VOORWOORD
Een gebouw heeft vaak een lange levensduur. De experts verwachten dat een gebouw gemid deld honderdtwintig jaar meegaat. Vaak als een gebouw de leeftijd van honderd jaar gepasseerd is, wordt het een beschermd monument. Ouder worden betekent bijna automatisch een nog langer leven. Na honderd jaar is er niets meer bekend over de mensen die het gebouw tot stand gebracht hebben. Mensen, die met hun poten in de modder gestaan hebben en trachtten in de regen de tekeningen te lezen van wat ooit als een droom begon. Fabrieken, die de bouwdelen zoals kozijnen, prefab beton of de stenen geleverd hebben, zijn verdwenen en niemand kent ze nog. Dit boek probeert al die mensen en instanties tijdelijk aan de vergetel heid te onttrekken. Alle vaders die een bijdrage geleverd hebben aan de totstandkoming van de HEREN VAN AMBACHT worden hier in beeld gebracht, voor onszelf en voor de toekomst.
Enkele jaren geleden reden we als ontwerpteam van de BouwhulpGroep B.V. na het zoveelste overleg langs de locatie waar de gebouwen zouden komen. Voor ons stonden ze er allang. Ze moesten alleen nog gebouwd worden. En dat is nu het cruciale. Elk ontwerp blijft een droom als het niet gerealiseerd wordt. Bij de voorbereiding van het praatje bij de feestelijke viering van de eerste paal werd dit ons nog duidelijker. Het is de architect die een gebouw bedenkt, maar een team van honderden, duizenden mensen zorgt dat een idee werkelijkheid wordt. Het boek ‘Het gebouw en zijn duizend vaders’ moet laten zien, hoe door de intense betrokkenheid van al die vaders een gebouw gerealiseerd wordt. Het is een eerbetoon aan het teamwerk. Het boek bestaat uit drie delen: • HET ONTWERP EN ZIJN ONTSTAAN In dit deel worden de architectonische, stedenbouwkundige en woontechnische aspecten nader belicht. Het samenspel tussen omgeving, beeldkwaliteit en mogelijk gebruik wordt systematisch besproken. Ruim vijftig jaar nadat Van Tijen zijn stedenbouwkundig ontwerp maakte, is getracht opnieuw de volkshuisvesting van de eenentwintigste eeuw inhoud en vorm te geven. In dit boek geven de architecten letterlijk en figuurlijk een beeld van de zoektocht en het uiteindelijke resultaat.
• DE MENSEN ACHTER DE SCHERMEN Hier worden personen of groepen aan het woord gelaten, die een cruciale rol gespeeld hebben bij de realisering van het gebouw. Hun verhalen laten zien, hoe het gebouw uiteindelijk maatschappelijk te lezen is. De opdrachtgever, in al zijn verschillende geledingen, de gemeente, met de erbij betrokken afdelingen, tot de bouwer komen als sleutelfiguren aan het woord en vertellen hun ervaringen tijdens de totstandkoming. • HET BEELD VAN DE DUIZEND VADERS In chronologische volgorde worden alle aspecten van sloop tot gebruik belicht. Niet alleen op locatie wordt getoond wat er in de tijd gebeurt. Ook de belangrijkste toeleverende industrieën worden in beeld gebracht: prefab beton, houten kozijnen, aluminium kozijnen, de steenfabriek, de hekwerkfabrikant, etcetera. Martin Liebregts en Sandra Arts, Eindhoven 2010
Inhoud • Het ontwerp en zijn ontstaan
• Het beeld van de duizend vaders
10
1. De oorsprong van de kwaliteit van de locatie
86
Introductie
16
2. Op zoek naar de mogelijkheden
22
3. Hergebruik van de oorspronkelijke verkaveling
88
Terugblik: De sloop en het dagelijks leven
30
4. Het gebouw en zijn verhalen
94
De lege vlakte
38
5. Het verborgen programma
98
De eerste paal
46
6. Textuur, tussen baksteen en kleur
102 De keldervloer
50
7. Het verhaal en het detail
108 De opbouw van het casco
56
8. Projectgegevens
116 Beton te midden van de natuur 124 Het casco, de massa 128 Kalkzandsteen, meer dan 90 procent zand
• De mensen achter de schermen
132 De winter, werk in de kelder 134 Timmerfabriek met traditie
74
Ton van der Steen en Jan Woudenberg
140 De kraan doet het werk
Woningstichting Samenwerking Vlaardingen
144 Klei proeven
76
Ina Kleijwegt
152 Metselen is uiteindelijk inpakken
stedenbouwkundige
156 De zomer en de winter
Rob Klarenbeek
158 De steigers
senior bouwinspecteur gemeente Vlaardingen
162 Driehonderdvijftig kilometer, van Vlaardingen
78 80 82
Adèle Elemans en Henrik Pol
naar Staphorst en vice versa
Woningstichting Samenwerking Vlaardingen
168 Materieel verwerven met het gebouw
Peter Visée en Michael de Jong
172 De mooimakers
Heijmans Bouw BV
178 De beschutting van het dak 182 Het verborgen werk van de blauwe gilde 188 Gipsblokken, de scheiding binnen 192 De gevel krijgt een jasje 196 Aandacht voor trappen 202 Hekwerken die verbinden 210 De lift komt van boven 212 Van kastruimte naar ornament
Het ontwerp en zijn ontstaan
De oorsprong
1. DE OORSPRONG VAN DE KWALITEIT VAN DE LOCATIE
De oorspronkelijke titel van dit onderdeel luidde: ‘Stedenbouw en de oorspronkelijke bebouwing’. Maar bij herbeschouwing gaat het niet om de geschiedenis op zich, maar om het verleden in het licht van de toekomst. Het oorspronkelijke stedenbouwkundig plan met zijn eigenschappen kent een gebruiksbelasting van meer dan een halve eeuw. Twee generaties van gebruikers hebben beproefd wat goed, minder goed en eventueel fout is. Daar komt bij dat het stedenbouwkundig plan van Willem van Tijen is, de vader van de volkshuisvesting en sociale woningbouw. Dit geldt zeker voor dit boek, dat poogt zoveel mogelijk betrokkenen uit het verleden en het heden, die van invloed zijn (geweest) op het project, in beeld te brengen. Een voorbeeld voor iedereen die zich bezighoudt met bouwen en wonen. Van Tijen ontwierp de eerste galerijflat - Parklaanflat te Rotterdam -, hij ontwikkelde de belangrijkste naoorlogse wijken van Vlaardingen - Babberspolder en Westwijk - en hij was voortdurend aan het zoeken om het wonen ruimte te geven. In die zin zijn de wijk en het woningbouwcomplex, dat gelegen is aan de Van Hogendorplaan te Vlaardingen, vanzelfsprekend opgenomen in de geschiedenis van het wonen uit de vorige eeuw.
In de wederopbouwperiode zijn er binnen de ogenschijnlijk onopgesmukte beelden, bij een nadere beschouwing, veel kleine ornamenten te ontdekken. In deze traditie, waar bewust getracht wordt het ensemble van diverse materialen en kleine toegevoegde verfraaiingen vorm te geven, is deels de architectuur van de oorspronkelijke gebouwen en de nieuwbouw van de Heren van Ambacht te begrijpen. Er is gestreefd naar een combinatie van symmetrie, horizontaliteit en verticaliteit. Metselwerk en beton zijn de dragers van de gebouwen. De accenten worden verkregen door de geleding van het beton, het gebruik van hardsteen en metaal. Het samenspel in de kleur, waarbij in de gekozen steen alle verdere kleuren teruggevonden kunnen worden, moeten ervoor zorgen dat diversiteit binnen de combinatie een verwijzing behouden.
Nieuwe Bouwen en de traditie In de naoorlogse periode probeerde Van Tijen, als vertegenwoordiger van het Nieuwe Bouwen, een handreiking met de traditionalisten rond Grandpré Molière en de Delftse School tot stand te brengen. Dit gebeurde met architectonische middelen, een combinatie van baksteen, beton, steen, hout en staal met ruimte voor kleur, ornamenten en decoraties. Deze architectonische doorbraakgedachte wordt wel aangeduid met Shake- Hands-Architectuur.
10
Oorspronkelijk stedenbouwkundig plan Babberspolder van Van Tijen met duidelijk zichtbaar de groene wiggen
De eigenschappen: lanen en wiggen Het ontwerp van de lanen en groene wiggen in het plan geven de wijk maat en hiërarchie
12
De kracht van het stedenbouwkundig plan is niet de stedenbouwkundige buitenkamer, maar veeleer de continuïteit van de ‘open ruimte’. Het stedenbouwkundig ontwerp van Van Tijen voor Babberspolder voldoet aan de eisen van ‘licht, lucht en ruimte’, zoals het Nieuwe Bouwen nastreefde. Maar er is meer. Het is te betitelen als de accenten bij het gebruik van stempels. Het ontwerp van de lanen en groene wiggen in het plan geven de wijk maat en hiërarchie. Juist grootheden die in de huidige stedenbouw vaak door gebrek aan overmaat gevoelsmatig ontbreken, bepalen de structuur van de wijk Babberspolder. Voortdurend is het overzicht aanwezig. Of beter gezegd, de doorkijk, het groen en het ruimtegevoel zijn er. In
deze context speelt de Van Hogendorplaan een essentiële rol. Deze laan verbindt de wijk door functies - winkels, scholen, kerk - en door de maat. Juist op dit punt speelt het oorspronkelijke gebouwencomplex een belangrijke rol. Door de draaiing ten opzichte van de as van de weg ontstaat er extra visuele ruimte. Datzelfde geldt voor de transparantie van de verbinding tussen de drie afzonderlijke gebouwen. Op allerlei wijzen is gepoogd hier in het verleden ruimte te scheppen. Elke nieuwe aanpak is hier schatplichtig aan. Deze eigenschap moet met respect behandeld worden.
De strook De drie oorspronkelijke gebouwen zijn er neergezet om de Van Hogendorplaan te begeleiden. De achterliggende bebouwing werd erdoor afgeschermd of kreeg beschutting. En wel op zo’n manier, dat het niet massaal was. De afzonderlijke gebouwen werden transparant verbonden. Je kon er bij wijze van spreken doorheen kijken. De combinatie van beschutting en transparantie vormen de dragers van de oorspronkelijke kwaliteit. De laan werd duidelijk begrensd, extra ruimte ontstond door de verdraaiing en de transparantie.
De oorspronkelijke bebouwing - Panorama achtergevel - Doorkijken die de transparantie inhoud geven zijn geaccentueerd
13
Een van de karakteristieken van het oorspronkelijk stedenbouwkundig plan is de aanwezigheid van groene wiggen, die van oost naar west lopen. Zij zorgen ervoor – in combinatie met een transparante opzet – dat de groene ruimte overal voelbaar is
Panorama voorgevel van de oorspronkelijke bebouwing. Karakteristiek is de transparantie en de verspringingen van de blokken
14
15