ဗုဒဘ ၶ ာသာႏွင့္ သိပန ၸံ ယ္မွ အေျခခံရပ ု မ ္ န ႈ ္မ်ားအေၾကာင္း ေရွးဦးစြာ ဗုဒဘ ၶ ရ ု ားရွင၏ ္ အေျခခံရပ ု က ္ လပ္မန ႈ မ ္ ်ား ခြျဲ ခမ္းစိတျ္ ဖာပံက ု ို တင္ျပပါမည္။
ဖားေအာက္ဆရာေတာ္ႀကီးရဲ႕ နိဗာၺ န္ေရာက္ေၾကာင္း က်င္စ ့ ဥ္-ပထမတြဲ (စာ-၆၁၆ မွ ၆၁၈)တြင္ ရုပက ္ လပ္မ်ား၏ ပမာဏႏွင့္ ပတ္သက္၍ သီးျခားေဖာ္ျပထားပါသည္။ “တသၼာ အဏုေနာ ဆတၱိ
သတိမဘာဂမေတၱာ နာမ အာကာသေကာဌာသိေကာ မံသစကၡဳသ အေဂါစေရာ ဒိဗစ ၺ ကၡဳေႆ၀ ေဂါစရဘူေတာ”။(မဟာဋီ-၁-၄၄၇။ အဘိ-ဌ-၂-၃၂၈။) ပရမာဏုျမဴခန္႕ ေသးငယ္ေသာ ရုပက ္ လပ္တု႕ိ ျဖင့္ ျပည့္ေနေသာအရပ္ကို အာကာသဟင္းလင္းျပင္ဟု ထင္ရ၏။
ထိရ ု ပ ု က ္ လပ္တု႕ိ ကို ပကတိမ်က္စျိ ဖင့္ မျမင္ရ၊ ဒိဗစ ၺ ကၡဳသာလွ်င္ က်က္စားရာ အာရံဟ ု ု
ဆိထ ု ားသည္။ သတိမမ ူ ွ ျမဴျမင္သည္ဆသ ို ည့္ စကားအတိင ု း္ သတိထားၾကည္မ ့ ွ မ်က္စျိ ဖင့္ ျမင္ႏင ုိ ေ ္ လာက္ေသာ ျမဴမႈနက ္ ို ရထေရဏုျမဴ ဟုေခၚသည္။ ယင္းကို ၃၆ စိတစ ္ တ ိ ပ ္ ါက တစ္စတ ိ က ္ ို တဇၹာရီဏျု မဴ ဟုေခၚသည္။ ယင္းကို ၃၆ စိတစ ္ တ ိ လ ္ ်ွ င္ တစ္စတ ိ က ္ ို အဏုျမဴ။ ယင္းကို ၃၆ စိတစ ္ တ ိ လ ္ ်ွ င္ တစ္စတ ိ က ္ ုိ ပရမာဏုျမဴ ဟု ေခၚဆိပ ု ါသည္။ ပရမာဏုျမဴရုပက ္ လပ္မ်ားကို ၀ိပႆနာစိတေ ္ ၾကာင္ျ့ ဖစ္တဲ့ အလင္းေရာင္ျဖင့္ ၾကည္က ့ ျမင္ႏင ုိ သ ္ ည္ဟု က်မ္းတြင္ ေဖာ္ျပထား ပါသည္။ ၄င္းရုပက ္ လပ္က အထည္ကယ ို ရ ္ ိေ ွ သာ ရုပျ္ ဒပ္နယ္မာွ အေသးဆံးု အတံးု အခဲျဖစ္ပါသည္။ ဆက္၍ ထိရ ု ပ ု က ္ လပ္ကုိ ဉာဏ္နဲ႕
ဆင္ျခင္ၾကည္လ ့ ်ွ င္ မာမႈ၊ေပ်ာ့မ၊ႈ ေလးမႈ၊ ေပါ့မသ ႈ ေဘာ (ပထ၀ီဓါတ္)၊ ပူမႈ၊ ေအးမႈသေဘာ
(ေတေဇာဓါတ္)၊ ယိစ ု းီ မႈ၊ ဖြ႕ဲ စည္းမႈသေဘာ (အာေပါဓါတ္)၊ တြနး္ ကန္မ။ႈ ေထာက္ကန္မသ ႈ ေဘာ (၀ါေယာဓါတ္)၊ အနံ႕(ဂႏၶ)၊ အေရာင္အဆင္း (၀ဏၰ)၊ အရသာ (ရသ)၊ အဆီအႏွစ္ (ၾသဇာ)ဆိေ ု သာ ရုပက ္ လပ္တင ုိ း္ ရွိ္ ၈ မ်ိဳးေသာ ရုပပ ္ ရမတ္ သေဘာတရားမ်ားကို ေတြ႕ရမည္ ျဖစ္ပါသည္။
မိက ု ခ ္ ရိစ ု ကုပျ္ ဖင့္ မျမင္ႏင ို ေ ္ လာက္ေအာင္ အလြနေ ္ သးငယ္ေသာ ထိရ ု ပ ု ခ ္ ႏၶာကလပ္
ကေလးေပါင္းမ်ားစြာ ေပါင္းစုၿပီးမွ မ်က္စ၊ိ နား၊ ႏွာ၊ လ်ာ၊ ကိယ ု က ္ ာယစသည့္ ၅ မ်ိဳးေသာ
ဒြါရေတြျဖစ္လာရပါသည္။ ဒြါရဆိသ ု ည္မွာ မ်က္စန ိ ားႏွာလ်ာေတြမွာရွတ ိ ဲ့ အာရံခ ု တ ံ ဲ့ ရုပအ ္ စိတ္ အပိင ု း္ မ်ား ျဖစ္ပါသည္။ ကာယဒြါရသည္ မ်က္စန ိ ားႏွာလ်ာအပါအ၀င္ တကိယ ု လ ္ းုံ ခႏၶာကိယ ု ္ အတြငး္ အျပင္ ကလီဇာေတြအဆံးု ထိသမ ိ က ႈ ုိ အာရံခ ု ႏ ံ င ို တ ္ ဲ့ အစိတအ ္ ပိင ု း္ တိင ု း္ မွာရွသ ိ ည္ဟု ဆိပ ု ါသည္။ ၆ ခု ေျမာက္ မေနာဒြါရသည္ ဟဒယ၀တၱဳ(ႏွလးံု )ကို မွပ ီ ါသည္။
ထိဒ ု ြါရဆိသ ု ည့္ ရုပအ ္ စိတအ ္ ပိင ု း္ မ်ားတြငပ ္ ါေသာ ရုပက ္ လပ္တ႕ို ကို အမ်ိဳးအစားခြလ ဲ ်ွ င္
မ်က္စ၊ိ နား၊ ႏွာ၊ လ်ာတို႕၌ ၆ မ်ိဳး (ကာယဒြါရတြင္ ၅ မ်ိဳး) ပါရွပ ိ ါသည္။ စကၡဳဒြါရကိၾု ကည္လ ့ ်ွ င္
စကၡဳဒႆကကလပ္၊ ကာယဒႆက ကလပ္၊ ဘာ၀ဒႆက ကလပ္၊ စိတဇ ၱ အဌကလပ္၊ ဥတုဇ အဌကလပ္၊ အဟာရဇ အဌ ကလပ္တု႕ိ ျဖင့္ ဖြဲ႕စည္းထားပါသည္။ က်န္ဒြါရမ်ားျဖစ္သည့္
ေသာတဒြါရ(နား)မွာ ေသာတ ဒသကကလပ္၊ ႏွာေခါင္းထဲမာွ ဃာနဒသကကလပ္၊ လ်ာမွာ
ဇိ၀ါွ ဒသကကလပ္ အစားထိးု တာကလြ၍ ဲ က်န္ရပ ု က ္ လပ္ အမ်ိဳးအစားမ်ား စကၡဳဒြါရကဲသ ့ ု႕ိ တူညစ ီ ာြ