierdoor bestaat er

constructies kan de temperatuur flink

wordt in dit artikel dan ook niet nader

een risico op scheurvorming aan de

oplopen gedurende het hydratatie-

ingegaan.

buitenzijde.

Een van de brugdelen van de onderdoorgang in de Balijeweg in Maastricht foto: Aron Nijs Fotografie

proces, mede afhankelijk van omgevingstemperatuur, windsnelheid en de

Interne verhindering

betonsamenstelling. Na verloop van

Interne verhindering vindt plaats door

tijd zal die temperatuur zakken tot de

een ongelijkmatige opwarming of af-

omgevingstemperatuur. Met name

koeling van beton over de doorsnede.

die afkoeling kan bij verhindering van

Een temperatuurgradiĂŤnt kan ont-

vervorming van het beton leiden tot

staan doordat de buitenzijde veel

scheurvorming. Hierbij spelen interne

sneller afkoelt dan de kern. In de eer-

en externe verhindering een rol.

ste dagen van het hydratatieproces

De interne verhindering wordt in het

zal in de kern dan ook een hogere

VAKBLAD

I 1 2014

p16_Artikel 4_Veel bindmiddel geen scheuren.indd 17

Brugdelen De brugdelen hebben elk afmetingen van 9,5 m Ă&#x2014; 27,2 m. De doorsnede bestaat uit een dek met een dikte van circa 750 mm met aan weerszijden een opstand met een variĂŤrende dikte van circa 800 en een hoogte van 700 mm boven de bovenzijde van het dek (foto 1).

03-03-14 16:08

redenen een rol. Voor het vervaardigen

De brugdelen rustten na uitharden op vijzels foto: Aron Nijs Fotografie

van portlandklinker en dit vervolgens malen tot cement is immers veel energie nodig en komen grote hoeveelheden CO2 vrij. Het lage klinkergehalte was een reden om CEM III/B (hoogovencement) toe te passen in plaats van CEM I (portlandcement). Verwerkbaarheid De verwerkbaarheid behoefde extra aandacht. Vanwege de wapeningsdetaillering was grind 4-16 mm als toeslagmateriaal voorgeschreven. De minimale waterbehoefte van een dergelijke Om deze interne verhindering te be-

selsamenstellingen onderzocht. Hierbij

korrelverdeling voor de verwerkbaar-

perken, is een aantal maatregelen

is gebruikgemaakt van een inschatting

heid is circa 10% hoger dan met een

mogelijk:

van de temperatuurontwikkeling op

maximale korrelgrootte van 32 mm.

• toepassen betonmengsel met lagere

basis van [1].

Dit leidt automatisch tot een hoog ge-

Belangrijk uitgangspunt voor het meng-

halte cement, wat onwenselijk was met

sel was de water-cementfactor (wcf).

betrekking tot de warmteontwikkeling.

Vanwege de eis voor milieuklasse XF4

Omdat geen ruimte bestond ten aan-

(bestand tegen vorst en dooizouten)

zien van de watercementfactor is poe-

bestond op voorhand een strenge eis

derkoolvliegas toegevoegd (k=0,2). Bij

warmteontwikkeling; • betonkoeling in de kern van de doorsnede; • isoleren van de buitenzijde betonelement.

ten aanzien van de maximaal toelaat-

lage doseringen heeft vliegas een posi-

Betonmengsel

bare wcf van 0,45. Door het toepassen

tief effect op de verwerkbaarheid, van-

Op basis van de eisen ten aanzien van

van luchtbelvormer zou deze waarde

wege het ‘kogella-gereffect’. Bijko-

sterkte en milieuklasse uit het ontwerp

theoretisch kunnen worden verhoogd

mende redenen vliegas toe te passen,

had de betonmortelcentrale aanvanke-

tot 0,50. Deze maatregel is niet toege-

waren de eerdergenoemde milieu-

lijk een mengsel voorgeschreven met

past vanwege de minder goede ervarin-

aspecten. De verwerkbaarheid is verder

420 kg/m3 cement. Reden daartoe was

gen met de controleerbaarheid ervan.

verhoogd door toevoeging van

de tijd in het jaar (winter) in relatie

Met deze uitgangspunten is gepro-

superplastificeerder.

tot de sterkte-eis. Bijkomende redenen

beerd het cementgehalte te verlagen.

waren de toepassing van grind

Dit in de eerste plaats om de warmte-

Mengsel

4-16 mm en daarmee de vergrote

ontwikkeling te beperken. Immers, hoe

Mede op basis van ervaringen uit de

waterbehoefte, en de gewenste stort-

hoger het cementgehalte in het beton-

vloerenwereld is uiteindelijk gekozen

snelheid.

mengsel, hoe meer de constructie op-

voor het toepassen van het volgende

Doorsnede van brugdeel ingevoerd in het eindige-elementenprogramma DIANA

Bij een dergelijke cementhoeveelheid

warmt. Hierbij geldt dus ‘eerst de ver-

mengsel:

was het risico op scheurvorming reëel.

warming uit, dan pas het raam open’.

• grind 4-16 mm;

Daarom zijn diverse alternatieve meng-

In de tweede plaats speelden milieu-

• 360 kg/m3 CEM III/B 42,5 N-LH/SR;

p16_Artikel 4_Veel bindmiddel geen scheuren.indd 18

VAKBLAD

I 1 2014

03-03-14 16:08

• 40 kg/m3 poederkoolvliegas; • maximaal 166

l/m3

water;

• consistentiegebied F4 (schudmaat 580-630);

Voorbeeld van toepassing noppenfolie ter bescherming van de omgevingstemperatuur

• superplast 1,12% op cementgewicht. Met dit mengsel is een berekening gemaakt in het eindige-elementenprogramma DIANA. Hiervoor is een doorsnede van het brugdeel ingevoerd in een 2D-omgeving. Figuur 3 geeft de temperatuuruitvoer weer van het model. Uit de DIANA-berekening bleek dit

bovendien dat de warmte niet meer ge-

gever zo goed mogelijk moest worden

mengsel significant minder tempera-

makkelijk aan de omgeving kan worden

benut –door de isolatie ondermijnd.

tuurontwikkeling op te leveren dan

afgegeven. Hierdoor wordt de piektem-

het originele mengsel met 420 kg/m3

peratuur hoger. Dit kan ongunstig zijn

In eerste instantie is de mogelijkheid

cement. Het heeft wel geleid tot een

voor de afkoeling van het brugdeel als

onderzocht de isolerende werking van

mengsel op samenstelling, waarvan

geheel op lange termijn als sprake is van

de houten bekisting in de berekening

de voorgeschreven 28-daagse sterkte

een onvoorziene verhindering. Dit leidt

mee te nemen. Dit leverde echter nog

(C35/45) op voorhand niet kon wor-

dan vrijwel meteen tot scheurvorming.

steeds een te grote temperatuurgradi-

den gegarandeerd door de betoncen-

Verder wordt het voordeel van het stor-

ent op tussen de kern van de door-

trale. Omdat de tijd tussen stort en

ten in de wintermaanden vanwege de

snede en de buitenste schil. Uiteindelijk

inschuiven van de brugdelen veel lan-

lagere aanvangs- en piektemperatuur

is besloten het brugdeel slechts aan de

ger zou zijn, is besloten uit te gaan van

van het element – dat van de opdracht-

bovenzijde te bedekken met een dub-

Stufib/Stutech-rapport ‘Betonsterkte vs. Duurzaamheid’ (zie kader). Dit rapteontwikkeling voorbij de 28 dagen.

Betonkoeling

Vergelijk met DIANAberekening wel/geen isolatie

In het eerdergenoemde mengsel bleek de temperatuurgradiënt nog te leiden tot een verhoogd scheurrisico. Een van

temperatuur [ºC]

port pleit voor het gebruik van de sterk-

schil - met isolatie kern - met isolatie DIANA_buitentemperatuur schil - zonder isolatie kern - zonder isolatie

37,5

de maatregelen om dit te voorkomen, zou zijn het beton te koelen. Dit was echter niet wenselijk. Het is immers erg

12,5

bewerkelijk in de uitvoering en bovendien kostbaar. En ervaring leert dat het mogelijk moet zijn zonder betonkoe-

ling te storten, met name bij minder

2,5

7,5

10 tijd [dagen]

kritische dikten (<1000 mm).

Isoleren Er is verder gezocht naar mogelijkheden de scheurvorming te beperken met isolatie. Door een constructie te isoleren, kan de afkoeling van het oppervlak worden vertraagd en zo ook de tempe-

Vergelijk DIANAberekening met thermologgers

temperatuur [ºC]

DIANA_bovenwapening BAS_bovenwapening DIANA_kern BAS_kern DIANA_buitentemperatuur BAS_buitentemperatuur

37,5

ratuurgradiënt. In dit project zou het isoleren erg bewerkelijk zijn. Omdat de

12,5

bekisting volledig vrij hangt in het stalen vakwerk, zou zo snel mogelijk na de stort een isolatie om de gehele constructie moeten worden aangebracht. Nadeel van het isoleren van de doorsnede is

VAKBLAD

I 1 2014

p16_Artikel 4_Veel bindmiddel geen scheuren.indd 19

2,5

7,5

10 tijd [dagen]

03-03-14 16:08

uit de berekening volgde. De feitelijke

Van elke mixer is voor storten de schudmaat gecontroleerd

schommelingen in de temperatuur hebben dus invloed op het uiteindelijke gedrag van de constructie. Voor een nog exactere beschouwing zou de daadwerkelijke temperatuur in de berekening moeten worden meegenomen. Wel kan worden geconcludeerd dat met de DIANA-berekening een veilige inschatting is verkregen.

Tot slot Voorafgaande aan beide storts is een overleg geweest met alle betrokken partijen. Deze overleggen verliepen bele laag noppenfolie (foto 4). Uit de

middeld 40 m3/uur. Door toepassen

zeer constructief. Het bleek goed

DIANA-berekening bleek de tempera-

van CEM III/B bij een omgevingstem-

mogelijk verschillende belangen te

tuurgradiënt hierdoor aanzienlijk te

peratuur van 10 °C kwam de verhar-

bundelen en resultaten meetbaar te

worden beperkt en daarmee ook het

ding slechts langzaam op gang. Gevolg

maken. Bij het ontkisten van beide

risico op scheurvorming (fig. 5).

was dat het afwerken van het betonop-

brugdelen zijn geen scheuren ontdekt.

pervlak tot diep in de nacht is door-

En de opdrachtgever is zeer tevreden

gegaan.

over het proces en het eindresultaat.

houden op de range waarbinnen de

Ook zijn temperatuurmetingen uitge-

Literatuur

schudmaat zich moest bevinden. Tij-

voerd. Er zijn op zes locaties sets van

1 Lohmeyer, G.C.O., Ebeling, K.,

dens de stort heeft ABT van elke mixer

drie temperatuurloggers in de door-

Weisse Wannen - einfach und

vooraf de schudmaat gecontroleerd

snede opgenomen. Hierdoor was een

sicher, Konstruktion und Ausführung

voordat de mixer toestemming kreeg

goede vergelijking mogelijk tussen de

wasserundurchlässiger Bauwerke aus

te storten (foto 7). Extra reden hiervoor

theoretische benadering en het werke-

Beton. 2013.

was dat dit specifieke mengsel door

lijke temperatuurverloop (fig. 6). Uit de

toepassing van superplastificeerder

temperatuurmetingen bleek vooral dat

zeer gevoelig was voor de hoeveelheid

de maximaal optredende temperatuur

aanmaakwater. Uit de metingen bleek

in werkelijkheid lager lag dan in de be-

dat een afwijking van 2 liter water op

rekening. Oorzaak hiervoor was dat de

een m3 betonspecie al kon leiden tot

omgevingstemperatuur lager was dan

een toename van de schudmaat met

de voorgeschreven temperatuur uit

12%!

de ROK (9 °C in plaats van 12 °C). En

Van de dertig mixers zijn in totaal twee

ondanks de sterkere afkoeling aan de

mixers retour gegaan naar de centrale.

buitenzijde, als gevolg van deze lagere

De stortsnelheid onder de gegeven

buitentemperatuur, bleek de tempera-

omstandigheden was uiteindelijk ge-

tuurgradiënt uiteindelijk kleiner dan

Metingen in de praktijk Tijdens de stort is streng toezicht ge-

Storten beton foto: Aron Nijs Fotografie

Betonsterke vs. Duurzaamheid In het Stufib/Stutech-rapport ‘Betonsterkte vs. Duurzaamheid’ wordt een relatie gelegd tussen de sterkte en duurzaamheid van beton. Over dit rapport is een Cement-artikel verschenen ‘Betonsterkte in de praktijk’ (Cement 2013/7). Dit artikel is voor Betoniek-abonnees tijdelijk gratis te raadplegen op www.betoniek.nl. Het rapport zelf is beschikbaar op www.stufib.nl. Ook interessant in dit kader is Betoniek Standaard 15/20 – Living apart together. Dit gaat over de samenwerking tussen c o n s t r u c t e u r, aannemer en betontechnoloog.

p16_Artikel 4_Veel bindmiddel geen scheuren.indd 20

VAKBLAD

I 1 2014

03-03-14 16:08

r e e l e i t c Constru n Beton 3

ODE 2

N O

NT EN BE

Voorge Beton spannen

to n

ook het onderwijs van deze techniek kennis moet

sp an ne n Be

meer en meer dagelijkse praktijk. Dit betekent dat

Constructie le

EUROC

CE ME NT EN BE TO N

Het voorspannen van betonconstructies wordt

ee r Vo or ge

ASEERD EB OP

Co ns tru ct iel

e n n a p s e g r o Vo

CE ME NT EN BE TO N

kunnen nemen. Speciaal voor het HBO is het boek ‘Constructieleer Voorgespannen Beton’ samenge steld. Hierin wordt de inleiding tot het voorge spannen beton behandeld. Het zwaartepunt ligt op de centrisch voorgespannen trekstaaf en de

‘Constructieleer Voorgespannen Beton’ (CB3) is

statisch bepaalde op buiging belaste ligger met

onderdeel van de Cement- en Beton-reeks. De vijfde,

een recht of gekromd verloop van de voorspan

herziene uitgave is in december 2012 verschenen.

eenheden. Ook komt de techniek van het voor spannen zelf – de uitvoeringswijze en de gebruik

Titel: Constructieleer voorgespannen beton (CB3)

te materialen – aan bod. De theorie van het voor

ISBN: 978-94-6104-023-7

spannen is volledig van toepassing op statisch

Aantal pagina’s: 146

onbepaalde constructies.

Prijs: € 30,- (incl. btw)

Meer informatie of direct bestellen? www.aeneas.nl/cb3 Naamloos-5 1

26-02-14 14:18

auteur Arno Jeurdink Heijmans Civiel BV Grote Projecten

Toelichting op Stubeco-rapport A06 – Doorstempeling vloeren

Wanneer mogen de stempels weg? 1

Stempels onder een vloer dragen de stortbelasting af naar de ondergelegen vloer

Bij in beton uitgevoerde utiliteits- of woningbouwprojecten blijkt dat het doorstempelen van de

et rapport is opgesteld door een Stubeco-studiecommissie

(zie kader ‘Commissie’). Deze commis-

vloeren een tijdsbepalende factor is voor het

sie heeft geprobeerd zowel voor de uit-

opstarten van de ruwe afbouw. Helaas is niet altijd

duidelijk herkenbare punten te formu-

even duidelijk wanneer de stempels kunnen wor-

voerende als de ontwerpende partijen leren. Het gaat daarbij om diverse aspecten: doorstempelen, herstempelen,

den verwijderd. Om hier meer inzicht in te krijgen,

schrikken en volgorde van ontkisten.

heeft Stubeco recent het rapport ‘A06 – Doorstem-

Door- en herstempelen

peling vloeren’ gepubliceerd.

ning is het dragen van het stortge-

Het primaire doel van een ondersteuwicht van een te realiseren betonvloer.

p22_Artikel 2_Wanneer mogen de stempels weg.indd 22

VAKBLAD

I 1 2014

05-03-14 08:55

De stortbelasting van deze te storten

voering te veel bij de ontwerper van de

Voor een gemiddelde temperatuur van

vloer is over het algemeen hoger dan

hulpconstructies of bij de uitvoerende

20 °C en nabehandeling in overeen-

de ontwerpbelasting waarop de on-

partij. De hoofdconstructeur zou ook

stemming met NEN-EN 13670, mag de

dergelegen (=dragende) vloer is bere-

een rol moeten vervullen bij de uitvoe-

druksterkte van beton bij verschillende

kend. Bovendien heeft de dragende

ring van het project. Deze heeft im-

ouderdommen worden geschat met de

vloer op het moment dat hij wordt be-

mers meer inzicht in de draagkracht

formules 3.1 en 3.2 van Eurocode 2. In

last zijn eindsterkte nog niet bereikt.

van de vloer, terwijl de aannemer de

het Stubeco-rapport zijn tabellen opge-

Hierdoor kan het nodig zijn dat onder

sterkteontwikkeling van de vers ge-

nomen met de sterkte- en stijfheidsont-

deze vloer stempels blijven staan, die

storte vloer kan volgen. Gezamenlijk

wikkeling van vers gestort beton voor

de optredende extra stortbelasting

kunnen zij vaststellen wanneer een

verschillende gemiddelde temperatu-

afdragen naar de daar weer ondergele-

vloer voldoende draagkracht bezit om

ren tijdens de verhardingsperiode, op

gen vloer. Dit aspect heet doorstem-

het gewicht van een volgende vloer te

basis van de formules van Eurocode 2.

pelen. Om ervoor te zorgen dat de

kunnen dragen.

De tabellen gelden voor: • alle betonsterkteklassen;

vloer zijn eigen stortfasebelasting opneemt, kan het nodig zijn om de vloer

Sterkteonwikkeling

te laten ‘schrikken’. Hierbij worden de

Om de eigen belasting of die van bo-

stempels tijdelijk losgedraaid en ver-

venliggende vloeren te kunnen dragen,

volgens weer handvast aangedraaid of

heeft een vloer een minimale sterkte

teruggezet. Dit heet ook wel herstem-

nodig. Deze sterkte wordt door een

pelen. Omdat de stempels door het

constructieve berekening bepaald. De

losdraaien spanningsloos worden ge-

absoluut laagste waarde van de druk-

maakt, wordt voorkomen dat de stem-

sterkte waarbij volgens de inmiddels

pels worden overbelast. Het is hierbij

achterhaalde NEN 6722 (zie kader

Minder door te stempelen vloeren

noodzakelijk om eerst alle staanders te

‘VBU ingetrokken’) mag worden ont-

Gewoonlijk wordt de stortfasebelasting

lossen en vervolgens weer handvast

kist, bedraagt 14 N/mm2. Indien de

verdeeld over drie onderliggende vloe-

aan te draaien. Alleen dan heeft de

druksterkte niet wordt berekend, mag

ren. In het rapport wordt een analyse

vloer de vrijheid om te kunnen vervor-

volgens deze norm worden ontkist bij

gedaan, waaruit blijkt dat de stortbelas-

N/mm2.

• cementklassen S, N en R (S-waarde: 0,38, 0,28 en 0,20); • verhardingstemperatuur van 5, 10, 15, 20, 25 °C; • verhardingstijden van 3, 4, 5, 6, 7, 14, 21 en 28 dagen.

men en zodoende de belasting volle-

een druksterkte van 20

dig op te nemen. Aandachtgebied bij

de bouwplanning is het wenselijk om

vloeren is op te vangen (fig. 2). Hierbij

door- of herstempelen is het ‘star’ of

vooraf een prognose van de duur van

is overigens geen rekening gehouden

‘verend’ zijn van de ondergelegen

de sterkteontwikkeling te kunnen

met kruipvervorming van de vloeren. In

vloer of ondergrond. Zo verdient de

maken. Hoe lang het beton erover doet

de uitvoering zal voldoende tegenzeeg

beganegrondvloer extra aandacht.

om die 14 of 20 N/mm2 te bereiken,

voor doorbuiging moeten worden ge-

Deze kan immers niet worden doorge-

staat in de VBU niet aangegeven en

geven. Uit de analyse blijkt dat een

stempeld en moet de volledige stort-

moet met andere methodes worden

vloer bij een betondruksterkte fcm van

belasting van de eerste verdieping

bepaald. Volgens Eurocode 2, art. 3.1.2

14 N/mm2 (de gebruikelijke ontkis-

kunnen dragen. Verdere aandachtpun-

laat de sterke- en stijfheidsontwikkeling

tingssterkte) meer dan 80% kan opne-

ten zijn de verkorting van de stempels

van verhardend beton zich vrij eenvou-

men van de rekenwaarde van het bui-

van de ondersteuning en de vervor-

dig berekenen voor een verhardingstijd

gend moment bij sterkteklasse C25/30.

ming ten gevolge van kruip. In het

van 3 tot 28 dagen. Deze ontwikkeling

Omdat de bouwfasebelasting (be-

Stubeco-rapport zijn enkele reken-

is afhankelijk van:

staande uit eigen gewicht + 0,50 kN/m2

voorbeelden opgenomen waarin de

• verhardingstijd;

elastische verkorting van de stempels

• type cement:

Voor

en de vervorming van de vloeren is

- klasse S(low) , CEM 32.5 N;

meegenomen. Gezien de invloed van

- klasse N(ormal), CEM 32.5 R en

bouwbelastingen op de vloeren, moet er interactie zijn tussen constructeur of ontwerper van het gebouw enerzijds, en aannemer en uitvoerende partij van de hulpconstructies anderzijds. Momenteel ligt de interpretatie van het constructieve gedrag tijdens de uit-

VAKBLAD

I 1 2014

p22_Artikel 2_Wanneer mogen de stempels weg.indd 23

42.5 N; - klasse R(apid), CEM 42.5 R, CEM 52.5 N en CEM 52.5 R; • betontemperatuur tijdens de verhardingsperiode; • nabehandelingsomstandigheden (NEN-EN 13670).

ting met slechts twee onderliggende

VBU ingetrokken Met het verschijnen van de Europese norm NEN-EN 13670 ‘Vervaardigen van betonconstructies’ is een gedeeltelijke overlap ontstaan met de nationale norm NEN 6722 ‘Voorschriften beton – Uitvoering’. De praktijk heeft uitgewezen dat het naast elkaar hanteren van een Europese norm en een (deel van een) nationale norm niet werkt. Daarom is besloten om NEN 6722 per direct in te trekken. Over de gevolgen hiervan verschijnt binnenkort een artikel in Betoniek Vakblad.

05-03-14 08:55

reikt. Wanneer de sterkte daadwerkelijk

De stortbelasting kan met slechts twee onderliggende vloeren worden opgevangen; gangbare methode (links) en economische methode (rechts)

wordt bereikt, is sterk afhankelijk van betonsoort en temperatuur. De sterkteontwikkeling kan door de leverancier van de mortel of door betontechnologen vooraf worden bepaald. De sterkte- en stijfheidontwikkeling van het beton wordt verder beïnvloed door verwarming of gebruik van toeslagstoffen. Hiermee is in het rapport geen rekening gehouden. Ook de wind heeft

Deze stempels kunnen al eerder weggehaald worden

grote invloed op de verharding van het nog jonge beton. Het verdampen van

veranderlijke belasting) altijd minder is

ten opzichte van de eindsterkte. En dan

vocht kan leiden tot verlaging van de

dan 80% van de belasting in de ge-

nog is het economischer het mengsel

oppervlaktetemperatuur. Voor verdam-

bruiksfase, kan een vloer die bouwfase-

of de wapeningshoeveelheid hierop

pen is warmte nodig, die wordt ge-

belasting bij de genoemde druksterkte

aan te passen, dan een extra verdie-

haald uit de component die de hoogste

van 14 N/mm2 dus volledig zelf opne-

pingslaag stempels te laten staan. De

temperatuur heeft. Dat is de betoncon-

men. Zowel in de zomer (15 °C) als in

sterkte van 20 N/mm2 kan zowel in de

structie. Hiermee moet dus bij de nabe-

de winter (5 °C) kan de sterkte van

zomer als in de winter al na zeven

handeling van het verse beton rekening

14 N/mm2 al na drie dagen worden

dagen worden bereikt. Alleen bij een

worden gehouden. Te veel uitdroging

bereikt, eventueel door het kiezen van

toegepaste sterkteklasse C20/25 blijkt

duidt erop dat er iets mis is met de

een andere cementklasse. Dit blijkt ook

die sterkte pas na negen dagen haal-

nabehandeling. In de in het rapport

uit de in het rapport opgenomen tabel-

baar. Lagere betonsterkten dan C20/25

weergegeven voorbeelden wordt ervan

len. De gemiddelde dagen nachttem-

zijn af te raden. De sterkte- en stijfheid-

uitgegaan dat de temperatuur van de

peratuur moet wel worden geregis-

ontwikkeling gaat dan te langzaam.

constructie gelijk is aan de luchttempe-

treerd en bewaakt. Men kan dus de

Het effect van het toepassen van beton

ratuur. Reden hiervoor is dat de tempe-

vloer al na drie dagen laten schrikken

met hogere sterkteklassen, is door de

ratuur van een betonmassa nooit lager

waardoor de dragende vloer in ieder

studiecommissie nader bekeken. De

wordt dan de atmosferische tempera-

geval zijn eigen gewicht gaat dragen.

conclusie is dat het toepassen van een

tuur. Dus verkoeling door wind van

Hierdoor kan het aantal stempels wor-

betonsoort met hogere sterkte nauwe-

bijvoorbeeld 10 °C, kan verhardend

den verminderd. In het rapport is een

lijks van invloed is op de bouwsnelheid.

beton dat door hydratatiewarmte naar

aantal rekenschema’s opgenomen,

Dit wordt voornamelijk veroorzaakt

20 °C is opgelopen, niet lager doen

waaruit blijkt dat bij doorstempeling op

door de geringe toename van het op-

afkoelen dan 10 °C. Bovendien is de

twee onderliggende vloeren de belas-

neembaar buigend moment bij verho-

hydratatieopwarming hooguit gedu-

ting 155% tot 165% wordt van de

ging van de sterkteklasse. De sterkte-

rende de eerste 24 uur aanwezig,

bouwfasebelasting. Deze belasting kan

en stijfheidontwikkeling van hogere

terwijl de minimum ontkistingssterkte

worden opgenomen bij een beton-

sterkteklassen gaat wel sneller, maar

pas na drie dagen wordt bereikt.

druksterkte fcm van 20 N/mm2. Het al

met de gebruikelijke betonsoorten kan

of niet maatgevend zijn van deze fase is

ook al binnen respectievelijk drie à

Balkons en galerijen

sterk afhankelijk van de vloerdikte en

zeven verhardingsdagen een ontkis-

Het verwijderen van onderstempeling

de uiteindelijke veranderlijke belasting.

tingssterkte van respectievelijk 14 en

bij boven elkaar geplaatste uitkragende

Bij dunnere vloeren is eerder de eind-

20 N/mm2 worden bereikt. Daardoor

balkons met koudebrugonderbrekin-

fase maatgevend. Vooral bij wat dikkere

wordt met snellere verharding geen

gen, moet met zorg en overleg gebeu-

vloeren kan het zijn dat de benodigde

winst geboekt.

ren, maar is bovenal sterk afhankelijk

sterkte op dat moment maatgevend is

Rapport verkrijgbaar Het Stubeco-rapport A06 is vanaf eind maart 2014 te downloaden via www.stubeco.nl.

p22_Artikel 2_Wanneer mogen de stempels weg.indd 24

van de gekozen stempelmethode. Als

Technologische aspecten

er twee of meer balkons boven elkaar

Zoals in het voorgaande is aangeduid,

liggen, is het niet aan te raden de stem-

is de betonsterkte op het moment van

pels allemaal tegelijk weg te halen.

verwijderen van de stempels belangrijk.

Door het ontbreken van de doorstem-

Daarbij geldt: hoe korter de cyclustijd

peling kan de sterkte van de koude-

hoe eerder de sterkte moet worden be-

brugonderbreking nog onvoldoende

VAKBLAD

I 1 2014

05-03-14 08:55

zijn. Een optie is het verwijderen van de stempels aan de gevelzijde, terwijl de stempels aan de buitenzijde van de balkons blijven staan (fig. 3). Afhankelijk van de balkonafmetingen, kan worden berekend over hoeveel bouwlagen dit principe kan worden gehanteerd. Dit biedt voor afbouw aan de gevelzijde

Commissie De commissie die het Stubeco-rapport A06 heeft samengesteld, bestaat uit: R. Bekhof, P. Bruineberg, R. Cornelis, A.J. Jeurdink, G. Joordens, H. Kleijer, L. Verboom (coördinator) en L. Zwetheul.

Zou men dit niet doen, dan wordt de belasting uit de nog te storten bovenliggende vloeren erbij opgeteld. Daardoor kan de stempel overbelast raken. • In overleg met de hoofdconstructeur behoeft er slechts over twee vloeren te worden doorgestempeld. • Het gunstige effect van het eerder

duidelijk voordelen in de tijdplanning. Bij ondersteuning met behulp van een

Conclusies

weghalen van stempels, laat zich

uitkragende hulpligger of een andere

Uit het rapport en zoals in boven-

door de grotere repetitiefactor meer

tijdelijke hulpconstructie die afsteunt

staande is onderbouwd, kunnen de vol-

gelden bij hoogbouw dan bij een

op de onderliggende verdiepingsvloer

gende conclusies worden getrokken:

bouwwerk met weinig

of wand, worden de balkonbelastingen

• De vereiste druksterkte om te kunnen

verdiepingsvloeren.

per verdieping direct afgedragen (fig. 4 en 5). Daardoor kunnen de stempels tijdens de bouw al per verdie-

ontkisten kan al na drie dagen worden bereikt. • Bij het bereiken van de vereiste

Tot slot De commissie wil benadrukken dat de

ping worden verwijderd. Dit is voor de

druksterkte van 14 N/mm2 kunnen

rol van de hoofdconstructeur in een

bouwfasering de meest gunstige situa-

de stempels al worden gelost en

vroeg stadium belangrijk is voor het

tie, maar brengt extra kosten met zich.

weer worden aangedraaid (zgn.

verkrijgen van sterktegegevens voor

In de praktijk wordt het dan ook niet

schrikken).

de keuze van de bouwmethode. Ook

veel toegepast. In andere gevallen

• Door het nauwgezet controleren van

bij de controle tijdens de uitvoering

geldt dus dat de stempels onder de

de buitentemperatuur kunnen het

speelt de hoofdconstructeur een be-

balkons pas definitief ná het aanbren-

verhardingsproces en de sterkteont-

langrijke rol. Volgorde en tijdstip van

gen van alle balkonplaten en het

wikkeling van vers gestort beton

het laten schrikken, ontkisten en weg-

verharden van de vloeren mogen

goed worden bepaald.

halen van ondersteuningen moet

worden verwijderd, en wel van boven naar beneden.

• door het laten schrikken van een stempel neemt de belasting erop af.

geschieden in overleg met de hoofdconstructeur.

Balkononderstempeling

Hulpconstructie vrij van balkon

Tafelbekisting

VAKBLAD

I 1 2014

p22_Artikel 2_Wanneer mogen de stempels weg.indd 25

05-03-14 08:55

auteur ing. Peter de Vries FICT 1) ENCI B.V.

Ontwerp NEN 8005:2013 voor commentaar gepubliceerd

Wat verandert e NEN heeft half december 2013 Ontwerp NEN 8005:2013 voor commentaar gepubliceerd. Dit was onder meer nodig omdat NENEN 206-1 wordt herzien. Wat betekent dit voor betonbouwend Nederland?

ealisatie van een betonconstructie is gebonden aan technische regel-

geving. Zowel voor het ontwerp, de betontechnologie als de uitvoering maken we al jaren gebruik van Europese normbladen. De Europese regel-

Peter de Vries is lid van NEN/SBRCURnet commissie 353 039/VC12 Beton/ werkgroep 8 Herziening NEN 8005.

geving dekt echter niet alles en soms

machte geweest om consensus over

genomen. NEN 8005 bevat dus norma-

moet op nationaal niveau nog het een

een bepaald onderwerp te bereiken.

tieve bepalingen en op een aantal

en ander worden vastgelegd. Voor de

Voor deze zogenoemde ‘witte vlekken’

plaatsen een toelichting op bepaalde

Europese norm NEN-EN 206-1 (Beton:

wordt terugverwezen naar nationale

paragrafen van NEN-EN 206. Beide

specificatie, eigenschappen, vervaardi-

regelgeving, in dit geval dus NEN

normen vormen een eenheid die niet

ging en conformiteit) gebeurt dat in

8005. Herziening van de versie van

los van elkaar kunnen worden gebruikt.

NEN 8005, die al sinds 2004 als de Ne-

NEN 8005 uit 2008 is nu noodzakelijk

De belangrijkste wijzigingen in Ont-

derlandse invulling fungeert (fig. 2).

geworden omdat NEN-EN 206 kortge-

werp NEN 8005:2013 worden in het

Samen vormen ze een twee-eenheid op

leden is herzien. Naar verwachting

navolgende op een rijtje gezet.

basis waarvan betonmengsels moeten

wordt deze nieuwe ‘EN 206’ in de loop

worden samengesteld. In deze normen

van 2014 gepubliceerd.

zijn onder meer alle geldende sterkte-

Een werkgroep onder verantwoordelijk-

klassen, consistentieklassen en milieu-

heid van Voorschriftencommissie Beton

Verwerkbaarheid

klassen vastgelegd.

(voluit NEN/SBRCURnet commissie

De belangrijkste eigenschap van be-

Bij bepalingen waar de nationale invul-

353039/VC12 Beton, zie kader ‘Werk-

tonspecie is de verwerkbaarheid. Meer

ling geldt, wordt in de Europese norm

groep’) heeft de veranderingen in

en meer wordt in de praktijk zelfver-

gebruikgemaakt van de zinsnede ‘pro-

NEN-EN 206 bestudeerd en heeft hier

dichtend beton toegepast (foto 1).

visions valid in the place of use’. Met

NEN 8005 op aangepast. Uiteraard is

NEN-EN 206 gaat hierin mee en heeft

andere woorden: de Europese norm-

nu ook het in 2011 gepubliceerde wij-

de verwerkingsklassen hierop uitge-

commissie is in die situaties niet bij

zigingsblad A1 in de herziene versie op-

breid (tabel 2). Ontwerp NEN 8005

p26_Artikel 6_Wat verandert er aan NEN.indd 26

Voorschrijven, specificeren

VAKBLAD

I 1 2014

03-03-14 15:46

t er aan NEN 8005? Tabel 1

Vloeimaat uit EN 206:2014

klasse

vloeimaat [mm]

≤ 340

350 - 410

420 - 480

490 - 550

560 - 620

≥ 630

Tabel 2

Zet-vloeimaat uit EN 206:2014

klasse

vloeimaat [mm]

SF1

550 - 650

SF2

660 - 750

SF3

760 - 850

De Julianaburg in Zaanstad, een mooi voorbeeld van een project waarbij zelfverdichtend beton is toegepast, foto: Antea Group

Tabel 3

Aanbevolen consistentieklassen in Ontwerp NEN 8005:2013 (volgens NEN-EN 206)

consistentie

klasse

droog

aardvochtig

half plastisch

zeer plastisch

(2013) splitst de consistentieklasse F6

teur nog niet beschikbaar was. Met

‘zeer vloeibaar’ (gemeten als schud-

deze twee afwijkende sterkteklassen

maat) op en vervangt deze door een

bleef men aansluiting houden bij de

tweetal klassen ‘zeer vloeibaar’ en ‘zelf-

door de constructeur gehanteerde ta-

vloeibaar

verdichtend’ respectievelijk SF1 en SF2

bellen uit de Nederlandse VBC. Inmid-

zeer vloeibaar

SF1

gemeten als vloeimaat (tabel 3). Aan-

dels is de Eurocode van kracht. Daarom

zelfverdichtend

SF2

vullend hierop gelden voor zelfverdich-

is de tabel met sterkteklassen in Ont-

tend beton (SF2) nog eisen voor visco-

werp NEN 8005 vervallen. Dit betekent

siteit (VF), gemeten als trechtertijd en

dat de tabellen met de sterkteklassen

de blokkeringsmaat (PJ) gemeten met

voor normaal-, zwaar-, en lichtbeton,

de J-ring (foto 3).

zoals vermeld in NEN-EN 206 volledig moeten worden toegepast (tabel 4).

C8/10

C50/60

C12/15

C53/65

C16/20

C55/67

C25/30

C60/75

C30/37

C70/85

C35/45

C80/95

C40/50

C90/105

Basiseisen voor grondstoffen

nog een tabel met gebruikelijk gehanteerde sterkteklassen met daarin, ten

Toeslagmaterialen

opzichte van NEN-EN 206, twee afwij-

In aanvulling op de Europese norm

kende sterkteklassen: C28/35 en

voor toeslagmaterialen NEN-EN 12620

C53/65. Deze tabel is ooit zo opgesteld

worden in Ontwerp NEN 8005:2013

omdat de Eurocode voor de construc-

nu eisen gesteld aan de volumieke

VAKBLAD

I 1 2014

p26_Artikel 6_Wat verandert er aan NEN.indd 27

Sterkteklassen uit NEN-EN 206

sterkteklassen voor normaalbeton

Sterkteklassen De huidige versie van NEN 8005 bevat

Tabel 4

C45/55

03-03-14 15:46

Verband NEN-EN 206 en NEN 8005 NEN-EN 206

NEN 8005 (Nederlandse invulling)

normteksten

aanbevelingen toelichtingen

provisions valid in the place of use

normteksten

opmerking geeft NEN-EN 206 een

Voor de bepalingen waarbij in de EN 206 staat ‘provisions valid in the place of use’ wordt terug verwezen naar nationale regelgeving

voorzet voor een mogelijke k-waarde die slechts over een gelimiteerd deel van de hoeveelheid toe te passen hoogovenslak in rekening mag worden gebracht. Gezien de nog hangende Europese discussie hierover is in Ontwerp NEN 8005 geen k-waarde voor gemalen gegranuleerde hoogovenslak vastgelegd. Wel zijn er in NEN-EN 206, naast het k-waardeconcept, twee an-

nationaal of landelijk regelen

dere concepten voor de gelijkwaardige prestatie van beton met vulstoffen gedefinieerd. Ontwerp NEN 8005:2013

massa van betongranulaat en meng-

toepassing, de specifieke geschiktheid

geeft aan dat voor vulstoffen voor de

granulaat in relatie tot het maximale

aan te tonen. Om die geschiktheid te

Nederlandse situatie het equivalent

vervangingspercentage van het harde,

kunnen aantonen, wordt terugverwe-

performance concept (ECPC) van toe-

dichte toeslagmateriaal (foto 4). Voor

zen naar deel 2 van CUR-Aanbeveling

passing is. In dit geval staat ECPC voor

schoon betongranulaat betekent dit

48. Aan type II-vulstoffen, ofwel vul-

de gelijkwaardige prestatie van poeder-

bijvoorbeeld een verruiming naar maxi-

stoffen met een bindmiddelfunctie (hy-

koolvliegas/cement, gemalen gegranu-

maal 30% (V/V) vervanging.

draulisch/puzzolaan) kan, afhankelijk

leerde hoogovenslak/cement en kalk-

van de combinatie vulstof/cement, een

steenmeel/cement en combinaties

Cementsoorten

bindmiddelfactor (k-waarde) worden

hiervan als bindmiddel in beton. Voor

Het bekende lijstje met de cementsoor-

toegekend. Voor de combinatie poe-

de uitwerking hiervan wordt verwezen

ten die zonder meer worden toegela-

derkoolvliegas/cement en silica fume/

naar CUR-Aanbeveling 48.

ten, is niet uitgebreid. Voor ‘nieuwe’

cement is ten aanzien van de bindmid-

cementsoorten geldt nog altijd dat

delbijdrage niets veranderd in Ontwerp

Duurzaamheid

generieke geschiktheid moet worden

NEN 8005:2013. Hierbij moet worden

In tabel E – Eisen aan de betonsamen-

aangetoond conform de procedures

opgemerkt dat ‘EN 206’ de k-waarde

stelling afhankelijk van de milieuklasse –

als beschreven in deel 1 van CUR-Aan-

voor de combinatie poederkoolvliegas/

van NEN 8005:2013, is nagenoeg niets

beveling 482).

cement enigszins heeft verruimd naar

veranderd. De discussie die de laatste

0,4 voor portlandcement (CEM I)

jaren binnen de normcommissie is ge-

Vulstoffen

en samengesteld portlandcement

voerd over de samenstellingseisen voor

Nieuw in Ontwerp NEN 8005:2013 is

(CEM II/A) in alle sterkteklassen. Nieuw

XF4 (aantasting door vorst/dooi-wisse-

dat er een opening wordt geboden om

in NEN-EN 206 is ook dat hierin nu

lingen in combinatie met dooizouten)

ook voor een ‘nieuwe’ cementsoort in

gemalen gegranuleerde hoogovenslak

heeft wel geleid tot een tekstuele aan-

specifieke gevallen, afhankelijke van de

als type II-vulstof is benoemd. In een

passing. Aan de befaamde tabel E is nu de volgende tekst toegevoegd: ‘In geval

Met een J-ring wordt de blokkeringsmaat (PJ) van zelfverdichtend beton gemeten

(voor onderdelen van een werk) milieuklasse XF4 is voorgeschreven moet de betonproducent met zijn opdrachtgever overeenkomen welke samenstellingseisen worden aangehouden om schade ten gevolge van de inwerking

Titel van CURAanbeveling 48 is: Procedures, criteria en beproevingsmethoden voor de toetsing van de geschiktheid van nieuwe cementsoorten voor toepassing in beton en voor de gelijkwaardige prestatie van beton met vulstoffen.

p26_Artikel 6_Wat verandert er aan NEN.indd 28

van vorst in combinatie met dooizouten te voorkomen.’ Vervolgens wordt nog in een opmerking gesteld dat over het algemeen de toepassing van een luchtbelvormer de vorst- en dooizoutbestandheid verder kan verbeteren.

Keuring en controle In de hoofdstukken Conformiteitscontrole/Conformiteitscriteria en Produc-

VAKBLAD

I 1 2014

03-03-14 15:46

tiecontrole zijn in NEN-EN 206 wel flink wat wijzigingen doorgevoerd, maar deze hebben niet geleid tot aanvullende teksten in Ontwerp NEN 8005. Nieuw in Ontwerp NEN 8005:2013 is bijlage D waarin, beperkte, aanvullende eisen worden gesteld voor beton voor in het bijzonder geotechnisch werk.

Kink in de kabel De kritiekperiode voor Ontwerp NEN 8005:2013 loopt tot 1 april 2014. Daarna zal het binnengekomen commentaar door de normcommissie worden beoordeeld en al dan niet worden verwerkt. Vervolgens wordt NEN 8005 voorbereid voor publicatie. Dit heeft echter pas zin wanneer ook de nieuwe

is herzien en stond op het punt te wor-

kracht zijnde Europese Verordening

versie van NEN-EN 206:2013 is gepu-

den gepubliceerd, maar is door CEN

Bouwproducten (CPR) en vervolgens

bliceerd. De verwachting was dat dit

(het Europese normalisatie instituut) te

weer voor stemming moet worden

ook dit voorjaar zou gebeuren. Maar

elfder ure weer ingetrokken. Er zijn na

aangeboden. Dit zal de publicatie van

daarbij is sinds kort een ‘kink in de

de aanvankelijke positieve ‘Formal Vote’

EN 12620 zeker met een jaar vertragen.

kabel’ gekomen. De publicatie van EN

nog inhoudelijk technische wijzigingen

Tot die tijd blijft EN 12620: 2002 +

206:2013 is uitgesteld. EN 206:2013

doorgevoerd en dat blijkt procedureel

A1:2008 van kracht. Welke consequen-

refereert aan diverse andere Europese

een doodzonde te zijn. Dit betekent

ties dit heeft voor EN 206:2013 wordt

normen als EN 12620:2013, de nieuwe

dat EN 12620 opnieuw onder handen

momenteel onderzocht. Begin maart

versie van de Europese norm voor toe-

moet worden genomen, tevens moet

2014 vergadert de Europese normcom-

slagmaterialen (fig. 5). Ook deze norm

worden aangepast op de inmiddels van

missie die verantwoordelijk is voor de

In Ontwerp NEN 8005:2013 zijn nu eisen gesteld aan de volumieke massa van betongranulaat foto: Naessens Hydraulics

inhoud van EN 206:2013. Op dat moment zal duidelijk worden welk tijdstra-

Relatie tussen EN 206 en overige betonnormen

ject gaat worden gevolgd. De publica-

national building legislation and national building regulation (in place of use)

tie van NEN 8005 hangt hier natuurlijk nauw mee samen. De kritiekperiode voor Ontwerp NEN 8005:2013 loopt echter gewoon door.

EN 1990 (Eurocode) basis of structural design EN 13670 execution

EN 1992 (Eurocode 2) design of concrete structures

EN 13369 precast concrete

Werkgroep De werkgroep die als taak heeft NEN 8005 aan te passen, bestaat uit: ing. René Albers (ORCEM), ing. Arjan Cheizoo (Bouwend Nederland/BAM Civiel), drs. Leo Dekker (VOBN), Henriëtte Dikmans-Duenk (VHB), ir. Mantijn van Leeuwen

EN 206

(Cementbouw Mineralen), ir. Edwin Vermeulen (NVLB), EN 197 cement EN 1008 mixing water EN 12620 aggregates for concrete EN 450 fly ash for concrete EN 13263 silica fume for concrete

EN 15167 ground granulated blastfurnace slag for concrete EN 13055 lightweight aggregates EN 934-1 and EN 934-2 admixtures for concrete EN 14889 fibres for concrete EN 12878 pigments

VAKBLAD

I 1 2014

p26_Artikel 6_Wat verandert er aan NEN.indd 29

EN 12350 testing fresh concrete EN 12390 testing hardened concrete EN 13791 assesment of concrete strength in structures EN 12504 testing concrete in structures

drs. Harry Kouwenhoven (BFBN), ing. Peter de Vries (Cement&BetonCentrum), dr.ir. Gert van der Wegen (SGS Intron), ing. Nico Vonk (KIWA BMC), ir. Taco van den Broek (NEN-Bouw - coördinator NEN traject), drs. Erwin Vega (SBR CURnet - coördinator CUR traject).

Meer informatie Voor meer informatie en het indienen van kritiek wordt verwezen naar www.normontwerpen.nen.nl.

03-03-14 15:46

Servicepagina

STA N DAAR D

Lees meer in Betoniek Standaard

Betoniek.nl

Onderdeel van het Betoniek-abonnement is behalve Betoniek Vakblad ook Betoniek Standaard. Deze

Op Betoniek.nl vindt u onder meer:

uitgave biedt al 44 jaar vakkundige informatie over technologie en uitvoering van beton en is

• Een compleet archief met alle artikelen

samengesteld en gevalideerd door een onafhankelijke en deskundige redactie. Betoniek Vakblad

uit Betoniek Vakblad en Betoniek

verschijnt vier keer per jaar op papier en is te raadplegen op www.betoniek.nl.

Standaard (sinds 1970!) • Index met informatie over uiteenlopende betononderwerpen

Betoniek Standaard 16/07 - Dicht die scheur!

• Het laatste nieuws

Beton scheurt. Soms worden scheuren echter te wijd en kan

• Een agenda met activiteiten

de constructieve veiligheid of de levensduur gevaar lopen,

• Betoniek op Twitter @Betoniek

en er kunnen lekkages optreden. Als scheuren te veel proble-

• Betoniek op LinkedIn

men opleveren kun je de gescheurde betonconstructie nog repareren door de scheur te injecteren. Betoniek Standaard 16/07 gaat over het uitvoeren van injectiewerk in de praktijk. Welke materialen, methoden en apparaten worden toegepast en wat is het resultaat? Verschenen op: 7 februari 2014

Betoniek Standaard 16/08 – Kalksteen Kalksteen kent vele vormen en toepassingen. Het wordt onder meer gebruikt in de landbouw om de zuurgraad van landbouwgronden te verbeteren, als vulstof voor beton en als grondstof voor cementproductie. In Betoniek Standaard 16/08 concentreren we ons op kalksteen in beton als toeslagmateriaal en als vulstof, en proberen we vanuit de ontstaansgeschiedenis en de eigenschappen van kalksteen de invloed op betoneigenschappen te verklaren. Verschijningsdatum: 18 april 2014

Betoniek Vakblad is onderdeel van het Betoniek Platform, hét kennisplatform over technologie en uitvoering van beton. Betoniek Vakblad verschijnt 4 keer per jaar en is een uitgave van Æneas, uitgeverij van vakinformatie bv, in opdracht van het Cement&BetonCentrum.

Uitgave Æneas, uitgeverij van vakinformatie bv Dr. Van Helvoortstraat 3, 5281 BJ Boxtel www.aeneas.nl, mail@aeneas.nl Website www.betoniek.nl Redactie ir. Hans Kooijman (hoofdredacteur), Jos Kronemeijer BBA, ir. Jacques Linssen, ir. Jan Mijnsbergen, ing. Jan Remmits, ir. Coen Smets, ing. Peter de Vries, dr. ir. Gert van der Wegen, ing. Henk Wapperom Uitgever / vakredacteur ir. Jacques Linssen j.linssen@aeneas.nl, T 0411 65 35 84

p30_Servicepagina.indd 30

Eindredactie Redactie & Zo, ir. Caroline van der Meulen Janneke Klunder Productie en coördinatie Hanneke Schaap h.schaap@aeneas.nl, T 0411 65 00 86 Vormgeving Inpladi bv, Cuijk Advertentieverkoop Frank Oudman, Bureau Van Vliet B.V. f.oudman@bureauvanvliet.com, T 023 571 47 45 Lezersservice lezersservice@aeneas.nl, T 0411 65 00 85

Kalksteengroeve Maastricht, foto: Roger Sliepen

Overname artikelen Overname van artikelen en illustraties is alleen toegestaan na schriftelijke toestemming. Abonnementen 2014 Jaarabonnement, inclusief toegang online archief: e 125,- (excl. btw). Buiten Nederland geldt een toeslag voor extra porto. Abonnementen lopen per jaar en kunnen elk gewenst moment ingaan. Opzeggen kan alleen schriftelijk gebeuren, uiterlijk twee maanden voor vervaldatum. Kijk voor meer mogelijkheden van online abonnementen op www.betoniek.nl.

ter inzage en zijn op te vragen. Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud van het blad, zijn redactie en uitgever van Betoniek Vakblad niet aansprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achterhaald. Belanghebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever. ISSN: 2352-1104

Voorwaarden Betoniek Vakblad wordt tevens elektronisch opgeslagen en geëxploiteerd. Alle auteurs van tekstbijdragen in de vorm van artikelen of ingezonden brieven en/of makers van beeldmateriaal worden geacht daarvan op de hoogte te zijn en daarmee in te stemmen, e.e.a. overeenkomstig de publicatie- en/of inkoopvoorwaarden. Deze liggen bij de redactie

VAKBLAD

I 1 2014

03-03-14 15:36

NIEUW: CUR-AANBEVELING 100:2013 + CUR-GRIJSSCHAAL-BETON SBRCURNET SBRCURnet is een onafhankelijk kennisnetwerk voor de gehele bouwsector. Wij zorgen er voor dat professionals in de Burgerlijke en Utiliteitsbouw en in de Grond-Weg- en Waterbouw hun werk beter kunnen doen. Wij brengen partijen uit de bouwsector met elkaar in contact voor het ontwikkelen van nieuwe vakkennis over actuele vraagstukken. Ook voorzien we de sector van betrouwbare, bruikbare vakkennis. Dat doen we door kennis uit te geven in een breed scala aan producten en diensten. Bovendien helpen we bij het implementeren van kennis.

CUR-Aanbeveling 100:2013 Schoonbeton - specificatie, uitvoering en beoordeling van betonoppervlakken waaraan esthetische eisen worden gesteld

CUR-grijsschaal-beton Behoort bij CUR-Aanbeveling 100:2013

Architectural concrete

CUR-Aanbevelingen Een CUR-Aanbeveling geeft richtlijnen voor de toepassing van nieuwe materialen, methoden en technieken. Het gaat om praktische regels, die samen met potentiële gebruikers zijn opgesteld. Door hun praktische opzet worden CUR-Aanbevelingen breed geaccepteerd in de bouwpraktijk en bevorderen zij innovaties. Als voorschriften kunnen zij dienen als basis van certificeringsregelingen.

ARTIKELNUMMER AA100:2013

CUR-Aanbevelingen worden in opdracht van SBRCURnet uitgegeven door Æneas, uitgeverij van vakinformatie. Om op de hoogte te blijven van alle nieuwe en gewijzigde CUR-Aanbevelingen kunt u een abonnement afsluiten op het Cement online archief of op de CUR-Aanbevelingen. Daarnaast is het ook mogelijk om een los exemplaar van een CUR-Aanbeveling te bestellen, online én in print. ABONNEMENT OP CEMENT ONLINE ARCHIEF

Naamloos-5 1

ABONNEMENT OP CUR-AANBEVELINGEN

LOSSE CUR-AANBEVELING

Toegang tot de CUR-Aanbevelingen en alle jaargangen van vakblad Cement!

Toegang tot alle CUR-Aanbevelingen!

U kunt ook een losse CURAanbeveling bestellen!

Met een abonnement op het Cement online archief heeft u toegang tot alle jaargangen van Cement en alle CURAanbevelingen. U kunt alle artikelen gemakkelijk doorzoeken op trefwoord, auteur en jaartal. Alle artikelen zijn als PDF te downloaden en te printen.

Met een abonnement op de CUR-Aanbevelingen heeft u toegang tot alle CURAanbevelingen in het online archief op www.CUR-Aanbevelingen.nl. Hier kunt u alle aanbevelingen online doorzoeken op trefwoord, downloaden als PDF en printen.

Een digitale versie van een CURAanbeveling is los verkrijgbaar voor € 35,- per stuk. Ontvangt u liever een printversie van een CUR-Aanbeveling, dan is deze te bestellen voor € 55,- per stuk (excl. verzendkosten).

Ga voor meer informatie over abonnementen naar de webshop op:

Ga voor meer informatie over losse Aanbevelingen naar de webshop op:

WWW.CEMENTONLINE.NL

WWW.CUR-AANBEVELINGEN.NL

26-02-14 14:21

Foto: Ben Vulkers

Foto: Bart van Hoek

ROC Mondriaan, Den Haag Gevelelementen in schoonbeton met Dyckerhoff witcement

De Rotterdam, Rotterdam Hogesterkte beton C80 / 95 met Dyckerhoff VARIODUR

Dyckerhoff â&#x20AC;Śmaakt er meer van.

Dyckerhoff, Verkoopkantoor Nederland/Belgie nl@dyckerhoff.com www.dyckerhoff.nl

betoniek-dijckerhoff 131121.indd 1 P34-adv-Betoniek.indd 2 DybAnz_maakt er meer van_230x297.indd 1

21-11-13 15:40 28-11-13 15.11.1311:04 16:14