Renda #3 2022

Inhoud

08

ARTIKELEN

08 Inclusief ontwikkelen

Stel de mens centraal

14 Duurzaam wonen en werken

Voorbeelden uit het Verenigd Koninkrijk en België

20 De nood is hoog Wordt onze renovatieopgave de volgende watersnoodramp?

34 Strategisch kiezen van duurzame installaties

De cv-ketel gaat met pensioen

20

46 8.600 bomen bespaard

Circulaire renovatie seniorenwoningen in Haps

EN VERDER

06 Een woning leeft… Hoofdredactioneel

30 Less is more Column Wim Meijer

42 Van ‘groen’ om je heen word je blij! Hoe woon jij?

RENDA NETWERK

50 Eventverslag

Terugblik Dag van de Bewoner

52 Dag van de Bewoner

Een sfeerimpressie

56 Renda partners

Een overzicht van onze partners

RENDA MENUKAART 2022

jij verstand van renoveren? Renda stelt professionals in staat hun werk beter te doen door betrouwbare vakkennis te delen. Is jouw bedrijf deskundig op het gebied van renovatie of een aspect daarvan? En wil je die kennis delen met woningcorporaties, renovatiebedrijven of toeleveranciers? Word dan partner van Renda.

€ 999

€ 1.779

€ 2.829

Familiebedrijven

Leve de zekerheid Op elkaar ingespeeld Overgeleverd met Klant in het hart. Complexe vragen in Nevenbedrijvigheid Vertrouwd en standvastig State of the art.

Ad Straub

EEN WONING LEEFT…

De woningvoorraad in ons land is véél meer dan een hoop opgestapelde stenen, voorzien van wat ramen en deuren. De woningen worden gebruikt door men sen als jij en ik om te wonen, te sporten, te studeren, te ontspannen of te werken. Hiermee komen de woningen tot leven. Op deze wijze zien we als bewo ner ons huis vooral als een thuis.

Momenteel staan we, mede ingegeven door de gevolgen van de huidige energie- en stikstofcrisis, als samenleving voor een aantal grote opgaven, waar wij als bouw- en onder houdsbranche, een substantiële bijdrage kunnen leveren aan de oplossing.

Enerzijds om, op korte termijn, het leven en wonen voor ons allen betaalbaar

te houden, anderzijds staan, op middellange ter mijn, we nog altijd voor een enorme klimaatop gave. We moeten door middel van het verduurza men van onze woningen, het vergroenen van onze leefomgeving en het aan passen van ons gedrag zorgen voor een leefbare wereld voor onszelf en voor volgende generaties.

Daarnaast is er de urgentie om over te gaan op een circulaire economie, waarbij we op een totaal andere wijze met onze grondstoffen en reststoffen moeten gaan werken. Gelijktijdig moeten we werken aan het creëren van voldoende gezonde en groene leef- en woonruimte voor de bewoners.

stenen is, maar een

Dit zijn bijzondere com plexe vraagstukken die vragen om een hoge mate van kennis, innovatie en creativiteit zodat deze technische en maatschap pelijke opgave kan worden aangepakt.

Vanaf de initiatief fase van een renovatie- of onder houdsproject is het wense lijk, of misschien wel nood zakelijk, om onderhoudsbedrijven, architecten, cor poraties, toeleveranciers, fabrikanten én bewoners en gebruikers bij elkaar te brengen. Dit leidt wellicht tot een onorthodoxe methode van ontwerpen en vergt van de ontwerpers en initiatiefnemers het nodige improvisatie vermogen. Het zal immers kunnen leiden tot scenario’s en varianten die simpelweg niet realis tisch zijn op basis van weten regelgeving of bouwbe sluit, maar het geeft wel inzicht in wat er daadwer kelijk leeft en speelt bij de bewoners en in de wijk.

Het bundelen van wensen, ervaringen en ideeën zal uiteindelijk leiden tot een programma van eisen (bin nen de technische, juridi sche en financiële normen) waarin iedere belangheb bende een bijdrage heeft kunnen leveren.

Door óók de bewoners te betrekken bij de ontwerpen uitvoeringsfase is er naast aandacht voor gebou wen, techniek, installaties en duurzaamheid, ook aan dacht voor mobiliteit, vitali teit, functionaliteit, woon wensen en woonplezier.

Wanneer we de kracht, ervaring en expertise van de verschillende doelgroe pen bij elkaar te brengen, wordt de beschikbare infor matie en kennis maximaal benut. Wensen en belan gen worden afgewogen en op een weloverwogen manier met elkaar in verbin ding gebracht.

Op deze wijze kunnen wij, als bouw-, onderhoud- en renovatiebranche, een bij drage leveren aan een gezonde en menselijke samenleving, waarin de woning géén stapel stenen is, maar een “thuis” in een toekomstbestendige én plezierige leefomgeving.

Jan Baarends Hoofdredacteur

ARTIKEL SCHRIJVEN?

Heb je een idee voor een artikel en past dit binnen de thema’s van Renda? Stuur dan een mail naar renda@aeneas.nl

Inclusief ontwikkelen: stel de mens centraal

De manier waarop wij ontwikkelen en bouwen moet anders. Langer nadenken aan de voorkant, en vaker de mens centraal stellen. Dat vindt Angelique Bellemakers, voorheen districtsmanager bij Woonbedrijf en op dit moment social impact adviseur bij Inbo architecten, én stadsgezant integraal gebiedsgericht werken in Eindhoven. Daarnaast is Bellemakers één van de initiatiefnemers van ‘Eén Beweging’, een collectief van kopstukken uit verschillende sectoren om inclusief ontwikkelen op de maatschappelijke agenda te krijgen. “Met iets meer moeite kunnen we er écht iets mooiers van maken.”

Angelique Bellemakers. BEELD: GEMEENTE EINDHOVEN

Wat is inclusief ontwikkelen precies? Angelique Bellema kers deelt haar visie: “Heel simpel gezegd: meer ruimte voor diversiteit en maatwerk. Dat is nodig in onze veranderde samenle ving. Onze maatschappij wordt steeds complexer, de vraagstukken en opgaves steeds urgenter. De nood tot verduurza ming, eenzaamheid, oplopende zorgkos ten, energiekosten, vergrijzing, al die the ma’s krijgen we bijna dagelijks over ons uitgestort. Dat dwingt ons om beter te kij ken naar de vraag: hoe willen we samen wonen en leven? En kan dat dan op een manier, waarbij je ook een aantal van die vraagstukken aantikt? Inclusief ontwikke len gaat wat mij betreft dan ook veel ver der dan alleen de gedachte ‘we moeten zorgen voor de zwakkeren’. Dat vind ik zo’n eenzijdige kijk, die alleen maar de groei ende tegenstellingen tussen verschillende

groepen mensen benadrukt. Door ruimte te geven aan diverse mensen en functies, vanuit een gelijkwaardige basis, krijg je verbindingen en nieuwe vormen van samenleven, die je van tevoren misschien niet eens kan bedenken. Want ook hoog opgeleide mensen met een goed inkomen, krijgen meer en andere dingen voor elkaar vanuit een brede verbinding.”

Geen kant-en-klare vindplekken Inclusief ontwikkelen vraagt wel om een andere aanpak, en meer werk aan de voor kant, beaamt Bellemakers. “Het begint bij nadenken over het DNA van een plek, in plaats van over risico’s, plattegronden en vierkante meters. Wat zouden de kern waarden kunnen zijn? Voor welke doel groepen kan de te ontwikkelen plek inte ressant zijn? Hoe bereik je deze mensen, en welke behoeftes hebben zij? Voor som migen is het aanbod op een website

genoeg, voor anderen een bord in de grond, maar een aantal doelgroepen heeft een proactieve benadering nodig. Zeker als je vanuit nul ontwikkelt, zijn er geen kanten-klare vindplekken voor doelgroepen, geen lijstjes met bestanden. Dat betekent dat je zelf actief aan de bak moet.”

“Inclusief ontwikkelen is niet per se het logische proces van een corporatie. Het begint met een visie: inclusief ontwikkelen moet onderdeel zijn van het beleid. Bou wen wordt vaak heel feitelijk aangevlogen; het vergt iets anders om processen in te richten op een organische ontwikkeling van een plek of gebied. Dat is soms lastig, omdat niet alles meetbaar is, of vast te leggen in Excel bestanden. In de loop van het proces moet je steeds oplossingen bedenken. Ik denk dan ook niet, dat je van tevoren het hele proces moet willen door gronden. Want dan ga je vanuit risico redeneren, en daar kom je niet meer van los. Mijn devies zou zijn: stort je erin, begin gewoon. En af en toe denk je dan een keer: godsallemachtig, wat doe ik hier mee, en af en toe denk je: dit is ook weer niet zóveel anders dan een standaard nieuwbouwproces.” Steun vanuit de orga nisatie is daarbij wél cruciaal. “Borg het als een beleidskeuze, stel een ‘believer’ aan, en omring die door mensen die dit steunen, of die al ervaring hebben met deze manier van ontwikkelen.”

Die diversiteit zit, volgens Bellemakers, niet alleen in het mengen van doelgroe pen, maar ook in het mengen van functies. “In Nederland zijn we heel erg geneigd om functies te scheiden: wonen, werken, ver blijven, leren, recreëren en zorgen. Dat komt ook omdat elk van deze elementen zijn eigen set van vergunningen, regels en kaders heeft. Dat kan heel beperkend zijn, het mag soms wel wat minder strikt. Het zou helpen als er bijvoorbeeld de gelegenheid is om een bestemmingsplan wat langer open te laten. Dat geeft je de mogelijkheid om het later in te vullen, op een manier die past bij hoe het proces zich ontwikkelt.”

Excel bestanden

Dat zo’n open, organisch proces heel wat haken en ogen kent, erkent Bellemakers.

Daarnaast zijn er ook uitdagingen als het gaat om schaal en snelheid. “Natuurlijk moeten er op dit moment in korte tijd zoveel mogelijk woningen gebouwd wor den, en dat bemoeilijkt de insteek van ‘langer nadenken’. En de processen zijn al zo lang, de vergunningen vaak taai, de opgaves complex, zoals bijvoorbeeld het vluchtelingenvraagstuk. Ik denk dat de interessantste uitdagingen liggen op de ‘kleinere’ plekken in buurten en wijken, de plekken waarop je niet in één keer 700 woningen neerzet. De transformatie van bestaande gebouwen, de onbenutte stuk ken groen rondom naoorlogse woningen. Dat zijn de kansen waar corporaties gericht naar kunnen zoeken.”

Doorbreken van conventies

Het inclusief ontwikkelen is niet alleen een

De interessantste uitdagingen liggen op de ‘kleinere’ plekken in buurten en wijken.

taak van de corporatie vindt Bellemakers, al hebben zij wel veel verschillende doel groepen in hun ‘bestand’. “We kunnen ook aan tafel met reguliere projectontwikkelaars over dit thema. Natuurlijk hebben zij andere afwegingen dan corporaties, maar waarom zou je niet een commerciële projectontwik kelaar een groep daklozen laten huisves ten?” Precies die openheid van denken, en het doorbreken van de conventies van de bouwsector, is de reden dat Bellemakers samen met een aantal anderen Eén Bewe ging oprichtte, een collectief van kopstuk ken uit verschillende sectoren om inclusief ontwikkelen op de maatschappelijke agenda te krijgen Eén Beweging adviseert, zoekt kansen, verbindt en agendeert.

“We brengen een aantal mensen bij elkaar met een persoonlijke drive om dingen anders te doen. We zijn niet verbonden aan een organisatie, we doen dit op eigen titel. We voegen verschillende netwerken samen. Niet alleen mensen uit de bouw, maar ook mensen uit het sociale domein, uit de zorg, en uit het culturele domein. Zo proberen we die brede verbindingen te leggen, die nodig zijn om het écht anders te gaan doen. Met iets meer moeite kun je er echt wat mooiers van maken.”

Kijk voor meer informatie over het collectief Een Beweging op www.eenbeweging.nu.

In het Verenigd Koninkrijk en België laten sociale huisvesters GreenSquareAccord en Zonnige Kempen met voorbeeldprojecten in de nieuwbouw en renovatie zien, dat het voor woningcorporaties heel goed mogelijk is om duurzaam om te gaan met grondstoffen en woningen te bouwen die beter zijn voor mens, natuur en klimaat. Daarnaast staat in België eén van de meest circulaire kantoorgebouwen van Europa. Een artikel over inspirerende, circulaire voorbeelden uit het buitenland.

Tekst Peter Hoogeweg

In juli 2022 heeft GreenSquareAccord, een woningcorporatie uit Birmingham (Verenigd Koninkrijk) met 13.000 wonin gen, twaalf nieuwbouwappartementen opgeleverd die zeer energiezuinig zijn. Dat alleen is natuurlijk al fantastisch, maar het meest bijzondere aan dit bouwproject is dat de woningen en het complex vrijwel geen plastic meer bevatten.

85% minder plastic

De hoge milieubelasting van plastic is de reden voor GreenSquareAccord om te expe rimenteren bij de bouw van de plastic-vrije woningen. Een hele uitdaging. Bij de ontwik keling stelde de woningcorporatie uit Bir mingham het doel om het plastic volledig te verwijderen uit de keukens en de badkamers. Ondanks dat een woning vele decennia meegaat, wordt een gemiddelde keuken en badkamer gedurende de levensduur van een woning meerdere malen vervangen. Zodoende werd besloten om het gebruik van plastic drastisch bij de keuken en badkamer te ver minderen. Dat is gelukt. Daarnaast zijn ook de plafonds, de verf, de deurklinken, de vloer, de leidingen, de regenpijpen en grotendeels ook de isolatie in deze nieuwbouwhuizen van plastic ontdaan en vervangen door alterna tieve producten, die minstens gelijkwaardig zijn. Sommige elementen kunnen vanwege brandveiligheid, wetgeving en vergunningen nog niet vervangen worden.

GreenSquareAccord schat in dat de woningen zo’n 85% minder plastic bevat dan een reguliere nieuwbouwwoning, zon der dat de woningen er anders uitzien of anders aandoen qua comfort. Voor het ont werp werd een interne werkgroep opge richt, die samenwerkte met bestaande en nieuwe leveranciers en de Universiteit van Birmingham. Bijzonder daarbij is dat GreenSquareAccord een eigen ontwerpaf deling heeft en een eigen woningfabriek, LoCal Homes, die op industriële wijze modulaire houten woningen maakt.

Goed voor de mens en natuur moet niet gelijk staan aan ingewikkeld, vindt de Britse corporatie. De huurders moeten er zonder gedoe en volstrekt normaal kunnen wonen. GreenSquareAccord wil verder in het plastic vrij en duurzaam maken van hun woningen en werkt samen met Europese partners via het Interreg NWE gefinancierde project CHARM (zie verderop in dit artikel) om hun kennis te delen en te inventariseren welke alternatieve producten voor plastic op de markt zijn. Afgelopen jaar werd de woningcorporatie uit geroepen tot ‘sustainable housing provider’.

Circulair hoofkantoor

Dichterbij huis ontwikkelt de Belgische corpo ratie Zonnige Kempen woningen die circulair gebouwd zijn en duurzaam in gebruik. Duur zaamheid is een belangrijk uitgangspunt voor de corporatie. Op hun website valt te lezen: "Zonnige Kempen wil uitmunten in een ecolo gisch verantwoord, zuinig en efficiënt beleid. We gaan selectief om met de bouwomgeving, gebruiken duurzame technologieën en sensi biliseren ook onze bewoners en ons perso neel tot duurzaam werken, wonen en leven.”

De corporatie stelt zelf het goede voorbeeld met de circulaire renovatie van hun eigen hoofdkantoor. Hergebruik van materialen stond logischerwijs voorop bij het circulaire ontwerp. Zo doet een voormalige parketvloer van een dokterswoning nu dienst als kan toorplafond en is de granieten vloer eerder als vloer gebruikt in een pand in Brussel. Ook de bakstenen muren, tegels en het inte rieur zijn circulair en kunnen na verloop van tijd wederom hergebruikt worden. Daarnaast heeft het kantoor een groen dak. Hier wordt regenwater wordt opgevangen, opgeslagen en gebruikt voor bewatering van het groen.

De plattegrond van het kantoor is zo ont worpen dat het pand in de toekomst ook opgedeeld kan worden in verschillende woningen. Maar het kan ook verhuurd worden als bedrijfsruimte(n) aan derden of

gebruikt worden door huurdersgroepen. De constructie is gebouwd om minimaal 100 jaar te staan, maar tegen die tijd is de functie wellicht helemaal veranderd. Dus moet het makkelijk converteerbaar zijn. Bij het ontwerp van de constructie is dan ook rekening gehouden met de mogelijke ver anderingen in het toekomstig gebruik. Het ontwerp van het kantoor werd gemaakt door W2 architecten, een bureau dat ken nis heeft van circulariteit. Een vereiste, want het lineaire denken moet vanaf de start doorbroken worden. Het resultaat mag er zijn. Het kantoor ademt een warme sfeer doordat de ruimte bestaat uit natuur lijke materialen en natuurlijk lichtinval.

Pijlers van circulair bouwen

Kamp C is het centrum voor Duurzaam heid en Innovatie in de bouw in Vlaande ren en was onder andere betrokken bij de circulaire renovatie van het hoofdkantoor van Zonnige Kempen. Om de bouwsector mee te nemen in de transitie naar een duurzame samenleving heeft Kamp C een integrale visie rond circulair bouwen ontwikkeld: zeven pijlers tonen hoe we de bebouwde omgeving verregaand kunnen verduurzamen en innoveren.

• Circulaire materialen: het gebruik van zuivere technische materialen en het gebruik van nagroeibare of bio-based materialen in de bouw.

• Circulair ontwerpen: gebouwen en componenten zodanig ontwikkelen dat ze hergebruikt kunnen worden of dat ze zonder veel inspanning een andere functie kunnen krijgen.

• Circulair aanbesteden: het aanbesteden van een gebouw niet meer primair op basis van prijs en een dichtgetimmerd pakket van eisen, maar op basis van ambitie en kwaliteit.

• Circulaire businessmodellen: gebouw componenten als een dienst aanbieden, waarbij de producent van de bouwcom ponenten eigenaar blijft en daarmee ver

antwoordelijk is voor het energieverbruik, het onderhoud en de terugname.

• Circulaire financiën: instellingen die pro ducenten in eerste instantie financieren om een circulair businessmodel mogelijk te maken, maar waarbij de producent ver antwoordelijk blijft voor de terugname en de restwaarde.

• Circulair werken: bedrijven nemen steeds vaker een werkomgeving als dienst af. In plaats van afgesloten eenheden krijg je een open en dynamische werkomgeving waar medewerkers van verschillende bedrijven met elkaar samenwerken.

• Circulaire gebiedsontwikkeling: het afstem men van gebouwen en hun functies op elkaar, zodat er een circulair ecosysteem ontstaat waarbij rest-, energie- en materi aalstromen op elkaar afgestemd worden.

Kamp C liet haar eigen kantoorgebouw ook op een circulaire leest bouwen, genaamd ‘t Centrum. Met’t Centrum wil Kamp C laten zien hoe circulair bouwen mogelijk is en zodoende de bouwsector een duwtje in de rug geven. Het gebouw bestaat uit herbruikbare materialen en kan volledig gedemon teerd en elders weer opgebouwd. Daarnaast worden innovatieve materialen, toepassingen, technieken en nieuwe bedrijfsmodellen gebruikt. Het gebouw bestaat uit gestan daardiseerde modulaire wanden, vloeren, kolommen en balken. De elementen zijn ener zijds in houtskeletstructuur, GL en CLT. Op deze manier wordt het gebouw makkelijk aan te passen, uit te breiden en te renoveren. Daarbij zijn de componenten eenvoudig te recyclen en behouden zo hun waarde op lange termijn. Alle gebruikte materialen zijn terug te vinden in een Building Information Model (BIM), waaraan het materialenpas poort rechtstreeks wordt gekoppeld.

Interreg NWE project CHARM

De beschreven projecten zijn en worden uit gevoerd door organisaties die met elkaar samenwerken in het Interreg NWE project

CHARM. De samenwerking leidt tot het delen van kennis over circulaire toepassin gen en bouwstrategieën. Daarbij heeft CHARM tot doel om hergebruik van materi alen te vergroten. Op die manier worden afvalstromen gereduceerd en materialen opgenomen in een circulair systeem. ICT speelt daarbij een belangrijke rol. Naast Kamp C, Zonnige Kempen en GreenSqua reAccord, zijn ook Paris Habitat, TU Delft en European Federation for Living (EFL) betrokken. Deze laatste twee partijen zorgen voor de vastlegging plus het delen van de voorbeelden en kennis binnen de bouwsec tor. Jaarlijks organiseren de partners een zogeheten Inspiratie-dag, waarbij presenta ties worden gegeven en de projecten op locatie worden bezocht.

Over EFL

Renda-partner European Federation for Living is een Europees netwerk in de woningbouwsector, dat kennis en ervarin gen deelt. EFL organiseert onder andere study visits, webinars en conferenties. Daarnaast zijn er binnen EFL diverse Topic Groups actief, die op onderwerp of thematiek op regelmatige basis bij elkaar komen. Op deze manier zijn meer dan zeventig organisaties – waaronder woningcorporaties en kennisinstituten –met elkaar verbonden. Door kennis en ervaringen te delen, worden vraagstukken vanuit verschillende perspectieven belicht en zijn er oplossingen, die veelal in de praktijk al zijn toegepast.

Het hoofdkantoor van de Zonnige Kempen. BEELD: ZONNIGE KEMPEN

DE NOOD IS HOOG

In 1953 vond in Nederland een van onze grootste natuurrampen plaats. Een combinatie van een zware storm, hoge waterstand en achterstallig onderhoud aan de dijken verwoeste onaangekondigd de levens van vele mensen en bracht veel materiele schade toe, dat nu gelijk zou staan aan 5,4 miljard euro. Men wist dat het kon gebeuren, maar toch werd er niets aan gedaan, totdat het te laat was. Je mag hopen dat we met de les van toen, nu anders omgaan met het huidige klimaatprobleem. Maar de realiteit is dat we ook nu het probleem voor ons uit lijken te schuiven en dat er pas echt draagvlak is om op te treden als de ramp voltrokken is.

Tekst Haico van Nunen

De kennis en innovatie die het herstel met de bijbehorende deltawerken heeft gebracht, heeft van ons land een koploper gemaakt in de wereld van ‘watermanagement’. Ik denk dat het nu onze taak is om vooruit te lopen op wat er gaat komen en alle innovaties in zetten op het voorkomen van proble men en niet pas achteraf te reageren. De Klimaatopgave is op papier een eenvou dige en duidelijke opgave waarbij we alle zeilen bij moeten zetten om überhaupt de gestelde doelen te behalen. Op dit moment lijkt wel alsof we, net als bij de waters noodramp, denken dat het wel goed zal komen, of dat het slechtste scenario nooit werkelijkheid wordt. Maar met de ervaring van zeventig jaar geleden op zak zouden we ons zelfs af moeten vragen of de gevolgen deze keer wel te repareren zijn? En daarin mis ik vanuit de samenleving wel het besef dat er ‘politieke verantwoordelijkheid’ genomen moet worden, willen we straks niet te laat zijn.

Klimaatopgave

Het verduurzamen van bestaande wijken en buurten loopt achter op de afgesproken ambities. Met name de aanpak van het particuliere woningbezit in ons land vormt een problematische uitdaging. Deze opgave waarbij eigenaar-bewoners gestimuleerd en geadviseerd moeten worden, vraagt een groot beslag op de beschikbare tijd (en daarmee capaciteit) van alle partijen die betrokken zijn bij de verduurzaming van bestaande wijken. Vanaf initiatief tot succesvolle realisatie.

De eenzijdige focus van velen op de geplande nieuwbouwopgave helpt niet bij het doorpakken op de verduurzaming van bestaande wijken. De politiek vraagt om die focus vanwege het tekort aan betaal bare woningen. Bovendien bevindt zich daar ook een ervaren netwerk van relaties en partijen in een bouwproces waarbij geen bestaande bewoners betrokken zijn. De context is beperkt tot eigendom van een stuk grond en bij verkoop is er meer

Er is een groep mensen die bij renoveren enkel de dilemma's zien en niet open staan voor kansen.

HAICO VAN NUNEN

rendement te behalen dan bij renovatie. Allemaal legitieme redenen om daarmee bezig te zijn. Maar, de grootste uitdaging blijft toch wel het verduurzamen van alle gebouwen, (1.000 per dag) die er op dit moment al staan. Ten opzichte van de geplande nieuwbouw (300 per dag).

De bestaande bouw met bijna 8 miljoen woningen waarvan 71% in privaat bezit, is de grootste opgave, maar toch wordt dit niet altijd gezien. Wanneer sprak een minister het laatst over grootschalige ver duurzaming hiervan? Er zijn natuurlijk een aantal grootschalige (demonstratie) pro jecten geweest, waar is gesproken over en gewerkt aan de verbetering van deze bestaande woningen. Denk hierbij aan door de overheid gestuurde programma’s zoals De Stroomversnelling (2017), de Proeftuin Aardgasvrije Wijken (2018) en De Renovatieversneller (2020). Maar al deze projecten hebben, ondanks de investeringen, niet gebracht wat ze ten doel gesteld hadden, namelijk het op gang brengen van de verduurzaming van onze gebouwde omgeving en het terug dringen van het gebruik van fossiele brandstoffen dat moet resulteren in nul CO 2-uitstoot in 2050. Onze vraag is daarom echter niet wat belangrijker is, nieuwbouw of renovatie. Onze vraag is hoe we beide activiteiten, ieder met een eigen dynamiek, zo optimaal mogelijk kunnen invullen ten dienst van de klimaatop gave. Want binnen deze opgave zijn bei den hard nodig willen we ooit tot de beoogde opschaling gaan komen!

Nieuwbouw

Er is een groot tekort aan beschikbare en betaalbare woningen in Nederland. De bevolking blijft groeien, maar gelijktij dig daalt de gemiddelde woningbezet ting. Bovendien is er een grote instroom van mensen van buiten Nederland. En vergeet niet dat verschillende maat

schappelijke processen (GGZ, daklozen, scheidingen, etc.) uiteindelijk uitmonden in een (her)huisvestingsvraagstuk. Die vraag naar woningen, gekoppeld aan de huidige huizenprijzen zorgt ervoor dat er een grote vraag naar passende woon ruimte is. Een vraag die niet 1-2-3 op te lossen is. De minister van Volkshuisves ting heeft aangegeven dat er voor 2030 totaal 900.000 woningen gebouwd moe ten worden. Maar de vooruitzichten op basis van vergunningaanvragen laten zien dat het stokt rond 70.000 nieuwe woningen per jaar en er zijn nog geen indicaties dat het snel oploopt richting de benodigde 100.000 (of meer). Ook de oplossingen flexwonen, tijdelijke huis vesting en de revival van de woning bouwfabriek zijn slechts een druppel op een gloeiende plaat. Hoewel dit ‘nieuwe’ vraagstuk om urgentie en daadkracht vraagt, brengt het ook direct nieuwe pro blemen met zich mee. Want door de bouwcrisis, stijgende materiaalprijzen, stikstof en een groot tekort aan arbeidspotentieel slokt deze tastbare en maatschappelijke opgave ook de aan dacht van onze andere opgave op, de verduurzaming van de bestaande bouw.

Renovatie

Vanuit het Klimaatakkoord zijn er doelen gesteld aan de energieprestatie van woningen. De invoering van de BENGnorm maakt voor nieuwbouw duidelijk waar de (onder)grens ligt. Voor alles wat er al staat is geen wettelijke ondergrens geformuleerd, maar vanuit het Klimaatak koord zijn de ambities best hoog ten opzichte van het niveau dat we maat schappelijk gewend waren. Waar we in de jaren ’80 nog konden volstaan met ‘dubbel glas en spouwmuurisolatie’, zo anders vergaand in techniek zijn de benodigde oplossingen voor de doelen uit het Klimaatakkoord. Dat betekent dat de benodigde maatregelen al snel rich

Klimaatopgave is op papier een eenvoudige en duidelijke opgave waarbij we alle zeilen bij moeten zetten om überhaupt de gestelde doelen te behalen.

ting nieuwbouwniveau moeten voor bestaande gebouwen. Voor alle wonin gen (met uitzondering misschien van de woningen van de laatste 15 jaar) bete kent dit dat die nog één grote verbeter stap moeten ondergaan, op minimaal twee verschillende onderdelen van de woning (bijv. het dak en de installatie).

Dat zijn ongeveer 7,5 miljoen woningen, die we in 28 jaar moeten aanpakken, een kwart miljoen woningen per jaar. Als we dan zien dat alle aandacht, en daarmee menskracht, naar nieuwbouw gaat, staan we voor een reusachtige opgave die niet alleen om een transitie in energie vraagt, maar ook een transitie in de bouwketen.

Sloop nieuwbouw

Dan is er nog een groep mensen die bij renoveren enkel de dilemma’s zien en niet open staan voor kansen. De enige optie die zij voor ogen hebben is sloop en ver vangende nieuwbouw om aan een nieuw woonprogramma te voldoen. Er zijn vast gebouwen waar dit voor opgaat, waar een combinatie van (achterstallig) onderhoud, een slecht energielabel en beperkte vraag noopt tot slopen. Maar om slopen als stan daard te hanteren is niet nodig en maakt het probleem alleen maar groter. Het pam flet van LOSB roept dan ook op om niet te slopen, we hebben deze woningen name lijk hard nodig. En we weten dat als wonin

De eenzijdige focus van velen op de geplande nieuwbouwopgave helpt niet bij het doorpakken op de verduurzaming van bestaande wijken.

gen eenmaal gesloopt zijn het lang gaat duren voordat het aantal woningen weer is aangevuld omdat ons bouwtempo nu een maal zwaar achter de feiten aan loopt.

The perfect storm

In een onlangs verschenen rapport (The Circularity Gap Report; Circle Economy/ Metabolic) werd gesproken over ‘de per fecte storm’, een samenloop van oorzaken die gezamenlijk een uitdagende situatie ver oorzaken. In dit geval de gewenste nieuw bouwopgave, (jaarlijks meer dan 100.000 woningen bouwen), de uitstoot van broei kasgassen met 49% verminderen vóór 2030, de uitstoot van stikstof verminderen met 60%, het grondstofverbruik halveren en een volledige circulaire economie realiseren in 2050, dat allemaal terwijl we weten dat er in 2025 een tekort van 180.000 arbeids plaatsen is. Dit leidt tot een driedubbele spagaat waar niet één oplossing het ant woord op gaat geven. Het betekent in ieder geval wel dat bij alles wat we doen, we geen kansen moeten laten liggen.

worden rapporten geschreven en ook de toepassing van biobased materialen staat veelvuldig in de belangstelling. En (wederom) niet dat dit niet goed is, maar volgens mij is er een opgave die groter is dan die drie bij elkaar en daar hoor je nauwelijks iets over! Renovatie kan juist een grote bijdrage leveren aan de doel stelling voor circulariteit en biobased materialen kunnen ook in de renovatie uitstekend worden toegepast.

Circulaire opgave

In het circulariteit denken gaat de grootste aandacht eveneens naar nieuwbouw. Op de onlangs gehouden conferentie van de Circulaire Bouweconomie ging het ple naire programma nagenoeg in zijn geheel over nieuwbouw. Terwijl in een aantal deelsessies het bestaande bewust wél naar voren kwam. Een van de uitkomsten van deze congres dag was (gelukkig) dat bestaande bouw een van de thema’s moet worden binnen circulariteit. Volgens mij een vanzelfsprekendheid, een van de eer ste circulaire stappen gaat uit van het opnieuw inzetten van gebouwen, voordat je gaat nadenken over product- of materi aalhergebruik. De veelgebruikte 10-R strategie kwam daarbij ook aan de orde, waarbij werd aangegeven dat vier strate gieën (input, gebruik, verlies, substitutie) eigenlijk voldoende zou moeten zijn. En laten die drie van die vier strategieën allemaal te maken hebben met het effectief benutten van, dat wat er al is, met andere woorden: de gebouwde omgeving.

1:4

Het betreffende rapport richt zich op de ontwikkeling van de circulaire (bouw) economie. Terwijl ik het rapport lees vraag ik me af waarom er nooit een der gelijk rapport over renovatie is versche nen? Nieuwbouw wordt overal besproken, over circulariteit en hergebruik

Met jaarlijks 70.000 nieuwe woningen en jaarlijks 260.000 bestaande woningen is het verschil in bouwopgave viermaal zo groot. Desondanks is de aandacht voor nieuwbouw groter. De bouwpartijen in Nederland hebben veelal grondposities en willen daar maar al te graag op bouwen. Partijen die wel renovaties (en groot

aandacht

nieuwbouw is veel groter.

Renovatie vraagt om luisteren naar de bewoner, ruimte voor maatwerk, zoeken naar herhaling en ontsluiting van het aanbod.

onderhoud) uitvoeren zijn de vastgoedon derhoudsbedrijven. Deze bedrijven, vaak gestart als schilders, bieden nu verschil lende oplossingen, inclusief kozijnvervan ging, (na)isolatie of vloervervanging, maar richten zich met name op de sociale woningeigenaren als professionele opdrachtgever. De verwachting is dan ook dat de omzet in de bestaande bouw, nu al gelijk aan de omzet van de nieuwbouw, alleen maar verder toe zal nemen. Dit houdt echter nog niet een opschaling naar verduurzaming van wijken in. Dit gebeurt alleen wanneer overheden en andere par tijen die belang bij verduurzaming hebben inzien dat momenten van onderhoud kan sen bieden voor verdergaande verduurza

ming en zich erop richten dat deze kansen ook benut kunnen worden, voor alle vor men van opdrachtgevers.

Renovatie bij Hogeschool Rotterdam

Het is ook niet voor niets dat 5 jaar gele den Hogeschool Rotterdam een lectoraat oprichtte met als thema #Opschaling Duurzame Renovatie. Het is namelijk echt een praktijkprobleem. In mijn openbare les besteedde ik veel aandacht aan het vorm geven van deze complexe CO2-opgave per buurt met de bewoners. Maar waar ook duidelijk wordt dat dit niet alleen over de bouw zelf gaat. Verduurzaming van de gebouwde omgeving raakt ook andere

sectoren, zoals vervoer, industrie en ener gie infrastructuur. Samen goed voor 21,5% van de Nederlandse CO2-uitstoot.

De opgaven zijn zoals hierboven al genoemd zeer groot, maar de mogelijkhe den binnen de opleidingen waren beperkt. De algemene benadering van nieuwbouw ging daar boven de mogelijkheden die reno vatie met zich meebrengt. Terwijl een reno vatie vraagt om het inpassen van een vraag in de context van het wonen, waarbij alle randvoorwaarden vanuit alle stakeholders meegenomen moeten worden. Gelukkig is daar een kentering waar te nemen en wordt renoveren als een uitdaging gezien. Dage lijks zie ik die focus en daarmee het enthou siasme voor de stad en regio groeien!

niet reageren helpt niet, dan zijn we uit eindelijk te laat.

Daarom de oproep: neem renovatie seri eus, we hebben het hard nodig om de kli maatdoelstellingen te halen. Het bepaalt de kwaliteit van de stad van de toekomst en dus de duurzaamheid van de omgeving waarin we wonen. We hebben steeds meer woningen nodig, maar dan moeten we hetgeen er staat wel behouden en ver duurzamen. Het is geen keuze of het een of het ander. In onze gebiedsvisies en masterplannen maken we deze brede afweging waarbij bekeken wordt wat er in bestaande wijken aan leefbaarheid verbe terd moet worden en hoe de bestaande woningen en gebouwen, middels een duurzame renovatie, een bijdrage hieraan kunnen leveren en waar toevoeging van nieuwbouw mogelijk en zinvol kan zijn.

De nood is hoog

Renovatie vraagt om luisteren naar de bewoner, ruimte voor maatwerk, zoeken naar herhaling en ontsluiting van het aan bod. Als we zo kijken naar deze opgave wordt al snel duidelijk dat dit niet een voudig is. Je moet meerdere ballen tege lijk hooghouden. Dat maakt de opgave in de bestaande bouw zo complex. Maar

Maar langzamerhand begin ik me wel af te vragen welke (politieke) leider deze opgave daadwerkelijk dagelijks op zijn of haar agenda heeft staan en voldoende draagvlak kan organiseren om die opgave daadkrachtig aan te pakken? Twee belangrijke speerpunten in dat beleid moeten zijn: welke (digitale)hulpmiddelen kunnen er ontwikkelt worden om het pro ces met eigenaar-bewoners te versnellen met minder menskracht? En als tweede: hoe kan nog onbenut arbeidspotentieel bij renovatie ingezet worden en welke rol kunnen onderwijsinstellingen hierbij ver vullen? Er zijn al wel antwoorden op deze vragen, maar die kunnen alleen verder ontwikkelt en toegepast worden met steun vanuit een daadkrachtig beleid.

renovatie serieus, we hebben het hard nodig om de klimaatdoelstellingen te halen.

LESS IS MORE

Wie dagelijks naar het acht-uur journaal kijkt, weet in een half uur weer hoe de wereld er voorstaat. Ik zie het journaal altijd als een soort barometer; wat gaat goed, wat gaat niet goed, wat komt er op ons af? De laatste jaren bekruipt me het gevoel dat de barometer steeds meer dezelfde richting uitslaat: we verkeren in zwaar weer. Het maakt niet meer uit of het zomer of winter is, het is altijd storm.

Vroeger had ik dat niet zo. Er was een soort ‘balans’. Natuurlijk waren er periodes van storm, maar er waren ook veel periodes van zon. Dat klinkt misschien wat cryptisch maar er was veel meer wisseling tussen mooi weer, licht bewolkt, zwaar bewolkt.

Waardoor ontstaat dit zwaar weer-gevoel? Laat ik

eens een lijstje met knellende onderwerpen samenstellen:

• Stikstof

• Personeelsgebrek in de zorg, bouw, overheid, etc.

• Opvang asielzoekers

• Het wereldwijd afsterven van bossen

• De droogte (of water overlast)

• Hittestress

• Leveringsproblemen door materialentekort

• Coronapandemie

• Woningnood

• Groeiend populisme

• Wachttijden Schiphol

• Meer armoede door stijgende energieprijzen

• Smelten van de ijskappen

• (Hyper-)inflatie

• Opsouperen wereldwijde voorraden

• Stakend NS-personeel

• Oorlog in Europa (maar ook elders)

•

En zo kan ik nog wel even doorgaan. Waarschijnlijk ken je er ook nog wel een paar. Toch wil ik hier niet in blijven hangen. Dit mag mijn leven toch niet beheersen? Waar zitten de periodes met zon op mijn barometer? Er moeten toch lichtpuntjes te vinden zijn. Wat zijn de dingen waar ik blij van word? Waardoor ervaar ik dat de wereld er beter voor komt te staan?

Even proberen of ik ook nu een mooi lijstje kan maken:

• In de eerste zes maanden van 2022 hebben we 25% minder gas verbruikt (Volkskrant, 30 augustus 2022)

• Het koraal bij Australië heeft zich plaatselijk onverwacht hersteld (The Optimist, 31 maart 2021)

Veel verder kom ik niet. Is dit alles? Er bekruipt me een gevoel van onbeha

gen. Ben ik een oude zeur aan het worden die conti nue roept, vroeger was alles beter? En wat kan/ moet ik doen? Als je de lijstjes analyseert moet je constateren dat mijn invloed als individu nage noeg nihil is op al die grote (wereld-)problemen. Mijn invloed is pas merkbaar als heel veel mensen minder vlees eten, de thermostaat lager zetten, eerder een trui aantrekken, korter douchen, minder vliegen, minder autorijden, bewus ter met voedsel omgaan, geen verpakkingsmateriaal accepteren, kleding afdra gen, minder elektrische apparaten aanschaffen, schoenen opnieuw laten zolen.

Dit vraagt nogal wat. Eigenlijk staat hier: we moeten allemaal een stapje terug doen. Het gemak om alles maar te automatiseren en voor elke inspanning een apparaat aan te schaffen is in ons geslopen. Door een uitge kiende marketing van pro

ducenten is ons leven de afgelopen decennia bijna volledig geautomatiseerd. Maar er staat ook: begin bij jezelf. De beroemde Duitse architect Ludwig Mies van der Rohe (1886-1969) heeft de slogan Less is More in zijn ontwerpen doorgevoerd. Populair vertaald staat het voor ‘hoe simpeler, hoe beter’, of, ‘Hoe minder overdaad, hoe beter het product’. De uitspraak heeft grote invloed gehad op de gebouwde omgeving, maar is ook over genomen als kunst- en muziekstroming. Van der Rohe had helemaal gelijk. Met zijn uitspraak heeft hij ons leven verrijkt. Stel je nu eens voor dat wij zijn uitspraak in ons dagelijks handelen toe gaan passen, waar leidt dit toe?

Less:

• Ik heb in de toekomst min der apparaten in huis leidt tot minder grondstoffen en energieverbruik.

• Ik ga minder vliegen leidt tot geen wachttijd op 

Het allermooiste van Less is More is dat je geld overhoudt.

Schiphol en minder CO2-uitstoot en lawaai overlast.

• Ik zet de thermostaat op max 19 graden. Minder verbruik van aardgas leidt tot minder CO2uitstoot.

• Ik eet minder vlees. Minder koeien, dus minder stikstof.

• Thuis, maar ook op kantoor zet ik niet auto matisch de verlichting aan . Minder verbruik van elektriciteit leidt tot minder CO2- uitstoot.

Maar de slogan is toch Less is More? Waar zit nu die More? Nou, ook daar kunnen we een lijstje van maken:

More:

• Ik ga meer met de hand afwassen -> vaarwel vaatwasser.

• Ik reis meer met de fiets en de trein -> weg met de tweede auto.

• Ik eet meer biologische groenten -> weg met overconsumptie en wegwerpmaatschappij.

• Ik koel mijn huis door meer schaduw te creëren -> weg met de aircoinstallatie.

Het allermooiste van Less is More is dat je geld over houdt. Dat geldt ook voor het NS-personeel. Als zij massaal meedoen aan Less is More dan hoeft er niet gestaakt te worden. Dat

leidt weer tot een betaal baarder en betrouwbaarder Openbaar Vervoer! Met als gevolg minder CO2 en een tevreden klant.

Wordt het leven dan min der interessant? Absoluut niet. Kijk maar eens naar de kunst- en architectuur wereld en de inspiratie die dit heeft opgeleverd. Dat kunnen wij ook. Gewoon morgen mee beginnen. Maak zelf eens een Less is More lijstje. Ik ben ervan overtuigd dat je tot nieuwe inzichten komt.

Wim Meijer

Meer columns lees je op renda.nl/columns. Ook deze column is daar terug te vinden.

aandacht

Strategisch kiezen van duurzame installaties

De cv-ketel gaat met pensioen. In de komende jaren worden er in Nederland honderdduizenden woningen gerenoveerd, om ze geschikt te maken voor aansluiting op een duurzame warmtebron. Met de warmtepomp als belangrijke oplossing. De nieuwe generatie duurzame installaties moet op een heel andere manier geïnstalleerd, ingeregeld en onderhouden worden. Maar vooral het vinden van de juiste combinatie van installaties en schilverbetering per woningtype is nogal een puzzel.

Tekst Stroomversnelling

Vrijwel alle woningcorporaties zijn inmiddels plannen aan het maken voor de transitie naar een aard gasvrije warmtevoorziening. Maar hoe zorg je ervoor dat je bij ver schillende typen woningen steeds tot goede combinaties van installaties en schilverbetering komt? Om antwoord te krijgen op deze vraag hebben José van der Loop en Marten Witkamp van Stroomver snelling zo’n veertig ervaringsdeskundigen en experts van woningcorporaties, bou wers, installateurs en kennisorganisaties gesproken. Ze hebben gekeken naar veel voorkomende isolatie-strategieën en de bijpassende installatie-oplossingen. Op basis hiervan zijn ze tot een algemene ‘redeneerlijn’ gekomen die houvast biedt in de meest uiteenlopende situaties.

Duurzame Warmteschijf

Als het gaat om verduurzaming, dan kent iedereen de Trias Energetica. Maar voor de keuzes die je maakt op het gebied van woningisolatie en de bijbehorende installa ties is er een nieuwe drie-as ontwikkeld: de Duurzame Warmteschijf, die hopelijk net zo veel inspiratie en inzicht zal bieden als de Trias Energetica heeft gedaan.

Om isolatie- en installatiekeuzes goed met elkaar te laten matchen moet je deze drie vragen stellen:

• Kan de installatie de benodigde aanvoertemperatuur leveren om de woning op de koudste dag van het jaar warm te krijgen?

• Past het vermogen van de warmteopwek ker bij de warmtebehoefte van de woning?

• Past het vermogen van het afgiftesysteem bij de warmtebehoefte van de woning?

Door naar deze drie aspecten te kijken komt er per woningtype een aantal geschikte combinaties van installaties en isolatie uit de trechter.

We spreken met de auteurs van de publi catie “Strategische keuzes maken in duur

zame installaties”, José van der Loop en Marten Witkamp, over de ‘redeneerlijn’ die ze hebben ontwikkeld, en over de huidige situatie in de markt.

Jullie hebben veel nieuwe kennis bij elkaar gebracht, in een vrij forse publicatie. Gaat jullie boodschap goed landen bij de woningcorporaties?  Marten Witkamp: “Waarschijnlijk niet in één keer, maar we hopen dat mensen het de komende jaren steeds wat vaker raadplegen om te kijken hoe het nu ook alweer zat. Het vraagt echt wat verdieping en daar moet je de tijd voor nemen. Daarbij komt dat er best een aantal woningcorporaties is, dat heeft geconcludeerd dat de vraagstukken rond de PUBLICATIE

De brancheorganisaties Aedes, Bou wend Nederland, OnderhoudNL en Techniek Nederland hebben samen met Stroomversnelling een publicatie uitgebracht die inzicht geeft in de belangrijkste afwegingen bij het kiezen van duurzame installaties. Niet door voor te schrijven hoe het moet, maar door een denkwijze aan te reiken op basis van tot nu toe opgedane praktijkervaring. De auteurs noemen het een ‘redeneerlijn’ die helpt om te bepalen welke installaties het beste passen bij een bepaald woningtype.

De publicatie “Strategische keuzes maken in duurzame installaties” is primair gericht op medewerkers van woningcorporaties die op strategisch en tactisch niveau naar de vastgoedporte feuille kijken. Maar ook bedrijfsleiders, managers en projectleiders bij bouw- en installatiebedrijven zullen er baat bij hebben. Download de publicatie via http://duurzameinstallatieskiezen.nl.

STRATEGISCH KIEZEN

keuze van installaties zo complex zijn gewor den, dat ze ervoor kiezen om niet aan hun medewerkers te vragen om zich daar echt in te verdiepen. Ze gaan dan meer leunen op externe adviseurs. Maar die externe adviseurs moet je uiteindelijk wél goed kunnen aanstu ren. Dat lukt minder als je zelf te weinig inhoudelijke kennis hebt. Daarom is onze stelling: om een goede opdrachtgever te zijn, en een goede vastgoedeigenaar te zijn, moet je hier voldoende vanaf weten. Duurzame warmte is zo’n kernelement van je vastgoed dat je er niet omheen kunt. En dan is deze publicatie een goed startpunt.”

INSTALLATIES

zijn ook de prestatieafspraken gemaakt tussen Aedes, de Woonbond en VNG over stevige ambities de komende jaren.”

Pleiten jullie voor sector brede bijscholing op het gebied van duurzame installaties?

Dat lijkt nogal ambitieus.

Van der Loop: “Of het nu gaat om duur zame energie, circulariteit (waaronder bio based materialen) of natuur inclusief renoveren: er is altijd een aantal bedrijven en corporaties te vinden die er meteen bovenop duiken, omdat ze het een aan trekkelijk idee vinden en omdat ze graag koploper willen zijn. Dat is voor andere partijen moeilijker omdat zij minder men sen hebben die ze vrij kunnen maken om innovaties te verkennen of de organisatie cultuur is er niet naar. Voor de grotere partijen is het daarnaast veel gemakkelij ker om iemand af te vaardigen naar een bijeenkomst of leertraject.”

Projectleiders bij corporaties én bij bouwbedrijven hebben veel vaker een bouwkundige achtergrond dan een installatie-achtergrond. Dat maakt het lastiger om kennis over installaties te verspreiden.

José van der Loop: “Het gaat ook om nieuwe kennis die in de afgelopen jaren in de praktijk is ontwikkeld. Zo heb je in de bouwsector steeds opnieuw golven van nieuwe ontwikkelingen. Er zijn heel veel partijen die de afgelopen jaren hun nek hebben uitgestoken en hun stinkende best hebben gedaan om zoveel mogelijk te leren over dit onderwerp. De energietransitie is inmiddels in volle vaart en begint nu in de fase van opschaling te raken. In dat kader

Witkamp: “Klopt, daar komt bij dat er zo’n enorme krapte is op de markt dat je niet altijd een installateur kunt vinden die erva ring heeft met duurzame installaties. Soms moet je vanuit een langlopend ketenpart nerschap samenwerken met een installa teur die alleen ervaring heeft met het instal leren van cv-ketels. Dan denk ik: des te meer reden om er zelf bovenop te zitten.”

Jullie hebben een eenvoudig model gemaakt dat bestaat uit drie uitgangs punten. Die gaan over het vermogen van de warmteopwekker, het vermogen van het afgiftesysteem en de warmtevraag van de woning op de koudste dag. Hoe kunnen corporaties zelf aan de slag gaan met deze redeneerlijn?

Duurzame warmte is zo’n kernelement van je vastgoed dat je er niet omheen kunt.

Om isolatie- en installatiekeuzes goed met elkaar te laten matchen kun je kijken naar drie dingen: het vermogen van de warmteopwekker, het vermogen van het afgiftesysteem en de warmtevraag van de woning op de koudste dag. BEELD: SANDER VAN DER TORREN.

Van der Loop: “Ik denk dat het vooral gaat om het integreren van deze kennis in je planvorming en strategiebepaling. Stel, je hebt als corporatie 200 jaren zestig of jaren zeventig rijwoningen in je bezit, en die behoren tot de 430.000 woningen waar over prestatieafspraken zijn gemaakt. Die woningen worden straks all electric, maar nu hebben ze nog enkel glas, matige isola tie enzovoort. Maar laten we ervan uitgaan dat er weinig afwijkingen zijn, geen asbest, geen achterstallig onderhoud. Voor deze 200 woningen moet je dus een keuze maken wat betreft welke installaties geschikt zijn en wat dat vraagt van de kwa liteit van de schil. De crux is dan: hoe kun

je als woningcorporatie zelf op hoofdlijnen bepalen wat hier nodig is, zodat je een gevoel hebt bij de keuzes die je maakt? Deze publicatie geeft daarvoor een flink aantal concrete handvatten op basis van praktijkervaringen.”

Witkamp: “Ik denk dat zo’n interne exerci tie heel belangrijk is, en ik zie ook in de praktijk dat corporaties bij hun planning wel degelijk naar woningtypologieën kijken en zelf bepalen wat daar goed bij past. Mijn advies is dat je de Duurzame Warm teschijf dan steeds in het vizier houdt en ook zorgt dat je de logica erachter begrijpt. Sterker nog: eigenlijk moet ieder

BEELD: STROOMVERSNELLING

een die een woning bezit deze materie begrijpen. We willen daarom binnenkort ook een particuliere versie van deze publi catie maken, want voor particulieren is het minstens zo relevant om te begrijpen.”

Is dat niet wat hoog gegrepen?

Van der Loop: “Dat hangt ervan af. Ik liep

laatst binnen bij de Apple-store en dan moet je ook maar in één keer begrijpen wat een M2 processor is. Dan moet je ook even nadenken en even googelen, maar dat doén we wel. We willen ten slotte geen kat in de zak kopen. En wat wij beschrijven in deze publicatie is uit eindelijk ook weer geen rocket science.”

Witkamp: “Bovendien is het risico dat je bij een woning loopt veel groter. Bij een MacBook is het nog zo dat het ding gewoon opstart en werkt, ook al heb je misschien het verkeerde type gekocht. Hij is misschien heel traag. Maar als je met installaties iets verkeerd doet, dan krijg je de woning gewoon niet warm. Als je niet snapt hoe de verhouding tussen de isolatie, afgiftesysteem en warmte pomp werkt, zit je straks - als je niet uit kijkt - met ontevreden bewoners met een veel te hoge energierekening. Die ver houding is wat we met de Duurzame Warmteschijf hebben willen duiden.”

andere functionarissen een handvat bie den waarlangs gewerkt kan worden. ”

Jullie hebben met zo’n veertig experts gesproken. Welke algemene indruk heb ben jullie zelf aan al die gesprekken overgehouden?   Van der Loop: “Het belangrijkste punt dat iedere keer terugkwam is het simpele feit dat de warmtepomp een veel fijngevoeligere installatie is dan de cv-ketel. Een warmte pomp vraagt om een subtielere afstemming tussen warmte opwek, afgifte en isolatie van de woning, omdat de cv-ketel sterk over gedimensioneerd is en tekortkomingen in isolatie en kierdichting kan opvangen. Daar mee krijg je het huis altijd wel warm, ook al verliest het huis veel warmte. De energielas ten zijn daar dan ook naar.”

Van der Loop: “Het is daarnaast belangrijk dat niet alleen de asset manager of beleidsadviseur het begrijpt, maar dat die ook zijn of haar collega’s meeneemt in de redeneerlijn. Als maar een klein deel van de organisatie iets bedenkt en dat wordt niet omarmd door de rest is het heel moeilijk om een verandering door te voe ren. We wilden met deze publicatie met name de vastgoed managers, beleidsadvi seurs, asset managers, ontwikkelaars, en

Witkamp: “Aan de andere kant zijn de experts het ook niet altijd met elkaar eens. Dat maakt het wel eens lastig. We zitten nu nog in de fase dat we het nog steeds met elkaar aan het uitzoeken zijn. Daarom vind ik het juist zo belangrijk dat corporaties verstand van zaken hebben en dan niet alleen van de laatste warmtepomp op de markt, maar van welke vragen je moet stel len om te weten hoe je die moet beoorde len en waarom je die wel of niet in je vol gende project zou willen terugzien. Je zult als vastgoedeigenaar veel te maken krijgen met installateurs die het nog niet allemaal weten, of die het niet met elkaar eens zijn. Dan is het des te belangrijker dat je ook zelf voldoende van de inhoud weet om mee te kunnen praten. Daar kan deze publicatie en de Duurzame Warmteschijf een praat stuk zijn.”

Als je met installaties iets verkeerd doet, krijg je de woning gewoon niet warm.

HOE WOON JIJ?

VAN 'GROEN' OM JE HEEN, WORD JE BLIJ!

De buurttuin in De Hofstad in Den Bosch ligt er gezellig bij. De jonge boompjes en planten groeien goed. Er wordt namelijk goed voor ze gezorgd door buurtbewoner Anny Tseng. Zij kwam met het idee om de buurttuin te beplanten en trok aan de bel bij Ruben Blok van de gemeente. Hij zag haar idee wel zitten en zorgde ervoor dat er budget kwam.

Tekst en beeld BrabantWonen

Anny Tseng en Ruben Blok

We beginnen klein, stapje voor stapje.

Er wordt druk geklust en gekletst in de buurttuin. Het begint echt (weer) een leuke ontmoetingsplek te worden voor jong en oud. Anny woont al 15 jaar in De Hof stad. “De tuin was dor en droog toen ik hier kwam wonen. In coronatijd was ik veel thuis en om niet gek te worden van het binnen zit ten, ging ik met stekjes en zaadjes aan de slag. Dat maakte me rustig, het is echt genieten. Ik hoop dat de mensen in de buurt, vooral de kinderen, ontdekken hoe leuk het is om met planten en bloemen bezig te zijn.”

Van jongs af aan

Op de vraag waar haar liefde voor de natuur van daan komt, zegt ze dat het iets van de laatste jaren is. Toch is ze altijd door plan ten omringd geweest.

Anny: “Vroeger in Taiwan, waar ik tot mijn 10e jaar woonde, was mijn familie altijd in de weer met groen. Het was er warm, we had den maar een klein tuintje. Toch stond alles er vol mee. Als er familie op bezoek kwam dan namen ze vaak hun oogst mee." De groene vingers heeft ze waarschijn lijk van haar moeder geërfd. “Mijn moeder heeft haar buurt in Eindhoven lang zaam omgetoverd tot een groen paradijs. De potten die ze daar over heeft, krijg ik voor De Hofstad en zo kan ik het hier ook steeds mooier maken.”

Groene wijk

Groen? Moet je doen! Als het aan Ruben ligt doet iedereen mee. Hij liep eer der met de werkgroep al een rondje door de buurt en toen waren er al super veel leuke en groene ideeën voor De Hofstad. Steen eruit, groen erin. Ruben: “Hoe mooi zou het zijn als we bij die grote kale muren iets met groen doen.

Of als we de ingangen van de wijk wat gastvrijer maken met bomen of strui ken. Er is van alles mogelijk.

Ik vind het fijn om samen met de mensen uit de buurt aan de slag te gaan. Best lastig hoor met een beperkt budget, maar ook leuk om samen met bewoners crea tieve oplossingen te vinden. We beginnen klein en doen het stapje voor stapje.”

Samen aan de slag

Stapje voor stapje, dat is ook Anny’s manier. Ze kijkt ondeugend en zegt: ”Nu mijn tuin vol is, ga ik verder op de stoep. Ik zet er tel kens stiekem weer een bloempot bij. Mijn buurman Ben vindt het goed als ik bloempotten bij zijn schuur zet. Leuk toch?!” Ruben en Anny zijn beiden liefhebbers van de natuur en van alles wat groeit en bloeit. Hun enthousiasme werkt aanste kelijk. En ze zijn gelukkig niet de enigen in De Hof stad die groene vingers hebben. Anny: ”Luister, er zijn veel meer mensen die de buurt gezellig willen maken met planten en bloe men. Ik ben heus niet de enige hoor!”

Wens

Anny’s wens is dat kinderen de natuur als iets normaals zien. Dat ze opgroeien in een groene buurt. Want dat is goed en gezond voor ieder een. Groen in plaats van steen heeft ook nog andere voordelen, vertelt Ruben: “Meer groen en minder steen zorgt er ook voor dat het op de plekken waar beplanting komt minder warm wordt en dat het regenwater makkelij ker de bodem in kan stro men.” Voor dat laatste heeft Anny natuurlijk ook een andere suggestie. “Kan er niet hier en daar een regen ton worden aangesloten, dan kunnen we daarmee de plantjes water geven?”

“Er zijn veel meer mensen die de buurt gezellig willen maken met planten en bloemen", aldus Anny Tseng.

Woningcorporatie Mooiland en elk® zijn in september gestart met de circulaire renovatie van 36 seniorenwoningen in Haps. Naast het verbeteren van de energieprestatie van de woningen tot label A na oplevering, zit de duurzame winst vooral in het toepassen van circulaire oplossingen tijdens de renovatie. Uiteindelijk leveren alle mutaties een CO2-reductie van 240 bomen per woning op.

Tekst elk®

BESPAARD

In dit project wordt maximaal ingezet op demontabele onderdelen, om zo het her gebruik van materialen in de toekomst te verhogen. Daarnaast is een verant woorde herkomst van de materialen essentieel voor het realiseren van de circulariteit. Door deze nieuwe aanpak kan de bouwsector, naast de verbetering van energiegebruik van woningen, nu ook al tijdens de renovatiewerkzaamheden de CO2-footprint verkleinen. Met de start in Haps, worden de eerste stappen gezet naar de nieuwe standaard van CO2-neu traal bouwen. Om zo een impuls te geven aan de noodzakelijke verduurzaming van de renovatieopgave van woningcorporaties.

Ander afwegingskader

Waar normaal de investeringskosten en een regulier programma van eisen centraal staan bij de uitwerking van een project, was in Haps de milieu-impact leidend. Dit andere afwegingskader leidde tot een cir culaire blauwdruk voor de renovatie. Daar mee wordt de toepassing van circulaire producten, hergebruikte materialen en demontabele bouwsystemen transparant en op basis van de milieuwinst onder bouwd. Circulair adviesbureau Alba Con cepts heeft naast de advisering ook de Building Circularity Index (BCI) score bere kend van de toegepaste circulaire oplos singen. BCI Gebouw is een meetinstru ment waarmee de circulaire potentie van een gebouw wordt bepaald op basis van alle toegepaste producten en elementen. Met de totale circulaire renovatie in Haps worden 8.600 bomen bespaard ten opzichte van de traditionele MJOP (Meer JarenOnderhoudsPlan) aanpak.

Een innovatieve aanpak

“Woningcorporaties staan voor de maat schappelijke opgave om de duurzaamheid van hun woningvoorraad te verhogen. Dit vraagt om een innovatieve aanpak die we samen met onze bewoners en partners wil

len realiseren. De uitdaging daarbij is om vooral de bestaande woningen op een duurzame, circulaire manier te renove ren, die betaalbaar is en de overlast voor bewoners beperkt. Het gaat dus verder dan verlagen van de energielasten. Onze materi alen willen we steeds meer circulair laten zijn. Het mooie van de aanpak in Haps is dat al deze elementen samenkomen. Een belangrijke stap in onze doelstelling om jaar lijks 450 woningen duurzaam, snel én betaalbaar te renoveren", aldus Bart Kivits, directeur Vastgoed bij Mooiland.

CO2-footprint verbeteren

“We willen circulariteit en renovatiewerk zaamheden beter integreren. Hierbij is het de uitdaging om de reststromen die vrijko men bij renovatie, te koppelen aan de pro ductie van nieuwe en demontabele materia len. Op deze manier is een substantiële verbetering van de BCI-score te realiseren voor onze klanten. Daarmee kunnen we het duurzaamheids-potentieel van de bestaande woningvoorraad en de transformatieopgave inzetten, om de CO2-footprint echt te verbeteren. Bij een renovatie komt daar altijd de aandacht voor de bewoners bij. Dus naast de toegepaste techniek, gaat het ons juist ook om die sociale kant van een project. Het is onze ambitie om maximale sociale impact met minimale milieu-impact te com bineren. Dit project in Haps brengt dat mooi samen",vertelt Roel van Elk, directeur bij elk® groep.

Badkamer van gerecyclede petflessen

De woningen voldoen na renovatie aan de hoogste eisen op het gebied van isolatie en energieverbruik. Naast de toepassing van HR ++ ramen, wordt de vloerisolatie door de toepassing van circulair schelpen zand uitgevoerd. Alle daken worden voor zien van hergebruikte keramische dakpan nen en geïsoleerd met biobased producten. De voor- en achterdeuren wor

De circulaire badkamer is gemaakt van 6.850 gerecyclede pet-flessen. BEELD: ELK®.

den niet vernieuwd, maar hersteld. De keu kens krijgen geen traditionele tegelwand, maar een losmaakbare wand gemaakt van gerecyclede panelen.

Woningcorporatie Mooiland en bouwbedrijf elk®hebben in een pilot de eerste circulaire badkamer van Europa geplaatst. Deze innovatie wordt nu ook toegepast bij de renovatie van de 36 woningen in Haps. De badkamer wordt gemaakt van waterproof panelen bestaande uit 99+% Pet materi aal. Daarvan is nu 75% gerecycled. Vol gend jaar is dat zelfs 90%. Voor één bad kamer worden ongeveer 6.850 petflessen gerecycled. De panelen worden geprodu ceerd door REPEAT materials. Het sys teem is volledig losmaakbaar en herbruik baar. De kosten zijn vergelijkbaar met een

traditionele badkamerrenovatie. Belangrijk voordeel is dat de montage eenvoudiger is en er geen specialisten zoals tegelzetters en stukadoors meer nodig zijn. Dit verkort de duur van de badkamerrenovatie van acht naar twee dagen, wat ook weer veel minder overlast voor de bewoners geeft. Dit soort circulaire innovatie geven een mooie impuls aan de milieu-impact van de renovatie opgave in de gebouwde omgeving.

Terugblik Dag van de Bewoner

Wat kan de creatieve industrie betekenen in maatschappelijke opgaves, leefbaarheid, en uitdagingen binnen de sociale woningbouwsector? Veel! Ontwerpers en kunstenaars benaderen vragen vanuit een unieke invalshoek. Ze denken out of the box, gaan voorbij aan de standaardoplossingen, en leggen nieuwe verbindingen. Tijdens de Dag van de Bewoner op 30 juni werden de deelnemers meegenomen in verschillende manieren waarop de creatieve industrie kan bijdragen aan een fijne, inclusieve wereld waar mensen zich gezien en gehoord voelen.

De Dag van de Bewoner werd dit jaar gehouden in een circustent. Bezoe kers werden feestelijk ontvangen en ondergedompeld in creatieve con cepten. Een serenade bij binnen komst, samen op de foto, een anderhalve metermassage en gratis wapperservice (zie de sfeerimpressie op p. 52). Na de aftrap kregen de deelnemers de mogelijkheid om elkaar te leren kennen. Er werden ideeën uit

de zaal opgehaald, en naast demonstraties van creatieve concepten rondom maat schappelijke vraagstukken werd er ook uit leg gegeven wat het doel precies is van deze concepten en wat je eruit kunt halen als organisatie. Twee voorbeelden:

Drents Dorp Angels

Voor Groot Onderhoud aan Drents Dorp, een jaren ‘30 arbeidersbuurt in Eindhoven,

werden drie kunstenaars voor langere tijd aan de buurt gekoppeld. Zij trokken als onafhankelijke partij de buurt in, slaagden erin het vertrouwen van de bewoners te winnen en dat leidde tot bewonersavonden op straatniveau waarbij de opkomst per straat op gemiddeld tachtig procent lag.

Buurtwerf

Een woningcorporatie wilde een stuk braakliggend terrein in een buurt transforme ren tot een plek vóór en dóór de buurt, met oog voor de thema’s groen, ontmoeten en bewegen. Er werd een ‘bouwplaats’ gecre eerd van ideeën uit de buurt: de Buurtwerf, waar placemaking, de verbindende werking van groen en samen doen, samenkwamen in een stap voor stap proces. Bewoners wer den gevraagd om naar eigen interesse en ambitie bij te dragen aan de ontwikkeling van deze plek. De Buurtwerf wekte nieuwsgierig heid op bij bewoners en de laagdrempelige aanpak leidde tot een open terrein waar ruimte is voor ontmoeting en zingeving.

Tijdens de Dag van de Bewoner werd er ook in kleine groepjes gebrainstormd over hoe je nu iedereen bereikt, informatie ophaalt en deze vertaalt naar concrete vervolgstappen. De dag eindigde met de prijsuitreiking voor het grootste team, een hapje en een drankje.

Leuk hoor die creatieve industrie, maar wat kost dat nou?

De inzet van creatievelingen is niet gratis. Uurtarieven variëren tussen de 50 en 90 euro per uur, afhankelijk van de opdracht, continuïteit en complexiteit. Veel creatievelingen zijn ZZP'ers, waardoor er weinig overheadkosten zijn. Kunstenaars zijn gewend te werken met

vaste budgetten en zijn niet alleen creatief in hun werk, maar ook in hun vermogen om te kijken wat er wél kan binnen een beperkt budget. Daarnaast zijn er tal van subsidiemo gelijkheden voor sociaal-culturele projecten.

De voorbeelden kwamen vooral uit Eindhoven. Kan dit ook op andere plekken? Overal in het land zitten creatieve mensen. De creatievelingen op de Dag van de Bewoner hebben een groot landelijk net werk. Een creatief projectleider gaat altijd op zoek naar lokale mensen om deze te betrekken in de uitvoering en kan indien gewenst lokale creatievelingen 'opleiden'.

Ik heb leuke projecten gezien. Hoe kan ik die mijn eigen organisatie binnenhalen? We denken graag met je mee hoe je een van de creatieve concepten rondom maat schappelijke vraagstukken in jouw buurt kunt inzetten. Een bestaand concept wordt altijd aangepast aan de betreffende locatie en vraag. Meer weten? Mail naar renda@aeneas.nl

DAG VAN DE BEWONER, EEN SFEERIMPRESSIE

De Dag van de Bewoner werd dit jaar omgetoverd tot Grote Buurtspektakelshow en stond in het teken van de inzet van de creatieve industrie in buurten en hoe dit kan helpen bij het bereiken van bewoners die je normaal niet bereikt, het ophalen van informatie en het vertalen naar concrete vervolgstappen. Een kleine sfeerimpressie.

Beeld Renda

PARTNERS

Renda wordt mede mogelijk gemaakt door de volgende partners:

Founding partners

Partners

COLOFON

Bijdragen deze editie:

Angelique Bellemakers, Peter Hoogeweg, Marten Witkamp, José van der Loop, BrabantWonen, Anny Tseng, Ruben Blok en elk®.

Advertentieverkoop

Leo Nijs T 073 205 10 26

Dit magazine is onderdeel van Renda, het kennisnetwerk voor professionals in de sociale woningbouwsector. Kijk voor meer informatie op www.renda.nl.

Uitgave

Aeneas Media bv Veemarktkade 8, ruimte 4121 5222 AE ’s-Hertogenbosch T 073 205 10 10 www.aeneas.nl, mail@aeneas.nl

Team Renda

Elleke van de Westeringh

Dionne Verstegen

Wikke Peters Myrtle Matthijssen

Vakredactie Renda

Jan Baarends

Ad Straub Haico van Nunen

Jetske Thielen

Wim Meijer

Lezersservice

lezersservice@aeneas.nl T 073 205 10 25

Lidmaatschap 2022

Light Renda – 135 euro

Standaard Renda – 290 euro Meer weten over een lidmaat schap van Renda? Bel of mail met Elleke van de Westeringh; 073 205 10 29, e.vandeweste ringh@aeneas.nl. Prijzen zijn exclusief BTW. Lidmaatschappen lopen voor één jaar en kunnen elk gewenst moment ingaan. Opzeg gen kan tot twee maanden voor de vervaldatum, telefonisch via de Lezersservice.

Vormgeving

Twin Media bv

Voorwaarden

Renda wordt tevens elektronisch opgeslagen en geëxploiteerd. Alle auteurs van tekstbijdragen in de vorm van artikelen of ingezonden brieven en/of makers van beeldma teriaal worden geacht daarvan op de hoogte te zijn en daarmee in te stemmen, e.e.a. overeenkomstig de publicatie- en/of inkoopvoorwaar den. Deze liggen bij de redactie ter inzage en zijn op te vragen. Niets uit deze uitgave mag worden over genomen zonder toestemming van de uitgever. Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud van het blad, zijn de redactie en uitgever van Renda niet aansprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achterhaald. Belanghebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever.

2211-5358