ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ АЛЬ-ФАРАБИ MINISTRY OF EDUCATION AND SCIENCE OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN AL-FARABI KAZAKH NATIONAL UNIVERSITY ________________________________________________________________________
«ҚАЗАҚСТАНДЫҚ БІЛІМ ҚОҒАМЫ ДАМУЫ ЖОЛЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЗЕРТТЕУ, САҚТАУ ЖӘНЕ ЖАРИЯЛАНЫМДАУ» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция
МАТЕРИАЛДАРЫ 11 желоқсан 2013 жыл
МАТЕРИАЛЫ международной научно-практической конференции «ИЗУЧЕНИЕ, СОХРАНЕНИЕ И ПОПУЛЯРИЗАЦИЯ НЕМАТЕРИАЛЬНЫХ ЦЕННОСТЕЙ НА ПУТИ РАЗВИТИЯ КАЗАХСТАНСКОГО ОБЩЕСТВА ЗНАНИЙ» 11 декабря 2013 года
MATERIALIS International Scientific-practical conference "THE STUDY, PRESERVATION AND PROMOTION OF INTANGIBLE ASSETS IN THE DEVELOPMENT OF KAZAKHSTAN'S KNOWLEDGE SOCIETY" December 11, 2013 year
Алматы «Қазақ университеті» 2013
Ғылыми редакторлар: ф.ғ.д., профессор Әбдиманұлы Ө. с.ғ.д., профессор Сұлтанбаева Г. Жауапты редакторлар: ф.ғ.к., доцент Майкотов Г. ф.ғ.к., доцент Курманбаева А. аға оқытушы Ложникова О. Техникалық редактор: Иманова А.
«Қазақстандық білім қоғамы дамуы жолындағы материалдық емес құндылықтарды зерттеу, сақтау және жарияланымдау» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. 11 желтоқсан 2013 ж. / жауапты ред.: Г.Сұлтанбаева, Г.Майкотова. - Алматы: Қазақ университеті, 2013. - 221 б. ISBN
ISBN
© Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2013
Prof. Dr. Aydemir Okay, Faculty of Communication, Istanbul University, Istanbul, Turkey STRATEGIC COMMUNICATION IN THE TRANSITION FROM THE POST-INDUSTRIAL SOCIETY TO INFORMATION SOCIETIES Today, the information society and its technological infrastructure are a very difficult way to catch up with the speed of the entire world as a big transformation. This transformation is the nature of the developments described in the basic information and communication technologies. Scientific, technological and economic developments depending on the communication, information and the rapid change in the field of information technology have eliminated the importance of borders between nations. As the information age unfolds, and we become more of an information society, and strategic communication facilities will play an ever larger role in the lives of organizations and governments. Today, the basic feature of information societies is the fact that they have an organizational chart based on knowledge and information, which is a current case in many societies while others stay the course to become so. However this resulted in individualism and loneliness across information networks [1]. “Men seek power and wealth by nature. The source of both power and wealth is industry. Consequently, all nations will inevitably become industrialized in the course of time” said Comte approximately 160 years ago. Parallel to Comte’s anticipation, the next century saw the transition of almost all nations to industrial societies that are the ones that witnessed the rise of division of labor, specialization, standardization, urbanization, secularization, rationalization, bureaucratization, capital accumulation, modernization, and simulation, the decline of communities, and technological progress, qualified labour, as well as pluralism, formal relations, social differentiation, individualism, monetary hegemony, and dominance of nuclear family[2]. Unlike the manufacture by the industrial society’s technologies, the information society paved the way towards the transition to a mode of production based on computers and information technologies. Transfer of information into the production processes brought about the use of a more effective flexible production system of higher quality, enabling continuous innovations, and in which multi-purpose robots are used instead of manpower. Flexible production enabled manufacturing enterprises to rapidly accommodate themselves to market conditions, while it gave competitors a chance to overcome market blockages [3]. Information Societies The concept of “information society”, which became a current issue after the World War 2, was used, within the frame of debates that intensified in the 1960s, to describe a new societal structure considered to appear in the post-industrial society period or emphasized to be different from the industrial society [4]. Information society is characterized by a preponderance of the labor force being engaged in information work, as opposed to a minority being so engaged, which has been true since Aristotle. The information society is a phase that came up together with the increasing use of information technologies in developed countries such as the USA and Western European countries in the 1950s and 1960s. The primary feature of such phase in the developed countries is that information and information technologies are being used in all areas[5]. A large number of concepts were put forward to describe this kind of new society i.e. Amittai Etzioni’s “post-modern era”, George Lichtheim’s “post-bourgeois society”, Herman Kahn’s “post-economic society”, Murray Bookchin’s “post-scarcity society”, Kenneth Boulding’s “postcivilized society”, Daniel Bell’s “post-industrial society”, Peter F. Drucker’s “knowledge society”, Paul Holmes’ “the personal service society”, Ralf Dahrendorf’s “the service class society” or “postcapitalist society”, Zbigniew Brzezinski’s “the technetronic era” and Y. Masuda’s “information society”. Castells suggested “network society”[6]. Micro electronic technologies were assigned a 3
central role in the transition to the post-industrial society or information society in other sayings [7]. The information society is defined as a societal structure that enables individuals to have easy access to various information related to their lives, transform such information into knowledge, and improve themselves[8]. Strategic communication facilities are instances of information work and is part of the emerging information society, both intuitively and functionally, too. The former because information is the primary tool of strategic communication campaigns. The latter because this work is composed primarily of the production, distribution, transformation, storage, retrieval, and use of information. Indeed, it’s hard to conceive of any endeavor that is more quintessentially information work than is strategic communication. The main characteristics of the information society are as follows[9]: The new society is organized around information being the principal axis of society. Works/jobs are concentrated in the field of human services and professional services such as scientific research and development (R&D). Information became the strategic source because in this society merely survive enterprises that successfully turn theoretical knowledge into the products and services in the market, and those that mostly invest in R&D and training. Raw materials have lost its significance in the means of production. Information and information technologies have an active role in the advent of the information society. This new society provides individuals with new chances (jobs) to create new products and offer new services. The structure of job has substantially changed during the transition from the industrial society to information society. Jobs of industrial society that used to be sustained, once acquired, in the whole course of life, were gradually replaced by half–time contractual/temporary jobs in the information society. Employees need to acquire new skills appropriate for new jobs in their whole lives. Global competition, rapid change, differentiation and flexible/quick organization prevail in information societies. Industrial societies industrialized agriculture, while information societies made jobs of the industrial societies information-based occupations. Information technologies enhance qualifications of employees. Technologies used and product lives are continuously shortened. Within the existing global competition, organizations should differentiate from their competitors and innovate consistently to survive, which oblige continuing training of individuals. Education became a lifelong action. Adult education became, at least, of top priority as youth education. So, “learning to learn” became crucial. Jobs of information society are not based on repetitions. Doing single-handed jobs and creativity are encouraged during educational processes. Besides advantages provided by the information society, psychological researches argue search for changing identity and selfdom, alienation, and inter-personal relations, as well as new behavioral/emotional problems. Countries that retain information technologies and transnational corporations in these countries had the chance to call the tunes in many areas (including world politics and cultural activities) particularly in economy. Innovation Information economy is an innovation-based system, which means it is based on “innovativeness” that urges products, sub-systems, processes, marketing and individuals to be continuously renewed. It stems from the Latin word “innovare”. Innovation connotes both a process (innovating) and a consequence (innovation). In the literature of the EU and OECD, it is defined as “transforming an idea into a marketable product or service, a new or developed production or distribution method or a new social service method”. It also purports such marketable product or 4
service, a new or developed production or distribution method or a new social service method that is the outcome obtained as a result of such transformation process [10]. When it comes to “innovation”, innovations in the area of technological products and process should be understood. The process during which these are put into practice is the organizational innovation. To give an example: Singer is one of the names to remember when it comes to sewing machine. Actually, this was Elias Howe who invented sewing machine in 1846 but he could not succeed to turn this invention into an innovation. On the other hand, Isaac Singer did. Singer gave his name to the product that was the top-of-mind brand, making him earn money. Singer could make it on the basis of patent taken out by Howe for his sewing machine. This places emphasis on investigating existing patents in the specific area in which entrepreneurs seek to do business. Inventions and patents provide great opportunities for innovation however any entrepreneur’s ultimate purpose is innovating not inventing so that he/she can enhance competitive strength by increasing market share and profitability [11]. Innovation is not a separate activity. It covers all processes of science and technology activities. What is expected from innovation is the fact that an idea is transformed into a benefit in terms of theory, action and result, and such benefit is accompanied by a marketable and concrete outcome. That is innovation is not a simple renewal. It is a process intended to cover innovative product beginning from the theoretical phase of innovation, including marketability characteristic of such product. Countries are to decide on their own innovation strategies, depending on their national priorities, which is both compelling and compulsory process. Government, brain power, universities, planning, industries, technologies and markets are all components of innovation. The sustainability of the innovation activities required to include almost every component of a country’s sciences and technologies depends primarily on insistence of every segment of society to adopt and support innovative activities [12]. Innovation may be improved in two ways: One of these is to probe into a subject and create new knowledge/information. The method of producing information is R &D. A basic feature of corporation and countries successful in technology is the importance they attach to and investing in R&D, as well as raising scientists. Another method for improving innovation is creating innovations inspired by what is done in other areas [13]. Innovation, as a factor that triggers technological change process, has significant impacts on economic growth, increase in wealth, international trade, and regional development. The major indicators of innovation are periodic innovation inventories, patents and applications thereof, scientific publications, R&D expenses and number of researchers. From the industrial revolution to a particular point in time, the leadership role of technology and bargaining power in markets had depended on manufacturing firms. Today, in the new economy, the balance of power in markets shifted towards corporations and distributors rendering services for the good of consumers. Customer intimacy and retention are deemed to be the key to success. Communication and communication strategies are absolute obligations for organizations to retain and influence customers and publics. As the information age unfolds, and we become more of an information society, strategic communication campaigns will play an ever larger role in the lives of organizations. Strategic Communication Strategic communication is an emerging term often applied to planned communication campaigns. The definition of strategic communication is “A systematic series of sustained and coherent activities, conducted across strategic, operational and tactical levels, that enables understanding of target audiences and, identifies effective conduits to promote and sustain particular types of behavior” [14]. Although models vary, strategic communication for both business and nonbusiness purposes almost invariably uses research to identify a problem or issue, relevant publics, and measurable goals and objectives. A strategic communication plan adopts strategies for addressing that problem or issue with target publics and employs a series of measurable tactics through which to implement those 5
strategies. Strategic communication facilities are conducted under many labels including public relations, issues management, risk communication, etc. In fact, modern public relations activities are strategic in nature that is called as strategic communication by some scholars [15]. Strategic communication can be conducted for many purposes including a)public diplomacy, used to persuade the people of another nation to influence their government’s policies toward the sponsoring nation; b)litigation public relations, used to influence the outcomes of jury trials; c)public health promotions; d)development public relations, used to build support for national development programs (e.g., innovation, information society incentive programs) e) the support of social causes such as charities, the environment, or activist organizations and f) the support of particular candidates or political policies [16]. Such purposes can be used to develop to a country’s or a corporation’s innovation facilities. Strategic communication is a process, requiring the capability to consider, coordinate and communicate. To be effective, strategic communication requires a common culture of strategy and communication. And, strategic communication will grow in importance as the information society develops. References [1] Mustafa Kemal Şan, “Bilgi Toplumuna Geçişte Sosyal Sermayenin Taşıdığı Önem ve Türkiye Gerçeği”, Bilgi Ekonomisi ve Yönetimi Dergisi, Cilt: II, Sayı:1, 2007, s.71. (70-94). [2] Veysel Bozkurt, “Bilgi Toplumuna Geçiş Sürecinde Türkiye”, Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 2005, 71. [3] H.Naci Bayraç, “Yeni Ekonominin Toplumsal Ekonomik ve Teknolojik Boyutları”, Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 4, Sayı:1, 2003, s.46. [4] Nurcan Törenli, Enformasyon Toplumu ve Küreselleşme Sürecinde Türkiye, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 2004, s.10-71. [5] Orhan Kocak, Burçin Uygun, “Entelektüel Sermayenin Temel Unsuru: Altın Yakalılar”, Uluslararası 9.Bilgi, Ekonomi ve Yönetimi Kongresi Bildirileri, 23-25 Haziran 2011, Saraybosna, s.2768-2769. [6] Veysel Bozkurt, s.71. [7] Zeki Parlak, “Sanayi Ötesi Toplum Teorilerinin Eleştirel Bir Değerlendirmesi”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2004/2, s.96. [8] Faruk Kocacık, “Bilgi Toplumu ve Türkiye”, C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 27, No.1, 2003, s.3. [9] Veysel Bozkurt, s.72-73. [10] Çiğdem Kavak, “Bilgi Ekonomisinde İnovasyon Kavramı ve Temel Göstergeleri”, Akademik Bilişim’09 - XI. Akademik Bilişim Konferansı Bildirileri 11-13 Şubat 2009 Harran Üniversitesi, Şanlıurfa, s.618. [11] K. Yamaç, “Nedir Bu İnovasyon”, Üniversite ve Toplum, Cilt I; Sayı:3, 2001, s.6-7. [12] Kavak, s.618. [13]İbrahim Kavrakoğlu, İnovasyon, İstanbul: Alteo Yayıncılık, 2006, s.166. [14] Paul Cornish, Julian Lendley-French and Claire Yorke, Strategic Communications and National Strategy, 2011, s.4. [15] Carl Botan, “Ethics in Strategic Communication Campaigns: The Case for a New Approach to Public Relations”, Journal of Business Communication, Vol.34, No.2, 1997, s.189-190. [16] Botan, s.190.
6
Мансуров З.А., доктор химических наук, профессор, директор НИИ по решению проблем при КазНУ имени аль-Фараби НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ РАЗВИТИЯ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ Одной из приоритетных задач устойчивого развития Республики Казахстан является совершенствование системы высшего образования и науки с учетом ошибок прошлых лет и мирового опыта в целом. В настоящее время активно проводятся мероприятия для решения масштабных задач развития казахстанской науки, поставленные Президентом Нурсултаном Абишевичем Назарбаевым. Деятельность казахстанских ученых направлена на решение актуальных проблем в области фундаментальной и прикладной науки. Можно отметить, что значительно увеличились денежные ресурсы, выделяемые на науку. Так, общий объем финансирования на научные исследования и разработки на 2012 г. составил – 46,6 миллиарда тенге (по сравнению с 2010 г. вырос в 2,7 раза), а в 2013 г. составил 49,8 миллиарда тенге [1]. Также можно отметить значительный рост финансирования системы образования. Несмотря на указания, доля ассигнований на науку составляет в 2013 году 0,16 % от ВВВП, в то время, как в развитых странах варьируется от 2,2 (Германия) до 5% (Израиль), в России 1,5 % [2]. Необходимо существенно увеличить финансирование на приобретение современных прецизионных аналитических приборов, а также на разработку прикладных исследований с созданием технологических производств. За последние три года наблюдается системы образования более чем в 1,7 раза. Бюджет образования в 2012 году превысил 1 трлн. 376 млрд. тенге, что составляет 4,2 % ВВП (рисунок 1). Как показывает практика, среди большого числа университетов страны, лидирующее положение занимает Казахский Национальный университет им. аль-Фараби. Прием на факультеты КазНУ им. аль-Фараби и ведущих ВУЗов страны, где всегда большой конкурс и где хотят учиться большинство абитуриентов, надо ограничить, привести в соответствие с возможностями материально-технической базы, лабораторного обеспечения для нормального обучения. Другие абитуриенты могли бы обучаться в других университетах, где хорошая материальная база.
*По данным агентства по статистике Республики Казахстан Рисунок 1 - Динамика финансирования системы образования Республики Казахстан 7
Прием в магистратуру и докторантуру Ph.D необходимо осуществлять в национальные университеты, где имеются научные школы. В региональные университеты проводить набор по целевой программе с обучением в национальных университетах. В наше время, традиционная роль вузов, как передача обществу знаний в форме обучения и подготовки специалистов в большей мере становится явно недостаточной. Современный университет может и должен оказывать непосредственное влияние на развитие фундаментальных знаний практически нацеленных на инновации. Поэтому сегодня первостепенной задачей является развитие и поддержка фундаментальной науки и университетского образования. Развитие научно-исследовательской деятельности и научно-технического творчества студентов – неотъемлемая часть модернизации образо-вания [3]. Важным вопросом остается объединение науки и образования в университетах. Согласно опыту зарубежных стран, необходимо создавать научные центры на базе университетов. В данном контексте наглядным примером является Институт Проблем Горения. Научные сотрудники которого вовлекают в научную деятельность своих студентов и магистрантов. В настоящее время 47 бакалавров и магистрантов и Ph.D докторантов работают в ИПГ, и по результатом научных работ делают доклады на Международных Конференциях в Европе, США и Японии. Новая система подготовки научных кадров, внедренная Министерством образования и науки Казахстана, ориентирована на международные стандарты, согласно которым степень доктора наук можно получить лишь при очном обучении в докторантуре в течение трех лет. Несомненным достоинством данной системы является возможность стажировки в современных научных и университетских лабораториях зарубежных стран. Хотелось бы особо отметить, что большинство диссертаций казахстанских докторантов выполняются по актуальным проблемам естественных и гуманитарных наук. Однако как показывает статистика, данные по защите PhD весьма удручающие, по данным МОН РК завершили обучение 940 докторантов, из которых защитились – 230. Проблемы – 3 года является не достаточным для проведения глубоких научных исследований и как следствие отсутствие публикаций в журналах с импакт-фактором. В последнее время, ежегодно в нашей стране на обучение принимаются 500 докторантов. Есть необходимость в увеличении количества докторантов, так как через 5-7 лет наступит нехватка отстепененных преподавателей. Для примера, в Ирландии с населением в 4 млн. человек, ежегодно на обучение принимают 700 докторантов, а в ближайшие 5 лет планируется удвоение их количества, согласно приоритетам страны, в числе которых развитие высшего образования и науки. Одной из актуальных проблем для стран среднеазиатского региона отсутствие журналов с импакт-фактором. Прежде всего, необходимо выяснить, что такое импактфактор? Он является численным показателем важности научного журнала и публикуется в журнале «Journal Citation Report». В соответствии с импакт-фактором оценивают уровень журналов, качество статей, опубликованных них. Положительными свойствами импакт-фактора является широкий охват научной литературы – индексируются более 8400 журналов из 60 стран, результаты легкодоступны и просты в понимании, журналы с высоким импакт-фактором обычно имеют более жесткую систему рецензирования, чем журналы с низким импакт-фактором. Среди всех журналов, публикуемых в Казахстане лишь одно издание является рейтинговым. Выдержка из выступления Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева н Форуме ученых Казахстана 01.12.2011г. Только одно казахстанское издание – «Евразийский химико-технологический журнал» – входит в число рейтинговых журналов глобальной науки. 8
Также одной из важных проблем является развитие науки в регионах. И хотя у них нет соответствующего потенциала, можно было бы объявить региональную программу, где они могли бы подавать проекты совместно с национальными университетами и академическими институтами, участие которых бы составляло не более 30%. Необходимо интенсивно развивать международное сотрудничество путем организации международных конференций по актуальным направлениям науки, в том числе и нанотехнологии. Наглядным примером развития международного сотрудничества являются Казахский Национальный Университет им. аль-Фараби и Институт Проблем Горения, являющиеся одними из организаторов ежегодных международных конференций. Организация международных конференций и симпозиумов необходима не только для развития и укрепления взаимосвязей между учеными Казахстана, но и для установления связей с ведущими учеными зарубежных стран. Развитие международного сотрудничества позволит студентам, магистрантам и докторантам Высших учебных заведений Казахстана проходить международные стажировки, участвовать в международных проектах и др. Не стоит забывать и о роли школьного образования, интерес к науке необходимо прививать со школьной скамьи, и в этом вопросе важным является создание факультативов, конференций и семинаров для школьников, где будут рассматриваться достижения в области нанотехнологий, в том числе и достижения казахстанских ученых. Әдебиеттер:
1. З.А. Мансуров Некоторые вопросы организации науки // Материалы - Международной конференции «Высокие технологии – залог устойчивого развития». Алматы, 23-24 Май, 2013 – С. 8-12. 2. Гусейнов С. Бакинский вариант // Поиск. – 2013. – 39 (1269). 3. Карпенко М.П. Будущее высшего образования // Инновации в образовании. – 2013. - №8. – С. 5-12.
Dr. Murat ÇEMREK DISCOVERY OF INVENTION: TRANSITION FROM INFORMATION SOCIETY TO SCIENTIFIC COMMUNITIES This paper has two simple arguments: First, as much as we get integrated with the knowledge produced either by others or us, we easily become the members of the scientific communities that were earlier not easily accessible. Through the tremendous rise in the production and consumption of knowledge, to be an expert -signifying the depth and volume of knowledge on anything- comes first in the list of identities that make us before religion, sect, ethnicity and gender. As much as knowledge enlarges the horizons of any society from closed to open one, the individual is empowered to be who s/he is beside traditional bonds, including even family, surrounding him/her. Simply, as the borders of science overpass universities, institutes or think tanks all of us get into the seats of any scientific community. In fact, this is an interactive process between scientists and laymen while scientists want to disseminate their knowledge as much as possible and laymen become students who are eager to learn. Thus, there happens a fruitful cooperation that makes science as “the common good” not in local or national terms but also in global means. So as much as we become students and/or scientist information society is on the way to leave its place to scientific society. Second, last but not least, no revolution does come abruptly and all they are preceded by transition periods that may take a long time but not easy to discern. This fact is both valid with the political revolutions that do not just come on stage overnight or agricultural, industrial and informational revolutions having shifted the previous paradigm of humanity and the course of the human history. Simply, this paper argues, 9
we are in the transition process of leaving the information society to anchor to scientific communities that we have somewhat succeeded in certain contexts. The Age of Discovery preceded by the Renaissance explains my transition process metaphor to comprehend our slight passage from information society to scientific communities. The Age of Discovery Transition: Weltanschauung to Zeitgeist The Age of Discovery from the early 15th century to the mid 19h century is the period when the main premises of our current world has been much or less settled. In fact, the Age of Discovery was neither rootless nor did it come to being suddenly since Europe had already started to bloom with the early Renaissance after a long sleep of “dark ages” dating back to the end of Rome. In such a context, Europe was in severe need of realizing itself following its stuck situation with the fall of Constantinople in 1453 when the European land through trade connections with Asia disengaged. This, in return, led Europeans to seek new trade routes towards east by sea. Thus, firstly the Portuguese and Spanish long-distance maritime exploration has come into picture for the alternative trade paths of spices and valuable metals such as gold and silver. Especially these adventurous Iberian pioneers not only discovered cheaper transportation routes to the already known old continents of Africa and Asia but also found the new continents of the Americas, Oceania and later Antarctica. Earlier there were just foggy or shadowy myths about the existence of these lands motivating the desire of at least some people to learn more about the only planet where they reside. As the new continents have become part of the human knowledge the discoverers had grasped the right to name not only these new continents but also determine if their earlier settlers are human or not. In fact, this has been the essential power of knowledge serving to its masters. Thus, the Age of Discovery not only prompted the rise of European nation states, so the nationalism, but also the European overseas expansion resulting with the colonial empires, so the imperialism. This, in return, shaped the global mapping with a new Weltanschauung of enabling the distant civilizations to salute each other, which would become the Zeitgeist of our era under the shaggy banner of globalization. The English proverb saying, “Necessity is the mother of invention” attracts our attention regarding its importance as the driving force not only behind inventions but also discoveries. At the present writing, beside the ones what we notice at Google Earth there seems nothing to discover in our planet. Moreover, we are full of reading news heralding either a new invention or an innovation of recent invention in the dailies or websites. One could easily label our era of never ending invention in which I do not basically mean the invention of tangible goods coming mostly through technological advancement but our cultural aura changing with these technological goods. As much as technology replaces “blood” of human, it also shapes not only our environment but also our souls as we all become “technology-dependent disabled” once Einstein has warned us about it. Just to ease your imagination, do you remember or envision how the life was without smart or not mobile phones? What I mean is not these technological gadgets make our society information society but the culture we develop and practice through these devices make us the members of the information society. One step further from information society is scientific one and while constructing the scientific society at the last instance firstly we build up our small scientific communities. The more information we gather just increases our thirst for more of it and it also fuels our suspicion to reach reliable knowledge. That is why we spend more time to verify what we learn than the time for learning. Fritz Machlup asserted that the "knowledge industry represented 29% of the US gross national product" as the evidence for the beginning of the Information Age in his monumental piece The Production and Distribution of Knowledge in the United States in 1962 (University of Princeton Press). Machlup outlined knowledge as a commodity magnitude of which is measurable through its the production and distribution within a modern economy. He also identified intellectual knowledge in his division of three classes (with instrumental and pastime) and five types of knowledge (with practical, pastime, spiritual or religious knowledge, unwanted knowledge, accidentally acquired and aimlessly retained). Thus one can trace the roots of the information society back to late 1960s. Thus, in this paper, I argue that we surpassed the limits of information and its age, while the age of knowledge is rising incrementally as the intellectual property and the meaning of intellectual knowledge surround us. This is not only related that the share of information sector among all other sectors is increasing but we all 10
become editors as we find ourselves among the abundant information and disinformation showered from all sides, not simply free internet websites, social media but libraries and conventional media. Science is essentially refining the data, datasets and change into information and produce knowledge through editing and refining. This is not just a duty of scientists “to make science” but also we are all taught this scientific methodology in this way starting with the education at home to be continued under the compulsory education provided in schools. Although the official education surrounds us with the state propaganda, schools are the educational units where we also learn to question the official knowledge and its practicality with the real world. Thus, we all become scientist benefitting how to edit and refine since editing and refining are essential to knowledge production and its consumption. In fact knowledge is consumed as interim good to produce a far advanced knowledge. As life is essentially process of continuous learning and governments motivate its citizens for lifelong long learning, in every minute of our lives we endlessly as act scientists in which we question what we have learnt. You may recall from your own memoirs when you compare your knowledge from home and school question your teacher or your family when your learning contradicts. In this context, to be scientist is no more a job but an identity coming before all identities. Every revolution creates such legitimacy that the world before itself was just full of misery and as much as we adhere to this revolution we are on the eve of the golden age for the whole humanity. In fact revolution receives its legitimacy not from this fairytale ideological discourse but from its success vis-à-vis either Ancien Régime and/or counter revolutionaries. Moreover, the revolutions provide identities to their followers crystallized after their realization. Thus, no one can deny that information revolution has donated us with the identity of homo informaticus even our identity cards are just a good example of its microchips as well our social security card numbers more important than our names or birthplaces. One may find my argument exaggerating but if we keep in mind that time difference between revolutions is getting less and less we could understand that we are in the transition from information age to the scientific one. Beside many examples to prove my argument, the number of PhD students, the rising number of PhD fields and lengthening years of education just could verify my argument. Another point I like to underline is that societies become more open as there is more accessible information for the individuals. Then, there remains no symbolic meaning of anything as everything is clearly clarified. Thus, symbols become comprehensible for everyone as symbols of the alphabet for the literati. Taking human history as a land of time we discover in fact what we really invent. Basically invention is simply a craftsmanship or something very artisan or artistic indeed. We use raw or interim materials during invention process and we do not invent the raw materials since we discover them for convenient usage for our invention. Invention is also a process of refining as we refine oil into fuel oil, diesel or 98-octane gasoline. My aim is not to belittle but simplify the process of invention. All the invented goods or services are the pioneers or protomodels of their genre and open path for further knowledge to be produced and welcome innovations. Conclusion Consequently, Information Revolution before the Scientific Revolution is the equivalent of the Age of Discovery before the Industrial Revolution Thus, we are in the transition process which has roots not only in the Age of Discovery, Renaissance, Industrial Revolution, Information Revolution but also more than the combination of all these remarkable changes including yesterday and the minute before in the history of human. It was 1939 when John Desmond Bernal has presented the term "scientific and technical revolution" in his book The Social Function of Science (London, Faber and Faber, 2010) but it is exactly today what he meant really. In short, as science becomes identity of us thus whatever community we develop it 11
becomes a scientific community from family to nation. So human not invents himself through science but discovers his inventions including himself. Кенжалин Ж., «Қазақ газеттері» ЖШС-нің Бас директорыРедакторлар кеңесінің төрағасы, саяси ғ. к. ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІНІҢ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЖАРИЯЛАУДАҒЫ ОРНЫ Сәкен Сейфуллин өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдары, дәлірек айтсақ, 1922-1925 жылдар арасында Қазақ АКСР-і Халық Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы болды. Онда ел астанасы Орынбор еді. Осы тұста оның қолымен мемлекет тағдырына қатысты қыруар құжаттардың тұсауы кесіліп, жүзеге асып жатты. Сол кездері өзінің болмысына біртабан жақын баспасөз, руханият, мәдениет, әдебиет мәселелеріне де ол айрықша назар аударып отырды. Мәселен, республика Халкомкеңесінің 1923 жылы 22 тамызда өткен төралқа мәжілісінде «Қызыл Қазақстан» және «Советская Киргизия» журналдарының баспаханалық шығындары үшін қыруар қаржы бөлдіріп, оны Қаржы министрлігінің мүлтіксіз жүзеге асыруын талап еткен [1]. Төралқаның 1924 жылы 2 қазанда болған мәжілісінде 1924-1925 жылдарғы республика бойынша радио хабарларын таратуға бөлінген қаржыны олқысынып, оған қосымша қазынадан алтынмен шаққандағы 9020 сом 45 тиын бөлдірген [2]. 1926 жылы Қазақ Өлкелік Комитетінің баспасөз бөлімінің меңгерушісі әрі «Еңбекші қазақ» газетінің редакторы болып тұрған кезінде Тұрар Рысқұлов Қызылордадағы баспасөз күніне арналған салтанатты мәжілісте баяндама жасады [3]. Жиылыс қаладағы іскерлік клубында өткен еді. Баяндама кейін «Советская степь» газетінің 17 мамыр күнгі нөмірінде жарияланды. Баяндамада Қазақстанның мәдени-экономикалық тұралауының басты себебі патшалық Ресейдің ұлт аймақтарын бұғаулап ұстауынан, езіп жаншуынан деп атап көрсетілді. Бұдан соң ол артта қалған халық шаруашылығын қалай өркендетеміз деген сауалға жауап іздеді. Өлкені өркенді іске бастаушының бірі – баспасөз деп білді. Ол Қазақстан баспасөзінің дәл сол кезеңіндегі тұрпатына талдау жасап, оны ұлт руханиятын дамытудың қайнар көзі деп есептеді. Мұнан соң Рысқұлов соқырға таяқ ұстатқандай етіп, атқамінерлердің алдына нақты міндеттер қойды. Газеттердің таралымы, оның тілі, ұлт мәселесін жазудағы міндеттер, қазақ зиялыларының ауытқушылығы, газет сапасы, салалық басылымдардың жай-күйі, т.б. секілді жоталы тақырыптар бір қарағанда күнделікті күйбеңнің қосақарасында айтыла беретін әңгіме сияқты көрінгенімен сол кезеңнің ең өзекті мәселесі деп бағаланды. Т.Рысқұловтың осынау бағдарламалық мақаласы қазақ баспасөзін дамытуға соны серпін бергені сөзсіз еді. Ашығын айтайық, қоғам, мемлекет қайраткерінің сөзіндегі біз санамалап отырған ой-орамдары әлі күнге дейін өзінің актуальдылығын жоя қоймағандығына көз жеткізу қиын емес. Біз бұл мысалдардан халқымыздың қос перзентінің мемлекеттік қызметте жүріп, қазақ баспасөзіне, ұлт руханиятының алтын діңгегі болып саналатын газет-журнал ісіне қаншалықты назар аударып, жанашырлық танытқанын байқаймыз. Сәкен мен Тұрар дәстүрі одан соң жалғасын таппады десек, күпірлік болар. Темірбек Жүргенов пен Ілияс Омаровтың, бертін Өзбекәлі Жәнібековтың сан-сапырлыс мемлекеттік қызмет ортасында жүріп, баспасөз шаруасына келгенде өзге дүниенің бәрін жиыстырып қойып, журналистер жағдайымен білек сыбана айналысқаны ойлы оқырман жадында. 12
Дегенмен, қазақ баспасөзі тарихында оның тағдыры қақпақылға түскен шағы да аз болған жоқ. Кеңестік моноидеология тұсында қазақ басылымдары орыс газеттерінің аудармасы деңгейінде шықса да жарап жатыр деген пиғыл болған. Жұмабек Тәшенов секілді біртуар азаматтар басын бәйгеге тіге отырып, осы жойқын шабуылға тойтарыс бергені де ақиқат. Қысқасы, жоғарыда біз есімдерін ауызға алған тұлғалардың табандылығы, осы тұрпаттас әріптес аға ұрпақ өкілдерінің қазақ журналистикасын дамытудағы еңбегі әрдайым әспеттеуге, ардақтауға лайық! Осы дәстүрдің Қазақ Елінің жаңа дәуірі басталған шақта да жалғасын тауып келе жатқаны рас. Демек, ағалар дәстүріне адалдық – қазақ баспасөзінің бүгінгі қайраткерлерінің бойтұмарындай болғандай қасиет деп білеміз. Әрине, ізденіс үрдесінде тақтайдай жолдың болмасы тағы бар. Бір сүрінесің, еңсеңді көтеріп қайта ұмтыласың. О да табиғи заңдылық. Ұлт руханиятына қызмет етуге келгенде тарихи кезеңдердің тағдырлы шешімдеріне төрелік айтар тұста, бүгінгімізді байыптап, ертеңімізді електен өткізер сәтте қазақ журналистикасы лайым биіктен көрінді. Қысқасы, ұлт намысына қатысты қай-қай мәселеде де қазақ баспасөзі бұғып қалған жағдайы жоқ. Осы өлшеммен қарағанда, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының корреспондент – мүшесі, философия ғылымдарының докторы, профессор Р.Б.Әбсаттаров атап көрсеткеніндей, ұлттық ақпарат құралдарына ешкімнің өкпе - назы болмас деп ойлаймыз. Әсіресе, ол қоғамдық санаға сілкініс әкелген демократиялық дүмпу кезеңдерінде, жариялылық мінбері сартап идеологияның пердесін сыпырған жылдарында шын мәнінде қалың бұқараның үнжариясына айналды [4]. Ал тұтастай алғанда, Қазақстан өзінің Тәуелсіздігін жариялағаннан бергі жиырма жылдан аса уақыт ішінде де ел ақпарат құралдарының тағдыр-талайына байланысты сан түрлі шешімдер қабылданып, оның өркендей беруіне тиісті жағдайлар жасалды. Рас, санаға сілкініс әкелген демократиялық дүмпу ұлт бұқаралық ақпарат құралдары саласына да өз ықпалын тигізді. Меншік формасының өзгеруі тәуелсіз басылымдардың тұсауын кесті. Нарықтық қатынастың талабына ілескендері көшін түзеді, ал енді біреулері бір, екі нөмірден соң жабылып жатты. Кейін бұл үйреншікті құбылысқа айналды. Ал, бірақ, осы жылдары қазақ баспасөзі өзінің тарихи миссиясын толықтай атқара білді деп есептейміз. Дүние - дүрмек. Ол бір орында шегенделіп қалмайды. Олай болса, жеткен жетістігіміз осынау екен деп, болдым - толдыммен уақыт өткізу жараспас шаруа. Кешегі бүгінгіге өлшем бола алмасы тағы анық. Сондықтан, бүгінгі талап тұрғысында не істелмек, жеткен жетістігімізге тоқмейілсіп отыра береміз бе, әлде басқаша қайран қыламыз ба деген сауал әр қаламгердің көкейінде жүргені анық. Әңгіме осы тұрғыдан өрбігенде үстіміздегі жылы ақпан айында билік өкілдері және республикалық бұқаралық ақпарат басшыларының қатысуымен өткен мәслихаттан түйер ой көп болды деп айтуға болады. Күні бүгінге дейін республика ақпарат кеңестігінің жай-жапсарына қатысты үлкендікішілі жиындарда, мерзімді басылымдар беттерінде әңгіме өзегіне айналып отырған осынау мәжілісте республикамыздың Мемлекеттік хатшысы Марат Тәжин, «Нұр Отан» ХДП Төрағасының бірінші орынбасары Бауыржан Байбек, Мәдениет және ақпарат министрі Мұхтар Құл-Мұхаммед қазақстандық БАҚ саласындағы толғаулы мәселелер туралы ойларын ортаға салған еді. «Біз мемлекеттік БАҚ-тардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселесін әрқашанда естен шығармауымыз керек,- деп атап көрсетті. М.Тәжин - Мемлекеттік медиа дегеніміздің өзін нарықтық индустрияның құрылуы әрі айырылмас бөлшегі деп қарастырып, оны жүргізуде экономикалық тиімділікті басшылыққа алуды саналарға сіңіруді бастаған жөн» . Бұдан туатын қорытынды «Қазақстан -2050» стратегиясын басшылыққа ала отырып жүргізілетін жұмыста алашапқандыққа жол бермеу, ұраншылдықтан ада болу, есесіне қарапайым оқырманның жүрегіне жол табатын, оны ойландырған мәселеге жауап беретін мақалалар ұйымдастыру қажет. БАҚ шын мәнінде миллиондардың сөз алатын мінбері, ой 13
бөлісер сырласу клубы болуы тиіс. Әсіре белсенділік стратегияның мәні мен мағынасын ашып көрсетудің орнына қарапайым оқырманның кері реакциясын туғызуы мүмкін. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: жалпыға ортақ еңбек қоғамына қарай жиырма қадам» мақаласы редакциялар ұжымының іс-қимылына жаңа серпін бергені сөзсіз. Мақаладағы 18-тапсырмада айтылған отандық БАҚ-тарды жаңғырту бағдарламасына сәйкес Серіктестікке қарасты газеттер мен журналдар 2013-2016 жылдар аралығында жаңа сапалық дәрежеге шығуды жоспарлап отыр. Кәсіпорынды модернизациялау жоспары бойынша барлық негізгі құрал-жабдықтар толық жаңартылады; Қазіргі заманғы ақпараттық технологияларды пайдалана отырып, ақпаратты жеделдете жеткізудің жаңа заманауи дәрежесіне көтерілу көзделеді; Серіктестіктің журналдарды, басқа да өнімдерді басып шығару үшін мини-баспаханасын құру қолға алынбақ; Баспа өнімдерінің электронды нұсқасын жетілдіре отырып, Қазақстан аумағында ғана емес, жаһандық ақпараттық кеңістікке жету жөніндегі жұмыстар жүргізіледі; «Қазақ газеттері» ЖШС-не қарасты басылымдарда жарияланған материалдардың қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде таралуы, араб және латын қаріптеріне көшірілуі жүзеге асырыла бастайды; Ол медиа – холдинг жанынан құрылған Web –сайт қызметі арқылы орындалады. Еліміз бойынша «Қазақ газеттері» ЖШС-нің: Шығыста – Өскеменде, Батыста – Ақтөбеде, Оңтүстікте – Шымкентте, Орталық және солтүстік облыстарда – Астана қалаларында төрт аймақтық өкілдіктері ашылады. «Қазақ газеттері» ЖШС-не қарасты әрбір басылымның мазмұнды да сапалы шығуы, оның өнім өтімділігін жетілдіру мәселесі күнбе-күнгі назарымызда. Осы тұрғыдан келгенде олардың менеджменті мен маркетингін бүгінгі уақыт талабына сай құру ұдайы ізденісті қажет етпек. Себебі, саясаттанушы ғалым Н.Сейсенованың атап көрсеткеніндей, «Саяси жаңғыртудың табыстылығы мен нәтижелілігі көп дәрежеде экономикалық салада көрініс береді... Адал бәсекелестік, жеке бастаманың көрініс беруі, серіктесті сыйлау – нарықтық экономиканың осы және басқа да басымдықтары қоғамды демократияландыруға мүмкіндік жасайды» [5]. Әрбір газет пен журналдың нөмір сайынғы жоспарлануынан бастап оның оқырман қолына жеткенге дейінгі аралықтағы циклы бір сәтте қаперден қалмауы қажет. Осының бәрін үйлестіріп отыратын Серіктестік жанынан қоғамдық негізде Бас редакторлар Кеңесі құрылды. Кеңес өзінің әрбір мәжілісінде Серіктестік өміріндегі ең өзекті мәселелерге назар аударып, оның шешімін табуына мүдделілік танытады. Сондықтан болуы керек Бас редакторлар Кеңесінің ұйғарымымен әрбір басылымның оның маркетингіне әсер ететін жеке жобалар жүзеге аса бастады. Айталық, «Ана тілі» газетінің «Ана тілінің аруы» - «Жігіттің сұлтаны», «Экономика» газетінің Банк академиясымен бірлескен «Капитал-Қаражат», «Үркер» журналының «Үркер-Үміт», «Ақиқат» журналының «Келелі кеңес», «Мысль» журналының «Еркін мінбер» деп аталатын дөңгелек үстел басындағы сұхбаттар жобалары, «Ұйғыр авази» газетінің «Көшпелі редакция мінбері» жобалары қазірдің өзінде газет жанашырларының көзайымына айналып қалды. Профессор Т.Әуелғазина атап көрсеткеніндей, әрбір азаматтың оқу-тоқуды игеруі үшін, саяси білімді тәжірибеде жүзеге асырып пайдалануы үшін саяси әлеуметтенудің маңызы зор[6]. Біз мақаламыздың басында, мәселен, Тұрар Рысқұловтың баспасөз мәселесіне арналған мақаласына сілтеме жасап, ең түйінді шаруаның бірі ел ішінде газет-журнал тарату ісіне айырықша назар аударғанына тоқталған едік. Осы «жыр» содан бері ғасырға жуық уақыт өтсе де әлі күн тәртібінен түспей келеді. Соның нақты мысалы мемлекет, қоғам қайраткері, Мәжіліс депутаты Қуаныш Сұлтанов Парламент мәжілісінде қазақ басылымдарынының бөлшек саудада шетқақпай көріп отырғанын ашық айтып, үкіметке сауал жолдады. Депутат мәселені дұрыс көтеріп отыр. Осы шетін шаруа қазақтілді БАҚ басшылары арасында айтыла-айтыла әбден жауыр 14
болған мәселе. «ҚазПресс» пен «Қазпошта» секілді алпауыттардың маңына жуй алмай жүрген қазақ басылымдарының ендігі сағалап отырғаны Астанадағы «Алты Алаш» дүңгіршіктері еді. Амал қанша, «Алты Алашқа» бәсекелестер енді оны қысымға алып жатқан жағдайы бар. Осыған араша түсіп, қазақ басылымдары қаншама өтініш хат жазды, мақала жариялады, бірақ «Алты Алаштың» басынан бұлт сейілген жоқ. Бірде электриктер, бірде салық органдары, бірде санэпидстанция т.б. толып жатқан тексерушілер дүңгіршікке жұмыс істетпей әлек. Ал дүңгіршіктер иесі Мейрамгүл Рахымбаеваның әділдік іздеп ашпаған есігі жоқ. Енді осы арпалыстың қай уақытқа дейін созылары беймәлім... Міне, осының бәрі өз өнімін өткізе алмай жүрген журналистің жүйкесіне тимейді деп кім айтады? Әдебиеттер: 1. Абсеметов М., Сакен Сейфуллин. Председатель Совета Народных Комиссаров. Астана, Рух – пресс. 2006. С.308. 2. Абсеметов М., Сакен Сейфуллин. Председатель Совета Народных Комиссаров. Астана, Рух – пресс. 2006. С.370. 3. Рыскулов Т. Избранные труды. Алма –Ата. Казахстан. 1984. С.127. 4. Әбсаттаров Р.Б. Саясаттану негіздері.Екі томдық. 2-т. Алматы. Қарасай. 2011, 310б. 5. Сейсенова Н.Б. Қазақстан Республикасында мемлекеттің егемендігі мен тәуелсіздігін нығайту жағдайында саяси жаңғыртудың қалыптасуы. //Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршысы №2 (38), 2012 ж, 50-51б.б. 6. Ауелгазина Т. «Национальное воспитание в системе социолизации личности»// Вестник КазНПУ им. Абая №2(38) 2012, С.69.
Шыңғысова Н.Т., әл-Фараби атындағы ҚазҰУ,
ф.ғ.д.,профессор ӨҢІРЛІК БАҚ-ҚА ЖУРНАЛИСТ ДАЯРЛАУ – АСА МАҢЫЗДЫ Бай тәжірибелік және теориялық мұрасы бар журналистика жеке ғылым ретінде дамуы тиіс. Ара-тұра «Журналистика ғылым емес, журналистік кәсіпке 3-4 айда үйретуге болады» деген пікірлер кездесіп қалады. Осындай пікірлерге тосқауыл қоюымыз керек. Журналистика саласы бойынша докторантура мен магистратураға гранттар көп бөлінуі керек. Медиабілім беру аса маңызды. Себебі, маман даярлауда кемшіліктер болса, ол журналистердің кәсіби тұрғыдан тұралауына әкеліп соғады. Қазіргі таңда жоғары оқу орнын бітірген журналист мамандарының өңірлік басылымдарға (әсіресе аудандық) бармауы – өзекті мәселе болып отыр. Осы орайда студенттер арасында жүргізілген сауалнаманың нәтижесі төмендегідей (сауалнаманың мақсатты аудиториясын 2, 4 курс студенттері құрады): «Оқу орнын бітірген соң, аудандық газетке барар ма едіңіз?» деген сауалымызға респонденттердің 48 пайызы «Егер жағдай жасалса, барамын» деген жауап берсе, 42 пайызы «бармаймын» деп кесіп айтқан, 10 пайызы ойланатынын білдірген. Облыстық газеттердің кемшілігіне студенттер «жастарға арналмаған» (31%), «тым ресми» (53%), «әрі тым ресми, әрі жастарға арналмаған» (4%) деген баға берген, 4 пайызы ешқандай кемшілік таппайды, 8 пайызы жауап беруге қиналды. Респонденттердің 27 пайызы облыстық, 54 пайызы тәуелсіз, 18 пайызы өкінішке қарай сары басылымдарды оқиды, 1 пайызы өңірлік газеттердің барлығын оқитындығын айтқан. 15
Өңірлік мерзімді баспасөздің кемшіліктеріне кеңірек тоқталайық. Аудандық газет редакцияларындағы екі-үш журналист ақпарат алу, түрлі жанрда мәтін жазу, жарнама беруші іздеу, кіріс-шығысты есептеумен айналысады. Бүгінде кейбір тәуелсіз газеттердің тілшісі, терушісі, корректоры бір-ақ адам. Кейбір аудандық газеттерде өзге сала мамандары – мектеп мұғалімдері, тарихшылар жұмыс істейді, олар газеттің табиғатын біле бермейді. Университет қабырғасындағы сапалы білімнің қаншалықты маңызды екендігін ескерсек, жергілікті баспасөздің кемшіліктеріне таңдануға болмайды. Өзге сала мамандарының журналистиканың қыры мен сырына бойлай алмасы анық. Газет қызметкерлері өздері жазған дүниелерді қоғам үшін маңызды, оқырманды қызықтырады деп санайды, ақпараттық өнімді ұсынбас бұрын, аудиторияның қажеттілігін зерттеудің маңызын, оқырмандардың талап-тілегін ескермейді. Көптеген аудандық газеттердің сапасының төмендігі осыған байланысты. Аудандық газет редакциясында қатаң тәртіп, жүйелі жұмыс кестесі қалыптасуы керек, онсыз қызметкерлердің арасындағы түсініспеушілік, жаңа ақпараттың назардан тыс қалуы, ұсақ-түйек оқиғаның қозғалуы, газет материалдарының бірсарындылығы етек алады, оқырман газетті оқымай-ақ, онда не жазылатынын біледі, газетке қызығушылығын жоғалтады. Бұған журналист те, оқырман да үйреніп алады, тілі мен стилінің деңгейі төмен газеттер осылайша шыға береді. Өңірлік тілшілер фонетикалық, лексикалық, синтаксистік тіл білімі салаларын, диалект сөздердің әдеби баламаларын, идиома, фразаларды сауатты қолдануы, тіл көркемдігіне, тақырып пен мәтіннің үндестігіне баса назар аударуы қажет. Бұл газеттерде фразеологизмнің құрамына қосымша элемент қосу, лексикалық өзгерістер енгізу жиі кездеседі. Кейбір газеттер аллегория, эпитет, перифраздарды орынсыз қолданады. Баспасөз тілін сөз мәдениеті тұрғысынан зерделей келіп, өңірлік газеттердегі ұлттық тіл нормасынан ауытқушылықтың баспасөздің қазіргі кезеңдегі дамуына кері әсер ететінін айтуға болады. Бүгінгі өңірлік газет менеджерлері экономиканы, шығармашылық және техникалық үдерістерді тиімді басқарудың тетіктерін меңгеруі тиіс. Өңірлік газеттерде медианарықты, аудиторияны, қоғамдық пікірді зерттейтін маркетинг, қоғаммен байланыс бөлімдері де, мамандары да жоқ. Аудиторияның пікірін тек хат арқылы, ара-тұра ұйымдастырылатын кездесулер арқылы зерттеу жеткіліксіз. Аудиторияның сұранысын сезіну, жас ерекшеліктерін ескеріп, тақырыпты дұрыс таңдау, қол жетімді болу, пайдалы ақпаратты түсінікті етіп беру, яғни журналистің өздік маркетингі де кәсіби деңгейдің артуына елеулі ықпал етеді. Әр газеттің өзінің дәстүрі, әр редактордың ұжымды басқару стилі болады. Ол оның кәсіби және өмірлік тәжірибесіне, ұжым мүшелерінің жеке мінез-құлық ерекшеліктерін, өмір сүру салтын, жағдайын, әлеуметтік мүдделерін білу деңгейіне байланысты. Дегенмен бас редактор, газет және оның резервтері туралы терең ойлап, әлеуметтік мәселелерді шешуге, инновациялық мүмкіндіктерді пайдалана отырып, газеттің материалдық-техникалық базасын нығайтуға, сапалық жарияланымдарды көбейтуге ынталы болған жағдайда ғана басылым тоқырауға түспей, қарқынды дамиды, бәсекеге қабілетті болады. «Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев: «Ұлттық идея дегеніміз – әдебиет, мәдениет, білім, экономика, индустрия сынды барлық салаларда бәсекеге қабілетті болу» - деген еді. Өңірлік газеттер коммуникациялық инфрақұрылымды дамыта отырып, бәсекеге қабілеттілік танытуы тиіс. Газет жетекшілері басқарудың жаңа нарықтық әдіс-тәсілдерін меңгеріп, кәсіби менеджментті жолға қоюы, журналиске шабыт бітіріп, қанаттандыратын мотивацияны жүзеге асыруы керек. Менеджменттегі ең басты құндылық – адам ресурсы болып табылады. Басшылық тарапынан ынталандырудың журналист шығармашылығына игі әсері зор. Көңіл-күйі, әлеуметтік жағдайы орнықты, әріптестерімен жылы қарым-қатынаста болған журналистің қызметі де өнімді болады, ол жалпы редакция қызметінің тиімділігіне әкеледі. 16
Аудандық газеттерге тән ортақ кемшіліктер ретінде оқырмандармен тиімді коммуникация орнатпауын, салмақты, сараптамалық материалдардың аздығын, өзге басылымдар мен интернеттен алынған ақпарат көздеріне сілтеме жасалмауын, материалдарды мазмұнды етіп, түрлендіріп беруде ізденістердің жоқтығын, жарияланымдарда орфографиялық, грамматикалық қателердің көп кездесуін айтамыз. Осындай кемшіліктерді болдырмас үшін жоғары оқу орындарының журналистика факультеттері мен өңірлік баспасөз редакцияларының арасында тығыз байланыс орнату, бір баспа табақпен шығатын аудандық газеттердің көлемін ұлғайту қажет. Аудандық газет журналистері кәсіби біліктілігін көтеріп, шығармашылық талантын жетілдіруі, ақпарат берудің тың әдістерін іздеуі, кәсіби этиканы сақтауы, бастамашыл, жаңашыл болуы, аудиторияны зерттеу әдістерін меңгеруі, әлеуметтік жауапкершілікті сезінуі керек. Қазіргі таңдағы ақпараттық нарықтағы бәсекенің өсуі, интернеттің қарқынды дамуы өңірлік мерзімді баспасөздің коммуникативтік стратегиясын нақтылауды қажет етеді. Аудандық газет редакторларының алдында да бірқатар міндеттер тұр, олар: 1. Жоспарлау, тың идеялар табу, жарнама беруші, газетті таратушылармен байланысты міндеттерді редакция қызметкерлерінің қабілетіне қарай жүктеу; 2. Корпоративтік мәдениетті қалыптастыру; 3. Газеттің тілі мен стиліне көңіл бөліп, орфографиялық, грамматикалық қателерге жол бермеу; 4. Журналистерді ынталандырып, еркін шығармашылығына жағдай жасау; 5. Жаһандану үрдісінен қалмай, БАҚ менеджменті мен маркетингі саласындағы жаңа жетістіктерді меңгеру; 6. Оқырмандардың қажеттілігін ескеріп, тығыз байланыс орнату; 7. Газеттегі бірсарындылықтан арылу; 8. Газеттің безендірілуі мен суреттің сапасын жақсарту; 9. Журналист мамандарды сапалы іріктеу. Өңірлік мерзімді баспасөздің аталған кемшіліктерін жойып, болдырмас үшін өңірлік БАҚ-қа кадр даярлау мәселесін жолға қоюымыз керек. Журналистика факультетінде университет бітірген түлектерді өңірлерге жолдамамен жіберу дәстүрі болған. Осы үрдісті қайта жандандырып, университет қабырғасында төрт жыл сапалы білім алған түлектерді аудандық, облыстық газеттерге жіберу қажет. Сонда жоғарыда аталған кемшіліктерді жоюға мүмкіндік болады. Жаңалыққа бейім, тың идеялы жастар өңірлік журналистиканы жаңа белеске көтерер еді. Сонымен қатар, өңірлік журналистерге арналған семинарларды жиі ұйымдастырып, жаңа медиа технологиялары туралы ақыл-кеңестер беру керек
Сұлтанбаева Г.С., Сұлтанбаева Э.С., әл-Фараби атындағы ҚазҰУ саяси ғылымдарының докторы, профессор ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖӘНЕ ҚАЗАҚ РЕНЕССАНСЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Интеллектуал қоғамына көш түзелді. Бағыт – анық, бағдар – нақ. Қоғамда интеллектуалды әлеуетті құрайтын, жасартатын, жаңғыртатын серпіліс бар. Тек соны жеріне жеткізе орындауға мүмкіндік беретін қоғам мен адам арасында сенімге құрылған жауапкершілікті сезінетін қоғамдық пікір қалыптастыру, ғылыми орта қалыптастыру, бұқаралық мүддеге айналдыру – бағдарымыз. Билік тарапынан талап та, ақпараттық саясат та – бір. Қазақстанның әлемнің дамыған елдері қатарынан орын алуы. Бұл – оңай міндеттерден тұрмайды. Дегенмен қоғамды ізгі де игі ниеттен, парасатты да пайымды ойдан, сенімді де серпінді мақсат-мүдделі адамдар ғана өрге тартады. 17
Осы орайда қоғамдық ой мен бұқаралық іске түрткі болатын, қоғамдық пікірді қалыптастыратын қоғамдық ілім қажет. Ол ілім неден тұрады? Әлемдік деңгейде ой айтып, сөз қозғайтын көрнекті ғалымдар сол ілімді ғылыми жетістіктер мен мәдени-рухани құндылықтардан тұрады дейді. Білім мен ғылым: міне, адам өркениетінің мәңгі диалогиясы. Білім мен ғылым интеллектуалды қоғам қалыптасуының басты факторлары ретінде де ерекше мәнге ие. Осынау қоғамдық ілімнің бізге берері қандай? Біз қандай құндылық-тарды таңдауымыз керек? Таңдау мүмкіндігі болуы үшін де қандай құндылықтарды қалыптастыру керекпіз деген мәселелерге жауап іздеу. Әрине, интеллектуалды қоғам құру бір күннің шаруасы емес. Және де біз өмір сүріп отырған қоғам интеллектуалды қоғамға бет бұрды. Шын мәнінде, интеллектуалды қоғамда саяси-экономикалық, әлеуметтік, өндірістік, инновациялық салалардың барлық тетіктерін интеллектісі жоғары, ізгі адам еңбегімен үлес қосады. Еңбек адамы – білім адамы. Сондықтан да қоғам үшін адам басты капитал саналады. Интеллектуалды ұлт құру – еліміздің интеллектуалды әлеуетінің артуының кепілі. Қазақстан қоғамының саяси-әлеуметтік, экономикалық-инновациялық дамуының кілті еліміздің рухани түлеуі мен жаңғырылуында. Интеллектуалдық қоғам жолында дамып келе жатқан Қазақстанда аталып отырған мәселелер бізге жаңаша міндеттер жүктеуде. Қазақстанға ұлтымыздың әлеуетін оятуға және жүзеге асыруға жағдай жасайтын интеллектуалды құбылыс қажеттігі осыдан үш жыл билік тарапынан бұрын атала бастады. Және ол аяқсыз қалмастан мемлекеттік саясаттың басты векторына айналады деген үміт бар. Сондықтан да жалпыадамзаттық ізгілікке, ұлттық құндылықтарға негізделген руханиятты қоғам құру әрбіріміздің міндетіміз. Интеллектуалдық қоғам қалыптасуының басты ядросы – адам капиталы. Ұлттың интеллектуалдық капиталы мен халықтың менталдық капиталының дамуы еліміздегі азаматтардың аталған мәселелерге жаңа көзқараста «қоғамдық санасының» қалыптасуын күн тәртібіне қойды. Қазақстандағы интеллектуалдық қорлардың басты көрсеткіші ретінде білім мен ғылым дамуына ықпал етерлік факторларды, рухани-мәдени құндылықтар мен этикалық нормаларды сақтау, дәріптеу дәстүрге айналуы тиіс. Ұлттың инеллектуалдық әлеуетін арттыруда басты құндылықтар ретінде адам капиталын дамыту басты орында тұруы заңды. Адам – қоғамның басты жемісі. Елімізде «интеллектуалды азамат» қалыптасуы жолында олардың қоғамдық санасына ықпал етерлік гуманитарлық технологиялар кешенді зерттелуі, нәтижелері стратегиялық мақсатта орындалуы тиіс. Қазақстандағы ғылым жаңа технологияның дамуына, атап айтқанда, қоғамның ізгілікті-рухани құндылықтары қалыптасуына негіз боларлық жаңа сала – гуманитарлық технологиялар саласының дамуы қордаланған мәселердің жауабы деп қарастырған жөн. Жаһандық талаптарға сай әлеуметтік-гуманитарлық, қоғамдық-саяси ғылымдардың шоғырлануы нәтижесінде гуманитарлық ғылым мен білімнің осы бағытта дамуы бүгінгі адамзаттың өркениетті құндылықтарды сақтауға, ізгілікті қоғам құруға деген ұмтылысынан. Интеллектуалды қоғам қалыптастыру еліміздегі білім мен ғылым дамуына бағытталған «ҚР Білім беруді дамытудың 2011-2020 жж. арналған мемлекеттік бағдарламасының» әлеуметтік-экономикалық тиімділіктерді қамтамасыз етуге бағытталған шаралардың, «Интеллектуалды ұлт - 2020» бағдарламасының білім беру мен ғылыми әлеуетті арттыруға бағытталған кешенді жобасының орындалуына қажетті гуманитарлық ілім мен құндылықтарға негізделген әдістерді зерттеумен, орындалу құралдарын әзірлеу мен коммуникациялық стратегияларды ұсынумен айқындалып отыр. Қазақстан қоғамында ұлттың интеллектуалдық әлеуетін арттыру мәселесі жоғарыда аталған факторлармен етене жақын. Өйткені көпұлтты да көпдінді елде, егемендігі мен мемлекеттігі қатар қалыптасып отырған Қазақстанда әлемнің алпауыт та алып елдерінің көшіне ілесуде де интеллектуалды ұлт қалыптастыру, интеллектуалды әлеуетті арттыру – стратегиялық міндеттердің қатарында. 18
«Интеллектуалды ұлт – 2020» Ұлттық жобасы аясындағы кешенді бағдарламалардың жүзеге асуын, таяу болашағын айқындау мақсатында жүргізілген жұмыстар бұл бағытта алғашқы зерттеулерден саналады. Қазақстан жағдайында адам капиталы сапасының артуы болашаққа интеллектуалды серпіліс жасаудың алғышарттарына қадам басу қажеттігін айқындайды. Бұл орайда, елімізде Елбасының бастамасымен «Интеллектуалды ұлт - 2020» Ұлттық кешенді бағдарламасының қабылдануын ерекше атаған дұрыс. Қазақстанда еліміздегі ұлт әлеуетін оятуда, дамытуда интеллектуалды революция қажеттігі баса айтылған тарихи құжат интеллектуалды ұлт қалыптасуының іргетасы саналады. Бұл орайда, қазақстандықтардың саяси-мәдени білімінің, интеллектілік өресінің, туған елге деген сүйіспеншілігінің артуы интеллектуалды ұлт қалыптасуына негіз болмақ. Қазақстанның бәсекеге қабілетті мемлекет, ұлт, ел болуында адам капиталы сапасының артуы ұлттық интеллектінің белсенуі, шоғырлануынан бастау алмақ. Қазақстанның интеллектуалды әлеуетінің артуында, интеллектуалды ұлт қалыптасуында ақпараттық-коммуникативтік процестерді талдау, таяу болашағын айқындау, тиімді жүзеге асыру механизмі ретінде бұқараға ақпараттықкоммуникативтік ықпал ету технологияларын әзірлеу қажеттігі күн тәртібіне қойылды. Ұлттық деңгейде аталмыш салада кешенді зерттеулердің жүргізілуі Қазақстанда интеллектуалды ұлт қалыптасуына негіз, бұқаралық ойдың дамуына ықпал етері кәміл. Интеллектуалды әлеуетті арттырудың тиімді механизмдері қарастырылған сараптамалық, ақпараттық, факторлық талдаулар келесі бөлімде қарастырылады. Және де бұл бағыттағы зерттеулердің қоғамның руханитанымдық, ағартушылық тұрғысында дамуына ықпалы ерен. Қазақстанда интеллектуалды ұлт қалыптасуының тарихи кезеңдері, ақпараттық, сараптамалық, талдамалық негізде зерттеліп, жүйеленіп, бұқараға тиімді ықпал етудің ақпараттықкоммуникативтік технологиялары әзірленуін елдің интеллектуалды әлеуеті артуының кепілі ретінде қарастыру қажет. Қазақстанда адам капиталы стратегиялық ресурс болып табылады. Азаматтардың интеллектуалды капиталы қалыптасуының базалық қондырығысы – білім мен ғылым. Интеллектісі жоғары азамат заманауи инфрақұрылымды дамыта, тиімді мемлекеттік аппаратты құра, қолайлы бизнес климатты қамтамасыз ете алады. Сондықтан елімізде саяси ерік пен қоғамдық санасы қалыптасқан әлеуметтік тұлғаны жетілдіруге бағытталған «Елдің интеллектуалды әлеуеті» мемлекеттік бағдарламасы аясында ғылыми зерттеулердің жүргізілуі – болашаққа салынған интеллектуалды капитал деп қарастырған жөн. Интеллекталды қоғам құрудың іргетасы ретінде екі факторды атап өту қажет. Ол білім мен ғылым. Білім мен ғылымды датыму, өркендету – білім қоғамының басты шарттары.
Дамушы елдердің қатарынан оқ бойы озып келе жатқан Қазақстан жағдайында білім қоғамының басты құндылықтарын мемлекеттік саясаттың басты векторы ретінде қарастырылуы – үлкен қадам, оң шешім. Ақпараттық төңкерістің ізін ала ақпараттық қоғамның дүниеге келуі, оның келесі кезеңі – білім қоғамының жаңа қарқында дамуы тек әлемдік және ұлттық экономиканы емес, сондай-ақ адамдар өмірін түбегейлі өзгертті. Адамдардың өмірлік құндылықтарын өзгертті. Сонымен қатар «білім қоғамы» халықаралық ұйымдар, ғылыми және ағарту қауымдастығы, іскери орта мен білімді адамдардың ортасын өзгертті. Қазақстанда білім қоғамы жолында академиялық ортаның қосар үлесі ерекше. Елімізде академиялық білім берудің озық дәстүрі қалыптасты. Жаңашылдық пен жаңалыққа ұмтылған университеттік ізденістердің, зерттеулердің білім қоғамына апаратын көпір деп санауға болады. Білім қоғамдық дамудың маңызды факторына айналды. Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымдарына енетін елдерге енетін дамыған елдер экономиканың ұзақ мерзімді дамуының негізі ақпараттық қоғам жағдайында жаһандық білім базасын қолдау мен кеңейтуге бағытталды. Жаһандану үдерісі осынау үрдістер қарқынын арттырып отыр. Ұлттық экономиканың басымдықтары енді табиғи қорлар мен жұмыс күшімен емес жыл санап бәсекеге қабілеттігі артып отырған білім мен ғылыми инновациялармен өлшенеді. Шындығында, әлемнің озық елдерінде материалдық емес активтерге капитал салымының көлемі, атап айтқанда кәсіби мамандар дарялау, ғылыми зерттеулер, патенттік және лицензиялық қолдау, есептеу жүйелеріне арналған бағдарламалармен қамту негізгі қорларға бағытталған капитал салымына тең, кейде асып түсіп жатады. 19
Өкініштісі, дамушы елдер мен өтпелі экономика кезеңіндегі елдер қатарында әлі де болса ТМД елдері қалып отыр. Әлі де болса бұл елдер ақпараттық қоғамның барлық артықшылықтары мен әлеуетін пайдалана алмауда. Білімді шоғырландыру мен пайдалануда, ғылым мен білім беру ісін инвестициялауда әлемнің түрлі елдеріндегі тұрақты даму мен өмір сүру деңгейі арасында айырмашылықтар көп. Сондықтан экономикасы озық елдер ғылыми зерттеулер мен сапалы мамандар даярлау, ғылым мен білім беру саласын одан әрі дамытып, жаңа байлық көзіне айналдыратын қауымға айналуда. Қазақстанның алдына қойған стратегиялық мақсаттарының бірі де бірегейі осы білім мен ғылым саласын дамыту. Қордаланған мәселенің түйінді жауаптарын Елбасының жастарға, болашақтың тұтқасын ұстайтын жас буын өкілдеріне арнаған дәрісіндегі міндеттерден табуға болады және оларды орындау – бізге сын. Интеллектуалды құндылық ретінде білім мен ғылым дамуына басымдық берілуі оның мәдени мәні мен мазмұнын байыта түседі. Ақпарат пен білім қоғамында мәдени құндылықтар жаңа сипатқа ие болды. Мәдени кеңістік жыл санап әлем елдерінің шекарасын, дәстүрін, тарихын, саясатын, экономикасын өзгертті. Мәдени құндылықтардың шекарадан өтіп, жалпыадамзаттық игілікке айналғаны жаңа ғасырдың – ақпарат ғасырының жемісі ретінде қарастыру керек. Қазақ елінің интеллектуалды әлеуетін арттыруда рухани құндылықтарға арқау болатын фактор – мәдени үндестік. Қазақ мәдениеттану ғылымында диалог, үндестік мәселесі өзекті тақырып, өткір пікіралмасу объектісіне айналып отыр. Көпұлтты да көпдінді зайырлы мемлекет ретінде Қазақстанда мәдени диалог мәселесі бұқаралық коммуникативтік кеңістіктегі көп қозғалатын тақырып. Біздің ел мемлекеттігін құрып отырған, қазақ халқының мәңгілік отанына айналған еуразиялық кеңістікте қазақ мәдениеті мен өркениетінің орын ерекше. Атқарар жүгі, көтерер салмағы да басым. Әлем қақтығыстар мен апаттардан, қатер мен дағдарыстан арылған жоқ. Жаһандық үндеулер адамзатты бейбіт өмірге, рухани келісімге шақыруда. Жаһанданудың әкелген қауіп-қатері әлемдік дағдарыстардың орын алуы, қайталануы. Әлем дағдарыстың шегіне жете қоймады. Дегенмен Қазақстан өз азаматтарына әлеуметтік кепілдік беретін әлеуметтік жаңғырту, еңбек қоғамын құратын жолды бағдарлады. Қазақ философтарының күн тәртібіне шығарып отырған мәселесі еуразиялық біртұтастықта ұлттық идея қалай құралмақ деген сұраққа жауап іздеу. Ол идея өзара ұштасқан, салтанат құрған. Қазақстанда еуразиялық идеясы ұлттық идеяның негізі. Ұлттық идея біз үшін әлеуметтік-саяси өлшемдердің бірлігі. Еуразиялық идея мемлекетаралық ынтымақтастық пен интеграцияны қамтамасыз етуге бағытталған. Ұдттық идея және еуразиялық идея этникалық тұрғыда емес, этносаралық тұрғыда қарастыралады. Біздегі ұлттық идея Қазақстан ұлттарының мемлекет құрушы ұлт – қазақ ұлтымен бірлесуі тұрғысынан қалыптасты. Бұл еуразиялық диалог алаңында барлық ұлттар қатыса алатын, құқықтары тең келетін мультимәдениетті стратагем.
Ең жоғары сана – адамзат өмір сүрген әлем бүгінде өте әлсіз, қорғансыз. Ұлт араздығын, діни қақтығыстарды тудыратын кез-келген ақпараттық өнімнің бұқаралық медиа құралдары, ғаламдық желі арқылы таралуына шектеу қою – адамзат алдында тұрған басты міндет. Мәдени диалогтардың, өркениет ошақтарын құруға қаншалықты көп күш-жігер, төзім мен сенім, уақыт пен кеңістік қажет болса, осының барлығын, керісінше күйрете салу соншалықты оңай, тез әрі жылдам. Біртұтас әлемде осы міндетті ұмытпау маңызды. Әлемге танылған еуразиялық идеясы да, еуразиялық кеңістік платформасы да болашақта осы ұстанымдарға берік болуы тиіс. Сонымен, бүгінгі қазақ қоғамында: білім, ғылым, мәдениет үштағаны интеллектуалды капиталды құрайтын басты факторлар деп атауға болады. Батыс Еуропадан Қиыр Шығысқа, Солтүстік мұзды мұхиттан Орта Азияға дейінгі аралықта орналасқан Еуразия жер кіндігі, өркениеттер ошағы, мәдениеттер тоғысқан мекені ретінде қазақ елін – Жерұйығын рухани мәйек, жасыл желек, алтын орда деп тану қажет. Бұл өткенге, тарихқа оралу емес, керісінше, сол өткен мен өшкенді жаңа мазмұнда, жаңа түрде, заманауи үлгіде жаңғырту, жаңалау. Бүгінгі интеллектуалды елге бой түзеген ұлттық көштің тура, дәл, серпінді серпілісін танытатын құндылықтар өлшемімен өмір сүру, соған қарап бой түзеу, бесікті тербеу – қазақ қоғамына қажет Жібек Жолы.
20
Кәріпбайұлы М. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, журналистика факультеті, ф.ғ.к., аға оқытушы ТЕЛЕАРНА МЕН САХНАЛЫҚ ӨНЕР – ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ЕГІЗ ӨРІС Сахна шебері өз боламасынан шығып, өзгенің образына кіретін тұлға. Психологиялық құбылыс харакетімен қоғамдық тарихи ұсқындардың мәдени қойылымын тұтастандыратын, санамен қабылдап, іс-қимылымен суреттейтін жан. Театрда ажырамас екі цикл бар. Оның бірі көрермен болса, екіншісі – актер. Ол залда отырғандарға физиологиялық ықпал жасайды. Санасын қозғап сезіміне түрткі болады. Бұл театрдың қоғамдылығы, мәдени қарым –қатынастылығы. Осы тұрғысында Ілияс Жансүгіров «Театр еңбектің көркі,... театр көңіл көтерудің ғана емес, мәдени ошақ» - деген сөзінің бүгінгі күнде де маңызы зор екендігі айқындала түседі. Яғни,сақыналық қойылым адам ағзасының биологиялық зейінін аудартады. Бұған студиялық шығарылымдағы хабар жүргізушісінің «имиджілігін» жақындастырып көрейік. Сахна актерінің мінездеу мен кейіпкерлеу қабілеті басым түсіп жатса, телехабарда жүргізушінің психологиялық жинақтауы аңғарылады. Демек, актер бір адамның мінез - құлық қимылын сахналап, сол арқылы әлеуметтік көзқарас тудырса, телеэфирлік журналист студия қонақтарының әрбірімен сауалдасып, қоғамдық ыңғайға келтіреді, сөйтіп миллиондармен жүздесіп, пікір қалыптастырады. Әр адамның, әрқилы мінездің әупірімен салмақпен қабылдайды. Ал театрда керісінше актер көрермен жұртшылыққа қабылдатады. Ойымызды Александр Адабшьянның «театр мен киноның айырмашылығы – сіз театрда көресіз, ал кинода сізге көрсетеді» деген сөзімен нақтылай аламыз. Сахна қойылымы өзіңді тану деңгейіңді көтеріп, мәдени тәрбиелілікке жетелесе, телехабарда жүргізушінің тақырыбы мен тапқырлық бейімі, сөйлеу шешендігі мен қатынас шеберлігі кәсіби икемділігімен танылады. Алайда екеуінің де мақсаты біреу – ол көрермен көңілін сергітіп, қанағат - рахметін алу. Бұл ұланғайыр шығармашылық еңбектің жеңісі. Ал жемісін екі жақ бірдей татады. Сахна актерының кейіпкерін тұлғаландырудағы ізденісі, икемделуі, жағымды, жағымсыз рөлдерді орындаушылығы бүтіндікті құрайды. Яғни, кейіпкерін образдауға, актерлық машыққа бейімделеді. Сахналық өнерде актер кейіпкерінің моральдық көңіл-күй мен жүйке жүйесінің биоөрісіне дейін көтеріледі. Оның ішінде эмоция, түрді өзгерту пішіндері, күлу, жылау тағы басқа да типтік сұранымдар сахналанады. Сол өнерімен актердің өзі де халықтық тұлғаға айналады. Шынайы өмірдің қатынасынан алынған көркем эстетиканың құндылығы да театр сахнасында қайта жанданады. Сахнадағы толғаныс пен дауыс ырғағы және дискурстық талаптардың орындалуы кейбір қайшылықтар мен олқылықтардың орнын толтырады. Сондай-ақ телехабар мен деректі фильмнің, ғылыми танымдық телефильмдердің де мәтіндік жазбасы оқылым барысында әр текті жанрлық шартпен жүзеге асады. Яғни, театр сахналық кеңістігімен ғана емес өзге де декорациялық көркемділігімен де, әсіресе, актерлық шаманың шымырлығымен де өзінің театралдық абройын көтереді. Көрерменін театр маусымына асықтырады. Қалың елдің жүрегіне жол тауып, олардың мәдени тұрмысына түйінді шешімдер тауып береді. Азаматтық мәдени мінез бен адами жауапкершілікті сабақтастыра отырып, ынтымақтастық ынтаға тартады. Индивидті механизм дегеніміз осы. Демек, телеарнадағы телехабарлардың қоғамдылығын, әлеуметтік мәртебесін саралау барысында екі бірдей, яғни театр және телеарнаның интеллектуалдылығын, рухани-мәдени бірлестігін, адамзат өмірінің жасампаздығын толықтырудағы үздіксіз қозғалыс екенін танимыз. Қазір баса назар аударылып отырған «интеллектуал қоғамына» бет бұрысымыздың өзі адамдардың жан-дүниесіне ізгілікті қуат беру. «Интеллектуалдық қоғам қалыптасуының 21
басты ядросы – адам капиталы»- дейді профессор Гүлмира Сұлтанбаева ( «Интеллектуалды әлеуеттен» – интеллектуалды ұлтқа, 7 бет.).( Сұлтанбаева Г.С., Құлсариева А.Т., Жұмашова Ж.А.. «Интеллектуалды әлеуеттен – интеллектуалды ұлтқа» ұжымдық монография. – Алматы. ИП Волкова Н.А., 2012.- 216 бет.). Демек, ұлттың, елдік дамудың иноатмосфералық серпініне энергиялық қозғау салатын телеарна мен театр идеологиялық иірімдердің қатарын түзіп, қалың көпшіліктің ақыл-сеніміне, сезім-селпеуіне сәуле шашатын генераторлық механизм. Демек, адам санасындағы биологиялық мүдделестік, яғни Ә. Кекілбаевтың адамға тән бес сезім (көру, есту, түйсіну, иіс айыру, дәм айыру) арасындағы қатынас әлі «гармониялық сипатын» жоғалпайды: Кітап басып шығарудың ойлап табылуына байланысты, көру қалған төрт түйсіктің төртеуінен де жоғары тұратын үстемдікке ие болды, ... осы заманғы кезең – адамзат тарихындағы «электрондық дәуірдің» басы, бұл дәуірдің ең басты жетістігі – телевизия:- (14-15 бет.) деген құнды пайымы дәл бүгіннің талма тұсы. (Кекілбайұлы Ә. Он екі томдық шығармалар жинағы.- Алматы: Өлке баспасы – Т.9. 1999.416 бет.) Ендеше табиғи жаратылысының тарихи даму тенденцияларын таразылығында дәстүрлі идеологиялық мазмұн - жоспардың ұлттық ұлағаттылығын бүгінгі адамзат өмірімен байланыстыра алмайынша төбеден түскендей төндіру ғажаптылық емес. Сондықтан телеарна мен театр бар мен жоқтың, салт пен сабырдың әлеумет пен ізгіліктің, кешегі мен бүгіннің арасындағы интеллектуалды алтын көпір. Телеарна хабарлар мен жаңалықтардың күнделікті көрінісін қамтамасыз ететін орталық, әрі ұдайы жаңартылып отыратын телетехникалық жүйе. Ондағы әр телетуындының жауапты авторы, қоюшы режиссер тұлғасы бар. Жетекші журналист маманы бар. Осындай күнделікті үздіксіз қоғамдық түрлі мәселелерді ұдайы қозғайтын телеарнаның табиғаты да айырықша. Бұл жөнінде К.Смайылов «теледидар..., халықтың меншігі, халықтың қастерлі де қасиетті дүниесі, мүлкі болып саналады. Демек, теледидар-радиода қызмет еткендер, ең алдымен халқына қызмет етуші, халқы үшін білімі мен еңбегін жұмсаушылар»- дейді. (204 бет.).( Смайлов К. Үш томдық шығармалар жинағы. Т.3- Алматы: «Қазығұрт»- баспасы. 2004.-392 бет.). Телеарнаның телетуындылық жанрлары маңызды міндет тұрғысынан танылып, бейнекөріністің тарихи сипатына мұрындық болады. Онда баяндау, сараптау, суреттеу, жарнамалау, тағысын тағылармен телекөрініс табиғатын тамашалатады. Демек театр сахнасындағы қойылымның рухани мақсат бірлігіндегі жанрлық сабақтастығы екі бірдей егіз өрістің ерекшелігін көрсетеді. Ал театр сахнасының драматургиялық, лирикалық қойылымдарындағы тұлғаның, орындаушының өн бойындағы көркемдік шеберліктің шырқау шыңы түптеп келгенде халықтық сипатымен тұтастығын сақтайды. Қазақтың біртуар киногер дарыны А.Әшімов өзінің қаламгер- сатирик Көпен Әмір- Бекпен сұхбатында «Әр актер – өзіне бекітілген рольдің авторы»- деуі осы пікірімізбен қабысады. (119 бет). (Сұхбаттың сардарлары: Сұхбаттар./ құрастырушы С.Қалқабаева.- Алматы: «Қазығұрт» баспасы. 2012.-320 бет. Яғни, сахна актеры мінездер галереясын тудырады. Оны еркін игерген сайын көпшілік образына айналдырады. Мысалы, мынандай сахналық туындыларды көркемдік тұрғысынан талдап көрейік. Сахнаға саяхат немесе Тахауи Ахтановтың «күтпеген кездесу» қойылымынан кейінгі ойлар Әркімнің талғамы әрқилы, кімнің болмасын өзегін жарып шығар өз пайымы, өз толғанысы, көңіл таразысы болады ғой. Міне, Марқакөл халық театрының Өскемен қаласы қауымына ұсынған Тахауи Ахтановтың «Күтпеген кездесу» атты қойылымын қызықтағанда осы тәріздес әр жақты пікірлер естіліп, «өте ауыр екен» деушілер де табылды. «Спектакльдің өмірі шымылдық жабылғаннан кейін басталады» - деген Н.Данченко сөзінің 22
жандылығына шүбә келтіргің жоқ. Өйткені, қойылым бітіп, дүр сілкініп көтерілген қауымның күбір-дүбірінен осыны аңғардық. «Әр көріністің арасы ықшамды, жалықтырмайды десе, бірі ... екі бөлімді, жеті көріністі мелодраманы екі сағат көлемінде сахнаға сыйдырып, екі дүниені – соғыс пен бейбіт бірліктегі өмір штрихтарын тамырластыра білген шеберлік, бір-ақ ... – деп күмілжіңкіреп қалады...» Рас сахналық көрініс шындыққа бай, өмір қозғалысына сай дейтұрғанмен мен де қалаға келген Ғайни мен Мырзаштың кездесуімен оқиғаны аяқтағым келіп еді, алайда, Мырзаш аяғымен шоқ басқандай шошына қашты ғой. Сондықтан бұл жайды мен өз ойымша одан әрі спекталь аяқталмастан өрістеткім келді. Бірақ, ол менің өз идеялым болғанымен, шынайы шындық емес, осы тұста мелодраманың композициялық құрылымы мен сюжетіне, тіпті сахнаға қағылған әр «шеге» болмасын, соның атқарар қызметіне бар ықласыммен зер салдым. Өйткені, оқиғаның шиеленіскен сәтінде әрбір детальдың көрерменге берері мол. Сонда ғана мен текке отырғаныма ренжімей, тепсінбей шығатыныма сендім. Одан кейін, қаншама жылдар қажыса да қайратынан айырылмай, сезім сергелдеңіне салынбай, әр күннің, әр сағатынан Мырзаштың келбетін іздеген Ғайни екеуінің арасына дәнекер дәнін себуге ұмтылған майдандас серігі Маңғас та ышқынып, дәрменсіз қала береді. Ал, Мырзашты аяулы жары мен ажарлы қызына мойын бұрмай кеткені үшін берекелі сөз бен топсалы ойдың тереңіне тоқтап, бойлай алмаған табаны жоқ тайғанақ біреу екен деген оймен мелодраманы тәмамдап шығасың. Расында солай ма? Екеуі де ел қорғаған ер жүрек жауынгер. Ойламаған жерде Мырзаш тағдыр тізгінін басқа арнаға бұрған. Бұл штрихтар оның қасиетін қашырып, адамгершілік арқауын арзандататындай. Шынтуайтында қойылымның өн бойында шындық пен ізгілік шырағын ұстанған жандар екені көрініп тұр. Сөз жебеуі мен ой парасаттылығынан адамгершілік ар-ожданы бастау алып, шындық экологиясы шаң шеріп жатқан жоқ па? Сондықтан да драматург Т. Ахтанов мұны саралауды көрермен қауымның еншісіне қалдырған. Яғни, оқиға әр адамның жүрек жылуымен қанат жайып, дами түсетініне сенім артқан. Біз де сондай ой алауымен марқайып, көріністі өз тарапымыздан өрбітіп, сахна өнеріне қол соғып, қош айтысып шыға беруге тиіспіз. Ал театр режиссері Шәйқуали (Шәйкен) Есетов Мырзаш рөлінде драманы қалай меңгерген? Осы ретте оқиғаның оңды бет алып, көпшілік көңіліне жол салуы режиссерға тікелей қатысты. Бір ғажабы автор мен оның ұстанған бағыт сілтемелері орайласып жатады. Әрине, драма ешқандай проблема көтермейді деушілер де кездесер. Алайда, оның драматургиялық талғамына бүгінгі өмір өлшемімен емес, сол кезеңнің тынысы арқылы шығу керек. Себебі, оқиға 1941 –1961–інші жылдар аралығында болған. Бүгін біз одан рухани демеу ала білгеніміз жөн. Маңғас рөліндегі Әнуарбек Отарбаев пен Мырзаш рөліндегі Шәйқуали Есетов – драмалық көрініс пен залдағы жұртшылықтың ара-қатынасын жақындастыру үшін аянбай тер төккендері көрінеді. Басқа адам кейпіне еніп, табиғи қалпын сақтауда актерлік өнердің сырына қанық. Мырзаштың қызы Ғалияштың (Мария Жәмшитова) әкелік қамқормен тілегін орындап, аялап сөйлеуі Ә.Отарбаевтың өмірдегі өз үнін естіртеді, өз орнын жазбай бастырады. Сол сияқты Бабатай шопыр (Жомарт Сембаев) қарапайым мінез әрекетімен көзге түседі. Мырзаштың әйелі Ғайни (Жанна Қайымова) кәдуілгі жаны нәзік өмірден күдер үзбей, алданышын сеніммен алдына тартып, айналасына үмітпен қарайтын ана. Ғалияш ролін орындаған М.Жәмшитова «Анамның дерті әкем болды. Мен соғысты көрмедім. Бірақ жесірлер мен жетімдердің көз жасын аңғардым» - деп сәби жүрекпен мұңая сөйлеуі бойыңды шымырлатып, жас актердің әр қимылынан болашақ саңлақтың белгісін танытады. Біз сахна өнерпаздарының келбетінен заманның сүреңсіз белгілерін тани отырып, басқа мінездердің көшкінін көреміз. Уильям Шекспирдің «Гамлет» пьесасы бойынша драма түсірген режиссер Азизжан Заировтың айтуынша, «әрбіріміз өзге адамның тек сыртқы кескін 23
- келбетін ғана көре аламыз, алайда оның жан дүниесі өзгеше болуы мүмкін» екен. Расында, жоғарыда талданған қойылымның актерлері рөлдерді сомдауда басқа әлемнің құрсауында жүргенімен, шын мәнінде даралық жаратылысына, тума табиғатына,ішкі иіріміне сөз салу басқа әңгіме. Демек, көрермендердің театрдан сынасып емес, сырласып шығып бара жатқандары рухани азықты бөліске салып, жүрегі жырға, көкірегі нұрға бөленіп, шадыман шуақпен сусындағаны. Осы ретте, Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері Ғайникамал Байқошқарованың «Театрға келген көрерменнің көп нәрсе ұтатыны сөзсіз... Әрі көреді, әрі тыңдайды. Тыңдау арқылы қазақ тілінің айтылу мәнеріне ден қояды. Көру арқылы тереңірек қабылдап, өзіндік ой түйіп, қорытынды жасайды. Тіл үйренудің, үйреніп қана қоймай, дұрыс сөйлеуге машықтандыратын да осы театр.» - деген сөзі өте орынды айтылған. («Айқын» газеті, 10 қазан, 2013. «Театр-рухани нәр сыйлайтын қасиетті орта»). Сөйтіп, телеарнадағы бейнекөрініс пен театрдағы сахналық қойылымның жалпы интеллектуалдық сана мен әлеуметтік қатынастағы мәдени тектілігін байланыстырамыз. Пайдаланған әдебиеттер: 1. Кекілбайұлы Ә. 12 томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Өлке баспасы.- Т.9.-1999- 416 бет. 2. 14. Смайлов К. Үш томдық шығармалар жинағы. 3т. «Қазғұрт» баспасы Алматы. 2004. 392б. 3. Сұхбаттың сардарлары: Сұхбаттар. /Құрастырушы С. Қалқабаева. –Алматы. «Қазығұрт» баспасы. 2012. -320 бет. 4. Сұлтанбаева Г.С. , Құлсариева А.Т., Жұманова Ж.А. Интеллектуалды әлеуеттен – интеллектуалды ұлтқа. Ұжымдық монография. – Алматы: ИП Волкова Н.А., 2012. – 216 бет. 5. Смағұлова Г.Н., Күркебаев., Жұмағұлов Ә.М. Шешендік сөздердің дискурсы; оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті 2012. – 169 бет. 6. Айқын газеті. 10 қазан, 2013 ж. «Театр - рухани нәр сыйлайтын қасиетті орта» 7. «Айқын» газеті 10.10.2013 Бақытқызы Әйгерім «Мүгедек бала киноға түсті».
Мысаева Қ. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, журналистика факультетінің доцент, ф.ғ.к. ЖУРНАЛИСТИКА МЕН БҰҚАРАЛЫҚ КОММУНИКАЦИЯ САЛАСЫНДА CТАТИСТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІН ҚОЛДАНУ ЖОЛДАРЫ Журналистикада және бұқаралық коммуникацияда ғылыми зерттеу әдістерін пән ретінде университеттік білім бағдарламасына енгізу мәселелеріне көзқарасын білдірген студенттердің басым көпшілігі математика мен статистиканың ғылыми зерттеу мен журналистикамен байланысын әлі де түсінбей келеді. 1947 жылы Хатчинск Комиссиясы журналистердің жаңалықтарды берудегі кәсіби біліктілігін дамыту мен тәрбиелеу үшін журналистиканың ғылыми зерттеу бағытына назар аударудың маңыздылығын ерекше атап өткен еді (Severin & Tankard, 2000). Қазіргі таңда іскерлік, әлеуметтік және саяси мәселелер секілді өзекті тақырыптар күннен-күнге күрделенуде, бұл журналистерден идеяға толы ақпарат базарында ғылыми зерттеуге сүйенуді талап етеді. Осыған орай, ғалымдардың зерттеулерін түсіну қабілеті мен жаңалықтарды кәсіби маман емес аудитория тіліне аударып түсіндіру журналистер мен басқа да медиа саласы мамандарына ерекше қажет. Сонымен қатар, шындығына келгенде, саяси мәселелерге (Wildavsky, 1997), банк ісіне (Levinson, 1992) және әлеуметтік таптар мен кедейшілікке (Gilens, 1996) қатысты сауалнамаларға сілтеме жасаған ғылыми баяндамалардың толық емес және түсініксіз болған кездері кездеседі. Бұқаралық ақпарат құралдарында 24
сандар мен статистикалық көрсеткіштермен жұмыс істеудің күрделілігін және оның ұзақ уақытты талап ететіндігін мойындаған Журналистика және бұқаралық коммуникация саласында білім беруді аккредитациялау Кеңесі 2004 жылы “студенттердің сандар базасын және статистикалық көрсеткіштерді пайдалана алу қабілеттілігін” жоғары білім беру бағдарламаларына бәсекелестік қабілеттерді жақсарту талаптары ретінде енгізді. Оқыту әдісі АҚШ-тың Солтүстік Каролинаның Чаппел Хилл университетінің бұқаралық коммуникация және журналистік білім беру мектебінде жүргізілді, алғашында университет студенттері өздерінің математиканы меңгеру қабілеттілігіне сенбейтіндіктерін әрқайсысы “Мен ешқашан математиканы дұрыс меңгере алған жоқпын, сондықтан маған бұл пән қорқынышты”,- деп білдірді, бұған скептистикалық көзқарас зерттеу әдісінің мағынасын “Статистиканы ерте ме кеш пе пайдалануға тура келеді, қазір уақыт таппасаңыз ертең сізге редактор оны пайдалануға уақыт береді… журналист ретінде статистикадан қорқудың себебін көріп тұрған жоқпын”, - деп түсіндірді. (Maier & Curtin, 2005). Сондықтан, ғылыми зерттеу әдістерінің тәлімгерлері студенттер тарапынан статистикаға деген қызығушылықты оятқысы келді. Бұл зерттеу жұмысы ғылыми зерттеу әдісін үйренудің теориялық және тәжірибелік әдістері мен статистиканы үйренуге деген сенімділікті қалыптастыру тәсілдерін түсіндіруге арналды. ІЗДЕУ ӘДІСТЕРІ Бұл салада оқыту негізінен әдебиеттерге шолуға яғни жалпы шолу немесе сұхбаттан өзге әдіске негізделген. Алдын-ала әдебиетті іздестіруде бұқаралық журналдық деректердің жалпы базасында ең маңызды болып саналатын EBSCOhost Коммуникация және бұқаралық медианың толық деректер базасынан “зерттеу әдістерін” іздейміз. Алғашқы он мақаланы оқығаннан кейін қайтадан іздеуге көшеміз, бұл негізгі идеяны түсінуге мүмкіндік берумен қатар, бұқаралық коммуникация мен журналистикада зерттеу әдістерін жүргізу маңыздылығы мен статистиканы студенттерге түсіну қажеттілігін айқындайды. Оқыған он мақаланың тоғызы студенттерде осы көзқарасты қалыптастыруға көмектеседі. Сондықтан, ProQuest Ғылыми Кітапхана деректер базасынан математикалық білім беру саласындағы журнал материалдарынан “статистикалық қобалжушылық” (“statistics anxiety” in the ProQuest Research Librarydatabase) тақырыбы іздестірілді. Мұндағы материалдар EBSCOhost Коммуникация және бұқаралық медианың толық деректер базасындағы “статистикалық қобалжушылық” тақырыбындағы мақалалармен салыстырғанда кештеу мерзімді көрсетеді. Қорытындылай келгенде, бұл шолуда теориялық және техникалық зерттеу тек статистикалық қобалжушылықтақырыбына ғана емес, бұқаралық коммуникация мен журналистік білім беруде маңыздылығы анықталды. ТАЛДАУЛАР Cтатистикалық қобалжушылық кез-келген статистикалық форма мен деңгейдің қарамақайшы келуінде байқалады (Onwuegbuzie, DaRos, & Ryan, 1997). Америкалық ересек адамдардың үштен екісі статистикадан қорқады немесе жек көреді (Burns, 1998).Сондай-ақ статистикалық қобалжушылық жалпы алғанда статистика жайлы кәсіби түсініктің дұрыс қалыптаспауынан байқалады (Pan & Tang, 2005), ғылымда, әсіресе инженерлік және әлеуметтік ғылымдарда көптеген мәселелер туындайды және оны шешу талап етіледі. Инженерлік ғылым саласында көптеген студенттердің математикалық қабілетінің жоғары болуы нәтижесінде статистиканы оқыту бағдарламасы олардың кәсіби біліктілігін арттыруға бағытталған (Davis & Simmt, 2003). Алайда әлеуметтік ғылымдар саласында статистиканы оқыту басқа мәселе. Әлеуметтік ғылымдар саласында оқитын көптеген студенттер алгебра және математикалық талдау әдістерін толық меңгергенін толықтай мойындай бермейді (Pan & Tang, 2005). Осылайша, әлеуметтік ғылым саласы студенттеріндегі “статистиканы меңгеруде қобалжушылықтың” басты себебі өздеріндегі математиканы меңгере алу қабілетіне деген сенімділіктің жоқтығынан пайда болады. Бұл журналистика және бұқаралық коммуникация саласындағы студенттерге де тән сипаттама. Студенттердің бұқаралық коммуникация мен журналистиканы таңдауының басты себептерінің бірі - олар статистиканы меңгере алмаймыз деп есептейді (Denham, 1997; 25
Maier&Curtin, 2005). Әлеуметтік ғылымның бұқаралық коммуникация мен журналистикадан басқа салаларында білім алатын студенттерде математика мен статистиканы меңгеру мүмкіндігі болғанымен, өздеріне деген сенімділіктері жоқ. Яғни бұқаралық коммуникация мен журналистика саласының студенттерін статистикаға назар аударту оларға математика мен статистиканы үйрету емес, тек өздеріне деген сенімділіктерін қалыптастыру болып табылады. Осы мәселеге қатысты мақсатқа жету әдістерін талқылауда Бандурас (Bandura’s) теориясының тиімділігін ерекше атауға болады. Тиімділік теориясы тұлғаның өзіне-өзінің сенімін арттыруға көмектеседі және ол алдына қойған міндеттерін орындауда негізгі орынды алады (Bandura, 1997). Тиімділік теориясы тұлғаның іс-әрекетіне әсер ету арқылы оның міндеттемелерді орындаудағы қабілеті мен оның нәтижесі арқылы көрінеді. Статистикалық білім беруде тиімділік математиканы меңгеру (Pajares&Miller, 1994), статистикаға қызығушылық (Lent&Lopez, 1991), сандар мен есептерге эмоционалдық жауап ретінде қабылданады. (Bandalos, etal., 1995). Статистиканы меңгерудегі тиімділік әдісінің оң ықпал етуі арқылы студенттерде статистикаға деген қобалжушылықты жоюға болады, сондықтан журналистика мен бұқаралық коммуникация студенттеріне ғылыми зерттеу әдістері пәнін жүргізу маңызды міндеттердің бірі болып есептеледі. Нақты мақсатты айқындау Студенттердің өзіне-өзінің сенімділігін арттыруға көмектесу барысында тәлімгерлер алғашқыда нақты мақсатты айқындап алуы тиіс. Уәжді сақтап қалу үшін тәлімгерлер студенттердің болашақта орындауға тиісті мәселелерді түсіндіріп, сол арқылы студенттердің өз қабілеттерін танылатынын ескертеді.(Брюнинг, және басқалары, 1995; Выготский, 1978). Студенттердің алға жылжу деңгейлері тапсырмаларды өз бетімен орындауынан және өзгеге көмек көрсете білу қабілеттілігінен көрінеді (Bruning, et al., 1995; Vygotsky, 1978). Студенттер өз қабілеттерінен жоғары деңгейді көрсеткенімен топ даму деңгейі шеңберінен шығып кетсе немесе төменгі деңгейді көрсетсе ешқандай даму болмайды. Студенттер көрсеткішінің төмен болуы журналистика мен бұқаралық коммуникация студенттерінде статистика және ғылыми зерттеу әдістерін оқыту мақсатының студент қабілетіне сай келмеуін аңғартады. Жоғарыда айтылғандай бұқаралық коммуникация мен журналистиканың ғылыми зерттеу әдістері мен статистикалық білім беруге басты назар аударуда ескеретін жағдай математикалық формулаларды немесе оның негізгі мәселелерін шешу жайлы емес. Бұқаралық коммуникация мен журналистика студенттерін алдағы уақытта дамыту аймағына тікелей байланысты. Білім беру саласын аккредитациялау Кеңесінің тұжырымы да мәселе формулада емес екенін айқын көрсетті. Журналистика және Бұқаралық Коммуникациядағы (2004) ғылыми зерттеу әдістері курсы тұжырымдары мен өзара қарым-қатынастары туралы түсініктер мен талқылаулар. Ғылыми зерттеу әдістерін түсінуде студенттердің жіберетін басты кемшілігі - зерттеу бұл сандарды тізбектеу және оны ары қарай тарату деген көзқараста болуында (Stacks, 1993). Студенттердің болашақта өзін-өзі дамыту талаптарына сай келмейтін мұндай мақсаттар бағдарламалардан алынып тасталынады. Осылайша тәлімгерлер үшін оқытудың алғашқы кезеңінде студенттерге олардың қабілетін бағалауда тек сандар емес статистикалық көрсеткіш нәтижелерінің тұжырымдарын анықтау мен оны дұрыс түсіндіре білу қабілетіне байланысты екенін ескерту маңызды. Статистика өте күрделі пәндердің біріне саналады. Оны түсіндіру тиімділігін арттыру үшін оқу материалдары жеке-жеке топтастырылып жаттығуларды негізгі қағидаларға сәкес қолдану қажет (Bandura, 1997). Журналистика мен бұқаралық коммуникация саласында білім беруде осы мақсатты жүзеге асырудың екі әдісі бар. Олар мәселенің қойылу деңгейі (Keating, 1991) және шағын топпен жұмыс істеу(Denham, 1997). Мәселенің қойылу деңгейі Мәселенің қойылу деңгейіне байқау пен қателесу үрдісі тән (Keating, 1991). Тәлімгерлер шағын тапсырмаларды орындауда студенттердің кері байланысқа шығуларын ұсынады және сол арқылы шағын топты үлкен жобаға айналдырады. Статистикалық әдістер 26
мен талдаулар арқылы зерттеу жүргізу күрделі болғанымен, ол танымдылық қабілеттен гөрі орындаушылық сипатқа ие болады. Ең маңыздысы студенттер өздерінің қорытынды баяндамаларын тәлімгер көрсетіп берген кемшіліктерді жою негізінде жақсарта алады, кемшіліктердің алғашқы кезден айқындалуы студенттердің пәнді меңгеруіне кедергі келтірмейді, керісінше оларға жетістікке жетугежәне зерттеуді жақсартуларына көмектеседі. Шағын детальдарды меңгерудегі жетістіктері арқылы студенттер статистиканы басқару мен зерттеу жүргізуге сенімділіктерін қалыптастырады. Шағын-топпен жұмыс істеу Ғылыми терең зерттеу мәселелері немесе толық статистикалық талдауларды орындау жеке студентке өте күрделі сынақ. Шамадан көп тапсырма алған студенттің оны нәтижелі аяқтауы белгісіз. Сол себептен, шағын топтармен біріге жұмыс істеу тиімділікті арттырудың негізгі құралы болып табылады. (For a review of syndicate, seeMcKeachie, 2005, p.217). Синдикат негіздерін үйренуде студенттер бір топқа төрт немесе бес мүшеден бірігеді. Барлық тапсырмалар шағын жеке топтарға бөлініп беріледі. Әрқайсысы өз бөлімдерін аяқтағаннан кейін топ мүшелері негізгі тұжырымдарын талқылайды және соңғы қорытынды баяндаманы кім және қалай жасайтындықтары туралы шешім қабылдайды. Алайда, бұл көп уақытты алғанымен, шағын топ синдикаты арқылы жеке топ мүшелерінің шағын жұмыстарын көрсетеді (Yan & Kember, 2004). Синглетари және Стоун (Singletary and Stone (1988)) шағын топпен жұмыс істеу тапсырмаларын студенттердің зерттеуге шолу жүргізу барысында көмектесу үшін сәтті қолданады. Студенттерге 200-ге жуық Пью Медиа Зерттеу (Pew Media Research) деректер базасыменжұмыс істеудің орнына олардың топпен жұмыс істеуін және БАҚ өкілдері қатысқан сауалнаманы талдауды ұсынады. Нәтижесінде студенттерге жобаға қатысу ұнап қана қойған жоқ, сонымен қатар, Құрама Штаттағы негізгі ғылыми зерттеу институттарының кең көлемді зерттеулерін түсіну қабілеттерінің артқанына сенімділік танытты. Ішкі уәжді қолдау Бандура теориясына сәйкес (Bandura (1997)), адамдар жеке қызығушылықтары айқын және уәжі сыныпта алған білімі шеңберінен асқанын сезгенде алдына қойған мақсаттарын жүзеге асыра алады. Оқушылар бұл мәселені оқудың құндылығы ішкі уәжге сәйкес екенін және сырттай марапаттау сыныпта жүргізілетінін біледі. Пинтрич және Гарсиа (Pintrich и Гарсия) (1991) ішкі сенімділік студенттердің шығармашылық белсенділіктерін арттырудағы үлкен күш екенін анықтады. Басқаша айтқанда, ішкі уәжі берік студенттер пәнді терең түсінуде жетістіктерге жетеді (Bereiter, 1990). Уәждік әдістерді журналистика және бұқаралық коммуникация саласында білім беруде күмәнді сауалнамалар, презентациялар және сыни зерттеулермен жұмыс істеуде қолданылуда (Denham, 1997; Rimmer, 1992). Күмәнді сауалнамалар журналистердің мерзімді басылымдарда сандарды ерекше пайдаланатындарына мысал болады (Denham, 1997). Мәселен, Вашингтондағы Демократиялық Ұлттық Комитеттің 1996 жылы жүргізген сауалнамасында қойылған сауалдар идеясы шолу зерттеулерінің мысалы ретінде қолданылады. Мәселен, “Президент Билл Клинтон 1996 жылғы жабық Президент сауалнамасына жауап беруіңізді өтінеді. Президентке осы сауалнаманың кестелік қорытынды нәтижесі маңызды, себебі сіздердің жауаптарыңыз күн тәртібіндегі мәселелерді шешудегі жоспардың заңға сәйкестігін түсінуге қолдау көрсетеді” (Denham,1997, p. 58). Бұл мысал студенттерге осындай сауалдардың нақты сайлауда қалай болатынын түсінуге көмектеседі. Осылайша студенттер күмәнді сауалдар нәтижесінде ғылыми зерттеу мен шынайы өмір арасындағы байланысты көруге болатынын түсінеді. Студенттерге нақты өмірді ғылыми зерттеумен байланыстыруға көмектесу үшін ғылыми зерттеу бойынша презентациялар көрсетіледі. Яғни тәлімгер немесе ғалым өзінің зертеу жұмыстары бойынша презентация көрсетеді.Ғылыми жобаларды талқылауларға қатысу студенттердің ғылыми зерттеу жайлы түсініктерін кеңейтіп, ғылымның қыр-сырын жете меңгеруге көмектеседі (Denham, 1997). Coның нәтижесінде студент ғылыми зерттеу жұмысының ерекшеліктерін түсіну арқылы өзінің жеке зерттеу жұмысын жүргізуге қадам жасайды. 27
Көптеген студенттер академиялық зерттеулер мен нақты өмір арасындағы байланысты түсінбейді. Ғылыми журналдардағы және сауда тақырыбына қатысты журналдардағы ғылыми зерттеу негізінде жазылған сыни мақалалар студенттерге кешенді академиялық зерттеудің қоғамға қаншылықты ықпал ете алатынын түсінуге көмектеседі (Rimmer, 1992, Denham, 1997). Ғылыми журнал сыншылары студенттерді ғылыми баяндаманың форматымен таныстырса, сауда тақырыбындағы журнал материалы кешенді зерттеу нәтижелерінің шынайы өмірмен қаншалықты сәйкес екендігін көрсетеді. Қорытындылай келгенде, журналистер мен бұқаралық коммуникация мамандарына ғылыми зерттеудің қаншалықты маңызды екендігі айқын болғанымен, әлі күнге бұл мәселе күмән туғызып, оның тиімділігі нақты дәлелденбей отыр. Пайдаланылған әдебиеттер: Accrediting Council for Education in Journalism and Mass Communications (2004). Principlesof Accreditation. Bandalos, D. L., Yates, K, & Thorndike-Christ, T (1995). Effects of math self-concept, perceived selfefficacy, and attributions for failure and success on test anxiety. Journal of Educational Psychology, 87, 611623. Bandura, A. (1997). Self-Efficacy: The Exercise of Control. NY: W. H. Freeman. Bruning, R. H., Schraw, G. J., Ronning, R. R. (1995). Cognitive Psychology and Instruction. Englewood Cliffs, NJ. Burns, M. (1998). Math: Facing an American Phobia. CA: Math Sol
МЕКТЕП-ТЕГІ А., Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, журналистика факультеті, ф.ғ.к., доцент ӘЛІПБИДІ АУЫСТЫРУ
ҚАЗАҚТЫҢ МИЫН АУЫСТЫРУ
Графикалық тіл ‒ жұмыр басты пенденің ішкі жан дүниесінің толқынысынан туатын идеялық ойын мәңгілеудің құралы. Жазба дәстүрдің қалыптасуы ‒ адамзат қоғамының интеллектуалдық өресі биіктеп, өсуіне пәрменді ықпал етті. Ресейде 1917 жылы қызыл коммунистер үкімет басына келіп, билікті қолына алысымен “тап жауларына” қарсы майдан ашты. 1918 жылы кеңес өкіметі Қазақстанда жалпыхалықтық сауалнама жүргізді. Оның нәтижесі бойынша ұлттың сауаттылығы мен мәдени-әлеуметтік өсу, даму деңгейі туралы деректер жинақталып, статистикалық талдау және сараптама жасалды. Осыдан бастап алаш ардақтыларының ұлтқа сіңірген еңбектерінен зиянкестік кір іздеу идеологиялық бағытқа айналып, халық санасын өз ыңғайына бейімдеп үйрету үшін ақпарат соғысы басталды. Бұл саясат “ескішіл” мен “жаңашыл”, “арабшыл” мен “латыншыл” арасындағы бітіспес дауға айналып, аға буын мен ізбасар буынды екі идеялық жікке бөліп жауықтырды. Қызыл коммунистер “істі жүргізіп жібергеннен кейін” шәкірт буынның қолтығына су бүркіп, өз сөзін сөйлетті, ұйыған қазақ қоғамына азын-аулақ 6-7 жылдың көлемінде іріткі салып, береке-бірлігінен айырып тынды. Кеңестік саясаткерлер қазақ ұлтын тұтас қырып-жою жоспарын құрды. Сөйтіп, қазақта бұрын-соңды болмаған жасанды екі алапат аштық жасады. 1922 жылғы аштық елдің ақыл-есін қашырып, қазақтың ұлт ретінде жер бетінде сақталуына үлкен қауіп төндірді. “Жығылғанға ‒ жұдырық” дегендей, Кремль көсемдері әлі есін жинап үлгермеген халықтың тұтынып келген араб графикасын латынға көшіруді ойлап тауып, қазаққа рухани аштықты қатар жүргізіп, күллі төрүктік мәдени бірліктің тамырына балта шабуды көкседі. Науқан басталып, ұлтшыл, мемлекетшіл, отаншыл, кәнігі алаштың саясаткерлері іріктеліп, идеялық табанды күрескерлер сұрыпталып, суырылып алға шықты. Ұлттық рухани құндылықтарын жан-тәнімен қорғаған қазақтың 28
бетке ұстар жолбасшы перзенттері кеңестік саяси көсемдер үшін “халықтың қас жауы” ретінде күшпен “танытуға” пәрменді әрекет жасалды. Ол үшін алуан түрлі қиянат әдістәсілдер мен айла-шарғылар ойластырылып, мемлекеттік деңгейде аяусыз күрес жүргізілді. Мемлекет тарапынан алаш зиялыларына қарсы жүргізілген саналы әрекет шектен шыққаны соншалық, 30-жылдары нақақтан-нақақ жазалаудың шыңына жетіп, қоқан-лоққы, абақтыға жабу, атып-асу, жер аудару, қуғын-сүргінге ұшыратудың не түріне душар етті. Қызыл империя қазақтың генофондын түбегейлі құрту үшін араға он жыл салып 1932 жылы жасанды екінші аштық жасады. Соқыр көзден жас ағызған бұл сойқан саяси індеттің зиянды салдары сондай, қазақ ұлт ретінде ақыл-есінен айырылды. Халық даналығы “бір күн ашыққаннан қырық күн ақыл сұрама” десе, империя тұтас ұлтты мақсатты ашықтыру арқылы ақыл-есін қырық жылға шегеріп тастады. Қазақ ғалымдары арасында бұл саяси қылмыстың авторын жеке адамдардан іздеу қалмай келеді. Бұл қате пайымдау. Ол Голощекин болсын, басқа біреу болсын Орталықтың айырықша тапсырмасын орындауға жіберілген басшы деп қарауға тиіспіз. Халық шыбындай қырылып, дала адамдар мәйіті сасыған молаға айналғанда “мемлекет басындағы И.В.Сталин білмеді” деу еш қисынға келмейтін көрсоқырлық. Мұндай саясатты ғылыми іргелі еңбектерде “жеке басқа табынушылық” деп маймөңкелеп, бүркемелеудің өзі тарихи танымның тым таяздығын көрсетеді. Бұл болғанды ашық айта алмайтын екіжүзді, тайғанақ дүниетаным. 1937 жыл қазақтың рухын өлтірудің апогейі болды. Ұлттың жақсысы мен жайсаңдарын тірілей қырып-жою, империяның ымыраға келмейтін атажауымыз екенін әлемге қанмен дәлелдеген кешірілмейтін нәсілшілдік қылмыс. Бұл ‒ ешқашан ұмытуға болмайтын, оқтын-оқтын ұрпақ есіне салып отыратын тарихи шындық. Қызыл империя ХХ ғасырдың 20 30 жылдары жүргізген қуғын-сүргін саясатының астарында қазақ ұлтын жер бетінен түбегейлі құрту екенін жасырып, басқа халықпен салыстырып бүркемелеу қоғамтанушы ғалымдар тарапынан әліге дейін жалғасып келеді. Бүгінгі тәуелсіздігін алған қазақтың мемлекеттік тілін жүргізбей, ұлттық мүддесіне қарсылық білдіріп, аяқтан шалып отырғандар сол кеңестік идеологияның рухында тәрбиеленген нигилистер. Бізге кәзір ұлттық ойсанасын, ар-ожданын қорғай алатын, қасиетті тәуелсіздіктің тынысын сездіретін, қазақтың шын самғауына мүмкіндік беретін саяси-рухани кеңістік керек. Ол саяси-рухани кеңістікті жасауға ахуал туғызатындар ұлттың абырой, даңқын биікке көтеретін перзенттері. Қазақ тұтынған төлтума руна жазуынан өзге араб, латын, кирилл алфавиттерін өз қалауымен алмағаны аян. Араб шапқыншылығы Орта Азия мен Қазақстанда өз үстемдігін жүргізгенде ислам дінімен бірге араб әліпбиін сіңірді. Латынды қызыл коммунистердің кирилл жазуына өтуге көпір қылу үшін күшпен алғызды; қарсы тұрғандарды, тіпті әліпбиге қатысты дау-дамайға араласқан латыншылдардың өздерін де бірін қалдырмай көздерін жойып, кирилицаға бұйрықтың күшімен оп-оңай көшіре салғаны мәлім. Демек, өз қалауымен қазақтың атажазуына оралуына тарихи мүмкіндік енді туды. Өзгеден жұққан ойсананы улаған “рухани дерттерден” түбегейлі айығу мен жаратқан ұлттық болмысымызды сақтап қалу үшін мәңгілік жазу үлгімізге көшуге кәзірден қам қылуымыз болашақ ұрпақ алдындағы азаматтық парызымыз. Бүгінгі технологияның қарыштап дамыған ақпарат ағынының тасқыны заманында тұтас алфавитті былай қойғанда, әріп таңбасының біреуін ғана ауыстырудың өзі күллі мемлекеттің потенциялдық күші ұлт дамуының қарқынын тежеп, қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени-рухани саладағы қалыпты өрлеу, өркендеуіне айтарлықтай кері әсер етеді. Славян жазуы Х ғасырда пайда болды. Төрүктер, яғни қазақтардың жазуы әзірге бізге белгілі Есік қорғанынан табылған Алтын Адамның жанынан шыққан күміс тостағандағы жазудан бастап есептесек (б.з.д. V-VI ғасыр), славяндардан кемі 15-16 ғасыр, яки бір жарым мың жыл бұрын хат мәдениетіміз бар, өркениетті ел екендігіміздің бұлтартпайтын айғағы. Өзіміздің атажазуымызды, төлтума руника алфавитін алудан бас тарту ұлттық болмысын танытуға ерік-жігер жетпегендіктің, құлдық санадан әлі де құлантаза арылмағандықтың белгісі. 29
“Дүние алма-кезек” демекші, адамзат қоғамындағы өркениеттің даму үрдісі, ұлт біткеннің ақыл-ой деңгейінің өсуі спираль тәрізді ретімен айналып, циклді қайталанып келіп тұратыны тарихтан аян. Айталық, бүгінгі таңда ағылшын, жапон ұлты дәуірлеп тұрса, таяу болашақта қытай мен үндінің ең биік белеске өрлеуі әбден ықтимал. Демек, латын графикасына көшуді көздеушілерге ерсек, он-он бес жылдан соң шығыстағы көршіміздің әсер-ықпалы кенет күшейіп, тәжірибе жүзінде үстем бола қалса, арамыздан қытайдың иероглифін алуды көксеушілердің шықпасына кім кепіл. Дүниенің көшін бастағанға еліктеп, қазақ 40-50 жыл аралатып алфавит ауыстырып тұрар болса, онда өмір додасынан біржолата ұлт ретінде көшіп тынады. Оқымыстылардың басым бөлігі латын алфавитіне көшуді мақсатты түрде ұсынып жүр. Еліміздің шығысындағы экономикалық қуаты күннен-күнге қарыштап дамып, саудасаттық саласында қызығушылық танытып, екі арадағы әріптестік қатынасын еселеп арттырып отырған қытайдың иероглифтік жазуы қалаларымыздың көшелеріндегі маңдайшалардан, тұтынған тауарларымыз арқылы жарнамаланғаны сондай, көзіміз үйрене бастағандығын жасыра алмаймыз. Кім біледі, егер қытайдың ұстанған бағыты дәл осылай жалғаса берсе, түптің түбінде біздің арамыздан алфавитімізді табғаштың жазуына өзгертейік деушілер де табылады. Бәлкім, технологиялық дамудың жаңа сатысына қадам басқан, халқының саны жағынан Қытайды өкшелеп келетін үнділердің санскрит жазуы қазаққа тиімді деушілердің де таяу жылдары табылары шүбәсіз. Сондықтан, қазақ мәңгілік жазуына, төлтума руникалық алфавитіне бүгіннен бастап мемлекеттік деңгейде сатылап өту шараларына кірісуі ұлттық стратегиялық қауіпсіздігі мен рухани тәуелсіздігін баянды ету үшін аса қажет фактор. Табиғат жомарт жаратқан А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұхамедұлы, Е.Омарұлы сияқты білімпаздарға күллі қазақ халқы қарыздар. Өйткені қазақ тілінің он ғасыр үзіліп қалған төлтума заңдылығын жазба дәстүріне қайта үйлестіріп, ғылыми жүйелеп, қоғам өміріне реформаторлық түбегейлі өзгеріс енгізу әлгі айтқан алаштың ардақты перзенттерінің есімімен тікелей байланысты. Бір ғана Ахаңның қазақтың алфавитін, дыбыс жүйесін, сөз жүйесін, сөйлем жүйесін, терминологиясын жаңашылдықпен түзген ғылыми ұстанымдары мен тұжырымдары, “Тіл - құрал”, “Тіл жұмсар”, “Баяншы”, “Нұсқалық”, т.т. өз дәуірінде мәдени төңкеріс жасаған еңбектері ұлттық тарихымызда алатын орны айрықша зор. Сөйткен қазақ тілінің білімпазы Ахмет Байтұрсынұлы бастаған алаштың оқығандарының алфавит туралы пікірлерімен кеңестік идеология мүлдем санасқысы келмей, тіпті бұрынғы тұтынған араб графикасынан латынға көшуге үзілді-кесілді қарсы болғандықтары үшін оларды “ескішіл”, “діншіл”, “ұлтшыл”, “кертартпа”, “пуристік ағымды қолдаушылар”, “халық жауы”, “алашордашыл”, т.т. жалған айыппен нақақтан-нақақ жазалап, қуғын-сүргінге ұшыратты. Сол Ахаңдарды ХХ ғасырдың 20 30 жылдары билік басындағылардың саяси өктемдігімен айтқанды екі етпейтін екіжүзді “ғалымдар” тыңдағысы да келмей, тілге қатысты шаралардың бәрінен шеттетіп, мерзімді баспасөзге жазған мақалаларын қасақана баспай, ресми ұйымдастырылған ғылыми конференция, мәжілістерге қатыстырмай қойғаны мәлім. Мысалы, 1927 жылы алфавит мәселесіне байланысты Қызылордада өткен ғылыми конференцияға қатысуға Ахмет Байтұрсынұлын милициялар есіктен кіргізбей, шарасыздықтан ғимаратты сыртынан айналшықтап ызадан булыққан оның көзіне жас іркілгенін замандастары жеткізген естеліктен белгілі. “Рухани көсем” (М.Әуезов) Ахмет Байтұрсынұлы бастаған алаш білімпаздарының табанды қарсылығына қарамастан кеңестік империя қазақты күшпен көшірген латын алфавитін бүгін тәуелсіз мемлекет атанғанда қайтадан алу кейінгі ұрпағының сол арыстарымыздың аруағын мансұқтағанмен пара-пар. Ал, енді, алаш оқығандары армандаған қазақтың өз еркі өзіне тиген тарихи тұста өткеннен лайықты сабақ алуына, рухани сананың тезірек сауығып, ұлттық болмысы мен кескінін сақтап, болашақта әлемдік жаһандану үрдісіне төтеп беретін, бәсекелестікке шыдайтын төлтума руна алфавитін таңдаудың қолайлы сәті келгендей. Тарихта руникадан өзге тұтынған жазу үлгілерінің бәрі қазақтың қалауымен емес, “тоқпағы мықты болса, киіз қазық жерге кіредінің” кері кеп, 30
сыртқы күштердің ықпалымен жүзеге асқан істер. Тарихтың ұзақ көшінде өз соқпағынан адасып қалып, кейін жолын тапқан оқиғалар басқа да жұрттарда кездеседі. Тәуелсіздік алғанымызға 15 жыл болса да ұлттық санамыз әлі ұйқыдан ояна қойған жоқ. Сондықтан қазақтың ұлттық рухы орнығып, күллі табиғи мүмкіндігі ашылып болған жоқ. Қазақтың тілі мен жандүниесі шын мәнісінде мемлекеттік деңгейде салтанат құрғанда ғана жер шарындағы дамыған жапон, қытай, ағылшын, неміс, француз, т.т. этностармен терезесі теңесіп, ұлттық санасы кемел шағына жетеді. Қазақ жазуын латын алфавитіне көшіруді қолдаушылар компьютерге енгізуге лайық деген уәжді жиі қайталайды. Бұл көзқарастағылар ‒ адам жасампаздығымен өмірге енген технологиялық жаңашылдық үрдістің жер шарын мекендеген баршаға ортақ қызмет ететінін түсінбейтініне таңымыз бар. Руника алфавитіне көшкен жағдайда руникалық концепция Қазақстандағы күллі ұлт пен ұлысты мемлекеттік тіл төңірегіне шоғырландырып, біртұтастырып жіберетін идеялық құнары қуаттылығымен пәрменді. Мұнан былай БАҚ-тан ұлттық төлтума руникалық алфавитіміз рухани құндылығымыз ретінде өскелең ұрпақтың санасына егіліп, себіліп, уағыздалуы, ауқымды үгіт-насихат жұмысы Республика көлемінде жүйелі түрде жарнамалануы тиіс. Ұлттық құндылығымыз графикалық төлтума таңбамызға жөн-жосықсыз ұрынып, теріс пікір тарататын ниеті бұзықтар мен өресі төмен шала сауаттылар уақыт талабына ере алмаған, құлдық санадан арылмағандар қатарында аяусыз әшкереленіп, соққы берілу қажет. Ұлттық төлтума алфавитімізге шабуыл ‒ ұлтқа жасалған қастандық, тарихи таңдауымызға жасалған қиянат ретінде бағалануы шарт. ХХ ғасырдың 20‒30 жылдары бұған дейін тұтынып келген араб алфавитінен кеңестік қызыл империя күшпен латынға көшіртті. Латын графикасын алуға қарсы тұрған алаштың ардақты перзенттері түгелдей қуғын-сүргінге ұшырап, тірідей көздері жойылды. Тәуелсіздігіне қазақ енді жеткенде ұлтының ар-ожданы болған алаштың ақылмандарының рухын сыйламай, “Аруақ аттаған оңбас” деген бағзы өз жазуымыздың орнына өліп қалған латынның алфавитін қайтадан алу, өткеннің тарихи сабағынан тиісті қорытынды шығармаумен қатар ырымға жаман теріс әрекет. Адамзат экологиялық апаттың алдында тұр. Таза ауа, ауыз су тапшы. Мұның бәрі табиғи тепе-теңдіктің бұзылуы, жасыл-желек, ормандардың азаюына байланысты. Ал осы уақытқа дейін қордаланған біліміміз жинақталған кітаптарды латын алфавитіне көшіруге қанша қағаз керек? Бір кітапты басып шығару үшін бір ағаш кесіледі. Сонда қаншама табиғи ортаға зиян келтіреміз. Бұл әрине гауһар тас сынды көп қырлы күрделі мәселенің бір парасы ғана. Ағылшын тілінде 44 дыбыс, 26 әріп бар. Ол дыбыстардың ішінде біздің қазақ дыбыстарына өте ұқсас [ә, ө, і, ү, ұ, ң] фонемалары бар. Бірақ ол дыбыстарды бейнелейтін дербес әріп-таңба жоқ. Екі, үш таңбаны тіркестіру арқылы дыбыстық мағынасын әрең береді. Сондықтан ағылшын орфографиясы өте күрделі. Кезінде Ахмет Байтұрсынұлы латын алфавитін алуға қарсы пікірін білдіргенде “ит деп жазып, шошқа деп оқиды” деп сынағаны мәлім. Осы жазудың жетілмегендігіне көңілі толмаған ағылшынның әлемге әйгілі жазушысы, Нобель сыйлығының лауреаты Бернард Шоу кезінде дүниеден озар алдында мынадай өсиет айтып кеткен екен. “Кімде-кім ағылшын тіліндегі таңбасы жоқ дыбыстарға таңба ойлап тапса, соған артымда қалған мұрадан үлкен сыйақы берілетін болсын”, ‒ деп. Содан бері, міне, ғасырға жуық уақыт өтті. Жоғарыда аталған дыбыстарға сәйкес әлі ешкім таңба таба алған жоқ. Бұл нені білдіреді? Демек, латын алфавитінің дыбыс таңбалауда мүмкіндігі шектеулі. Екіншіден, ағылшын тілінің орфографиялық ережелері мен сөздердің айтылымында едәуір айырмашылықтар бар бола тұра, бұл кемшіліктерді түзетуге қордаланған ұлттық жадынан ажырап қалмас үшін бұған дейінгі үйреншікті, қалыптасқан тарихидәстүрлік принцип бойынша жазуды әдейі сақтап келеді. Егер ұлттық мүддеге зәредей зияны тиер болса, қолданыстағы алфавиттің олқылығын жетілдірудің өзі еш қажеті жоқ екендігінің бұл айқын мысалы. 31
Жер бетіндегі иісі қазақтың атамекені, географиялық отаны ‒ Қазақстан, біздің еліміз күллі төрүк тектес ұлт пен ұлыстың эпицентрі, қара шаңырағы. Сондықтан біз баз біреулердің бықсытып “Еуропадағы азын-аулақ қазаққа қарап түзеліп, солар қолданған ‘өркениеттің кілті’ латынша жазу үлгісіне көшкеніміз жөн” дейтін бейдауа әбестігіне жол бермеуіміз керек. Елімізде төрүк тілдес ұлттар мен ұлыстарды рухани біріктіретін алфавит ретінде латын графикасына көшуді ұсынып, идея көтерушілердің басында академик Ә.Қайдаров тұр. Бұл идея сценариі тоқсаныншы жылдары Түркияда өткен ғылыми кеңестен соң кең қолдау тауып, тәуелсіздігін алған Әзербайжан, Түрікменстан, Өзбекстан Республикалары жедел латын алфавитін қабылдады. Мұның түпкі саяси-психологиялық астары “орыстың ықпалынан шығып, Американың қанатының астына ену” болатын. Осы орайда академик Ә. Қайдаровтың 80 жасқа толған мерейтойы үстінде “Ана тілі” газетінің тілшісі Д.Белдеубайұлына берген сұхбатында (51‒52, 2004) төрүк тектес ұлт пен ұлыстардың төлтума руникалық жазуын “пайдалануға қалай қарайсыз?” деген сауалына ғалым: “ОрхонЕнесей, Талас жазуында 90-дай белгі бар. Әр дауысты, дауыссыз дыбыстың таңбалары бөлек-бөлек. Ешқандай реттелмеген жазу. Әр таста әртүрлі емле, Орхондікін бе, Енесейдікін бе, Таластікін бе, қайсысын пайдаланамыз? Бұл практикалық жазу ретінде қалыптаса қоймаған, сауатты адамдардың ғана оқып-үйренген жазуы. Ұлттық жазу болуға негізі қалыптаспаған деп есептеймін. Жер-әлемде керемет түркі қауымдастығы құрылып жатса құба-құп. Дегенмен, дүниеде шашырап жүрген түркі халықтары ортақ жазуға көше алмайды. Кәне, айтыңызшы, бүгінде қайсы түркі халқы соны пайдаланып жүр. Мен қарсымын оған, ашық айтам. Ал, менің латын қарпі бойынша жасаған нұсқамды (әліпби) жұрт пайдалана бастады”, ‒ деп жауап берді. Академиктің осы жауабы бағзы төрүк руна жазуының табиғатынан қаншалықты кәсіби түсінігі барлығын айқындап тұр. Егер ғалым ағамыз Орхон, Енесай, Талас ескерткіштерінің мәтінін оқи білсе, олардың әрқайсысының мектебі әр бөлек болғанмен, негізі бір екендігіне көзі жетер еді. Сосын күллі төрүк ұлтының, соның ішінде қазақтың мың жарым жылдан астам тарихи танымын бүгінгі күнге жеткізген жазуға мұрын шүйіріп, жоғарыдан қарауы беделді ғалым ағамызға жараспайды. Әбекеңнің латын алфавитіне көшу идеясын жан-тәнімен қолдап, жобасын жасап (әзірге латын алфавитінің жобасы баспасөзде жарияланған жоқ) жүргендердің бірі филология ғылымының докторы, профессор Ә.Жүнісбеков. Ол “Түркістан” газетіне берген (9 мамыр, 2007) сұхбатында “Түбінде Ресейдің өзі латын әліпбиіне көшеді” деп көрегендік жасапты. “Латын әліпбиі ‒ келешектің кілті” деп аталатын “Егемен Қазақстан” газетіне (20 ақпан, 2007) берген сұхбатында профессор Жүнісбеков мырза: “Біріншіден, орыс жазуына байланысты алған жартыкеш-жарамсақ емлеміз бен әліпбиіміздің ана тілімізге тигізген бүгінгі зардабын көре отырып, әлі де болса орыс жазуында қаламыз деудің енді реті келе қоймас. Оның үстіне Ресейдің өзіндегі орыс тілі мамандарының ішінде де латынға көшейік деген академиялық деңгейдегі пікір қалыптасып келеді”, ‒ дейді. Ең әуелі жұрттың миын қатырып бір әліпбиден екіншісіне ауысқаннан тұтынып жүрген әліпбидің емлесін түзеу әлдеқайда оңай емес пе? Екіншіден, орыс тілі ‒ БҰҰ-ның ағылшын, испан, қытай, француз тілдерімен қатар қолданылатын жұмыс тілі. Адамзат қоғамында тұңғыш рет ғарышқа ұшқан тіл. Әлемдегі алпауыт мемлекеттердің бірегейі Ресей төлтума кирил жазуының орнына латын алфавитін ешқашан алмасы бесенеден белгілі. Бұл ‒ қазақты саясиэкономикалық, рухани-әлеуметтік дағдарысқа түсіру, тежеу үшін құрылған қақпан. Бұл әдіс өткен ғасырдың жиырманшы жылдары да қолданылды. Телжан Шонанұлы 1929 жылы “Жаңа мектеп” журналында “Латын әліппесіне көшу мәселесі, бұл күнде орыстарда күн тәртібінде тұр. Латын әліппесіне көшуді орыстың Мійртіп, Пескөбскій, Устійніп сияқты ірі оқымыстары қолдап отыр. Олар[дың] ойынша, 20 жыл ішінде орыс әдебиеті латын әліппесіне көшіп болса керек. Латын әліппесін қолдаушылардың ұстап отырған мықты дәлелі бұл адам баласына ортақ, інтернатсійанал әліппе болуға айналды; арап әліппесін қуып шығып латын әліппесі өрісін кеңітіп барады; орыс қалқы бөлініп қалмай, басқа елдердің алып отырған әліппесін алу керек деседі. Орыс қалқы латын әліппесін алса, біз сықылды елдерге бұрынғыдан да бетер, мәдениет жүзінде орыс еңбекшілері мен қойян32
қолтық араласу оңайырақ болатыны ап-анық нәрсе. Бірақ, әрине, әдебиеті бай орыс қалқына латын әліппесіне тез көшу оңай болмас. Латын әліппесі туралы да Білім басқармасы жанынан айрықша кемесие құрғалы тұр”, ‒ деп жазды. Одан бері 80 жыл өтті, көшсе орыстар қайда қалды? Әрине, бұл қақпан ол тұста қазақтың мың жыл тұтынған араб қаріпті жазуынан қозғап жіберуі үшін қолданылған әдіс еді. Өтпелі дәуірде қазаққа латын алфавитін таңдау ‒ “бір адым ілгері, екі адым кейін шегіну”. Сөйтіп, бүгінгі тасбақа жүріспен ілгерілеген мемлекеттік тілді суырып алып, қазақша сайратамыз дейтін “латыншыл ғалымдардың” дәмесі құр қиял бола тұра, қазақты мемлекеттік тілінен мүлдем айыратын “қасіретті жаңалыққа” айналып кету қаупі төніп тұр. Жалған ғалым жалған ақша сияқты. Жалған ақша мемлекетті экономикалық дағдарысқа түсіріп, құлатып тынатын болса, жалған ғалым ‒ елдің таным-түсінігін бұзып, идеологиялық дағдарысқа ұрындырып, анархияға, ұлттық мүдде қайшылығына соқтыратын ала ауыздық дертті қоздырады. Соңғы рет мұның алғышарт симптомдары кеңестік қызыл империяның ұйымдастыруымен Қазақстанда ХХ ғасырдың 20‒30-жылдарында көрініс берді... Алфавит ‒ дыбыстық тілдің сыртқы графикалық киімі. Тілдік қолданыста тұтынған графикалық киім кімдікі болса, соның рухани мысы басып тұрады. 1.Сыртқы ақпараттық агрессиядан, рухани жаһанданудан құтылу мен қорғанудың төте жолы бағзықазақ [төрүк] руника алфавитіне көшу. Қазақтың жапоннан, қытайдан, арабтан, еврейден, ағылшыннан түр-келбеті, болмыс-бітімі қандай бөлек болса, дыбыстық тілі мен әріптік таңбасы сондай ажыратылып, танылуы табиғи құбылыс; 2.Руна жазу үлгісі біздің жыл санауымызға дейін-ақ күллі дүниеге таралып, төрүк ұлты мен ұлысын былай қойғанда Еуропаны, орысты мәдени ағартып, білім алудың бастапқы көзі, рухани құралы болған. Сондықтан Қазақ Елінде тұратын өзге этникалық ұлт өкілдері руна жазуына жатырқап қарамасы белгілі; 3.Руна жазуы бағзыдан жеткен атамұрамыз, рухани мирасымыз десек біздің көзі ашық азаматтарымыздың көбі теріс бұрылады. Сөйте тұра әлгілер қазақ тілі ‒ мемлекеттік тіл дегісі келеді. Сондықтан қазақ жазуының тарихы туралы жан-жақты білікті насихат жүргізілуі шарт; 4.Тарихын білмеген ұлт тамырынан ажыраған қаңбақ сияқты жел қайдан соқса, сонда ұшып, ақыры жер бетінен көшіп, өшіп тынады. Сондықтан руна жазуын мектепке енгізуді (қазақ, орыс мектебі деп алаламай) тиісті министрлікке міндеттеу керек. Ол үшін әрине арнайы оқулықтар мен көрнекі құралдар дайындауға тапсырыс берілуі қажет; 5.Қаламыз бен даламыздың келбетін бұзып, сананы кірлеткен жарнама, маңдайшаға назар аударылып, графикалық өзге тілдік басқыншылықтан, сауатсыздықтан құтылу үшін руна жазуындағы маңдайша, жарнамаларды көбейту қолға алыну керек; 6.Біз алфавит жөнінде еврейлерден үлгі алуымыз керек. Израиль мемлекеті мың жыл бұрынғы семиттің квадрат жазуын тірілтіп, жер шарындағы еврейлерді тұтас этникалық бірігуі мен ықпалдасуына дәнекер ивритті бейнелейтін ұлттық алфавиті етіп бекітті. Әлемдік өркениет кеңістігінде Израиль дамыған, алдыңғы қатардағы елдердің бірі екені баршаға мәлім. Олай болса, еврейдің квадрат жазуын мың орап алатын ғылыми жүйелі төлтума бағзықазақ руника алфавитіне көшсек, жат жұрттық ықпалдан құтылып, шынайы рухани тәуелсіздікке жетеріміз кәміл; 7.Қазақ ұлты ‒ рулық конфедерациядан қалыптасқан біртұтас этнос. Әрбір рудың қасиетті рулық таңбасы бар. Міне, осы рулық таңбалардың бәрін біріктіргенде қазақтың ежелгі ұлттық алфавиті шығады. Демек, бұл ‒ жалпы ұлттық біріктірушілік қуаты ерекше зор идеология. Себебі, бұл графикалық тілде күллі қазақтың үлесі бар. Яғни баз біреулердің қазақты трайбализммен кінәлауының негізі жоқ. Сонымен біз бағзықазақ руника алфавитін таңдар болсақ, мұқым төрүк тектес ұлт пен ұлысты өзіне тартып, біріктірушілік рөл атқарары сөзсіз. Өйткені бағзықазақ руника алфавиті құрамында төрүк тектес башқұрт, түрікмен, татар, ұйғыр, өзбек, түрік, ноғай, сармат, т.т. ұлт пен ұлыстардың рулық таңбалары 33
да сақталған. Сондықтан біз рунаны алған жағдайда олардың да ұлттық намысы оянып, санасына қозғау болып, соңымызға ілесері даусыз; 8. Бағзықазақ руника алфавитін қолдануға тиым салған дәуірде де оның өнер тіліне айналу қабілеті арқылы ұлттық этнографиялық құндылықтардың сақталуына мүмкіндік туды. Жазудың мұндай әмбебап қасиетінің дүние жүзінде салыстырарлық аналогы жоқ; 9. Қазақ Елінің латын графикасына көшуі ұлттың мәдени дамуын дағдарысқа түсіріп, рухани жұтқа ұрындырады, бұған дейін жинақталған руханият қорынан тағы да өз еркімізбен айырылып, ең бастысы қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде орындалуы қиялға айналады; 10.Соңғы кезде қоғамдық ортада ұлттық тарихымыз жазылмағандығына алаңдаушылық жиіжиі әңгіме арқауына айналып, мәселені ойдағыдай шешуді мақсат еткен ғылыми басқосу мәжілістер көбейді. Егер бағзы тұтынған төлтума алфавитінен зерттеушілеріміз беймағлұм болса, онда ұлтының өткен тарихын қайтіп білмек? Еуразияның кез келген жерін қазып қалса, біздің төрүк жұртының ескерткіштері шыға келеді. Демек, біздің тарихымызды қаза зерттесе, ашылмаған жұмбағы мен құпия сыры мол. Бұл ретте руника жазуын игеру үзіліп қалған ежелгі Дала мәдениетімен арадағы сабақтастықты жалғап, ұлттың өткен тарихын жаңаша түлетуге мүмкіндік берері сөзсіз. Біз көп уақыт басқа жұртқа саяси тәуелді, кіріптар болғандықтан бұйдалаған тайлақтай біреудің жетегінде жүруге үйренгеніміз сондай, санамызға әбден сіңген бұл кесапат әдеттен, жасыратыны жоқ, әлі құтыла алмай келеміз. Сондықтан көрінгенге еліктеп-солықтайтын ермелікті тастап, өзгеге үлгі-өнеге болатын жасампаз жетекшілікке ұмтылмай дербес ұлттық мемлекеттігімізді сақтаудың екіталайлығын түсінетін кез жетті. Сайып келгенде, егер қазаққа алфавит ауыстыру ауадай қажет болса, бағзы руна жазуын алғаны жөн. Ал, әзірше мемлекеттік тілді Қазақстан Республикасының барша азаматтары толық меңгермей тұрып, тұтынып отырған кирилше жазу үлгімізді басқа графикалық нұсқаға көшіруге үзілді-кесілді мораторий жариялау керек. Бүгінгідей еліміздегі қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық саланың барлық буынында күрделі өзгерістердің қызу қарқынмен жүзеге асуы мен ішкі-сыртқы миграциялық қозғалыстың бір қалыпты жүйеге түспей тұрған шағында ұлт жазуының суретін ауыстыру ‒қазақтың миын ауыстырумен бір есеп. Қазақтың миын ауыстыру ‒ ұлттың рухын мүлдем жою. Ұлттық рух жойылса, қазақ этносы да жоқ. Ғылым ұлт мүддесіне қарсы бағытталып, жұмсалар болса ‒ қасірет. Ұлт мүддесіне қарсы әрекет еткен ғалым ‒ залым. Ұрпақты ғылыми теріс жолға салып, адастырғандардың ‒ жазасы ауыр күнә арқалайтынын естен шығармағаны абзал.
Құрманбаева А.Ә. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, журналистика факультеті, ф.ғ.к., доцент ЕЛДІК ИДЕЯ - ҚАЗАҚСТАННЫҢ БОЛАШАҒЫ «Әлемнің әміршісі – еңбек. Тек еңбекпен ғана жеміс өнбек, тек еңбек қана бар қиындықты жеңбек.» Н.Назарбаев Бұл күндері еліміз өз тәуелсіздігінің үшінші онжылдығына қадам басты. Қазақстан орта еуропалық елдердің әлеуметтік дамуының сапалық деңгейімен иық тірестіріп, төрткүл әлемге танымал мемлекетке айналды. Қазіргі халықаралық жағдай көзі қарақты жұртшылыққа жақсы белгілі. Өркениетті елдер дейтіндердің өздері экономикалық дағдарысты бастан кешуде. Біздің елімізде басқаша. Экономикалық салаға баса мән берілгендіктен республикамыз әлем алдындағы өз беделін 34
сақтап қалды. Бұл ретте Елбасы жасаған батыл қадамдарды ерекше атап өтуге болады. Оның өзі экономиканың құлдырамауына демеу болып, еліміздің одан әрі өсіп-өркендеуіне септігін тигізді. Елбасымыздың жүргізіп отырған саясатына тән айқын ерекшелік – әлеуметтік мәселелерді әркез бақылауында ұстап, оларға тұрақты түрде қайта оралып отыратындығы. Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы мемлекет басшысының Парламентте айтылған «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» деп аталатын Қазақстан халқына арналған Жолдауының негізгі мақсаты болған еді. Әлеуметтік мәселелер – халыққа жақын мәселелер. Тұрғын үй, білім, денсаулық жайы... әрбір қазақстандықты толғандырары хақ. Сондықтан болар көпшілік Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың газет бетінде жарияланған «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» атты мақаласында сөз болған тұжырымдарды талдап отырмыз. Себебі Үкімет алдына қойылған ол талаптар жүрекке жақындығымен, алға қойған міндеттердің орындалуына жаңа мүмкіндіктер ашатындығымен бағалы әрі құнды. Рас, Тәуелсіздік жылдарында елімізде әлеуметтік мемлекеттің іргетасы қаланды. Қазақстан объективті түрде орташа Еуропа елдерінің әлеуметтік даму сапасы деңгейіне жақындады. Қазақстандықтардың тұрмыс деңгейі жыл өткен сайын жақсарып келеді. Дегенмен де бір сауал көлденеңдеп алдымыздан шыға келетіні бар: «Біз елде орныққан жақсылықтарды қалай тиімді пайдаланып жүрміз?». Мұны әркім де мойындауы тиіс, бізде әлі де болса жүзеге асыруға болатын қосымша күштер, мүмкіндіктер баршылық. Бірақ олар өз мәнінде, толық пайдаланылып отырған жоқ. Есесіне өткен ғасырдың алпысыншы жылдары көрініс берген тұтынушылық пиғыл бойға сіңіп келе жатқан секілді. Мұның неге апарып соғатынын әлемнің кейбір елдеріндегі орын алып отырған келеңсіздіктерден анық аңғарамыз. Әлеуметтік масылдық, экономикалық дағдарыс себебі – әлгі тиек еткен тұтыну идеологиясынан болып отыр. Мұндай қоғамдық дерттен арылудың жолы қандай? Елбасымыз жоғарыда аталған мақаласында сара жолды нақты көрсетті. Ол – Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы идеясы. Осы мәселеге баса тоқталған Елбасымыз бұл жолда нендей жайттарға назар аудару керектігін де жіпке тізгендей көрсетіп берді. Мақалада атап көрсетілгеніндей әлемдік өркениеттің барлық құндылықтары, барлық экономикалық және мәдени байлықтар виртуалды қаржы институттарымен емес, адамның еңбегімен жасалады. Сондықтан әлеуметтік жаңғырту саясатының негізіне шынайы өндірістік еңбектің қойылуы өте орынды. Еңбек, еңбектің орыны – қазаққа таңсық емес. Ата-бабаларымыз ықылым заманнан ұрпағын еңбекке баулыған. «Еңбек етсең – емерсің», «Еңбек етпеген ішіп-жемейді» деген сөздерді қалдырған соңына. Еңбектің жеңбейтіні болмайды. Еңбек арқылы мақсат-мұратқа жетуге болады. Әрине, қазір заман жақсы. Жыл өткен сайын еліміз жаңа жетістіктерге жетіп келеді. Техника мен технологияның дамуы арқасында қол еңбегі де кейінге ысырылып барады. Өкінішке қарай, осы жақсылықты кейбір жастарымыз түсінбейді. Олар жеңіл жолмен пайда тапқысы келеді. Маңдай тер төккісі келмейді. Ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жүргенді қалайды. Осы пиғылдың ақыры араб елдерінде неге апарып соққаны белгілі. Экономика тұралап қалды. Оның аяғы қақтығысқа, қан төгілуге әкелді. Еңбексіз жеке адамның да, елдің де көгеруі қиын. Біз жас ұрпақты, баланы еңбек етуге, еңбекті қадір тұтуға тәрбиелеуіміз қажет. Көп ата-ана баласының қиналмағанын жақсы көреді. Қара жұмысқа жолаттырмайды. Баланың талғамына қарамай, жоғары оқу орнын бітіруді міндеттейді. Ертең одан өз кәсібінің білгірі шықпайтыны белгілі. Өйткені жүрек қалауымен атқарылмаған іс – күткендегідей нәтижеге қол жеткізбейтіні әбден түсінікті. Соңғы жылдары бір қуантарлығы өндіріс орындары көптеп ашылуда. Әлі де ашыла бермек. Осы кәсіпорындарға жұмыс күші ауадай қажет. Елбасымыз «Жаңа біліктілікті меңгеру және зауытқа, өндіріске бару керек. Жас та және ересек те қазақстандық бос 35
отырып, бәрін де сынай бермей жұмыс бар жерге, нәпақа табатын жерге қарай ұмтылулары керек!» деп өте дұрыс айтып отыр. Елбасының мақаласында білім беру жүйесін жаңғыртуға баса көңіл бөлінеді. Бұл түсінікті де. Себебі біздің елімізде білім беру жүйесіне тұрғындардың едәуір бөлігі, яғни үштен бір бөлігі тартылған. Осы жүйеде жас ұрпақ өсіп, қалыптасады. Елбасы еліміздегі білім беру жүйесін жаңғырту үш басты бағыт бойынша – «білім беру мекемелерін оңтайландыру, оқу-тәрбие үдерісін жаңғырту, білім беру қызметтерінің тиімділігі мен қолжетімділігін арттыру бағыттары» [1] бойынша жүргенін қалайды. Елбасының мектептерде «Қазақстан құқығы», «Өлкетану», «Акмеология» пәндерін енгізу жөніндегі ұсыныстары да құптарлық. Қазақстан тарихы пәнінің дұрыс оқытылмауы жөніндегі сыни пікірі де көңілге қонады. Расында да елдің өткенінен, тарихынан жеткілікті хабарсыз жас ұрпақтан туған елінің нағыз патриоты, отаншыл азаматы шығуы қиын. Олай болса елдің келешегі саналатын жас буынға туған ел тарихын талаптағыдай оқып-үйрету, оқушыларды қазақстандық патриотизмге баулу – ұстаздар қауымы үшін басты парыз. Мақалада тағы бір атап көрсетілгені – Журналистік этика кодексі. Осының жобасын әзірлеу тапсырылды. Өз басым мұны да маңызды мәселе санаймын. Біз болашақ журналистерді оқытып, тәрбиелеп жатқаннан кейін журналистің қоғамдағы орыны, журналистік әдеп мәселелеріне де баса назар аударамыз. Журналистің қоғамдағы орны салмақты. Өйткені оның жазғаны қоғамдық пікір туғызуға ықпал ететін бірден бір күш. Сондықтан мақала жазғанда не хабар дайындағанда осы жағына ерекше мән берілуі тиіс. БАҚ материалы ел ішінде алауыздық, келеңсіздіктер туғызуға емес, мемлекетіміздің дамуына, елдің тұтастығы мен бірлігіне қызмет еткені абзал. Қазақ айтпай ма: «Бір құмалақ бір қарын майды шірітеді» деп. Сол сияқты журналистің аңдаусыз айтқан не жазған бір ауыз сөзі ел ішін дүрбелеңге салуы лезде. Демек, журналистке жүктелер жауапкершілік зор. Журналистік әдеп деген өте қажет. Бұл жөнінде оқытушылардың айтқаны бір басқа да, тиісті құжаттың болуы – ол бөлек нәрсе. Журналистік этика кодексінің қажеттігі өмірдің өзінен туындап отыр. Сондықтан оның жобасын дайындауға белсене атсалыссақ – бұл заманға сай маңызды құжаттың қабылдануына кепіл. Елбасының мақаласынан аңғарылатыны – еңбек адамының беделін көтеру керек. Бұл жолда журналистер, жалпы шығармашылық сала қызметкерлері мол үлес қоса алар еді. Көпке үлгі болатын еңбек адамдары жөнінде кітаптар жазылып, кино түсіріліп, қойылымдар жұртшылыққа ұсынылып жатса – осының өзі адал да қажырлы еңбекті баршаға насихаттау, өнеге ету болып табылмай ма? Еңбек адамына бетбұрыс осындай қадамдардан көрінсе керек. Елдің болашағы – жастар. Келешек ел тізгіні солардың қолында. Елбасының бұл еңбегі жастар арасында кеңінен түсіндірілсе нұр үстіне нұр. Жастар мемлекет оларға зор сенім артып отырғанын, бүгінгі жасалып жатқан жақсылықтардың барлығы солар үшін екендігін сезінулері тиіс. Жастар туралы заңды жаңарту жөніндегі ұсыныс қолдауға тұрады. Онда жас мамандарды еңбекке орналастырудың кепілдіктері мен әлеуметтік пакет туралы, жастар тәжірибесін ұйымдастырудың тәртібі туралы құқықтық нормалар қамтылып жатса, кәнекей. Елбасы ұсынып отырған Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы идеясы – бұл ел игілігі жолында қажырлы еңбек ету. Идея бойында елдік идея, Қазақстанның болашағы жатыр. Ал жарқын болашаққа еңбексүйгіш, отаншыл жастармен, білікті де білімді мамандармен, ортақ мүдде жолында бірлесе қимылдаған іс-әрекетпен баратынымызды ұғынғанымыз жөн. Онда да еңбектің рөлі өте зор. Ол – шешуші ұлттық фактор. Әдебиет: 1.«Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам»//Егемен Қазақстан. 2012 ж. 10 шілде.
36
Майкотова Ғ.Т. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, журналистика факультетінің доценті, ф.ғ.к. ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ҰЛТ ҚҰРУДЫҢ ЖАҢА МҮМКІНДІКТЕРІ Қазіргі қоғамдық-саяси ғылымдар мен ұлттық идеология саласында жаһандық ж не адамзаттық деген ұғым-түсініктер көрініс табуда. Себебі, кез-келген мемлекеттің өз ұстанған бағыт-бағдарлары осы үш тұғырдың аясында өрбиді. Әлемдегі белгілі саясаткерлер мен экономистердің сөзінен аңғаратынымыз, «қырғиқабақ соғыс», «қарулану жарысы» үдерістері жаңа арнаға ұласып, «энергетикалық соғыс» атын алып, жаңа тартыстар мен шиеленістерге ұласуда. «Біздің қоғамда ғылым мен мәдениет жаһандағы өзгерістерден, айтыс-тартыстардан тыс, томаға-тұйық өмір сүру керек деген көзқарастар бар. Өкінішке орай, қазіргі әлемде ондай томаға-тұйықтық, мамыражай өмірге орын жоқ. Біз қаласақ та, қаламасақ та, әлем дамудың жаңа сатысына өтіп кетті. Ол мобильді коммуникация заманына қадам басты. Қазақстан кеңестік жүйеден санасы, ділі, діні әлсіреп шыққан, отаршылдық саясатқа жүйелі түрде ұшыратылған, мәңгүрттенген мемлекет болғандықтан, посткеңестік кезеңде жаһандану үдерісі етене енуде»/1/. Қазақ халқы — болмысынан «адамзаттық тұлғаны» қалыптастыруға тырысатын, бейбітсүйгіш, адамсүйгіш, жат ұстанымдардан, нәсілшілдіктен ада халық. «Қазақстан Заман» газетіндегі деректерге сүйенсек, «алайда, жаһанданған алпауыт мемлекеттердің «адамзаттық» деген моделінің астарында мүлдем басқа дүние жатқаны ақиқат. Еуропа мен Америка моральдық, гуманитарлық тұрғыда жетілген кемел тұлға концепциясынан гөрі, жаһандық экономика дегенге басты назар аударады. Соңғы кезеңдері Еуропа мен АҚШ энергетикалық күйзелістерге ұшырап отырғандығы, болашақта да энергетикалық тапшылық тартатыны белгілі екен. Мұнай өнімдеріне тәуелділікті жою үшін, бұл елдер түрлі зымиян саясатқа баратыны анық. Әлемдегі қаншама елдердің отқа оранып, қанға бөгіп отырғаны да сол батыс елдерінің саясатының жемісі. Мұнайлы деп саналатын мұсылман елдерінде тоқтаусыз соғыстар мен нахақ қан төгілуінің себебі — мұнай көздерін қолды ету, баға саясатын қадағалау, пайда көзіне айналдырып, табыс табу. Тіпті алпауыт Еуропа мен АҚШта мұнайлы мемлекеттерді бүге-шігесіне дейін зерттеп, осал тұсын дәл тауып, от үрлеп, кикілжің тудырып, оны үдетіп, жанжал, соғыс тудырумен арнайы щұғылданатын мекемелер бары да жасырын емес. Қазіргі таңда орын алып отырған осындай өрескел әрекеттерді көре отырып, толығымен қаруланған бай мемлекеттердің адамзатта тыныштық орнасын деп ұрандауы, адам адамға дос, туыс, бауыр деген қағидаттарының жел сөз екендігіне сенбеске амал қалмайтындай» деген пікірлерде шындық бар сияқты. Қазақтың ұлт болып қалыптасуына түрлі кедергілер болғаны айдан-анық. Оған дәлел ретінде М.Мырзахметұлының «Қазақ қалай орыстандырылды?» еңбегі тұңғыш рет 1993 жылы жарық көрген болатын. Кеңестік бұғаудан енді құтылып, Тәуелсіздік алған жас қазақ елінің мемлекеттік саясатының негізгі ұстанымдарын айқындап беретін бұл еңбек зиялы, ұлтшыл қауым арасында зор құрметке ие болып, сілкініс тудырды. Зерттеудің негізгі бөлімі «Ел қалай орыстандырылды?», «Жер қалай орыстандырылды?», «Сана қалай орыстандырылды?» деген тарауларға бөлініп, тарихи құжаттар мен деректер арқылы Ресей империясының, одан кейінгі оның мұрагері саналған Кеңес өкіметінің түркі халықтарына, оның ішінде қазақ халқына жүргізген отаршылдық саясаты аяусыз әшкереленеді. Жаһанданып жатқан дүниедегі аласапыран арпалыста ең маңыздысы — ұлттық позиция. Ұлтымызды сақтау арқылы ғана біз бармыз, ұлттығымызды сақтау арқылы ғана біз адамзаттық асқар ойдың заңғар биігіне көтеріле аламыз. Ғалым М.Мырзахметұлының ұсынар кредосы: «Ұлтым бар жерде мен бармын, ұлтым жоқ жерде мен жоқпын», — деген қағида. Ресей мен Батыс мемлекеттерінің саясаты мен философиясы байлыққа, пайдаға, 37
билікке, күшке құрылған. Әлемді, адамзатты бейбітшілікке, татулыққа, мейірімділікке бастайтын шынайы жол – мұсылман-түркі даналары қалыптастырған, Абай жетілдірген «толық адам» жолы/3/. Ұлтымыз әлі құлдық санадан арыла алмай отыр. Жаһандану жағдайында жанжағымызда анталап тұрған ұлы державалардың қаупінен құтылу үшін интеллектуалды ұлт қалыптастыру ауадай қажет. Елдің интеллектуалдық өрісі мен қоғамның инновациялық әлеуеті білім арқылы келетіндігі баршаға аян. Елбасы тапсырмасына сәйкес, енді университеттеріміз білім экономикасының өзегі болып, еліміздің инновациялық дамуының қозғаушы күшіне айналуы шарт. Осыған орай Нұрсұлтан Әбішұлы: «2015 жылға қарай Ұлттық инновациялық жүйе толыққанды жұмыс істеп, 2020 жылға қарай елде енгізілетін талдаулар, патенттер мен дайын технологиялар түрінде өз нәтижелерін беруге тиіс» деген болатын. Білім беру саласында құрылып жатқан бірегей оқу орындары - «Жаңа халықаралық университет» секілді жобалар ерекше басымдыққа ие болмақ», - деп атап көрсетуі көп нәрсені аңғартса керек. Мемлекет басшысы биылғы халыққа Жолдауында XXІ ғасырдың алғашқы онжылдығындағы әлеуметтік-экономикалық белестерімізге қорытынды жасап, 2020 жылға дейінгі дамуымыздың бағдарын айқындап бергенде де білімге көп назар аударды. «Жаhандану заманында интеллектуалды ұлт қалыптастыру, мемлекет басшысы нұсқағандай, қатал бәсекеге қабілетті мамандарды даярлауға ғана қатысты емес, оларды ел экономикасын алға тартатын күш ретінде орнықтыруға да байланысты. Отандық білім жүйесі өз қызметін «Білім беруге салынған бүгінгі инвестиция - мемлекеттің ертеңіне жасалған қамқорлық» деген қағидатқа сүйене отырып жүзеге асыруы керек»/2/. Алға қойылған міндеттер болашақ жастардың дүниетанымын өзгертіп, олардың жаңаша ойлау қабілетін арттыруға, білімге деген құштарлығын оятуға, отансүйгіштік қасиетін одан әрі дамытуға бағытталып отыр. Елбасының бағдарламалық еңбектерінде көрсетілгендей, білім жүйесін инновациялық технологиялармен жабдықтау, білімнің халықаралық стандартын меңгеру, сапалы білім беруге қол жеткізу, қоғам сұранысына жауап беретін білікті маман даярлау отандық білім саясатының негізгі ұстанымын айқындайды. Қазақстандық жоғары оқу орындарының дипломы дүние жүзінде мойындалып, шетелдік оқу орындарымен бірлескен біліми-ғылыми жобаларды еркін жүзеге асыруға қатыса алатындай қалыптасқаны жөн. Әлемдік білімнің жаhандануы Қазақстанды сөзсіз сынаққа салады, өзіне бейімдейді/4/. Жалпы әлемдік даму бәсекелестікке негізделген. Шынайы жарыс, адал бәсеке - әлемнің бейбіт дамуының кепілі. Әрине, бұл жарыстың уақыт пен жағдай анықтайтын өз межесі, өз бағамы бар. Сондықтан әлем айдынындағы тәуелсіз Қазақстан саясатта болсын, білім-ғылым ізденісінде болсын осы меже мен бағамның үдесінен шығуға бағыт ұстанғаны айдай анық. Пайдаланған әдебиеттер: Жаһандану және қазақ ұлты. «ЗаманҚазақстан»газеті,23маусым,2011ж. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан дағдарыстан кейінгі дүниеде: Болашаққа интеллектуалдық секіріс». Ана тілі, 2009 жыл 15 қазан. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2011 жылдың 2 ақпанындағы Қазақстан халқына Жолдауы Жұмабекова А.А., Мынбаева М.М. Білікті білім арқылы интеллектуалды ұлтқалыптастыру
38
Өзбекова Г. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, журналистика факультетінің доценті, ф.ғ.к. ЭНЦИКЛОПЕДИЯЛЫҚ БАСЫЛЫМДАРДЫҢ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ҰЛТ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ РОЛІ «ҚАЗАҚ ЭНЦИКЛОПЕДИЯСЫ» - ғылыми-анықтамалық баспа мекемесі. Әмбебап және тақырыптық (пәндік) энциклопедиялар, анықтамалықтар, сөздіктер, тілашарлар, т.б. шығарумен, көне қолжазбаларды, басылымдарды, ұлы ғұламалардың еңбектерін қайта басумен, күрделі ғылыми зерттеулер жариялаумен айналысады. Қазақстан Компартиясы ОК мен Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің 1967 ж. 13 қыркүйектегі қаулысына сәйкес 1968 ж. 1 қаңтарда Қазақ КСР FA жанынан Қазақ Совет энциклопедиясының Бас редакциясы болып құрылған. 130 адамнан тұратын бұл үлкен ұжымның шығармашылық күші 11 ғылыми редакцияға топтастырылды. Қазақтың тұңғыш энциклопедиясы Бас редакциясының жанынан барлық ғылым салалары бойынша 29 ғылыми-салалық алқалар мен кеңесшілер тобы ұйымдастырылып, оларға 313 ғалым мен маман тартылды. Олардың ішінде Қазақ КСР FA-ның 27 академигі мен корроспондент мүшесі, 84 ғылым докторы, 189 ғылым кандидаты болды. Бас редакция қызметтік құрылымы мен ғылыми мекеме мәртебесін сақтай отырып, 1975 ж. Қазақ КСР Баспа, полиграфия және кітап саудасы icтepi жөніндегі мемлекеттік комиттетінің жүйесіне қосылды. Еліміз егемендік алғаннан кейін, 1993 ж. Қазақ энциклопедиясының Бас редакциясы болып өзгерді. 2001 ж. 2 қарашада жабық акционерлік қоғам болып құрылғаннан бepi "Қазақ энциклопедиясы" аталады. "Қазақ энциклопедиясы" ұжымы өзінің алғашқы күрделі жұмысы 12 томдық "Қазақ совет энциклопедиясын" 1972–78 ж. аралығында әзірлеп, баспадан шығарды [1]. 1982 ж. осы тұңғыш энциклопедияның әліппелі пән-eciм көрсеткіші жеке кітап болып шықты [2]. Бұған жалғаса "Қазақ Советтік Социалистік Республикасы" деген анықтамалық (қазақ, орыс тілдерінде 1980–81) жарық көріп, 15 томдық топтама шығару жемісті аяқталды [3]. Бас редакция ұжымының ең сүбелі еңбектерінің бipi – әрқайсысы төрт томнан қазақ және орыс тілдерінде жарық көрген "Қазақ ССР" атты қысқаша энциклопедия [4]. Бұл анықтамалықтың басты ерекшелігі – онда негізінен қазақ елінің тарихына, әлеуметтік тұрмыс-тіршілігіне, экономикасы мен табиғатына, қазба байлықтары мен жер-су, қоныстарына байланысты материалдар енгізілді. Елдегі саяси-әміршілдік жағдайларға орай бұрын аталмай келген халқымыздың асыл азаматтары туралы әділ бағасын берген мақалалар жарияланды. Еліміз егемендік алып, қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе берілуіне байланысты бірнеше тілашар мен сөздік шығарылды. Жас оқырмандарға арналған: "Ол кім, бұл не?" (үш томдық 1985–87), "Негеш" (1995), "Әлемде талай қызық бар" (екі тілде, 1986 – 90) кітаптары жарық көрді. "Қазақ энциклопедиясы" еліміздің ұлы адамдарының өмірі мен шығармашылық қызметіне байланысты да бipaз жұмыстар атқарды. Ш.Уәлиханов шығармаларының академиялық бес томдығын (орыс тілінде, 1984–85), М.Әуезовтің таңдамалы мақалалар жинағын (қазақ, орыс тілдерінде аралас, 1997), "Құрманғазы" (1998), "Қорқыт" (1999), "Ә.Бөкейхан. Таңдамалы" (қазақ, орыс тілдерінде аралас, 1995) кітаптарын қайта басып, оқырмандарды 20 ғасырдың басында шығып тұрған "Қазақ" газеті (1998) мен "Айқап" журналын (1995) кітап етіп шығарды. Ал қазақтың ұлы ойшыл-ақыны Абай Құнанбаевтың бүкіл дүние жүзі елдері атап өткен 150 жылдық тойы қарсаңында "Абай" энциклопедиясын (1995) әзірлеп, баспадан шығарды. Ақын өмірі мен шығармларына арналған бұл соны еңбек ҚР-ның Мемлекеттік сыйлығымен жоғары бағаланды. "Хирургтің анықтамалығы" (акад. М.Әлиев, 1997), "Қазақстанда инженерлік істің дамуы" (екеуі де орыс тілінде 2001 ж. жарық көрді) көлемді анықтамалықтары да мамандар мен оқырмандардың қажетін өтеген маңызды басылымдар болды. Бас редакция облыстар мен қалалар тарихына да көңіл бөліп, "Алматы" (1983, 1996), "Қарағанды" (1990), "Ақмола" (1995) энциклопедияларын шығарды. Еліміздің тарихындағы айтулы мекемелер де ұжым қызметінен тыс қалған жоқ. Халықаралық "Түркістан" 39
энциклопедиясы (2001) оқырмандарды еліміздің тарихымен, ғылым, әдебиет, өнер қайраткерлерінің өмір жолымен, қазақ халқының тұрмыс-тіршілігімен, кәсібімен, мәдениетімен, бүгінгі егеменді елдің өскелең экономикасымен таныстырды. "Қазақ энциклопедиясы" 2-дүниежүзлік соғыстағы кеңес халықтары жеңісінің 50 жылдығына құрметіне орай "Отан қорғау жолында құрбан болған боздақтарға ескерткішкітап" деген айдармен әр облыстан 2–7 кітаптан тұратын "Боздақтар" деп аталатын көптомдықты қазақ, орыс тілдерінде жарыққа шығарып, ұлы шайқаста мерт болған азаматтардың аруақтарын мәңгіге қалдырды [5]. Баспа 1996 жылдан "Қазақстан" ұлттық энциклопедиясын шығара бастады (1-том 1998 ж. шықты) [6]. «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясын М.Қ. Қаратаев (1968 – 79), М.Қ. Қозыбаев (1980 - 86), Р.Н. Нұрғалиев (1986-97), Ә.Нысанбаев (1997-2003), (2003-2008) Б.Ғ.Аяған басқарды. 2008 жылдан Б.Ө.Жақып басқарып келеді. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Қазақ совет энциклопедиясы. 12 томдық / Бас ред. М.Қаратаев. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1972-1978ж. 2. Алфавитті пән есім көрсеткіші / Бас ред. М.Қозыбаев. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1982ж.– 540 б. 3. Қазақ Советтік Социалистік Республикасы. Энциклопедиялық анықтама. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1980ж. – 535 б. 4. Қазақ ССР. Қысқаша энциклопедия / Бас ред. М.Қозыбаев. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1984. Т.1. – 592 б. 5. Боздақтар, көптомдық / Бас ред. Р.Нұрғалиев. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1994 ж. 6. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия / Бас ред. Ә.Нысанбаев. 1 том. -Алматы: Қазақ энциклопедиясы Бас редакциясы, 1998ж. -720
Жақсылықбаева Р., әл-Фараби атындағы ҚазҰУ журналистика факультетінің доцент ,ф.ғ.к. РУХАНИ ДҮНИЕДЕГІ ҰЛТТЫҚ БЕЛГІЛЕРДІҢ БАСПАСӨЗДЕ НАСИХАТТАЛУЫ Әдепті адамдар – қоғамның баға жетпес байлығы әрі мәртебесі. Қай қоғамда да әдеп жолға қойылса, сол қоғамның абыройы – жоғары. Егер қоғамда әдепсіздік етек алса, жақсылық атаулының сағы сынады. Әдептілік адамның өзімен бірге өсіп, жетіледі, оған айналасындағы адамдар, қоғам, отбасы, мектеп әсер етеді. Сондықтан, адамның әдептілігі оның адамдар арасындағы жүріс-тұрысынан, басқалармен қарым-қатынасынан көрінеді. Әдептілік сенімдері мен өлшемдері кісіліктің шарапатты негіздері, рухани ұйытқысы әрі мәйегі болып табылады. Адамның ақыл-ойы мен адамгершілігін жан-жақты жетілдіруді және оған міндетті түрде сүйенуді уағыздаған Эпиктет байлық пен құлдықты терең сынға алды. Аристотельдің «Өзіңе ұнамағанды басқаға істеме» деген қанатты сөзін серік еткен ол: «Құл болу өзіңе ұнамаса, басқаны құлға айналдырма. Егер құлдың қызметінсіз ешнәрсе істей алмасаң, онда ең алдымен өзіңді құл есебіне жатқыз», - деген тұжырым жасайды. Мұсылман құқығында қатып қалған догма жоқ. Қандай да бір істі болмасын шариғат жолымен шешуге болады. Мұсылман құқығының тұтастығы мен икемділігі және күштілгі де осыдан айқын көрінеді. Мұсылман кұқығы заң ғылымының жеке саласы емес, ол – ислам ілімінің бір ғана саласы. Мұнда ислам дінінін қағидалары шариғат адамдардың мүддесі үшін 40
жүзеге асуы тиіс міндетті идея ретінде көрсетілген. Шариғатты орындамаған жағдайда адам заң бұзушы болып табылады. 632 жылы Мұхаммед пайғамбар қайтыс болғаннан кейін VIII ғасырдың басына дейін мұсылман құқығының дамуы жүйеленбеген жолмен жүрді. Мұхаммед пайғамбарымыздың (с.ғ.с) үмбеттеріне қалдырған хадистері ислам дінін танытуға қоса, жақсылық пен жамандық, адалдық пен арамдық, ар-иман, обал-сауап, тағы басқа әдеп нормалары жайындағы ұлы өнеге болып табылады. Бірнеше мысалдар келтірсек, Пайғамбарымыз (с.а.у) хадистерінде: «Нағыз таза жүрек адам ол – мінез-құлығы жақсы болған мүмин», - деген [1]. Әбу Дәрда (р.а.): «Пайғамбарымыз (с.а.у): Қиямет күні мүміннің таразысында көркем мінезден де ауыр басатын еш нәрсе болмайды. Расында, Аллаһ тағала бейпіл ауыз дөрекіні жек көреді», - деп айтты», - деген [1, 272 б]. Сондай-ақ, «Кешірімді бол, жақсылыққа шақыр әрі надандардан теріс айнал (яғни, олардың қылығына және айтқан сөздеріне мән берме)», - дейді [1, 274 б]. Қазақы әдептіліктің негізгі көзі, әлбетте, халықтың нақ өзі. Қазақ халқы жарқын көңілмен өзінің әдептілік қағидалары мен қарым-қатынас ережелерін өмірге әкеліп отырған. Халықтың үлкенді құрметтеп, кішіні сыйлайтын қайырымдылық қасиеттері рухани өміршеңдік әдептіліктің бір көрінісі деуімізге болады. Қазақ халқының әдептілік көзінің бірі – ислам діні. Өйткені, исламдық көзқарас пен қазақы тіршілік бір-біріне өте сай келеді. Халықтың баға жетпес әдептілік қағидалары ислам дініндегі хадистермен үндес келіп отырады. Мәселен, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бір хадисінде адамның іс-әрекеті хақында: «Адамның бетіне бажырая қарама, айдын көлдей таза болсаң, ақ тілегің қаза болмас, адал адам биязы мінез танытар», - деген тәрбиелік мәндегі ұғым бар. Бұл ұғымда халқымыздың тыйым сөздерімен байланысып жатқан тәрбиелік астары бар дүние жатқандығын байқауымызға болады. Өйткені, қазақта басқа да халықтар сияқты жүздеген тыю заңдары бар. Мәселен, нанды теппе, тұзды баспа, жасы үлкеннің алдын кеспе, малды басқа ұрма, бос бесікті тербетпе, үйде отырып ысқырма т.с.с.тыю заңдылықтары мәдениетімізді, инабаттылығымызды сақтауға қызмет етеді. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) тағы бір хадисінде: «Аллаһ тағалаға қарсы болудан сақтаныңыз, балаларыңызға әділдік көрсетіп түсіндіріңіз», - деген [2]. Сондай-ақ, «Нәби (с.ғ.с.): «Қиямет күні таразыда көркем мінезден ауыр нәрсе болмайды», - деді. Хадисті Әбу Дарда (р.а.) риуаят етті. Расулуллаһқа (с.ғ.с.) біреу жамандық істесе, Ол (с.ғ.с.) кек алудың орнына ол адамды кешіріп, Аллаһ тағаладан оны дұрыс жолға бастуын тілеп, жақсылық сұрайтын. Әдеп – адамдар арасындағы күрделі өзара қарым-қатынастарды жарасымдылық, сыйымдылық, қолайлылық, жағымдылық, ұнамдылық, бір сөзбен айтқанда, адамгершілік, имандылық тұрғыдан реттеудің шартты қағидалары болып табылады. Мысалы, «Төрт қасиет бар. Ол кімде болса, оған екі дүниенің де жақсылығы бұйырады. Ол: шүкіршілік еткен жүрек; зікір еткен тіл; бәлеге сабыр еткен жан; еріне, малына қиянат етпеген әйел», немесе, «дәрежені көтеретін үш нәрсе: 1. Сәлемді ашық, дауыстап беру; 2. Аш адамға тамақ беру; 3. Түнде адамдар ұйықтап жатқанда намаз оқу» деген хадистерде пайдалы ілімдер жүйесін байқауымызға болады. Адам баласының қоғамда бағалануы, ардақталуы адамгершілік қасиеттеріне байланысты. Ол айналасындағыларға қайырымды, адал болып, бүкіл қарым-қатынастарын адамдық тұрғысынан реттейтін болса, қоғамдағы сыйлы бағасын да, орнын да иемденеді. «Әлбетте, Аллаһ Тағала сіздердің дене-бітімдеріңізге, яки келбет-пішімдеріңізге назар салмайды, бірақ сіздердің жүректеріңізге, атқарған істеріңізге қарайды», - деген хадистің астарына үңіліп көріңізші. Тағы бірнеше хадистерден мысал келтірсек: «Әр нәрсенің кілті бар: жәннаттың кілті – адалдық, пәктікте; тозақтың кілті – арамдық», «Сауабы тиетін іс істегенде қуаныңыз, күнә жасаған кезде ренжіңіз, демек, сіз сонда ғана шын мәніндегі мұсылмансыз». Бұрынғы пайғамбарлардан қалған сөз: «Ұялмасаң, қалаған ісіңді істей бер!». Аманатқа қиянат жасаушыға иман жоқ, уәдеде тұрмайтындарда ұят жоқ. Құлаққа жаман естілетін сөзден сақтан. Өсек деген не? Білесіңдер ме? Ол адамдар арасына от салу үшін бірбіріне сөз тасу», «Дүниеде бес кесапат бар: салақ, олақ, содыр, ұрлық, қорқақ». Кезінде қазақтың дала демократиясының өзіндік нормативті-құқықтық негіздері 41
болды. Ол әдетке, ғұрыпқа, ережеге негізделді. Билер сотында қаралатын жер дауы, жесір дауы, ер дауы, мүлік дауы осындай заңдарға негізделіп шешілді. Тіпті билер ең жиі қолданатын жаза айып салудың өзі күрделі құқықтық институт болды. Осы тұста академик Салық Зиманов: «Ортағасырлық қазақ қоғамының бүкіл құқықтық әлемінде негізгі билік «дала заңының» билігі болды. Ал оның қорының сақтаушысы, реформаторы және жүзеге асырушы күші – билер болды. Би, ең алдымен, сот (судья). Бидің өзі де, билігі де түптамырымен халықтың тарихына байланысты болды. Сол себепті ол беделді, дәстүрлі билік қатарында болды. Би халықтың сана-сезімінде ақиқаттың ақ туын көтеруші ретінде сипатталады», - деп жазады [3]. Би көшпелі қоғамда қашанда билік басынан ажырамаған тұлға, хан кеңесшісі қызметін атқарды. Бұл – «түгел сөздің түбі бір, түп атасы – Майқы би» деп аталатын замандарда өмір сүрген Майқы биден бері үзілмей келе жатқан көшпелі қоғамның көп өзеріске ұшырамаған құқықтық дәстүрлі институты. Мөңке би өз болжамдарын жүйелеп, хатқа түсіре алған жоқ. Дегенмен, көшпелі тірліктің тіні бұзылмаған қоғамда өмір сүрген ол заман аңысын аңдап, оның кескін-кейпін дәл болжай білген. Мөңкенің ел арасында кеңінен тараған мына бір толғауы да бүгінгі заман келбетін дәл беріп тұрғандай: «Құрамалы – қорғанды үйің болады, Айнымалы, төкпелі биің болады. Халыққа бір тиын пайдасы жоқ, Ай сайын басқан жиын болады. Домалақ-домалақ түймедей дәрің болады, Жастарға билігі жүрмес кәрің болады. Алашұбар тілің болады, Дүдәмалдау дінің болады, Әйелің базаршы болады, Еркегің қазаншы болады. Сарылып көлік тосасың, Құны жоқ қағазды судай шашасың...» [4]. Қалалық жердегі құрамалы – қорғанды үйлер, айнымалы, төкпелі соттар, халыққа пайдасы жоқ жиындар, алашұбар тіл, дүдәмалдау дін, базаршы болған әйелдер, қазаншы болған еркектер, көлік тосқан жұрт, құны жоқ құнды қағаздар екі ғасыр бұрын Мөңке болжаған бүгінгі күннің шынайы шындығы екені даусыз. Демек, біз Мөңке би көкірегі ояу, болашақтың беталысын, бағытын болжай білген сұңғыла адам болғандығын аңғарамыз. Қазақ – о бастан сөз құдіретін жете түсініп, сөзге аса мән берген халық. Ел ішінде ауыз әдебиетінің, айтыс, терме, жыр, дастан, шешендік өнердің қатты дамығандығы – осының айғағы. Ата-бабаларымыз сөзге қатысты мәнді мақал-мәтелдерді де көп айтқан: «Жақсы байқап сөйлер, жаман шайқап сөйлер», «Оттың шаласынан сөздің шаласы жаман», «Тау мен тасты су бұзады, адамзатты сөз бұзады», «Көз жетпеген жерге сөз жетеді» т.с.с. Сөйлей білу – үлкен өнер. Ол мол білімді, ой өрісі мен қиял кеңістігін қажет етеді. Абай: «Тіл өнері дертпен тең», - деп бекер айтпаған. Сөйлеудегі ең жақсы қасиет – ой-пікірін қысқа әрі дәл айтқызып жеткізушілік. Орыс жазушысы А.П. Чеховтың: «Қысқалық – таланттың сыңары», деуі де сондықтан. Алтын, күміс, гауһардың қымбат саналуы, олардың аздығы тазалығы десек, қысқа, қоспасыз, ұғымды сөз де қадірлі болып табылады. Сөйлеудің қасиеті – әдептілігі және әдемілігімен қоса, сайып келгенде, жалған айту, өтірік сөйлеу кісілікке жатпайды. Сөйлеуге қатысты тағы бір әдептіліктің бір түрі – орынды, әділ сөзге тоқтау. Сөз қадірін танып, мойындау дегеніміз ірілікті, кісілікті білдіреді. Өз заманында зағип ақын Ахмед Йүгінеки «Ақиқат сыйы» атты еңбегінде: «Әдептіліктің басы аузын бағу». «Ойланып сөйлеген кісінің сөзі– сөздің асылы». «Адамгершілік кімде болса, соны ер деп есепте», «Қайырымсыз кісі жеміссіз ағаш сияқты», «Егер кісіден саған жақсылық келсе, еселеп қайтар. Ол адамның тілегін тіле», - деп аталы сөз айтса, Ассириялық Ахикар ұлына: «Ұлым, егер сен: «Қайтсем ақылды болам?» - деп жүрегіңмен қиналсаң мынаны біл: «Аузыңнан жалған сөз шықпайтын болсын, қолыңды ұрлықтан тый, сонда ақыл 42
кіреді», - деген өсиет мұрасын қалдырған екен. Осындай дана ойлардан кейін бүгінгі журналистер үшін ең бастысы, сөз әдебін сақтап, мәдениеттің биік сатысынан көрінгендері абзал дегіміз келеді. Өйткені, ана тілінде сөйлеу, оған деген көзқарас ең зор адамшылық, мәдениеттілік, тәрбиелілік, әдептілік өлшемі болып табылады. Адамның жас кезінен дұрыс, сауатты сөйлеуге дағдылануы – ізгі қасиеттердің бірі. Мұсылман жұртшылығы бұған үлкен жауапкершілікпен қараған. Өйткені, қасиетті Құранда бұл турасында: «Расында да, сіздерді қорғаушылар бар. Мәртебелі жазушылар. Не істегендеріңізді бүкпесіз біліп тұрады», - деп («Инфитар» сүресі, 10-12-аяттар), әр адамда аузынан шыққан сөзді жазып алып тұратын екі періште болатындығын ескерткен [4]. Сүйікті Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.) өміріне көз салсақ, сөз сөйлеуге аса бір байыппен қарағанын көреміз. Айша анамыздың айтуынша, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) сөз сөйлегенде асықпай-аптықпай баппен сөйлеген. Қажет кезінде ұғынықты болу үшін, айтқан сөзін бірнеше рет қайталаудан жалықпаған (Тирмизи, Мәнақиб, 9). Сөздері мірдің оғындай өткір, әрі даналыққа толы болғандықтан, естіген жанға қатты әсер еткен. Оны бір тыңдаған жан тағы да тыңдауға құмартқан. Тілі таза әрі шұрайлы, барынша ұғынықты болған. Бұны өз сөзінде: «Арабтардың ішіндегі ең таза, шешен сөйлейтіні менмін»,- деп білдірген, «Өйткені, Аллаһ тағала маған тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айта білетін ерекше қасиет дарытқан», - деп түсіндіретін. Жазушы Әбіш Кекілбаев: «Жалпақ әлемді аузыңа қарату үшін ерлік керек, жалпақ әлеміне қысылмай, қымтырылмай қарау үшін рухани байлық керек», - деп жазады. Мұның мәнісі – рухани ерлігіміз өрлене түссін деген тілеу, сол биіктерге шақыру. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын мұрат-міндеттердің ең бастысы – өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесі – келешек қоғам қамын ойлау. Ойлы, пайымды, қабілетті азамат етіп өсіруде халықтық салт-дәстүрлердің тәлімтәрбиелік, білім, танымдық рөлі зор. Дәстүрсіз халық жоқ. Ол тарихи негізінде қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа берілетін әдет-ғұрып, жалпыға бірдей тәртіп, әдеп-инабат нормасы болып табылады. Дәстүр өзінің негізі мен қалыптасуы, өмір сүруі жағынан барынша ұлттық сипатта болады, әрбір халық жалпы адамзат мәдениетіне сонысымен үлес қосады. Сондықтан да, дәстүр, салт-сана, әдетғұрып – жалпының ортақ игіліктері болып табылады. Үлкен-кіші болсын әдеп сақтау – халықтық тәлімнің аса үлгілі, тәрбие ісіндегі қалыптасқан заңы, жолы бар ерекше қасиетті тәлімдік дәстүрі. Ұлтымыздың үлкеннің кіші алдындағы, кішінің үлкен алдындағы әдеп сақтаудың тамаша үлгілері өте көп. Мысалы, үлкеннің жолын кеспеу, бұрын сөйлемеу, келінге сыпайы сөйлеу, ата алдындағы иба, халық ортасындағы инабат, мешіт ішіндегі әдептілік, сәлем беру, сәлем алу жолы тағы сол сияқты адамгершілік, сыйлау – халқымыздың ертеден келе жатқан әдеті әрі ғұрпы. Бұлардың бәрі жасына қарамастан тәртіп, тәрбие жолына үздіксіз әрі үзіліссіз қызмет етіп келеді. Әдептілік – әр адамның бет-бейнесі, өзін-өзі таныту жолындағы үлгісі, игі қасиеті. Ұлы Абайдың: «Осы күнде, хайуаннан да жаманбыз. Хайуан білмейді, білемін деп таласпайды. Біз түк білмейміз, біз де білеміз деп надандығымызды білімділікке бермей таласқанда, өлер-тірілерімізді білмей, күре тамырымызды адырайтып кетеміз», - деген сөзі бүгінгі өмірдің айнадағы кескініндей ап-айқын. Ғасыр бойы әдеп, таным, тәрбие академиясында болған Абай тәлімі бүгінгі күні кісіліктің киелі кітабындай. «Надан ел қуанбас нәрсеге қуанады. Һәм қуанғанда не айтып, не қойғанын, не қылғанын өзі білмейді, есі шығып, бір түрлі мастыққа кез болып кетеді. Һәм ұялғандары ұялмас нәрседен ұялады. Ұяларлық нәрседен ұялмайды. Мұның бәрі – надандық, ақымақтық әсері», - деп ескертеді (26-шы қарасөзі). Адамның жеке тұлға ретіндегі мінез-құлқының қалыптасуы, өзін-өзі басқаруы, табанынан тік басып, мығым тұра білуі іс-қимыл шеберлігі мен игілікті еңбегіне байланысты. Ерікті еңбек адамның шығармашылық мүмкіндігіне кең өріс ашып, оны жүзеге асыруға жігерлендіреді. Адамға әсіресе, қоғамдық еңбектің игі әсері зор. Себебі, оның әдептілік, инабат-парасаттылық, тәрбиелік ықпалы орасан. «Ағашты миуасынан, адамды 43
қылығынан таниды», - демекші, адамның адамдық болмысы, кісілік тұрпаты мен парасаты мінез-құлқынан, әдептілік-инабаттылығынан көрініс береді. Пайдаланған әдебиеттер: Имам Нәуәуи, Хадистер жинағы (риядус-салихин). -2012. 271 б. Баланы жастан... // Ислам әлемі. -№6. -2003. Зиманов С. Қазақтың ата заңдары. -2001. 17 б. Құл-Мұхаммед М. Мөңке би. Аңыз бен ақиқат //Егемен Қазақстан. -2003. -22 қараша. Бағашар Қ. Адамның сөз – ақылының таразысы //Ислам және өркениет. -2009. -11-20 желтоқсан.
Ноғайбаева Ж.А. әл-Фараби атындағы ҚазҰУ журналистика факультетінің аға оқытушысы,ф.ғ.к. ПАТРИОТТЫҚ СЕЗІМ – ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ КӨРІНІСІ Патриот болу - бұл отаншыл болу. Әр адам өз елі мен жері үшін, тілі мен діні үшін, мемлекеті мен қоғамы үшін сүйіспеншілік білдірсе құрметтесе, қадірлесе, онда нағыз патриот болғаны. Отан - Ана деп бекерге айтылмаған ғой, Анаға көрсеткен құрметті Отанымыз үшін де жасасақ артық емес. Елбасы «Отанды қастерлеу – елдігіміздің тірегі. Біз отаншыл болуға, жас ұрпақтың санасына отаншылдық ұғымын берік орнықтыруға тиіспіз. Біле-білсек Отанды сүю – біздің перзенттік парызымыз, қарыс қадам үшін жанын қиған бабалардың асыл аманатына адалдығымыз!». Міне, отаншылдық – өз отанымыздың тарихи түп тамырын терең түсіну, мәдени-рухани болмысымен асқақтау, мерейлену. Ия, егемен ел атанған алғашқы жылдарда қоғамның белсенді тобы саналатын жастардың жанайқайы билікке жетпей, олардың түйдек-түйдек мәселелері көлеңкеде қалып келгені рас. Еліміз есін жиып, еңсесін түзеген шақта Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың тікелей тапсырмасымен жастар саясатын тиісінше дамытуға күш салына бастады. Бүгінде мемлекеттік жастар саясаты ел дамуының басым бағытына айналып үлгерді. Қазақ билігі қазақстандық жастардың әлемдегі үздік жоғары оқу орындарында білім алу мақсатында ҚР Президентінің Халықаралық «Болашақ» степендиясын тағайындап, қазақ халқының алтын бесігі – ауылдың беделін көтеруде «Дипломмен ауылға» бағдарламасы елім деп елжіреген жас мамандарды жұдырықтай жұмылдыра білді. Үкімет 2008 жылы әлемдік қаржы дағдарысына қарсы қолға алынған «Жол картасы» негізінде іске асырылған «Жастар тәжірбиесі» бағдарламасы арқылы екі қолға бір күрек тапқан жастардың қарасы көбейді. Айта берсек, мемлекет тарапынан жігерлі жастардың кемел келешегіне жасалып жатқан жұмыс жетерлік. Дамудың даңғыл жолына түскен Қазақ елі баянды болашақ жолында жігерлі жастарын ұдайы қолдап, құжат шеңберінде көрсетілген міндеттер мінсіз орындалса, қоғам алға қарай жылжымақ. Әлбетте, әрбір жаңа ұрпақ өмірге өзімен бірге жаңа леп, жаңа серпіліс әкеледі. Техника құлағында шебер ойнайтын қазіргі заманауи ұрпаққа келер болсақ, олар тиімділікке, жаңалыққа, инновацияға иек артады. Олардың жан дүниесі жігерге толы, жасампаз еңбекке ынталы, жақсылыққа құмар. Олар – ешкім әлі танып-білмеген таңғажайып ерлік жасап, танымал атансақ дейді. Олар – білім-ғылым қуып, дөңгеленген дүниені бағындыруға ұмтылған арман иелері. Сөз жоқ, көздеген мақсаты мен діттеген межесіне еш қиындықсыз, тезірек қол жеткізгісі келетін албырт. Ең бастысы, қазіргі қазақ жастары – азуын айға білеген адуынды мемлекеттермен терезесі тең егемен елдің еркін ұландары екендіктерін терең 44
ұғынатын үлкен қозғаушы күш. Егемен елдің еңселі ұстаздары жаңа заманауи технологияларды еркін меңгерген білімді тұлғаларды оқытып, ел экономикасына өз үлестерін қосатын ұрпақ буынын тәрбиелеу жолында аянбай еңбек ете беретін болады. Негізінде, патриот болуды қалыптастыру – мемлекеттік міндет, әлеуметтік тапсырма деп білер болсақ ұтылмаймыз. Отансүйгіштікке бала кезімізден баулығанымыз жөн. Ол үшін әрбір адам жоғары әлеуметтік белсенді болуы керек, тәрбие беруді өзімізден бастауымыз керек. Отанды сүю қарапайым ұғымнан кең мағыналы мазмұнға астасады. Қазіргі кезеңде патриотизм тақырыбы, оның ішінде қазақстандық патриотизм мәселесі барлық қоғамдық, мемлекеттік, саяси, мәдени-рухани тақырыптардың өзегіне айналуда. ҚР Президенті Қазақстан халқына Жолдауында «оқыту үдерісінің тәрбиелік құрамдасын күшейту қажеттілігін» ерекше ескерткен және олардың ең бастыларының қатарында «патриотизм, мораль мен парасаттылық нормалары, ұлтаралық келісім мен толеранттылық, тәннің де, жанның да дамуы, заңға мойынұсынушылық» аталып өткен, сонымен қатар, «бұл құндылықтар меншіктің қандай түріне жататынына қарамастан барлық оқу орындарында да сіңірілуге тиіс». Ендеше, патриотизм идеясы жастарға білім мен тәрбие берудің барлық бағдарламаларынан көрініс табуы керек, жалпы көпшіліктің де одан хабардар болғаны жөн. Өз халқыңның тарихының өнегелі жақтарын білу, өз еліңнің кешегі және бүгінгі қаһармандарын мақтаныш ету, олардың ерлігіне тағзым ету, оларға сай болу патриотизмнің басты құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл тұрғыда алғанда, республикамыздың оқу-тәрбие мекемелерінде белгілі деңгейде әр түрлі шаралар жүргізілуде. Қазақстан тарихы мектептерде, орта арнаулы және жоғары білім беру мекемелерінде оқытылуда, тарихтың жарқын беттері бұқаралық ақпарат құралдары арқылы насихатталуда, қаһармандарымыздың есімдері ұлықталып, олардың аттары елді мекендерге, көшелерге, мектептерге, түрлі мекемелерге берілуде. Алайда тарихтың ақтаңдақтарын жеткіліксіз оқып-үйрену, түрлі тарихи және ғылыми теориялардың арасындағы келіспеушіліктер мен айырмашылықтар, жастардың төл тарихына деген қызығушылығының айтарлықтай аз болуы, өзге, әсіресе батыстық идеология мен теориялардың басымдық ықпалы бұған көп кедергі жасауда. Көп ретте жастардың бұқаралық, тіпті кейде арзан мәдениетке елтіп, этномәдени, дәстүрлі, ұлттық бастаулардан алыстап кетуі, өкінішке қарай, қалыпты және кеңінен тараған үрдіске айналды. Біздің ойымызша, одан шығудың басты жолы - қазіргі білім беру мекемелерінде этномәдени білім мен тәрбие беруге ерекше көңіл бөлу. Патриоттық сезім отбасынан басталады. Өкінішке қарай, нарықтық қатынастардың кеңінен орын алуы, ересектердің тәрбиеге жеткіліксіз көңіл бөлуі, ата-аналардың уақытының жетіспеушілігі мен қолдарының тимеуі отбасындағы жастар тәрбиесінің ролін түсірді. Әрине, мұндай жағдайларда өзінің ескі арнасын жоғалтқан патриоттық, отансүйгіштік сезімдерді қалыптастыру мен оған тәрбиелеудің жаңа жолға оңайлықпен түсіп кете алмасы анық. Патриоттық сананы қоғамдық өмірде бекітетін бірден-бір институт - жоғары оқу орындары мен басқа да білім мен тәрбие беру мекемелері. Олардың көмегімен патриоттық сана қоғамдық өмірге бекітіліп, мемлекет тарапынан қолдауға және бағдарлауға ие болады. Студент жастар қоғамның әлеуметтік құрылымында ерекше орын алады. Ендеше, қазіргі студент жастар өздерінің тұлғалық-кәсіби нығаюға бет алуының жоғары деңгейімен, шығармашылық потенциалымен, Қазақстанның әлеуметтік жаңғыру процесіне шынайы іс жүзінде қатысуға деген белсенді қызығушылығымен, қоғамдық өмірдің түрліше жақтарына, өзінің әлеуметтік бағдарларына деген даралық көзқарастарымен ерекшеленуі тиіс. Олар еліміздің әлеуметтік-саяси, экономикалық және мәдени дамуының анықтаушы күші де болып табылады. Олай болса, студент жастардың тұрмысы мен болмысына, тәлімі мен тағылымына үстірт қарауға болмайды. Бұл туралы Президент Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуына қатысты жақында жазылған Бағдарламалық тапсырмалық мақаласында ерекше ескерте келіп: «Мен жас ұрпақтың ел болашағы үшін маңызын атап көрсетіп келдім және атап көрсете беремін. Мемлекет әрбір жас адамның өз еліне міндетті түрде қажет болуы үшін бәрін де жасайды» - деген болатын. Осы ұстанымды басшылыққа алатын болсақ, 45
бізге, жоғары оқу орындары ұстаздарына, тек оқу және оқыту процестерін төңіректемей, жастар болмысына әсер ететін құбылыстарды тұтастыра қарағанымыз жөн. Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қарқынды дамуы тәрбие процесін жөнге келтіру мен оның бағыттарын айқындаудың қажеттілігін нақты түрде ұғынуға әкелді. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында білім беру мен денсаулық сақтау ісінің дамытылуының «Саламатты Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы басым бағыттар қатарына азаматтылықты, еңбексүйгіштікті, адамгершілікті, адам құқықтары мен бостандықтарына құрметпен қарауды, Отанға, отбасына, қоршаған ортаға деген сүйіспеншілікті қалыптастыруға бағытталған білім берудің тәрбиелік қызметін қосады. Мемлекетіміздің жоғары мектептері де осы бағыттарды басшылыққа ала отырып, оқу-тәрбие ісімен белсенді айналысуда. Осылардың ішінде біз патриоттық тәрбие мен қоғамдық-саяси сауаттылықты қалыптастыруға басымдылық береміз. Өйткені патриотизм жастармен қоғамдық сана негізінде ұғынылуы керек. Студенттер бойында қоғамдық-саяси сауаттылықтың негіздерін қалыптастыру, олардың заңдылықты, қоғамдық өмір нормаларын қастерлеуге, біздің халқымыздың тарихи өткені мен мәдени мұрасына құрмет көрсету рухында тәрбиелеу егемен, тәуелсіз ел үшін — қажеттілік. Патриотизмге тәрбиелеудің ұзақ мерзімді мақсаты - азаматтарды біріктіру, азаматтарға Тәуелсіздіктің құндылықтары мен жетістіктерін ұғындыру, оларды мемлекеттік рәміздер мен идеология төңірегіне топтастыру. Бұл - ұзақ мерзімді мақсат. Оған қол жеткізудің басты жолы - толеранттылық, бірлік, өзара көмек, қайырымдылық т.б. Бұлар біздің мемлекетіміздің басты жоспарлары мен мақсаттарында толықтай көрініс тапқан, алайда олар жалпы ұлттық құндылықты бағыттарды нығайту бойынша жастар саясатын жоспарлы жүргізбейінше жүзеге аса алмайды. Жастар үшін осындай тәрбиелік мәнді істердің бірі - әр түрлі деңгейлер мен мазмұндағы тәрбиелік шаралар, мемлекеттік мерекелерді атап өту, түрлі патриоттық акцияларды ұйымдастыру мен жүргізу. Олардың ішінде жыл сайын өткізіліп отыратын ҚР мемлекеттік рәміздерінің күнін тойлау ерекше орын алады. Кешенділік, салмақтылық, орнықтылық, ерлік, толеранттылық, қарапайымдылық, еңбекке қабілеттілік, шын берілгендік пен жауапкершілік - патриоттық тәрбие саясат ағынындағы қазіргі заманғы шаралардың басты сипаттары. Сондықтан қазақстандық патриотизм мен елдің экономикалық әлеуеті тығыз байланысты. Қазіргі патриотизм XXI ғасырдағы Қазақстанға қажетті еңбек өнімділігі мен мәдениеттің ұйымдастырылуына бара-бар деуге болады: бүгінгі күні ол халықтың ішкі «жинақтылығын», халықтың қоғам мен мемлекет мүдделеріне белсеңді түрде қызмет етуін білдіреді. Патриотизм іс-әрекет ретінде барынша керек нәрсе және қоғамды консолидациялау ісінде жүйені қалыптастырушы күш ретінде көрінеді. Тәуелсіз елдің биік те қасиетті ұғымдарының бірі - отансүйгіштік біздің халықты біріктіретін Қазақстанның бірлігі мен жалпыұлттық идеясының негізі болып табылады. Ол аса маңызды стратегиялық, ұлттық, мәдени және т.б. проблемаларды шешуге бағытталған қоғамның маңызды мобилизациялық ресурстарының формасы. Мемлекеттің саяси құжаттарында нақты белгіленген патриотизмнің ықтималды нәтижесі ел азаматтарының нақты іс-әрекеттерінен көрінуі тиіс. Себебі, азамат, патриот болу үшін батыр немесе асқан ерекше адам болудың қажеті жоқ. Тек өз Отанынды жеткілікті дәрежеде сүюің, ол үшін қам жеуің, оның барлық қиындығы мен қуанышын бірге бөлісуің қажет.
46
Едігенова А.Ж. СҚ Шәкәрім атындағы МУ Педагогика ғ. к., доцент Семей қ. БІЛІМ БЕРУ, ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІ БАЙЛАНЫСТЫРУ САПАЛЫ МАМАНДАР ДАЯРЛАУДЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ Қазіргі уақытта білім мен ғылымға деген мемлекеттің қатынасы баршамызға белгілі. Білім мен ғылымның өркендеген, қарқынды дамыған заманында өмір сүріп отырмыз. Бүгінгі жаһандану жағдайында мемлекет пен адам, озық және бәсекеге сай болуы үшін, ең әуелі білім мен ғылымның өркендеуі қажет. Білім беру жүйесінің қазіргі жағдайға сәйкес дамуы үшін Заңнамалық база негізі қалыптасты: Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы; Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы; «Ғылым» туралы Заң және т.б. Ел Президенті Н.Ә. Назарбаев интеллектуалды ұлтты қалыптастырудың үш аспектісін атап көрсеткен болатын. Олар: білім, ғылым және инновация. Бұлар – адам капиталының аса маңызды құрамдас бөлігі[1]. Білім беру мемлекет назарындағы негізгі басым бағыттардың бірі болып отырғаны белгілі. Қазақстандағы білім беру реформаларының ортақ мақсаты білім беру жүйесінің жаңа әлеуметтік-экономикалық ортаға бейімделуі болып табылады. Ел Президентінің әлемдегі бәсекеге қабілетті алдыңғы қатарлы 30 елдің қатарына ену туралы мақсат қойғаны баршамызға белгілі. Осы мақсатты жүзеге асыруда білім беру мен ғылымды дамыту маңызды рөл атқарады. Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы ел саясатын жүзеге асыруда басты құжат болып табылады. Бағдарламада елімізде адам капиталының басты орында екендігі, сонымен қатар білім беру жүйесін реформалауға мемлекеттің жан-жақты қолдау жасауының нәтижесінде, білім беруді қарқынды дамыту мен жетілдіру мүмкіндігінің айқын екендігі баса көрсетілген. Сонымен қатар, бағдарламада, білім беруді дамытудың қысқа және ұзақ мерзімді концепциясы, оның нақты міндеттері көрсетілген. Бағдарламаның «жоғары, жоғары оқу орнынан кейінгі білім және ғылым» бағытына сәйкес жоғары білім беру жүйесінің алдына бірқатар нақты мақсаттары мен міндеттері қойылып отыр[2]. Республикада осы мәселе аясында бірқатар маңызды іс-шаралар өткізілгенін айту керек. Еліміздің Білім және ғылым министрлігінің ұйымдастыруымен өткен «Ғылымның дамуы – еліміздің болашағы» атты форумның, «Интеллектуалды ұлт: білім, ғылым, инновация» тақырыбындағы конференция және т.б. Бұл іс-шаралардың құндылығы онда білім мен ғылымды біріктіруге ерекше ден қойылып, бірқатар аса маңызды міндеттердің айқын көрсетілуінде болмақ. Бұл іс-шаралардың мазмұнында білімге және ғылымға деген жаңа қатынас ерекше байқалады Адамзаттық мәдениеттің даму тарихы көрсетіп отырғандай, өскелең ұрпаққа білім беру ісі ең бағалы капитал болып қала береді. Өткен ғасырларда өмір сүрген ағартушылар, ғұламалар өздерінің ой-пікірлерінде елдің болашағы үшін білім мен ғылымның маңызын көрсеткен болатын. Білім беру жүйесін дамыту деңгейі жоғары болған сайын мемлекеттің экономикалық-саяси мәртебесі де жоғары болады. Бұл - жалпы заңдылық. Олардың ішіндегі ең маңыздысы әлемдік бәсекеге қабілетті тәжірибеге сүйене отырып, Елімізде мектепке дейінгі, бастауыш білім беру, орта білім беру және жоғарғы білім беру сапасына, білім мен ғылымды, өндірісті біріктіруге қол жеткізу болып табылады. Қазақстанның жоғары оқу орындарының үздік әлемдік университеттер рейтингіне енуі үшін институционалдық аккредитациядан өту, білім беру жүйесінің ашықтығы мен жарқындығын қамтамасыз етіп, Болон процесінің параметрлерін орындау, еліміздің білім беру ісін еңбек нарығындағы қажеттілікке сай жүргізу механизмдерін қарастыру айтарлықтай маңызға ие болуда. 47
Сондықтан бүгінгі жаһандану заманында жас ұрпаққа әлемдік стандартқа орай білім беру түйткілді мәселелердің бірі болып қала бермек. Осыған сәйкес білім беру мазмұнына жаңа көзқарастар, жаңа бағыттар, жаңа парадигмалар ендіріліп, оларды іске асыру жолдары қарастырылуда. Білім беру әлеуметтік маңызы бар институттардың бірі ретінде әлемдік қауымдастықтың күннен-күнге қызығушылығын тудыруда. Мұның бірқатар себептері де бар, оның ішінде ең бастысы XXI ғасырдың басында қоғам өмірінде болып жатқан қарқынды өзгерістер ықпалынан туындап отырған әлемдік дағдарыстан шығу жолдарын іздестіру болды. Демек, қоғамды басқарудың жаңа түріне өту көп жағдайда білім беру парадигмасымен анықталады, яғни қоғамды дағдарыстан алып шығатын жаңа идеялар, теориялар, тұжырымдар қажет болды. Қазіргі уақытта парадигманың ауысуы жедел өтуде, яғни, «білімді адам» (білім, іскерлік, дағдыны меңгерген) парадигмасының орнына белсенді, шығармашыл, терең ойлай алатын, үнемі ізденісте болатын «өмір сүруге дайын адам» парадигмасына ауысу айқын байқалады. Білім берудің жаңа парадигмасын жүзеге асыру үшін маңызды міндеттерді де айқын көрсету қажет тәрізді. Біріншіден, білім беру процесінің тұтас бейнесін қалыптастыру үшін оны әдістемелік жағынан негіздеу және технологиялық сипатын қамтамасыздандыру, яғни инновациялардың орын алуы; екіншіден, білім беру процесіндегі тұлғаның құзыреттілігін жетілдіру; үшіншіден, жаңа заман педагогтарын қалыптастыру. Білім беру үздіксіз процесс, себебі қазіргі уақытта ақпараттар легінің көптігі сонша, бұрынғы білімдер ескіріп, алған білімдерді үнемі жаңартып, толықтырып отыруға тура келеді; әлбетте білім беру мазмұны өзгеріп, жан-жақты кеңейе түседі. Осы сәт білім беру жүйесінің негізгі мәселелерін айқындайды, бұлар : - білім беру қызметінің сапасына тұтынушылардың қанағаттанбауы; - қазіргі қоғам сұранысы мен қажеттілігіне білім беру бағдарламаларының өз деңгейінде жауап бере алмауы; - әлемдік беру кеңістігіне баяу ену және оның стандарттарын баяу меңгеру; - білім беру бағдарламалары мен технологияларының жетілдірілмеуі және т.б. Осы мәселелерді шешу аясында бүгінде елімізде білім беруді жетілдіру келесі бағыттарда жүзеге асырылуда : - білім беру мазмұнын жетілдіру, білім мен ғылымды, өндірісті біріктіру; - педагогикалық мамандардың кәсіби құзыреттіліктерін арттыру; - әлемдік білім беру кеңістігіне ену т.б. Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, заманауи маман тәрбиелеп шығару үшін білім беру мен ғылымды, өндірісті біріктіру керек. Шығармашылық ойлау қабілетін, жаңа білімді үйрену қабілетін арттыру үшін мектеп оқушыларының, студенттердің, магистранттардың ғылыми зерттеулерге белсенді қатысуына мүмкіндіктер жасалуы тиіс. Қазір Қазақстан ішкі ғана емес, сыртқы еңбек нарығында да бәсекеге қабілетті мамандар дайындауға және жоғары білімнің халықаралық сапасына батыл қадам жасап отырғандықтан, ғылым, білім беру, өндірісті біріктіруге баса мән берілгені аса орынды болмақ. Сонымен қатар, ғылымға өз жетістіктерін инновациялық үрдістер арқылы нарыққа шығара алатындай мүмкіндік жасалуы керек. Білім мен ғылымды, өндірісті біріктіру – бұл қызығушылықтары ортақ болғандықтан, білім беру және ғылымдағы, өндірістегі мүмкіндіктерді өзара бірлестікте қолдану дегенді білдіреді. Ең әуелі, бұл мамандардың біліктілігін арттыру және қайта даярлауда, сонымен қатар бірігіп ғылыми зерттеулер өткізу, ғылыми зерттеулер нәтижелерін ендіру және т.б. орын алғаны дұрыс. Ал жоғарғы оқу орнындағы білім мен ғылымды біріктіру болашақ мамандарды даярлауда оларды байланыстырып жүзеге асыруды айқындайды. Әлбетте, бұл байланыстырудың тиімділігі оны жүзеге асыру формаларына тәуелді болып келеді. Демек, білім мен ғылымды біріктіру еліміздегі білім беру жүйесін ғылыми қамтамасыздандыруды дамытуға, жоғарғы оқу орнының ғылыми мүмкіндіктерін жан-жақты ашуға, таратуға, 48
сонымен қатар болашақ мамандарды инновациялық іс-әрекетке даярлау міндетін шешуге көмектеседі. Ғылым саласындағы заңдарды түбегейлі жетілдірудің маңыздылығы да осыған келіп тіреледі. Біздің басты жетістіктеріміздің бірі – ғылыми әлеуетіміздің сақталып, «Ғылым туралы» Заңның қабылдануы болды. Ол біздің отандық ғылымды дамытуға қозғаушы күш болып отыр. Осылайша елімізде инновациялық – индустриялық дамудың ірге тасы қаланғаны сөзсіз[1]. Ғылым – шындық жөніндегі объективтік заңдарды жасап шығару және ториялық жүйеге келтіру жүретін іс-әрекет ауқымы. Ғылым – табиғат, қоғам және ойлау заңдарын зерделеу, табиғи байлықтарды ұтымды пайдалану және қоғамды тиімді басқару мақсатында болмыс туралы объективті білімді тұжырымдау және теориялық жағынан жүйелеу функциясы болып табылатын адам қызметінің саласы. Сондықтан қазіргі жағдайда ұлттық білім беру жүйесінің құрылымдық компоненті белсенді жүзеге асырылып жатқан білім, ғылым және өндірістің бірлігі болары айқын. Білім берудегі бұл біріктіру процестері жоғарғы оқу орнында өндіріс пен ғылымның бірігуімен тұтас білім беру кеңістігін қалыптастыруға ықпал жасайды. Жоғарғы оқу орнында осындай тұтас білім беру кеңістігін қалыптастыру жаңа мазмұндағы әр түрлі идеяларды, ұстанымдарды, заңдылықтарды, білімді, технологияларды, әдістерді бірінен екіншісіне ендіру арқылы жүзеге асырылады. Демек, білім беру, ғылым, өндірістің бірігуі ақпараттық өзара әрекеттесудің әр түрлі формаларын дамытуға негіз болады. Сонымен жоғарғы оқу орнында білім беру, ғылым, өндірісті біріктіру негізінде болашақ мамандарды даярлау арқылы біз тек ғылым мен білім берудің ғана мәселесін шешпейміз, сонымен қатар мемлекет деңгейінде қойылған міндет, саясатты да шешуге қатысамыз.Өйткені, еліміздің экономикалық, саяси, әлеуметтік дамуы сөз жоқ білімге негізделеді және қазіргі жоғарғы оқу орындарында мамандар даялау сапасы мен қоғам сұранысы арасында сәйкестік болуын талап етеді. Сонымен қатар жаңа Заңға «зерттеу университеттері» деген ұғым да енгізілді. Бұл білім беру және зерттеу үрдістерін біріктіру тенденциясын іске асыруға және білім мен ғылым арсындағы алшақтықты жоюға мүмкіндік береді. Шын мәнінде, ғылым мен білім берудің интеграциясы шығармашылық ойы бар, ең жоғары білікті мамандар дайындауға, жалпы білім беретін мекемелерде жан-жақты дамыған құзыретті тұлғаны қалыптастыруға негіз болды [1]. Әлемдегі ең ірі университеттер және ғылыми орталықтармен ынтымақтасқан «Назарбаев зияткерлік мектептері» мен «Назарбаев университетінің» құрылуы да жоғары білім, ғылым мен инновацияны біріктіру саласындағы батыл қадамдардың бірі болып отыр. Білім салалары бойынша Ұлттық ғылыми кеңестер құру туралы шешім де басты жаңалықтардың бірі болмақ. Мұндай кеңестер қазақстандық және шетелдік ғалымдардың қатысуымен құрылып, нақты жобалар мен бағдарламаларды жүзеге асыруға қатысты шешім қабылдауда шешуші рөл атқаратын болады. Осылайша, біздің тарихымызда бұрын-соңды болмаған қадамдар жасалып отыр. Біздің университетіміз облыстағы білім беретін, ғылыми және мәдени – ағарту орталығы болып табылады. Ғылыми – педагогикалық мектептермен, жоғары білікті кадрлармен құрылған және дамып отырған заманауи оқу - әдістемелік және материалдық базаға ие бола отырып, тұтас еліміздің және аймақтың инновациялық дамуын қамтамасыз ететін және жаңа ұстанымдары мен Болон декларациясының негізгі параметрлеріне сәйкес келетін, білім беру жүйесін жаңғыртуды көздеген кең көлемді бағыттағы педагогикалық кадрларды дайындауды және қайта дайындауды жүзеге асырады. Университет бірқатар маңызды міндеттерді де жүзеге асыруда, мәселен: үздік білім мен үздік технологияларды тарату, тұтас еліміз бен аймақтың даму талаптарына, кадрлық және технологиялық сауалдарға сәйкес инновациялық әдістемелер, іргелі және қолданбалы зерттеулер, оқу үрдісі интеграциялары негізінде болашақ мамандарды сапалы даярлау. Оқыту мен білім берудің жаңа философиясына өту, ғылым мен білім беруді, өндірісті біріктіру еліміздің бүкіл білім беру жүйесіне, соның ішінде болашақ мамандарды даяр49
лайтын жоғары оқу орындарына өз міндеттерін жаңа деңгейде шешудің қажеттілігін меңзейді. Бұл үшін – бұл қазіргі ақпараттар легін басқаруға және өскелең ұрпақтың сыни ойлауын қалыптастыруға көмектесетін, қазіргі заманның ең жоғарғы стандартына сәйкес келетін, жаңашыл ойлаудың қыр-сырын жетік меңгерген, ғылым мен білімді ұштастыра білетін мамандар даярлау қажет. Білім беру жүйесін жетілдіру жағдайында педагогикалық мамандарды даярлау келесі міндеттер аясында жүзеге асырылуда: даярлаудың кешенділігі (әр мамандықтың мемлекеттік стандартына сәйкес оқу жұмысының барлық түрлерінің орындалуы); даярлау жүйесінің тиімділігі (оқу бағдарламаларын жетілдіру, қазіргі сұраныс және білім берудегі өзгермелі жағдайға байланысты оқыту түрлерін үнемі жаңарту, ғылыми-әдіснамалық даярлық мазмұнын жаңарту, теория мен практиканың бірлігін күшейту, психологиялықпедагогикалық ғылымдардағы инновацияны білім беру мекемелеріне ендіру). Университет осы міндеттерді қазіргі өзгерістерді ескере отырып, жаңашыл бастамалармен іске асыруда. Қазіргі жағдайда білім беру, ғылым, өндірісті байланыстыру өткендегі тәжірибенің маңызын жоғалтпай, жаңа сапаны игере отырып, тұлғаны жан-жақты қалыптастыруды және қазіргі заман талабына сай дамуы үшін тиісті жағдайларды жасауды мақсат етеді. Қазақстанның білім беру жүйесін жаңартуда бұрыннан қалыптасқан дәстүрді, ұлттық білім беру жүйесінің ерекшеліктері мен дамуға деген қажеттілігін үнемі есте ұстаған абзал. Пйдаланған әдебиеттер: 1. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан ғалымдарының форумында сөйлеген сөзі (01.12.2011). 2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. 2010 жылғы 7 желтоқсандағы № 1118 Жарлығымен бекітілген.
Әбдиева Р.С. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, журналистика факультетінің доценті ф.ғ.к., КІТАП ІСІНДЕГІ ЖАҢАШЫЛДЫҚ Кітап ісіндегі жаңашылдық – бұл шығармашылық ғылыми–зерттеу немесе өндірістік қызметтің өнімі, кез-келген құбылыс, оны пайдалану адам өмірінің нақты өмір сүру сферасында белгілі бір нәтижеге қол жеткізу. Жаңашылдық – бұл ерекше сипаты болып қоғамға бұрынырақта белгісіз болған өнімдерді тұрақты іздеу мен жасап шығару болып табылатын, шығармашылық қасиеті бар тұлғалар қызметінің қорытындысы. Кітап ісіндегі жаңашылдық болып мыналар табылуы мүмкін: кітап түрі, техника мен технология, ұйымдастырушылық нысан, тәжірибелік құрал, идея, қызмет түрі, материалды объект, өнертабыс, және т.б. Баспадағы инновация – қандай да бір тиімге қол жеткізетін, адам өмірінің барлық сфераларына енгізілген жаңашылдық. «Инновация» термині, көптеген зерттеушілердің пікірінше, XV ғасырдың бірінше жартысында ағылшынның «innovation» сөзінен пайда болған, ол сөз «қайта жаңғырту» немесе «бұйымдарды жасаудың жаңа жолы» дегенді білдіреді. Австриялық ғалым Джозеф Шумпетер ХХ ғасырдың 30-жылдарында инновациялар түсінігін экономикалық ғылымға енгізді, және оны тұтынушылық тауарлардың жаңа түрлерін, жаңа өндірістік және көлік құралдарын, өнеркәсіптегі ұйымдастырудың жаңа нысандарын енгізу және қолдану мақсатында өзгеріс ретінде түсіндірді. Дж.Шумпетер бойынша, инновация – бұл тек қана жаңашылдық емес, ол 50
кәсіпкерлікпен тығыз байланысты өндірістің жаңа функциясы. Инновация – инновациялық қызметтің, инновациялық үрдістің нәтижесі, оның барысында әртүрлі қызметтер жүзеге асырылады, мысалы: ғылыми – техникалық зерттеулер, өндіріс, маркетинг және менеджмент. Оның «пайдалы инновациялық тиімділігін» анықтау пайдалы функциясы арқылы жүзеге асырылады – ол инновацияның жаңашылдықтан, белгілі бір ашудан ерекшелігі. Өнертабыстардың әлеуметтік немесе экономикалық құндылығы болмайды, егерде олар инновацияларға айналмаса. ҚР «Инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау туралы» Заңында инновация деп экономикалық айналыста жүрген жаңа немесе жетілдірілген технологиялық үрдіс немесе жаңа немесе жетілдірілген тауар ретінде жүзеге асырылған интеллектуалды шығармашылық еңбек нәтижесі түсіндіріледі. Сонымен, экономикалық талдау үшін «инновация» категориясының төрт маңызды аспектісі маңызды: инновация – кәсіпкердің инновациялық қызметі арқылы инновациялық өнім түрінде нақты өмірге жүзеге асырылған интеллектуалды еңбек нәтижесі ретінде; инновация –бұл нарықтық тепе – теңдікті бұзатын бәсекелік күш; инновация пайдалы тиімді қамтамасыз ететін жаңа немесе жетілдірілген өнім немесе үрдіс ретінде; инновация экономикалық өсу факторы ретінде. Инновациялар түсінігі өзінің эволюциялық дамуында әртүрлі нысандар мен мазмұнға ие болды. И.В. Афонин пікірінше, «ғасыр метаморфозасының өкілі» ретнде белгілі ғалым Джон А.Гобсонды айтуға болады. Ол ғалым құнның үш факторына, яғни «жер – еңбек - капитал» категорияларына төртінші «талантты» енгізді және «агрессивті өнеркәсіп сферасы» түсінігін енгізді. Соңғысы түсінік ретінде автор экономика сферасын түсінеді, онда жаңа технологиялар өндіріледі, игеріледі және енгізіледі, және онда капитал пайдасын иелену мүмкін болады. Кейіннен 1912 ж. И.Шумпетер – инновациялардың қазіргі концепциясының негізін қалаушы – «Экономикалық даму теориясы» атты өз еңбегінде алғаш рет «новатор» және «жаңашылдық» түсініктерін енгізді. Өз зерттеулерінде ол инновациялылықпен – яғни өндіріс күштерін жаңа ұйымдастыру, шоғырландыруға деген қабілеттерімен сипатталған кәсіпкердің жаңа қасиетін бөліп көрсетті. Бұл қабілет тек қана кәсіпкерлік пайда алуға ғана емес, сонымен қатар өндірістің қолда бар циклдарын жеделдетуге және жалпы экономикалық өсуді жылжытуға мүмкіндік береді. Шумпетер өзінің өзектілігін әлі күнге дейін жоғалтпаған инновациялардың келесідей түрлерін бөліп көрсетті: жаңа өнім мен қызметтер; ұйымдастырудың жаңа нысандары; өндірістің жаңа түрлері; қамсыздандырудың жаңа көздері; өткізудің жаңа нарықтары. «Іскерлік белсенділік циклдары» атты өзінің теориясында ғалым гипотезасын шығарды, оған сәйкес экономикалық дамудың қозғаушы күші – яғни құрылымдық өзгерістердің циклдың үрдісінің қозғаушы күші болып кәсіпкердің инновациялық қызметі – тәуекелді бизнес арқылы инновацияларды нарыққа жылжытудың уникалды және сирек кездесетін қабілеті табылады. Сәйкесінше, кәсіпкер экономикалық өсу мен экономиканы бәсекелік қайта құрылымдаудың тұрақты көзі болып табылады. ХХ ғасырдың 50 – жылдарында американдық ғалым Роберт Солоу экономикалық өсудің жетекші факторы болып ҒТП табылатындығына ерекше назар аударады. Дәл осындай бағалауларды келесідей экономисттер жасады: Джон Кендрик, Эдвард Денисон. Экономикалық өсудегі технологиялық үрдістің ерекше роліне Саймон Кузнец назар аударған. С.Кузнецтің пікірінше, қоғамның қажеттіліктеріне қанағаттандыратын ұлттық өнімнің тұрақты өсіміне технологиялық өсу арқылы қол жеткізіледі. Кейіннен Э.Денисон экономикалық өсудің 23 факторынан тұратын жіктемесін жасап шығарды, оның 4 еңбекке қатысты, 4 – капиталға қатысты, 1 – жерге, қалған 14 ғылыми – техникалық прогрестің үлесін сипаттайды. 51
Еліміздің және жеке адамның жан-жақты рухани дамып, өркендеуіне аса қажет ілім-ғылым болса, ғылымның көзі мен негізі тек қана кітапта екендігі белгілі. Баға жетпес ұлттық құндылықтардың тұрақты жинақталуымен ақпараттық ортаның қалыптасуы, заманауи оқырман қауымның талап-тілегінің толық қамтамасыз етілуі кітаптың сапалы, жан-жақты және заман талабына сай жаңартылуы мен толықтырылуына тікелей байланысты. Кітап ұдайы толықтырылып, жаңартылып, дамып отыру үшін әр түрлі бағытта шаралар ұйымдастырылуы тиіс. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Әмірбекұлы Е. Инновациялық инфрақұрылымды дамытудың экономикалық механимі: Монография. А: 2010 2. «Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—86
Симбаева С.О., «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы ШҚО ПҚ БАИ аға оқытушысы,ф.ғ.к., Өскемен қ, НОҒАЙЛЫ ДӘУІРІНІҢ ӘДЕБИЕТІ – ҚАЗАҚ МӘДЕНИ МҰРАСЫНЫҢ АЛТЫН ҚОРЫ Материалдық емес мәдени мұра деп қоғамдастықтар, топтар және кейбір жағдайларда жекелеген адамдар өздерінің мәдени мұрасының бір бөлігі ретінде таныған әдетғұрыптарды, орындау мен айту нысандарын, білім мен дағдыларды, сондай-ақ олармен байланысты құралдарды, заттарды, артефактілерді және мәдени кеңістіктерді айтамыз. Ұрпақтан ұрпаққа мұра болып қалатын осындай материалдық емес мәдени мұраны қоғамдастықтар мен топтар оларды қоршаған ортаға, олардың табиғатпен өзара іс-қимылына және тарихына байланысты үнемі жаңадан жасап отырады және мұндай мұралар олардың бойында өзіндік ерекшелік пен сабақтастық сезімін қалыптастыру арқылы мәдени әртүрлілік пен адам шығармашылығын құрметтеуге ықпал етеді [1] Жалпы, материалдық емес құндылықтарды қорғау мәселесі көптеген шетелдерде де жолға қойылған. Мысалы, Қытайда 2011 жылы 1 қаңтарда «Материалдық емес мәдени мұра туралы» Заң қабылданыпты. Онда материалдық емес мәдени мұра әртүрлі ұлт өкілдерінің ұрпақтан ұрпаққа мұра ретінде беретін және олардың мәдени мұрасының бір бөлігі ретінде саналатын түрлі мәдени көріністердің үлгілері ретінде қарастырылады. Олар: дәстүрлі ауыз әдебиеті мен тіл; дәстүрлі өнер, каллиграфия, музыка, би, драма, халықтық өнер мен акробатика; дәстүрлі технологиялар, медицина, күнтізбе; дәстүрлі ғұрыптар, фестивальдар және өзге де халықтық салт-дәстүрлер; дәстүрлі халықтық спорт түрлері мен сауықтар. Олай болса, біздің де әдеби мұраларымызды осы материалдық емес құндылықтарымыздың ажырамас бір бөлігі ретінде қарауымыз керек сияқты. Сондай мұраларымыздың бірі ретінде әдеби кеңістігімізде өз орыны алған, ізін қалдырған Ноғайлы дәуірін айта аламыз. Бірнеше қауымдастықтар мен бірлестіктерде өмір сүріп келген түркілік тұтастық XІІІ ғасырдан бастап бөлшектенуге ұласып, Еуразия қос құрлығында түркі тектес ұлттар өзіндік этникалық тұлғасын даралай бастағаны белгілі. Ұлттық даралану мен этностенудің (этнизация) шыңдалуы жалпы адамзаттық дамумен байланысты болғандықтан, бұл үдеріс тек түркі тектес емес, әлемнің басқа халықтарына да ортақ болды. 52
Сондай бөлшектену нәтижесінің бірі ретінде қарастырылатын Ақ Орда, Көк Орда, Сары Орда (Сырлы Орда) атанған хандықтардың бәрінің құрамында осы күнгі түркі халықтары болды. Алтын Орданың ыдырауы және Ақ Орданың әлсіреуі барысында Қазақстан территориясында пайда болған ірі мемлекеттік құрылымдардың бірі Ноғай Ордасы болды. Ноғай аталған халықтың негізін монғол жаулаушыларының құрамында болған рулар қалыптастырған. Олар жергілікті қыпшақ тектес елдермен араласып, уақыт өте келе жеке халық ретінде дүниеге келген. Ал Ноғай Ордасының нышаны Алтын Орда әлсіреп, құлдырауға бет алған кезде байқала бастаған. Ноғай Ордасы ХІІІ ғасырдың екінші жартысында бөлектене бастады. Бұл үрдіс Едіге би тұсында ХІV ғасырда да жалғасып, оның баласы Нұр ад-диннің кезінде аяқталды. Ноғай Ордасындағы үстем тайпа маңғыттар болды. «Ноғай», «ноғайлықтар», «Ноғай Ордасы» деген терминдер алғаш рет ХVІ ғасырдың басында ғана пайда болды. Ноғайлықтар өздерін маңғыт деп, ал өз ұлысын – «Маңғыт жұрты» деп атаған. Оларды көрші халықтар осы атымен білген. ХІІІ ғасырдың екінші жартысында маңғыттар Алтын Орданың уақытша билеушісі түмен басы Ноғай иелігінің құрамына кіреді. Осыдан барып «Ноғай Ордасы» ұғымы шыққан [2 188-189 бб.]. ХVІ ғасырдың екінші жартысында Қазан және Астрахань хандықтарының Ресейге қосылғанынан кейін, Ноғай Ордасы бірнеше дербес иеліктерге ыдырады, оның ыдырау үрдісінде халықтың бір бөлегі қазақтың Кіші жүзінің құрамына енді. Ал енді ірқатар бөліктері XVIII ғасырдың 80 жылдарында Түркияға қоныс аударып, сіңісіп кетті. Шоқан Уәлиханов “қазақтың алтын ғасыры” деп бағалаған Ноғайлы дәуірінің әдебиетін қазақтың төл әдебиетін қалыптастырушы фактор ретінде қарауымызға болады. Бұл кезеңде ханға айтылар уәждер сөз маржаны – жыраулық поэзия үлгісінде жеткізілді. Жыраулық поэзия қазақтың төл әдебиетінің негізін салып берді. Жалпы ноғайлы әдебиеті туралы алғаш рет ноғай ақыны Али-бек Шарапов 1830 жылы астрахан ноғайларынан алғашқы ауыз әдебиетінің үлгісін жазып алып, Александр Ходзкоға табыс етеді. Ол А. Шараповпен бірге «Эдіге» эпосын парсы, одан кейін ағылшын тіліне аударып, 1842 ж. Лондонда бастырады. «Эдіге» эпосы Қазан төңкерісіне дейін көп зерттелген және көптеген түркі тектес халық назарын аударған. Жалпы ескілікті ақын-жыраулардың ноғайлыға соқпай өткені жоқ. Оны барынша ұлықтап, көтере дәріптеп жырлаған. Осы дәуірде шырқау шыңға жеткен жыршылық мектеп түркі-қыпшақтардың бұған дейін де мыңдаған жылдық тарихы бар төл өнері екендігі туралы зерттеушілеріміз айтып та, жазып та жүр. Бұл күнде бұрын ноғайлы әдебиеті делініп келген туындылардың көпшілігі қазақ әдебиетінің қорында сақталып, оның төл туындыларына айналып кеткен. «Алпамыс», «Қобыланды батыр», «Қамбар батыр», «Ер Тарғын», «Ер Қосай», «Ер Сайын», «Едіге», , «Ер Жабай», «Ер Шора», «Орақ-Мамай» сияқты эпостық жырлар және осылардың барлығы топтастырылып жырланатын «Қырымның қырық батыры» – сол ноғайлы заманының мұралары. Аталған жырлардың негізгі кейіпкерлері – ноғайлыдан шыққан адамдар. Әрбір жыр өз қаһармандарын ноғайлы батыры не ноғайлының атақты адамдары деп танытады. Мысалы, «Қамбар батыр» дастанында Қамбардың тегі туралы «Қазақ емес, сарт емес, Қамбардың түбі-ноғайлы...» делінген. Осы жырдағы Назым сұлудың әкесі Әзімбай – он екі баулы өзбектен дей келіп, оның елін де ноғайлы еді дейді. Сондай-ақ, Ер Сайынның әкесі Бозмұнай да ноғайлының – жүз отыз жас жасаған қариясы, Қара Қыпшақ Қобыланды да ноғайлы. Естерекұлы Ер Тарғын мен Қоңырат елінің батыры Алпамыстың әкелері де «қалың ноғайлы елінен». «Он сан ноғай Орманбет би заманында Қарабай мен Сарыбай деген бай болыпты» деген сөздер «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырында да кездеседі. Ноғайлы – халқымыздың тарихи бел-белестерінде жүріп өткен бір кезеңі. Ғұн дәуірі, түркі дәуірі сияқты, ол да тарихымыздың бір қатпары. Ноғайлы – түркіге қарағанда уақыт жағынан кейінгі ұрпақ бізге біртабан жақын, сондықтан да улы-шулы ол заманның кескілескен ұрыстарының даңғыры, қаһармандарының келбеті, бір төбенің шаңын бір төбеге 53
қосқан тұлпарларының шабысы көз алдымызға анық келіп, абыздар мен жыраулардың мұңды қоңыр үндері, замана шерін шерлеген қара қобыз, қара домбыра сарыны құлаққа анық жеткендей. Қатаң тарихи сараппен таразыласақ, бірігіп-ыдырау, жоғалып- табылу тарих көшінде еншілеген ен-таңбамыз сияқты. Ғұн, түркі, қыпшақ, ноғайлы, ақыры қазақ болдық, осының бәрі бірінен-бірінің артық-кемі жоқ, үзіліп-жалғанып, шұбала созылған төл тарихымыз [3,7 б.] Сыпыра жырау, Асанқайғы, Қазтуғандарды кейбір зерттеушілер ноғайлы-қыпшақ жыраулары деп айтады. Қайткен күнде де бұларды туыстас қазақ, ноғай халықтарының сол кездегі әдеби тілі туралы пікір айтқызатын нұсқалар деп таныған жөн. Бұл дәуір түркілік әдеиеттің де негізін нығайтып берді. Бүгінгі «хандық дәуір әдебиеті», «жыраулар поэзиясы» деп жүрген қазақ әдебиеті тарихының тұтастай бір кезеңінің қалыптасуына алғышарт болған сөз етіліп отырған Ноғайлы дәуірі болатын. Сол себепті де көптеген әдебиет зерттеушілерінің қарымды қаламдарына зерттеу тақырыбы болып ілікті. Ноғайлы дәуірі әдебиеті жайлы құнды пікірлер айтқан Ш. Уәлиханов, С. Сейфуллин, Б. Кенжебаев, Е. Ысмайылов, Н. Смирнова, В. Жирмунский Қ.Жұмалиевтердің пікірлерін әрі қарай тереңдетіп, дамыта отырып, зерделі ой айтқан М.Әуезов еді. Ол: «Нағыз қазақ бірлігі XV ғасырлар ішінде шықты десек те, сол бірлікті жасаған рулардың көпшілігі ертерек заманда болған. Алтын Орда, Қазан хандығы, Ноғайлы, Өзбек бірлігі сияқты хандықтардың бәріне де кірген. Қазақ руларының бұрынғы заманда қоныстанып оттас болған елдіктердің бәрінің тұсынан алып шыққан ырымы, жүлдесі бар. Алтын Орда құлаған кезде соның екі шетінде екі жаңа хандық жасалады. Бірі - Қазан, бірі - Қырым хандығы. Қазанның ішіне тама, Қыпшақ кіреді. Қыпшақтың Қазан бірлігінде болғандығының белгісі болып Қара Қыпшақ Қобыланды әңгімесі қалған. Одан бері де қазақтың бірталай руы ноғайлымен бірігеді. Оның ішінде де қыпшақ болған. Кейінгі қазақ бірлігіне кірген рулар ноғайлы бірлігінің кезінен Сайын әңгімесін алып шығады. Ноғайлықазақ бірлігінен жалғыз Сайын әңгімесі емес, ел аузында сақталып қалған басқа өлең жырлардан да сезуге болады. Ноғайлыдан соң қазақ руларының көпшілігі өзбекпен бір болған. Өзбек бірлігінің кезінен Қамбар батырдың әңгімесін алып келеді»,- дейді [4,46-47 бб.] Әрі қарай М. Әуезов Қобыландының тарихи тұлға болғандығына дәлелдер келтіреді. Қобыландының Әз Жәнібек пен Әбілқайыр ханның тұстасы болғандығын айта келіп, мынандай деректер келтіреді. Қобыланды батыр Қыпшақтың ханға жағымды басты адамы, қадірлеген батыры болады. Әбілқайырға Қобыландымен қадірі тең түсіп жүретін Арғын Дайырқожа деген ел жақсысы болады. Қобыланды мен Дайырқожа кектесіп жүргенде, далада кездесіп батыр Дайырқожаны өлтіріп кетеді. Әбілқайыр Қобыландыны беруге Қыпшақтың наразылығынан қорқып шыдай алмайды. Үш кісінің құнын алып біт дегенге Арғын тоқтамайды. Сонымен ноғайлыдан кейінгі заманда қазақ бірлігіне кірген рулардың көпшілігі айырылады. Ноғайлықазақ айрылардағы мынадай өлең бар: Жылау, жылау, жылау күй, Жылаған зарлы мынау күй, Қазақ пен ноғай айрылды, Қазақ сартқа қайрылды. Ноғайлының ну елі Күңіренді, қайғырды, Қара Қыпшақ Қобыланды, Қара орнынан айрылды. Зор күн туды, зор күндер, Кетті күлкі мол күндер. Жылау менен қоштасу Келер ме қайтып сол күндер. 54
Бұл өлең бұдан неше ғасырлар бұрын болған уақиғаны өлең өлшеуіне бір түсіп алған соң, ел есінің қаншалықты жерге сақтап келетінін білдіреді. Қобыланды өлтірген Дайырқожаның әкесі Қыдан тайшы, Қыдан деген өлеңші болады. Ел аузында сақталып қалған ескіліктің бірінде сол Қыдан ақын айтқан деген өлең бар: Қара Қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным, Сексен асып таянғанда тоқсанға Тұра алмастай үзілді ме жұлыным. Адасқанын жолға салдың. Бұл ноғайлы ұлының. Аққан бұлақ, жанған шырақ, Жалғыз күнде құрыдың, Қара Қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным, - деген екен [3, 49] Осы жолдарды А. И-М. Сикалиевтің (Шейхалиев) «Ногайский героический эпос» атты еңбегінен де кездестіруге болады [5, 3 б.] Сонымен қатар, зерттеуші ғалым ретінде қазақ әдебиетінің тарихын зерделеу барысында М. Әуезов «Батырлар әңгімесі», «Кіші батырлар» сияқты еңбектерінде «Қырымның қырық батырында» жырланатын «Ер Сайын» жырына да тоқталып отырған. Онда мынадай пікір айтады: «Қазақтың ұлы батырларының бірі – Ер Сайын. Ер Сайынды тарихтағы белгілі мезгілімен жанастырып, тарих шеңберіне кіргізіп, қарастыруға әзірше қолға түскен әңгімелердің беретін тарихи мағлұматы жоққа таңдық. Әңгімеде Ер Сайынның болған мөлшермен ғана білуге болады. Ер Сайын Қобыландының өкшесін басып шыққан батыр. Қобыланды шал батыр, қартаң тартқан батыр болған кезінде, Ер Сайын шығады. Ер Сайын - ноғайлы елінің батыры. Бірақ ол кезде ноғайлы мен қыпшақ сияқты түрік таптарының бірінен-бірі жігі ашылмай қоныста, жүрісте араластық жақындығы болған уақыт. Бергі заманда Европа шегіне кеткен ноғайлы жұрты, ерте уақытта, қазіргі даласының бүгінгі кіші жүз отырған ауданда болғаны рас. Ноғайлы да қазақ руларындай көшпелі елдің бірі болған» [4., 90 б.]. Жалпы ноғайлы дәуірі түркі халықтарының тарихында да, әдебиеті мен мәдениетінде де өшпестей із қалдырды. Ә. Сарай сөзімен айтатын болсақ: «Ноғайлы кезеңінде Қыпшақ даласы қоғамдық өрлеудің жаңа сатысына еніп, дүрлей көктеді. Шыңғыс әулетінен шыққан ұлы хандардың билігі әлсіреп, бұған дейін аяғынан тұсалып, аузынан маталып келген жер иесі – жергілікті халық өкілдері алқа топқа енді. Сөйтіп, тек қазақ, ноғай халықтары үшін ғана емес, бүкіл түркілік әлемде авторлық поэзияның өркендеуінде өз ізін қалдырды. Себебі, Ноғай Ордасында сол кезде қазіргі түркі тектес халықтар құрамына еніп отырған рулар мен ұлыстар болған еді. Жыраулық өнер – авторлық поэзия өмірге келді. Бұрыннан ізі бар эпос-дастандар қайта жырланды, жаңа тарихи жырлар қалыптасты. Жыраулар поэзиясы мен философияны жымдастыра өріп, осы екі саланы да бірдей дамытты. Сондай-ақ сөз өнері бұрын-соңды болмаған шырқау шыңға шығып, төл тіліміздің байлығы мен шексіз мүмкіндіктерін жарқырата көрсетті. Кейінде біз ол биіктен сусып төмен түстік. Жыраулар поэзиясына әлі де жете алмай келеміз. Ноғайлы поэзиясы – жаңа ұрпақтың игерер асқары боп қала береді [1, 9 б.]. Сондықтан да аталмыш дәуір тек әдеби ғана емес, тарихи-географиялық, лингвистикалық, мәдени, археологиялық кеңістікте зерделеніп, мәдени құндылық ретінде сақталып, келер ұрпаққа тарихын зерттеп танудағы темірқазыққа айналуы орынды. Пайдаланылған әдебиет: 1 «Қазақстан Республикасында материалдық емес мәдени мұраны қорғау және дамыту жөніндегі тұжырымдама туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 29 сәуірдегі № 408 Қаулысы. 2 Қазақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін: 5 томдық / Жауапты ред. А. Қойгелдиев. – Алматы: Ғылым, 1983. – 1 т. – 225 б., 188-189 бб. 55
3Сарай Ә. Ноғайлы.- Алматы: «Арыс», 2009.- 480 б., 4Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы.- Алматы: Жазушы.- Т.15.- Алматы: Жазушы, 1984.- 328 б. 5 А. И.-М. Сикалиевтің (Шейхалиев) Ногайский героический эпос.- Черкесск, 1994.- 328 с.
Әлімжанова А.Б., Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, журналистика факультетінің оқытушысы ЭЛЕКТРОНДЫ БАҚ ЖАНРЛАРЫНЫҢ ЖҮЙЕСІ Публицистикалық мәтіннің поэтикасы ХХ ғасырдың аяғына қарай бірден өзгерді. Бұл өзгерістер журналистика жанрларының өзгеруіне де өз әсерін тигізді. Дәстүрлі мерзімді басылымдардағы жанр үш түрге, яғни ақпараттық – ақпар, сұхбат, репортаж, есеп; сараптамалық – мақала, корреспонденция, хат, шолу, сын-пікір; әдеби-публицистикалық – очерк, фельетон, памфлет болып бөлінгені белгілі. Сонымен қатар әр жанрдың өзіндік орыны болды. Мысалы, «бас мақаласыз» газеттер шықпайтын. Фельетон – газет жанрының «төресі» болатын. Корреспонденция – өмірдің айшықталған мәні бар дүние ретінде қабылданатын. Демек әр жанрдың баспасөзде орны бар. Очерктер үшінші, төртінші беттерде жарияланса, мейрамдар, халықаралық көзқарастар күнделікті алғашқы беттерде, ал экономика тақырыбы айына бір-екі рет, басылымдарға шолу – апта сайын, сын-пікірлер айына бір-екі рет, соңғы беттерде жарияланатын. Жалпы саяси мәселелер алғашқы қатарда, экономикалық – екінші, халықаралық – үшінші, мәдени-спорттық –төртінші орында қарастырылатын. Ал бүгінгі таңда публицистикалық жанрлардың қолданыс аясы қандай деген заңды сұрақ туындайды. Электронды жүйе, интернет БАҚ, жаңа медиа деген ұғымдар қоғамға сіңіп, дәстүрлі медианың жанрларын, бағыттарын өзгертті. Ұлттық идеологиямызды жаһандану жағдайына бейімдеп, нақтылыққа, қысқа да нұсқа жазуға бейімдеуде. Бұл үдерістің жалғасы жанрларымыздың жұтаңдығына апарып соқпай ма деген де ой мазалайды. Ақпараттық технологиялардың даму қарқындылығы очерк, фельетон жазуға да, оқуға да мүмкіндік бермеуде. Ал керісінше сұхбат, комментарий, эссе жанрлары оқ бойы озық тұр. Публицистикалық мәтіннің жанрлар классификациясын журналистика теоретиктері «жаңалықтар журналистикасы», «авторлық журналистика», «сараптамалық журналистика», «репортерлік журналистика», «публицистика шолушысы» деп болу керек деген пікірді айтады [1]. Осы орайда, публицистика жанрларының классификациясын ғалымдар әртүрлі жіктегенімен, жанрлар теориясы үш маңызды құрылымнан тұратыны анық. 1.Белгілі бір мәселе туралы ақпарат. 2.Белгілі бір жағдайға байланысты мәлімет. 3.Көңіл-күй эмоциясын аудиторияға тарататын образды ақпарат. Осы ойымызға дәлел ретінде бүгінгі таңда интернет басылымдардағы мәтінді төмендегідей бес топқа бөлуге болады. жылдам ақпарат – ақпар берудің барлық түрі; жылдам зерттеу – сұхбат, репортаждар, есептер; жаңалықтар – корреспонденция, комментарий, рецензия; зерттеу – мақала, хат, көзқарас; әдеби-публицистикалық – очерк, эссе, фельетон, памфлет. Ғалым Т.С.Амандосов өз еңбегінде әр жанрдың өзіне тән ерекшеліктерін сақтай отырып жазу принипін алға тартады: «Шығарманың тақырыбы ұнамды, мазмұны тартымды болуы – публицистиканың негізгі міндеті. Бұл талап – публицистиканың үлкенді-кішілі 56
жанрларының бәріне бірдей қойылатын ортақ және негізгі талап. Осы талаптың іс жүзінде орындалуы, ең алдымен, публицистің тақырыпты дұрыс таңдай білуі мен жанрлық ерекшеліктерді көтерілер мәселе мазмұнына қарай ұтқыр пайдалана білуіне тікелей байланысты» [2, 102]. Белгілі сөз зергері Зейнолла Қабдолов: «Жанрлар туады, өседі, өзгереді, жоғалады, жаңадан пайда болады» деген болатын. Дәл қазіргі журналистикада жанрлар туып, өсіп, өзгеріп, осы шақта жоғалу, тоқырау кезеңіне келе жатқан сияқты. Т.Амандосов, Т.Қожакеев сынды ғалымдар зерттеп, талдап жазатын жанрларды бүгінде электронды БАҚ бетінен көп ұшырата бермейміз. Атап айтар болсақ, очерк, корреспонденция мен баспасөзге шолуды ара-тұра интернет-басылымдардан көзіміз шалып қалғанымен, памфлет, фельетон, жанрларының келмеске кеткені қашан?!. Электронды БАҚта мақалалар жалпылама жазылуда, талдап-таразылау, сараптап, ой түю әлі де өз деңгейінде емес. Оның бірден бір себебі баспа мен интернет-газеттің айырмашылығының болмауында. Мәселен «New York Times» газеті демалыс күндері 1,6 млн., ал жұмыс күндері 2,1 млн. данамен жарық көреді. Бірақ осыған қарамастан интернеттегі парақшасын да қарайтындар азаймай тұр. Өйткені біздегідей газетте қалай, сол қалпында интернетке бере саламайды. Интернеттің өзіндік заңдылықтары сақталған. Қызықты, актуалды мәселелерді жалғасын газеттен оқисыз деп бітіріп қояды. Бұл амалсыздан газетті қолыңызға ұстауға мәжбүрлейді емес пе? Иә, Қазақстандық БАҚ-қа да осындай амалдар қолдану қажеттігі туындап отыр. Содан кейін, «газеттің оқырманы азайып бар жатыр» демейтін болармыз. Көпшілік, оқырман, журналистикадан жаңалық күтеді. Ал, журналистикадағы жаңалық – ол бірінші көтерілер мәселенің сонылығы болса, екіншісі – жанр. Бүкіл ғұмырын журналистика теориясын зерттеп-зерделеуге арнаған Тауман Амандосов: «Газет жанрлары әр алуан, олардың ерекшеліктер де әр түрлі екені мәлім. Газет материалдарының сапалы болуы олардың жазу үстінде журналистің баспасөз жанрының әрқайсысына тән сол ерекшеліктерін жете айыра біліп, оны шебер жаза білуіне байланысты. Егер журналист газет жанрларының теориясын жақсы біліп, оны өз ісінде жемісті қолдана білсе, газет материалдары бір-біріне егіздің сыңарындай ұқсап тұрмай, бірін-бірі қайталамай, әрқайсысы өз жақсылығымен жарық көреді, саны жақсарады, жазылу түрі соны сипат табады, мазмұны тереңдейді, нәтижесінде, ондай газет материалдарын оқушылар сүйсініп, қызыға оқитын болады» [2, 67]. Міне дәл осы пікірді бүгінгі электронды БАҚ дамуына қолдансақ, нұр үстіне нұр болар. Бүгінгі барынша қысқалыққа, жалаңдыққа, тек қана ақпарат жазуға бейімделіп келе жатқан қазақ журналистикасы көркемдіктен ажырап, мүлдем жұтаңданып кеткен сыңайлы. Бір мақаланың ішіне бірнеше жанрлық элементтері енгізіп, жанрлық қойыртпақтыққа тап болып отырғанымыз - өз алдына үлкен мәселе. Кезіндегі баспасөз бетінде үлкен сілкініс туғызған Камал Смайылов пен Шерхан Мұртазаның арасында өрбитін эпистолярлық жанр да ұмыт болып барады. «Жанр – тарихи категория. Сондықтан ол барлық заманға бірдей қатып-семген дүние емес. Заман талабына сай өзгеріп, жаңғырып отыратын құбылыс. Шығарманы белгілі бір жанрға жатқызудың бірінші сипаты оның қай текке қатысты екендігі болса, екінші сипаты қандай сарынмен жазылғандығы, ал үшінші сипаты қандай көлемде, қалай құрылғандығы деуге болады» [3, 272]. Жалпы «...журналистика жанрлары қоршаған орта, қоғамдық құбылыс үрдістерімен қабысып жатыр. Ол қазір хабарламалық, талдамалық, деректі көркемдік биіктерді ғана игеріп қойған жоқ, оның таным қуаты дүниепайымдық, философиялық, ғылыми сараптау дәрежесіне жетті. Баспасөздің жанрлық мәтіндері қоғамдық құбылыстарды зерттеудегі кең тынысты дерек көздерінің бірі болып саналады. Оның айқын айғағы – эссе, очерк, эпистолярлық туындылар, журналдардағы сан түрлі тарихи және теориялық мақалалар, журналистік айқындаманың түрлері» [4, 213]. Бүгінгі таңдағы электронды БАҚ жанрларын былайша жүйеген болар едік: 1. Ақпараттық жанрлар: ақпар, хабарландыру, құттықтау, кеңес, дайжест; 2. Сипаттамалы жанрлар: фоторепортаж, видеорепортаж, сұхбат түрлері, коментарий. 57
3.Талдамалы жанрлар: корреспонденция, сараптамалық мақалалар, журналистік зерттеулер, саяси портрет, көзқарас, пікір, сын-пікір. 4. Әдеби-публицистикалық – ақын-жазушылар порталдарындағы очерк, фельетон, пародия, сатира, эссе т.б жатқызуға болады. Публицистика – сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол – көркем әдебиетпен бірге туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше бір тармағы. Әр жанрдың өзіне тән ерекшеліктерін тұтасқан синтез ретінде бір жерден тауып, танымайынша оның жанрлық табиғатын түсіну мүмкін емес. Сондықтан электронды БАҚ-тағы қандай жанр болмасын оның тек сыртқы белгілерін ғана жіпке тізе бермей, ішкі мазмұнындағы сырларын зерттеп, жанрлық болмысындағы заңдылықты ашуға ұмтылсақ, бүгінгі таңдағы жазу өнеріндегі қордаланған мәселелер түйіні шешілер еді. Пайдаланған әдебиеттер: 1. Ученова В.В. Современные тенденции развития журналистских жанров//Вестн. Моск. ун-та. Сер. 10. Журналистика. 1976. №4. 2. Амандосов Т.С. Қазақ совет баспасөзінің жанрлары, - Алматы: Мектеп, 1968. 3. Қаратаев М. Жанр сипаты. – Алматы: Ғалым, 1971. 4. Қамзин К. Қазақ көсемсөзі жанрларының кемелдену үдерісі, - Алматы: Экономика, 2009.
Нұржанова Ш.С. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, аға оқытушы ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ БАҚ-ғы АҚПАРАТТЫҢ САПАСЫ МЕН БАҒАСЫ Бір кездері ата-бабамыз ақпаратты айшылық алыс жерлерден келген- кеткен керуеннен немесе жолаушыдан арада уақыт салып естіп отырса, қазіргі кезде ақпарат кеңістігінің ең дамып отырған заманында өмір сүріп жатырмыз. Кез келген ақпараттан ғаламтор, теледидар, радио арқылы сол сәтте хабардар боласың. Қазіргі біздің көріп отырғанымызды сол 90-шы жылдардағы менің ұстазым, Орта Азиядағы тележурналистиканың теориетигі, профессор марқұм Марат Кәрібайұлы: келешекте біз ғаламтор арқылы бүкіл бұқаралық ақпарат құралдарынан әлемде болып жатқан барлық оқиғаны үйден шықпай-ақ көріп, оқи алатын боламыз – деуші еді. Міне, араға жылдар салып, сол көреген ұстаздың айтқанының барлығы айтпай-ақ келді. Ол ақпарат кеңістігінің болашағына мол сеніммен қарайтын. Бүгінгі күні әлемдегі кез келген өзгерістер мен оқиғалар, сол мезетте бүкіл әлем көріп, оқып-біліп отыратын жағдайға жеттік. Бұл да қазіргі технологияның жетістіктері. Ендігі әңгіме сол ақпараттар қандай деңгейде беріліп отыра, оны көрермен, оқырман қалай бағалауда? Жеткен жетістігіміз не? Осындай сауалдардың төңірегінде ой өрбіткім келеді. Дүниежүзілік ақпарат әлеміндегі ірі өзгерістермен белең алып келе жатқан жаһандану үдерістерінен елдің саяси өмірі мен бұқаралық ақпарат құралдары сырт қала алмайтындай кезеңмен бетпе-бет кездесіп отырмыз. Астанада өткен «Әлеуметтік қауіпсіздік және БАҚ» атты ғылыми-тәжірибелік семинарда «Түркістан» газетінің бас редакторы Шәмшидин Пәттеев: «Ақпараттық кеңістіктің әлеуметке айрықша әсер ететінін білеміз. Қоғам мейлінше ашық болуы, журналистер мейлінше дұрыс ақпарат беруі тиіс. Ақпараттық сауатсыздық мәселесі, объективті пікірдің болмауы қоғамға кері әсер ететінін ұмытпауымыз керек. Сол секілді бір ғана пікірмен қоғамды ұстап тұру мүмкін емес» [1] деген пікірін жеткізсе, Сейiтқазы Матаев, Қазақстан Журналистер одағының төрағасы: Қоғамдық қатынастарда, әлем елдерiнде не болып, қандай өзгерiстер болып жатқанын нақты әрi дәлелдi жеткiзу – ақпарат құралдарының басты мiндетi. БАҚ-та iзденушiлiк, жаңашылдық болып отырса, сұранысқа ие болады. Сонда ғана сапа туралы әңгiме қозғауға болады. Ал БАҚ-тың сапасын нарық белгiлейдi[1]- дейді, ал қоғам қайраткерi Амангелдi Айталы: 58
«Асылында, қандай сала болсын оның дамуына сол салаға қатысты заңның сапалы болуына байланысты. БАҚ – халықтың айнасы. Ал бұл салаға қатысты заң ақпарат құралдарындағы сөз еркiндiгiне сай келмесе, авторларға мүмкiншiлiк берiлмесе және оның сапасы мен мәртебесiн арттырмаса, саланың дамуына жағдай жасай алмайды. Керiсiнше, аяқтан шалып отыратын тұсау болады. Шын мәнiндегi демократиялық құжат – халыққа қажеттi ақпарат беретiн, тәрбиелейтiн, елдiң мәдениетiн көтеруге негiз болатын заң. Сондықтан заң қолайлы жағдай жасамаса, онда ақпарат құралдарының сапасы еш уақытта артпайды»[1] деп пікір айтқан еді. Себебі, кім болса да, қоғамда болып жатқан ақпараттан еш тыс қала алмайды. Ақпарат біз өмір сүріп отырған ортаның барлық болмысын үнемі бізге хабардар етіп отырады. Қазіргі заманғы ақпараттық қоғамда әлемнің қай түкпірінде жүрсеңіз де бүкіл әлемде болып жатқан құбылысты әп-сәтте біліп отырасыз. Сондықтан да жақсы, жағымды ақпарат, жағымды жаңалық болса, кез келген мемлекет тез арада сол нәрсені өздерінде өндіруге немесе қолдануға кіріседі. Мұның өзі елдің тез өсіп-жетілуіне мүмкіндіктер жасайды. Қазақтың қайраткер тұлғалары Міржақып Дулатұлының «Қай елдің баспасөзі мықты болса, сол елдің болашағы зор», ал, А. Байтұрсыновтың «Газет-халықтың көзі, құлағы һәм тілі» дегендерін еске ала отырып, еліміздегі бұқаралық ақпарат құралдары: газет-журнал, теледидар, радио, агенттіктер, ғаламторлар осы ақпаратты қалай береді, тілі мен стилі, берілу мазмұны, ақпараттың оқырман не көрермен үшін қаншалықты бағалы екендігіне көз жүгіртік. Иә, шындығында басқа жанрларға қарағанда, ақпараттық жанрлардың, дүниежүзінің басылымдары, электронды БАҚ-та болсын алатын орны салмақты. Өйткені, ақпараттық жанрлар болған оқиғаның ізін суытпай, жеңіл де тез жеткізеді. Өмірдің барлық тыныс-тіршілігін, әлемдегі барлық болып жатқан оқиғаларды шынайы жан-жақты жылдам көрсете алатын жанр. Бүгінгі күні БАҚ-дағы жарияланатын материалдарың ішіндегі 65-70 пайызы ақпаратық жанрлар болып келеді. Қазіргі оқырман құлаш-құлаш материалдарды оқи бермейді. Көбіне жеңіл тілмен жазылған, бірақ, ішінде бағалы ақпарат беретін мақала болса ғана оқиды. Теледидардағы ақпараттар бір кездері 1-2 минуттай болса, қазіргі күні 30-40 секундтан аспайды. Оқиғаны қас қағым сәтте, өте жылдам, әрі қысқа да нұсқа түрде жеткізе білу керек. Бұл - бүгінгі күннің уақыт талабы. Ақпараттың көптігі сонша, адам баласы бәрін де білгісі келді, ұзақ-сонар жазылған ақпарат көп оқыла не тыңдала бермейтіндігі белгілі. Отандық ақпараттық бағдарламаларда осы ақпарат сапалы беру жағы ақсап жатады. Қысқа берілсе, оның ішінде айтылған ақпараттан ешбір жаңалық көре алмайсың. Ақпараттық хабарлар негізінен жаңалықтардан беріледі. Жаңалықтар деп аты айтып тұрғандай, ол ақпаратта бір елең еткізер нәрселер болуы керек. Сонда ғана бағалы. Мысалы, бір жерде кездесу болып өтті. Ол не кездесу, басты оқиғасы жаңалығы не, көрермен немесе оқырман үшін мағыналы ма? Әйтпесе, ол тек хабарлама тәрізді болып жатады. Яғни, көрерменге не оқырманға журналист сол оқиғаны дұрыстап жеткізе алса оның сапалығы сонда болар. Евро-ньюс телеарнасының көрермені неге көп? Себебі, өте қызықты, әрі бағалы, сапалы ақпараттар беріледі. Евро-ньюс арнасынан тележурналистерінен үйренер нәрсе де көп. Иә, ақпарат жазу айтуға оңай көрінгенімен, болып жатқан оқиғаны бір-екі сөйлеммен қысқа да, жеткілікті мазмұнды жеткізудің өзі үлкен шеберлікті қажет етеді. Міне, бүгінгі өскелең өміріміздің жаңалық хабаршысы – ақпараттық жанрдың БАҚ-да кеңінен өріс алып отыр. Ақпараттық хабар жанрларын БАҚ-да орынды пайдалана білсе, оның мүмкіндігі шексіз. Себебі, күнделікті ақпарат адамдар үшін ауадай қажет болып отырғандықтан, ақпараттың да рөлі күннен күнге артып отыр. Әлемде адамзат өзі тұратын жеріндегі жаңалықтардан бастап, қаржы, саясат, білім, ғылым, ауылшаруашылығы және т.б ғаламдық деңгейдегі ақпараттан хабардар болып отырғысы келеді. Қазіргі күні біздің еліміздің де журналистері ақпараттарды жедел, әрі жылдам беруге біраз машықтанып алды, дегенмен де, осы ақпаратты беру барысында, төтенше оқиға болған жерден ақпаратты дұрыс беру, репортажды дұрыс жүргізу жағынан кемшіліктер жоқ емес. 59
Мысалы, неміс телеарналары, газеттері мен журналдары өзінің ұлттық аудиториясына ғана емес, сонымен бірге неміс тілінде сөйлейтін іргелес мемлекеттердің – Еуропаның Австрияның, Швейцарияның, Италияның, Польшаның, Данияның, Франция сияқты мемлекеттерінің аудиторияларында ақпаратпен қамтамасыз етеді. АҚШ-тыңда, соның ішінде солтүстік Мексика, оңтүстік және оңтүстік-шығыс Канада, Кариб бассейнінің аралдағы мемлекеттерімен іргелес аумақтардағы франко- және испан тілдес БАҚ-тар ақпараттық қызметі тыңғылықты жұмыс істейді. Қазіргі нарықта «Қазақстан», «Хабар», «Ел арна», «КТК», «31-арна», «Kazak TV» телеарналарыда ақпараттық хабарлар қазіргі күнге сай қызмет етіп келеді, бірақ бағалы ақпарат тарату жағынан әлі де артта қалып келеді.Хабарлардың таралу аймағын кеңейтіп, аудиториясының ауқымын да көбейтсе дұрыс болар еді. Міне, жоғарыда атап кеткен әлемге танымал арналарға қарап отырсаңыз, оқиғаны қалай береді, нені көрсетеді, заман талабына сай дүниелерді көрсете біледі. Әсіресе, халықтың ең көп қарайтын хабарларының бірі, тележаңалықтарда сапа жағынан алсаңыз да, ақпаратты беру стилінде де кемшіліктер кездесіп отырады. Оған осы соңғы кездері, Алматы базарларндағы өрт туралы берілген репортаждар, оқиғаны тек КТК телеарнасынан басқа арналар тек жалаң сөзбен ғана шулаған халықты көрсетіп өтті. Ал, Татарстандағы әуе апаты туралы Ресей телеарналары қалай көрсетті? Салыстыра қарасақ, ақпаратты көрсету, оны эфирге беру стилінде жетіспей жатқан нәрселер көп. Осы жерде журналистиканың классиктерінің бірі саналатын ұстазым – Тауман Салықбайұлының студент кезімізде, бізге: «Сіз журналист болып жолға шығып, оқиға болған жерге барғанда, ақпарат алуға мүмкіндік болмаса, «жоқ екен» деп, кете берсеңіз – сіз еш уақытта журналист бола алмайсыз, бар мүмкіндігіңізді салып, ақпарат алуыңыз керек, бос құр сөзбен қайтуға болмайды!» – дейтін. Соны кейін, өмірлік тәжірибемізде де кездестірдік. Дұрыс ақпаратты алу – журналист үшін ең маңызды нәрсе және сол ақпараттық хабарларды беруде кең де өткірлікті қолдануыңды талап етіледі. Осы талаптарды орындау үшін, журналист оқиғаның обьективтік жағдайынан, сондай-ақ, субъективтік жағдайынан да хабарлар беріп тұруға міндетті. Мәселен, кешегі Украинадағы оқиға қалай берілді, осында неге Қазақстан БАҚ-ы сыналды? Бұл міндеттерді дұрыс орындау үшін, журналист барлаушы сияқты оқиғаның ақ-қарасын ашық анық көрсетуі керек. Біздегі басты кемшілік – өзге БАҚ-қа сүйене отырып, жаза салу, кабинеттен шықпай-ақ ақпарат жазу жағы да кездесіп жатады. Міне, осыдан түйіндейтін нәрсе – ақпараттың құнды әрі сапалы болуы үшін, оқиғаны өз көзіңмен көріп, болған оқиғаны бүге-шегесіне дейін қалдырмай, дұрыс жеткізу журналист үшін басты міндет әрі ол бүгінгі күннің талабы. Жалпы, әріптестеріміз ақпарат тарату барысында сапасы мен көрермен не оқырман үшін қаншалықты бағалы екенін ойлану керек. Пайдаланған әдебиеттер: 1.«Әлеуметтік қауіпсіздік және БАҚ» ғылыми-тәжірибелік семинар, «Қостанай таңы» газеті 2012 жыл қазанның 3-і 2.Погорелый Ю.А.Информационное агенство: стиль оперативных сообщений М., 2000 3. Васильева, Л. А. Делаем новости!: уч пособие. М., 2003
60
Досан Баймолда саясаттанушы әрі журналист Адам Мицкевич Университеті, Познань, Польша ХАСЕН ОРАЛТАЙ-ҰЛТТЫҚ ИДЕЯНЫҢ ЖАРШЫСЫ Шетелдегі қазақтардың арасында елімдеп еңіреп өткен, қазақ рухының сөнбеуіне қызмет еткен талай тұлғалар болды. Солардың ішінде шоқтығы биік те бірегейі – Хасен Қалибекұлы Оралтай. Басым көпшілік қазақ оқырманы білетіндей Хасен Оралтай қазіргі Қытай елінің Шыңжаң өлкесінде яғни Шығыс Түркістанда дүниеге келген. Сонау өткен ғасырдың 30-40 жылдарынан Шығыс Түркістанда ұлт-азаттық жолындағы күрес аласапыраны басталғаны белгілі. Қытай империясының қол астында қалған қазақ елі, қазақ жерінің азаттығы жолында күрес басталды. Бұл азаттық жолындағы күресті аты әйгілі Оспан батыр Исламұлы, Зұха батыр, Қалибек Райымбекұлы және тағы басқа да ұлты үшін күрескен жандар бастады. Сол көтерілісте Хасен ағаның әкесі Қалибек Хакім Райымбекұлы қолына қару ұстап, қолбасшы болған сардардың бірі. Ол 1933 жылы «Шығыс Түркістан» құпия ұйымын құруға қатысты. 1940-1946 жылдары Манас – Сауан халқының ұлт азаттық көтерілісіне басшылық етті. 1947 жылы Сауан халқын бастап Қаратау – Көкілікке қарай көше бастады. Бала Хасен жастайынан аса саясиланған қоғамда өсті. Аты аңызға айналған Оспан батырмен бірге Қытай империясының басқыншыларына қарсы күрескен Қалибек Хакімнің үлкен ұлы Хасен ол тұста небәрі он алты жаста еді. Хасен Оралтай өзінің «Елімай-лап өткен өмірім» атты естелік кітабында осы он алты жасында қытай басқыншыларымен соғыса-соғыса Көклік тауының етігіне жеткен Оспан батырға әкесінің жазған ұшбу хатын апарып тапсырғанын жазады. Ол хатта: «Бұл елде енді бізге күн жоқ. Бізбен бірге Үндістанға одан әрі Түркияға көшейік» деген Қ.Хакімнің Оспан батырға ұсыныс-өтініші жазылыпты. Оспан батыр бірер күн ойланып, көшуден бас тартады. Бұл соғыстарда қазақтардың едәуір бөлігі азаттық жолында құрбан болды. Кейін бас көтерген қызыл қытай орыстармен ауыз жаласып, азаттық үшін қан майданға шыққан қазақ сынды аз ұлт өкілдерін асқан қатыгездікпен қырғынға ұшыратты. Бұндай қырғынға шыдай алмаған қазақ көші туған жерінен ауа көшуге мәжбүр болады. Такламакан шөлін асып, Гималай тауынан өтіп, небір жантүгершілік азап пен қырғынды бастан кешкен қазақ көшінің қырғыннан аман қалған біраз бөлігі Үндістан, Пәкістаннан пана табады. Ақыры 1953-1954 жылдары бауырлас Түркия жеріне кеп паналайды. Атамыз қазақ: «Әкеден ұл туса игі, әке жолын қуса игі» деп армандайды, тілейді. Егер әкесі қазақ халқының азаттығы үшін қолына қару алып күрескен болса, Хасен аға әке жолын қуып, қолына қалам алып күрескен жанкешті күрескер болды. Хасен Оралтай сол жылдары Кашмирде ағылшын тілінде сауатын ашқан еді. Сол білімі Түркияға жетер жолында және Түркияға келгенде кәдеге жарады. Жас та болса өмірдің небір қиынын бастан кешірген Хасен Оралтай әкесінің ақыл-кеңесімен Үндістаннан шыққан қазақ босқындарының Сауд Аравиясы, Сирия, Ирак, Иран арқылы Түркияға аман-есен жетуіне өзіндік қолғабысын тигізді. Түркия елінің осы тұста қазақ туыстарына жасаған қамқорлығын әсте естен шығармауымыз керек. Сол кездегі Түркияның мемлекеттік істер жөніндегі министрі Фатын Рүштү Зорлұ: «қазақтар біздің баурлас халық, нағыз түріктер дегенді айтып, «Түркияны да өз отандарыңыздай көріңіздер» деген ыстық лебізін білдіріп қуанышпен қарсы алады. Түркия елі сол тұста қазақтарға қаржылай көмек көрсете отырып, сонымен қатар өнер үйреніп, мамандық алуына аса зор жәрдем көрсетеді. Қазақтар үшін әр түрлі қолөнер курстары ашылды. Ал жұмыс істеймін дегендерге фабрика–заводтардан және басқа да мемлекет меншігіндегі жұмыс орындарынан жұмыс беру ісі жеңілдікпен болды. 61
Хасен Оралтай өзінің алғашқы еңбек жолын Ізмір қаласында тарихи ескерткіштер сататын дүкеннің сатушысы болудан бастайды. Бұрын бай қазақ мырзасының ұлы болған Хасен Оралтай мақта терді, қыш заводында да жұмыс істеді. Құрылыста қарауыл болды. Хасен аға Кашмирде тұрған кезде бос жүрмей, ағылшын тілін оқыған еді. Соның пайдасын да көреді. Измирде орналасқан НАТО әскери ұйымының бөлімінде аудармашы қызметіне кірді. Бірақ ол қара басының қамын күйіттеп кетпеді. Өйткені оны толғандырған маңызды мәселе – саң мыңдаған қазақтардың атажұрттан Анадолыға қоныс аударуының себеп – салдары еді. Сол кезде ол жас болса да, саяси сараптылығымен мәселенің сипатын дәл танитын еді.XX ғасырдың алғашқы жартысында қазақ халқының Кеңес одағында, Қытайда болсын саяси жаныштаулармен жазықсыз қырғынға ұшырай беруінің басты себебі – қоғамдық саяси жүйеде екенін терең түсінеді. Сондықтан ол өзіне коммунистік жүйемен күресуді өмірлік мақсат етіп қойды. Бірақ ол күресудің жаңа тәсілін - ақпараттық күрес жолын таңдады да қолына қалам алды. Жасынан еті тірі, жазу–сызуға қабілеті бар Хасен Оралтай Түркияда біраз жылдың ішінде түрік тілін жеттік үйреніп, жергілікті газет – журналдарға мақалалар бере бастады. Алдымен түрік туысқандарына қазақ қандастарының ұлттық болмысын, тарихы мен мәдениетін таныстыруды жөн көрді. XX ғасырдың 50– жылдары түріктердің көбі қазақ деген халықтың кім екенін білмейтін. Көшеде көргендер оларға «сендер жапонсыңдар ма? жоқ қытайсыңдар ма? дегені жанына қатты батады. Бұған намыстанған Хасен Оралтай Түркия жұртшылығына қазақ деген халықты таныстыру мақсатында өзінің алғашқы көлемді еңбегін жазуды мақсат етті. Ақыры оның « Еркіндік жолындағы Шығыс – Түркістан қазақ түркілері» деген кітабы жарыққа шықты. Кітаптың алғы сөзінде автор «Бұл кітабымда сіздерге, адамзат тарихының XX ғасырындағы ең бір қорқынышты бөлімін, Отан мен азаттық жолындағы істері дастанға айналған Қазақ түріктерінің коммунизмге қарсы күресін түсіндіруге тырысамын»- дейді. Бұл сөздер жас болса да Хасен Қалибекұлының саяси көзқарастарының қалыптасқандығын аңғартады. Содан бастап ол ақпарат саласына қадам басады. 1954–1967 жылдары Түркияда тұрған Хасен Оралтай ұлт – азаттығы жолында күрескен Алаш азаматтарының ұранымен газет- журнал, кітап шығарумен айналысты. 1960 жылдары Қазақстанның өзінен аты өшіп кеткен алаш ардагерлері Әлихан Бөкейханды, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, Мағжан Жұмабай, Мұстафа Шоқай еңбектерін түрік архивтерінен теріп алып, жарық дүниеге танытуға тырысты. Ол Қазақ халқының тарихына, этнографиясына, әдебиетіне, саясат мәселелеріне арналған түрік тілінде жазылған «Қазақ түріктері» (Ізмір, 1961), «Ұлы түрікші Мағжан Жұмабайұлы (Ізмір, 1965 ), «Шығыс Түркістан тарихындағы басты мәселелер» (Ыстамбұл, 1975 ), «Коммунизммен шайқас» (Ізмір, 1965) кітаптарының авторы. Ол кезінде Мәжит Айтбаевтың «Абылай» дастанын және өлеңдерін (1971) түрік тіліне аударып, тұңғыш рет «Қазақша-түрікше» сөздік бастырды. Ізмірде «Түркелі» деген журналдың шығуын ұйымдастырып, Мұстафа Шоқай жолын жалғастырды. Шығыс Түркістандағы қазақтардың еркіндік жолындағы күресі жайлы өмір шежіресін баяндаған «Елім-айлап өткен өмір» атты ғұмырнамалық кітабын жазды. Хасен аға алаш көсемдерінің бірі Мұстафа Шоқайды өзіне үлгі тұтты. Алашорда ойшылдарының идеясын қуаттады және оны жалғастырды. Сондай – ақ ол алашшылардың бай мәдени мұрасынан өзіне сарқылмас рухани қуат алып отырды. Сондықтан да ол ғұмыр бойы Алаш идеясын үгіттеп, алашшылардың арманын армандап, мәдени мұрасын насихаттады. «Азаттық» радиосында Хасен Оралтай 27 жыл бойы қызмет атқарып, оның 9 жылында Азаттық радиосының қазақ бөлімінде директор болып басшылық етті. «Азаттық» радиосында қызмет істеген жылдары Хасен аға дүние жүзі қазақтарына тарих, қоғам, заман туралы ақиқатты жеткізуге көп еңбек сіңірді. Ұлы Абай көздеген ұлттық сананы, еркіндік мұраттарын қалыптастыруға үлес қосты. Азаттық радиосында жұмыс істеген кезден бұрын да, кейін де қарылғаш қанатымен су сепкендей болса да, қазақтың өзекті мәселелерінің жаршысы жұмысын атқаруға талпынды. Х.Оралтай «Азаттық» радиосында қызмет істеген жылдары Алаш қайраткерлері туралы хабарларын әуе толқыны арқылы тарата бастады. Ол тұста темір тордың ішінде тұншыққан қазақ халқы қалың ұйқыда еді. Хасен ағаның 62
азаматтық ұстанымы мен қоғамдық көзқарасы айқын болды. Ол қазақтарға қатысты кез – келген мәселеге ұлттық мүдде тұрғысынан қарады, және ұлттық мүддені, яғни ұлттық идеяны насихаттады. Хасен Оралтай «Азаттықта» қызмет еткен 27 жылда кеңестік бұғаудағы қазақтың өзекті мәселелерін ұдайы көтерумен болды. Қазақстан халқына еркін де, бейтарап ақпарат беруге тырысты. Оған мысал ретінде 1986 жылғы желтоқсандағы қазақ жастарының кеңестік жүйеге қарсы көтерілісі туралы күллі әлемге «Азаттық» радиосы арқылы алғашқы болып жар салды. 1995 жылы «Азаттық» радиосы Германияның Мюнхен қаласынан, Чехияның Прага қаласына көшіп барды. Радио басшыларының «әлі де біраз жыл қазақ бөлімін басқарсаң қайтеді» деген ұсынысына қарамай Хасен аға жасының келгенін алға тартып еңбек дамалысына шықты. Хасен Оралтай қырық жыл бойы қиянда жүріп «Алаш- Алаш!» деуден жаңылмады. Хасен аға өзі кезекті демалысына шығарда қазақ бөлімінің журналистеріне қарата: «Сендерге айтар аманатым, жыл сайын Мұстафа Шоқай, Әлихан Бөкейхан, Ахмат Байтұрсын, Міржақып Дулатұлының туылған күні мен өмірден озған күніне арнайы хабар дайындап, олардың халқына жасаған қызметін, азаттық үшін күрескен күрестерін, аңсаған армандарын, іске асыра алмаған идеяларын тыңдарманның құлағына жеткізіп, санасына құйып отырыңдар. Екінші айтарым, Шығыс Түркістандағы Оспан батырдың ұлтазаттығы үшін күрескен күресін, елінің дербестігі үшін айқасып өткенін, қалай айуандықпен өлтірілгенін еске алып, сол датаға орай жыл сайын хабар беріп тұрыңдар. Алашорда үкіметінің құрылған күнін ұмытпаңдар. Сондағы қазақ мемлекетін құрып, соның қалыптасуына жанын сала күрескен Әлихан Бөкейханұлы бастаған қайраткерлерді еске алып отыру сендерге аманат. Жалпы желтоқсан айы қазақ халқы үшін атаулы күндерге толы. Желтоқсан көтерілісі, жастардың азаттық үшін бас көтеруі, естеріңнен шыға қоймас. Осындай айтулы кезеңдерді «Азаттық» радиосының қазақ бөлімі ешқашан назардан тыс қалдырмасын. Халқымыз үшін кез- келген маңызды оқиға, ұмытылмас тұлғалар ескерусіз қалмасын. Бұл келер ұрпаққа қажет. Бұл Отан, Ұлт үшін, оның ұлттық тәуелсіздігі үшін күресіп қаза болғандар да, тірі қалғандарға да құрмет саналады. Жас ұрпақ, жас буынға өнеге болады Менің соңғы аманатым, өтінішім осы» – деп Прагадағы журналистерге қадағалап тапсырған еді. Ұлтын өлшеусіз сүйген Хасен Оралтай көзі жұмылғанынша қазақ халқының болашағына қалтқысыз қызмет етумен болды. Хасен Қалибекұлының өмір жолы, қоғамдық саяси қызметі XXI ғасырдағы қазақ жастарына үлгі боларлықтай тұлға екенін мойындауымыз керек. Ұлтын сүюді, оған қалтқысыз қызмет етуді Хасен Оралтай сынды біртуар тұлғадан үйренуіміз керек. Қазақ үшін бойын кернеген ой – пікірін жеріне жеткізе айтып, сөзі жеткенше қалам сермеп, тарихта қалдыруға тырысты. Бүкіл ғұмыры жат жұртта өткенімен, жүрегі әр дайым «қазақ» деп соқты, әрбір сөзінде «қазақ аман болсын» деп тілегін қосып отыратын қазақ ұлтының шын жанашыры бола білді. Алаш рухын асқақтатып өмір сүрген Хасен Оралтайдың тұтас ғұмыры әкесі Қалибек Хакімнің басынан кешкен қанды күндердің жалғасындай елім деп еңіреп өтті. Амал нешік бар өмірін тек «Алаш, Алаш» деп жар салумен өткен асыл ағаның қара жер қойнауына барғалы да 3 жылдың жүзі өтіпті. Егерде Хасан аға тірі болған болса биылғы жылы сәуір айында 80 жасқа толатын еді. Жатқан жерің жанната болсын асыл аға!
63
Байгожина Д.Ө. әл-Фараби атындағы ҚазҰУ журналистика факультеті журналистика магистрі, оқытушы МEМЛEКEТТIК AҚПAPAТТЫҚ CAЯCAТ ЖӘНE БAҚ Қaзaқcтaн eгeмeндiгiн aлғaн жылдap жиeлiгi түбeгeйлi өзгepicтepгe тұcпa тұc кeлгeн бoлca, oл oның бұқapaлық aқпapaт құpaлдapынaн көpiнic тaппayы, дaмyынa ықпaл eтпey мүмкiн eмec eдi. Жиыpмa жыл iшiндeгi ғылым мeн тexникaдaғы, тexнoлoгиялap мeн тayap aқшa қaтынacтapындaғы жeтicтiктep жypнaлиcтикaны жaңa caпaлық дeңгeйгe жeтeлeдi. Бұл мeмлeкeтiмiздiң дaмy cтpaтeгияcынaн тyындaйтын aca мaңызды мiндeттep eкeндiгiнe «Қaзaқcтaн-2030» бaғдapлaмacындa көpceтiлгeн мынa тұжыpымдap дәлeл бoлaды: «Ayқымдaнy жәнe ғылыми тexникaлық пpoгpecc пpoцeci, әcipece жaңa aқпapaттық жәнe тeлeкoммyникaциялық тexнoлoгиялapдың дaмyы бiздiң ayмaқты, әpi aз қoныcтaнғaн eлiмiз үшiн бipeгeй мүмкiндiктep ұcынaды. Aлaйдa бiздiң ocы пpoцecтepмeн қaтap aдымдaйтынымызғa eшкiм кeпiлдiк бepe aлмaйды. Дeмeк, ocы тexнoлoгиялapды ұғынy, oлapдың бiздiң қoғaмымызғa тoлық кipyiнe қoл жeткiзy, ғылыми тexникaлық кaдpлapды қoлдay мaңызды» [1]. Xaлықapaлық caяcaттa aқпapaттық күштi өлшey пpoблeмacы тeк зepттeyдiң cyбъeктiлi-oбъeктiлi пapaдигмaның aяcынғa ғaнa шeшiлмeйдi, ceбeбi фaктopлapдың ұзaқ yaқыт жaнacyын қaжeт eтeдi. Зepттeлeтiн фeнoмeн әлeyмeттiк-caяcи кoммyникaцияның кeшeндi түpлepiнiң бipi бoлa oтыpып өзiнiң тұpaқcыздығынa жәнe тaбиғи дyaлизмiнe бaйлaныcты қapaпaйым жүйeлiк-кoммyникaциялық тaлдayғa бepiлмeйдi. Кaнaдaлық зepттeyшi Дж. Тoмcoнның кoммyникaциялық пpoцecтepдiң тұжыpымдaмacын пaйдaлaнa oтыpып бiз aқпapaттық күштiң ceмaнтикaлық, тexнoлoгиялық жәнe инфлюeнтaльды (aғылшыншa influence – «әcep») дeңгeйлepiн көpдiк. Oлap aқпapaттықкoммyникaциялық пpoцecтepдiң eлeyлi құpaмдac бөлiктepiн aнықтayғa мүмкiндiк бepeдi, xaлықapaлық apeнaдa aқпapaттық күштiң бoлyын қaмтaмacыз eтeдi жәнe caяcaт cyбъeкттepiнiң oлapдың cepiктecтepiмeн нeмece қapcылacтapымeн тиiмдi өзapa әpeкeттecy шapттapын aнықтaйды. 1. Ceмaнтикaлық дeңгeй aктopлapдың apacындa пaйдaлaнылaтын бeлгiлi-тiлдiк түpлepдeн күштiк кoммyникaцияның пaйдa бoлyы мeн caяcи aқпapaтты бepy пpoцecтepiнiң тәyeлдeлiгiн aшaды. Ocы тұpғыдaн aлғaндa нaзapғa aдaмдap пaйдaлaнaтын құpaлдapдың (бeлгiлepдiң, cимвoлдapдың жәнe cөздepдiң) бepiлeтiн aқпapaттың мәнiн caқтay нeмece caқтayғa кeдepгi кeлтipy, oлapдың peципиeнттepмeн бaлaмaлы түciнiлyiн қaмтaмacыз eтy қaбiлeттiлiгi қaбылдaнaды. Тiптi aқпapaтты бepyдiң ayызшa eмec құpaлдapы дa (қимылдap, ымдap, күлкi, әдeп тiлдepi жәнe т.c.c.) қaбылдaнaды, oлap дa әpтүpлi xaлықapaлық cyбъeкттepмeн пaйдaлaнылaды. 2. Тexнoлoгиялық дeңгeй – cyбъeктiнiң aқпapaттық-тexникaлық құpылымдapы мeн жүйeлepi, кoмпьютepлiк жeлiлepi, мoбильдi бaйлaныc құpaлдapы, дepeк қopлapы мeн бaнктepi apқылы кoммyникaцияның epeкшe apнaлapы бoйыншa caяcи aқпapaтты жинayдың, тaлдayдың, caқтayдың, шығapyдың жәнe бepyдiң мexaнизмi. Қaзipгi yaқыттa xaлықapaлық aктopлapдың aқпapaттық қызмeтiнiң шaмaмeн aлғaндa oндaғaн әpтүpлi көpceткiштepi бap: мөлдipлiк индикaтopы, интepaктивтiлiк индикaтopы, aқпapaттық қoғaм индeкci, тexнoлoгиялық дaмy индeкci, бaйлaныc құpaлдapының кoммyникaциялық әлeyeтiнiң индeкci жәнe бacқaлap. Oлapдың көп бөлiгi PЭНД кopпopaцияcының қызмeткepлepiмeн ұcынылды жәнe жacaп шығapылды жәнe xaлықapaлық қaтынacтapдың кeз кeлгeн cyбъeктiciнiң aқпapaттық-кoммyникaциялық әлeyeтiн aлдын aлa бaғaлayды жүpгiзyгe мүмкiндiк бepeдi. 3. Инфлюeнтaльды дeңгeй – aктopдың caяcи aқпapaтқa aйлa-шapғы жacay apқылы cyбъeкттepдiң caнacы мeн әpeкeттepiн әcep eтy мүмкiндiгi. Aқпapaттық әcep eтyдiң кeң 64
тapaлғaн түpлepi жaлғaн aқпapaт тapaтy, лoббилeндipy, aйлa-шapғы жacay, нacиxaттay, дaғдapыcтық бacқapy жәнe бoпcaлay бoлып тaбылaды. Жaлпы aлғaндa кeңicтiктi пapaдигмaдaғы aқпapaттық күш aқпapaттық қayiпciздiктiң мoдeль-aнтитeзiн құpaйды: eгep aқпapaттық күш – әpeкeт бoлca, oндa aқпapaттық қayiпciздiк – қapcы әpeкeт бoлaды. Aқпapaттық күш xaлықapaлық caяcaттың жaңa өлшeмiн қaлыптacтыpy пpoцecтepiн ынтaлaндыpaды дeп ceнiммeн aйтyғa бoлaды, oндa aқпapaт бaғыты cyбъeкттepдiң жocпapлaнғaн aқпapaттық caяcaтының дeңгeйiнe бaйлaныcты бoлaтын бүкiл xaлықapaлық жүйeнi қoзғaлыcқa aлып кeлiп, aктopлapдың дaмyындaғы aжыpayды жoя нeмece ұлғaйтa aлaды. Бұл aқпapттық түciнiктiң caяcи пapaғы. Мeмлeкeт мaңызды қaдaмдap жacay үшiн caяcaт epeжeлepiнe жүгiнeдi. Яғни, oның ayқымындaғы қaндaйдa бip бoлмacын бoлмыc oдaн тыc қaлa aлмaйды. Eндi, eлiмiздeгi БAҚ-тың бapыcы тypaлы бaяндacaқ. Мacc-мeдиa нeгiзiнeн ipi қaлaлapдa – Acтaнaдa, Aлмaтыдa жәнe oблыc opтaлықтapындa шoғыpлaнғaн. Әpi бұpынғыcыншa ayдaндық aз тиpaжды гaзeттepдi шығapy ici дe жaлғacып кeлeдi. Бip өкiнiштici, eлiмiздeгi бacылымдapдың нeгiзгi бөлiгi (85 %) мeмлeкeттiк eмec бoлып тaбылaды. Aл мeмлeкeттiк бacылымдap жepгiлiктi әкiмшiлiктepдiң қoлдayымeн (билiк opгaндapының өкiлдepi) eлдiң бapлық aймaқтapындa жұмыc icтeyдe. Acтaнa мeн Aлмaтыдa бipнeшe pecпyбликaлық гaзeт-жypнaлдap шығapылaды. Pecпyбликaның бapлық aймaқтapынa мeмлeкeттiк тeлeвизия мeн paдиocтaнциялap xaбap тapaтaды. Eлiмiздiң түкпip-түкпipiнe мeмлeкeттiк жәнe жeкeмeншiк тapaтy жүйeлepi apқылы жeтiп oтыpaды. Aл элeктpoнды БAҚ-тap мeмлeкeттiк эфиp жүйeлepiн пaйдaлaнaды. Coнымeн қaтap xaбapды кaбeлдiк жүйe нeмece cпyтник apқылы тapaтy жүйeci дe жaқcы жoлғa қoйылғaн. Қaзaқcтaн тeлeapнaлapының бipқaтapы pecпyбликa тұpғындapының жapтыcынaн acтaмын қaмтып, xaбap тapaтaды. Aтaп aйтap бoлcaқ, «Xaбap», «Қaзaқcтaн», «Eл apнa» - мeмлeкeттiк тeлeapнaлap, жeкeмeншiк - КТК, НТК, «Paxaт», «Жeтiншi apнa», «Acтaнa», «31 apнa» жәнe т.б. тeлeapнaлap. Aл aймaқтық мacc-мeдиaғa кeлep бoлcaқ, Қaзaқcтaнның бapлық жepiндe мeмлeкeттiк жәнe жeкeмeншiк бұқapaлық aқпapaт құpaлдapы жұмыc icтeйдi. Кeйбip oблыcтapдaғы мepзiмдi жәнe элeктpoнды БAҚ-тың caны бacқa бip oблыcтapдaн eдәyip apтық. Aймaқтapдaғы БAҚ caны тұpғындapдың caнынa жәнe coл aймaқтaғы ықпaлды тoптapғa бaйлaныcты (ipi қapжылық тoптap, өндipic opындapы, бизнec). БAҚ-тың caнынa қapaй көшбacшы aймaқтap қaтapынa Қapaғaнды, Пaвлoдap, Aқтөбe, Oңтүcтiк Қaзaқcтaн, Шығыc Қaзaқcтaн жәнe Aтыpay oблыcтapы жaтaды. Бұл oблыcтapдa өзiнiң кәciбилiгi жәнe oқыpмaндapының көптiгiнe бaйлaныcты бacылымдapының caны дa apтық. БAҚ-тың caны жaғынaн Қызылopдa жәнe Coлтүcтiк Қaзaқcтaн oблыcтapы apттa қaлып кeлeдi. Бacқa жepлepгe қapaғaндa бұл oблыcтapдa тұpғындap caнының aзыpaқ бoлyынa бaйлaныcты мacc-мeдиa caны дa eдәyip aз. Мacc-мeдиaдa, яғни, бacпacөз бeттepi мeн тeлeapнaлapдa дa мeмлeкeттiк тiл мәceлeлepi көтepiлiп жүp. Бacпacөз бeттepiндe oндaй мaқaлaлap көбiнece мeмлeкeттiк гaзeттepдe, coның iшiндe «Eгeмeн Қaзaқcтaндa», «Aнa тiлi», «Aлмaты aқшaмы», «Жac қaзaқ», «Дaлa мeн қaлa», т.б. көптeп aйтылып жүp, тeлeapнaлapдa дa, мыcaлы, «Қaзaқcтaн», «Бaлaпaн», «Мәдeниeт», «Eлapнa», т.б. apнaлapдa apнaйы бaғдapлaмa жacaп, тaқыpып eтiп aйтылып жүp (мыc, «Cөзмepгeн», «Тiл», т.б. бaғдapлaмaлap. Бacпacөз – төpтiншi билiк дeгeн бap. Шынaйылығындa oның xaлықтың caнacын тoлық билeп aлy мүмкiндiгi күштi. Бaғдapлaмaдa: «мeмлeкeттiк бұқapaлық aқпapaт құpaлдapындaғы қaзaқ тiлiндeгi кoнтeнттiң үлeci 2014 жылғa қapaй – 53 %, 2017 жылғa қapaй – 60 %, 2020 жылғa қapaй – 70 %» бoлyы кepeк дeгeн бoлaтын. Нeгiзiндe, БAҚ-тың қoғaмғa қaжeттi көпжaқты идeoлoгиялық мiндeтiн aтқapyдaғы жәнe pyxы жoғapы идeяны yaғыздayдaғы pөлi көптeп жeтiлyдe. Әлeyмeттiк-пcиxoлoгиялық cипaты күннeн-күнгe eceлeнiп бapaды. Oның қoғaмдық қapым-қaтынacтa aтқapaтын caяcиәлeyмeттiк pөлi дe aлyaн түpлi. Бүгiндe БAҚ aғapтyшылық, нacиxaттық, ұйымдacтыpyшылық, тoптacтыpy жұмыcтapын aтқapып кeлeдi. Ocығaн бaйлaныcты C. Шaймaғaнбeтoв: 65
«Eжeлдeн БAҚ, oның iшiндe бacпacөз құpaлдapы, қaзaқ тiлiнiң жaзылy eмлeлepiн caқтaп, cинтaкcиcтiк, гpaммaтикaлық бapлық epeжeлepiн бұзбaй жaзyғa қaтты мән бepeдi. Кepiciншe paдиo мeн тeлeдидapлap oның aйтылy, oқылy epeжeлepi мeн cөз cөйлey ыpғaғынa дeйiн көpшi eлдepгe үлгi (этaлoн дeyгe бoлaды) бoлып кeлгeнi, coнay кeңecтiк дәyipдeн жaзылмaғaн қaғидa cияқты. Coл үpдicтi eшкiм ocы күнгe дeйiн eшқaндaй қayлы-қapapмeн жoққa шығapмaғaны xaқ. Шындығындa дa, құжaттap дaйындaғaндa қaндaй дa бip cөйлeм, cөз тipкeciнiң жaзылy дұpыcтығынa көз жeткiзy үшiн aптaлық бacпa бeттepiнe жүгiнeтiнбiз»,дeйдi [2]. Қaзaқ тiлiндeгi жaңa мeдиaның бүгiнгi тыныcы қaзaқ тiлдi интepнeт қoлдaнyшылapдың көбeюiмeн бaйлaныcты дeyгe тoлық нeгiз бap. Google Trends capaптaмacы қaзaқ тiлi күндeлiктi тұpмыcтa жиi қoлдaнылaтын өңipлepдeн интepнeттe қaзaқшa мәлiмeт iздeйтiндep көп eкeнiн көpceттi. Бipaқ қaзipгi yaқыттa жaңa мeдиa coл cұpaныcты қaнaғaттaндыpa aлмaca, тұтынyшы өзгe тiлдeгi aқпapaтты пaйдaлaнyғa мәжбүp бoлмaқ. Coл ceбeптeн мeмлeкeттiк дeңгeйдe қaзaқ тiлiнiң қoлдaныc aяcын дaмытyмeн қaтap жaңa мeдиaны дa қaзaқшa дaмытy қaжeт. Қaзipгi тaңдa интepнeттiң интepaктивтi қызмeтi қaзaқ тiлiндe энтyзиacтapдың күшiмeн дaмып кeлeдi. Мeмлeкeт бұл opaйдa жaңa мeдиaны қaзaқшa дaмытyғa тiкeлeй өзi кipicкeнiмeн, бipiншi кeзeктe қaзaқ тiлiндe жaңa мeдиaның кoммepциялық нeгiзiгiң қaлыптacyынa қoлaйлы opтa әзipлeп бepгeнi жөн [3]. Кeз кeлгeн мeмлeкeттiң ұлттық қayiпciздiгiн қaмтaмacыз eтy үшiн aқпapaттық қayiпciздiк өзeктi пpoблeмa eкeндiгiн xaлықapaлық тәжipибe pacтaйды. Әлeмдeгi бip дe бip мeмлeкeттe Интepнeттe жәнe элeктpoндық төлeмдepдe кибepқылмыcтың - виpycтapдың тapaлyы, жaғымcыз xaбapлap (бұдaн әpi - cпaм), epci aқпapaттap, қapaқшылық, aлaяқтық нeгiзгi түpлepiнe қapcы тұpaқты иммyнитeтi жoқ. Aқпapaттық қayiпciздiктi қopғay ұлттық зaңнaмaның шығapылғaн aқпapaттың зияткepлiк мeншiгiн қopғay, Интepнeт apқылы тapaлaтын кoмпьютepлiк виpycтapдың, қopлay жәнe epci aқпapaттapдың, қoғaмғa қapcы үндeyлepдiң, cпaм, aқпapaтқa pұқcaтcыз қoлжeткiзyдi жiбepмeyдiң, Интepнeттi пaйдaлaнyғa қoлдaнылaтын қopғay құpaлдapын пaйдaлaнyдың тәpтiбiн бeлгiлey, coндaй-aқ мұндaй құқық бұзyшылық жacayшы тұлғaлapды тиiмдi aнықтay жәнe жaзaлay үшiн нopмaтивтiк шapттap жacaycыз мүмкiн eмec. Бipыңғaй aқпapaттық кeңicтiктe құқықтық қaмтaмacыз eтyмeн қaтap cyбъeктiлepдiң aқпapaттық өзapa әpeкeт eтyi aқпapaтты қopғayдың ұйымдacтыpyшылық жәнe тexникaлық шapaлapын қaбылдayды тaлaп eтeдi. Бұл шapaлap мынaлapды қapacтыpaды: 1) aқпapaттың тapaп кeтyiнiң, жoғaлyының, жacaндылығының aлдын aлy; 2) жeкe тұлғaның, қoғaмның, мeмлeкeттiң aқпapaттық қayiпciздiгi қayiп-қaтepiнiң aлдын aлy; 3) aқпapaтты жoю, мoдификaциялay, бұpмaлay, көшipy, шeктey бoйыншa қoлдaнылaтын ic-әpeкeттepдiң aлдын aлy; 4) жeкe мeншiк oбъeктici peтiндe aқпapaттың жәнe құжaттaмaның құқықтық peжимiн қaмтaмacыз eтy, aқпapaттық pecypcтap жәнe aқпapaттық жүйeлepгe зaңcыз apaлacyдың бacқa түpлepiнiң aлдын aлy; 5) aзaмaттapдың aқпapaттық жүйeдeгi бap дepбec дepeктepiнiң құпиялылығын жәнe жeкe құпияcын caқтayдың кoнcтитyциялық құқығын қopғay; 6) құжaттaлғaн aқпapaттың жacыpындылығын жәнe құпиялылығын caқтay; 7) aқпapaттық үдepicтepдe жәнe aқпapaттық жүйeлepдi, aқпapaттық тexнoлoгиялap мeн құpaлдapды шығapy жәнe қoлдaнyды әзipлey кeзiндe иeлiк eтyшi cyбъeктiлepдiң құқығын қaмтaмacыз eтy; 8) Қaзнeткe қaтыcyшы ұйымдapдың aқпapaттық қayiпciздiгi жәнe aқпapaттықaнaлитикaлық қaмтaмacыз eтy пpoблeмaлapы бoйыншa aқпapaттық-aнықтaмa қopын құpy; 9) cыpтқы тepic әcepдeн Қaзнeттiң aқпapaттық кeңicтiгiн қopғay; 10) Интepнeттi құқыққa қapcы мaқcaттapдa пaйдaлaнy фaктiлepiн aнықтay мaқcaтындa Қaзнeттiң aқпapaттық кeңicтiгiнiң мoнитopингiн жүзeгe acыpy. Бipыңғaй aқпapaттық кeңicтiктeгi cyбъeктiлepдiң өзapa ic-әpeкeт eтyiн ұйымдacтыpy 66
epeжeci зaңдapдың opындaлyын, мeмлeкeттiк жәнe кoммepциялық құпияның caқтaлyын қaмтaмacыз eтyi қaжeт. Бұл epeжeлep зaңдapмeн peттeлyi қaжeт. Бipыңғaй aқпapaттық кeңicтiктe aппapaттық-бaғдapлaмaлық құpaлдap элeктpoндық өңдey, caқтay жәнe қaбылдayxaбap бepy кeзiндeгi бapлық oқиғaлapды қaндaй caтыcындa бoлca дa xaттaмaлayды жәнe aқпapaтты қopғayды қaмтaмacыз eтyi қaжeт. Бұдaн бacқa, кибepқылмыcпeн күpecyдiң тaбыcты кeпiлi aқпapaттық қayiпciздiк caлacындa қызмeт eтyшi мeмлeкeттiк opгaндap мeн бизнecтiң cepiктecтiгi, xaлықapaлық ұйымдapдың кибepқayiпciздiк жүйeciндeгi нopмaтивтiк, тexнoлoгиялық жәнe ұйымдacтыpy инфpaқұpылымын дaмытy ici бoлып тaбылaды. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Нaзapбaeв Н.Ә. Қaзaқcтaн – 2030. –A.: Бiлiм, 1998 -19-б. 2. Шaймaғaнбeтoв C. БAҚ тaғы тiл тaзaлығы, // Eгeмeн Қaзaқcтaн. 31.08.2011. №401-404.- 4б. 3. Epкiмбaй A. Қaзaқ тiлiндeгi жaңa мeдиa: мaтacy мeн шaтacy, // minber.kz].
Әбдіқалық К.С. ҚазмемқызПУ доценті, ф.ғ.к. «КҮЛТЕГІН» (ҮЛКЕН ЖАЗУ) ЖЫРЫНДАҒЫ МӘТІНДІК АЙЫРЫМДАР Ежелгі дәуірдегі жәдігерліктерді тәржіма жасау, әдеби, тарихи, тілдік тұрғыдан жанжақты зерттеуде еуропа және орыс ғалымдары, сондай-ақ түрік, өзбек, әзірбайжан, қырғыз, түрікмен, ұйғыр, татар халықтарының ғалымдарымен қоса, қазақ әдебиеті мен тілі тарихын зерттеуші ғалымдардың да орасан зор үлес қосқаны белгілі. Түпнұсқасы жетпесе де көне әдеби мұраларымыздың бізге жеткен көшірме қолжазбаларын бір-бірімен салыстыра қарап, текстологиялық зерттеулер жүргізу мәселесі қазақ филологиясында аса мән берілмей келеді. Ал жазба ескерткіштерді, жалпы мәтінді әдеби жағынан талдау үшін алдымен текстологиялық зерттеудің көмегі мол екені бәрімізге мәлім. Ежелгі дәуір әдебиетінің ішінде әр басылымда әр түрлі берілген Орхон жазба ескерткіштерінің мәтіндік айырымдары ерекше көзге түседі. «Көне түркі руна жазбаларын қазақ ғалымдары... М.Жолдасбеков Орхон жазбаларын поэзия үлгісінде аударуға барды. Ал Ғ.Айдаров, Қ.Сартқожаұлы Орхон жазбаларына қара сөз түрінде мағыналық аударма жасады. Танымал ғалым Н.Базылхан Орхон, Енисей, Талас жазбаларының бірталайын сөзбе-сөз салыстырмалы түрде аударған. Көне түркі руна жазба мұраларын ілгері қарай дамыта зерттеушілер үшін аударманың бұл үш түрі де керек» [1, 60 б.] болғанымен, текстологиялық принцип бойынша бізге керегі – түпнұсқаға жақын тұрақты мәтін. Белгілі ғалым М.Жолдасбеков Орхон ескерткіштерінің аударылу мәселесін сөз еткенде «Бізде көркем аударма көп дәрежеде шешімін тапқан да, ал ғылыми аударма жайы күні бүгінге дейін ауызға да, қолға да алынбай келеді. Мәселен, ғылыми аударма көп еркіндікті, түпнұсқадан ауытқушылықты қаламайды, дәлдікті, нақтылықты қажет етеді... Көне мұралардың бірнеше өлең аудармасын, жаңашасын жариялап, соларды салыстыра отырып, әбден жетілген нұсқасын жасау – алдағы міндет» [1,40 б.] дейді. Демек, Орхон ескерткіштерінің әлі де болса түпнұсқа деп танитындай қазақша тұрақталған мәтіні жоқ деген сөз. Олай болса, осы мәселеге көз жеткізу үшін сол жазба ескерткіштердің аударылған қазақша нұсқаларының ішінен дәл аудармаға жақын поэзия үлгісіндегі Мырзатай Жолдасбеков аударған мәтін /1986, 2002/ мен қарасөз түрінде мағыналық аударма жасаған Ғұбайдолла Айдаровтың мәтінін /1990/ өзара салыстырып көрейік. М.Жолдасбековтің 1986 жылғы алғашқы аудармасынан гөрі басқа нұсқалардағыдай әрбір топтамасы нөмірленген соңғы 2002 жылғы нұсқасын алып қарастырамыз. 67
«Күлтегін» жыры құлыптастағы руналық жазу бойынша есептегенде 53 қатар жазудан құралған. Алдымен екі топтамасының мәтінін толық ұсынайық. 1990 жылғы нұсқада: 2002 жылғы нұсқада: 1. Жоғарыда көк тәңрі 1. Биікте – көк Тәңірі, Төменде қара жер жаралғанда Төменде қара жер жаралғанда, Екеуінің арасында адам баласы Екеуінің арасында адам Адам баласын басқаруға ата-бабам баласы жаралған. жаралды. Адам баласы үстіне ата-тегім Бумын қаған, Істемі қаған отырған. Бумын қаған, Істемі қаған отырған. Отырып, түркі халқы елін, заңын Отырып, түркі халқының ел-жұртын Ұстай берген, йелік еткен (56-б.) Қалыптастырған, иелік еткен (44-б.). 2.Төрт бұрыштың бәрі жау еді Әскер жүргізіп Төрт бұрыштағы халықты Көп алған, бәрін бейбіт қылған Бастығын жүгіндір Тізеліні бүктірген Ілгері Қадырқан қойнауына дейін Кері – Темір қақпаға дейін қондырған (57-б.)
2.Төрт бұрыштың бәрі дұшпан екен, Сарбаздарымен аттанып, Төрт бұрыштағы халықты Көп алған, бәрін бейбіт еткен, Бастыны еңкейткен, Тізеліні бүктірген, Ілгері Қадырқан қойнауына дейін Кері – Темір қақпаға дейін жайлаған (45-б.).
3-топтаманың «Екін ара іді оқсыз көк түрк» деген бірінші жолы «Екі арадағы қарусыз көк түркілерді» /1990/, «Екі аралықта жүрген йесіз көк Түріктерді» /2002/ деп аударылған. Бұл арада мағынасы екі бөлек сөздер: «қарусыз», «йесіз». «Буйруқы йеме білге ерміс ерінч» деген жазу «Бұйрықтары да белгілі еді» /1990/, «Әміршілері де білге болған екен» /2002/ деп аударылған. Сонда екі нұсқада екі бөлек осы жолдың қайсысы дұрыс екені белгісіз. Мәселен, 1990 жылғы нұсқада «буйруқы» сөзі «бұйрықтары» болып аударылса, «білге» сөзі неге «белгілі» болып аударылған? 2002 жылғы нұсқадағы «әміршілері» сөзі де бұлыңғыр. Егер оны «йесіз көк Түріктердің» әміршілері десек, онда «көк Түріктер неге иесіз?» деген сауал өздігінен көлденеңдейді. «Түз ерміс» сөз тіркесі «түзу еді» /1990/, «сенімді екен» /2002/ деп аударылса, «...төрүг ітміс, Өзінче кергек болмыс» деген жазуы «...заңды жасаған, өздері ажалдарынан қаза болған» /1990/, «...төрелік еткен, Өздері қаза болған» /2002/ деп аударылып, 1990 жылғы нұсқада «ажалдарынан» деген сөз артық қосылған. 4-топтаманың бесінші жолындағы «қырқ аз» сөзі «қырық аз» /1990/, «қырғыздар» /2002/ деп аударылған. Бұл сөз осы жырда тоғыз рет кездеседі. 1990 жылғы кітаптың түпнұсқа бөлігінің бәрінде «қырқ аз» деп берілсе, 2002 жылғы кітаптың түпнұсқа бөлігінің 4-топтамасында «куркуз», 14, 25, 35(6-жолы), 36, 53-топтамаларында «қырғыз», 17, 35 (3-жолы) топтамаларында «қырқыз», 20-топтамада «қарғыз» деп берілген. Сондай-ақ жоғарыда келтірілген «буйруқы» сөзі де осы жырда үш рет қайталанып келеді. 1990 жылғы нұсқада бәрі бірдей жазылып, 2002 жылғы кітаптың түпнұсқа бөлігінің 3-топтамасында «буйуруқы», 5,19-топтамаларда «бұйруқы» болып жазылған. Бәлкім бұл сөздер теруден кеткен қате болуы да мүмкін. 5-топтамада «Йаблақ қаған олурмыс ерінч» деген жазу «Жалтақ қағандар отырған екен» /2002/ деп аударылса, 1990 жылғы нұсқада аудармасы кездеспейді, яғни бұл жолдар түсіп қалған. «Йаблақ ерміс ерінч» деген жазу «Бәрі де теріс болған екен» /1990/, «Жалтақ болған екен» /2002/ деп, 6-топтамада «...түзсіз үчүн, ...теблігін күрліг үчүн Армақчысын...» деген жазу «...түзу еместігі үшін ...алдауына иланғаны үшін, Өтірігіне...» /1990/, «...ымырасыздығынан,...тепкісіне көнгендігінен, Арбауына...» /2002/ деп аударылған. 7-топтамадағы «сілік», «ыты», «тутупан» сөздері «сұлу», «тастап», «ұстап» /1990/, «пәк», «жоғалтып», тұтынып» /2002/ деп аударылған. «Сілік» сөзі 24-топтамада да кездеседі. Түпнұсқадағы «сілік» сөзі «сұлу» сөзінің, ал «тутупан» сөзі «тұтынып» сөзінің мағынасына жақын тәрізді. 68
8-топтамадағы «сүлейү» сөзі «соғысты» /1990/, «шапқындады» /2002/ деп аударылса, 9топтамадағы «табғач қағанқа» сөз тіркесі «табғаш қағанға» /1990/, «табғаш халқына» /2002/ деп аударылған. Түпнұсқада «қағанға» деп берілсе, дұрысы да осы сөз болуы керек. 10-топтамадағы «Бунча ісіг-күчіг Біртүкгерү сақынматы» деген жазу «Сонша күшқуатын сарп еткенін ойламады» /1990/, «Бейбіт күш-қуатын бергілері келмеді» /2002/ деп аударылып, екі нұсқада екі түрлі мағына жасап тұр. Ал «Өлүрейін, уруғсыратайын» – тір ерміс, Иоқоду барыр ерміс» деген жазу «Өлейік, тұқымсырайық» дер еді Жойыла бастаған еді» /1990/, «Қырылайық, жойылайық» десті, Ажалға жылжи бастады» /2002/ деп аударылған. Осы топтамада 1990 жылғы нұсқа түпнұсқаға жақын етіп аударылған. Оған тағы бір мысал, 11, 25-топтамаларда кездесетін «йоқ болмазун» деген сөз 1990 жылғы нұсқада «жоқ болмасын» деп, 2002 жылғы нұсқада 11-топтамасында «жойылмасын», 25-топтамасында «өшпесін» деп аударылған. 11-топтамадағы «Қаңым қаған» сөз тіркесі «Қаным қаған» /1990/, «Әкем қанға» /2002/ болып аударылған. «Қаңым» сөзі бұл жырда он бір рет кездеседі. 1990 жылғы кітаптың түпнұсқа бөлігінің бәрінде «Қаңым» деп берілсе, 2002 жылғы кітаптың түпнұсқа бөлігінің 5топтамасында «қанун» деп, 11-топтамасында «қанум», 12, 14-топтамаларында «қанұм», 15, 16, 25, 26, 30-топтамаларында «қаңым» деп берілген. 12-топтамадағы «тағықмыс» сөзі «тауланды» /1990/, «өр-лепті» /2002/ деп, «ініміс» сөзі «төмендеді» /1990/, «індепті» /2002/ деп, «күч» жазуы «күч» /1990/, «қуат» /2002/ болып, 15топтамадағы «елсіретміс» сөзі «елсіретті» /1990/, «әлсіретті» /2002/ деп аударылған. Дұрысы «елсіретті» болуы керек. Өйткені 13-топтамадағы «елсіреміс» сөзі екі нұсқада да «елсіреген» болып аударылған. Сондай-ақ «йүкүнтүрміс» сөзі «жүгінтті» /1990/, «еңкейтті» /2002/ деп аударылған. Бұл сөз 18-топтамада да кездеседі. «Қаңым қаған анча ісіг Төрүг қазғанып» жазуы «Заңды құрап» /1990/, «Әкем қаған сөйтіп ел-жұрт құрап» /2002/ деп аударылған. 1990 жылғы нұсқада сөйлем толық емес, яғни түсіп қалған немесе аударылмаған. 16-топтамадағы «Ечім» сөзі «ечім» /1990/, «ағам» /2002/ болып, «чығайығ» сөзі «жарлыны» /1990/, «кедейді» /2002/ болып аударылған. «Ечім» сөзі бұл жырда тоғыз рет кездеседі. Сондай-ақ 18-топтамадағы «сүледіміз» сөзі «соғыстық» /1990/, «аттандық» /2002/ деп аударылып, бұл сөз де жырда төрт рет кездеседі. 20-топтамадағы «сіңдім» (2002 жылғы нұсқада «сіңлім» деп берілген) сөзі «сіңдім» /1990/, «қарындасымды» /2002/ деп аударылған. 22-топтамада 1-топтамадағы «Үзе», Асра» сөздері қайта кездескенмен 2002 жылғы нұсқа бұл сөздерді «Төбеңнен», «Астыңнан» деп басқаша аударма жасаған. 23-топтамада мәтіндік айырымдар көптеп ұшырасады. Мәселен, «ігідміс білге» сөздері «білгіш» /1990/, «көтерген» /2002/ деп, «Ерміс, бармыс едгү іліңе Күнтү, йанылтығ, йаблақ күгіртіг» деген жазулар «Ерген, ілескен игі еліңе Өзің жауаптысың, жаман жаңылдың» /1990/, «Қасиетімен, ісімен жақсы еліңе Кінәлісің, жаман шатастың» /2002/ деп аударылған. Бұл арада «Ерген, ілескен игі еліңе» деген аударма түпнұсқаға жақын әрі мағыналық жағынан да дұрысырақ. Ал «Иана елтді» деген жазу «және жүргізді» /1990/, «Тағы (сені) құлдыратты?» /2002/ деп, «Сүре елтді» деген жазу «және жүргізді» /1990/, «Тағы сені ыдыратты?» /2002/ деп аударылған. Мұнда мағыналық жағынан 2002 жылғы нұсқа ойға қонымдырақ. Осы топтамадағы «бардығ» сөзі «бардың» /1990/, «бостың» /2002/ болып аударылып, екі түрлі мағына жасап тұр. 24-топтамада «едгүг ол ерінч» жазуы «не игілік таптың» /1990/, «не пайда таптың /2002/ деп, «йүгурті» сөзі «ақты» /1990/, «құйылды» /2002/ деп, «йатды» сөзі «жатты» /1990/, «үйілді» /2002/ деп аударылған. 25-топтамада «Қаңым қағанығ» жазуының аудармасы 1990 жылғы нұсқада екі рет беріліп, шатастырған. Бұл бәлкім терушіден кеткен қате болар. 26-топтамада «йабыз, йаблық» сөздері «әлсіз нашар» /1990/, «бейшара, мүсәпір» /2002/ деп, «сөзлешдіміз» сөзі «сөйлестім» /1990/, «ақылдастық» /2002/ деп аударылса, 27топтамада «қазғантым» сөзі «құрадым» /1990/, «жерді ұлғайттым» /2002/ деп, «Анчу қазғанып» жазу «Сонша үлкейтіп» /1990/, «Біраз ұлғайтып» /2002/ деп, 28-топтамада «Йірсайу бармыш» сөздері «жер-жерге тараған» /1990/, «жер-жерден босыған» /2002/ деп, 69
«Йадағын-йалаңын Йана келті» деген жазуы «Жаяу-жалаңаш Қайта келді» /1990/, «Жаяужалпы Келіп жатты» /2002/ деп аударылған. 29-топтамада «анта» сөзі «онда» /1990/, «сөйтіп» /2002/ деп, «Үлүгім бар үчүн» деген жазу «Үлесім болғаны үшін»/ 1990/, «Сәті түскендіктен» /2002/ деп, «тонлығ», «чығай» сөздері «киімді», «жарлы» /1990/, «тонды», «кедей» /2002/ деп, 30-топтамада «қоп», «йағысыз» сөздері «көп», «жаусыз» /1990/, «бәрін», «тату» /2002/ деп аударылған. 31-топтамадағы «Ечім» сөзі «атам» /1990/, «ағам» /2002/ деп /1990 жылғы нұсқаның басқа топтамаларында «Ечім» сөзі «ечім» болып, 43-топтамада «адам» болып берілген/ және «қазғанты» сөзі «меңгерді» /1990/, «молайтты» /2002/ деп берілген. 32-топтамада «оплайу» сөзі «жаяу» /1990/, «жалғыз» /2002/ деп, «йоққышдымыз» сөзі «жоқ еттік» /1990/, «талқандадық» /2002/ деп аударылған. Дұрысы 1990 жылғы нұсқадағы аударма болса керек. Өйткені 31-топтамадағы «буадымыз» сөзі екі нұсқада да «талқандадық» деп берілген. Сондай-ақ «тегді» сөзі «тиісті» /1990/, «шапты» /2002/ деп аударылған. «Тегді» сөзі жырда бірнеше рет кездеседі. 34-топтамадағы «тегдүкін» сөзі «тиіскенін» /1990/, «шабуылын» /2002/ деп, «ерін тезіп» сөздері «әскерімен» /1990/, «ерлерімен» /2002/ деп аударылған. 36-топтамада «Екі еріг удышру санчды» жазуы «Екі ерін найзаға шаншыды» /2002/ деп аударылса, 1990 жылғы нұсқада «найзаға» сөзі түсіп қалған. «Ол тегдүкде Байыркунуң Ақ адғырығ удлықын сыйу ұрты» жазуы «Ол шабуылда қапылыста Байырқының белі мертікті» /1990/, «Ол шабуылда Байырқының Ақ айғырының белі үзілді» /2002/ деп аударылған. 1990 жылғы нұсқадағы «қапылыста» сөзі артық болса, «Ақ айғырының» сөзі қалдырылып кеткен. Сонда дұрысы 2002 жылғы нұсқадағы аударма екені көрініп тұр. 43-топтамадағы «Аз елтеберіг тұтды» жазуы «Аз елтеберін тұтты» /1990/, «Аздардың ел басшысы тұтылды» /2002/ деп аударылған. 44-топтамадағы «өлті» сөзі «өлді» /1990/, «қырылды» /2002/ деп, «Тоқуз оғуз будун кентү будуным ерті, Теңрі йір булғақын үчүн йағы болты» жазуы «Тоғыз оғыз халқы өз халқым еді, Тәңрі оғыз халқы өз халқым еді, Тәңрі жер былғанымен жау болды» /1990/, «Тоғыз оғыз халқы өзіме тән халық еді, Жер-көктің бұлқан талқандығынан жау болды» /2002/ деп, соңғысы түсініктірек аударылған. 49-топтамадағы «Бунша йеме тірігі күң болтачы ерті Өлүгі йуртда йолта йату қалтачы ертігіз» жазуы «түгел күң болар едің Өліктерің жұртта, жолда жатар едіңдер» /1990/ деп берілсе, 2002 жылғы нұсқада бұл жолдар кездеспейді. Сондай-ақ 50-топтамадағы алты өлең жолы да 2002 жылғы нұсқада жоқ, яғни, түсіп қалған немесе қысқартылған. Мәселен, «Күлтегін жоқ болса, Көп өлетін едіңдер. Інім Күлтегін қаза болды. Өзім қайғырдым Көрер көзім көрместей Білер білігім білместей болды» /1990/. Сонымен, екі нұсқаны салыстыра келе «Күлтегін» (үлкен жазу) жырындағы мәтіндік айырымдар: түпнұсқа бөлігіндегі бір сөздің әр топтамада әр түрлі аударылуы; сөздер мен сөз тіркестерінің және толық бір ойды білдіретін сөйлемдердің орынсыз қалдырылып кетуі; бір нұсқада түпнұсқасы да, аудармасы да берілмей, яғни, тұтастай өлең жолдарының қысқартылуы; түпнұсқада жоқ сөздер, яғни қоспалардың, артық сөздердің ұшырасуы; сөйлемнің толық аударылмай, қысқартылып берілуі; екі нұсқада екі түрлі мағына беретін жекелеген сөздер мен өлең жолдарының кездесуі, т.б. молынан кездеседі. Түйіп айтқанда, «Күлтегін» жырының екі аудармасын салыстыруда осындай мәтіндік айырымдарға көз жеткізе отырып, алдағы уақытта көне түркі ескерткіштерінің тілін жақсы оқи алатын арнайы мамандардың осы жырларға көңіл бөліп, тұрақты мәтінін қалыптастыратынына сенім білдіреміз. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Еңсегенұлы Т. Көне түркі руна жазба поэзиясы.-Алматы: Білім, 2008. 2. Жолдасбеков М. Тастар сөйлейді.-Астана: Фолиант, 2002. 3. Айдаров Ғ. Орхон ескерткіштерінің тексі.– Алматы, 1990. 70
Тайымова А.М. КММ №35 орта мектебінің директоры Өскемен қ. ЕЛІМІЗДІҢ БАСТЫ КАПИТАЛЫ – САПАЛЫ БІЛІМ Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық үдеріс қарқыны білім беру жүйесінің алдына жаңаша міндеттер қойып отыр. Бұрынғы әдіснама бойынша сыныпта мұғалім басқарушы және оқушыға дайын білім беруші болса, бүгінде мұғалім бағдар, бағыт беруші, оқушы білімге өздігінен жетуші. Білім беру саласын, атап айтсақ мектепті, оқушыны өзгерту үшін ең басты мұғалімді өзгертуіміз қажет екенін түсіндім. Ол үшін барлық елдер үшін маңызды болып табылатын рухани, мәдени және адамгершілік құндылықтардың негізінде өз елінің мәдениетін құрметтеуге оқушыларды тәрбиелеу; екіншіден (маңызды аспект) оқушыларды, жастарды жылдам өзгеріп жатқан әлемде өзіне сенімді және табысты болуға мүмкіндік беретін дағдыларын, түсініктерін дамытуға, өмірлік жағдайларда өз білімдерін қолдануға ықпалын тигізетін сыни тұрғыдан ойлауға үйретуді қалыптастыруымыз қажет. «Мектеп жұмысы мен оқушы жетістіктен өрістетудегі негізгі тұлға мұғалім» (Strong, Ward & Grant, 2011) деп дұрыс айтқан. Яғни, мектептегі тәжірибені өзгерту – дәстүрлі сабақ беруді, әдіс-тәсілдерді, істеп жатқан ісімізді өзгерту, түсінікті өзгерту – бұл біздің қалай ойлайтынымызды өзгерту, жағдайды өзгерту - бір-бірімізге деген қарым-қатынасымызды, көзқарасымызды өзгерту дегенді білдіреді. Шонның рефлексивтік практик-мұғалім туралы кең тараған идеясы ісәрекеттегі зерттеу ұғымымен үндеседі, өйткені екеуінің көздегендері бір мәселе: оқыту мен оқу тәжірибесін жетілдіру мақсатында кәсіби білім құру. «Туы бірдің түбі бір, жолы бірдің жүгі бір» деп бірлік, ынтымағы жарасқан Қазақстан халқына Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың жыл сайынғы жолдауы - мәдениетіміздің, дәстүріміздің, әдет-ғұрпымыз бен рухани тіршілігіміздің белгісі. Қазіргі кездегі шапшаң жүріп жатқан жаһандану үрдісі әлемдік бәсекелестікті күшейте түсуде. Тіпті бірқатар дамыған елдерде бұл идея ұлттық қағидаға айналған. Сондықтан халықаралық ұйымдар әлем елдерінің бәсекеге қабілеттігінің рейтингін анықтауға кірісті. Бәсекеге қабілеттіліктің теориясы мен тұжырымдамалары жасалып, оның факторлары да анықталып жатыр. Ал Қазақстанның бәсекеге қабілеттігін жүзеге асырудың тиімді жолдары Елбасының жолдауында және «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында» айқын көрсетілген. Әрине атлаған мақсатқа қол жеткізу үшін білім керек. Білім беру жүйесін дамыту барысында ғана экономика да, қоғам да алға жылжиды. Кез келген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі білім беру жүйесінің деңгейімен анықталады. Өздерінің даму бағыттарының мақсаттарын білім берумен байланыстырған әлемнің ірі мемлекеттерінің стратегиялары жемісті болып шығып, олар индустриялық дамыған мемлекеттерге айналып отыр. Оқу мен тәрбие ісінің әрқашан ең көкейкесті мәселелер қатарында қала беретіндігімен тығыз байланысты, оқу мен тәрбие әлеуметтік прогрестің берік іргетасын қалайтындығын әлемдік өркениет тәжірибесі толық дәлелдеп отыр. Білім мен біліктіліктің қайнар көзі мектепте қалыптасатыны көп дәлелдеуді қажет етпейтіні бәрімізге белгілі. Білім беру жүйесіндегі істің жағдайын түбегейлі өзгертуді қолға алған Елбасымыздың бастамасы Қазақстан халқына үлкен серпіліс әкелуде. Ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2005 жылғы ақпан айындағы Қазақстан халқына жолдауында: «ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық», – деген тұжырымы, ХХІ ғасыр деңгейінде жанжақты сапалы білім беруді бірінші орынға қояды. Бүгінгі таңдағы әлемдік бәсекелестік заманда әрбір оқушының білім сапасын, қабілеттілік деңгейін анықтайтын жеке тұлғаны дамыту мәселелері күн тәртібінде өз өзектілігін жойған жоқ, яғни адамның білімі мен біліктілігі қазіргі заманда әрбір мемлекеттердің бәсекеге 71
қабілеттілігінің ең маңызды факторына айналды. Білім беру жүйесін ақпараттандыру үрдісі заман талабы және Қазақстан Республикасында ақпараттандыру бағытының ең маңызды әлеуметтік-экономикалық жалпы мемлекеттік мәселенің бірі болып табылады [2]. Жалпы орта білім беретін және жоғары мектептерде компьютерлендірудің бастапқы бағыттары мен міндеттерінің бірі – оқытуға ақпараттық технологияны енгізу болып отыр. Білім беру жүйесін ақпараттандыру қоғамды ақпараттандыру үрдісінің бір бөлігі болып табылады. Жаңа ақпараттық технология: ақпараттық компьютер, жинақтау, сақтау, тасымалдау, көрсету сынды қызметтер атқарады. Бұл қызметтерді жеке-жеке пайдалану арқылы көптеген нәтижеге жетуге болады, сонымен қатар, оның көрінісін шығармашылық жұмыс барысында да көре аламыз. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесіндегі басты мақсат – білім берудің жағдайын жасау делінген, әрине, білім берудегі негізгі бағыт нәтижеге жету болып табылады. Біз сіздермен сондайлық жылдам өзгеретін әлемде өмір сүріп жатырмыз: айнала технология өзгеріп ауысуда, ал сонымен бірге біздің де тұрмысымыз өзгеріп отыр. Адамдарға тасқындаған ақпарат ағыны сондайлық жылдамдықпен артуда. Газет орнына кейде интернеттегі ақпараттың шексіз теңізін қараймыз. Күн өткен сайын «скайп» немесе басқа бағдарламалар бойынша бейне байланыс тарап жатыр. Осының барлығымен бірге біздің балалар да өзгеруде. Олар мектепте осыдан он жылғыдай емес, тіптен басқаша келеді. Қазір бірнеше жылда ақпараттық технологияның және кәсіптің - физик-ядрошылардан қарапайым бірлестіктің менеджеріне дейін, инженерден азпазшыға дейін – мазмұны өзгерген кезде, біз бүгін мектеп оқушыларына олардың келешек кәсібінің әлеміне қандай білім керек екенің нақты дәл айта алмаймыз. Олар өмірде бір емес бірнеше мамандықты алмастыруға дайын болуы, үнемі өзін-өзі жетілдіріп отыруға, кәсіптік қызмет үшін қажетті ақпаратты сауатты түрде іздеуге, алуға және өңдей білуге дайын болуы тиіс. Батыста әлдеқашан негізгі біліктіліктермен (оқу, санау, жазу) қатар ақпаратпен жұмыс істей білуді білдіретін «жаңа сауаттылық» ұғымы бар. Осыған бізде мектепті дайындауға тиіспіз. Ақпараттық қоғамда оқушылардың толымды өмір сүруіне бағытталған оқытудың мүлдем жаңа парадигмасы керек. Оны өткен тарихтан сабақ алмай қарастыру мүмкін емес. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың мұғалімдердің республикалық съезінде оқыту мен тәрбиелеу үдерісінің жетістіктері тұрғысында ғылыми зерттеулерді алдымен Отандық білім берудің озық іс-тәжірибесін зерделеуден бастап, осы озық тәжірибелі отандық шығармашылық педагогикалық еңбек кеңінен халыққа таратылсын деген болатын [3]. Сондықтан көптеген азаматтардың ғұмырнамасы – кейінгі ұрпаққа және біздерге тағылымды үлгі боларлық, ғибрат берерлік ұстаздық жол. Еліміздің білімді ұрпағын тәрбиелеу барысында аға буын өкілдерінің іс-тәжірибесінен керектімізді алсақ, үлгі етсек ешбір мемлекеттен кем болмаспыз. Ал, педагог-ғалымдар қазіргі таңда қолданып жүрген білім беру технологияларын әр қырынан ашып көрсетуде. Педагог-ғалымдар В.Д. Беспалько өзінің «Слагаемые педагогической технологии» атты еңбегінде былай жазады: «Педагогикалық технология оқу-тәрбие үрдісінің алдын ала жүйелі түрде жоспарлаған және тәжірибеде жүзеге асырылатын педагогикалық жүйесі». Педагогикалық технология оқыту мақсатына жетудің тиімді, нақты жолдарын көрсетеді. Тарих сабақтарында тиімді деп есептелінетін төмендегідей білім беру технологиялары ұсынылады: дамыта оқыту технологиясы, модульдік оқыту технологиясы, ірі блоктық оқыту технологиясы, проблемалық оқыту технологиясы, ойындық оқыту технологиясы, оқытудың үшөлшемді жүйесі, СТО, ақпараттық, дебаттық, технологиялар. Мысалы, сын тұрғысынан ойлау статегияларын сабақта пайдалану оқушылардың белсенділігін арттыруға септігін тигізеді. Сондай-ақ оқушының оқу еңбегіндегі ой дербестігін, оқу әрекетін жандандыра отырып, ой көзімен зерделеуге негіз болатын, білім, білік, икем-дағдылар қалыптастырады. Ең бастысты, жекелей, топта, сыныпта білім сапасын арттыруға септігін тиеді. Бұл бағдарламаның «Ой қозғау» стратегиясында оқушы 72
тұжырымдама құру арқылы тақырып төңірегінде қалыптан тыс ойланады, бір-біріне ешбір қатысы жоқ идеяларды байланыстырады. Ол дайын белгілі оймен шектелмей, жаңа жолдар іздеуге, шешім қабылдауға әрекеттенеді. Жалпы бұл бағдарламадағы «Болжау», «Кубизм», «Пікірталас» тағы да басқа стратегиялар оқушыларды ойлаудың жоғары деңгейіне көтереді. «оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту» бағдарламасын оқушы шығармашылығын шындайтын, оны ойы оқшау азамат етуге ықпалы мол әдістер жүйесі деп есептейміз. Оқыту технологиялары бұрыннан келе жатқан классикалық педагогика жетістіктерінен іздене отырып, оны жаңа өнімді әдістермен байытуды, білім алуды оқушының өз ісәрекеттерін ұйымдастыру арқылы жүзеге асыруды талап етеді. Оқыту мен тәрбиелеу үдерісінде оқушы шығармашылығын дамытудың қажеттілігі қоғам талабынан туындап отыр. Біз өз тәжірибелерімізде оқушыларды шығармашылықпен жұмыс істетуде оқытудың жаңа технологияларын пайдаланамыз. Бұл оқушы мүмкіндігін ашуға, оның қабілетін ұштауға көмегін тигізеді. Қазіргі таңда мұғалім өз жұмысын оқушының өздігінен білім алуына бағыттауы қажет. Көрнекті неміс педагогы А. Дистервегтің «Жаман мұғалім шындықты (білімді) өзі айтып хабарлайды, ал жақсы мұғалім шәкірттерді оны табуға үйретеді» дегені жаңа технологиялардың талабына сай келеді деп ойлаймыз. Жалпы жаңа технологияларды әр сабақта тиімді пайдалана отырып, оқушының қабілетін дамыту ұстаздан үлкен шығармашылық ізденісті қажет етеді. ХХІ ғасыр – білім мен ғылымның өркендеген ғасыры болса, әр шәкірт сол ғасырдың тұлғасы. Олай болса, оқушыларды заман талабына сай біліммен қаруландыру – ұстаз алдындағы міндет. Менің ойымша оқушылардың сабаққа деген ынтасының болуы олардың ішкі уәждерінің жоғарлығын көрсетіп қана қоймай, сонымен қатар олардың өзіндік «Мен» тұжырымдамалары қалыптасқандығын байқадым. Осылайша балаларды ХХІ ғасырда өмір сүру үшін қажетті дағдылармен және қасиеттермен қаруландыру–мұғалімдер үшін ынталандырушы күш болып табылады. Александер айтқандай балаларда күннен күнге қолжетімділік артып келе жатқан анағұрлым кең коммуникациялық үдерістерге тиімді және ойдағыдай қатысуға мүмкіндік беретін сыни тұрғыдан ойлаумен зерттеу дағдыларын дамытуы керек (Wolfe and Alexander, 2008). Мұғалім міндеті - тек ақпаратты беру емес, оны қолдануды үйрету. Зерттеулерде ересектермен интерактивті қарым-қатынас пен достарымен бірігіп жүргізілген жұмыстың балалардың оқуына және когнитивті дамуына әсер ететіндігі айтылған. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Қазақстан-2050» стратегиясы– қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» ҚР Президенті – Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы (2012 ж 14 желтоқсан) 2.Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана «Новое десятилетие - новый экономический подъем новые - возможности Казахстана». www. akorda,kz. 3.Мұғалімге арналған нұсқаулық. Үшінші (негізгі) деңгей Назарбаев Зияткерлік мектебі» ДББҰ, 2012.-306 б.
73
Шаянбаева Ж.А. Қ. Нұрғалиев атындағы №43 мектеп-гимназиясының директоры, Өскемен қ. Чекетаева Р.С. «БАҰО «Өрлеу» АҚ ШҚО ПҚ БАИ аға оқытушысы., т.ғ.к., Өскемен қ. ЖАҢАЛЫҚТЫҢ ЖАРШЫСЫ БОЛҒАН ҰСТАЗ – Қ. НҰРҒАЛИЕВ Халықтың рухани азығы – мәдени туындыларды, қоғамдағы тұлғаларды туындатушы – ұстаз. Солардың таңдаулы өкілдерінің бірі – КСРО Халық мұғалімі Құмаш Нұрғалиев. Ұстаздардың ұстасы атанған Қ. Нұрғалиев тірі болса биыл 29 қазанда 88 жасқа келер еді. Осынау ұстаздың халқы үшін сіңірген еңбегін «Нұрғалиевтер педагогикалық әулеті» деп Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы да ерекше бағалады [1]. Мұндай династиялық құрметке бұрын-соңды, тіпті кеңестік дәуірде де ешбір ұрпақ бөленбегенін ескерсек, бұл әйгілі ұстаздың рухының асқақтығы, беделінің бүгінде де жоғарылығы деп түсінген жөн. ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде С.Ж. Асфендияров қазақ зиялылары үш топтан тұрады деп санаған: «Біріншісі – ол қызметкер зиялы қауым, екіншісі – әр түрлі мамандар (дәрігерлер, инженерлер т.б.), үшіншісі – бұл демократиялық қауым, басым көпшілігі мұғалімдер, жазушылар және басқалар» [2, 6 б.]. Жаңа тәуелсіздік заманасында біз қазақ зиялыларының бейнелерін жасап, тарихтағы өз орнын анықтап, тұғырына қондырамыз десек осынау Қ. Нұрғалиев сынды тұлғалардың тарихтағы орындарын анықтауымыз қажет. Оның тарихи тұлға екеніне күмәніміз жоқ. Отандық тарихтағы көрнекті тарихшы М. Қозыбаев былай дейді: «Тұлға – ол қандай қасиеттерімен елден ерек, жұрттан бөлек болуы керек? Тұлға – интеллект, ақыл, парасат иесі. Ол өткірлігімен, тапқырлығымен, көрегендігімен, қажымас күш-қуатымен, ақыл-парасатымен, басқаша айтқанда көсемдігімен, шешендігімен, әділдігімен, өз мүддесін ұлт мүддесімен ұштастырумен, ұлтжандылығымен ерекшеленген жан» [2, 4 б.]. Осы қасиеттердің барлығы Құмаш Нұрғалиевтің бойынан табылған. Ал, біздер ұзақ жылдар бойы Құмаш Нұрғалиев сынды азаматты тек бір қырынан ғана танып келдік, оның өмірі мен қызметі, оның кәсіби мұрасы, мектеп білімін дамытуға қосқан үлесі тарихи тұрғыдан өзіндік бағасын ала алмады. Қазіргі таңдағы белгілі тарихшы Х.М. Әбжанов: «Мұғалімді білімнің, парасаттылықтың, қайырымдылықпен мәңгі құндылықтардың ұстасы деп ұғамыз. Дүниеде ұстазсыз адамның болуы мүмкін емес. Ежелден ұстаздың мақсаты біреу-ақ оқыту, үйрету, тәрбиелеу. Мұндай абыройлы іспен адамдардың арнайы тобы айналысқан», – деп көрсетеді [3]. Алайда олардың азы ғана тарихта қалып, мектеп ісінің мазмұны мен ұйымдастыру тәжірибесіне ықпал ете отырып, адамзат ұрпағының қалыптасуы мен дамуына үлес қосты. Қазақстан тарихында, сонымен қатар мектеп тарихында солардың ішінен ерекше өзінің орнын тапқан тұлға – Құмаш Нұрғалиев. Себебі, оның педагогтік, басшылық-ұйымдастырушылық қызметі оны көрнекті тұлға ретінде көтерілуіне алып келді және Қ. Нұрғалиев авторлық мектеп қалыптастырып, қоғамға білікті шәкірттер даярлады; – ауыл мектебін дамытудағы Қ. Нұрғалиевтің орны мен қызметі айрықша; – мектептен әр түрлі мамандықтарды алып шығуды ұйымдастыру арқылы Боран орта мектебі жергілікті халықтан маман кадрларды даярлауға маңызды қадам жасады, сонымен қатар мектеп жергілікті тұрғындар арасында ағарту және мәдениет ошағы болды; – оның ой-пікірлері халықты ана-тілді құрметтеуге, бағалауға шақырып жас ұрпақ бойына ұлттық тәрбие нәрін сіңдіруге тырысуында және қазақ мектептерінің болашағының құрдымға кетіп бара жатқаның біліп, оны дамытуға өз кезінде үлес қосқан; 74
– Қ. Нұрғалиев біздің республикада тұңғыш рет мектеп тарихында МТТО (мектептіктеледидарлық техникалық орталық), компьютерлік сыныпты, оқушылардың өзін-өзі басқаруын еңгізді, сол жылдар техникасын пайдаланып, оқу үдерісін ақпараттандыру мәселесімен айналысты; – бірінші рет ауыл мектебінің базасында жалпы және жоғары мектеп қарым-қатынасының ерекше формасы болып табылатын Абай атындағы педагогикалық институттың педагогика кафедрасының ғылыми-оқу әдістемелік кешенін ашуға жағдай туғызды т.б. Бұлардан Нұрғалиевтің қоғамдық қызметі нақты көрінеді. Осы уақытқа дейін халық мұғалімінің іс-тәжірибесі тек педагогикалық бағытта ғана зерттеліп келді, оның иновациялық технологияларды пайдалануы, жаңашыл ойлары Кеңестік білім жүйесінде неге қолдау тапқандығы, тағы басқа да мәселелер әлі өз бағасын толық алған жоқ. Қ. Нұрғалиевтің кәсіби мұрасының басты тұлғалары – оқушы мен мұғалім және қоғам. Әрине, оның білім сапасына, материалдық базаға, мектеп кітапханасы, мектеп ісіне қалың қауымды тарту, политехникалық оқу туралы айтқан ойлары мен бақылаулары бүгінгі күнге дейін өз мәнін жоғалтқан жоқ. Мектеп бұрынғысынша қоғамның тірі клеткасы болып қалып отыр. Осыған байланысты халық мұғалімі Қ. Нұрғалиевтің кәсіби мұрасы, мектеп білімін дамытудағы үлесі – мәңгі құндылық. Бүгінгі оқыту жүйесіне дейінгі ұстаздық қызметтегі тұлғалардың тәжірибесінде ғылыми негіз бар деген тұжырымдар сирек кездеседі. Белгілі бір ұстаздың қызметін қорытып, жинақтау іс-әрекеті ғылыми еңбек санатына жатпай келгені ақиқат. Осы орайда Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың мұғалімдердің республикалық съезінде оқыту мен тәрбиелеу үдерісінің жетістіктері тұрғысында ғылыми зерттеулерді алдымен Отандық білім берудің озық істәжірибесін зерделеуден бастап, осы озық тәжірибелі отандық шығармашылық педагогикалық еңбек кеңінен халыққа таратылсын деген болатын. Сондықтан да Қ. Нұрғалиев ғұмырнамасы – кейінгі ұрпаққа және біздерге тағылымды үлгі боларлық, ғибрат берерлік ұстаздық жол. Өзінің кәсібін шыңдау қоғамға, ортасына сыйлы да қадірлі болу мақсатында рухани біліктілігін ұдайы ұштап, зерделі ізденудің үлгісін көрсетті. Қ. Нұрғалиев күрделі де кемелді тұлғалардың бірі, сондықтан оның кәсіби мұрасын тек педагогика саласынан ғана қарау жеткіліксіз. Оның жаңа қырын Отандық тарих аясында қарастырған орынды болмақ. Құмаш Нұрғалиев көзқарастары сынды рухани бейне мұратымызды қайта жаңғырту, болашақ алдындағы борышымыз деп түсінеміз. Өйткені, өткен тарихты тек қаралау немесе оған тек сырттан қарау рухани кемелдікке апаратын жол емес. Мақсат-ақиқаттан алыстататын аңыздардан аластау. Міне, осы ізденіс жолында Құмаш Нұрғалиев сияқты жалынды патриот, үлкен азамат қайраткеріміздің артында қалдырған мол кәсіби мұрасының пайдасы аса жоғары екендігін айтпаса да түсінікті. Болашақ тарихшылар, педагогтар, қоғамтанушы ғалымдар өткен тарихымыз жөнінде жазғанда оның еңбектеріне үлкен құрметпен қайырылатын болады. Қ. Нұрғалиевтің өмірінің, кәсіби мұрасының ашылмаған қырларын тану өткен тарихтан қорытынды жасап, бүгінгі өмірде ұтымды пайдалану ғана емес, ертеңгі ұрпаққа дұрыс жол сілтеу үшін қажет. Академик М.Қ. Қозыбаевтың айтқанындай, «Біз қазақ зиялыларының жалпы тарихын жазар белеске келіп қалдық» [2, 11 б] дегендей, осы тұста қазақ зиялыларының арасында Қ. Нұрғалиевтің көзқарастары мен кәсіби шығармашылық мұрасының орны бір төбе. Қазақстанның мектеп тарихында Қ. Нұрғалиев басқарған Боран орта мектебінің өзіндік үлесі бар. Қ. Нұрғалиев жөнінде бірен-саран еңбектер кездесті, көбінесе зерттеулерде бұл мәселенің кейбір аспектілері ғана қаралып, заман талабына сай бір идеология бұғауынан шыға алмады. Арнаулы, тарихи тұрғыдан зерттелінбеді. Д.А. Қонаевтың 1980 жылы шыққан «Советский Казахcтан» еңбегінде «Бұл ғажап адамның өзінің өмірі – ерлік, шәкірттерді рухани адамгершілікке тәрбиелеуге, олардың азаматтық сапасын, саяси санасын қалыптастыруда ғибаратты өнеге болып табылады» [4] – деп оның бала тәрбиесіндегі орының жоғары бағалаған еді. С.А. Назарбаеваның «Путь к себе» еңбегінде Халық мұғалімінің қызметі дәйектелген. 75
Автор оның еліне сіңірген қызметін атап өткен. Онда: «В небольшом селе, далеком от больших городов и дорог, он создал модель духовного и разумного мира детства» [5] – дейді. Құмаш Нұрғалиевтің идеяларын кеңестік ғалым-педагог В.А. Сухомлинскийдің педагогикалық іс-тәжірибесіне ұқсатады және де оның ұлттық мәдениетке көп көңіл бөлгенін баяндай отырып, Қ. Нұрғалиевтің іс-тәжірибесінің мәні мен маңыздылығын жоғары бағалады. Құмаш Нұрғалиұлының дарынды ұстаз, жаңашыл педагог ретінде орны ерекше. Бұл туралы «Советский энциклопедический словарь», «Казахская ССР. Краткая энциклопедия. Т. 3», «Қазақстан Ұлттық энциклопедиясында» жазылған[6]. М. Ғабдуллиннің «Алтын жұлдыз» жинағында оның Қ. Нұрғалиевке жазған хаты баяндалады, «кеше майдан ері едің, бүгін еңбек ері болғаныңа мақтанамын», - деп оның жеткен белестерін, еңбектегі табыстарын объективті түрде көрсеткен, білім беру саласындағы еңбектерінің мәні мен маңыздылығын жоғары бағалаған. М. Әлімбаев өзінің бір мақаласында Қ. Нұрғалиевті «оны қазақтың Макаренкосы деуші еді, жоқ Құмаш одан өзгеше, құр идеяның ғана қамқоршысы емес, қазақы ой-сананың, ұлттық дәстүр мен имандылықтың қорғаны, халықтың болашағы үшін қам жеген тұлға» деп оның елі үшін атқарған еңбегін әділ бағалаған. Жалпы, М. Әлімбаев көп томдық шығармалар жинағының 2-ші томында «Құмашқа хат», 5-ші томында «Құмаштың мектебі» деген очеркінде оның ұстаздық қызметке келген кезінен бастап жүріп өткен жарқын жолына тоқтала келіп, ұлттық руханиятқа қосқан үлесін, идеяларының маңыздылығын айқындаған. Құмаш Нұрғалиевтің педагогикалық қызметі 1995 жылы шыққан «Қазақстан педагогикалық ақыл-ойының Антологиясында» бейнеленді. 1998 жылы «Рауан» баспасынан шыққан «Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы» 2-ші томында алтын әріппен жазылуы артында мәңгі өлмес мұра қалдырғандығының айғағы. Сонымен қатар 2009 жылы басылған «Қазақтың тәлімдік ойлар антологиясы» [7] 6-томында ұлттық тәлім-тәрбиелік ғылымдардың дамып, қалыптасу тарихы берілген. 1920-2000 жылдар аралығында туған халқына мектеп, оқу-ағарту саласында аянбай еңбек еткен, жүрегі халқым деп соққан, тіпті сол үшін шыбын жанын да құрбан еткен, бүгінде арамызда жоқ зиялыларымыздың ұрпақ тәрбиесіне, ұлттық мәдениетті насихаттауға арналған еңбектерінің іріктелген үзінділері енгізілді [7, 17 б]. Бұл кітапта А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, М. Шоқай, Е. Бекмаханов, Ә. Сембаев сияқты тұғырлы тұлғалармен Қ. Нұрғалиевтің қатар тұруы оның тарихи орнын көрсетеді. Онда Қ. Нұрғалиевтің өмірбаянына және оның еңбектеріне тоқталған Г. Назарбаева., Х. Әбжанов өз еңбектерінде Қ. Нұрғалиевті «Мамандығының хас шебері, оның озат тәжірибесі Қазақстаннан асып, Одаққа тарады», – деп әділ бағалады [3, 55 б.]. Осы уақытқа дейін басылып шығып жатқан басылымдардың ішінде Қ. Нұрғалиев жайлы жақсы жазылған құнды еңбек «Халық мұғалімі Құмаш Нұрғалиев. Педагогикалық әулет» [8] деп аталған тарихи-педагогикалық естелік кітап. Онда оның ұлт рухын көтерген ерен еңбегі, адами тұлғасы, биік парасаты жайлы ұстазбен бірге қызмет атқарған әріптестерінің, жақын араласқан достарының, замандастарының, шәкірттерінің шын жүректен шыққан естелік әңгімелері, ой-пікірлері, жылы лебіздері және Қ. Нұрғалиевтің өмірбаяны, ол жайлы жазылған мәліметтер топтастырылған. Кітаптың алғашқы беттерінің бірінен: «Мектеп директоры, педагогикалық жетекші, білгір ұйымдастырушы ретінде Құмаш Нұрғалиұлы өз заманынан озық тұрғанын көреміз», – деген бұрынғы ҚР Білім және ғылым министрі Б. Айтымованың пікірін көреміз. Белгілі сыншы Герольд Бельгер «Поклон Устазу» деген мақаласында Қ. Нұрғалиевтің бүкіл ғұмырын көзсіз ерлікке бағалайды. С.С. Қалиев «Өскеменнің әрі Мересьеві, әрі Сухомлинскийі» атты мақаласында «Қ. Нұрғалиев басқарған мектеп ұжымы үнемі жаңалықтың жаршысы бола білді, мектеп Республикада бірінші болып компьютерлік, кабинеттік жүйеге осыдан 25 жылдай бұрын көшті. Ол басқарған мектеп озат тәжірибенің лабораториясы» деп атап көрсетті [8]. Қ. Нұрғалиев жайлы қалам тартқандардың көбісі оны осы күнге дейін тек мұғалім немесе педагог санатында танып келеді. Шын мәнінде оған қайраткелік тән. Ол ұстаздық жолына 76
жан-тәнімен берілген ұлттық сананы тәрбиелеуге өз үлесін қосқан зиялы азамат. Халық мұғалімі Қ. Нұрғалиевтің қоғамдағы рөлі мен Қазақстанның оқу-ағарту саласына қосқан үлесі шексіз. Оның бақыты ұстаздығында. Бір адам жаққан отқа мың адам жылыну ол да ұлылық. Оның өмір жолы жастарға сөзсіз патриоттық тәрбие алуға үлгі болары анық. Еліне паналы қорған болғандардың өнегелі өмірлерін еске алу, оларды болашақ ұрпаққа жарқырата үлгі ету біздің парызымыз. Сондықтан КСРО Халық мұғалімі Қ. Нұрғалиевтің есімі мәңгі жадымызда. Пайдаланған әдебиеттер: Әміренов М. Елбасына сыйға тартылған кітап // Дидар. – 2005. – 1 қараша. – 3 б. Қозыбаев М. Тұлғалар тұғыры. – Алматы: ҚазАқпарат, 2009. – 540 б. Назарбаева Г., Әбжанов Х. Қазақстан: тарих пен тағлым. – Алматы: Кітап, 2003. – 296 б. Кунаев Д.А. Советский Казахcтан. – Алма-Ата: Казахстан, 1980. – 239 с. Назарбаева С.А. Путь к себе. – Алматы: Атамұра, 1999. – 96 с. Советский энциклопедический словарь. Изд. 4. – М.: Советская энциклопедия, 1986. – 904 с; Казахская ССР. Краткая энциклопедия. – Алматы, 1989. – Т. 3. – 598 с; Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы. – Алматы: «Қазақстан энциклопедиясы» Бас редакциясы, 2005. – 7 т. – 728 б. Қазақтың тәлімдік ойлар антологиясы. – Алматы: Сөздік-словарь баспасы, 2009. – 6 т. – 400 б. Халық мұғалімі Құмаш Нұрғалиұлы. Педагогикалық әулеті. – Алматы: «МерСал», 2005. – 336 б. Омарова Б. КазНУ имени аль-Фараби ст. преподаватель ИСТОРИЯ И РАЗВИТИЕ КНИЖНОГО ИСКУССТВА Искусство книги, как большинство жанров искусства средневековой эпохи, связано главным образом, конечно, с религией. Книга должна была играть роль проповедника, нести людям слово Божие. Но вместе с тем это было искусство “не для всех”: во-первых, как уже упоминалось, большинство населения в Средние века было неграмотным, а во-вторых, даже самая скромно оформленная книга стоила целого состояния. Таким образом, довольно быстро обладание драгоценными изданиями стало престижным, и знатные люди — короли, герцоги, служители церкви — заказывали для себя кодексы не только в просветительских целях. В книжной миниатюре лучше чем где бы то ни было отражаются стилистические и иконографические особенности различных школ и эпох. Часто книга бывает очень тесно связана с личностью ее заказчика, что представляет собой особый интерес для историков. Пожалуй, книжную миниатюру можно поставить в первый ряд памятников изобразительного искусства Средних веков. Книга соединяет в себе историю двух отчасти самостоятельных, но очень тесно с собой сплетенных видов пространственных искусств – графического и книжного. Графическое, начертательное начало господствует в книге, материализует для нас почти все ее духовное наполнение в изображениях и символах, в орнаментах, и самих знаках книжного шрифта. Книга – это конструкция. Ее техническая сторона – выбор и обработка материалов, их физические качества – добротность, вес, фактура поверхностей, цвет, контрасты красок – неотъемлемая часть нашего восприятия книги как предмета искусства. Здесь важен и ее формат – большой или маленький, и пропорции, и способы изготовления – ручные или машинные, и само устройство книжного блока, его свойства раскрываться нам на встречу веером бумажных листов, и возможные усложнения этой конструкции – вкладные листы другой бумаги, другого формата, выкидные, которые нужно развернуть и прочее. В этом отношении искусство книги ближе всего к прикладным и промышленным видам искусства. 77
Еще столетие назад термина, как «искусство книги» не существовало, говорили об «искусстве в книге». Предполагалось, что книга – предмет технический, готовая форма и художник ее может только обогатить и украсить, внести и разместить в ней свои рисунки, узоры, знаки, как размещают картины в готовом здании. Книга мыслилась лишь вместилищем более или менее значительных произведений: графических, декоративных, живописных. Целостное же восприятие художественного строя книги заставляет видеть все ее знаковые, орнаментальные и изобразительные элементы не изолированно, а в определенной связи, в системе композиционно-пространственных, смысловых и функциональных отношений с этим целым – с самой книгой, имеющей собственную, меняющуюся из века в век «архитектуру». Пространство книги организовано как путь, и создает определенные условия для движения по нему. Тем самым пространство книги оказывается носителем пространства умозрительного и образного, так как перемещение в первом из них означает продвижение во втором. Архитектонические свойства книги могут быть почти независимы от внутренних качеств ее текста, его стиля, характера, содержания. Многие эпохи книжного искусства оставили блестящие памятники, насыщенные духом своего времени, ярко воплотившие его стиль, но никак не отражающие конкретного содержания, заключенных в них сочинений. Лишь в последние полтора-два столетия книга стала отображать свое содержание. Экономические и технологические факторы, содержание и назначение публикуемой литературы – все это влияло на развитие искусства книги. Изменение функции книги меняло украшения, способы иллюстрации. Для различных эпох тот или иной вид литературы мог оказаться определяющим, получал наибольшее художественное воплощение в структуре книги и оказывал определяющее влияние на общий характер книжного искусства. В разные эпохи господствовали книги различной тематики: магической, богослужебной, триумфальнопанегирической, а в последствии книжное искусство разделилось на сложную систему жанров в соответствии с жанрами и видами формирующей книгу литературы. Первое, что содействовало возникновению книгопечатания, была бумага, изобретенная в Китае и попавшая в Европу. В XII-XIII веках так называемые «бумажные мельницы» появляются в Испании. Бумажная масса готовилась из тряпья, измельчавшегося в каменных жерновах. К началу европейского книгопечатания не менее двух третей рукописных книг изготовлялось уже на бумаге, которая была разного сорта, различного качества. С началом XX века непрерывный процесс развития книгоиздательства и книгораспространения, несмотря на кризисы, вызванные революционными потрясениями и войнами, вступает в эру, когда социальное и экономические могущество капитализма становится всеобъемлющим и непреодолимым. Начало XX века отмечено крайней неравномерностью экономического, социального, культурного состояния народов и государств. В конце XX столетия слабо развитые страны по существу исчезли с карты планеты. Это влекло за собой не просто распространение грамотности, а достижение всеми нациями, каждым гражданином в отдельности достаточно высокого уровня образованности. За этим следует создание общедоступной печати, книгоиздания. Прогресс науки, техники, промышленности, культуры, быта всех народов привел к созданию эффективных средств общения и связи. Открылись возможности для развития книги как древнейшего и привычного всем инструмента коммуникации. Однако общий прогресс способствовал быстрому расцвету других средств информации. Современные массмедиа пользуются предпочтением новых потребителей. Тем самым они стоят вне конкуренции. В 60-70 годах нашего столетия в капиталистических странах произошла модернизация полиграфического производства, обеспечившая большой рост производственных возможностей. В печать активно внедрялась электронная, лазерная техника, физикотехническая технология, что позволило существенно рационализировать редакционно78
издательский процесс, улучшить поток книжной продукции, каналы книгораспространения. В процессе модернизации производства большие возможности дает компьютер. Внедрение компьютерной техники ведет к созданию единых автоматизированных систем управления книгопроизводством. Сфера «компьютерного обслуживания» книгоиздательского дела берет на себя функции хранения в электронной памяти программ полиграфического изготовления книги взамен матриц и стереотипов и передачи этих программ по заказам издателей. Издательские фирмы развитых стран расходуют немалые деньги на внедрение новых достижений науки и техники в книгопроизводство, что обеспечивает повышенный динамизм, более высокую конкурентоспособность и командное положение в отрасли. Особый успех, начиная с середины XX века, пришелся на книги в мягких обложках пейпербеки. На их долю приходится более 30 процентов оборота на рынке промышленно развитых стран. Долгое время они считались наиболее перспективным видом изданий. Успех объясняют тем, что массовый потребитель предпочитает покупать пейпербеки потому, что они в среднем в полтора раза дешевле книг в переплетах, а также потому, что их издают сериями или выпусками привычного стандарта. Значительную роль на Западе играют всевозможные адаптированные издания, приспособленные к образу жизни делового человека. Завоевали успех на рынке издания, рассчитанные на потребление не путем чтения, а путем просмотра. Это, например, так называемые дайджесты - книги-сокращения. Так, «Анна Каренина» может быть сокращена до восьми страниц текста. Наконец, покетбуки, где все настолько подчинено принципу стандартности, что даже объем произведения классика может быть «подогнан» под серию. Здесь не лишено значения то обстоятельство, что современному книгоиздателю приходится выдерживать жестокую конкуренцию с новейшими средствами мультимедиа, где все подчинено стандарту формы (дискеты, кассеты). Книжная продукция вынуждена следовать этим же путем. Бестселлер в переводе означает «наиболее продающийся», то есть лидирующий по количеству продаж. Бестселлеры существовали всегда. В истории книги, несомненно, бестселлером является Библия, или, скажем, бессмертный роман Сервантеса «Дон Кихот». Но истинный век бестселлера наступил в эпоху многомиллионных тиражей, когда за успех книги стал бороться сам издатель. К такой книге предъявляется основное рыночное требование: она должна поразить читателя. Первым бестселлером нашего времени называют известный роман Э.М. Ремарка «На западном фронте без перемен», вышедший в 1929 г. Роман потряс читателей правдой о войне. Он выдержал подряд 180 изданий и переводов. Литература: 1 Баренбаум И.Е. История книги 2 Герчук Ю.Я. История графики и искусства книги – М. 2000. 3 Гончаров А.Д. Художник и книга – М. 1964. 4 История книги /Под ред. Гаварова А.А., Куприянова Т.Г. 5 Сидоров А.А. Искусство книги – М. 1979. 6 http://art.1september.ru/articlef.php?ID=200600405
7
79
Бакауова Г.Б. Абай атындағы ҚазҰПУ аға оқытушысы Алматы қ. «ҒЫЛЫМ – БІЛІМ – ИННОВАЦИЯ» СИНТЕЗІНЕ БАСЫМ КӨҢІЛ БӨЛУ ҚАЖЕТ ХХI ғасыр - білім мен ғылымның ғасыры. Осындай маңызды кезеңде бізде отандық білім мен ғылымның прогрессивтік жүйесін қалыптастыруға орасан зор күш-жігер жұмсалуда. Алға қойған мақсатқа жетудің ең басты факторы - адам және оның табандылығы мен білімі. Өркендеп дамудың алтын кілті де білімде екеніне дау жоқ. Біздің мемлекет үнемі білім саласына ерекше көңіл аударып келеді. ХХІ ғасырда білім мен ғылым саласында болып жатқан өзгерістер болашақ мамандар даярлауда кәсіптік-техникалық және жоғары мектептердің алдына да жаңа міндеттер қойып отыр [1]. Осыған орай, бүгінгі әлеуметтік білім беру кеңістігіне сай бейімдеп білім алу, жалпы ғаламдық танымды, ойлауды дамыту, өзінше ғылыми тұжырым жасауға, олардың қажетіне қарай ғылым жетістігін сұрыптауға, студенттің өзінің іс әрекетінің субъектісі болуына мүмкіндік туғызу - көкейкесті мәселе. Өйткені, тек кәсіби білімді маман ғана қоғам мен экономиканың, әлеуметтік және мәдени өркендеудің көшбасшысы бола алады. Қазіргі таңда еліміздің рухани күш – қуатын одан әрі жетілдіру, жастарға білім беру реформасын жүзеге асыру жаңа тұрпатты білім ордасында бүкіл білім мазмұнын, оның құрылымдық жүйесін жаңарту арқылы жүзеге аспақ. Жаңа ғасырда прогрессивті өмірге аяқ басқан жастар заман талабына сай өзгеше өмір сүруге дайын болуы керек. Парасатты да саналы азамат болу үшін бүгінгі жастардың білімдері терең де, жан-жақты да болуы тиіс. Жастарды бүгінгі заман талабына сай маман ретінде дайындауда олардың шет тілдерін еркін меңгерулері өте пайдалы [3]. Шет тілін үйретуде студенттердің тіл үйренуге деген қызығушылығын арттыруда олардың шығармашылық қабілеттерін арттыру өте маңызды болып табылады. Жас ұрпақты шығармашылық потенциалын көтермей дамыту мүмкін емес. Студенттерді шығармашылық жұмыстарға тарту үшін оларды қызықты материалмен қамтамасыз ету, оқытудың дәстүрлі емес түрлерін қолдану, шығармашылыққа бағытталған тапсырмалар беру, әрбір істе жаңа әдістер қолдану қажет. Кәсіптік білім - маманға білім, іскерлік және дағды ғана беріп қоймайды, ол жеке тұлғаны қалыптастырады. Заман талабы өзгерген сайын арнаулы және жоғары оқу орындарына қоғам тарапынан қойылатын талап та өзгерді. Олар Қазақстан Республикасы Конституциясының қағидаларына, ҚР «Білім туралы» заңына, ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қазақстандықтарға арнаған «Қазақстан - 2030» жолдауына негізделеді. Бұл құжаттарға сәйкес Қазақстан Республикасындағы орта арнаулы және жоғары білім мемлекеттің ұзақ мерзімдік бағдарламасы арқасында ерекше орын алады. Бүгінгі таңдағы кәсіптік білімнің мақсатына жаңаша түсінікпен қарасақ, оны дамытудың басты стратегиялық бағдары - өмірге жауапкершілікпен қарайтын, дүниетанымдық мәдениеті жетілген, шығармашылық ойлауға дағдыланған, іскерлік қабілеттілігі биік, гуманистік ойлауы басым, кәсіби ілімімен қаруланған, адамгершілік қасиеттері мол білікті мамандардың жаңа ұрпағын қалыптастыру болып табылады [1]. Қай уақытта да болмасын кез-келген мемлекет пен қоғамның қалыптасуына, жанжақты дамуына, өркендеуіне, әлемдік аренада өзіндік орын алып, өркениетті елдер қатарына қосылуы үшін білім мен ғылымның алатын рөлі аса ерекше. Сондықтан да білім мен ғылым саласына қатысты кез-келген мәселе өзінің жарқын болашағына алаңдаған әрбір мемлекет пен мемлекет басшысы, және мемлекет лидерлерінің назарынан еш уақытта тыс қалмайды. Ал, жаһандану заманында бұл мәселенің ауқымы бұрынғыдан да гөрі күрделенуіне орай, оны жан-жақты тұрғыдан талқылау мен қажетті өзгерістер енгізу бүгінгі күн талабы болып отыр. Қазіргі таңда өркениетті елдерде ұлттық білім жүйесін дүниежүзілік тенденциялармен 80
байланысты жетілдіру процесі жүріп жатыр. Ол сапаны көтеруге, өз бетінше шығармашылық құзіреттілікті дамытудың, іргелі білім жүйесінің тұтастығын жасауға негіз болуда. Жоғары білімнің негізгі тенденциялар қатарына үздіксіз білім беруге көшу, білім берудің ашықтығы (транспаранттылық), іргелі білім беру, білімді ізгілендіру (білім бере отырып тәрбиелеу) және білім берудегі инновация, білім беру диверсификациясы жатады. Білім беру жүйесін дамытудың бұл бағыттарының бәрі жеке тұлғаға бағдарланған білім беруге көшуге ықпал етуде. Жеке тұлғаға бағдарланған білім жеке тұлғаның өзінің өсіп келе жатқан рухани, әлеуметтік мәдени, білімдік сұраныстары мен қажеттіліктерін қанағаттандырады да, сол арқылы мемлекет қажеттілігі де қамтамасыз етіледі. Ғылым және білім саласында орнатылған байланыстар негізінде 1994 жылы Қазақстан Үкіметі мен Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігі арасында Білім, ғылым және мәдениет саласындағы ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды. 2001 жылы ашылған Қазақстан-Британ Техникалық Университеті бәсекеге қабілетті жас мамандар даярлауда үлкен табыстарға қол жеткізуде. 2010 жылы білім, ғылым және инновацияны біріктіруге бағытталған Назарбаев Университеті ашылды. Оның негізінде АҚШ-тың Гарвард, Массачусетс Рочестер университеттері, Технологиялық институттар, Стэнфорд университеті, Нью-Джерси технологиялық институты, Питтсбург және Пенсильвания сияқты көптеген жоғары оқу орындарымен ынтымақтастық туралы меморандумдарға қол қойылды. 2011 жылы Астанада Білім министрлерінің қатысуымен ТМД елдері студенттері мен оқытушыларының академиялық мобильдігі бойынша Еуразиялық форум өтті. Білім берудегі интеграциялық процестерді басынан өткере отырып, қазақстандық жоғары білім жүйесі Еуропалық жоғары білім кеңістігі мен ТМД кеңістігінің бір бөлігіне айналып отыр. Қазіргі таңда елдегі жоғары білім беру жүйесінің ең маңызды мәселелерінің бірі - қазақстандық жоғары оқу орындарын әлемдік рейтингке шығару. Жоғары оқу орындарына дербестік беру және сапалы мамандар даярлау ісінде жасалып жатқан алғашқы қадамдардың бірі ретінде төрт жоғары оқу орнында өкілеттігі заңнамалық түрде бекітілген Байқау кеңестері құрылды. Әлемдік тәжірибеге сәйкес, ұлттық аккредиттеу жүйесі жасалынып, алғаш рет Аккредиттеу агенттіктерінің ұлттық реестрі құрылды. Сонымен қатар, соңғы кездері Қазақстанда ғылым, білім және инновация үштігі туралы мәселе жиі айтылуда. «Ғылым – білім – инновация синтезіне басым көңіл бөле отырып, елде ғылым мен инновацияны жоғары оқу орындарына мақсатты енгізу жүзеге асырылу керек. Ғылым мен инновация бірігіп экономика мен білімдегі жаңа білімдер мен жаңа технологиялардың негізгі генераторларына айналуы тиіс. Қазіргі таңда елімізде инновациялық бағытта көптеген жоғары оқу орны жұмыс істейді. Бұл жоғары оқу орындарына да ғылым мен инновацияны, зерттеулерді коммерцияландыруды, елдегі талантты жастарды тартуды жетілдіру үшін мақсатты мемлекеттік қолдау көрсетілетін болады»[5]. Әлемдік бәсекелестік заманында әрбір адамның білім сапасын, қабілеттік деңгейін, іскерлік мүмкіндігін анықтайтын адам ресурстарын дамыту мәселелері күн тәртібіне өткір қойылып, адамның білімі мен біліктілігі қазіргі кезеңде мемлекеттердің бәсекеге қабілеттілігінің ең маңызды көрсеткішіне айналып отыр. Бәсекеге қабілетті, интеллектуалдық күші жетік маман кадрлар болмай, әлемдік бәсекеге төтеп бере алатындай экономика дамымайды. Қай заманда да өркениеттің өрлеуі интеллектуалдық шығармашылық қабілеттің негізінде іске аспақ. Осындай қабілеттердің дамып, шыңдалуы үшін өткізілетін конференция, семинар, курстар, дөңгелек үстел, пәндік олимпиадалар, интеллектуалдық ойындар, дебат, байқаулар – жеке тұлғаларға арналған іс-шаралардың бәрі де ұстаздың жаңашыл педагогикалық ойлауына, жеке адамды дамыту құралы болып табылатын оқыту үрдісін қалыптастыруға және шығармашылық дамуына, кәсіби шыңдалуына негіз болады. Оқу мақсаты басымдылығының өзгеруі білім мен тәрбие мазмұнына елеулі түрде ықпал етіп, оны жаңартудың ең басты бағытттарын айқындауға және нақтылы міндеттер белгілеуге мүмкіндік береді. Жаңа мазмұнды оқытудың нәтижелілігі мұғалімнің шеберлігі мен ізденісіне көп байланысты. Бәсекеге қабілетті тұлғаны 81
қалыптастыру ұстаздың білімділігін, жан-жақтылығын және кәсіби шеберлігін талап етері сөзсіз. Бүгінгі таңда Қазақстан «білім – ғылым – инновация» сияқты үштік басқаратын постиндустриялық әлемге беталған кезде, білім мен кәсібилік үшінші мыңжылдыққа рұқсаттама болып табылатыны сөзсіз. Осыған 19 байланысты кәсіптік-техникалық білім беру жүйесі сапалы жаңғыртуды талап етеді, әрі ол нарық қажеттіліктері мен әртараптандырылған экономиканы егжей-тегжейлі есепке алуға бағытталуы тиіс. Білім – ерен еңбектің нәтижесі. Жастар өз білімдерін жетілдіруге қаншалықты еңбек етіп, ынталы болса, олар соншалықты көп білетін болады. Білім мемлекеттің экономикалық ресурсы өндіріс факторы ретінде қарастырылады. Білім берудің ұлттық жүйесін біртіндеп жаңғырта отырып, Қазақстан оны халықаралық стандарттарға жақындаттыруда[2]. Қажет мамандықтар бойынша дайындықтан өткен табысты әрі білімді адамдар әлеуметтік тұрақтылықтың кепілі болып табылады. Осыларды ескере отырып: •жастардың сапалы білім алу мүмкіндіктерін барынша қамтамасыз ету; •қажеттіліктер мен технологиялық жаңалықтарды ескере отырып, кәсіптік білімнің экономикалық, әлеуметтік және кәсіпкерлік жағынанөмірге сәйкес қосарлы жүйесін одан әрі дамытуды қамтамасыз етуқажет. •жаңа кәсіптік лицейлердің, олардың әсіресе ауылдар мен шалғай аудандарда ашылуына ықпал ету; •жасөспірімдер мен жастардың жаңа ресми және бейресмибірлестіктерге, экологиялық, әскери-патриоттық, еңбек бағытындағы одақтарға кіру талпынысын қолдау. Жаңа одақтар мен ұйымдардың жұмысын мектептердегі мектеп кеңестеріне, колледждер мен жоғары оқу орындарында студенттік кеңестерге біріктіру; •жастар арасында, әсіресе ауылдар мен шалғай аудан жастары арасында білім беру порталдарын танымал ету. •жоғары оқу орындарына қамқорлық ететін ірі ұлттық және шетелдік компаниялардың компанияларға кепілдендірілген жұмысқа орналасу мәселелерін шешуге мүмкіндік беретін жеке қамқорлық жасау жүйесін әзірлеу. Бүкіл дүниежүзілік білім беру кеңістігіне ену барысында Қазақстан ресми түрде қол қойған нормативтік құжаттарының бірі де бірегейі - 2010 жылы Қазақстанның Болон үдерісіне қосылуы. Осы әлемдік білім кеңістігіне бағыт алу жолында «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2015 жылға арналған тұжырымдамасы» қабылданды [5]. Бұл тұжырымдамада Болон декларациясының негізгі ұстанымдары мен білім берудің халықаралық стандарттық жіктелуіне сәйкес бірқатар өзгерістер көрініс тапты. Олардың ең бастылары 12 жылдық орта білім беруге көшу, магистратураны жоғары оқу орнынан кейінгі білім деңгейіне көшіру, PhD докторлық бағдарламасы негізінде жаңа үлгідегі ғылыми, ғылыми-педагогикалық кадрлар даярлау, ЖОО-ның білім беру жүйесін кредиттік білім беру жүйесіне көшіру болып табылады. Қазақстанның Болон процесіне қосылуы білім жүйесін жетілдіру барысында оның базалық принципін іске асыру мамандардың бәсекеге қабілеттілігін арттырады деп үміттендіреді. Қорыта айтқанда, жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан үшін ең негізгі басымдықтардың бірі білім. Білім - ғылымның іргетасы және мемлекет дамуының алтын арқауы.Бүгінгі таңдағы кәсіптік білімнің мақсатына жаңаша түсінікпен қарап болашақ мамандарды дамытып даралай білуіміз керек.Қазақстанның білім беру саласында әлемдік трендттерге сай келетін жаңа міндеттер қоюы білім саласына тың әрі сапалық өзгерістер әкеледі деген сенімді арттырады. Қазіргі таңда Назарбаев Интеллектуалдық мектептері тәжірибесін бүкіл қазақстандық білім беру жүйесіне таратып, барлық білім беру мекемелеріне жеткізу, инновациялық озық іс-тәжірибені үйрену, тарату, насихаттау, енгізу мақсатында Астана қаласында 2011 жылы Педагогикалық шеберлік орталығы құрылды. Қазіргі таңда Республикада интеллектуалдық мектеп жұмыс істесе, 2020 жылы олардың саны көбейеді. Жаңа ғасыр тәуелсіз еліміздің жаңа бастауы болды. Бүгін әлем түгел танып мойындаған егеменді ел болып, төрт құбыласын түгендеп, өсіп-өніп, халқымыздың әл-ауқаты жақсарып, өтпелі кезеңнің бар қиыншылықтарын жеңіп өркениетті елдер қатарынан орын алды. 82
Сондықтан қазіргі кезеңде әлемдік бәсекеге төтеп бере алатын мамандар тәрбиелеуге баса назар аударуға тиіспіз.Ендеше, бүгінгі таңда бүкіл адамзат қоғамының ХХІ ғасырдың алғы шебіне, яғни ғылыми-техникалық прогресс пен өркениетті даму дәуіріне бет бұру кезеңінде жаңа қоғамға лайықты саналы, білімді, зияткер тұлғаны қалыптастыру – жаңа Қазақстанның алдына тұрған басты міндет.Үшінші мыңжылдықта елімізде стратегиялық бағыттар белгіленіп, 2020 жылға қарай білімді ел, парасатты экономика, әлемдік бәсекеге төтеп бере алатын жоғары білікті мамандар даярлау мықты мамандарға толы боламыз және сондай деңгейге жетуге ұмтыламыз. Пайдаланған әдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 14 желтоқсан, 2012 ж, Астана 2.ҚР Білім және ғылым министрі Б.Жұмағұловтың «Жоғары білім беру көшбасшыларының Еуразиялық форумында» сөйлеген сөзі, 21-22 тамыз, 2012 3.Сыздықова Б.Р. Ұстаздық қабілеттің дамуы және қалыптасуы // Білім жетілдіру институтының хабаршысы. − Алматы: Қазақ университеті, 1998. − Б. 129-133. 4.Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың 2015 жылға дейінгі Тұжырымдамасы. − Астана, 2004. −26 б. 5.Назарбаев Н.А. «Казахстан – 2030»: Процветание, безопасность и улучшение благосостояние всех казахстанцев: Послание Президента страны народу Казахстана. – Алматы: Білім, 1998. – 96 с.
Көккөзова Г.М. Абай атындағы ҚазҰПУ оқытушысы НАРЫҚ ЗАҢЫ ҮШТІГІН ТАБЫСТЫ ІСКЕ АСЫРУҒА БӘСЕКЕГЕ САЙ БОЛУДЫ ЖҮКТЕЙДІ Қазақстанның білім беру жүйесінің әлемдік білім беру жүйесіне енуі жоғары білім беру жүйесіне қойылатын халықаралық талаптарды да өзгертті. Атап айтар болсақ, олар - жоғары мектептің қоғамдағы рөлінің, миссиясы мен міндеттерінің өзгеруі; оның қоғаммен және көптеген қоғамдық ұйымдармен тең құқылы қарым-қатынаста болуы; университеттердің автономиялық мәртебесін көтеріп, академиялық дербестігін қамтамасыз ету; білім беру жүйесін басқаруда және реформалау ісінде демократиялық принциптерді кеңінен қолдану; еңбек рыногында сұраныстардың түбегейлі өзгергенін ескеру; университет оқытушыларының оқыту және тәрбие жұмысында атқаратын рөлінің артуы және олардың материалдық жағдайын жақсартып, әлеуметтік, құқықтық мәртебесін көтеру [1]. Жалпы алғанда, Қазақстанның ғылымы мен жоғары білім саласы жоғарыда атап өтілген талаптарға сай болу барысында әлемдік ағында дамып келеді. Бүкіл дүниежүзілік білім беру кеңістігіне кіру мақсатында Қазақстанда білімнің жаңа жүйесі құрылды. Қазақстанның әлемдік білім кеңістігіне кіру механизмдерінің бірі де әрі бірегейі - Елбасының бастамасымен атқарылған іс «Болашақ» бағдарламасы. Бағдарлама Қазақстандағы мыңдаған талантты жастардың әлемнің үздік жоғары оқу орындарында білім алуына мүмкіндік туғызды [3]. Қазіргі таңда бұл бағдарлама бойынша тек студенттер ғана емес профессорлық корпустың халықаралық мобильдігі, яғни оқытушылар мен ғалымдардың шетелде тағылымдамадан өтуі жүзеге асырылуда. Қазіргі таңда елдегі жоғары білім беру жүйесінің ең маңызды мәселелерінің бірі - Қазақстандық жоғары оқу орындарын әлемдік рейтингке шығару. Мұндай нәтижелерді жоғары білімнің бәсекеге қабілетінің жаңа деңгейіне жасалған маңызды қадам деп қабылдау керек. Бұған қоса, білім алушылар 83
мен оқытушылар және білім мен инновация мобильдігіне бағытталған қазақстандық жаңа үрдіс бойынша 2011 жылдан бастап қазақстандық студенттер әлемнің үздік жоғары оқу орындарында бір семестр бойы оқуға мүмкіндік алуда. Бағдарлама студенттерге халықаралық мобильдік білім беру қызметі нарығында бұрыннан бері танымал АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Германия сияқты елдермен қатар Малайзия, Индонезия, Қытай, Оңтүстік Корея сияқты жаңа көшбасшы елдерге баруға мүмкіндік береді. Бұл процестің табысты өтуіне Эразмус Мундус, Темпус сияқты халықаралық бағдарламалар өз көмектерін ұсынуда. Қазақстанда академиялық кезеңге кредиттік мобильдік, ғылыми дәреже мобильдігі, зерттеу мобильдігі, ұзақ мерзімді академиялық мобильдік сияқты түрлеріне де қолдау көрсетілу – үкіметтің білім мен ғылым Қазақстан сенімді түрде әлемдік білім кеңістігіне батыл қадам басып, Болон процесіне қосылды [2]. Біз Орта Азия және ТМД елдері арасында сөзсіз көш бастап келеміз. Жоғары мектеп «бакалавр – магистр – философия докторы» үш деңгейлі даярлау моделіне көшті. Оқытудың кредиттік технологиясы енгізілді, жоғары оқу орындарының бағдарламалары халықаралық деңгейде аккредиттеледі. Халықаралық сарапшылардың пікірінше, Қазақстан әлем нарығында жылдам дамып келе жатқан елдердің алғашқы үштігіне енген болса, білім беру жүйесі де осындай қарқында жаңаруда. Ал, мұндай стратегиялық серпіліс білім берудің заңнамалық базасын да жаңғыртуды және оны қол жеткізілген деңгей мен ел дамуының жаңа міндеттеріне сәйкес келтіруді қажет етеді. Әсіресе, Мемлекет басшысының экономика бағыттарын түбірімен өзгертіп, барлық деңгейде жаңаша даярланған білікті кадрларды талап ететін елді үдемелі индустриалды-инновациялық дамытудың мемлекеттік бағдарламасы аясында оның қажет-тілігі тіптен арта түспек. Бұл – жаңадан қабылданған заңның бірінші стратегиялық мақсаты. Екінші мақсат мектепке дейінгі тәрбиеден бастап, жоғары және жоғары оқу орнына дейінгі аралықта білім берудің жаңа сапасына қол жеткізуді басты міндет етіп қойған Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған жаңа мемлекеттік бағдарламасының қабылдануымен сабақтасады. Сонымен қатар, биылғы жылы білім беру жүйесі үшін маңызды бірқатар жаңа бастамалар жасалды. Бұл жаңа бастамалардағы міндеттерді шешу заңнаманы тиісті деңгейде жетілдіруді қажет ететіндіктен, бұны тактикалық мақсат деп атауға болады. Бұл орайда, қаржыландыру тәсілдерінің өзгеруін айтуға болады. Білім және ғылым саласын қаржыландыру көлемі жыл сайын артып, ЮНЕСКО-ның дамыған елдер үшін ұсынған халықаралық нормасына жақындап келе жатқаны, әрине, қуанышты жағдай. Дегенмен, оны құрылымдық жағынан жетілдіре түсу қажет. Осы мақсатта біз балабақшадан бастап оқытудың барлық деңгейі үшін жан басына қаржыландыру жүйесіне көшуге негіздеме жасадық. Мұндай тәсіл білім беру ұйымдары жұмыстарының сапасын арттырып қана қоймай, халықтың сапалы дайындықтан өтуге бірдей қол жеткізуіне жағдай туғызып, мемлекеттікжекеменшік әріптестік бастамасын көтеруге мүмкіндік береді. Тағы бір аспект – педагогтерді даярлау мен қайта даярлаудың жаңа жүйесі биылғы жылдан бастап қалыптастырыла бастады. Ол еліміздегі мұғалімдердің беделін, әлеуметтік рөлін және біліктілігін жүйелі түрде арттыруға бағытталған. Үшінші аспект – әлемнің үздік тәжірибесінің және Қазақстан экономикасы мен қоғамын дамытудың базалық міндеттерінің негізінде «сапалы өсу нүктесін» құру. Барлық жоғары мектеп деңгейін көтеруге бағдар ретінде Назарбаев университеті жобасы іске асырылып, жоғары оқу орындарын жаңаша жіктеу жүйесі әзірленген. Аталған университеттің әлемдегі үздік университеттер деңгейінде жұмыс істеуіне мүмкіндік беретін ерекше заңнама қабылданды [4]. Орта білімде осындай рөлге Назарбаев атындағы зияткерлік мектептері ие. Өткен жылы біз техникалық және кәсіптік білімді дамытудың түбегейлі жаңа тәсілдерін жасалған. Жетекші жұмыс берушілер мен бизнес-қауымдастықтардың қатысуымен Ұлттық кеңес құрылып, салалық және өңірлік кеңестер өз жұмысын бастады. Әлемдік практикада сынақтан өткен принциптер негізінде техникалық және кәсіптік білімді жүйесін жаңғыртудың діңгегіне айналуды көздейтін «Кәсіпқор» холдингі құрылуда. Орта білімде 12 жылдық оқытуға көшу, биылғы жылы қалыптаса бастаған білім сапасын бақылаудың орталықтандырылған вертикалін енгізу, мектеп оқулықтарына қойылатын талаптарды барынша күшейту және тағы басқаларды айтуға болады. 84
Біздің мемлекет қазір транзиттік нарықтық қоғамда өмір сүріп отыр. Мұндай қоғамдық-экономикалық өзгеріс, жаһандық бәсекелестік жағдайындағы үдемелі инновациялық даму кезеңіне сәйкес келіп отыр. Бұл кезең қоғамымыздың барлық салалары бойынша жаңару жолына түсуді, инновациялық серпіліс, адам ресурсын арттыруды, әлемдік интелектуалдық деңгейге ұмтылуды талап етеді. Міне, Қазақстанның әлемдік білім кеңістігіне қосылуының өзекті мәселеге айналу себебі де осында. саласына ерекше ықыласпен қарауының айғағы. Қазақстандағы жоғары білім саласында жасалынып жатқан маңызды бір қадам - білім беруді интернационалдандыру үрдісі ерекше орын алуда, яғни көптілді кадрларды даярлау мәселесі. Бұл экономикасы мен әлеуметтік саласы екпінді дамып келе жатқан Қазақстан үшін өте маңызды болмақ. Халқы бірнеше еркін тілді меңгерген ел ғана табысқа оңай жететінін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқы үш тілді меңгерген жоғары білімді ел ретінде танылуы тиіс деген нақты міндет қойып, 2012 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында «Қазір біз балаларымыз қазақ тілімен қатар орыс және ағылшын тілдерін де белсенді меңгеру үшін жағдай жасауға шаралар қабылдап жатырмыз. Үштілділік мемлекеттік деңгейде ынталандырылуы керек. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан білім қоғамы жолында» атты интерактивті дәрісінде: Біз «білім – ғылым – инновациялар» үштігі билеген постиндустриялық әлемге қарай жылжып келеміз. БҰҰ жанындағы халықаралық ұйымдар, жетекші еуропалық көшбасшылар, көптеген белгілі экономистер мен саясаткерлер қазірдің өзінде Үшінші индустриялық революция тұжырымдамасын ресми түрде қабылдап үлгерді. Инновациялар негізіндегі индустрияландыру біздің қоғамымыздың жаңа құнды бағдарына айналды» деп атай отырып, тағы бір бұлжымас құндылық – ол білімге ұмтылу екендігіне баса назар аударды. Әлемдік сарапшылардың болжауы бойынша әлемдік рынок 2020 жылға қарай жоғары білімді 40 миллион қызметкерді, 45 миллион кәсіптік-техникалық білімі бар мамандарды қосымша қажет ететін болады, яғни білікті кадрларға деген өткір тапшылық орнамақ. Білім біздің елімізде мемлекеттің экономикалық ресурсы, өндіріс факторы ретінде қарастырылып отыр, сондықтан Қазақстан халықаралық ‰лгі-қалыптарға жақындата отырып, ұлттық білім беру ж‰йесін бірізділікпен жаңғыртуда, барлық деңгейлердегі білім беру сапасы жақсартылуда. Соңғы ‰ш жыл бойына Қазақстан ЮНЕСКО-ның Білім беруді дамыту индексі бойынша әлемнің 129 елі ішінде көшбасшылардың төрттігінде тұр. Қазақстанда әлемдік деңгейдегі колледждер желісі – кәсіптік-техникалық білім беруді дамыту флагмандары құрылуда. Олардың базасында бизнестің қатысуымен оқу орындарын басқарудың корпоративтік т‰рі, жаңа білім беру ‰лгі-қалыптары мен оқу бағдарламаларын халықаралық аккредиттеу сынақтан өтетін болады. Сол сияқты жоғары білім берудің де сапасы арттырылуда. Терең білім – тәуелсіздігіміздің тірегі, ақыл-ой – азаттығымыздың алдаспаны», – деп б‰гінгі к‰ннің басты талабы білімде екенін баяндады. Елбасы өз сөзінде «білім – ғылым – инновациялар» ‰штігі билеген постиндустриялық әлемге қарай жыл-жып келеміз», – деді. Біздің қоғам индустрияландыру арқылы жаңа бағытқа бет алып келеді. Индустрияландыру өз кезегінде инновациялық жобаларға мұқтаж [5]. Инновациялы – индустриялық жетістіктер тек білім мен ғылымды меңгеруді талап етеді. Бұл заңды да. Мемлекет Басшысы аталмыш дәрісінде қайталап тағы айтты: «Біздің еңбек с‰йгіштігіміз біздің екінші құнды жеңісіміз болып табылады»[3]. Демек, еңбек с‰йгіштік қашанда қазақстандықтар ‰шін басты әрі бізді басқа мемлекеттерден ерекшелеп тұратын қасиетке иеленуіміз қажет деп топшылауға болады. Интерактивті дәріс барысында Елбасы «Білім» телеарнасын іске қосып, жастарға мазмұнды да тағлымды дәрісінде: «Қазақтар қаншама жаугершілік заманды көрді. Ғасырлар бойы отарда болдық. Ата-бабамыздың басынан ешкім сипаған жоқ. Енді біз сол жандардың арманын орындап, аруақ қолдап тәуелсіздік алдық. Менің замандастарым осы мемлекеттің іргесін қалап, дамытты. Ал, елді одан әрі дамыту тек қана білімді, дарынды жастардың қолында»[4], – деп жастарға ‰лкен сенім артты. Сонымен 85
қоса, білектің емес, білімнің, біліктің, ғылымның к‰шімен әлемді бағындыратын заманның келгенін айтқан Елбасы жастарды еңбекқор болуға, ‰здіксіз білімін шыңдауға шақырды – деді Нұрсұлтан Назарбаев. Елбасы Н.Назарбаев интерактивті дәрісінде жастарды біріншіден, еңбекқорлыққа, екіншіден, ‰здіксіз білім іздеуге, ‰шіншіден, толерантты, шыдамды болуға шақырды. Міне, осы ‰ш негіз – жастарды жаһандық бәсекелестікке қабілеттілікке шақырды. «Білім беру ж‰йесін жаңғырту – адами капиталдың сапалы өсуінің басты бағыты» атты конференцияда еліміздің ЖОО-дары әлемдік деңгейдегі білім ж‰йесіне ену процесі ж‰ре бастағанын атап өтті. Біріншіден, университетке дербестік беру, оларды тәуелсіз аккредиттеу, білім алушылардың, оқытушылардың білімдері мен инновациялардың халықаралық мобилдігі, «ғылым-білім-инновациясы» тиімді синтездеу жолғақойылатын болады. Заманауи әлемде елдің қуаты ең алдымен азаматтарының білімімен өлшенеді [4]. Сол білімді әжетке, тұрмыс игілігіне жарата білуімен бағаланады. Инемен құдық қазғандай, қиын да к‰рделі, орасан қажыр-қайрат пен ерік-жігерді талап ететін білімсіз – өмір тұл. Терең білім – тәуелсіздігіміздің тірегі, ақыл-ой – азаттығымыздың алдаспаны. Озық халықаралық тәжірибе негізінде мектеп жасына дейінгі тәрбие мен білім беруге оқытудың қазіргі заманғы әдістемелерін енгізу қажет. Олар инновациялық, ал білім беру технологиясы креативті болуы тиіс. Ғылым, білім мен инновацияларды байланыстыру туралы ой өзекті және дер кезінде жарияланды деп санаймыз. Сондықтан да біз Қазақстанның студенттік жастарын «Білім-ҒылымИнновациялар» ‰штігін табысты іске асыруға бар к‰ш-жігерін жұмсауға шақырамыз. Біз жастардың болашағын бұлыңғырсыз біліммен, тәрбиемен қамтамасыз етуіміз қажет. Қорыта келе, жаңа ғасыр тәуелсіз еліміздің жаңа бастауы болды. Б‰гін әлем т‰гел танып мойындаған егеменді ел болып, төрт құбыласын т‰гендеп, өсіп-өніп, халқымыздың әлауқаты жақсарып, өтпелі кезеңнің бар қиыншылықтарын жеңіп өркениетті елдер қатарынан орын алды. Сондықтан қазіргі кезеңде әлемдік бәсекеге төтеп бере алатын мамандар тәрбиелеуге баса назар аударуға тиіспіз. Ендеше, б‰гінгі таңда б‰кіл адамзат қоғамының ХХІ ғасырдың алғы шебіне, яғни ғылыми-техникалық прогресс пен өркениетті даму дәуіріне бет бұру кезеңінде жаңа қоғамға лайықты саналы, білімді, зияткер тұлғаны қалыптастыру – жаңа Қазақстанның алдына тұрған басты міндет. Пайдаланғн әдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 14 желтоқсан, 2012 ж, Астана 2.Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың 2015 жылға дейінгі Тұжырымдамасы. − Астана, 2004. −26 б. 3.Назарбаев Н.А. «Казахстан – 2030»: Процветание, безопасность и улучшение благосостояние всех казахстанцев: Послание Президента страны народу Казахстана. – Алматы: Білім, 1998. – 96 с. 4.«Зияткер ұлт: білім, ғылым және инновация» атты ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары.Астана, 24 сәуір 2012 ж. 5.Мағауова А.С. Оқу үрдісінде жеке тұлғаны дамыту // Қазақстан мектебі.- 2004. -№4. −Б. 56-58
86
Жунусова К.А. АТУ, ст.преподаватель, Канапияева Ж.А. АГКТК, преподаватель СОВРЕМЕННЫЕ ОРГАНИЗАЦИОННЫЕ ФОРМЫ ОБУЧЕНИЯ Сегодня в нашей стране решаются непростые задачи восстановления и развития. Идет поиск новых знаний в новом глобальном мире ХХI века. Мир стремительно вошел в информационную эпоху, и один из ее главных социальных признаков - непрерывное образование населения и инновации, которые буквально врываются в дверь каждого дома. Понятие «инновация» было введено в 30-е годы ХХ в. австрийским ученым И. Шумпетером, который четко отделил изобретение (открытие нового технического знания) от инновации (практическое применение нового знания в производстве). Существует мнение, что русским аналогом английского "innovation", перевод которого означает "введение новаций", является понятие "нововведение". "Нововведение", в буквальном смысле "введение нового", означает процесс использования новшества [1, с.182184]. Широкое использование понятия "нововведение" приходится на последнее десятилетие ХХ века. А в настоящее время оно часто встречается в переводной и отечественной, научной и учебной литературе. Из определения понятия "нововведение" следует, что инновации (нововведения) - это и результат, и процесс. В современной науке принято рассматривать научное и инновационное развитие эволюционно, в динамике. Новые идеи могут возникнуть и реализоваться на любом этапе становления научного знания, будь то фундаментальная или прикладная наука, опытные разработки или коммерциализация. Все эти компоненты связаны системно, и между ними происходит постоянный обмен знаниями, который позволяет им беспрерывно совершенствоваться и наращивать свой инновационный потенциал. Образование является стратегической основой развития личности, общества, нации, государства и залогом успешного будущего. Преобразование постиндустриального общества в глобальное информационное, основанное на компетентности специалистов, значительно актуализировало проблему инновационных подходов к организации образовательных процессов. В результате чего к системе образования в современных условиях выдвигаются весьма высокие требования: она должна готовить специалистов к жизни и деятельности в широком, динамичном, быстро меняющемся мире, где перед человеком постоянно возникают нестандартные задачи, решение которых предполагает наличие умений и навыков строить и анализировать собственные действия. Как известно, основу инновационных образовательных технологий, применяемых в учебном процессе, должен составлять социальный заказ, профессиональные интересы будущих специалистов, учет индивидуальных, личностных особенностей студентов [2,с.201-206]. В современной психолого-педагогической литературе отмечается, что инновационные методы получают отражение во многих технологиях обучения, направленных на развитие и совершенствование учебно-воспитательного процесса и подготовку специалистов к профессиональной деятельности в различных сферах жизни современного общества [3,7684]. Они создают условия для формирования и закрепления профессиональных знаний, умений и навыков у студентов, способствуют развитию профессиональных качеств будущего специалиста. Использование преподавателями инновационных методов в процессе обучения способствует преодолению стереотипов в преподавании различных дисциплин, выработке новых подходов к профессиональным ситуациям, развитию творческих, креативных способностей студентов. Эффективными формами учебной работы по внедрению в образовательный процесс 87
инновационных процессов и формированию ключевых профессиональных компетенций будущих специалистов является применение различных активных форм и методов обучения: создание проектов, подготовка публичных выступлений, обучение в сотрудничестве, дискуссионное обсуждение профессионально важных проблем, создание проблемных ситуаций, подготовка профессионально направленных видеофильмов и презентаций и т. д. Переход от информационно-объяснительного обучения к инновационно-действенному связан с применением в учебном процессе новых компьютерных и различных информационных технологий, электронных учебников, видеоматериалов, обеспечивающих свободную поисковую деятельность, а также предполагает развитие и личностную ориентацию [4]. Исходя из этого, можно отметить различные инновационные методы обучения студентов, в частности, это проблемная и игровая технологии, технологии коллективной и групповой деятельности, имитационные методы активного обучения, методы анализа конкретных ситуаций, метод проектов, обучение в сотрудничестве, креативное обучение, инновационная образовательная проектная деятельность, лекция-пресс-конференция, лекция-беседа, лекциявизуализация, лекция-диспут и т. д. Рассмотрим некоторые из представленных методов более подробно. В игровом имитационном моделировании широко представлены различные игры: организационно-деятельностные, деловые, аттестационные, инновационные, рефлексивные игры по снятию стрессов и формированию инновационного мышления, поисковоапробационные и т. д. Инновационная образовательная проектная деятельность является эффективной формой организации учебного процесса, направленной на индивидуальное развитие познавательных интересов и творческих способностей студентов. Метод проектов относится к исследовательским. В его основе лежит развитие познавательных навыков студентов, умений самостоятельно конструировать свои знания, ориентироваться в информационном пространстве, развитие критического мышления и творческих способностей. Метод проектов ориентирован на самостоятельную деятельность обучаемых — индивидуальную, парную или групповую, которую студенты выполняют в течение определенного промежутка времени. Креативное обучение предполагает свободный доступ каждого студента к ресурсам сети Интернет и базируется на следующих принципах: · основой креативного обучения является предполагаемый образовательный продукт, который будет создан студентом; · интерактивность занятий, осуществляемых с помощью телекоммуникаций; · открытая коммуникация по отношению к создаваемой студентом образовательной продукции. Внедрение нетрадиционных педагогических технологий существенно изменило образовательно-развивающий процесс, что позволяет решать многие проблемы развивающего, личностно-ориентированного обучения, дифференциации, гуманизации, формирования индивидуальной образовательной перспективы студентов. В современном процессе обучения используются, как традиционные, так и инновационные методы обучения. Нужно не только продвигать вперёд инновационные методы, но и не забывать о традиционных методах, которые не менее действенны, а в иных случаях без них просто не обойтись. А.Адамский утверждал, что: «Только наивный или заблуждающийся человек может полагать, что инновационная педагогика является универсальной заменой традиционных методов обучения». Нужно, чтобы традиционные и инновационные методы обучения были в постоянной взаимосвязи и дополняли друг друга. Эти два понятия должны существовать на одном уровне. Безусловно, что формирование будущего специалиста происходит в вузовских аудиториях, трудоемкий процесс подготовки кадров базируется методиках обучения, от степени, эффективности которых и зависит уровень квалификации будущего выпуск88
ника. Традиционная методика предполагает общение преподавателя и студента, постоянный контроль со стороны преподавателя за учебной деятельностью студента, контроль усвоения учебного материала. На основе новых информационных и педагогических технологий, методов обучения стало возможным изменить, причем радикально, роль преподавателя, сделать его не только носителем знаний, но и руководителем, инициатором самостоятельной творческой работы студента. В нынешних условиях развития рынка образовательных услуг в Казахстане и требований эпохи информационных технологий, преподавание должно сочетать в себе выработанные практикой директивную и, современную, носящую инновационный характер, интерактивную модели обучения. Таким образом, реорганизация системы высшего образования в республике предполагает как стартовую основу переход к таким методам обучения, которые основаны на конструктивистском, оперативном подходе, вместо традиционного линейного подхода, когда в процессе обучения знания давались впрок. И этот парадигмальный сдвиг в системе вузовского образования в республике, подразумевающий внедрение современных педагогических технологий, уже имеет место. Современное образование должно соответствовать реальным потребностям и международным стандартам. Основные аспекты возможного применения современных методик обучения в вузе: 1. метод проблемного изложения 2. презентации 3. дискуссии 4. кейс-стадии 5. работу в группах 6. метод мозгового штурма 7. метод критического мышления 8. викторины 9. мини-исследования 10. деловые игры 11. ролевые игры 12. метод Insert – метод индивидуальных пометок, когда студенты пишут 10-минутное ассоциативное эссе 13. метод блиц-опроса 14. метод анкетирования или прием «Бинго» и др. Таким образом, подводя итоги вышеизложенного, хотелось бы отметить, что методы и пути обучения не следует возводить в ранг самоцели, это прежде всего средства решения образовательных задач в вузе. Поэтому методы необходимо использовать с учетом специфики каждой учебной дисциплины. В этом смысле, думается, ошибочным навязывание преподавателю популярных, «модных» методик в образовательном процессе. Поэтому нововведения в методике обучения в университете, где происходит формирование Гражданина суверенного Казахстана, и уже тем самым каждый вуз несет ответственность за моральный и ценностный облик будущего поколения нашего молодого государства, требуют тщательного подготовительного этапа и изучения признанными казахстанскими педагогами, и уже затем должен последовать период практических «экспериментов». Литература: 1. Осмоловская И.М. Инновации и педагогическая практика// Народное образование. — 2010. — № 6. — С. 182—188. 2. Симоненко Н.Н. Управление образовательными услугами с применением инновационных методов обучения // Вестник Тихоокеанского государственного университета. — 2012. — № 2. — С. 201—206. 3. Скрипко Л.Е. Внедрение инновационных методов обучения: перспективные возможности или непреодолимые проблемы? // Менеджмент качества. — 2012. — № 1. — С. 76—84. 89
4. Федеральная целевая программа развития образования на 2011—2015 (дата обращения: 27.10.2012)
Байкенова С.Ж. КГПИ магистр педагогических наук по специальности Изобразительное искусство и черчение преподаватель г.Костанай ПЕДАГОГИКА ИСКУССТВА: СУЩНОСТЬ И ФУНКЦИОНАЛЬНОСТЬ Педагогика искусства на сегодняшний день представляет собой одну из новых областей гуманитарного знания. Вопросы художественного обучения, дидактики, воспитание посредством искусства, художественного совершенствования человека, осуществление нравственного и духовного потенциала искусства все больше рассматриваются на международных конференциях, на научных сессиях, на страницах монографических трудов, в периодической печати. Именно теперь, в XXI веке, с особой точностью встала проблема о восполнении духовной и нравственной составляющей молодого поколения. То есть возникла огромная необходимость через искусство влиять на духовное начало подрастающего поколения. Педагогика искусства, именуемая как педагогика об эстетическом воспитании, или художественная педагогика в общем виде сложилась задолго до данного времени. Когда возникло само искусство как один из способов передачи особенного общечеловеческого сообщения, то есть информации, началось это в глубокой древности, тогда и возникла педагогика искусства. Несомненно, в глубокой древности уровень развития мысли в научной сфере не мог должным образом восполнить и обеспечить теорией и методологической базой педагогику искусства, но благодаря воздействию искусства на сложение эмоциональной и духовной области, а также высоконравственных ощущении и чувств личности, было известно. Педагогика искусства включает основные компоненты, это, прежде всего, наличие эстетического чувства и вкуса у человека и в этом заключена основное первостепенное истолкование для нынешней педагогики искусства как сфере научного художественнотеоретического знания. Здесь подразумевается в свою очередь, что искусство имеет свои законы, посредством которого необходимо рассматривать и изучать произведения искусства. Искусство это особая форма человеческой мысли, его деятельности. Именно единство общества и искусства, то есть человека и искусства является не разрывной производной человеческой деятельности. Педагогика искусства рассматривает не только вопросы дня, в ней включены вопросы веков, интересы мира и судьбы человечества. Говоря об этих вопросах можно подробнее остановиться на рассмотрении педагогики искусства эпохи Возрождения, именно для того, чтобы раскрыть их, необходимо обратиться к трудам великих мастеров, таких как Леонардо да Винчи, Ченнини Ченино, Альберти, Дюрер.[1, с.25] Огромный вклад был внесен педагогику искусства благодаря этим педагогам Возрождения, они работали над проблемами изобразительного искусства, активно вступали на путь научного исследования, стремились понять закономерности явлений природы, устанавливали связь между наукой и искусством. Педагогика искусства Возрождения стремилась возродить античную культуру, педагоги занимались сбором и изучение памятников античного искусства, Леонардом да Винчи на базе сведений литературы об искусстве Древней Греции был разработан квадрат древних. 90
Учение о перспективе, пропорциях и анатомии человека находятся в центре внимания практиков и теоретиков искусства не только того времени, но и нынешнего времени. Художники - педагогики Возрождения сумели не только теоретически обосновать наиболее актуальные проблемы искусства, но и возродить культурное античное наследие. Ценный вклад был внесен художниками Возрождения в развитие педагогики искусства, огромный вклад внесли в методическую систему обучения рисунку. Они указывал, что в основу обучения должно быть положено рисование с натуры. Эту мысль прослеживается в трактатах Ченнино Ченини. Большое значение он придавал методике преподавания учителя.[1, с.22] Искусство должно включать в себя разумное содержание, именно такое подлинное искусство не потеряет своей актуальности спустя через многие годы и десятилетия. Педагогика искусства - это синтез педагогики и искусства, искусство подчинено процессу исторического развития и является формой отражение общественного бытия в историческом контексте, педагогика как наука о воспитании человека, несомненно, взаимосвязана с искусством, и искусство особенно в данном контексте представляет собой средоточие жизни человека и его отношения с окружающим его миром и обществом, раскрывает опыт духовной жизни человека и всего общества. Педагогика искусства - это сплав сущности прекрасного и научного. Искусство воспроизводит все, что есть интересное для человека в жизни, в чем есть практическая цель деятельности человека. Искусство - это орудием неповторимой силы, соотнесенным по фундаментальности изучения и познания природы и всего общества, возможностям совершенствования и преобразования человека и мира с особенной областью деятельности человека, направленной на приобретение новых знаний, умений и навыков, их теоретическое прогнозирование и систематизацию процессов и явлений окружающего мира - с наукой. Теоретическое значение работы Н.Г. Чернышевского является важным вкладом в вопросах изучения педагогики искусства. В концентрированном виде здесь изложены концептуальные идеи педагогики искусства, получившие свое продолжение в трудах ведущих деятелей науки и искусства, культуры и образования XX столетия. Без преувеличения можно сказать о том, что «Эстетические отношения искусства к действительности» - воплощение истинной красоты человеческой мысли. Искусство представлено как общественный, культурный и исторический феномен «современного сознания», где в качестве вечной темы выдвинута идея «всеобщей жизни природы». В искусстве отражено художественно-образная действительность, которая поставлена наравне с философией как формой социального сознания и наукой как системой знаний о закономерностях развития общества, мышления и природы. Искусство – творческая деятельность, направленная на освоение эстетических ценностей, то есть личностного смысла явлений. Благодаря искусству человеческая жизнь становится осознанной, привлекательной и одухотворенной. Искусство преображает данные явления в художественные образы. Духовную основу художник-педагог воплощает в предметно- чувственные формы красоты. Их восприятие – процесс воплощения, сотворчества, образования смысла, то есть значения, которое они имеют для зрителя, слушателя. Искусство - это духовная деятельность. Ее составляющие – выражение, отражение, изображение. В разных видах искусства, составляющие художественного творчества не имеют равного значения. В литературе превалирует отражение - познания, в музыке выражение - переживание, в живописи - представление, изображение. Цель науки – знание и познание, практики – польза и преобразование. Цель искусства – развитие и совершенствование человека, его духовного мира. Искусство многообразное по формам проявления: по видам (музыка, архитектура, скульптура, живопись, театр, кино, и др.); по жанрам (в живописи: портрет, натюрморт, пейзаж), по историческим типам, стилям, направлениям, течениям.(готика, ренессанс, реализм, барокко, рококо, классицизм, сентиментализм). 91
Педагогика - это наука о воспитании, обучении человека, о том, как помочь ему стать духовно богатым, творчески активным, Педагогика - общественная наука, в которой проводится процесс воспитания будущего поколения, то есть предметом является воспитание: как ребёнка в ходе своего общения, взаимодействия с общественными коллективами (воспитательные, семья, учебные, производственные, различные сообщества и др.) воспитывается личность. Личность – это существо социальное, ответственно и сознательно относящееся к окружающему его миру, который преобразует этот мир, начиная со своего примера и с самого себя. Данный процесс проходит по свойственным только ему законам, другими словами в нём проявляются неизбежные, устойчивые связи между отдельными компонентами, определённые изменения влекут за собой соответствующие результаты. Эти закономерности выявляет и изучает педагогика. Для гуманитарного знания, в особенности для искусства характерна сконцентрированность на индивидуальном характере познания, особом эмоциональном отношении к объектам и явлениям окружающей действительности, духовном, эстетическом опыте и чувственных переживаниях. Если говорить о роли эстетического и о самом эстетическом, то можно вспомнить слова В.В. Бычкова «эстетическое означает реальность бытия и функционирования одной из наиболее доступных людям и широко распространенных в Культуре систем приобщения человека к объективно Духовному путем оптимальной (то есть творческой) реализации себя в мире материальном. Более того, эстетическое свидетельствует о сущностной целостности Универсума (и человека в нем, как его органической составляющей) в единстве его духовно – материальных оснований»[2, с.38]. Исходя их этого становится уникальной и понятной роль искусства - как эстетического феномена в культуре всей жизни культуры. Художественная педагогика сталкивается с необходимостью развития целого комплекса понятий, навыков и приемов изучения произведений изобразительного искусства.Искусство всегда включает в себе особую национальную окраску. На базе жизненных интонации действительности, отражаемой историческим периодом, казахское искусство во всем выражает национальный характер. Художественная педагогика – это наука, которая включает задачи о воспитание чувств и обогащения духовного мира человека, вооружение его опытом поколений, активного пробуждения у младшего поколения стремления к утверждению красоты отношений в обществе, в повседневной жизни, трудовой деятельности, воспитание нетерпимости к безобразному во всех проявлениях жизни, а также формирование нравственно – эстетической отзывчивости на прекрасное и безобразное в жизни и в искусстве. Художественная педагогика раскрывает задачи не только изобразительного искусства, но и музыкального, актерского, театрального, декоративного искусства. Доминирующей в данном случае выступает художественно - образное действие или то, что мы в расширенном смысле называем искусством, значительное место которому имеется в интеллектуальном образовании, в освоении трудовых умений и навыков. Признание значение искусства как доминирующей эстетического образования, дает право сделать следующий шаг к обработке принципов художественной педагогики. [3, с.9] Классические труды педагогического и художественного плана, которые написаны нашими предшественниками - именно они сформулировали традиционные базовые принципы педагогики искусства, проявляющиеся в разных жанрах и видах искусства. Задолго до появления первых написанных трактатов по педагогике искусства она как явление духовной жизни существовала в поливариантноми обширном эмоциональном опыте разных этносов, древнейших цивилизаций. В данном случае показана стоящая перед нами двуединая задача – это сохранение плодотворных и великих традиций педагогики искусства, как зафиксированных, как фольклорных и обогащение их неведомым, новым и уникальным ранее эстетическим опытом информационной цивилизации, знаменует приобщение все новых миллиардов представителей человеческого рода к духовно92
эмоциональному аспекту культуры и параллельно колоссальное возрастание значения в практической деятельности этого аспекта, которое несоизмеримое со всем тем, что человечеству было известно ранее. Важно отметить, что педагогика искусства имеет огромную воспитальную, эстетическую, нравственную, историко-культурную, познавательную функции. Педагогика искусства – это наука, которая необходима для формирования духовного человеческого материала, разностороннего развития личности. Необходимо уделять огромное внимание на развитие будущего поколения средствами педагогики искусства. Подводя итоги данной статьи важно отметить, что педагогика искусства имеет огромное воспитательное, педагогическое, философское, духовно-мировоззренческое влияние на подрастающее поколение. Педагогика искусства – это наука, которая преследует задачи о воспитании чувств и обогащения духовного мира человека, вооружение его опытом поколений, пробуждениеу младшего поколения активного стремления утверждения красоты человеческихз отношений в повседневной жизни и трудовой деятельности, воспитание нетерпимости к безообразному во всх проявлениях жизни, а также формирование нравственной отзывчивости на перекрасное и безобразное в жизни и в искусстве.[4,с.32] Педагогика искусства – это синтез педагогики и искусства. Список использованной литературы: 1. Ростовцев Н.Н. Методика преподавания изобразительного искусства в школе. – М.:Просвещение,1980. 2. Бычков В.В. По поводу 2000 христианской культуры. Эстетический ракурс// Полигнозис. №3 – М.: 1999. – с.38-48. 3. Разумный В.А. Художественная педагогика. - 1999.-39с. [Электронный ресурс] URl http://www.klex.ru/6ge 4.Алексеев А.П., Васильев Г.Г. Краткий философский словарь – 2-е издание, перераб. и доп. – М.: Проспект, 2009. – 496с.
Садвакасова Ж.К. Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Халықаралық құқық кафедрасының оқытушысы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ИНТТЕЛЛЕКТУЛДЫ ҰЛТ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ «...Қазақстанның интеллектуалды элитасын тәрбиелеудің іргетасы болып табылатын жаңа мектептер, Ұлттық интеллектің ядросын құруымыз қажет. Біз Қазақстанды әлемдік деңгейдегі білім ордасына айналдыруымыз керек». Н.Назарбаев ХХІ ғасыр ұлттық бәсеке, ақпараттық сайыс инновациялық технологиялар, күрделі экономикалық реформалар сияқты көріністермен ерекшеленеді. Сол кезеңге сай интеллектуалды, дені-сау, ой-өрісі жоғары дамыған әлемдік деңгейдегі жоғары білімі бар азаматтарды тәрбиелеу – мемлекеттік ең маңызды стратегиясы. Әлемдік өркениетте өз орнын тауып, жаһандану ағысына енген еліміздің алдында миятты міндеттер мен бұлтартпас бағыттар тұр. Солардың бірегейі – білім беру жүйесін жетілдіру. Елімізде білім мемлекеттің экономикалық ресурсы, өндіріс факторы ретінде қарастырылуда. Соңғы үш жыл бойына Қазақстан ЮНЕСКО-ның Білім беруді дамыту индексі бойынша әлемнің 129 елі ішінде көшбасшылардың төрттігінде тұр. ХХІ ғасырда Қазақстанда білім беру жүйесінде инновациялық серпіліс жасалынды. 93
Жаңа мыңжылдық білім беру үдерісін мүмкіндігінше кеңірек қарауды талап етеді. Әр адамды жаңа әлемде жұмыс істеуге, білім алуға, өмір сүре алуға, бірлесіп өмір сүре білуге үйрету қажет. Бұл ЮНЕСКО қалыптастырған білім берудің төрт тағаны. Әлемнің көптеген алдыңғы қатарлы елдерінің білім беру жүйесі білім берудің құрылымын, мақсатын, мазмұны мен технологиясын өзгертті. Білімді, білікті, дағдыларды бұрынғыдай механикалық түрде беру емес, ақпараттық-зияткерлік ресурстарды өз бетінше тауып, талдап және пайдалана білетін, инновациялық идеялардың қуат көзі болатын, жедел өзгеріп отыратын әлем жағдайында дамитын және өзін-өзі ашып көрсете алатын болашақ маман тұлғасын қалыптастыру басымдылық болып табылады. Осыған сәйкес білім беру жүйесін жетілдірудегі маңызды міндеттер қойылып отыр: -педагогикалық білімнің мазмұны мен әдістерін жаңарту; -педагогикалық кадрларды кәсіби даярлауда теориялық және практикалық инновациялық бағыттарды анықтау; -оқу-тәрбие процесіне инновациялық ақпараттық-коммуникациялық білім беру технологияларын енгізу; -кез келген жағдайда өз бетімен оң шешім қабылдай алатын, өзіндік білім алу траекториясын құрастыра білетін және оны тиімді жүзеге асыру жолдарын анықтай алатын, өзіндік білім алу траекториясын құрастыра алатын, оны тиімді жүзеге асыра білетін интеллектуалды тұлғаны тәрбиелеу, яғни адами капиталды қалыптастыру. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында «Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-шараларды жүзеге асырудың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу. Екіншіден, педагогтар құрамының сапасын арттырудың маңызы зор» - деп атап көрсеткеніндей, жаңа дәуірдегі жаһандану үдерісіне төтеп бере алатын болашақтың зиялы ұрпақтарын тәрбиелеу өркениетке бағыт алған әрбір мемлекеттің өзекті мұраты [1]. ХХІ ғасырда Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесін реформалаудағы стратегиялық міндеті-экономиканың орнықты дамуы үшін сапалы білімнің қолжетімділігін қамтамасыз ету арқылы адами капиталды дамыту, білімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру. Қазақстан Республикасында ел басшылығының адами капиталды дамытудың қажеттілігі мен маңыздылығын түсініп, білім беру жүйесін реформалауды бастауға және жүргізуге жан-жақты қолдау көрсетуінің нәтижесінде білім беруді қарқынды дамыту мен жаңғырту мүмкін болып отыр. 2005 жылдан бастап Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың төмендегідей ресми құжаттары қабылданды: -Қазақстан Республикасынды білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекетік бағдарламасы; -Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы; -Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы; -Қазақстан Республикасында техникалық және кәсіптік білім беруді дамытудың 2008-2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы; -Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі 20102014 жылдарға арналған «Балапан» мемлекеттік бағдарламасы; -Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы; -Қазақстан Республикасының дарынды жастарына арналған «Болашақ» халықаралық бағдарламасы және т.б. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында білім беру жүйесін жаңғыртудың басым бағыттары айрықша сараланды: -электронды оқыту жүйесін құру; -оқытудың 12 жылдық моделіне өту; 94
-ұлттық біліктілік жүйесінің негізін жасақтау; -білім беруге мемлекеттік-жеке меншік әріптестікті енгізу; -еңбек нарығының талаптарына сай келетін, азаматтардың кәсіптік, мансаптық және жеке тұлға болып өсуіне ықпал ететін үздіксіз кәсіптік білім берудің икемді жүйесін қалыптастыру; -заманауи ғылыми-білікке ие және еліміздің инновациялық дамуына үлесін қоса алатын ғылыми-педагог кадрларды даярлау [2]. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев «Қазақстан білім қоғамы жолында» атты «Назарбаев Университетінде» оқыған лекциясында: «Мектеп жасына дейінгі білім беруді жаңғырту одан әрі жалғасуы тиіс, болашақта көп қырлы тұлға қалыптастыру үшін негіз де дәл сонда қаланады. Бірінші. Озық халықаралық тәжірибе негізінде мектеп жасына дейінгі тәрбие мен білім беруге оқытудың қазіргі заманғы әдістемелерін енгізу қажет. Олар инновациялық, ал білім беру технологиясы креативті болуы тиіс. Екінші. Балаларды мектепке дейінгі білім берумен қамту мәселесіне қатысып жүйелі ұсыныстарды әзірлеу қажет. Үшінші. Мектеп жасына дейінгі білім беру деңгейінде үш тілді оқытуды жаппай енгізуді қамтамасыз ету қажет» – деп мектепке дейінгі білім беру жүйесін жетілдіру қажеттілігіне тоқталды [3]. Мектепке дейінгі білім беру саласында «Балапан» мемлекеттік бағдарламасы ырғақты жүзеге асуда. Мектеп жасына дейінгі мекемелер саны 3,5 мыңнан астамға артты. Екі жыл ішінде мектеп жасына дейінгі балаларды мектепке дейінгі тәрбие және оқытумен қамту 36 пайыздан 65 пайызға ұлғайды. «Балапан» бағдарламасын жүзеге асыру кезінде мектепке дейінгі білім беру ұйымдарының саны 3528 бірлікке (831 балабақша мен 2697 шағын орталықтар), олардағы орындар саны 198,1 мыңға артты. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуды ұйымдастырудың жаңа формасы – 99,7 мың орны бар 2697 шағын орталықтар ашылды. Жеке меншік балалар бақшасының желісі даму үстінде - 26,4 мың орындық 289 балалар бақшасы ашылды. 2011 жылы республикада 8096 мектепке дейінгі ұйым (2748 балалар бақшасы мен 5348 шағын орталық) жұмыс істеді. Егер бағдарлама жүзеге асырудың бастапқы сәтінде 356 мың бала немесе барлық балалардың 36 пайызы, мектепке дейінгі тәрбиемен қамтылса, қазіргі күні бұл көрсеткіш 65,4 пайызға жетті. 2012 жылдың бірінші жартыжылдығында 8524 мектепке дейінгі ұйым – 2908 балалар бақшасы мен 5616 шағын орталық жұмыс істеп, оларда 605790 бала тәрбиеленді. Қазақстан жалпы экономикалық та, әлеуметтік және ғылыми білім беру тұрғысында да алға озған ел. Онда ТМД елдерінде, көбіне-көп әлемде де енуі ғана талқыланып жатқан көптеген жобалар жүзеге асырылуда. Мәселен, Қазақстан ТМД мемлекеттері ішінде бірінші болып жоғары білімде үш деңгейлі «бакалавр – магистр – философия докторы» оқу жүйесіне толықтай көшті. Шын мәнінде, қазіргі кезеңде қоғамның өркендеп - өсуі білім жүйесінің сапасын жақсартуды, жаңа технологияларды кеңінен қолдануды, жаңа формациядағы педагогтар дайындау арқылы еліміздің білім жүйесін халықаралық стандарт деңгейіне жеткізуді, нарық экономикасына бейімделген бәсекеге қабілетті білімді де білікті мамандар дайындауды негізгі стратегиялық межеге жатқызады. Бұл мерейлі мақсаттар еліміздегі білім беру жүйесінің алдына инновациялық технологияларды іздестіру, оқытудың жаңа технологияларын қолдану және оны үнемі жетілдіріп отыру міндеттерін күн тәртібіне қоюда. 2010 жылы Қазақстанда оқытудың қағидатты жаңа сапасына қол жеткізуге бағытталған білім беруді дамытудың айрықша жаңа мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Бұл бағдарламаны бүгінде әлемнің көптеген елдері үлгі ретінде қарастыруда. Осылайша, Қазақстан ТМД-да бірінші болып 2011 жылдан бастап педагогикалық білім беруді жаңғыртуды бастады. Педагогтар даярлайтын ЖОО-лар саны күрт қысқарды, оларды 95
даярлау бағдарламалары түбегейлі қайта қаралуда. Мәселен, Кембридж университетімен ықпалдастықта мұғалімдерді қайта даярлаудың қағидатты жаңа бағдарламасы іске қосылды. Бағдарламаның басты бағыты – оқушыны іс-әрекет арқылы зерттеу, нәтижесінде өз ойын нақты жеткізе алатын, ойға жүйрік, тілге шешен, бәсекеге қабілетті, жан-жақты жетілген, болашаққа сенімді, ынталы, сыни пікір, көзқарастары жүйелі дамыған, қазіргі тез өзгермелі бүгінгі өмірде өз білімін қалыптап тыс жағдайда еркін әрі терең пайдалана алатын интеллектуалы жоғары креативті тұлға қалыптастыру. Қазақстанда жалпы әлемдік табысты тәжірибені сорғышша сора отырып, қағидатты жаңа көзқарастарды қалыптастыратын даңғыл жол ұстануда. Бүгінде орта білім беру жүйесінде Н.Назарбаевтың интеллектуалдық мектептері, кәсіптіктехникалық оқытуда «Кәсіпкер» Холдингі, жоғары мектепте – Назарбаев Университеті пайда болды. Олардың бәрі де білім берудегі әлемдік тәжірибені пайдалануға бағыт ұстанған. Қазіргі таңда Назарбаев Интеллектуалдық мектептері тәжірибесін бүкіл қазақстандық білім беру жүйесіне таратып, барлық білім беру мекемелеріне жеткізу, инновациялық озық іс-тәжірибені үйрену, тарату, насихаттау, енгізу мақсатында Астана қаласында 2011 жылы Педагогикалық шеберлік орталығы құрылды. Қазіргі таңда Республикада 6 интеллектуалдық мектеп жұмыс істесе, 2020 жылы олардың саны 20-ға жетпекші. Экономиканың өркендеуі, әлеуметтік саланың әлеуеті болуы, рухани дүниеміздің тазалығы мен дініміздің қуаттылығы мемлекеттің білім беру саясатының сындарлылығына байланысты. Жаңа ғасыр тәуелсіз еліміздің жаңа бастауы болды. Бүгін әлем түгел танып мойындаған егеменді ел болып, төрт құбыласын түгендеп, өсіп-өніп, халқымыздың әл-ауқаты жақсарып, өтпелі кезеңнің бар қиыншылықтарын жеңіп өркениетті елдер қатарынан орын алды. Сондықтан қазіргі кезеңде әлемдік бәсекеге төтеп бере алатын мамандар тәрбиелеуге баса назар аударуға тиіспіз. Ендеше, бүгінгі таңда бүкіл адамзат қоғамының ХХІ ғасырдың алғы шебіне, яғни ғылыми-техникалық прогресс пен өркениетті даму дәуіріне бет бұру кезеңінде жаңа қоғамға лайықты саналы, білімді, зияткер тұлғаны қалыптастыру – жаңа Қазақстанның алдына тұрған басты міндет. Үшінші мыңжылдықта елімізде стратегиялық бағыттар белгіленіп, 2020 жылға қарай білімді ел, парасатты экономика, әлемдік бәсекеге төтеп бере алатын жоғары білікті мамандар даярлау көзделіп отыр. Ал бұл өз кезегінде білім беру жүйесін түбегейлі жетілдіруді қажет етеді. Пайдаланған әдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» Қазақстан халқына Жолдауы. - Астана, 2012. 2.«Қазақстан білім қоғамы жолында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың «Назарбаев Университетінде» оқыған лекциясы /Егемен Қазақстан, 6 қыркүйек, 2012ж. 3.Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2010.
96
Жабелова Т.Е. Абай атындағы ҚазҰПУ Халықаралық құқық кафедрасының доценті, с.ғ.к. ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Тәуелсіздік алған жылдар ішінде Қазақстанның білім беру жүйесінің негізін қалаған екі іргелі стратегия қабылданды. Олар: 2000 жылғы «Білім беру» бағдарламасы және Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы еді. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан – 2050 Cтратегиясы» атты халыққа арнаған кезекті Жолдауында мемлекетіміздің барлық салаларына қатысты мәселелер жан-жақты қамтылып, жүзеге асырылуға тиісті нақты міндеттерді айқындап берді. Осы жолдаудағы маңызды мәселелердің бірі білім беру саласы. Дәл қазіргі жаһандану заманында білім беру жүйесін одан әрі дамытуға қатысты мәселелерді Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев: «Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. «Қазақстан-2050» Жаңа бағытын ескере отырып, Үкіметке 2013 жылдан бастап халықаралық үлгідегі куәліктер беру арқылы инженерлік білім беруді және заманауи техникалық мамандықтар жүйесін дамытуды қамтамасыз етуді тапсырамын. Кәсіби-техникалық және жоғары білім ең бірінші кезекте ұлттық экономиканың мамандарға деген қазіргі және келешектегі сұранысын барынша өтеуге бағдар ұстауы керек. Көп жағынан бұл халықты еңбекпен қамту мәселесін шешіп береді. Ұлттық мемлекеттердің өзара тәуелділігі мен мемлекет өмірінің барлық саласын қамтитын мемлекетаралық әріптестіктің тереңдеуі ХХІ ғасырдағы халықаралық қатынастарға тән белгілер болып табылады. Білім беру жүйесіндегі әріптестік те тыс қала алмайды. Жоғары білім саласындағы халықаралық әріптестік ұлттық жоғары білім жүйелерінің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың, олардың әлемдік білім беру жүйесіне ықпалдасуының аса тиімді жолы ретінде қарастырылуда. Өйткені мемлекетаралық әріптестіктің дамуының өзіндік әрі келешегі бар бағыты білім беру саласымен тығыз байланысты, олар саяси алауыздықтан алшақ әрі елдер арасындағы саяси және экономикалық қайшылықтардың тігісін жатқызып, әріптестіктің жаңа сатысына көтерілуге жағдай туғызады. Жоғары білім қазіргі кезде «жалпыға қолжетімді тауар немесе қызмет түрі» ретінде қабылданбайды, керісінше мемлекеттің аса маңызды «экономикалық ресурсы» ретінде қарастырылады. Бұл өз кезегінде жаһандану әсерінен әлемдік жүйенің «білімге негізделген қоғамға» түрленуіне жауап болып табылады. Жаһандану үдерістері мемлекеттердің арасында әртүрлі салаларда өзара әріптестік және әрекеттестік қарым-қатынастардың қажеттігін туындатты. Кейбір мемлекеттер бұл қатынастарды місе тұтпай, білім беру жүйелерін барынша бірігейлендіріп, жоғары білім беру саласында дамудың ортақ бағытын қалыптастырып, білім беру саласындағы әріптестікті мемлекетаралық ықпалдастық саясатының құрамдас бөлігі ретінде қарастырды. Тарихи тұрғыдан алғанда, пайда болғанына көп бола қоймаған жалпы білім беру саласындағы ықпалдастық, экономикалық ықпалдастықты дамыту үшін бұл үрдісті мамандармен қамтамасыз ету қажеттігін түсінуден туындайды. Дәл осы идея «ықпалдастық саласының қарлығашы» болып табылатын Еуропалық Одақ жетістігінің негізі болды. Болон үдерісі аталатын білім беру саласындағы ықпалдастық жоба еуропалық Одаққа кіретін халықаралық қаумдастықтың саяси және экономикалық қуатты бөлігін құрайтын елдерді қамтиды, сонымен қатар жақын аймақтармен әріптестікті дамытуды қолдайды [1]. Алайда, ықпалдасудың аса маңызды қыры ретінде білім берудің ортақ кеңістігін қалыптастыру тек еуропа құрлығын ғана қамтитын мәселе емес. 97
Ықпалдасудың бұндай талпыныстары әлемнің басқа да Латын Америкасы, Батыс Африка және Арабтық Шығыс сияқты елдерінде де жасалып, ортақ білім беру кеңістігіне ықпалдасу мақсатында жоғары білім мәселелерін талқылауға арналған аймақтық конференциялар ұйымдастырылып, халықаралы және аймақтық ұйымдармен байланыс орнатылып, білім беру және ғылыми-зерттеу бағдарламалары жасалып, енгізілуде [2]. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, ықпалдасудың барлық қырлары өзара тығыз байланысты. Ескерте кететін жай, Еуропалық Одақ жоғары білім саласындағы ықпалдастықты экономикалық саладағы бірқатар бағдарламалардың (кеден одағы, біртұтас валюта, сауда және қаржы саласындағы) жемісті нәтижесінен кейін ғана қолға алды. Дегенмен, ықпалдасудың бір ғана тиімді экономикалық құрамдас бөлігі басқа бағыттарда да дәл осындай жемісті болады деп айтуға мүмкіндік бермейді. Мысалға, аймақтық экономикалық ықпалдасудың жарқын үлгісі болап табылатын Оңтүстік-шығыс Азия мемлекеттері Ассоциациясы (АСЕАН) жоғары білім саласында ықпалдастық бастамалдарды жүзеге асыру барысында қалаған жетістіктерге қол жеткізе алған жоқ. Алайда, аймақтық елдердің жоғары білім саласында бірлесіп жұмыс істеуге дайындықтарының өзі ықпалдасу үдерісіндегі аса маңызды қадам болып табылады. Білім беру жүйесіндегі айырмашылықтар (әртүрлі еуропалық: ағылшын, дат, француз мектептерінің ықпалымен қалыптасқан), аймақтық мемлекеттердегі демографиялық ахуал, бір-бірінен түбегейлі ерекшеленетін педагогикалық және білім беру ресурстарының және сәйкесінше дайындалатын мамандардың сапасы, аймақтық инфрақұрылымның жетіспеушілігі, міне осы факторлардың көпшілігі осы аймақта ортақ білім беру кеңістігін қалыптастыруға кері әсерін тигізеді. Дегенмен, бұл бағытта жұмыс жалғасуда: Ортақ білім беру кеңістігін қалыптастырудың жолы ретінде ұлттық білім беру жүйелерін үйлесімдендіру идеясын жүзеге асыру саласында бастамалар мен бағдарламалар жасалып, ұсынылды; АСЕАН-ға қатысушы мемлекеттер арасында бірқатар ресми декларацияларға қол қойылды, Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің білім министрлерінің Кеңесі құрылды [3]. Әлемнің әртүрлі аймақтарындағы ықпалдасу бастамаларының және олардың жүзеге асырылу үрдісін сараптау нәтижесінде ықпалдасу үдерісінің бірнеше анағұрлым айқын тұстарын атап өтуге болады. Біріншіден, ықпалдастық үдерістерінің барлық бағыттарының өзара тығыз байланысты екендігі айқындала түседі. Екіншіден, ықпалдастықтың әрбір жекелеген қырларының маңыздылығы мен ауқымдылығы айшықтала түседі. Және үшіншіден, тұстас жолдардың бар екендігіне қарамай, әр аймақтағы ықпалдасу үдерістерінің өзіндік ерекшелігі байқалады. Осылайша, әлемнің өзге аймақтарындағы білім беру кеңістігінің қалыптасу, даму үдерістеріне қарағанда, еуразиялық кеңістіктегі ықпалдасу үдерістерінің өзіне тән ерекшеліктері мен қисыны бар. Енді ортақ білім беру кеңістігінің (Н.Ә.Назарбаевтың Еуразиялық жобасының аясында) еуразиялық өлшеміне тоқталып көрейік. Бүгінгі таңда бүкіл посткеңестік кеңістіктегі ықпалдасу үдерісінің қажеттігі кеңінен мойындалған. Бұл мерзімдік баспасөз беттерінде бұл мәселенің жиі көтерілуімен, осы мәселеге арналған ғылыми еңбектердің санының артуымен дәлелденеді. Алайда, 1994 жылы посткеңестік кеңістікте терең ықпалдасу үдерістерін жүргізудің келешегіне аса ешкім сене қойған жоқ. Дәл осы жылы Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев алғаш рет мемлекеттердің Еуразиялық одағын құру туралы бастама көтерді. Осы жылы өзінің Ұлыбританияға сапары барысында Елбасы Қазақстанның ТМД елдерінің экономикалық ықпалдастығы туралы идеяны қолдайтындығын атап өтті [4]. ТМД-ның ықпалдастық туралы 1995ж. мен 2005 ж. аралығында көтерілген бастамаларын қарастыра отырып, олардың дені Қазақстанның, атап айтқанда Елбасының бастамасымен көтерілгендігін анықтадық. Бұны Ресей Президенті Владимира Путиннің, посткеңестік кеңістіктегі ықпалдастық мәселелері бойынша қозғаушы күш Қазақстан мен оның Президенті екендігін атап өткен сөздері де қоштайды [5]. 98
Бүгін бұл бастамалар қалың жұртшылыққа «Нұрсұлтан Назарбаевтың Еуразиялық жобасы» деген атпен таныс. Барлық посткеңестік елдерге ортақ «Еуразиялық» жалпы тұжырымдаманы қалыптастырған Президенттің жобасын тек экономикалық ықпалдасу идеясы деп қана емес, сонымен қатар, көптеген салаларда жүргізілетін қолданбалы саясаттың: саяси, ақпараттық, құқықтық, гуманитарлық, мәдени, білім беру және т.б. саласы ретінде қарастыруға болады [6]. Еуразиялық жобаның кездейсоқ пайда болмағандығын, қисынды түрде кезеңдерімен жүзеге асырылғандығын атап өткен жөн. Бұл сол кездің өзінде Н.Ә.Назарбаевтың ХХІ ғасырдағы Еуразияның дамуын нақты саралап, стратегиялық тұрғыда түсінгендігін дәлелдейді. Осы орайда Президент Н.Ә.Назарбаев: «Қазақстан бастамасымен жүзеге асырылған Еуразиялық идеяның үш негізгі – ЕурАзЭҚ, АЫӨСШ (СВМДА) және ШЫҰ. Бұл – Біртұтас Еуразиялық идеяның іс жүзінде үш түрлі көрініс табуы» [7]. Еуразиялық жобаның аса маңызды құрамдас бөлігі Еуразиялық экономикалық қауымдастық. Оның негізгі іргетасы Ресей, Қазақстан және Белорусь құрайтын Кедендік одақ. Алайда, ЕурАзЭҚ жұмысы аясында кедендік мәселелер ғана қарастырылған жоқ. Қауымдастықтың құрылуы негізінен экономикалық әріптестік саласындағы жетістік ретінде бағаланғанымен де, Қауымдастық жұмысы ықпалдастық үдерісінің өзге де бағыттарын қамтиды. ЕурАзЭҚ аясында білім беру саласында бірқатар келісім-шарттарға қол қойылды. Осылайша, 24 қарашада 1998 ж. Белоруссия, Қазақстан, Қырғызстан және Ресей Үкіметтері білім, ғылыми дәрежелер мен атақтар туралы құжаттарды өзара танып, мойындау туралы Келісімге қол қойды. Кейінірек бұл келісімге Тәжікстан да қосылды. Экономикалық және гуманитарлық саладағы ықпалдастықты тереңдету жөніндегі Келісім-шартқа 1996 ж. сәуір айында Қазақстан Республикасы мен Қырғызстан, Беларусь және Ресей Федерациясының арасында қол қойылды және ортақ білім беру кеңістігін қалыптастыруда аса маңызды кезең болды. Алайда, қазіргі күні ортақ білім беру кеңістігін қалыптастыру сияқты өзекті міндетті шешу – күрделі үдеріс күйінде қалып отыр, ұзақ мерзімді келешекте жүзеге асырылады. Бұл үдерістен тыс қалу мүмкін емес, өйткені бұл әріптестік қатысушылардың барлығына өзара пайдалы. Шанхай ынтымақтастық ұйымының білім беру саласындағы қызметі қатысушы мемлекеттердің ұлттық білім беру жүйелерін үйлестіру және стандарттау мәселелерін шешуге бағытталады. Әртүрлі салалардағы мемлекетаралық байланыстардың ұлғаюына орай білікті мамандарды дайындау саласындағы әріптестік өзекті сипат алуда. Сондықтан, білім беру саласындағы әріптестік қарым-қатынастардың бастапқы кезеңінде ШЫҰ білім беру саласындағы ықпалдастықты қолдайтындарды қолдайды. Жалпы, ортақ білім беру кеңістігін қалыптастыру посткеңестік мемлекеттердің арасындағы барлық қарымқатынастардың тереңдеп, кеңеюінің негізгі шарты ретінде қарастырылады. Қазіргі кезде ТМД елдерінің ортақ білім беру кеңістігін қалыптастыру үшін жоғары білім саласында ықпалдастықты дамытуға ғылыми және ұйымдастырушылық негіз болатын қажетті барлық нормативті-құқықтық база, құжаттар дайындалған. ТМД қатысушы-мемлекеттерінің білім министрлерінің Конференциясы ТМД-да қашықтан оқытудың ортақ әдіс-тәсілдердің жүйесін дамыту жөнінде шешім қабылдады, білім берудегі ақпараттық технологиялар бойынша ЮНЕСКО Институтымен әріптестік қарым-қатынастарды дамытуды қолға алды. Армения, Белоруссия, Қазақстан, Тәжікстан, Ресей білім министрлері арасында мемлекеттік үлгідегі білім, ғылыми дәреже мен атақтарды танып, мойындау жөнінде Хаттамаға қол қойды. Нормативті-құқықтық базаның дайындығынан өзге ортақ білім беру кеңістігін қалыптастыруда ТМД елдеріндегі жоғары білім саласындағы жүргізілген реформалардың жүргізілуі маңызды роль атқарады. Тәуелсіздік алғаннан кейін біртұтас білім беру жүйесі болған барлық бұрынғы кеңестік республикалар өз білім беру жүйелерін әртүрлі деңгейде түрлендіре бастады. Сондықтан да, ұлттық ерекшеліктерді есепке ала отырып, даму стратегиясына сәйкестендіріп жасады. 99
Қазақстан Болон процесіне қосылды. қосылуы еліміздің тарихындағы маңызды оқиға болып, отандық жоғары оқу орындарын еуропалық білім беру кеңістігінің толық құқылы серіктесі етті. Мұндай серіктестік белгіленген өлшемдерді ұстануға міндеттейді. Аккредиттеу арқылы білім беру қызметінің сапасын қамтамасыз ету осылардың ішіндегі басым бағыт болып табылады. Бүгінгі таңда әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, жоғары оқу орны үшін аккредиттеуден өту, оқу орнының жұмыс жасауы мен заңды түрде қызмет етуінің міндетті шарттарының бірі болып отыр. Еуропалық академиялық қауымдастық аккредиттеуді ұйымдастыру мен өткізу мәселесіне өте мұқият қарайды. Себебі, аккредиттеуден өту арқылы жоғары оқу орны өзі тәріздес оқу орындары арасында беделінің жоғары екендігін дәлелдейді және бұл оның «сапа белгісі» болып табылады. Жетекші еуропалық елдердің аккредиттеу агенттіктері (олардың ішінде EQAR, ENQA) жүйелерінің салыстырмалы стандарттары білім беру бағдарламаларының жоғары сапасына кепілдік және жоғары оқу орнына жұмыс берушілер мен білім беру қауымдастығы ортасында танылуына мүмкіндік береді. Еуропалық жоғары оқу орындарында ұлттық және халықаралық аккредиттеуді өткізу тек сапа кепілдігі ұйымдарының еуропалық тізіміндегі арнайы агенттіктерге ғана сеніп тапсырылады. Отандық жоғары мектеп осыған ұқсас жолмен келе жатыр: Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі отандық жоғары оқу орындарына өз қызметін тәуелсіз бағалауды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін аккредиттеу мен саралаудың ұлттық үлгісін құрды. Бүгінгі таңда жиырмадан астам отандық жоғары оқу орны ұлттық институционалдық аккредиттеуге ие болды. Ал, бұл халықаралық аккредиттеуден өтудің міндетті шарттарының бірі болып табылады. Білім жүйесін жетілдіру барысында оның базалық принципін іске асыру мамандардың бәсекеге қабілеттілігін арттырады. «Бакалавр– магистр – философия докторы» үш сатылы жүйесіне (бакалавриат – магистратура – PhD докторантура) толығымен көштік. Қазір елімізде бір ғылыми дәреже – PhD және қауымдастырылған профессор (доцент), профессор деген екі ғылыми атақ беріледі. Бұл – әлемдік ғылымға ықпалдасуға қажетті негіздердің біріне айналады. Жоғары оқу орындары білім беру қызметімен шектеліп қалмауы тиіс. Олар қолданбалы және ғылыми-зерттеушілік бөлімшелерін құруы және дамытуы қажет. Біз академиялық автономия кепілдігін берген жоғары оқу орындары тек оқу бағдарламаларын жетілдірумен шектелмей,өздерінің ғылыми-зерттеушілік қызметін де белсенді дамытуы тиіс»,-деп атап көрстетті [8]. Еліміз дамуының жаңа кезеңі барлық салалардың инновациялық-индустриялық дамуына көшуді қарастыратын жаңа міндеттерді алға қойды. Бұл жаңа талаптарға сәйкес білім беру жүйесінің түбегейлі өзгерістерге ұшырауын талап етті. 2011 жылы Мемлекет басшысы Білім беруді дамытудың жаңа мемлекеттік бағдарламасын бекітті. Бұл стратегиялық құжатта Қазақстан Республикасы мемлекеттік саясатының 20112020 жылдарға арналған білім беру саласының ұйымдастыру негізі қаланды. Сонымен бірге тиімді адами капиталды құру, инновациялық жобаларды іске асыру үшін жоғары білікті кадрларды тәрбиелеу және жаңа технологияларды құруға ерекше назар аударылды. Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігі жылдарының басты жетістіктерінің бірі – одан арғы жұмыстың құқықтық негізін қалаған «Білім туралы» және «Ғылым туралы» екі Заңның бекітілуі болып табылады. Оларды іске асыру үшін 2011 жылғы бірінші жартыжылдықта 83тен астам нормативтік құқықтық актілер бекітілді. Бүгінгі таңда білім беру ықпалдасу үрдісінің көп қырларының бірі ғана болып табылады, аймақтық білім беру кеңістігін қалыптастыруда білім беру жүйесінің жекелеген құрамдас бөліктерінің ықпалдасуы мәселесі өзекті бола түседі. Бұл тұрғыда қазіргі қоғамдағы университеттердің ролін ескере отырып, біздіңше, жоғарғы оқу орындарының арасындағы ықпалдастық ортақ білім беру кеңістігін дамытудың маңызды факторы болуы мүмкін. Пайдаланған әдебиеттер: 1. Сазонов Б.А. Болонский процесс: актуальные вопросы модернизации российского высшего образования, учебное пособие, Москва, 2006, с. 10-13. 100
2. 1 Cesar Prado Yepes, «World Regionalization of Higher Education: Policy Proposals for International Organizations», Higher Education Policy (2008) 21, c. 111-120. 3. Supachai Yavaprabhas, «ASEAN Higher Education Area», presentation at the World Conference on Higher Education: Facing Global and Local Challenges: the New Dynamics for Higher Education, 24-26 September 2008, Macao SAR, PR China, available at the following site http://www.unescobkk.org/ fileadmin/i user upload/apeid/workshops/macao08/papers/1-p-l-3.pdf. 4. Ретивых А. Казахстан на стыке веков. Историческая роль Президента РК Н.А. Назарбаева в формировании геополитической стратегии государства. Алматы, 2000. 5. Бұл да сонда. 6. Назарбаев Н.А. Евразийский союз: идеи, практика, перспективы. Москва. 1997. 7. Из Лекции Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева в Евразийском Национальном Университете имени Л.Н. Гумилева «К экономике знаний через инновации и образование», ЕНУ имени Л.Н. Гумилева, Астана, 26 мая 2006, текст доступен на сайте www.akorda.kz. 8.Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан - 2050» Стратегиясы. 14 желтоқсан 2012 ж. www.akorda.kz.
БИБАЕВА Б.Б. КММ М.В. Ломоносов атындағы орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі Зайсан қ. САРҚЫТПЕК Ш.С. КММ ӨҚӘ №35 орта мектебінің мұғалімі Өскемен қ. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ИНТЕРБЕЛСЕНДІ САБАҚТЫ ӨТКІЗУДІҢ ТИІМДІЛІГІ Егеменді еліміздің білім беру жүйесіндегі басты мақсаттардың бірі -әлемдік білім беру жүйесіне ену, әлемдік озық технологияларды пайдаланудың тиімді жолдарынан іздену, жан-жақты шығармашылық ізденістегі, дарынды тұлға қалыптастыру. Сондықтан да білім беру жүйелеріндегі оқытуды технологияландыру, білім сапасын арттыру, жан-жақты дамыған шығармашылық тұлға қалыптастыру мен оларды тәрбиелеу – кезек күттірмейтін мақсаттар мен міндеттер, ал ұстаздар қауымына осы мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асыру жүктеліп отыр. Қазіргі қоғамға сай білімді, сыни тұрғыда ойлана алатын, өзін-өзі, бірін-бірі оқыта алатын, дербес ізденістегі, жан-жақты дамыған тұлғаны тәрбиелеу - білім жүйесінің басты ұстанымы. Мұғалім еңбегі - ең алдымен жоғары дәрежедегі тұрақты моральдық және психологиялық даярлықты қажет ететін еңбектің бірі. Оның оқушының жүрегіне жол тауып, педагогикалық шеберліктің қыр-сырын меңгеріп, ұйымдастырушылық қабілеті жоғары болуы керек. Сыни тұрғысынан ойлау уақытты қажет етеді. Әр сабағымда оқушыларыма түрлі сұрақтар мен тапсырмалар арқылы ой қозғап, ойлануға, өз пікірін жүйелі жеткізуге мүмкіндік жасауға тырысамын. Сын тұрғысынан ойлауда оқушылардың белсенділігін арттыратын интерактивті әдістерді қолдау мәнді. Тек белсенді іс-әрекеттер арқылы ғана олар үйрене алатындығы баршамызға белгілі. Сыни тұрғыдан ойлау бақылау, тәжірибе, толғану және ой жүгірту нәтижесінде алынған ақпаратты ұғыну, бағалау, талдау және жинақтауда қолданылатын әдіс болып табылады. Оқушылар өздерінің іс-әрекеттері арқылы мен ойларын сыныптас жолдастары және мұғалімнің көтеріңкі түрде бағалайтынын білгенде, басқалардың идеяларына, сенімдеріне құрметпен қарайтындарына сенгенде, олар оқуға үлкен жауапкершілікпен, байыптылықпен қарайтындығына да көзім жетті. Шығыста керемет даналық сөз бар: «Маған айтсаң, ұмытып қаламын, көрсетсең, есімде қалар. Өзіме жасатсаң, үйреніп аламын». Міне, бұл біздің басты қағидамыз болуы керек. Бұл модульді алған 101
себебім, дәстүрлі оқытудан ерекшелігі, білімнің дайын күйінде берілмеуі. Екіншіден, сыни тұрғыдан ойлайтын адам мәселені шешудің жолын өзі іздеп табады да, сол шешімдерді негізі бар, саналы дәлелдермен нақтылай түседі. Сонымен қатар ол сол мәселені шешудің басқа да жолдарының бар екендігін мойындайды да, өзі таңдап алған жолдың басқаларға қарағанда ақылға қонымды екендігін дәлелдеуге тырысады. Міне, заманауи талапқа сай, өз ойын кез келген ортада толық жеткізе алатын жеке тұлғаны дамыту үшін осы модульді таңдап алдым. Енді өз тәжірибемнен мысалдар келтірейін. «Дельфин» әңгімесін оқыған кезде бүгінгі сабақтың мақсаты қандай болуы мүмкін деген сұрақпен, сабақтың мақсатын бірлесе айқындадық. Мұғалім сабақта интер-белсенді әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып, балалардың ұсыныс-пікірлерін еркін айтқызып, ойларын ұштауға және өздеріне деген сенімін арттыруға мүмкіндік туғызып отыру қажет. Интер-белсенді әдіс-тәсілдер арқылы өткізген әрбір сабақ оқушылардың ойлануына және қиялына негізделіп келеді, баланың тереңде жатқан ойын дамытып оларды сөйлетуге үйретеді. Түрлі әдістемелік тәсілдер пайдалану арқылы қабілеті әртүрлі балалардың ортасынан қабілеті жоғары баланы іздеп, онымен жұмыс жасау, оны жан-жақты тануды ойлап, оқушылардың шығармашылық деңгейін бақылап отыру әрбір мұғалімнің міндеті. Сын тұрғысынан ойлауды дамытуда сұрақтардың маңызы ерекше. Егер қойылған сұрақ дұрыс болса, ол оқушының ойлануына, қызығушылығының оянуына түрткі болады және сабақ берудің тиімді құралына айналады. Сабақта «Болжау», «БББ, «Ой қозғау». «Диалогтық оқыту» әдістерін қолдандым. Өтілетін тақырыпты дұрыс түсінуіне қол жеткізу үшін мен оқушының мүмкіндігіне сәйкес жуан және жіңішке сұрақтар қойдым. Бірақ соның ішінде жуан сұрақтар оқушыны ақпаратты іздеуге және қолдануға, қайта құруға, кеңейтуге жетелейді. Бұл жерде оқушылардың бір-біріне сұрақ қоюы да маңызды. Қолдау көрсетіп, жеңілден ауырға қарай, тағы кім толықтырады деген жетелеудің маңызы зор. Қате жауап берілсе, кім қалай ойлайды, өз жауабымызды басқалардың жауабымен салыстырып отырайық деп, оқушы қатесін өзі түсінуге мүмкіндік беремін. Балалардың ойлауын, қиялын дамыту үшін «Кейіпкерге хат», «Орманнан келген телеграмма» сияқты жазба жұмысын жүргізгенде балалардың мүмкіншілігінің мол екенін байқадым. Егер оқушыға ойлануға және қате жауаптарын түзетуге, нақтылауға және дұрыстауға мүмкіндік пен уақыт берсек, білуге құштарлығы артады, сыни тұрғыдан ойлауға үйренеді, бір-бірінің ойын түсінуге құрметпен қаруға үйренеді. Әрбір оқушының сабақта қалай жұмыс жасағандығын анықтау, оны бағалау ең маңызды кезең деп ойлаймын. Сабақтың әр кезеңінде берілген сұрақтар оқушының ойлауына, ойын қозғауға түрткі болғанда ғана нәтиже берері анық. Балаларға алдын ала тапсырмалар берілгендіктен түрлі энциклопедия, ғылыми әдебиеттерге шолу жасау арқылы көп мағлұмат береді. Бұл бағытта дайындалып келген балалардың білімін сол кезеңде бағалап отырдым. Бірден бағалауымның мақсаты басқа балалардың ізденуіне жол ашу. БББ кестесінің соңғы Не үйрендім? бөлігін сабақтың қорытындылау кезеңіне қалдырдым. Осы стратегияны пайдалану топтың, жұптың белсенділігін арттырып, іштегі ойды қозғады. Бұл сұрақтар мен жауаптар әңгіменің негізгі идеясын ашуға, өздерінің ұғынуына жол ашты. Кейбір оқушылардың айтқан пікірі әлі бала деп жүрген оқушыларымыздың үлкендерше өмірге көзқарасы бар екенін байқатты. Сын тұрғысынан ойлау негізінде ұйымдастырылған педагогикалық процесс оқушыға білім алудың әдіс-тәсілдерін іріктеп алуға, әр түрлі формаларын таңдап алуға мүмкіндіктер туғызады. Пайдаланған әдебиеттер: 1. Мұғалімге арналған нұсқаулық. Үшінші (негізгі) деңгей. «Назарбаев Зияткерлік мектебі» ДББҰ, 2012.-306 б. 2. Б.Т.Қабатай, С.Р.Рахметова, П.К.Жаманқұл. Aна тілі 2-cынып, Алматы «Атамұра», 2009. 3. 2-сыныпқа арналған ана тілі оқыту әдістемесі. 4. С.Мирсеитова. Әрекеттегі RWCT философия әдістері. Қарағанды 2011 102
Мұсатаев С.Ш. әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Саясаттану кафедрасының профессоры, саяси ғылымдарының докторы ЖАҢА ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Қазақстан халқына арналған жолдауында Қазақ елінің рухани күші, біздің көпұлтты және көпконфессиялы қоғамымыз табысының негізі – жаңа қазақстандық патриотизм қалыптастыру деп тұжырымдалған /1/. Осыған байланысты, жаңа қазақстандық патриотизмнің мәні мен мазмұны туралы зерттеулер жүргізу қоғамдық ғылымдар үшін өзекті мәселеге айналып отыр. Біз осы ғылыми ізденіске өзіндік үлес қосып, оның кейбір теориялық проблемаларын қарастыруға тырыстық. Теориялық тұрғыда жаңа қазақстандық отаншылдықтың құрылымы: 1) отаншылдықтың іргелік негізі - туған отбасына, өскен ортаға, ауыл мен қалаға деген сүйіспеншілік пен құрметтен басталады. Отанды, туған ел мен жерді сүюдің қайнар көзі адамгершілік. Отанды сүю отбасынан басталады. Қазақ халқы "Ел боламын десең, бесігіңді түзе" деп бекер айтпаған. Шыр етіп дүниеге келген сәтінен бастап "менің елім, менің жерім" деген рухта тәрбиеленген бала ертең еліміздің нағыз патриоты болып шығатыны даусыз. Қазақстандық патриотизм мен ұлттық рухты қалыптастыру отбасынан бастау алады. Отбасындағы негізгі міндет - баланы жастайынан еліне, жеріне, ағайын-туғанына деген сүйіспеншіліктерін жетілдіру арқылы, Отанына, мемлекетке деген шынайы сезімін қалыптастыру. 2) отаншылдықтың толеранттылық сапасы - отаншыл, ұлтжанды азамат өз елін басқаға қарсы қоюдан, өз ұлтын басқа ұлттардан жоғары қоюдан аулақ. Нағыз патриот өз халқындағы жетістіктерді мақтаныш тұта отырып, оның кемшіліктері мен қателіктерін көруге қабілетті. Бұлай болуы Қазақстанда шовинизмнің, ұлтшылдықтың болмауына кепілдік береді. Патриот өз халқының жаманшылықтардан құтылуы, жақсылығының артуы үшін үнемі күреседі. 3) отаншылдықтың азаматтық бірегейлік сапасы - Қазақстан азаматы төлқұжатымен емес, сана-сезімімен өзін қазақстандықпын деп есептегенде қазақстандық патриотизм басталады. Оның саяси мәдениет сегментіне айналуы тәрбиеге қатысты барлық институттардың мақсатты жұмыс істеуіне тәуелді. Нақты айтсақ, отаншылдық пен азаматтыққа тәрбиелеу дегеніміз - ол әр адамда патриоттық өзіндік сананы қалыптастыру деген сөз. 4) отаншылдықтың символдық-киелі құрамы - елді құрметтеу Қазақстан Республикасы мемлекеттік рәміздерін шын ниетпен қадірлеу болып табылады. Ел патриоты Отан Конституциясын, заңдарын үнемі орындайды және басқалардан осыны талап етеді. Ол өзінің әлеуметтік-саяси, шаруашылық сфераларындағы қызметін заң шеңберінде, ел ырыздағы мақсатында жүргізеді. Бұл міндет білім беру, мәдениет органдарының, қоғамдық ұйымдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының барлық жүйесіне, әрбір отбасына қатысты. Ал оны елдің Туын, Елтаңбасын, Әнұранын қастерлеуден, заңды, өкіметті құрметтеуге тәрбиелеуден бастау керек. Әрбір адам бала кезінен: Қазақстан - менің Отаным, оның мен үшін жауапты екені сияқты, мен де ол үшін жауаптымын деген карапайым ойды бойына сіңіріп өсетіндей ахуал қалыптастырған жөн. Бұл міндетті жүзеге асыруда қолда бар барлық мүмкіндікті пайдалану керек. Қоғамдық ұйымдар мен саяси партиялар да бұл істен сырт қалмауы тиіс. Мәселе отаншылдық тәрбиенің нәтижелі, тиімді, қайтарымды болуына қол жеткізу. 5) отаншылдықтың борыштық сапасы - Қазақстан патриоты Отанын қорғауға үнемі дайын. Бейбіт өмірде жерімді, елімді сүйемін деу оңай. Нағыз патриотизм қайшылықта, дағдарыс пен қиыншылықта көрінеді. Қазақстандық патриотизм елдің территориялық біртұтастығын, қорғаныс қабілетін нығайтуды үйретеді. Қазақстанның әрбір азаматы осы 103
міндеттің тағдырлық мәнін жан-тәнімен сезінуі қажет. Қазіргі Қазақстанда ұлттық (мемлекеттік) бірегейленуді қалыптастыру мәселесі әлі де болса өткір болып тұр. 6) отаншылдықтың ұлттық мақтаныш деңгейі - қазақстандық патриотизм елдің тарихи ескерткіштеріне, мәдениеті мен рухани құндылықтарына құрмет пен мақтаныш сезімі жағдайында қалыптасады. Бұл істе Қазақстан тарихи тұлғалары үлгісін, өнегесін пайдалану маңызды. Шынайы отансүйгіштікті, нағыз азаматтықты қалыптастыру жеке бастың өзін саяси тұрғыдан айқын сезінуін, өз Отанын саналы түрде таңдауын көздейді. Әрбір адам біздің мемлекетімізге, оның бай тарихына, болашағына өзінің қатысты екенін мақтанышпен сезіне алатындай іс-қимыл жүйесін талдап жасауы қажет. Елдің проблемалары да, келешегі де барлық адамға жақын әрі түсінікті болуға тиіс. Қазақстанның қол жеткізген жетістіктері, аға ұрпақтың ерлік пен батырлық қасиеттері арқылы да өрендердің бойында патриоттық сезім калыптасады. Ерлік тек соғыс кезінде ғана жасалмайды. Бейбіт заманның өзінде де ерлікке пара-пар оқиғалар болып жатады. Отаншылдықтың атқаратын қызмет ауқымы да анағұрлым кең, және оның нақты дәлелі - отаншылдықтың атқаратын мынадай қызмет түрлері бар: - Ең алдымен отаншылдық отан қорғау мақсатында мобилизациялық-мотивациялық қызмет атқарады. Отаншылдық сезім туған жерді қорғау борышын адамның туа біткен, ажырамас құқықтары мен бостандықтарын қорғаудан да жоғары қоя алады. Отанға басқыншылар қауіп төндірген шақта отаншылдық сезім ел азаматтарын жауға қарсы тастүйін жұдырықтай жұмылдыруға қабілетті. Отаншыл адам өз отанын қорғау жолында өмірін құрбандыққа қиюға даяр, соғыста тұтқынға түсіп, бостандығынан айырылса да отанына опасыздық жасамайды. - Отаншылдықтың бағыттаушылық қызметі бұқара халық тарапынан туындайтын патриоттық бастамаларды өмірге енгізу, тәжірибеде қолдану қабілетін білдіреді және де осы арқылы өркениетті жүйедегі елдің қарышты даму процесін қамтамасыз етеді. Мысалы, Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасы қазақстандық отаншылдыққа тұнып тұрған саяси құжат болып табылады, сәйкесінше оның бүкіл қоғамымызды бағыттаушылық рөлі де ерекше. - Отаншылдықтың тәрбиелік қызметінің маңызы өте зор, себебі саяси әлеуметтендіру мен моральдың тиісті деңгейін қамтамасыз ете отырып, бұқара халықтың, оның ішінде жастардың азаматтық сана-сезімі мен саяси қатысу белсенділігін арттырады. Мұндай нәтижеге жетудің басты шарты – алдымен отаншылдық сезім әлеуметтік-саяси жағынан пісіп жетілген, өркениет талаптарына сай болулары тиіс. Сонымен қатар, әлеуметтендіру институттары отаншылдық рухтағы тәрбиелік қызметті дұрыс атқармаса, қоғамдағы рухани және адамгершілік құндылықтар арзандап, деградациялану қаупі төнеді. - Отаншылдықтың тұрақтандырғыш қызметі қоғамдық ынтымақтастық пен келісімдеу сияқты тактикаларды ұстанады, осы арқылы мемлекет пен жеке тұлғаның бірбіріне қоятын талап-тілектерінің өзара бейімделуін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін тетіктерді тауып, қолданысқа енгізеді. Азаматтардың армандары мен мемлекеттік арманның өзара үйлесімдік табуын қамтиды (мысалы, американдық өмір-салты және американдық арманның үйлесуі сияқты). Бұл қоғамдық үнқатысудың өзіндік үлгісі іспетті. - Отаншылдықтың ұйыстырушылық қызметі арқылы қоғам органикалық ынтымақтастық принципін кеңінен насихаттайды. Азаматтарды жалпыұлттық отаншылдық идеяға топтастырып, олардың тарыдай шашырамауын қамтамасыз етеді, бір-бірінен бөгделенуіне тосқауыл қояды. Азаматтардың ерік-жігерді ықпалдастыруға мүмкіндік береді және позитивті әлеуметтік-саяси ортақ мақсаттарға қол жеткізуге жәрдемдеседі. - Отаншылдықтың мәдениеттанулық қызметіне сәйкес Отанды сүю сезімін байытатын табиғатты тамашалау, махаббат, отбасы, өнер, ғылым, спортпен айналысу сияқты көптеген құндылықтар бар. Отаншылдық рух шығармашылық еркіндікке, индивидтердің рухани дамуына ынталандырады. Ал мемлекеттік билік өз тарапынан қолайлы әлеуметтік-экономикалық, рухани-мәдени кеңістік жасап, оларға жасампаздық әлеуеттерін арттыруға жағдай туғызуы тиіс. Сондай-ақ, көпұлтты қоғамда шынайы патриотизмнің тірегі 104
ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінде. Жалпыұлттық патриотизм неғұрлым осынау қасиетке ие болса, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің деңгейі де сәйкесінше жоғары болмақ. Теориялық тұрғыда назар аударатын тағы бір маңызды мәселе – отаншылдық ауқымында азамат пен мемлекет арасында кері байланыс болуы шарт, яғни патриотизм азаматтан Отанға деген біржақты құбылыс ретінде өмір сүріп, дамуы тиіс емес, сондай-ақ Отаннан азаматқа деген кері байланыс та болуы қажет. Мемлекет өз азаматтарына толыққанды да игілікті өмір сүруі үшін қолайлы жағдай жасап, саяси, экономикалық, әлеуметтік және басқа кепілдіктермен, құқықтар мен бостандықтар арқылы қамтамасыз етілуі тиіс. Осы тұрғыда ұлы ұстаз Ахмет Байтұрсынұлының мына бір ұлағатты сөзін әрқашан есте ұстауымыз керек: "Балам деген жұрт болмаса, жұртым дейтін бала қайдан шықсын... Аталық міндетін атқарып отырған жұрт жоқ, жұртқа борыштымен деп жүрген қазақ баласы жоқ... Мойындағы борышты білу - білім ісі, борышты төлеу – адамшылық ісі" /2/. Осы жерде қазақстандық отаншылдықты дамыту өз кезегінде елімізде әлеуметтік әділеттілік орнауымен және орта таптың қалыптасуымен да астасып жатқанын байқаймыз. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың мынадай тұжырымының мағынасы терең: “Халықтың әлауқатының өсуі – олардың санасының сергек болып, қоғамдық өмірдің бар саласына, соның ішінде саясатқа да белсене араласуына өз-өзінен құлшыныс туғызады” /3/. Ал орта тап мәселесі біздің қоғамымыз қандай күй кешіп отырғандығын айқындауға қабілетті: өйткені орта тап қоғамдағы белгілі бір әлеуметтік қабат қана емес, саясиәлеуметтік және басқа да тұрақтылықтарға арқау болып, қоғамды ұйыстыратын мәйек болып табылады. Өйткені орта тап - экономикалық жағынан тәуелсіз, тұтыну дәрежесі жоғары адамдарды қамтиды, сәйкесінше олар өз күштерін, ерік-жігерін еркін пайдаланады, олар “бір үзім нан табу - бір күндік өмір” психологиясынан анағұрлым жоғары тұрған дербес, шығармашылық әлеуеті зор тұлғалар. Сәйкесінше, орта тапты құрайтын адамдар үшін өмірдің мәні бар, олар өз өмірлерін қорғауға, өздерін қоршаған ортаны, қалыптасқан саяси тәртіпті сақтауға мүдделі. Орта таптың экономикалық жағдайына тұрғылықты халықтың инвестициялық белсенділігі, мемлекеттік бюджеттің жай-күйі, әлеуметтік бағдарламалардың жүзеге асуы мен өзге де маңызды әлеуметтік-экономикалық процестердің жүру барысы тікелей тәуелді. Материалдық-мүліктік бағамда орташа деңгейді иеленетін орта тап шындығында әлеуметтік тұрақтылықтың алтын бесігі екені сөзсіз: олар ең аз дегенде өздерінің әлеуметтік-экономикалық мәртебесін сақтауға тырысады, сәйкесінше биліктің ауысуын қалай қоймайды, елдің даму бағытының өзгеруін де құптамайды, қандайда бір әлеуметтік, саяси, діни, ұлттық және т.б. дағдарыстардан қауіптеніп, осы сипаттағы жанжалдардан бойын аулақ ұстайды. Дәл осы орта тап қазіргі әлемнің ұмтылып отырған идеалы, тек іс жүзінде оның көлемі кем дегенде сол қоғамның жарты халқынан астам болуы керек /4/. Халықтың бай-кедей болып жіктелуі қоғамның тұрақтылығына қауіп төндіруші факторлардың бірі. Орта тап саяси тұрғыда әлеуметтік амортизатор қызметін атқаратынын ескерсек, мұндай жұмсартушы-тұрақтандырушы факторсыз антогонистік сипаттағы байкедей қайшылығы таптық күреске ұласып, саяси жанжалға немесе дағдарысқа ұрындырады. Ал республикамызда нағыз орта тапты қалыптастырып, одан әрі дамыту үшін салықтарды төмендету, несиенің сыйақылық пайыздық мөлшерін өркениетті елдердің деңгейіне жақындату (әзірге теңдестіру туралы айту ертерек сияқты), бюрократиялық кедергілер мен сыбайлас жемқорлықты барынша азайту (мүлдем жойып жіберу мүмкін бола қоймас), орта және шағын бизнеске қолдау көрсету, кедейшілікпен және жұмыссыздықпен күрес, нарықтық қатынастарға сәйкес мамандарды қайта даярлау сияқты аса маңызды міндеттерді шешу отаншыл азамат пен мемлекеттің арасындағы кері байланысты жүзеге асырудың әдістәсілдері, қысқаша айтсақ, жаңа қазақстандық отаншылдықты нығайтатын әлеуметтікэкономикалық факторлар болып табылады. Қазақстандық отаншылдықты нығайтатын аса маңызды фактор - мемлекеттік тілдің әлеуеті. «Қазақстан-2050» Стратегиясында қазақ тілі шын мәніндегі мемлекеттік 105
тіл мәртебесіне көтерілгенде, еліміз Қазақ мемлекеті деп аталатын болады деп көрсетілген. Олай болса, мемлекет түзуші қазақ ұлты мен мемлекеттік тіл - қазақ тілінің мәртебесін көтеруді, демократиялану мен отаншылдықты дамытудағы әлеуетін кеңінен қолдану мемлекеттік басымдылыққа айналуы тиіс. Қазақ ұлты ұйыстырушы қызмет атқарғанымен, тілі қалыс қалып отырғаны жасырын емес. Президентіміз де идеялық бірігудің сындарлы жұмысы арнасында қоғамда жоғарғы тіл мәдениетінің орнығуы мәселесі де болуға тиіс екенін атап көрсетеді. Ал мемлекеттік тілді оқшаулау, оны басқаларға қарсы қою тұрғысынан емес, керісінше, оның біріктіруші рөлі тұрғысынан қарау керек. Қазақ тілі мәдениеттің бір бөлігі ретінде, барлық қазақстандықтарды біріктірудің қосымша факторы болуға тиіс. Ол шын мәнісінде барлық ұлттар мен ұлыстарға қазақ халқының мәдениетін, дәстүрін, әдет-ғұрпын, тұрмыс-тіршілігін танып білудің негізі екені даусыз. Патриотизмнің негізі - мемлекеттік тіл, сондықтан Қазақстанды мекен еткен әрбір азамат мемлекеттік тілді меңгеруі тиіс. Әлемде біз сияқты көпэтносты мемлекеттер жеткілікті екені рас. Бірақ ондай елдерде мемлекеттік тілді білмесең, жұмыс істей де, өмір сүре де алмайсың. Қазақстан тілдік мәселені барынша бейбіт тұрғыда шешуді көздеп келеді. Соның арқасында ұлт пен ұлыстар арасындағы ежелден қалыптасқан достыққа сызат түсірмей, көрші елдермен де тату тұрып жатырмыз. Қазақ халқы өзге этностарға барша жағдайды жасап отыр. Өз тіліңді, дініңді, тарихың мен мәдениетіңді дамытуға елімізде ешқандай шектеу жоқ. Мемлекеттік тілді меңгеруді міндет етіп қоятын кез келді. Біздің ата заңымызда мемлекеттік тілді білу парыз ретінде бекітілгені қынжылтады, ол парыз емес міндет, борыш, талап ету деген сөздермен алмастырылуы тиіс. Міндет қойылмайынша, талап етілмейінше заң орындалмайтыны сияқты, мемлекеттік тіл де көркеймейді. Қызмет, шен керек пе – мемлекеттік тілді біл. Міндет пен талап қою – күштеу немесе мәжбүрлеу емес. Біз конституциялық тұрғыда құқықты мемлекет болғандықтан қазақ тілін оқып-үйрену күштеу арқылы емес, талап қою жолымен, саналы түрде, халықтың бәріне ортақ қажеттілік ретінде, жас ұрпаққа бала кезінен үйретіліп, ұйымдық және әдістемелік жағынан қамтамасыз етілуі керек. Қазақстанның Тіл туралы заңы оларды мемлекеттік және басқа да шет тілін білу немесе білмеуі салдарынан ешбір шектеулер мен алалау көрсетуге жол бермейді. Егер ынта-ықылас болса тіл үйрену қиын шаруа емес. Байқап қарасақ өзге елдердің Қазақстандағы елшілері мемлекеттік тілге ағып тұр. Немісі де, ағылшыны да. Оларға мемлекеттік тілді үйрену жергілікті этнос өкілдеріне қарағанда әлдеқайда күрделі. Соған қарамастан, олар өздері қызмет етіп жүрген елге деген құрметін білдіріп, қиналмастан тілін үйреніп алған. Ендеше, біз де мемлекеттік тілдің мерейі үстем болуына атсалысайық. Осылай ғана мемлекет құрушы дархан қазақ халқына деген сыйластық пен ризашылықты білдіруге болады, сонда ғана ұлтжандылықты шындап тұрып дамыта аламыз. Өйткені тілдің кешегісі, бүгіні мен ертеңі – тұнып тұрған тарих. Ол ғасырлар бойына жинаған мәдениетіміздің, діліміздің, әдебиетіміз бен өнеріміздің, ұлттық санасезіміміздің айнасы, қатынас құралы. Мемлекеттік тіл - қазақ тілі арқылы ғана қазақстандық патриотизмді жүрегімізге ұялата алатынымызды ешқайсымыз ұмытпағанымыз жөн. Қазақстандық отаншылдықтың теориялық мәселелері бойынша жасаған тұжырымдарымыздың түйіні төмендегідей болмақ: 1. Қазақстандағы патриотизмге жаңаша тәрбиелеуде тарихымызды, рухани-мәдени мұраларымызды жаңғырта отырып, дәстүр мен жаңашылдықты өзара бейімдеп, қатар өрбіткеніміз жөн. Алайда патриотизм сияқты аса нәзік мәселеде ешқашан сыңаржақтылыққа, асыра сілтеушілік пен еліктегіштікке бой алдырмауымыз қажет. Жаңа қазақстандық отаншылдыққа тәрбиелеу іс-шаралары өмірлік шынайылықпен сабақтасуы қажет. 2. Патриотизм ұғымының мәні терең, атқаратын қызмет ауқымы да анағұрлым кең. Сонымен қатар, патриоттық сезім жасампаздық сипатта ғана болмайтынын ескеруіміз қажет. Радикалды, экстремистік, содырлық, ұқлтшыл т.б. саяси күштер патриоттық ұрандарды жамылып, халықтың арасына іріткі салуы да ықтимал. Оң патриоттық сана-сезімді 106
қалыптастыру тәрбие жұмысы арқылы жүзеге асады деген тұжырымға келуіміздің сыры осында жатыр. 3. Жаңа қазақстандық патриотизмнің тілі – мемлекеттік тіл, қазақ тілі. Сондықтан, мемлекеттік тілді меңгеруді міндет етіп қоятын кез келді. Біздің ата заңымызда мемлекеттік тілді білу парыз ретінде бекітілгені қынжылтады, ол парыз емес міндет, борыш, талап ету деген сөздермен алмастырылуы тиіс. Міндет қойылмайынша, талап етілмейінше заң орындалмайтыны сияқты, мемлекеттік тіл де көркеймейді. Қызмет, шен керек пе – мемлекеттік тілді біл. Міндет пен талап қою – күштеу немесе мәжбүрлеу емес. Біз конституциялық тұрғыда құқықты мемлекет болғандықтан қазақ тілін оқып-үйрену күштеу арқылы емес, талап қою жолымен, саналы түрде, халықтың бәріне ортақ қажеттілік ретінде, жас ұрпаққа бала кезінен үйретіліп, ұйымдық және әдістемелік жағынан қамтамасыз етілуі керек. Қазақстанның Тіл туралы заңы оларды мемлекеттік және басқа да шет тілін білу немесе білмеуі салдарынан ешбір шектеулер мен алалау көрсетуге жол бермейді. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» http://strategy2050.kz/page/message_text/ 2. Байтұрсынов А. Ақ жол. –Алматы, 1991. 324 б. 3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстандық жол: тұрақтылықтан - жаңару арқылы - өркендеуге // Егемен Қазақстан. 2006 жылғы 16 желтоқсан. -№ 311-314. -2 бет. 4. Мұсатаев С.Ш. Қазақстандық азаматтық қоғам: қазіргі жағдайы мен келешегі. –Алматы, 2007. – Б. 191-193
Картаева С. Журналистика факультетінің 1 курс phd докторанты АҚПАРАТТЫҚ КЕҢІСТІКТЕГІ ОҢТҮСТІК ОСЕТИЯ ЖӘНЕ ГРУЗИЯ ҚАҚТЫҒЫСЫ БАҚ жаппай халықтың санасына ақпараттық ықпал жасай алатын бірден бір құрал болып табылады. Сол себептен де, оларды (бұқаралақ ақпараттық құралдарды) ақпараттық соғыстың стратегиялық күшінің негізгі бөлігі ретінде қарастырады. «Адамның санасы және сезіміне дыбыстар мен бейнелер арқылы жасырын ықпал етудің түрлі технологияларын қолдану жаппай қырып жою қаруларының ұқсаcтығы жөнінде айтуға мүмкіндік береді» [1]. Көптеген мамандар ақпаратты қабылдаушының көз алдына белгілі виртуалды картинаны бейнелеу арқылы жеткізуілуін БАҚ-тың ең қауіпті тұсы деп есептейді. Ақпараттық ықпалдылықтың қайнар көзі ретінде БАҚ-тың іске асуы ең алдымен ғаламдық хабарлау жүйесінің құрылуымен негізделген. Күнделікті өмірде бейбіт мақсатта қолданылып жүрген олардың еш кедергісіз әлемнің түкпір-түкпіріне дейін сигналдар жеткізуге қабілетті. Бұл ықпалдылықтың күші мен нәтижелілігі мықты психологиялық әсер болып табылады. Себебі, көрермен оқиғаға «қазір және осында» ене отырып, оның қатысушысына айналады. Бұл әдістер қарастырылып отырған қақтығыстың ақпараттық соғысында кеңінен пайдаланылды. Соғыстың ресейлік БАҚ-та жариялануы. Ресейлік БАҚ үшін әскери қақтығыс туралы негізгі ресми ақпарат көзі РФ Қарулы күштері Бас штабы бастығының орынбасары, генералполковник А.Ноговицынның күнделікті пресс-конференциясы болып табылды. Оқиға орнынан репортаж жүргізген журналистер туралы айтар болсақ, 2008 жылдың 3 тамызынан батап Цхинвалда ресейлік телекомпаниялардың тілшілері қызмет еткен болатын. 8 тамызға қараған түні Оңтүстік Осетия астанасында Бірінші канал, НТВ, ТВ Центр, «Россия» телеканалы, РЕН ТВ, 5 канал, Russia Today, «Мир» телерадиокомпаниясының 107
түсірілім топтары болды. «Бескүндік соғыста» жұмыс істеген жалғыз шетелдік түсірілім тобы – ол украиналық «Интер» телеканалы болды. 9 тамызға қарай журналистердің көп бөлігі қақтығыс аймағынан кетіп қалды. Цхинвалада жоғарыда көрсетілген тек алғашқы үш каналдың, украиналық «Интердің» және бірнеше газет журналдың өкілдері ғана қалды. 2008 жылдың 21 тамызы осетиндік дирижер Валерий Гергиев Мариин театрының оркестрімен бірге Цхинваланың адамға лық толы алаңында соғыста қаза тапқан бейбіт тұрғындардың құрметіне концерт берді [2]. Ол концерт алдында: «…Әлемдік қауымдастық орыстардың Грузияға кіргендігін айтады ма? Бірақ, ешкім мыңдаған адам ұйқыдағы қаланың тірі қойларына айналғандығы жөнінде ауыз ашпады! Сонда, танктан балаларға соққы жасау – Кавказдағы ерлер-әскерінің айбыны болғандығы ма?! Бұл – барып тұрған масқара!..», деген болатын [3]. Осы концерт бейбіт алқаптарға қысым көрсету және қоғамдық сананы манипуляциялау әдісі мақсатында ресейлік насихаттаушылармен кеңінен қолданылды. Тіпті, кейбір БАҚ үшін концерт «ресейлік сыртқы саясаттың құралы» деп те танылды. Оның үстіне Times сияқты, көптеген британдық газеттер палестиналық аудитория алдында жиі концерт беретін танымал дирижер Даниэль Беренбоймға (шығармашылық тобына палестиналық та, израильдік музыканттар кіреді) қарағанда, Гергиев осы қақтығыстағы өзінің проресейлік ұстанымын нақты жеткізді [4]. Гергиев концертінің ресейлік әрекеттерін насихаттаудан басқа, «ақпаратшылар» қалың халық арқылы әсер етуді жөн көрді. Осылайша, Оңтүстік Осетия қақтығысы туралы айтылатын «08.08.08 Сатқындық өнері» және «Олимпиус инферно» фильмдері аздаған уақытта түсіріліп, жақсы айналымға түскен болатын. Соңғы фильмде қақтығыс барысында жүргізілген ақпараттық соғыс анық көрсетілген. Сонымен қатар, режиссерлар грузиндік әркеттердің американдықтардың басқаруымен жасалғандығын тиянақты көрсеткен. Осылай, американдық BBC телеканалының журналисті грузиндік әскермен жарылған үйдің алдында репортаж жасап тұрып, камераға үйдің орыс әскерімен жарылғандығын хабарлайды. Басты кейіпкердің ақпаратты бұрмалап жеткізлуіне қатысты таң қалып қойған сұрағына, тілші: «мұнда танк та, ұшақ та жоқ. Бұл – ақпараттық соғыс!» деген жауап қайтарады. Spiegel неміс журналы бұл фильмді ресейлік «насихат машинасы» деп атайды [5]. Осетиядағы соғыс жөніндегі арнайы хабарда «Вести» телеканалы абхаздық Президент Сергей Багапшаның сөзін дәйектейді: «Оңтүстік Остеиядағы Грузиның қимылдарын осетиндікті халықты қанау деп қана сипаттауға болады. Осындай оқиғадан кейін Абхзия мен Оңтүстік Осетия Грузиямен бірге бір мемлекетте өмір сүре алады деген қиял ой ешкімде қалмайды деген ойдамын» [6]. Алайда, қарулы қақтығысқа барлық БАҚ оңтайлы көзқарас таныта қойған жоқ. Кейбір ресейлік массмедиаларда өткір айтылған пікірлер де болды. Мысылы, 19 тамызда «Газета» газетінде профессор Б.Соколовтың мақаласы жарық көрген. Ондағы автордың пікірі бойынша «қазіргі ресей-грузин соғысының сыртқы шапшаңдығына қарасақ, оның ұзақмерзімді келешегінде Мәскеудің әскери-саяси және дипломатиялық жеңілісін көруге болады» деген баға берілген. Б.Соколовтың пікіріне сәйкес басылымның жарық көруіне байланысты РФ Президент Аппаратының талабы бойынша автор университеттегі жұмысынан бас тартуына және баспамен ынтымақтастығын үзуге мәжбүр болды. Дегенмен, университеттің өзінде Соколовтың жұмыстан өз еркімен босағандығын айтты [7]. «Саакашвили жеңілді ме?» атты мақаласының сайтта жойылуын «Газеты» редакциясының қызметкері Дмитрий Бальбуров техникалық ақау деп түсіндірді [8]. Грузиядағы ресейлік БАҚ-та Ресейдің әскери кампаниясының сынға ұшырауы биліктің және жекелеген авторлар мен редакторлардың ақпараттық саясатқа араласу фактілерінің кездесуіне алып келді. Сонымен, 29 тамызда РФ Үкіметінің төрағасы В.Путин Ресейдің 35 жетекші БАҚ өкілімен кездесу өткізді. Олардың арасында «Эхо Москвы» радиостанциясының редакторы Алексей Венедиктов болды. Ресей премьер-министрі, американдық The Washington Post [9] газетінің ақпаратына сүйене отырып, әскери қақтығыс туралы радиостанция хабарларындағы олқылықтарға тоқталып өтті. Венедиктов: «ескертуді көпшілік алдында есту жағымсыз, ал өкінішке орай, орын алған қателіктерді мойындау одан да жағымсыз болды», оның айтуынша Путин бір де бір журналистті, бір де бір қатаң талапты 108
атап көрсетпеді. Алайда, кейбір құқық қорғаушылар мен журналисттердің пікірінше, сөз бостандығы мен ресей-грузин қақтығысының салдарына әкімшілік қысым көрсету әрекеттері байқалған [134-135]. Сонымен қатар, ресейлік БАҚ-ғы Оңтүстік Осетияға қатысты Кремль саясатына қарсы сыни пікірлермен қатар, насихат материалдары да кездескеніне назар аударған жөн. 2008 жылдың 1 қыркүйегі «Коммерсантъ-Власть» журналы қақтығыс жаңдайынағы және оқиғаны жариялау барысындағы ресейлік ресми тұлғалар, электронды БАҚ («Комсомольская правда», «Известия», телеканал «Вести») тарпынан қасақана жасалған қателер, бұрмалаулар мен ақпаратты дұрыс жеткізбеудің нақты мысалдарын келтірген [10]. Мақала авторы бұл басылымдарға «шектен шыққан патриоттар» деген баға берген. Грузия мен Ресей арасындағы ақпараттық соғыс. Грузия Қауіпсіздік Кеңесінің хатшысы лександр Ломайдың айтуынша, ресейлік БАҚ Грузияға қарсы «ақпараттық соғыс» жүргізуде. Осыған байланысты, 9 тамыз Грузия барлық ресейлік телеканалдардың өз территориясында хабар таратуын тоқтатты, сонымен бірге, ресейлік сайттарды істен шығарды. Керісінше, «Америка даусының» грузин тіліндегі нұсқасы көбейтілді [11]. 8 тамыздан бастап ресейлік БАҚ-тың басты тақырыбы Оңтүстік Осетиядағы соғыс болғандығымен Lenta.ru келісіп отыр және ресейлік телеканалдар эфирінің маңызды бөлігін мойындалмаған республиканың билік басыларының жағдайға қатысты пікірлеріне арнағандығын айтады [12]. Қақтығыс орын алған уақыттан бастап территорияда орыс тілінде жүргізілетін жалғыз канал RTVi тыйымға соңғы болып ұшырады. Олардың телеэфирге шығуын қаламайтындығы туралы хат RTVi басшылығына 18 тамызда, Ресейдің Сыртқы істер министрі Сергей Лавровтың Оңтүстік Осетия соғысындағы Грузия басшылығының әрекеттеріне қатысты айтқан сын пікірінен соң жіберілді [13]. Кейінірек грузин басшылығы ДТВ, ТНТ, СТС, «Мәдениетке» рұқсат беріп, Бірінші канал, Россия, НТВ, ТВ Центр және Вести тыйым салынған күйі қалды. Ресейлік тарап Грузия өз әрекеттерімен өз азаматтарын обьективті ақпараттан айырды деп есептейді. «Грузиндік азаматтар үшін ғаламторға кіру мүмкіндігі жойылды, бұл Ғаламтор халықаралық желісінің қолданыстағы ережелеріне қарсы жасалған», - деп жариялады Ресейдің байланыс және бұқаралық коммуникация министрі Игорь Щеголев. Оның пікірінше, грузиндік билік өкілдерімен «өз халқын сауатсыздандыруға бағытталған ақпараттықнасихат» кампаниясы ұйымдастырылған [13]. Кейбір мәліметтер бойынша, Ресейде Грузия қимылдарына жауап ретінде грузиндік сайттарға кіруге тыйым салынған – ол туралы батыстық [14] және ресейлік оппазициялық сайт Каспаров.ru [15] дерекнамалары мәлімдейді. Негізгі куәландыратын жайт ретінде кей грузиндік сайттарға (civil.ge, newsgeorgia.ru, president.gov.ge) кіруге тыйым салынғандығы айталады. Ресейлік ресми БАҚ-та бұл туралы ештеңе айтылмаған. Сонымен қатар, ресейлік журналисттердің грузиндіктер тарапынан соққы астына қалғандығы да орын алған. Өздерінің бар екендігін білдіруге дайын тұрған Ресей жастары қақтығыстан тыс қалмауды жөн көрді. 8 тамызда «Наши», «Жас Ресей», «Жергіліктілер», «Жас Гвардия» және «Жаңа адамдар» қозғалыстарының көшбасшылары барлық интернет ресурстарда жүзеге асыралатын «Грузия Президенті М.Саакашвилидің режиміне қарсы ақпараттық соғыс жариялауға» шақыратын өтінішке қол қойды [16]. Грузия мен Ресей арасындағы ақпараттық қарама-қайшылық шынымен-ақ, қақтығысқа қатысушы мемлекеттердің ресми сайттарына және аталған соғысты жариялайтын жетекші БАҚ-тың электронды нұсқаларына кибер-атака жасау дейін алып келді. Интерфакстың хабарлауы бойынша 8 тамыз күні кешкі уақытта Грузияның Сыртқы істе минитсрілігінің және басқа да мемлекеттік құрылымдарының сайттарына хакерлердің шабуыл жасағаны байқалған [17]. А.Гитлер мен М.Саакашвилидің суретерінен жасалған коллаж Грузияның СІМ сайтының бастапқы бетінде жарияланған. Осыған байланысты грузин тарапы өкілдерінің ресми өтініші сайт жұмысының қалыпты жағдайына келмегенінше информагенттіктер арқылы жарияланып тұрды. Одан басқа, Грузия президентінің ресми сайты да шабуылға ұшырады. [17]. Польша 109
президенті марқұм Лех Качиньски Грузия үкіметіне Оңтүстік Осетиядағы жағдай туралы жариялап тұру үшін өз сайтын ұсынған болатын, алайда ол сайт та хакерлермен бұзылды [18]. Кейбір БАҚ «Грузия Online», «Грузия жаңалықтары», сонымен қатар Сivil.ge және «Азат Грузия» сияқты грузиндік ресурстардың бұзылғандығы жөнінде атап өткен болатын [19]. Десек те, батыс баспалары интернат-шабуылдарға тек хакерлерге ғана емес, Ресейге де кінә тағуға кет әрі еместігін білдіртті. Ал, жоғарыда аталып өткен поляк президентінің сайтында тіпті, «интернет блокаданы Ресей Федерациясы жасап отыр», - делінген. TULIP Systems хостинг-кампаниясының жетекшісі Том Берлинг: «Шабуыл жасалып отырған IP – мекен-жайдың барлығы Ресейге тиесілі. Біз оларға төртеп бере аламыз, дегенмен, кедергі қойылған сәттен бастап-ақ, тағы да 500 жуық бұзушылардың тізімі басқа ресейлік мекенжаймен тіркеледі». Алайда, сайттардағы хакерлердің шабуылдық қимылдарын байқап отыратын танымал ShadowServer.org сайты бұқаралық шабуылдар бірінің басқарушы IPмекен-жайын анықтай алды және ол мекен-жай территориясы бойынша АҚШ-та орналасқан. Интернет-трафикті бақылайтын американдық Renesys Corp.компаниясы Ресейде «Грузияға ешқандай интернет-трафикті шектеудің болмағандығын» айтады [18]. «Каспер Лабораториясының» жетекші антивирус сарапшысы Виктор Камлюк бұл хабарламаны жоққа шығарды: оның ойынша, грузин сайттарына кіруге тыйым салынуы DDos-шабуыларының салдарынан болып отыр [20]. Бирменгемедегі Алабама Университетінің компьютер бойынша экспертиза орталығының директоры Гэри Уорнер (Gary Warner) грузин сайттарының жабылуына ресейлік билік өкілдерінің қатысы жоқ екендігімен келіседі. Оның сөздері бойынша, жүздеген ресейлік сайттар мен блогтарда DDos-шабуылдарға арналған эстондық сайттарға жасалған шабуылдар кезінде кеңінен танылған скрипттар кездескен. Бұл – грузин сайттарына қарапайым интернет пайдаланушылары щабуыл жасағандығын көрсетеді. Сонымен қатар, ол қоғамдық пікірді қалыптастыру үшін БАҚ-ты мемлекеттің өзі қолданғандығын атап өтіп, нәтижесінде Ресей тұрғындарында Грузияның НАТО-ға кіруі РФ әлсіретеді, ал Оңтүстік Осетияның қолдануы оған тосқауыл бола алады деген пікір қалыптасып, грузин сайттарына шабуыл жасағандығын айтады [21]. Көптеген сарапшылар маңызды қолдау болмағандығын алға тартып, шабуылдардың әлсіз үйлестірілгендігін айтады. «Хакерлік ақпарраттық соғыстың құрамдас бөліні бола алады, бірақ тек негізгі бөлігі емес», - деп есептейді «Коммерсантъ» баспа үйінің директоры Павел Филенков [22]. Өз кезегінде оңтүстік осетия тарапы олардың сайттарына да хакерлік шабуылдардың жасалғандығы туралы айтады. Оңтүстік Осетия республикасының мемлекеттік ақпарат және баспа комитетінің сайтында «DDoS-шабуылдарының жүргізілуіне байланысты сайттар жұмысы жиі істен шығады» деп хабарланған. Қосымша ақпарат үшін өзге Цхинвал.ru сайты іске қосылған болатын, бірақ кейінірек ол да шабуылға ұшырады [23]. Әскери қимылдардың белсенділігі байқалғаннан кейін, оңтүстік осетиндік ақпараттық агенттігі «Осинформнің» ұқсас мекен-жайлы (ср.: osinform.ru и os-inform.com) клоны жасалынды. Ол жерде орын алған оқиғаның грузиялық нұсқасы жария етіп отырды, тіпті Оңтүстік Осетия президенті Эдуард Кокойттың жалған хабарламалары да жарық көрді [24]. Тіпті қақтығыс тоқтатылғанына бір ай өтсе де, осетиндік сайттарға, электронды пошта жәшіктеріне және ICQ интернет-пейджерлерінің аккаунттарына шабуылдың басылмағандығы хабарланды [25]. DDOS-шабуылға сонымен қатар, РИА «Новости» сайты [19], Russia Today ресейлік ағылшынтілді телеканалының сайты да тап болды. Телеканалдың ақпараттық қауіпсіздік мамандарының анықтауынша, шабуыл Тбилисиде тіркелген IP-мекен-жайдан жасалған болып шықты [26]. 2008 жылдың қазанында коммуникация жөніндегі грузиялық ұлттық комиссия «Оңтүстік Осетияда және оған жақын аймақтарда заңсыз хабар таратқаны үшін» ресейлік бұқаралық ақпарат құралдарына: «Первый канал» және «Вести FM»50 мың лари (шамамен 110
36 мың АҚШ доллары) көлемінде айыппұл салған. Бұған дейін ресейлік «МегаФон» операторы байланыстың Ресей аймағынан тыс Оңтүстік Осетия территориясында болғаны үшін 360 мың АҚШ доллары көлемінде айыппұл төлеген болатын [27]. Қорыта келе, әлемдік бұқаралық ақпарат құралдарына жүргізілген сараптама қақтығыс басталған уақыттағы Ресей қимылдары біржақты жағымсыз баға алғандығын көрсетті. Мұндай жағдай автордың пікірінше, екі себеппен қалыптасты. Біріншіден, Ресейге қарсы бағытталған ақпараттық соғыстың Грузия тарапынан әлемдік ақпараттық нарықта монополист болып табылатын АҚШ қолдауымен жасалып отырған айдан анық болып отыр. Оған басылымдар сиапты мен жүргізілген жалған ақпараттар ағымы дәлел бола алады. Екіншіден, Ресейдің өз саясаты және ақпараттық қарама-қайшылыққа төтеп беруге жасағн әрекеттері болып табылады. Ресейлік БАҚ-тың сараптамасы көрсеткендей, қақтығыстың алғашқы күндері Ресей сондай күшті антинасихатқа қарсы тұруға дайын болмады. «Дәстүрлі БАҚ-ғы соғыс Цхинваладағы атыстың басталуына дейін өріс алып кеткен болатын. Батыс телеканалдары ұзақ уақыт бойы назарды Саакашвилидің демократиялығына аударып отырды. Жалпы айтқанда, қоғамдық пікірді қалыптастыруға және ақпараттық өрістегі шабуылдарға үлкен дайындық жұмыстары жүргізілді. Ресей тарапынан мұндай дайындықтың ешқайсысы да болмады және 8 тамыз күні басталған шабуыл Ресей үшін күтпеген жағдай болып қала берді» [28]. Ресейлік басшылықтың алғашқы қимылдары өз халқын қолдаймын деген келісімін алуға бағытталды, яғни Ресей алдымен жұмысты тек ішкі нарықта жүргізді. Оның үстіне, шетелдік журналситтердің кіре алмауы мемлекеттің абыройына үлкен нұқсан болып тиді. Сондықтан да, батыс БАҚ болып жатқан оқиғаға обьективті баға бере алмады. Өзгеріс тудырған кезең тек қыркүйектің орта шебінде - ВВС телеканалының тәуелсіз зерттеу нәтижесі бойынша грузиялық биліктен жалған ақпарат пен бұрмалаушылықтардың болғандығы анықталғанда ғана келді. Ресейлік БАҚ уақытында «ес жинап», қарсы тараптың арнайы насихаттаушыларына қарсы тұра алды ма? Күрделі сұрақ. Дегенмен, автордың байқауынша, ол туралы әлем елдерінің ресми тұлғалары да айтқан, ресейлік PR-менеджерлер аздап кешіккен. 2000 жылы Ресей де, АҚШ та, «үлкен сегіздіктің» мүшесі бола тұра, ғаламдық ақпараттық қоғамының Окинав Хартиясына қол қойған. Құжатта «қоғамның ақпараттық дамуының басты элементі» «қатысушылардың тиімді серіктестігі, оның ішінде саяси ынтымақтастығы» болып табылады делінген. [29]. Хартия 13 жыл бұрын қабылданған, бірақ өзіміз көріп отырғандай, осы саладағы жағымды ілгерілеу байқалмайды. 2005 жылы Бүкіләлемдік ақпараттық қоғамның ғаламдық мәселелері бойынша өткен жоғарғы кездесуде қабылданған Тунистік міндеттемеде де: «біздің барлығымыз өз үлесімізді қосатын ғаламдық ақпараттық қоғам, барлық елдерді және әлемдік қауымдастыстықты кең мүмкіндіктермен қамтамасыз етеді. Және біз бүгін оған барынша қолдау көрсетіп, оның одан ары қарай жетілуіне апаратын мүмкіндіктерді қолдана білуіміз қажет... барша халықтың игілігіне қызмет ететін ғаламдық ақпараттық қоғам үшін»,-делінген [30]. Оңтүстік Осетиядағы әскери қақтығыс және оның маңында өріс алған ақпараттық соғыс бізге керісіншені дәлелдеп бергендей. Немесе, құрбаны Ресей болған ғаламдық ақпараттық қоғам «барша халықтың игілігіне» қызмет етпейді, болмаса, қоғам американдық деп емес, ғаламдық деп аталудың деңгейіне әлі жете қойған жоқ. Пайдаланған әдебиеттер: 1. Алексеева И.Ю.и др. Под общ. ред. Федорова А.В., Цыгичко В.Н. Информационные вызовы национальной и международной безопасности – 62 С. – М., ПИР-Центр, 2001. – 328 с. 2. «Южная Осетия. После войны» // Вести, 21 августа 2008 г. (http://www.vesti.ru/doc.html?id=202990) 3. «Цхинвал: послезавтра после дня независимости» // Еженедельник 2000, 5 сентября 2008 г. (http://2000.net.ua/2000/forum/aktualno/43403) 4. «Уроки информационной войны на Кавказе» // BBC Russian.com, 26 августа 2008 г. (http://news.bbc.co.uk/hi/russian/international/newsid_7581000/7581065.stm) 111
5. «Russischer Actionfilm. Propagandaschlacht zur besten Sendezeit», Von Moritz Gathmann // Spiegel Online, 29.03.2009 (http://www.spiegel.de/kultur/gesellschaft/0,1518,616124,00.html) 6. Спецвыпуск о войне в Осетии // Телеканал «Вести», 16 августа 2008 г. (http://rutube.ru/tracks/929615.html?v=b0b5dd8b1c1a4b00c329d9d224ea6ba4) 7. «Профессора уволили по статье о Саакашвили», Горелик О. // Мой район, 26 сентября 2008 г. (http://www.mr-msk.ru/story/top/story_4163.html) 8. http://r-ia.ru/proisshestviya/proigral-li-saakashvili.html 9. «In Wake of Georgian War, Russian Media Feel Heat» By Philip P. Pan // The Washington Post, September 15, 2008 (http://www.washingtonpost.com/wpdyn/content/article/2008/09/14/AR2008091402249.html) 10. «У патриотизма глаза велики» // Коммерсантъ – Власть, 1 сентября 2008 г., №34 (787) (http://kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1017746) 11. «В Грузии в субботу отключат вещание всех российских телеканалов» // Интерфакс, 8 августа 2008 г. (http://www.interfax.ru/politics/news.asp?id=25994) 12. «Грузия прекращает вещание российских телеканалов» // Lenta.ru, 8 августа 2008 г. (http://lenta.ru/news/2008/08/08/tv/) 13. «Рунет вернулся в Грузию» // Интерфакс, 21 октября 2008 г. (http://www.interfax.ru/print.asp?sec=1448&id=40620) 14. «Georgia accuses Russia of coordinated cyberattack» // CnetNews, August 11, 2008 (http://news.cnet.com/8301-1009_3-10014150-83.html?tag=mncol) 15. Война или "принуждение к миру"? // Каспаров.Ru, 11 августа 2008 г. (http://www.kasparov.ru/material.php?id=48A0537D80049) 16. «У здания грузинского посольства в Москве разбит палаточный городок» // Lenta.ru, 8 августа 2008 г. (http://lenta.ru/news/2008/08/08/tents/) 17. «Официальный сайт МИД Грузии взломан хакерами» // Интерфакс, 9 августа 2008 г. (http://www.interfax.ru/news.asp?id=26009&sec=1484) 18. «Охота на сайт. Президент Саакашвили не держит интернет-удар» // Российская газета, 13 августа 2008 г., №4727 (http://www.rg.ru/2008/08/13/saakashvili-sait.html) 19. «Сайты РИА Новости подвергаются непрерывным DOS-атакам» // РИА Новости, 10 августа 2008 г. (http://www.rian.ru/news_company/20080810/150243787.html) 20. Федина О. Принуждение к миру в Сети // Время новостей, 18 августа 2008 г. (http://www.vremya.ru/2008/149/72/210691.html) 21. «Власти РФ не причастны к кибер-атакам на грузинские сайты – эксперт» // РИА Новости, 21 августа 2008 г. (http://www.rian.ru/science/20080821/150557270.html) 22. «Можно ли считать атаки хакеров важным фактором в информационной войне?» // РИА Новости, 12 августа 2008 г. (http://www.rian.ru/opinions/20080812/150306008.html) 23. «На сайте МИД Грузии появился коллаж с Гитлером» // Lenta.ru, 9 августа 2008 г. (http://www.lenta.ru/news/2008/08/09/defaced/ 24. www.os-inform.com 25. «Спецслужбы Грузии атакуют осетинские сайты, почту и «аськи» // Росбалт-Кавказ, 12 сентября 2008 г. (http://www.rosbalt.ru/2008/09/12/523149.html) 26. «Сайт телеканала Russia Today подвергся атаке хакеров» // РИА Новости, 10 августа 2008 г. (http://www.rian.ru/media/20080810/150250603.html) 27. «Грузия наложила штраф на российские СМИ за вещание в Цхинвали» // Известия, 7 октября 2008 г. (http://news.mail.ru/politics/2075172/) 28. Шевяков Т., Жаров М. Хроники информационной войны // http://lib.aldebaran.ru 29. Окинавская Хартия глобального информационного общества // Институт развития информационного общества (http://www.iis.ru/library/okinawa/charter.ru.html) 30. ТУНИССКОЕ ОБЯЗАТЕЛЬСТВО. Документ WSIS-05/TUNIS/DOC/7-R // International Telecommunication Union, 16 November 2005 (http://www.itu.int/wsis/docs2/tunis/off/7-ru.doc)
112
Ахметов Е.Ш. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, журналистика факультеті ЗАҢНАМАЛЫҚ МӘТІНДІ ДЖОН ОСТИННІҢ ПЕРФОРМАТИВТЕР ТҰРҒЫСЫНАН САРАПТАУДЫҢ КЕЙБІР МЫСАЛДАРЫ Тарихта, тіпті алғаш заңдар пайда болмай тұрған уақыттан-ақ, адамзаттың тілі ресмиленіп келе жатыр. Бұл құбылысқа өркениеттің дамуы және адам санасының кеңеюі әсер етуде. Қоғамдағы қатынастардың дамуы және күрделенуі нәтижесінде адамдардың тілдік құралдары да күрделенуде. Сонымен қоса, адамның қандай да бір жауапкершілігін тудыратын «контекстер» саны да өсіп келеді. Теориялық юрислингвистика осы мәселелерді қарастыру арқылы Джон Остиннің идеяларын әрі қарай дамытуы ықтимал. АҚШ философы «ауызекі әрекет» [1] үлгілерінде қарастырып кеткен жағдайлар, әлі күнге дейін «жазбаша мәтін» үлгісінде терең қарастырылған жоқ. Джон Остиннің ұсынған перформативтер классификациясын Қазақстандағы қолданыстағы заңнамаға қатысты қолданып көру үшін, алдымен сол классификацияның қазақша нұсқасын келтіру қажет. Түпнұсқадан алшақтамау, және түпкі идея авторының мәтінге салған ойын өзгертпеу үшін, оның тура аудармасын береміз. Сонымен бірге, Остиннің қолданған грек алфавитін біз де қолданамыз. Перформативтер – қарапайым грамматикалық әдістермен айқындағанда, бірінші жақ, осы шақ, ашық рай арқылы берілген, көптік жалғауы жоқ етістік [3]. A. Олар ешнәрсе туралы хабарламайды және ешнәрсені сипаттамайды, сонымен бірге өтірік/шын тұрғысынан қарастырыла алмайды. В. Сөйлемді айтудың өзі әрекет ету, немесе әрекет етудің бөлігі болып табылады. Және ол бір нәрсені айту деп сипатталына алмайды». Мысалдар (Остиннің мысалдары бөлек, біздікі бөлек): (Е.а) «Ант етемін» (Отан алдында адал қызмет етуге) – ант ету рәсімі кезінде айтылған сөз тіркесі ретінде. (Е.b) «Итімнің атын Жолбарыс деп қоямын» - иттің атын қойған кезде. (Е.с) «Пәтерімді ағама қалдырамын» - мүлікті мұраға қалдыру ретінде. (Е.d) «Ертең жаңбыр жауатынына бәс тігемін» - бәс тігу кезінде (перформативтің бұл түрі сәтті аяқталу үшін екінші жақтың перформативін қажет етеді). Перформативтер өтірік/шындық тұрғысынан қарастырылмайтын болғанымен, сынаудың бір түріне ұшырайды [2]. Олар сәтті/сәтсіз болуы мүмкін. Перформативтің сәтті болуы үшін, Остиннің жұмыстарына сүйенетін болсақ, келесі талаптар орындалуы керек. «(А.1) Сәйкес конвенционалды нәтижесі бар нақты конвенционалды р әсім болуы тиіс. Бұл рәсімге нақты жағдайда, нақты адамдардың, нақты сөздерді айтулары, т.т. кіру керек. (А.2) Берілген мысалдағы нақты тұлғалар орындалып жатқан рәсімді орындауға құқылы, ал жағдайлар оның орындалуына сәйкес болуы керек. (В.1) Барлық қатысушылар рәсімді дұрыс және (В.2) толық орындаулары тиіс. (Г.1) Рәсім, оны орындаушылардын қандай-да бір сезімдері мен ойлары болғанын қажет ететін, және нақты қатысушының немесе қатысушылардың келешекте қандай-да бір әрекеттерді орындауын талап еткен жағдайда, рәсімге қатысып жатқан және оны орындап жатқан тұлғалардың ойлары мен сезімдері соған сәйкес болуы керек және олар болашақта сәйкес әрекет етуге ынталы болуы керек және (Г.2) болашақта сәйкес әрекет етулері керек». Джон Остин бұл ережелер мен талаптарды, ауызекі сөз әрекеттеріне қатысты құрастырған болатын. Алайда, үңіліп қарайтын болсақ, оларды заң саласында қолдануға болады, заңгерлер оларды осы уақытқа дейін, өздері білмей қолданып та жүр. 113
Олай болса, перформативтерді екі классқа бөліп алу аса маңызды болып отыр. Ауызекі әрекеттер теориясында бейнеленген перформатифтер бірінші классқа, яғни заңды күші жоқ, қоғам ішіндегі конвенциялар бойынша ғана «шартты» жауапкершіліктің пайда болуына алып келетіндер, қысқаша айтқанда «саналық перформативтер». Екіншілерін оларға қарама-қарсы қоятын болсақ «бекітілген перформативтер» деп атауға болады, яғни олар тек сана мен қоғамдық пікір тұрғысынан емес, сонымен бірге заң тұрғысынан қандай-да бір салдар мен жауапкершіліктердің пайда болуына алып келеді. Перформативтің осы екінші классын әрі қарай қарастырып көрейік. Жоғарыда берілген бірінші класстағы перформативтердің сипаттамаларын Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің кездейсоқ бабына қатысты қолданып көрейік. 110-бап. Қылмыс жасаған адамды ұстау кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру: «Қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шараларды асыра қолдану кезінде денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру – екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге немесе сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады»(4). A. Берілген сөйлем ешнәрсе туралы хабарламайды және ешнәрсені сипаттамайды, сонымен бірге өтірік/шын тұрғысынан қарастырыла алмайды. В. Сөйлемді заңда бекітудің өзі әрекет ету болып табылады (заң шығару, адамдарды нақты тәртіпке бағындыру). Және бұл сөйлем тек бір нәрсені жазу деп сипатталынбайды («заң жазу» емес «заң шығару» болуы тиіс). Перформативтің сәттілігін тексеріп көрейік: (А.1) Сәйкес конвенционалды нәтижесі бар нақты конвенционалды рәсім болуы тиіс, және бұл жағдайда ондай рәсім бар, заңдарды шығару, бекіту және қолданысқа еңгізу рәсімі ҚР конституциясында бекітілген. (ҚР конституциясының күші қоғамда қалыптасқан рәсімге сәйкес мойындалады). Бұл рәсімге нақты жағдайда, нақты адамдардың, нақты сөздерді жазуы кіреді. (А.2) Берілген мысалдағы нақты тұлғалар орындалып жатқан рәсімді орындауға құқылы, яғни заңды тек құзыретті тұлғалар мен органдар қабылдап бекіте алады (парламент, президент). Жағдайлар оның орындалуына сәйкес болулары, яғни конституция әлі күшінде болуы керек, Қазақстан біртұтас мемлекет болуы керек, билік өз күшін сақтап тұруы керек, т.т. (В.1) Барлық қатысушылар рәсімді дұрыс орындаулары тиіс, яғни заң мәтінінде қате кетпеуі керек және рәсім бекітілген тәртіпке сәйкес дұрыс орындалуы тиіс. (В.2) Және толық орындалуы тиіс. (Г.1), (Г.2) Рәсім оны орындаушылардың қандай-да бір сезімдері мен ойлары болғанын қажет етпейді, олай болса, бұл мысалды біз қарастырмаймыз. Жалпы, заңнама мәтінінде, яғни біздің бірінші класстағы перформативтерімізде (Г.1), (Г.2) талаптардың орындалуы қажет емес. Осы жерде біз бірінші және екінші класстағы перформативтердің айырмашылығын да айқындап кеткен сияқтымыз. Яғни бірінші класс барлық алты талапты қажет етсе, екіншісі тек төртеуін қажет етеді. Тағы да бір айтып өтуді қажет ететін құбылыс, ауызекі перформативтердің жазбашаға ауысуы. Қазіргі қоғамда және қазіргі уақытта «мұраға қалдырамын» деп, қайтыс болар алдында айтылған сөздің ешқандай салмағы жоқ. Тек жазба түрдегі мұрағат қағазының заңды күші бар. Сондықтан, екінші класстағы перформативті бөліп алу қажет болып отыр, және оны тереңірек зерттеу біздің ойымызша маңызды нәтижеге алып келуші еді. Себебі, түбіне келетін болсақ заң дегеніміз – сөз. Заңның мағынасы мен мәні сөз арқылы беріледі(5). Қорыта келгенде, Джон Остиннің перформативтер теориясы және олардың сипаттамалары нақты қолданыстағы немесе қолданысқа енгізілейін деп жатқан заңдарды сараптау құралы ретінде пайдаланыла алады. Алдынғы параграфтарда біз көрсетіп өткеніміздей, заң мәтіні перформативтердің екінші классына жатады, яғни көрсетілген төрт талапқа сәйкес болуы тиіс. Бұл талаптарға сай емес мәтін өзгертуді немесе толықтыруды қажет етеді. 114
Пайдаланған әдебиеттер: 1. Austin J. L. How to do things with words. Oxford University Press, 1962 2. Юрислингвистика-1. Проблемы и перспективы. - Барнаул, 1999 3. Сухарев А. Я. Большой юридический словарь – Москва, 2005 4. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі.// Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Жаршысы. – Алматы, 1997 (соңғы өзгерістер мен толықтырулар 21.01.10 ж. жағдайы бойынша енгізілген) 5. Бринев К. И. Теоретическая лингвистика и судебная лингвистическая экспертиза. Монография
Жақсыбаева М.С. ӨҚӘ «Қ.Нұрғалиев атындағы №43 мектеп- гимназиясы» КММ Өскемен қ. СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ПӘНІНДЕ ҚОЛДАНУ ТӘЖІРБИЕСІНЕН Қазақ халқының рухы таза ұлт болып қалыптасуы және тәуелсіздігіміздің беріктігі, еліміздің сақталуы тікелей жас ұрпаққа байланысты. Бүгінгі таңда еліміздегі мектептегі білім беру ісі, заманауи ақпараттық технологиялармен жарақтандыру шаралары біршама өз шешімін тапқандай, әліде болса, рухы таза, ұлтжанды ұрпақ өсіруде нәтижеге қол жеткізу керек. 2006 жылы қазан айында Елбасымыздың «Қазақстан Республикасының азаматтарына патриоттық тәрбие берудің 2006-2008 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» атты №200 жарлығы жарыққа шықты. Оның мақсаты – азаматтардың бойында жоғары патриоттық сананы өз елі, ұлты үшін мақтаныш сезімдерін тәрбиелеуді қалыптастыру болып табылады. Осы жауапты міндетті орындау тарихшы ұстаздарға жүктелетіні айдан анық. Жаңа ғасырға қадам басқан біздің еліміз үшін қоғам өміріндегі қазіргі өзгерістер, экономиканың, саясаттың, әлеуметтік-саяси саланың дамуы қоғамдағы негізгі фактор болып табылатын жеке тұлғаның жалпы даму деңгейіне байланысты болмақ. Ал ол қоғамдағы білім беру талаптарын түбегейлі өзгертуге алып келді. Қоғамдық өмірдегі өзгерістер оқытудың жаңа технологияларын қолдануды, жеке тұлғаның жан-жақты шығармашылық тұрғыдан дамуына жол ашуды көздеп отыр. Бұл міндеттерді жүзеге асырушылар білім беру жүйесінің күрделі мәселелерін шешуші кәсіби – педагогикалық шеберлігі жоғары ұстаздар болмақ. Міне, осы орайда ҚР Білім және Ғылым Министрлігі әзірлеген «ҚР жоғары педагогикалық білім тұжырымдамасы» мен «ҚР жаңа тұрпатты педагогінің үздіксіз педагогикалық білімі тұжырымдамаларында» жаңа қоғамдағы мұғалім моделінің үлгілері көрсетіліп берілген. Болашақ педагогтерге қойылатын талаптар қазіргі қоғам қажеттілігінен туындайды. Жаңа қоғам мұғалімі тек кәсіби шеберлігі жоғары адам ғана емес, рухани дамыған, шығармашыл, мәдениетті, білім құндылығын түсінетін, педагогикалық технологияларды меңгерген, ғылым мен техника жетістіктері негізінде кәсіби даярланған болуы тиіс. Қазіргі кезеңде білім берудің сапасын жақсарту, әдістемелік негізін өзгерту заман талабына сәйкес туындап отырған қажеттілік.Өйткені, мектептің әр күні көптеген ғылыми жаңалықтарға, терең әлеуметтік өзгерістерге толы. Бұрын оқу үрдісінде мұғалім басты роль атқарған болса, қазір оқушының белсенділік көрсететін кезі туды. Сабақ мұғалімнің емес, оқушының іс-әрекетімен бағаланады. Қазіргі заманда нені оқыту емес, қалай оқыту маңыздырақ болып отыр. Сабақ барысында оқушының ізденуі мен зерттеу дағдыларын қалыптастыра отырып, пәнге деген қызығушылықтарын арттыру мақсатында қолданылатын технологиялар баршылық. Солардың бірі сын тұрғысынан ойлау технологиясы. Сын тұрғысынан ойлау технологиясының мүмкіндіктерін қолдану арқылы оқушыны субъект ретінде қалыптастыру және дамыту. 115
Бұл технология Кеңес өкіметі кезінде 1973 жылдан, Қазақстанда 1997 жылдан бері таныла бастады. Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлау,яғни, RWCT жобасы 29 мемлекетте қолданылады. Технологияның негізін қалаушылар американдық ғалымдар Чарльз Темпл, Джон Дьюи, Мередит. Кезінде жоба ретінде ұсынылып, көпшіліктің қолдауын тапқан бұл технологияда Выготский, Пиаже, Эльконин-Давыдовтардың, басқа да ғалымдардың еңбектерінің ең құнды жерлері көрініс тауып, идеялар тоғысып, біріктірілген іспетті. Сыни ойлау- өзіндік ойлау. Сыни ойлау – сұрақ қоюдан және шешімін талап ететін проблемаларды айқындаудан басталады. Оқушы өзі сұрақ қойып, шешімін өзі айқындайды. Сыни ойлау- әлеуметтік ойлау, бірлесе оқыту идеясы. Сыни тұрғыдан ойлау технологиясын қолдануымен жүргізілген сабақтың жоғары деңгейде өтуінің алғы шарты оның қағидаларында,яғни, стратегияларында. Стратегия дегеніміз - философия, әдістемелік ұстаным. Мұғалім мен оқушы кез келген стратегияның әдіс-тәсілін, қыр-сырын жетік түсіне білуі қажет. Сонда ғана жұмыс нәтижелі болмақ. Стратегиялар оқушыларды шығармашылықпен әрекет етуге, ізденімпаздыққа баулиды, еркін, терең, жан-жақты ойлауына, үздіксіз жұмыс жасауына жол ашады, стратегияның 80нен аса түрі бар. Жұмыстың ыңғайына қарай стратегияларды өзгертіп те жіберуге болады. «Сыни тұрғыдан ойлау дәлелдерді немесе сөйлемдер мен пайымдауларды бағалаудың тәртіпке келтірілген ойлау қызметі болып табылады, бұл ұстанымдарды дамытуды және шешім қабылдауды бағыттай алады» Эннис (1992) . Сыни тұрғыдан ойлау бұл сана шекаралары, сондай-ақ ойлау мүмкіндіктерінің кешені. «Сыни ойшылдар: фактілер мен пікірлер арасындағы айырмашылықты көреді; егжей-тегжейлі қадағалау жасайды; болжалдарды ашып, олардың терминдерін анықтайды; және сенімді логикалық және салмақты дәлелдер негізінде логикалық пайымдау жасайды. Эллис Д, 1997 Мақсаты барлық жастағы оқушыларға кез келген мазмұнға сыни тұрғыдан қарап, екі ұйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға саналы шешім қабылдауға сабақтарда үйрету. Сын тұрғысынан ойлау – сынау емес, шыңдалған ойлау. Бұл деңгейдегі ойлау тек ересек адамдарға, жоғарғы сынып оқушыларына ғана тән деп ойлау аса дұрыс емес. Жас балалардың да бұл жұмысты дұрыс ұйымдастырған жағдайда өз даму деңгейіне сәйкес ойы шыңдалып, белгілі бір жетістіктерге жетері сөзсіз. Оған осы жобамен жұмыс жасау барысында көз жеткіздік. Аталмыш бағдарламаның ішкі құрылымында ерекшелік бар. Бұл құрылым 3 деңгейден тұратын оқыту мен үйретудің моделі. Білімнің болашақта пайдаға асуы, қажетке жарауын қалыптастырады. Көп ақпаратты талдай, жинақтай отырып, ішінен қажеттісін алуға үйретеді. Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы қызығушылықты ояту, мағынаны тану, ой толғаныс кезеңдерінен түзіледі. Жаңа технология Ұғыну
бағдар беру
ой қорытынды
пайдалану
Нәтиже Жақсы мінез
көркем шығарма оқу
тарихқа қызығушылық
Сабақта оқушыға білім дайын күйінде беріле салмау керек. Мұғалім шеберлігі арқылы баланың білімді игеруге қызығушылығын ояту қажет. Ал ол сұрақ әр түрлі әдіс-тәсілдер арқылы баланың алдына жан-жақты мақсат қойып, іске асыруына жол көрсетеді. Технологияның басты мақсаты – дамыта оқыту негізінде “Сын тұрғысынан ойлау арқылы оқу мен жазуды дамыту” бағдарламасын іске асыру, балаларға терең білім беру. Жаңа технология ретінде ең озық әдістерді дер кезінде игеру, іздену арқылы бала 116
бойына дарыту, одан өнімді нәтиже шығара білу – әрбір ұстаздың басты міндеті. Сабақтың мақсаты: а) қызығушылықты ояту – сұрақ қою; б) мағынаны ажырату – жауаптар іздеу, мәселені зерттеу; в) ой толғаныс – ойлау процесінің ең жоғарғы сатысында мәселені талқылау, яғни үш кезеңнен сабақты бөліп өту, оқыту мен оқу процесін осындай үш сатыда ұйымдастыру. Мен өз сабақтарымда, көбінесе Қазақстан тарихы пәнінде стратегияларды оқу бағдарламасына сәйкес бірізді жүйелі түрде қолданып жүрмін. Сабақта қолданып жүрген әдістерім мынадай: І – қызығушылықты ояту кезеңінде ой қозғау (шақыру). ІІ – мағынаны ажыратуда түртіп алу жүйесі. ІІІ ой толғаныс кезеңінде Венн диаграммасы, еркін жазу т.б. стратегиялар арқылы баланың дамуына, оның бойындағы жеке қабілеттердің ашылуына, шығармашылықпен ізденуіне жол саламыз. СТО технологиясын пайдалана отырып, сабақ құрылымын жоспарлауға шығармашылықпен қарау, әдістемелік лабораторияны жинақтау секілді мүмкіндіктерге қол жеткіздім. 8- сынып оқушыларының жас ерекшеліктерін ескере отырып, жазу мен оқу арқылы сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін арттыру мақсатында қолданып жүрген стратегиялардың мүмкіншіліктеріне тоқталайын: РАФТ Бұл стратегияны «кейіпкерге хат» деп алса да болады. Формасын түрлендіруге мүмкіндік бар: хат, хабарландыру, жеделхат, өтініш, бұйрық, жарнама. Оқушы жұмысқа кіріспес бұрын мәтіннің мазмұнын жетік түсінуге тырысады, ол үшін оны бірнеше қайтара оқып, ой елегінен өткізеді. Рафт оқушылардың тілін дамытады, қиялын өрбітеді, өз ойларын қағаз бетіне түсіру арқылы эссе жазуға жетелейді, ресми іс қағаздары жөнінде түсініктері қалыптаса түседі. Осындай жұмыстар арқылы ең әуелі оқушылардың сабаққа деген қызығушылығы артады, бір-бірімен пікір алмасып, сөздік қоры молаяды, еркін сөйлеу, өз ойларын жеткізе білу дағдылары қалыптасады, оқулықпен жұмыс істеуге, бір-біріне жүйелі сұрақ қоя білуге дағдыланады. Бұл кестедегі көрсеткіштер арқылы СТО технологиясының мүмкіндіктері негізінде оқушының субъект ретінде қаншалықты өскенін аңғаруға болады. Зейіні; Сөздік қоры; Танымы; Есте сақтауы; Ой-өрісі СТО бағдарламасына қатысудың нәтижесінде сабақта жеткен нәтижелерім: Сабағымда сабақтың жаңа құрылымы пайда болды. Сабақтың жоспары: Психологиялық дайындық. Ой ашар. Үй тапсырмасын тексеру. Жаңа сабақ. І. Қызығушылықты ояту. а) Ой қозғау. ә) Өзіндік жұмыс. б) Түртіп алу ─ + ? v (INSERT) ІІ. Мағынаны тану сатысы. Топпен жұмыс. ІІІ. Ой толғаныс сатысы. Венн диаграммасы. Бағалау. Үйге тапсырма. 2. Сын т р ысынан ойлауды дамыту саба тарыны негізінде мені саба ымда о ушылар арасында: бір-бірінің пікірін тыңдау, сыйлауға ынтымақты қарым-қатынастың негізі қаланды; өзін жеке дара тұлға ретінде тануға жол ашуға; 117
бір-біріне құрметпен қарауға; өз ойын ашық, еркін айтуға, пікір алмасуға; өзін-өзі, бірін-бірі бағалауға; мұғаліммен еркін сөйлесіп, пікір алмастыруға; достарының ойын тыңдай отырып, проблеманы шешу жолдарын іздей отырып, қиындықты шешуге көмектесуге; белсенді шығармашылықты ойлауға негіз қаланды. Байқап отырсаңыздар, қай жұмыс болмасын оқу мен жазу қатар жүреді, оқығанын қағаз бетіне түсіру, оқушының қаншалықты білімді екенін, шеберлігін байқатады. Бұдан шығатын қорытынды, оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды жүзеге асыру технологияның басты кілті. Пайдаланған әдебиеттер: Н.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауы. 2012ж. 14 желтоқсан ҚР 2015 ж. дейінгі Білім беруді дамыту тұжырымдамасы . Егемен Қазақстан 2003 ж. 23 желтоқсан. Г. Төлеубаев. Тарихты оқытудағы әдістемелік технологиялары. Қазақ тарихы, № 5,2009 ж. Б.Жолдасов. Инновациялық технологияларды білім беруде қолдану. Білім, №5,2007 ж. Қ.Көнеев, А.қалыкова. Оқыту үрдісінде педагогикалық технологияларды ұтымды пайдалану. Білім,№ 3, 2006 ж. Г.Ақпанбетова. Сабақта жаңа технологияны қолдану. Қазақ тарихы,№3,2010ж. А.Ысқақ «Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлау» бағдарламасы әдістерінің оқушы шығармашылығына әсері. 12
Нұрсадықова А. Қ. Нұрғалиев атындағы №43 мектеп гимназиясының оқу ісі меңгерушісі Өскемен қ. Бибаева Б. М. Ломоносов атындағы орта мектебінің мұғалімі Зайсан қ. ОҚУШЫЛАР АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Жалпы білім беретін мектептердің 1 – сыныбына қабылданған балалар, мектептік оқу жүйесінде айтарлықтай қиындықтарға ұшырайды. Олардың сәтсіздіктерінің басты себебі – психикалық дамудың кешеуілдеуінде, ол баланың әлеуметтік дамуы сферасымен өте тығыз байланысты. Оқуға берерде баланың тек биологиялық жасына немесе дене дамуына сүйенбей, мектепке әлеуметтік психологиялық даярлығы көрсеткіштерінің өлшемін жасап шығару- бүгінгі күн талабы екенін уақыт өзі көрсетіп отыр [1, 25 б]. Аталмыш мәселе жөнінде А. В. Запорожец, Д. Б. Эльконин, Л. И. Божович, Х. Т. Шерьязданова және т. б. ғылыми зерттеулері кеңінен таралған. Ғылымда балалар қарымқатынасының мәнділігі 81 психологтарға, педагогтарға, ата-аналарға белгілі болғанымен, әлі де шешілмеген мәселелерге жеткілікті. Соңғы 30-40 жыл ішінде бастауыш сынып оқушыларын әлеуметтік дамытудың белсенді, жедел әдісі–түрлі психологиялық тренингтер ұйымдастырылып, қолданылуда. Олар топтық жұмысқа негізделіп, тиімділігі дәлелденген (Л. А. Петровская, А. Г. Ковалев т. б). Тренинг жұмыстарының нәтижелері төменгі сыныптағы оқушылардың жеке басының дұрыс жетілуіне, әлеуметтік даму тиімділігін арттыруынан көрінеді. Әлеуметтік118
психологиялық тренингтердің әр түрі – сензитивті, оқытып-жаттықтырушы, өнер-би, арт (сурет) тренингтердің – төменгі сыныптағы балаларға тигізетін психологиялық әсері әлі де болса кеңейтіле зерттелмеген. Жан -жақты дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеу, психология ғылымының аса мәнді теориялық және практикалық міндеттерінің бірі [2, 14 б]. Бастауыш мектеп кезеңі бұл – «жеке» тұлғаның мәнді алғышаттарының қалыптасу аралығы болып табылады. В. В. Давыдов бала мектепке келісімен оқу процесінде жеке тұлғаның теориялық санасының негіздері жасалатындығы (ғылыми, көркемдік, адамгершілік) нұсқайды. Б. Г. Ананьев, балалардың мектептегі оқу процесі олардың бүкіл өмірін жаңаша ұйымдастырып, баланың жанұядағы орнын өзгеретіндігіне ерекше көңіл қояды, өйткені онда жанұядан тыс міндеттер, яғни міндетті оқу еңбегі пайда болады. Психологтар бастауыш мектеп жасындағы оқушының жеке тұлғасының қалыптасуындағы оқу іс-әрекетінің мәніне ерекше көңіл бөліп, «оқушының ішкі позициясын қабыл алу», (Л. И. Божович), «оның танымдық және адамгершілік күштерінің дамуының жаңа көздерін ашатын, мінез-құлық мртивтерінің өзгерісі» (В. В. Давыдов), баланың «мектепте оқу міндетін» сезінуде қамтылған қоғамдық орынның өзгерісі (Н. Ф. Добрынин) сияқты аспектілерді бөліп көрсетеді. Кеңес психологиясында мотивациялық сфера өзінше қарастырылады, ол адамның ақиқатқа, өз-өзіне, басқа адамға белсенді түрде бағытталған қатынасының күрделі жүйесін құрайды, әрі түрткілердің әртүрін қамтиды (Л. И. Божович). Оқушының мотивациялық сферасы оның эмоционалды – еріктік сферасына, оның ақыл-ой әрекетіне әсер ететін түрлі қатынастардың қайта құрылуына әсер ететін өте мәнді фактор ретінде «педагогикалық бағамен» анықталады. Психологтардың ойынша, бастауыш мектеп жасындағы балалардың өзара қатынастарының егізгі бет бейнесі, олардың достық қатынастарының сыртқы өмірлік жағдайлары мен кездейсоқ қызығушылықтарының бірігіп кетуінде [3, 48 б]. Осы жас шамасындағы балалардың жетекші іс-әрекеті оқу іс-әрекеті болып табылады. Қарым-қатынас көбінде өз-өзін және басқа адамдарды тану қажеттілігін қанағаттандыратын іс-әрекет ретінде қарастырылады (М. И. Лисина). Адам өмірінің мектепте өткен кезеңі оның екінші сатысы болып табылады. Дамудың осы жас шамасында жеке тұлғаның және оқу танымдық субъектісінің оқу процесін қамтамасыз ететін психологиялық құрылымдары қалыптаса бастайды. Мектеп кезеңінде жеке тұлға мен іс-әрекет субъектісінің біртұтас көріністері, яғни мінезі, жалпы және қосымша қабілеттері, дүниетанымы, мақсатты түрде болжай алу іскерлігі мен мотивациялық-қажеттілік сферасы, кәсіби бағытқа мойын бұра бастауы, құнды бағдарлары, мінез-құлқы мен іс-әрекетін өз еркімен реттей алу іскерлігі қалыптаса бастай- ды. Баланың әлеуметтік ортада бағдарлануы мен мінез-құлқының үлгілерін меңгеруінің негізінде, оның жеке басының қасиеттері қалыптаса бастайды. Ең алдымен, баланың ересектермен жанамаланған және тікелей қатынасы арқылы оған ата-бабалардың көне мұралары жетіп отырады. Сонымен бірге тек қарым-қатынас арқалы ғана психиканың әлеуметтік нормалары (сөйлеу-тілі, естің, зейіннің, ойлаудың, перцепцияның, ырықты түрлері, жеке тұлғаның қасиеттері және т. б.) қалыптаса алады. Балалардың мектепке келу мерізімінен бастап және олардың осы кезеңге дейінгі ойын іс-әрекетінде, оқушыларда жеке тұлғаның қарымқатынасты қамтамасыз ететін қасиеттерінің қарқынды түрде қалыптасу процесі орын алады. Балалардың жанұядағы және құрдастарымен қарым-қатынастарынан тыс, мұғалімге, құрдастарына қатысты қарым-қатынастың жаңа түрлері, және оқушылардың түрлі үйірмелер мен топтарға енуінің негізінде достық қатынастардың жүйесі де қалыптаса бастайды. Қарым-қатынастың коммуникативті қыры адамдар- дың бір-бірімен ақпарат алмасу үрдісінде анықталады; қарым-қатынастың интерактивті жағы адамдардың өзара әректтестігін ұйымдастыруда көрінеді. Қарым-қатынастың құралдары: а)Тіл-сөздердің, анықтамалардың жүйесі және оқуды қарым-қатынаста қолданылатын мағыналысөз тіркестеріне (пікірлеріне) біріктіру. ә)Бір ғана фразаның әр мағынасын беретін интонация (дауыс ырғағы), эмоциялы айқындылық. 119
б)Қарым-қатынастығы адамның отырысы, бет әлепетінің көрінісі, көзқарасы, сөз төркінің мәнін күшейте, толықтыра, әрі жоққа шығара алады. в)Ым-ишара (жест) қарым-қатынастың құралы ретінде жалпыға бірдей болуы мүмкін – яғни әрқайсысы өзіне тән мағынамен сипатталады [4, 32 б]. Зерттеу жұмыстарына сүйенетін болсақ, адам қарым-қатынасының күнделікті актісіндегі сөздер оның 7% құрса, дыбыстар мен дауыс ырғағы 37%, сөйлеу тілінің қатысынсыз жүрген әсер 33% құрайды екен. Адамның ішкі күйін бейнелейтін бет әлпетіндегі бұлшық еттерінің қозғалыстары, оның күнделіктерінің шынайы мәнін табыс етеді. Ымдар ақпараттың 70% құрайды, яғни адамның 82 көздері, көзқарасы, бет-әлпеті оның айтылған сөзінен бетер анықтама бере алады. Ал адамның маңдайы, қасы, аузы (ерні, көзі, мұрны, иегі) оның түр негізгі эмоцияларын анықтайды. Бастауыш сыныпта «Қарым-қатынас психологиясы» тақырыбында өткізген сабағымда осы мәселені шешуге тырыстым. Сабақта қойған мақсатым: оқушыларды қарым-қатынас туралы білімін кеңейту және қарым-қатынас мәдениетін үйрету. Оқушылардың қарым-қатынас психологиясының ерекшілігін анықтау үшін мына нақыл сөздерді жазып қабырғаға іліп қойдым. Ұлағатты сөздер: «Адамдар бір-бірі үшін өмір сүреді» (Марк Аврелий). «Адам көп нәрселерсіз өмір сүре алады, тек адам адамсыз өмір сүре алмайды» (Л. Берне). «Адам өміріндегі ең тамаша нәрсе – оның басқа адамдармен қарым-қатынасы» (А. Линкольн). «Басқа адамның әрқашанда жаман жағын емес, жақсы жағын ізде» (Л. Н. Толстой). «Сүйегі жоқ балық болмайтыны сияқты, кемшілігі жоқ адам болмайды» (М. Лютер) [5, 58 б]. Қарым-қатынас ұғымын кім енгізгені жөнінде тоқталып, және оның бастапқы мәнін аштым. Психологтардың қарым-қатынас туралы көзқарас- тарын айта отыра, оқушыларға қарым-қатынастың құрлымын, деңгейін көрсетуге тырыстым. Оқушылардың қарым-қатынас дағдыларын дамытуға арналған жаттығулардың пайдасы мол болды. «Өз үйіріңді тап». Балаларға жануарлар аты жазылған жолақтар таратылады. Көздері байланған қатысушылар осы жануарлардың дыбысын шығарады. «Үндемейтін және сөйлейтін айна» жаттығуы. Бұл жаттығудың авторы Г. И. Марасанов. Жүргізуші топ ішінен өз еркімен шыққысы келетін қатысушыны ортаға шығарады, ол айнаға қарайтын болады. Ойыншының міндеті екі айнаның көмегімен артына келіп тұратын адамды табу болып табылады. Бұл айналар әрине тірі айналар болады. Біреуі үндемейтін: ол қатысу- шыға артында тұрған адам туралы, оның кім екенін мимика, жест арқылы көрсетеді. Екінші айна – сөйлейтін айна: ол қатысушыға артында тұрған адамнң есімін атамай, онң қандай адам екенін айтады. Қатысушы өз еркімен топ ішінен өзіне үндемейтін және сөйлейтін айна таңдап алады. Қатысушы таңдау жасағаннан кейін жүргізуші «айналарға» ойын ережесін түсіндіреді. Айналар қабырғаның жанында тұрады. Негізгі ойыншы олардың алдында тұрады. Қалған барлық қатысушылар оның артқы жағына жайғасады да біртіндеп шуламай оның артына келіп тұрады. Бірінші үндемейтін жұмыс істейді. Егер негізгі ойыншы оның артында кімнің тұрғанын таба алмаса, онда сөйлейтін айна жұмысқа кіріседі. Ол тек бір ғана сөйлем айтады. Егер ойыншы тағы да таба алмаса, үндемейтін айна қайта түсіндіреді. Осылай жалғасып кете береді. Ойыншының мақсаты-артында тұрған адамды неғұрлым тез арада табу. Сыйлық беру. Әрбір оқушы өз сыныбындағы құрбыларна оның жақсы қасиеттерін айта отырып сыйлық береді. Сабақтың нәтижесінде балалар жақсы әсер алды, өздерін толғандырған мәселе бойынша белсенділік танытты. Басқа адамдармен қарым-қатынасында кез-келген адамның нақты әлеуметтік рөлдері бар. Алайда қандай рөлді иеленуі адамның өзіне байла-нысты яғни оның күшіне, әлсіздігіне, ақыл-ой деңгейіне, өзіне қатысты сыншылдығына, мінез-құлқының икемділігіне байла120
нысты. Адамның даралық психологиялық ерекшеліктері жоғары жүйке жүйесінің типімен анықталып, ең алдымен темперамент қасиеттерінде көрініс табады. Пайдаланған әдебиеттер: 1. Исмаилов Д. А., Абишева Ж. А. Развитие личности ребенка в процессе предшкольной подготовки. Алматы: Рауан, 1998. 2. Шерьязданова Х. Т., Суркова Т. И. Педагогу о стиле общения с детьми, Алматы: Рауан, 1996. 3. Рубинштейн С. А. Проблемы общей психологии, Москва: Педагогика, 1976. 4. Джакупов С. М. Психология познавательной деятельности. Алма-Ата: Изд-во КазГУ, 1992. 5. Мухина В. С. Возрастная психология.
Серикбаева А.К., ШҚО, Преображенка орта мектебінің мұғалімі Жансеитов С.С. Өскемен қаласы, Қ.Нұрғалиев атындағы №43 мектеп-гимназиясының мұғалімі ЕЛІМІЗДІҢ БОЛАШАҒЫ – ДАРЫНДЫ ҰРПАҚ «Қашан бала ғылым-білімді махаббатпен көксерлік болса, сонда ғана оның аты Адам болады». А.Құнанбаев Қазақстан Республикасының Президенті өзінің халыққа Жолдауында «...Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет», - дейді. Тәуелсіздік туы желбіреген қазақ елінің ертеңі – бүгінгі жас ұрпағы. Сол жеткіншектердің білім нәрінен сусындауы, тәлімді тәрбие алуы, соның нұр-сәулесін шамшырақтай шашып, бала бойына сіңіретін қасиетті де құдіретті мекен - мектебі мен жастарды жанындай сүйетін мейірімді мұғалімдер екені даусыз. Ал ел болашағы білімді, тәрбиелі, жан-жақты дамытатын тұлғалардың қолында деген. Білім беруде ақпараттық - коммуникациялық технологияларды пайдалану оқушыларға ғылыми ұғымдарды түсіндіруді және олардың қабылдауын, түсінуін жеңілдетуге мүмкіндік беріп, мұғалімдерге сабақ беруде көмектесетін маңызды құрал болып табылады. Қазіргі таңда егеменді еліміздің өсіп келе жатқан жас ұрпақтарды ойлы да іскер, жігерлі де батыл, өзіне – өзі сенімді, дүниетанымы дұрыс қалыптасқан адамзат етіп тәрбиелеу біздің міндетіміз. Оқытуда ақпараттық технологияларды күнделікті сабақ үдерісінде пайдалану үшін, әр мұғалім өзінің алдында отырған оқушыларының жас ерекшеліктерін ескере отырып, педагогтық мақсат – мүддесіне, өзінің шеберлігіне байланысты таңдап алады. Оқытуда ақпараттық технологияны пайдалану дегеніміз – бағдарламаларда көрсетілген оқыту мазмұнын жүзеге асыру мен қойылған мақсаттарға жетудің ең тиімді жолы, оқытушыға оқу үрдісін жүзеге асыруға қажет болатын білім немесе мәліметтер жиынтығы, яғни нақты оқу үрдісі, оның ұйымдастырылуы, құрылымы және қамтамасыз етілуі. Жалпы «технология» түсінігі технологиялық үрдіспен байланысты және сөздікке сүйенсек (гректің techne – өнер, біліктілік және logos – оқу ұғымдары), материалдарды өңдеудің тәсілдері мен құралдары туралы білімнің жиынтығы.«Білім алу – батылдық, оны толықтыру – даналық, ал шебер қолдана білу – өнер» дегендей, мемлекетіміздің басты саясатының бірі – жаңаша білім беру – заман талабы. Еліміздің болашағы көркейіп, өркениетті елдер қатарына қосылуы – бүгінгі ұрпақ бейнесінен көрінуі тиіс. Білім берудің негізгі тетігі – мұғалім, ал, оның обьектісі – оқушы. Сондықтан да білім беру мұғалім үшін үлкен жауапкершілікті талап 121
етеді. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу, білім беру ұйымдарының еркіндігі мен дербестігін кеңейту, білім беру ісін басқаруды демократияландыру және орталықсыздандыру қажеттігі баса айтылған. Жаңа ақпараттық технологиямен орындалған қызмет өзінің кез келген нақты формасында тиімдірек орындалады, адам өркениетті бола бастайды. Ұрпақ үшін кітаптың маңызы қандай болса, компьютер де оқушы үшін қоршаған әлемді танудың табиғи құралы болып табылады. Осы міндеттерді жүзеге асыру үшін оқытуда ақпараттық технологияларды білім беру жүйесіндегі басты ұстаным ретінде әркімнің өзінің білім алуға деген жеке әлеуетін қоғамда барынша пайдалануға көмектесетін оқыту жүйесін дамытуды, білім мен ғылымның кіріктірілуі арқылы тұлғаның кәсіптік бағдарлануын қамтамасыз етуді көздейді. Бүгінгі күні қоғамда ақпарат негіздеуші рольді атқарып, ақпараттық процестерді алумен, сақтаумен, өңдеумен, оларды кеңінен пайдаланумен байланыстырады. Ақпараттың дәстүрлі әдістері – ауызша және жазбаша, телефон және радио байланыстары – қазіргі заманға компьютерлік құралдарға ығысып орын беруде. Мемлекеттік тілдің мәртебесін нығайтып, қолданыс аясын кеңейтуде бүгінгі таңда педагогика саласында кең үрдіс алып қолданысқа енгізіліп жатқан оқытудың жаңа технологияларының ықпалы зор. Осы тұрғыда арнайы технологиялық ақпараттық құралдар негізіндегі педагогикалық технологияларды біз қазақ тілі сабақтарында да кеңінен пайдаланамыз. Олардың қатарында интерактивті тақта, интернет – ресусрстарымен жұмыс, мультимедиялық кітапхана, қашықтан жүргізілетін сабақтар, диспуттар мен тренингтер және т.б. бар. Жаңа технологиялар білім беру мен тәрбие жүйесін бірдей қамтумен ерекшеленеді. Жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану – педагогикалық іс – әректтердің мазмұны мен формасын толықтыру негізінде оқыту үрдісін жетілдірудің бірден – бір жолы. Ақпараттық технологияларды пайдаланып оқыту мынадай нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді : Оқушылардың дүниетанымын кеңейту; Оқытудың сапасын арттыру; Оқушылардың компьютерге қызығушылығын, білімге құштарлығын арттыру; Оқу материалын терең түсіну; Оқу мотивациясының артуы; Алған білімінің неғұрлым ұзақ уақыт есте сақталуы; Білім беруге жұмсалатын шығынның азаюы және т.с.с. Заман талабына сай күнделікті сабақ барысында бейне және аудио – құрылғыларды, теледидарды, компьютерді, сондай – ақ электронды оқулықты, интерактивті тақтаны қолдану оқушылардың тілді үйренуге деген белсенділігін арттырып, ең бастысы олардың шығармашылықпен жұмыс істеуіне жағдай жасайды. Жаңа ақпараттық технологияның жылдан – жылға дамуы адам қызметінің барлық салаларына еңгізулеріне орай, жас ұрпақты компьютерлік техниканы пайдалану үшін олардың компьютерге деген оң көзқарасын қалыптастырумен қатар оқушылардың сыныптағы және сыныптан тыс оқу қызметін компьютер арқылы ұйымдастыру, мемлекеттік бағдарламаларда көрсетілгендей көкейтесті мәселелердің бірі. Қоғам мен мемлекеттің дамуы мен болашағы білім беру саласы қызметкерлеріне үлкен міндеттер артып отыр. Білім беру мұғалім үшін үлкен жауапкершілікті талап етеді. Өз ойымды қорытындылайтын болсам К.Ушинский: «Мұғалім – өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім. Оқуды, іздеуді тоқтасымен оның мұғалімдігі де жойылады» дегендей кез келген еңбектің жемісі ізденістің нәтижесіде келеді. Сондықтан мұғалім өз пәнін терең білумен бірге ақпараттық жағынан өте сауатты, еліміздің болашақ жастарын шығармашылықпен жұмыс істеуге баулуымыз тиіс. XXI ғасыр- ғылым ғасыры. Жас ұрпаққа, шығармашылық шабытын шыңдап, ғылыми көзқарасын қалыптастырып, мамандық сапасын арттырып, жас буынға жаңаша білім беру жолында түбегейлі өзгерістер еңгізіп, 122
оқытудың жаңа ақпараттық технологияларын шебер меңгерген мұғалім ғана сапалы білім бере алады деп санаймыз. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. «Білім кілті» әдістемелік журнал // (№1, 2019 ж.) 2. «Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектептерінде» әдістемелік журналы // (№5,8,10. 2012 ж.)
Козыбаев С.К. КазНУ им. аль-Фараби, доктор исторических наук, профессор РАЗВИТИЕ СРЕДСТВ МАССОВОЙ ИНФОРМАЦИИ УКРАИНЫ Перед кризисом 2008 г. в украинском подписном каталоге «Пресса» было указано 4 348 газет и 2 588 журналов. Данные по количеству наименований печатных изданий на Украине в настоящее время отсутствуют. Кризис явился причиной закрытия целого ряда газет, из наиболее известные – «Блик», «Новая» (Киев), «Эспрессо» (Чернигов), «Салон Дона и Баса» (Донецк). Так, в Одесской области за 2008-2010 гг. годы по экономическим причинам закрылись 35% газет и журналов. Только в электронном виде сегодня выходит популярное русскоязычное издание «Киевский Телеграф». В тоже время российские газеты, издаваемые на Украине («Комсомольская правда в Украине», «Московский комсомолец в Украине», «Известия в Украине», «Аргументы и факты в Украине», «Коммерсант в Украине»), сумели сохранить свое положение в кризисные времена, а некоторые даже расширили присутствие на рынке печатных СМИ. Например, «МК в Украине» приступил к выпуску дайджеста «МК: Тайны прошлого». Между тем на Украине отсутствует в настоящее время не только достоверная информация о реально существующих (а не только зарегистрированных) печатных СМИ, но и их доля в медиарынке. Невозможно установить реальные тиражи, которые имеют выходящие издания. Фактически эксперты вынуждены ориентироваться только на те цифры, которые указывают редакции в своих выходных данных. Отсутствие аудита и сертификации тиражей на Украине имеет свою примечательную и давнюю историю. Как уже отмечалось, в этих особых взаимоотношениях власти и СМИ, рекламодателей и СМИ проявляется особый внутренний фактор функционирования украинских СМИ. С одной стороны – декларируемая «свобода слова», с другой – нежелание принимать на себя честные и открытые обязательства. Как утверждает Бюро медиаконтроля, «о необходимости создания на Украине единой системы сертификации тиражей печатных изданий рынок говорит уже около десятилетия. Различные издательства, дабы доказать рекламодателю эффективность своих проектов как рекламоносителей, в разное время прибегали к неоднократным попыткам введения сертификации и аудита собственных тиражей». Первоначально в 2003–2005 гг., после создания «Украинского бюро сертификации тиражей» (УБСТ), которое уже в марте 2004 г. выпустило первый на Украине Реестр тиражей сертифицированных печатных изданий, казалось бы, дело сдвинулось. Сначала в этот реестр вошли лишь 10 изданий, но уже к 2005 г. он насчитывал около полусотни украинских газет и журналов. Однако, как свидетельствует Бюро медиаконтроля, «благие намерения УБСТ сделать печатный рынок более прозрачным (а соответственно и понятным и прогнозируемым 123
рекламодателю) натолкнулись на противостояние со стороны многих игроков. Их не устраивала как структура собственности аудитора (учредителями компании являлись частные лица, что не соответствовало мировой практике), так и методика проведения сертификации. Недостатком УБСТ также являлась невозможность применения каких-либо штрафных санкций в случае обнаружения различий между заявленным и реальным тиражом издания». На следующем этапе, в июле 2005 г. Украинская ассоциация издателей периодической печати и Всеукраинская рекламная коалиция заявили о создании независимой некоммерческой организации «Национальная тиражная служба Украины» (НТСУ), которая должна была взять на себя ответственность за разработку и внедрение современных, соответствующих мировым стандартам методик аудита тиража (по аналогии с функционированием соответствующей службы в России). Цель, которую декларировали учредители, – вступление НТСУ в Международную федерацию бюро аудита тиражей (IFABC) для международного признания результатов сертификации тиражей на Украине и дальнейшего развития медиарынка. «Но, к сожалению, высоким целям не суждено было сбыться, – утверждает Бюро медиаконтроля. – Заявление осталось лишь декларацией о намерениях. Виной тому нежелание всего рынка открывать правду о своих реальных тиражах». Бюро медиаконтроля, попытавшееся проанализировать ситуацию на медиарынке Украины, обнаружило единственный случай индивидуальной сертификации тиража. Украинский деловой журнал «Эксперт» начиная с апреля 2006 г. проводит на регулярной основе добровольную сертификацию тиража совместно с компанией Deloitte. «Однако сертификации подлежит только напечатанный тираж, то есть количество копий, которое реально вышло в печать. При этом сертификации возврата тиража пока не существует», – сообщает Бюро медиаконтроля. В связи с этим мы вынуждены при анализе функционирования современных печатных СМИ Украины опираться исключительно на те данные о тиражах, которые декларируют сами издания. Другая проблема – кто и как финансирует печатные СМИ Украины. Ведь в основном все они находятся под влиянием их владельцев – крупных украинских бизнесменов. При этом многие из изданий официально принадлежат не предпринимателям, а малоизвестным компаниям, часть из которых зарегистрирована за пределами Украины. Как утверждает информационный центр «Украина. Ру», «несмотря на то, что российские газеты и журналы популярны и востребованы украинским читателем, влияние России на формирование информационного рынка можно охарактеризовать как чрезвычайно слабое. Это объясняется отчасти тем, что права на издание тех печатных СМИ, которые распространяются в республике значительными тиражами, уже давно проданы их российскими учредителями местным массмедийным компаниям. Поэтому на сегодняшний день именно местные компании определяют редакционную политику так называемых «российских газет», издающихся на Украине». В качестве примера «Украина. Ру» приводит такие издания, как «Комсомольскую правду в Украине», «Аргументы и факты в Украине», «Московский комсомолец в Украине», которые издаются ЗАО «Украинская пресс-группа», принадлежащей одной известной украинской бизнес-группе. «Таким образом, – делает вывод «Украина. Ру», – реально основные печатные СМИ Украины управляются местной элитой, которая определяет их политическую направленность и содержание наиболее существенных публикаций». То есть, по сути дела, формально российские СМИ являются и юридически и идеологически чисто украинскими. При этом в разные периоды политического противостояния многие партии, в том числе оппозиционные, имели свои печатные издания. Так, газету «Товарищ» издавала Социалистическая партия Украины, «Нашу газету» – Социал-демократическая партия Украины, целую серию газет издает Компартия Украины, имеются печатные издания и у национал-радикальных организаций. 124
Сложность в определении принадлежности того или иного непартийного издания на Украине определяется сложностью структуры его собственности. Советник президента Украины, политолог Дмитрий Выдрин, говоря о реформах на Украине, отмечал, что поскольку экономические реформы имеют прямое отношение к вопросам собственности, а собственники большинства украинских предприятий осуществляют контроль за своими предприятиями через офшоры, то, не имея точного представления о структуре собственности, невозможно говорить и о реформах. В полной мере это относится и к вопросам функционирования СМИ. Трудно говорить о структуре СМИ Украины, не имея достоверных данных об их собственности. В дальнейшем, давая описание основных печатных СМИ Украины, мы будем располагать их не по влиятельности (которая во многом определяется тиражом, подлинность которого неизвестна), а в алфавитном порядке, с упоминанием тех цифр тиража, которые имеются в выходных данных издания. В тех случаях, когда у нас нет точной информации о реальных собственниках печатных СМИ, мы называем тех, кто, по мнению украинских СМИ, оказывает влияние на редакционно-издательскую политику издания. «Вечерние вести» – до недавнего времени ежедневное издание. В настоящее время выходит два раза в неделю. Учредителем газеты является ООО «ВВ», издателем – ООО «Редакция газеты «Вечерние вести». По утверждению СМИ, газета контролируется бывшим премьером Украины Юлией Тимошенко и бывшим лидером парламентской фракции Александром Турчиновым. На Тимошенко также ориентирована газета «Правда Украины». Оба издания в настоящее время испытывают существенные материальные и финансовые трудности, причиной чего стало падение тиражей и сокращение периодичности их выхода. Ежедневная (5 раз в неделю) газета «Голос Украины» – официальный орган Верховной рады. Финансируется из бюджета. Тираж – 170 тысяч экземпляров (по другим данным – 100 тысяч экз.). Главный редактор – Анатолий Горлов. «2000» – дорогое цветное еженедельное издание, 64 полосы. Учредитель – ЧП «Газетный комплекс «Интернетмедиа». Автор проекта и главный редактор – Сергей Кичигин. Ориентируется на общественно-политические и социальные темы. По мнению экспертов, изданию покровительствует бывший депутат Верховной рады, влиятельный при президенте Кучме бизнесмен и политик Виктор Медведчук. «День» – выходит пять раз в неделю. Учредителем и издателем газеты является ЗАО «Украинская пресс-группа». Главный редактор – Лариса Ившина. «Вплоть до настоящего момента считается, – утверждает «Украина.Ру», – что издание остается в сфере влияния бывшего секретаря Совета по национальной безопасности и обороны Украины Евгения Марчука». Лариса Ившина – супруга Марчука. «Зеркало недели». Учредитель и издатель газеты – ООО «Редакция газеты «Зеркало недели». Тираж еженедельника составляет 35 120 экз. (по другим данным значительно ниже). Наиболее авторитетное политико-аналитическое издание на Украине. Характерной чертой газеты является стремление сохранить относительную объективность посредством предоставления печатных площадей представителям различных групп политического влияния. Эксперты считают, что данное издание финансово подпитывается из зарубежных источников. В последнее время появилась информация, что «ЗН» меняет собственника – им станет коллектив редакции. Однако остаются неурегулированные вопросы взаимоотношений с предыдущим собственником издания. Главный редактор – Владимир Мостовой. Заместитель главного редактора – дочь главного редактора и супруга бывшего министра обороны Украины Анатолия Гриценко Юлия Мостовая. «Киевский Телеграф». Учредителем и издателем газеты является ДП «Редакция газеты «Киевский телеграф». Тираж газеты по выходным данным в декабре 2010 года составлял 20 000 экз. С января 2011 г. выходит в виде интернет-издания. Главный редактор – Владимир Скачко. Издание принадлежит Андрею Деркачу. Деркач – депутат Верховной рады (3–4 созывов), бывший президент НАЭК «Энергоатом» (монополист на рынке атомной энергетики Украины), затем – генеральный директор государственного концерна «Укратомпром», ныне в окружении председателя кабинета министров Украины Николая Азарова 125
курирует информационную политику. Одновременно является владельцем компании, выпускающей на украинском рынке российские издания «Комсомольская правда в Украине», «Аргументы и факты в Украине» и ряд других. Учредителем и издателем газеты «Киевские ведомости» является ЗАО «Издательство «Киевские ведомости». Тираж издания по разным оценкам от 81 000 до 110 000 экз. В прошлом газета контролировалась лидером партии «Яблуко» бизнесменом Михаилом Бродским, однако он был вынужден продать часть своего пакета президенту федерации футбола Украины Григорию Суркису, который в настоящее время, по мнению «Украины. Ру», является главным владельцем и финансовым донором издания. Газета «Молодь Украины» начала выходить в декабре 1925 года в Харькове, в 1934м, с переводом столицы УССР в Киев, редакция также переехала в Киев. Во время «оранжевой революции» и некоторое время после нее была одной из самых тиражных. Официально принадлежит государственному предприятию «Пресса Украины». Однако по информации СМИ, после 2004-го некоторое время содержалась на средства предпринимателя и владельца 5-го телевизионного канала Петра Порошенко. В настоящее время источник финансирования неизвестен. Выходит два раза в неделю. Ежедневная газета «Сегодня». Учредителем и издателем является ЗАО «Издательская группа «Сегодня». Тираж газеты – 150 000 экз. Фактическим владельцем издания (85% акций) является донецкая компания «Систем кэпитал менеджмент», принадлежащая, как считается, самому богатому украинцу Ринату Ахметову. Главный редактор – Игорь Гужва. Ежедневная газета «Урядовый курьер» – официальное издание кабинета министров Украины. Тираж – 56 тысяч экземпляров. Финансируется из бюджета. Главный редактор газеты – Сергей Брага. «Факты и комментарии» – ежедневная всеукраинская газета, издается с августа 1997 года, главный редактор – Александр Швец. Тираж газеты, по некоторым данным, более 100 тысяч экземпляров. Финансируется медиагруппой Виктора Пинчука (владельцем ряда телеканалов, зятем бывшего президента Леонида Кучмы). Наиболее крупные местные печатные издания Крыма представлены левоцентристской газетой «Крымская правда», имеющей тираж 63 тыс. экз., и газетой «Крымские известия» (тираж – 60 тыс. экз.). В последнее время в медиасообществе Украины произошел рад резонансных событий, которые напрямую касаются функционирования СМИ, взаимоотношений издателей, владельцев с редакциями и властью. В принципе, все эти конфликты, как мы уже отмечали, имеют определенное историческое для Украины основание. Борьба за свободу слова, как ее понимают в украинских СМИ, вызывает горячую реакцию журналистов каждый раз, когда, как им кажется, владелец или инвестор оказывают давление на сотрудников редакций. Журналисты рассматривают каждый спор с владельцем или издателем СМИ как покушение на свободу слова. Первый в 2011 г. конфликт развернулся вокруг «Газеты по-киевски», входящей в холдинг «Главред-медиа» украинского миллиардера Игоря Коломойского. «Газета покиевски» перестала выходить 11 марта 2011 г. Правда, коллектив продолжал выпуск издания в виде самиздата. Официально прекращение выхода газеты объяснялось представителями владельца организационными причинами. Однако трудовой коллектив во главе с бывшим главным редактором Сергеем Тихим утверждал о давлении на руководство и намерении владельца ликвидировать газету. Журналисты заявляли, что незадолго до прекращения выпуска издания от них прямо стали требовать «не нарываться», «не выходить за рамки информационного жанра, избегать критических комментариев». Сам Тихий сообщил о поступившем ему предложении сначала «уйти в отпуск в обмен на разблокирование сложившейся ситуации», а затем стало известно, что он уволен с должности главного редактора. «Это типичное давление, грубое вмешательство в редакционную политику», – заявил Сергей Тихий. По его мнению, официально выдвинутая причина – финансовая несостоятельность его деятельности как менеджера издания не имеет ничего общего с 126
реальностью. «Я проработал на этой должности 8,5 лет, за это время проект с нуля вышел на те показатели рейтинга NRS, которые он имеет, стабильно входя в первую тройку, – заявил журналистам Тихий. – От начала конфликта представителями владельца делались попытки вывести его в чисто экономическую плоскость. Я уже неоднократно утверждал с аргументами, которые невозможно опровергнуть, что экономикой здесь и не пахнет». 25 марта президент Украины Виктор Янукович призвал владельцев и редакцию «Газеты по-киевски» урегулировать конфликт. 30 марта главный инвестор газеты Игорь Коломойский заявил, что «Газета по-киевски» не возобновит свой выход, пока Тихий не будет уволен. Он снова обвинил его в предоставлении неэффективного бюджета. В настоящее время инвестор назначил нового главного редактора – Алексея Газубея, ранее возглавлявшего газету «Блик». В середине апреля 2011 г. на Украине разразился новый конфликт, связанный с деятельностью другого СМИ, – на этот раз в англоязычной газете «Kyiv Post» (распространяется бесплатно в ресторанах, барах, гостиницах и других общественных местах Киева). Причиной и на этот раз стало противостояние владельца издания Мухаммеда Зафура и главного редактора Браяна Боннера (оба не являются гражданами Украины). Поводом, как утверждает коллектив редакции, стал отказ снять с публикации интервью министра сельского хозяйства Украины Николая Присяжнюка. Коллектив редакции по этому случаю опубликовал специальное заявление, что начинает забастовку с требованием восстановить Боннера в должности. Значительная часть интервью Присяжнюка, как пояснили журналисты, была посвящена влиянию депутата от Партии регионов Юрия Иванющенко на аграрный рынок Украины. Через несколько дней владелец издания вернул Браяна Боннера в редакцию, но не на прежнюю должность, а введя его в редакционный совет издания. Одновременно он заявил о своем желании продать газету за 2,4 млн долларов, или даже за 1 доллар коллективу редакции, если журналисты самостоятельно найдут средства для выпуска издания. На этом фоне знаковым событием для медийного сообщества стало назначение редактора популярного ток-шоу «Шустер live» Дарьи Чепак, известной своим достаточно критическим отношением к власти, пресс-секретарем президента Украины. По всей видимости, так украинская власть попыталась погасить появляющееся в украинских СМИ недовольство государственным управлением. Особенностью данного решения стало и то, что Чепак является одним из активных участников движения «Стоп цензуре!», возникшем уже после избрания президентом страны Виктора Януковича как реакции на ряд решений новой власти в отношении некоторых СМИ, прежде всего телеканалов. В свою очередь общественное движение «Стоп цензуре!», рассчитывая на поддержку пресс-секретаря, обратилось к Виктору Януковичу с предложениями по улучшению ситуации в информационной сфере. Организация просит президента возобновить открытые ежеквартальные пресс-конференции; ввести ротацию в журналистском пуле, чтобы освещать зарубежные визиты могли представители различных СМИ, не только лояльных к власти; дать оценку ситуации вокруг телеканалов TVi, 5 канал, ТРК «Черноморская» и задержке объявления повторного конкурса на частоты, которых они были лишены; назначить членом Национального совета по вопросам телевидения и радиовещания по президентской квоте кандидатуру, которую выдвинет общественность и поддержит движение «Стоп цензуре!» Между тем власть пытается ввести на медиарынке внятные и законодательно понятные правила игры. В феврале 2011 г. президент Украины Виктор Янукович подписал законы «О доступе к публичной информации» и «О внесении изменений в закон Украины «Об информации». Документы определяют базовые принципы информационной политики в государстве и регулируют порядок доступа граждан к информации. Целью этих законов, по словам авторов, является обеспечение прозрачности работы органов власти. Независимые медиапрофсоюзы ожидают от них упрощения работы журналистов и 127
предоставления им большего числа инструментов для отстаивания своих прав в суде. Депутат от фракции Партии регионов, представитель президента в Верховной раде Юрий Мирошниченко отметил, что подписание президентом этих законов продемонстрировало, что Украина не только стремится к интеграции в европейские структуры, но и способна осуществлять демократические шаги, приближающие украинское законодательство к мировым стандартам в сфере доступа к публичной информации. В то же время представители международной организации «Репортеры без границ» выразили сомнение в эффективном выполнении норм обоих документов: «На Украине существует много прекрасных законов, регулирующих деятельность средств массовой информации и журналистов, однако работают эти законы только на бумаге», – заявили они. В марте 2011 г. Госкомитет телевидения и радиовещания Украины подготовил законопроект «О защите профессиональной деятельности журналистов». Предыдущий проект, внесенный кабинетом министров в Верховную раду в 2008 г., парламент рассматривал более года и отклонил. Новая редакция документа определяет права и обязанности журналистов, особенности их социальной защиты и ответственность за нарушение законодательства в сфере их профессиональной деятельности. В частности, предлагается включить журналистов в круг лиц, не подлежащих допросу в качестве свидетелей, наряду с адвокатами, нотариусами, врачами, психологами и священнослужителями. Кроме того, законопроект предусматривает свободный доступ журналистов к информации на местах происшествий, предполагает их право быть лично принятыми должностными лицами органов государственной власти и местного самоуправления. Содержится в законопроекте и норма, запрещающая собственникам и учредителям СМИ вмешиваться в редакционный процесс, если это право не установлено редакционным уставом.
Ахметова Л.С., КазНУ им. аль-Фараби, доктор исторических наук, профессор политологии. Алматы, Казахстан НОВЫЕ ЗНАНИЯ И ПРОБЛЕМЫ СОХРАНЕНИЯ МАТЕРИАЛОВ ЧЕРЕЗ ВНЕДРЕНИЕ И ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИНФОРМАЦИОННО-ЦИФРОВЫХ РЕСУРСОВ Так уж судьбой мне было предопределено, что моя постоянная, с детских лет, журналистская, писательская и волонтерская среда была связана с темой патриотического воспитания молодежи, и касалась она, в первую очередь, Великой Отечественной войны, наших ветеранов, их поисков, их судьбами и трагедиями, событиями и героизмом. В алматинской школе № 36, в которой я проучилась все 10 лет, и прошла путь от звеньевой октябрятского отряда до председателя Совета пионерской дружины и секретаря комитета комсомола. Кроме того, я занималась историей школы, поисками и встречами с теми, кто закончил школу в тот или иной период. А школа была старая, открылась в 1936 году. И еще на библиотечных книгах мы видели зачеркнутый штамп школы имени Кагановича и новый штамп «Школа № 36 имени Софьи Ковалевской». Я любила приходить в школьную библиотеку и по совместительству небольшой архив и перебирать старые журналы, альбомы и документы. Благодаря моей волонтерской помощи библиотекарю, я узнала, все о библиотечной работе. Это пришло как бы само собой, я ставила штампы, регистрировала новые книги, знакомилась с той достаточно сложной системой опознавательных знаков в книжном мире. Естественно, я никогда не думала, что 128
это мне очень пригодится в дальнейшем. Затем мы готовили документы для сдачи в архив. Так я познакомилась с работой архивов. С 12 лет стала печататься в газете «Дружные ребята» и делать материалы для детской редакции Казахского радио. Постепенно у меня накапливался собственный архив. И, когда я уже была студенткой 2 курса факультета журналистики КазГУ, на моих материалах был открыт школьный музей боевой славы. Затем активная общественная и научная студенческая жизнь. Я – единственная среди студентов Советского Союза стала трижды лауреатом Всесоюзных студенческих научных работ в 1972, 1974, 1976 годах. И тема моя была – патриотическое воспитание молодежи на примерах героизма отцов и дедов. В 28 лет – кандидат наук, в 44 года - доктор наук по теме казахстанского патриотизма. И все время, постоянно, в любую свободную минуту в любом городе любой страны – работа в библиотеках, архивах, музеях… Поиски, находки, радости и огорчения. Творчество, познание, открытия… У меня имеется большой опыт, о котором я хотела бы рассказать. Это опыт решения проблем, поисков материалов, сотрудничества и партнерства с коллегами по боевому цеху историков, журналистов, писателей. Более 20 лет казахстанские архивисты, библиотечные работники и музееведы приобщаются к новым технологиям. Первоначально их обучали и финансово помогали международные доноры, в первую очередь, ЮНЕСКО. Затем подключилось и государство. Имеются хорошие законы, специально обученный персонал. Однако работы чрезвычайно много, и, естественно, для нашего общества – постоянная нехватка финансов. Мой рассказ о разном опыте взаимодействия с государственными, правоохранительными, общественными структурами, музеями, библиотеками и архивами по поиску материалов о казахстанских солдатах Великой Отечественной войны. Какие проблемы я хотела бы назвать: 1. В 2009-2011 годах, работая с документами казахстанских военкоматов периода 1936-1941 годов, я с удивлением обнаружила, что открываю эти материалы первая. Я подсчитала, что прошло более 70 лет, а их никто не затребовал. Понимаю, что этим занимаются специалисты, для работы необходимы спецразрешения. Однако, однако… 2. Финансовая составляющая всех этих культурных учреждений оставляет желать лучшего. Безусловно, следует отметить патриотизм и искреннее желание работать в архивах, музеях и библиотеках. Безусловно, государство выделяет финансы, и это -здорово! Тем не менее, этого недостаточно для внедрения новых технологий и инноваций в систему культурных учреждений. 3. Практически нет сайтов и выставления материалов и документов в интернет. 4. Подольский военный архив Российской Федерации ежедневно на протяжении около 10 лет выставляет и выставляет все новые и новые документы по второй мировой и Великой Отечественной войне. Имеется ОБД «Мемориал» - база данных. Однако никто не анализирует ее с точки зрения казахстанской тематики. Нет никаких данных по этому вопросу. 5. Имеются случаи обмена информацией между музеями, архивами и библиотеками, но это носит, скорее всего, единичный характер, не превратился в постоянную, традиционную форму работы. 6. Достаточно дорогая оплата за копирование и другие виды работ не только у нас в Казахстане, но и Беларуси, России. На Западе (Германия, Польша) мне все делали бесплатно, и даже предлагали сами, и делали на цветном принтере. 7. Когда приезжаешь для работы максимум на неделю (5 рабочих дней), вдруг узнаешь, что некоторые архивы работают через день, другие архивы, а это - практически все, выдают только по 5 документов и выполняют заказ только на следующий день и пр. Получается, что приезжим везде закрыта дорога для исследований. Или надо приезжать минимум на месяц. Кто это может сегодня позволить? 129
8. Необходимо обучать и просвещать молодое поколение работников культурных учреждений. Мало того, мотивировать их для работы в музеях, архивах и библиотеках. 9. Должен быть какой-то ликбез по умению делать запросы, заниматься поиском, и также давать ответы на письма. 10. Большинство архивных документов сохраняется 75 лет. Есть документы, которые хранятся вечно. Сейчас в Казахстане есть закон о том, что определенные виды документов должны храниться 100 лет. Думаю, что материалы дней испытаний, как например, военных периодов должны хранится вечно. 11. Должна произойти определенная перестройка работы в архивах учреждений. Они должны быть также более открыты. Нужны их выставки и публикации сотрудников архивов. Мы должны знать, что имеем, что храним… 12. Произошла потеря ценностей ХХ века. Как-то историки ударились в прошлые века, забывая изучать недавнее прошлое. И когда вдруг непрофессионалы поднимают вопросы истории становится грустно от того, что историки не дают ответ. Так и рождаются мифы и легенды, причем не всегда положительные. К положительным сторонам необходимо отметить, что каждая структура стала более тщательно и трепетно относится к архивным документам. Крупные учреждения имеют свои музеи истории. К юбилеям выпускаются книги памяти и истории предприятий и учреждений. Постепенно складывается картина прошлого и настоящего. Необходимо: 1. В учреждениях культуры использование новых технологий всегда и везде. Цифровая революция на деле, сайты. 2. Выставление в интернет материалов архивов, музеев, библиотек. Естественно, не всех. Есть еще грифы «Секретно» и «Совершенно секретно». Однако надо открывать свои страницы истории для всех желающих. 3. Просвещение и обучение работе с книгой, документом, видеоматериалом в школах и университетах. То есть внедрение повсеместно медиаобразования. 4. Духовные ценности, традиции и обычаи – должны быть приоритетом в обучении подрастающего поколения. 5. Достойное оборудование учреждений культуры 6. Достойное финансирование 7. Продвижение лучших учреждений культуры через СМИ и другие виды популяризации духовных ценностей
Барлыбаева С.Х. КазНУ им.аль-Фараби, доктор исторических наук, профессор факультета журналистики РОЛЬ ИНФОРМАЦИОННОЙ ИНДУСТРИИ НА ПУТИ РАЗВИТИЯ КАЗАХСТАНСКОГО ОБЩЕСТВА ЗНАНИЙ О развитии общества знаний, информационного общества заговорили всюду: в Азии, в Европе и Америке. Двадцать–тридцать лет назад идея информационного общества, впервые упомянутая японскими исследователями, казалась далекой будущей целью, желаемым абстрактным будущим, сверхзадачей. В настоящее время – это уже конкретная реальность, модель общественного, экономического развития, социально-культурных перспектив. 130
Глобальное информационное общество формируется локально и в разных странах этот процесс идет с различной степенью интенсивности и особенностями, движение к обществу знаний – это общая тенденция как для развитых, так и для развивающихся стран. Каждая страна идет к обществу знаний своим путем в зависимости от исторических, политических, социально-экономических и культурных условий. Президент Института информационного общества, профессор университета Аомори Йоней Масуда, который одним из первых попытался обосновать концепцию ИО в книге «Информационное общество как постиндустриальное общество» (1981) обозначал этим понятием способность общества к интеллектуальному творчеству, умственной созидательной деятельности вместо производства материальных благ. Не материальные, а информационные ценности, базирующиеся на системе компьютерно-коммуникационной технологии, считал ученый, являются движущей силой развития человеческого общества [1]. Общество знаний возникает в рамках существующих индустриальных, новых индустриальных обществ с разной степенью интенсивности, но в соответствии с общими закономерностями развития. В таком обществе информационный сектор экономики, коммуникационные технологии оказывают решающее влияние на развитие стран, регионов. Как отмечает профессор И.С.Мелюхин, информационные и телекоммуникационные технологии оказывают решающее воздействие на изменения, которые происходят в социальной структуре общества, экономике, развитии институтов демократии. Созданы технологические, экономические, правовые и культурные предпосылки для становления нового типа общества, которое можно охарактеризовать как «информационное общество» [2]. Исследователь М. Кастеллс полагает, что в информационном обществе меняются принципы не только материальной, но и духовной жизни людей, преобразуются их психология, менталитет и прежние философские представления о мире, времени и пространстве. Исследователь полагает, что «новая коммуникационная система» радикально трансформирует пространство и время - основные измерения человеческой жизни [3]. В информационном обществе на первый план выходят информационные технологии и телекоммуникации, которые являются двигателем развития современного общества. Развитие современного казахстанского общества происходит под влиянием возрастающей роли коммуникационной индустрии в процессе интеграции в международное информационное пространство, где важную роль играет государственная программа «Информационный Казахстан-2020» и переход страны на цифровое вещание к 2015 году. 27 ноября 2012г. правительством страны был одобрен проект государственной программы «Информационный Казахстан-2020». По словам министра транспорта и коммуникаций РК Аскара Жумагалиева: «Программа направлена на внедрение инфокоммуникационных технологий во всех сферах экономики. Это, в свою очередь, позволит решить задачи повышения эффективности системы государственного управления, способствует развитию отечественного информационного пространства. Проектом программы предусмотрено дальнейшее внедрение современных технологий связи, цифрового телевидения, перевод государственных услуг в электронный формат к 2014 году, активное применение новых технологий в медицине, образовании и других сферах» [4]. Данная программа способствует созданию открытой информационной среды для социально-экономического и культурного развития казахстанского общества. В программе «Информационный Казахстан-2020» особый акцент делается на развитие медийного вещательного пространства, на производстве казахстанского контента, на повышение уровня удовлетворенности отечественным информационно-культурным продуктом. Все заметнее проявляется тенденция к подготовке национальных вещательных программ, способных конкурировать с международными, запуск собственного спутника связи обеспечивает непосредственное телевещание на всей территории страны, создаются специализированные кабельные телевизионные службы, постепенно внедряется цифровое, интерактивное вещание, активно развивается Интернет. 131
За последние два года в казахстанский телеэфир были запущены специализированные телеканалы: «Мадениет» (Культура), «Балапан» (Детский канал), «Билим» (Знание), «24.kz» (Новостной канал). Такая дифференциация телеканалов будет постепенно расти в Казахстане, развивая узкоспециализированные республиканские и региональные телеформаты. Темпы роста новых средств массовой коммуникации показывают, как велик спрос на информационные услуги. В стране активно развивается рынок сотовой связи. Число абонентов сотовой связи в Казахстане превысило 24 млн. человек (население страны на 2013 год – 17 млн. человек). Происходит бурный рост пользователей сети Интернет в Казахстане. С 2000 по 2009 годы число Интернет-пользователей в Казахстане возросло с 70 тысяч до 2,3 млн. человек (увеличение в 30 раз). По данным Министерства связи и информации РК (ныне Министерство культуры и информации РК) на начало 2011 года в стране было 4 млн.300 тысяч Интернет-пользователей, к концу 2011 года их число достигло 6,7 млн. человек, а к концу 2012 года – 9,4 млн. Интернет-пользователей в республике. Важнейшим приоритетом для Казахстана является - переход страны на цифровое вещание к 2015 году, что обусловлено общемировыми тенденциями – Международным Союзом Электросвязи в рамках соглашения «Женева-2006» переходным периодом (20072015гг.) для внедрения цифрового вещания. В Казахстане разработана Государственная программа развития цифрового телерадиовещания в РК на 2008-2015 годы [5]. С июля 2012 года в стране запущена сеть цифрового эфирного телевещания в Астане, Алматы, Караганде, Джезказгане и Жанаозене. В общей сложности сеть будет включать в себя 827 радиотелевизионных станций. В Астане, Алматы и областных центрах передаются два мультиплекса, эквивалентные 30 каналам SDTV, в остальных населенных пунктах – один мультиплекс из 15 телеканалов. В 2013 году национальная спутниковая сеть «ОTAU- TV» охватит цифровым вещанием 400 тысяч новых абонентов [6]. Казахстан, перенимая опыт зарубежных стран, учитывает исторические, социальные, культурные традиции, менталитет, образ жизни народов, населяющих республику. Масс медиа способствуют поддержанию социальной сплоченности в условиях, когда стрессы растущей глобализации, миграционные и урбанизационные процессы обусловливают все большую взаимозависимость между народами. На поддержку этнических средств массовой информации и освещение межэтнических отношений с 2005 года финансирование в стране было увеличено более чем в 4 раза. Газеты и журналы в Казахстане выпускаются на 15 языках, радиопередачи выходят на восьми, телепередачи на 11 языках. Государством выделяются средства на поддержку деятельности 19 этнических СМИ, а всего их – 33 [7]. Функционирует спутниковый иновещательный канал «Caspionet», вещающий на территории Центральной Азии, Среднего Востока, Европы и Северной Африки. В 2011 году «Caspionet» начал вещание в США, а его программы стали доступны странам американского континента [8]. В настоящее время в 93 странах мира вещает «Caspionet» на казахском языке – 30% вещания и 70% вещания на английском языке. С 2013 года телеканал стал называться «Kazakh TV» [9]. На внутреннем казахстанском информационном рынке функционируют около 2.400 иностранных СМИ, включая 2.309 газет и журналов, 83 телерадиопрограмм. В Казахстане аккредитованы более 80 представителей зарубежных СМИ, среди них зарубежные информационные агентства: ИТАР-ТАСС, РИА «Новости», Рейтер, Франц-Пресс, Синьхуа и другие. Около 90% от общего числа наименований иностранных СМИ существуют на территории республики на русском языке, 5% - на английском, 5% - на других языках народов мира. Крупнейшими сетями распространения иностранных СМИ на территории республики являются: АО «Казпочта», ТОО «Совместное предприятие «АиФ-Казахстан», АО «Евразия-пресс», АО «Алма-ТВ», ТОО «Секател», «Казцентр-ТВ», «Кателко+». Расширяющееся медийное пространство обновляет социальный климат в обществе. Так сравнительный анализ особенностей медиа потребления в Казахстане, проведенный Общественным фондом «Стратегия» (декабрь 2010-декабрь 2011гг.) в рамках проекта 132
«Евразийский монитор» - показал, что наиболее востребованным медиа является – телевизор, он есть в каждом доме, 91% - любят смотреть ТВ передачи в Казахстане, 22% читают газеты каждый или почти каждый день. Высокий уровень востребованности у мобильных телефонов – 86% опрошенных в стране, владение компьютерами (в том числе ноутбуками) - 52%, однако выход в Интернет- 35% опрошенных, которые имеют компьютер; показатель подключения к спутниковому ТВ – 29%, к кабельному ТВ подключена – треть опрошенных. На вопрос: «К каким источникам информации вы обратились бы, в первую очередь, чтобы узнать о событиях в политической, экономической, культурной жизни»? 64% казахстанцев ответили, что к отечественному ТВ. Казахстанцы чаще опрошенных в других странах СНГ (Содружество Независимых Государств) ищут информацию в отечественных газетах и журналах – 34%. Но наши соотечественники более активны в потреблении телевизионных каналов, чем в других постсоветских странах. Из сравнительно новейших медиа, как показывает данный социологический опрос, (выборка 1.100-2.000 человек) – высокий уровень потребления имеют – мобильные телефоны. Компьютер и выход в Интернет становятся достаточно востребованными видами медиа, однако темп роста их потребления, как и сам охват, еще не являются значительными. На тенденцию роста влияет целый комплекс факторов, к которым можно отнести: уровень урбанизации, уровень материальной обеспеченности населения, уровень телефонизации, общий культурный уровень развития страны и др. В медиа потреблении Казахстана, в рейтинге популярности СМИ – лидируют: отечественное телевидение и печатные СМИ. В Казахстане чаще, чем в других странах СНГ востребованы зарубежные, российские масс медиа, особенно ТВ. И также более выражен интерес к международным событиям. Более 60% опрошенных в стране уверяют, что главными источниками получаемой информации – являются отечественные СМИ. Как отмечает ОФ «Стратегия», «в целом жители Казахстана продемонстрировали относительно высокий уровень активности в познавательных процессах, это отразилось и на высоком уровне потребления различных медиа. Удовлетворять свой интерес казахстанцы могут с помощью различных современных коммуникационных средств, отдавая предпочтения тем из них, которые более распространены и экономически приемлемы. Приоритет в выборе был отдан казахстанским СМИ, зарубежные, в первую очередь, российские, массмедиа играют, скорее, дополняющую роль [10]. Создание информационной инфраструктуры – позволяет говорить об обновлении ситуации в области массовой коммуникации, новых медиа, основанной на социальноэкономических и культурных преобразованиях в обществе. На повестку дня встают вопросы конкурентоспособности СМК с зарубежными СМИ, качества традиционных и новых медиа, заполнения новых СМИ отечественным контентом (содержанием), производством казахстанских IT-продуктов и услуг. В условиях мировых коммуникационных тенденций, таких как: глобализация, конвергенция, дигитализация, мультикультурная направленность, - актуальным становятся вопросы сохранения национальной культурной самобытности, специфики духовной культуры, искусства, ценностных норм социальной жизни. Задача развития информационного общества знаний, таким образом, рассматривается как противоречивый процесс интеграции в общемировое пространство и, в то же время, ограничения его нивелирующего воздействия на своеобразие национальных культур, самобытности народов, населяющих республику. Информационная индустрия влияет на все стороны жизнедеятельности общества. У населения появляется широкий выбор коммуникационных услуг, телерадиоканалов: кабельно-спутниковых, Интернет-вещания, мобильной телефонии и др. Развитие современного общества становится более динамичным, мобильным за счет интерактивности, оперативности, доступности информации и коммуникации, и современные масс медиа играют в этом важную роль при переходе общества к обществу знаний. 133
Литература: 1. Masuda Y. The Information Society as Post-Industrial Society, Washington, D.C., USA: World Future Society, 1981. P.6. 2.Мелюхин И.С. Информационное общество: проблемы становления и развития (философский анализ). Автореф. дис. докт.,М.,1997.С.З. 3. Castells M. The Information Age. Economy, Society and Culture. Vol.1. The Rise of the Network Society.-Blackwell, 1996.-P.19. 4. Казахстанская правда, 27 ноября 2012. 5.Государственная программа развития цифрового телерадиовещания в Республики Казахстан на 2008-2015 годы. 6.ТРК «Хабар», 18 января 2013. 7.Онербаева К. Нация созидателей // Экспресс-Казахстан, 2011,2 июля. С. 5. 8.ТРК «Хабар», 20 сентября 2011. 9.ТРК «Хабар», 19 февраля 2013. 10. http://www/eurasiamonitor.org/rus/
Ниязгулова А.А., проф., Ph.D КазНУ им. аль-Фараби ОСНОВНЫЕ ПРОБЛЕМЫ НАЦИОНАЛЬНО-КУЛЬТУРНОЙ ИДЕНТИЧНОСТИ ЖУРНАЛИСТИКИ КАЗАХСТАНА Наличие национальной идентичности - обязательное условие функционирования и развития личности, этноса, общества и государства Современная эпоха, признаком которой является глобализация, совпала одновременно с распадом Советского Союза и образованием на её пространстве новых независимых государств, одним из которых является Республика Казахстан. Его становление и развитие, способность бьггь и оставаться суверенным государством вызывает потребность в осознании своего своеобразия и особенностей. Проявление национального самосознания, т.е. собственной неповторимости, позволит Казахстану занять своё достойное место в мировом сообществе. Поэтому поиск идентичности или принадлежности к определенным сообществам выступает как один из главнейших способов имиджа государства. Поиск национальной идентичности особенно ярко проявляется в деятельности такого института общества как журналистика. Она с момента своего возникновения и по настоящее время не только играет важную роль в становлении национального самосознания, но и сама является его продуктом. Её специфика заключается в том, что она постоянно находится в гуще этих процессов и выступает выразителем общественного сознания. Журналистика должна способствовать определению своей идентичности. Она, как универсальный институт, поднимает и рассматривает различные аспекты проблемы национальной идентичности, пропускает сквозь неё и вопросы межнациональных отношений. В различные периоды развития этноса она меняла методы и подходы к разработке этой темы. И в этом плане ею накоплен большой опыт. В рамках проекта «Социокультурное многообразие журналистики Казахстана в глобальном мире: проблемы сохранения национальной идентичности» группой ученых проведено исследование по выявлению основных проблем национально-культурной идентичности казахстанской журналистики. Необходимость выполнения проекта обусловлена следующими обстоятельствами: - журналистика испытывает на себе воздействие общемировых тенденций развития 134
прессы, в том числе тенденции к культурной и профессиональной унификации. Характерно, что в странах Европы изучение проявлений подобных тенденций является одним из приоритетных направлений медиаисследований; - исторически журналистика развивались в контексте национальных культур, при этом испытывая влияние русской культуры и русского языка. Сильное влияние русского языка на развитие журналистики Казахстана оставила определенный отпечаток в истории развития казахской журналистики и заслуживает исследовательского внимания в современных условиях; - длительное существование в составе единого государственного образования придало журналистике Казахстана определенные черты сходства с российской журналистикой. Выявление общих черт эволюции журналистики Казахстана и России на современном материале представляет научный, культурный и профессионально-журналистский интерес; В ходе исследовательских работ были выявлены и описаны основные черты казахстанской журналистики как национально-культурного феномена , выявлены черты сходства и различия казахстанской журналистики, журналистики стран СНГ и некоторых стран дальнего зарубежья как национально-культурных феноменов, определены пути и средства достижения сбалансированного сочетания национально-культурного своеобразия и глобальных тенденций развития журналистики . В рамках исследования проведена работа в университетах им. Коперника (Польша), университете им. Мицкевича (Польша), университете Ридинг (Великобритания), Стамбульском государственном университете (Турция), Медиаакадемии (Москва, Россия), в ряде вузов Санкт Петербурга (Россия), в университете им. Баласугуна (Кыргызстан)и др. Сравнительное исследование по единой программе и методике на материале СМИ вышеперечисленных стран дали цельную картину развития национальной идентичности в странах Европы, Азии, России. Проведена совместная исследовательская работа с учеными университетов разных стран, результаты систематизированы. Участие в крупномасштабном исследовательском проекте, имеющем существенное профессиональное и социальнокультурное значение позволило начать работу по созданию полной картины развития СМИ в странах Европы, Азии. Развитие СМИ в Казахстане рассматривалось в контексте истории развития казахской журналистики, проблем национальной идентичности казахстанских СМИ, развития региональных СМИ. Программа исследования включает в себя теоретико-методологические, эмпирические и прикладные разделы. Теоретико-методологическая часть строится на основе изучения взглядов и концепций, выработанных в отечественной и мировой науке. Эмпирическая часть проекта представлена следующими исследовательскими процедурами: - исследование структуры и состояния СМИ в Казахстане и некоторых странах Европы и СНГ с акцентом на их включенность в культурную жизнь данных стран; - интервью с журналистами, деятелями культуры и исследователями национальных культур и массовых коммуникаций; - социологический опрос населения разных стран; - исследование содержания СМИ с точки зрения выраженности в них национальнокультурного своеобразия журналистики. Подробнее методика и инструментарий исследования раскрываются в рабочих документах проекта. Прикладная часть проекта содержит выводы и рекомендации, полученные по результатам исследования и адресованные государственным органам, журналистской общественности и научно-образовательным центрам. Рекомендации касаются направлений и форм деятельности по сохранению национально-культурной идентичности журналистики Казахстана, а также развития исследовательской практики в сфере журналистики, в том числе на основе международного сотрудничества. 135
В ходе выполнения проекта вышли в свет публикации материалов по отдельным подпроектам и итоговым результатам, включая монографическое издание. В процессе работы проведены рабочие семинары в Познани (Польша), Торуни (Польша), СанктПетербурге (Россия), Москве (Россия), Алматы (Казахстан) и других городах.
Абишева А.К. КазНУ имени аль-Фараби доктор философских наук и.о.профессор кафедры религиоведения и культурологии Алматы, Казахстан СВОБОДА КАК ОСНОВАНИЕ ЦЕННОСТНОГО ПЛЮРАЛИЗМА МЕЖКУЛЬТУРНОЙ КОММУНИКАЦИИ В начале ХХ века история человечества, наций, культур и эпох стала пониматься не как единый непрерывный процесс, неизбежно движущийся от низших форм к высшим по линии прогресса как это было представлено в учениях ХVII-ХIХ в.в., в особенности у Г.В.Ф. Гегеля, в последнем случае взаимодействие культур представляло иерархически ступенчатый характер, не допускающий равноценного диалога, а все больше укреплялось положение, что каждая культура, эпоха рождается и основывается на определенной идее, по логике которой каждая из них развивается в определенном направлении, имеет цели, не совпадающие с целями и ориентациями иных эпох и культур. То, что развитие культур имеет нелинейный характер, они генетически не связаны друг с другом и не продолжают друг друга, отмечал О.Шпенглер. Он выразил глубокую мысль о том, что различные культуры логически разворачивают свои неповторимые бытийные формы из собственной специфической идеи [1, 151]. Многообразие и многовекторность развития культурно-исторических субъектов, на наш взгляд, объясняется тем, что свобода изначально лежит в основании человека как субъекта. Нашим концептуальным обоснованием плюрализма культур является основоположение, что свобода является всеобщим основанием человека. То есть основанием человеческого бытия является свобода творчества многообразия духовных смыслов и выбор одного смыла как смысла своего бытия, что составляет неповторимость, уникальность каждого отдельного человеческого существа, культурно-исторического субъекта. То, что составляет глубинный смысл человеческого бытия, бытия каждого индивида, народа, эпохи, культуры, цивилизации есть определенная жизненная ценность или система ценностей. В различных учениях и концепциях она называлась по разному: как «идея эпохи» (О.Шпенглер, Х.Ортега-и-Гассет и др.), «осевой смысл» (К.Ясперс), «дух народа» (Г.В.Ф. Гегель), но, думается, более подходящим является философское понятие «ценность», введенное и распространенное благодаря концепциям Ф.Ницше и неокантианцев. Философский смысл понятия «ценность», в отличие от обыденного понимания этого термина, на мой взгляд, означает глубинный духовный смысл человека, творимый и выбираемый им в качестве своей сущностной основы, выступающий результатом его онтологической свободы. Свобода предполагает многообразие смыслов и, следовательно, способов бытия как отдельных индивидов, так и различных культур, этносов, цивилизаций. Ценность в этом смысле имеет всеобщий характер, составляет суть, духовное ядро как каждой человеческой души, так и своеобразной культуры. Она воплощается, осуществляется, принимая бытийную форму определенного сообщества, определенного типа человеческих взаимоотношений, социальных форм, общественных отношений. Но даже осуществляясь, достигая своих целей, ценность не перестает быть должным, идеалом, к 136
которому духовно устремлены люди определенной культуры или эпохи, пока она является ценностью, смыслом всей жизни. В то время как любые другие действия и желания людей, не основанные на этом главном жизненном смысле, достигая своей цели, угасают. То, что выбор индивидами, культурами, цивилизациями своих жизненных целей основан на их свободе самоопределения, независимо от того, ложные или истинные ценности выбраны, осознаваемы они или не осознаваемы, свобода предполагает их ответственность перед бытием, всем человечеством и прежде всего перед самими собой, так как смысл человеческого бытия отличает духовно-нравственный выбор. В истории философии понятие свободы имело много значений. Она понималась как познанная необходимость в системах К.Маркса [2], Гоббса, Спинозы, в таком случае человек не изначально свободен, а приходит к своему полноценному существованию, после того как адекватно познает природу, социальный мир преимущественно через процесс их отражения. С такой позиции многообразие культурно-исторических субъектов не допускалось, считалось временной случайностью, которая рано или поздно будет преодолена всеобщим безличным законом. В иных философских системах, как, например, в экзистенциализме она рассматривалась как онтологическое основание человека, творящего свои смыслы, многообразие смыслов и свободно выбирающего себя, свой смысл бытия как ценность и в этом смысле человек предстает как открытость, трансценденция, способная выходить за пределы своей данности, преодолевать ее. Человек, культура представляются в экзистенциализме как проект самого себя, осуществление которого может произойти в достижении результата. Онтологическая свобода предполагает многообразие возможностей, путей развития, способов человеческого бытия. Ценностный смысл есть нечто реальное, действенное в человеке, культуре, если даже он не является действенным для другого или других индивидов, культур, если даже он не является общественно значимым. Выбранная человеком, его Я ценность является чем-то идеальным, должным в нем, к которому он устремлен, которая не перестает быть должным, даже если осуществляется, воплощается в жизни, переходит в форму сущего. Таким образом, человеческое «Я», либо культура, идентифицированное с определенным ценностным смыслом, проявляет себя как деятельность по осуществлению этого смысла, как его функционирование и только в этом качестве «Я», культура и может сохранить себя и выступать как некая целостность. Индивиды взаимодействуют, строят отношения друг с другом на основе своих ценностей, с позиций их смысла, обмениваясь и обогащаясь многообразием их духовного содержания. Ценностные жизненные смыслы, объективируясь в деятельности и поступках людей, в их отношении к миру и другим людям, образуют суть человеческих социальных отношений, где индивиды занимают активную позицию, выбирают, соглашаются, принимают или отвергают те или иные ценности, устанавливаемые в обществе. Характер, общая парадигма этих отношений и смыслов формируют определенный тип общества, культуры, этноса со свойственным только ему менталитетом, особой, своеобразной смысложизненной интенцией, духовно-нравственными нормами, требованиями, традициями. Ценности, свободно творимые и выбираемые индивидами, народами, культурами, являясь их глубинным смысложизненным основанием, определяют их способ мышления и бытия, тип мировоззрения, воплощаясь в специфических неповторимых формах жизни, поступках и действиях, исторических явлениях и событиях, составляющих окружающий нас реальный мир. Человеческое «Я», культура, народ или нация сохраняют рефлексивное отношение к своим ценностям, могут их пересмотреть, разочароваться в них, осознать их негативный смысл, когда они выказывают свое разрушающее действие, могут свободно избрать иные ценности. В таком случае в основу их идентификации может быть положено иное всеобщее начало, другой характер должного, который изменит вектор развития, всю сущность того или иного культурно-исторического субъекта, его формы существования и духовно-мировоззренческую основу, способ бытия и мышления. Тогда на место прежней культуры заступает совершенно другое культурно-историческое образование на основе 137
собственной идентификации, логически не вытекающей из прежних духовных содержаний. Таким образом, свобода, понимаемая как онтологически изначальная основа человека и всего человечества в целом, предстает как основа культурно-исторического многообразия, плюрализма всех духовных возможностей, способов бытия человека и является источником безграничного развития, открытости человеческого существования. Каждая культура представлена своей иерархией ценностей, где первичная всеобщая ценность, составляющая самоидентичность определенной культуры, являясь верхушкой пирамиды ценностей, определяет содержание вторичных, третичных и последующих ценностей, которые, в свою очередь являются средствами осуществления первичной ведущей ценности культуры, формами ее выявления в сферу сущего. Между тем, ведущие ценности не могут быть тем, что служит только средством, они есть то, с чем люди, культуры или нации отождествляют свое существо, себя как человека или нацию. Следовательно, они являются тем, что составляет специфическое бытие человека. Если культуры различаются по своим первичным ведущим ценностям, то вторичные и последующие в их иерархиях ценности могут совпадать, хотя и иметь свой скрытый смысл и направленность, свой статус, придаваемый им первичной ценностью, поэтому и результаты их осуществления тоже будут иметь разный характер. Таким образом, наличие многообразия культур и цивилизаций, сообществ, каждая из которых объединена на основе определенного ценностного смысла, составляющего глубинные интенции и устремления индивидов, организованных в конкретный культурноисторический субъект, предполагает, что их духовные содержания и смыслы, цели, направленность и логика развития, мировоззрение и способы бытия не совпадают. Опыт осмысления истории человечества показывает, что какая бы культура ни рассматривалась, каждая из них сугубо индивидуальна, своеобразна, между ними нет общей генетической связи, ни одна из них не вытекает из другой и не является продолжением иной, более того, их интенции и парадигмы могут оказаться противоположными по смыслу и сущности, т.е. и смысл жизни может пониматься по разному. Несовпадение, противостояние и даже несовместимость ценностных парадигм различных культур, по мнению С.Хантингтона, может привести к столкновению цивилизаций.[3]. Однако, обеспечение свободы, открытости, а, значит развития культур, национальных государств в современном мире возможно только при наличии демократического плюрализма и соблюдения государствами международных правовых норм. Думается, взаимоотношение и сотрудничество культур, этносов и государств в условиях современного глобального процесса интеграции возможно и должно, если оно основывается на демократических принципах взаимоуважения и плюрализма ценностей, свободы самоопределения и вытекающей из этого сущностного основания человеческого бытия автономии и суверенности каждого человека, так и государства (этноса и т.д.). Только основываясь на признании свободы каждого индивида, а также государства (этноса, культуры) и связанной с ней нравственностью, как доказывал это И.Кант, можно строить правовое государство, так и мировое сообщество, основанное на соблюдении прав и свобод каждого государства, этноса как культурно исторического субъекта. Единое мировое государство, считал он, невозможно. Идея кантовского вечного мира может осуществляться, по его мнению, в форме союза государств, имеющего характер постоянного конгресса, куда может вступать любое государство, основывающего свою деятельность на почве равенства и справедливости. [4, с. 279]. В условиях глобализации многие культуры, нации оказываются в ситуации пересмотра, а то и переоценки своих ведущих ценностей, что порождает множество транзитных обществ с неустойчивыми установками, находящихся в состоянии поиска своего культурного самоопределения, наблюдающийся, например, в странах СНГ, в Казахстане, в частности, а в последнее время в странах арабского Востока и других странах современного мира. Проблема также состоит в том, могут ли традиционные ценности, составляющие 138
идентичность нации способствовать гармоничному ее развитию в системе глобальных процессов. Многие национальные государства сохраняют и укрепляют свои традиционные ценности как формы культурной идентичности, основу своей целостности, идеологической направленности развития, чтобы не исчезнуть в потоке глобализации. Они могут трансформировать свою иерархию ценностей, не изменяя верховную ценность культуры, которая определяет, задает логику и смысл всем нижестоящим структурам, ценностям как средствам своего выражения, приближающим ее в разной степени к бытийным формам ее осуществления. Поэтому культуры могут обмениваться не ценностями, а средствами. Сохраняя традиционные ценности как ведущие, определяющие их культурную идентичность, культуры сегодня могут быть демократичными, открытыми, развивающимися посредством новых технологий как наиболее совершенных средств и строить отношения на принципах плюрализма. Наблюдаемые в последнее время тенденции развенчивают прежнее положение о традиционных обществах как закрытых для демократии и инноваций, как это, например, было представлено в концепции К.Поппера. [5]. Обретение Казахстаном независимости открыло многие возможности для духовноценностного самоопределения нации, строительства собственной государственности. После 70 лет забвения своих культурно-исторических корней перед молодой республикой встали новые проблемы культурной самоидентификации, духовно-ценностной ориентации, собственной национальной идеи развития, определяющих идеологию, стратегию и тактику во всех сферах жизнедеятельности становящегося национального государства. Все это необходимо и актуально особенно в наше время – в век глобализации, перед лицом процессов интеграции. Вступать во взаимоотношения с другими государствами и их конгломератами на международной арене на равноправных основаниях как субъект может только самосознающая себя нация на основе собственной государственности. Суверенитет открывает возможность Казахстану взять курс на построение демократии и гражданского общества. Демократию можно определить как главную высшую ценность и достояние современного человечества, как условие демократического плюрализма культур, обеспечивающее их развитие, открытость, мирное сосуществование, а не только как традицию и стратегию западноевропейских стран, и это положение имеет теоретические основания. Обретенная независимость имеет первостепенную ценность для построения национального государства на основе тех объединяющих наш народ духовных ценностей, которые составляют уникальность, неповторимость казахской культуры, еще со времен кочевничества направленных на мирные взаимоотношения с другими культурами, ее открытость, свободолюбие, толерантность. Эти ведущие ценности нашего народа определяют стратегические цели казахского государства и должны стать основой сотрудничества и межкультурной коммуникации. Литература : 1. Шпенглер О. Закат Европы. Очерки морфологии мировой истории. Т. 1. Гештальт и действительность. – М.: Мысль. 1993 2. Маркс К. К критике политической экономии. Предисловие. //Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т. 23. – М.: Политиздат. 1974 3. Хантингтон, С. Столкновение цивилизаций. – М.: АСТ Москва, 2007-571с. 4. Кант И. Метафизика нравов в двух частях. Соч. в 6-ти томах. Т. 4 (2), М.: Мысль, 1965с.107-454. 5. Поппер К.Р. Открытое общество и его враги. Т. 1, 2. – М.: Феникс, Межд. Фонд «Культурная инициатива» 1992
139
Молдабеков Ж.Ж., доктор философских наук, профессор КазНУ им. аль-Фараби ГЛОБАЛИЗАЦИЯ, МОДЕРНИЗАЦИЯ И ГУМАНИЗАЦИЯ В СИСТЕМЕ ОБРАЗОВАНИЯ: ДИЛЕММА ИЛИ ПЛОЩАДКА ДИАЛОГА? В контексте глобальных тенденций происходят процессы рассогласования интересов, подрыва нравственных устоев и традиций, дегуманизации отношений, в то же время набирает темп модернизация мотивов деятельности и согласования действий различных общественных сил. На фоне глобализации возрастает общественный интерес к культуре нации и потребность в корректировке параметров культурного интереса. Культурный интерес составляет основу национальной самобытности, поскольку опирается на свод нравственных, моральных, этических ценностей людей, призван объединять нас с другими странами и народами. Между тем параметры стратегического курса государства и модернизационных усилий общества реализуются неравномерно, неравнозначно. Одна из причин – в не сформулированности идеологии и методологии системы современного образования, в не состыкованности механизмов её модернизации. Издержки вызваны тем, что, с одной стороны, способность государства контролировать воспроизводство на своей территории одного – принимаемого за «национальный» - культурный образец, сильно ослабляется под влиянием международных миграций. С другой стороны, в культурной сфере начинают действовать агенты, не привязанные к национальной территории - транснациональные корпорации. Мало того, объектами культурной лояльности все больше становятся знаково-символические целостности и коммуникационные пространства, в границах которых пересекаются интересы разных политических сил и национальных государств. Культурные интересы ценны, когда обеспечивают конструктивный характер человеческих взаимодействий, поддерживают доверие и взаимопонимание между ведущими силами общества. Практика реальных перемен в условиях глобализации, модернизации и гуманизации убеждает в другом: (1) развилкам цивилизации предшествует обострение конкуренции, интенсивность конфликтов, диспутов относительно мироустроительных мотивов и альтернатив; (2) тем паще совокупность накопленных проблем нуждается в конструктивном и концептуальном анализе их. Реальные перемены сужают платформу дилеммы, а площадку диалога, наоборот, расширяют повсеместно.ъ Цивилизация охватывает то, что имеет каждый народ в отдельности и культуры тех общностей людей, которые вступают в разные отношения с ним. При этом никто не желает признать капитуляцию собственной культуры перед культурным вторжением извне. Цивлизационный подход значим тем, что принимает управленческие решения, обеспечивает эффективное управление любой общественной системой, реализует соответствующие условия, важнейшими из которых являются: общезначимые для всех основы морали; единое для всех субъектов данного социума правовое поле; обеспечение совместной безопасности; единое экономическое пространство в масштабах управляемой системы; общий язык межнационального общения. В цивилизации учитываются значимость как универсальных факторов, связанных с развитием науки, техники, экономической жизни, общественного и индивидуального сознания, так и факторов специфических, уходящих своими корнями в культурные, природные, экономические, этнографические особенности конкретного социокультурного пространства. На фоне динамичных перемен глобализации и модернизации значимы факторы 140
культуры, а именно: поиск новых стратегий развития, анализ прежних жизненных смыслов гуманитарной мысли, адекватная реакция на вызовы времени, движение от реальных проблем и ускорение темпа в обретении культурного опыта народа и современности. Из совокупности позитивных усилий формируется культура воспитания, в ракурсах которой мы имеем дело с взрослеющим человеком, устремленным к самореализации и государственным заказом, который не может поглотить разнонаправленный спрос общества. Сложность ситуации заключается в том, что не сформулирована модель национальной проблемы: «Казахстанская цивилизация евразийского типа», а специалисты в идейноконцептуальном плане не готовы а) учитывать альтернативные варианты решения стратегических задач; б) сформулировать новый подход к проблемам интеллектуализации нации. В силу чего, можно полагать, новое прочтение места, функций и предназначения носителей культуры и образования отстает от веление времени и потребностей нации. В нестандартной ситуации научный диалог может развиваться по двум возможным вариантам: 1) параллельное развитие тех процессов, которые происходят в интеллектуальных сферах; 2) разные формы партнерства – взаимное вхождение сторон в научные программы. Сочетание обоих видов диалога есть усиление демократических преобразований. Позитивы диалога открывают разнообразие конкретных задач воспитания, связанных с региональными, национальными, микросоциокультурными различиями и разнородные и образовательные запросы населения. Основу научного познания составляет деятельностный подход к бытию обучающегося человека и структура развития его сознания, а мотивом осмысления его духовной культуры служит собственная деятельность, индивидуальность, индивидуальный жизненный путь действующего лица. Те действия, которые четко привязаны к конкретному предмету или дисциплине совершенствует профессиональную компетентность и навыки предметных действий. Предметное действие опирается на определенный объем знаний профессиональной деятельности и предметно-деятельностное развитие личности, которые не переносимы с одного предмета на другой. Новое направление интеллектуальных конструкций разворачивается в рамках педагогической квалификации и при наличии научной концепции, которые фиксируют устойчивые отношения между культурой и общественным бытием. В них охватываются культурно-историческое, историко-философское рассмотрение сущностных аспектов экзистенций и смысла человеческой жизни. Экзистенциальный поворот в мироориентации: (1) выявляет характер динамики всего спектра экзистенциального в культуре и в философии, (2) обоснует то общее и закономерное, что присутствует во всех явлениях культуры и в способах существования человека в мире, (3) подвергает идейному переосмыслению культурно-исторических парадигм. Концептуальные ориентиры интеллектуальной и коммуникативной культуры являются приоритетами не только интеллектуальной нации, но и инновационного образования. При изучении проблемы интеллектуальной нации можно использовать методы точных, естественных наук и перенести полученные результаты на изучение человеческого общества и цивилизации. Однако нельзя не учитывать два момента: объективизм точных наук, во-первых, адекватно и полнее не раскрывает глубинный смысл культурно–исторического контекста и, во-вторых, не реагирует на мировоззренческую и идеологическую установку исследователя. Смысл функциональности знания заключается в том, чтобы образование приближалось к жизни, к ее внутреннему смыслу. Инновационное образование ориентирует учащихся на сознательный выбор альтернатив, на их быструю адаптацию к изменяющимся ситуациям, способствует развитию инновационного мышления через новые формы воображения. В реализации интеллектуальной инновации велика роль гуманизации. Гуманитарные науки опираются на исторический план исследования и живой диалог между эпохами. Интеллектуальные параллели их ныне пересекаются. Переосмысливается сама иерархия знания, происходит переворот в понимании целей образования, отход от 141
схоластики, повышение роли и значения гуманитарного знания. Гуманитарная парадигма предполагает исходить из природы личности, из ее активной жизненной позиции, интересов нации и потребностей общества. Она призвана создать психолого-педагогические условия личностного роста обучающегося, тем самым внедрить личностно-ориентированное обучение. Поиски внутреннего равновесия человека в жизни или в образовательном пространстве этим не ограничиваются. Тем не менее, предназначение внутреннего равновесия личностиили традиций и новаторства невозможно постигать без учета принципов гуманизма и истоков объединяющих идей, вне рамки гуманистических отношений и ментальности коренного населения. Пока модернизационный процесс не завершен. Незавершенность анализа модернизационных тенденций объясняется, скорее всего, наличием неопределенности объекта гуманизации и отсутствием концептуализации междисциплинарного подхода в системе образования. Междисциплинарный подход сочетает теоретический анализ и эмпирические исследования участников из разных отраслей знания и стран, что способствует проведению сравнительного анализа и повышению познавательной мотивации. Соединение четырех компонентов – теоретического исследования, эмпирического исследования, междисциплинарного подхода и сравнительного анализа позволяет новаторам отойти от привычных схем описания взаимоотношений государства, общества и медиа, показать их сложную динамику в образовательном процессе и провести сравнительный анализ мотивации гуманизации. Преимущество межпредметной связи как педагогического фактора проявляется в продуктивном формировании у обучающихся познавательной активности, самостоятельности в выработке профессиональных навыков и положительной мотивации учения. Реализация межпредметных связей способствует систематизации знания и осуществлению дидактических принципов, при условий усиления взаимодействия следующих функций; методологической, образовательной, развивающей, воспитывающей, конструктивной. (1). Систематическая реализация этих функций способствует комплексному решению задач воспитания и формированию развитых черт личности обучающихся. Преимущество систематизации - в комплексном видении сути проблем, в расширении концептуальной основы модернизации общества, в создании национальной модели самоидентификации и в стимулировании подготовки компетентного специалиста. В условиях глобализации, модернизации и гуманизации усиливается взаимозависимость этих факторов. Не соблюдение каких-либо правил из этих трех сфер и взаимосвязи их компонентов усуглубляет соблюдение правил гуманитарного исследования и демократической традиции и, мало того, кризис мировидения. Кризис мировидения – это (1) духовная, интеллектуальная, историческая альтернатива гуманизму; (2) это сомнения относительно доброкачественности и эффективности обретаемого цивилизацией преимущества; (3) это искажение достоверности и сути будущего знания. Предметы социогуманитарных наук сложны, дискретны и эфемерны, т.е. не обладают конкретной материальной и ценностной определенностью. Социокультурные предметы имеют интегративный характер, несут поликультурное образование. В многообразии их функционального предназначения заложены способы постижения ценностей и традиций других, уровни признания окружающего разнообразия. Пути обеспечения социо-гуманистического климата и поликультурного образования для учащихся формируют самобытность не только дисциплины, но самого обучающихся. Так должно быть и к этому стремимся на базе живого диалога. Спрос к поликультурному образованию или умению использования гуманитарной традиции неумолимо возрастает. Оба фактора в системе образования призваны обеспечить освоение образцов родной, национальной и мировой культуры, а в сфере гуманитарной традиции обеспечить единство гражданских качеств и ценностей культурно-исторического, социального опыта человечества. Эти требования выходят за рамки технологического 142
подхода и компетентной специальности. Хотя вне предметного профессионализма специалист не в состоянии закрепить свое индивидуальное лицо, вписаться в ритм глобализации и модернизации. Истоки гуманизма расширяют взаимосвязь между личностными и профессиональными качествами человека. Особый настрой на гуманитарную традицию или культурное наследие объясняется тем, что людям необходимо привить правила элементарного этикета. Без этого человек не может претендовать на звание интеллектуального. Менталитет и культурное воспитание являются одной из важных составляющих образованной нации и перспективной цели. Перспектива мобилизует. Поэтому система образования в стране должна быть близкой к стратегической цели нации и к ее безупречной модели. Однако сегодняшняя модель образования далека от совершенствования методологической культуры носителей интеллектуальной культуры. Неопределенная ситуация сложна в реализации интеграционного курса и в познании интеллектуальной культуры. Реализация интеграционного курса претерпевает трудности разного порядка, поскольку а) формирование интеграционных объединений, включающих научные, производственные и образовательные организации протекает весьма медленно; б) эффективные и взаимоприемлемые формы (и механизмы) объединения самостоятельных творческих организаций еще не разработаны; в) образовательные услуги университетов нередко не могут стать альтернативой академической науке. Это – одна из сторон сложности. Низкий уровень интеллектуальной культуры усложняет (1) развитию личностной ориентации в зоне действия, (2) осмыслению культурных достижений народа в контексте человеческой цивилизации, (3) осуществлению диалога культур и (4) выработке ценностных ориентиров молодого поколения. Интеграционный курс, интеркультурное образование и интеллектуальная культура продукты и показатели единства глобальных, модернизационных и гуманных перемен. Единое поле деятельности в сферах интеллекта, образования и культуры обеспечивает каждому учащемуся систему знания, навыков и компетенции, необходимую для достижения активного и полноценного участия в жизни общества и в реализации самого себя. 1. См. Смирнова М.А. Теоертические основы межпредметных связей. М., Просвещение, 2006, -204 с.
Альжанова А., к.ф.н., и.о.доцента кафедры печати и электронных СМИ КОМПЕТЕНЦИИ ВЫПУСКНИКОВ, ОБЕСПЕЧИВАЮЩИЕ КОНКУРЕНЦИЮ НА РЫНКЕ ТРУДА Данная статья посвящена становящейся все более важной теме анализа компетенций в профессиональном образовании. На основе критической рефлексии понятия и возможности измерения подчеркнуты необходимые для анализа компетенций предпосылки и рассмотрены важные аспекты проблемы, которые обсуждаются в настоящее время в связи с анализом компетенций. Целью статьи является продолжить современную дискуссию о признании компетенций, приобретенных в процессе образования, учитывая невыясненные и спорные положения, и внести вклад в систематизацию и прояснение понятий в этой сфере. Казахский национальный университет имени аль-Фараби первый в истории страны лауреат премии Президента Республики Казахстан «За достижения в области качества», первый среди вузов Казахстана и стран Центральной Азии подписал в г. Болонье Великую Хартию Университетов. В этой связи ведущий университет страны старается дать своим студентам необходимые компетенции, чтобы противостоять вызовам нового тысячелетия. 143
Ведь в контексте Болонских соглашений возрастает роль компетенций выпускников. Хотя вопрос содержания компетенций выпускников вузов в явном виде практически не раскрывается в последних документах Болонского процесса. В европейской дискуссии о профессиональном образовании понятие «компетенция» является основным в восьми ступенчатой Европейской структуре квалификаций (EQR), в которой проводится различие знаний, навыков и компетенций. В EQR компетенция определяется как способность брать на себя ответственность и самостоятельность [1]. На официальном уровне с вопросом содержания компетенций тесно связаны структуры квалификаций, вырабатываемые сейчас на национальном уровне во всех странах-участницах Болонского процесса. Структуры квалификаций признаются Советом Европы, Болонским секретариатом и Координационной группой по структурам квалификаций ключевым инструментом в развитии Европейского пространства высшего образования (ЕПВО) [2]. В структуре квалификаций отражается, что знает, понимает и способно выполнять лицо, прошедшее обучение того или иного уровня по тому или иному направлению и получившее соответствующую квалификацию, то есть ожидаемые результаты обучения, по итогам которого присваивается квалификация. 31 января 2008 года Европейский совет опубликовал отчёт о прогрессе в осуществлении рабочей программы “Образование в течение всей жизни для знания, креативности и инноваций”. Отчёт имеет отношение скорее к Лиссабонской стратегии – формированию образовательного пространства ЕС, чем к Болонскому процессу – более широкому географически, но ограниченному только уровнем высшего образования. Однако некоторые упоминания о компетенциях, приводимые в этом отчёте, имеют отношение и к Болонскому процессу. В частности, в отчёте отмечается, что ключевые компетенции, получаемые в результате образования, должны быть связаны с креативностью и ориентацией на инновации и способствовать максимально полному участию личности в общественной и экономической жизни. Также в документе подчёркивается, что новые компетенции необходимы преподавателям, которые должны уделять максимум внимания индивидуальным образовательным потребностям обучающихся [3]. Рыночная экономика Казахстана требует стратегического менеджмента, менеджмента качества. В этой связи изменилось отношение к персоналу компании со стороны работодателей. Работодатель сегодня однозначно отдает предпочтение профессионализму, а не родственным связям. Однако профессиональные знания и опыт не есть единственное требование, соответствие которому обеспечивает специалисту вход в компанию [4]. Последнее положение особенно касается молодых выпускников, у которых наличие знаний, приобретенных в университетах, не подтверждено опытом. Что ждут работодатели от молодых специалистов, только что закончивших вуз? Что может сделать неопытных выпускников конкурентоспособными в глазах работодателей? Ответы на эти вопросы явились предметом небольшого исследования. Цель исследования: определить основные компетенции, которые хотят видеть работодатели в молодом выпускнике вуза, чтобы принять его в свою компанию, а также выявить, насколько нынешние студенты соответствуют предъявляемым требованиям. По данным полученных результатов можно сделать вывод насколько предложение, представленное будущими выпускниками, соответствует спросу со стороны работодателей. В исследовании приняли участие десять руководителей средств массовой информации города Алматы. Прежде всего, нас интересовал вопрос, принимают ли наши респонденты к себе на работу выпускников сразу после окончания вуза. Восемь руководителей из десяти видят смысл в том, чтобы брать на работу молодых выпускников вузов. Так как это дает возможность использовать молодой потенциал за меньшую зарплату, чем у опытных специалистов, так же молодые более энергичны, активны, открыты новому, динамичны, креативны. Два респондента отметили, что предпочли бы принять опытных работников. Но, несмотря на признание несомненных преимуществ молодых специалистов, работодатели отметили и минусы. Минусы заключаются в том, что молодые выпускники не стабильны и 144
надежны, они готовы быстро сменять рабочие места. Так же не умеют работать на результат, не проявляют самостоятельность и настойчивость. Зачастую бывают завышенные ожидания и по зарплате. Вчерашние молодые и неопытные еще выпускники сразу претендуют на руководящие позиции и на право решать стратегические вопросы. Следующий вопрос, каким критериям должен соответствовать выпускник, чтобы его взяли на работу? Чтобы принять молодого выпускника в свою компанию работодатели хотели бы видеть в нем, прежде всего, серьезность мотивации к профессии. Не обязательно иметь пятерки в дипломе, главное владеть основами специальности. Желание работать, творить. Горящие глаза. Серьезный багаж знаний. Стремление к новым знаниям. Желание познавать и развиваться. Опыт работы во время учебы. Желание работать на результат. Креативность. Преданность делу. Такие основные компетенции, повышающие конкурентоспособность выпускника на рынке назвали работодатели. Таким образом, рыночными компетенциями, которые сделают молодых выпускников привлекательными в глазах работодателей, являются «активная жизненная позиция», «серьезность мотивации к профессии», «склонность к саморазвитию», «трудолюбие и желание работать», «нацеленность на результат». Литература: 1. Болингер З., Мюнк Д. Различные взгляды: представление о компетенции в Германии, Великобритании и Франции – одно понятие, три трактовки. В: Повышение квалификации: журнал об основах, практике и тенденциях. 19 (2008), №1, с. 36–39. 2.Qualifications Frameworks in the EHEA <http://www.ond.vlaanderen.be/hogeronderwijs/bologna/qf/qf.asp 3. Draft 2008 joint progress report of the Council and the Commission on the implementation of the ‘Education & Training 2010′ work programme “Delivering lifelong learning for knowledge, creativity and innovation” – Adoption. Brussels, 31 January 2008. (Counsil of the European Union. 5723/08 EDUC 29 SOC 46) 4. Малышева А.А., Невраева И.В. Компетенции молодых выпускников вузов, обеспечивающие конкурентоспособность на рынке труда. 5. Лайл М. Спенсер-мл. и Сайн М. Спенсер. Компетенции на работе. Пер. с англ. М: HIPPO, 2005. 384 с.
Велитченко С.Н. КазНУ имени аль-Фараби, к.ф.н., доцент, профессор РАЕ ОБЩЕСТВО ЗНАНИЙ КАК ДВИЖУЩАЯ СИЛА ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ По мнению западных и российских исследователей, общество знаний - это динамично развивающееся общество, качественное своеобразие которого определяется действием совокупности следующих факторов: 1. Широкое осознание роли знания как условия успеха в любой сфере деятельности. 2. Наличие (у социальных субъектов разного уровня) постоянной потребности в новых знаниях, необходимых для решения новых задач, создания новых видов продукции и услуг. 3. Эффективное функционирование систем производства знаний и передачи знаний. 4. Взаимное стимулирование предложения знаний и спроса на знания (предложение стремится удовлетворять имеющийся спрос на знания и формировать спрос). 5. Эффективное взаимодействие в рамках организаций и общества в целом систем/подсистем, производящих знание, с системами/подсистемами, производящими материальный продукт.
Следует отметить, что выражения «общество знаний» и «общество знания» вошли в моду относительно недавно и все чаще используются социологами, экономистами, теоре145
тиками менеджмента для осмысления процессов, происходящих в хозяйственной и политической жизни, в информационной сфере, в структурах образования и науки, в отношениях внутри организаций и между организациями. В опубликованном ЮНЕСКО докладе «К обществам знания» утверждается: «Сегодня общепризнано, что знание превратилось в предмет колоссальных экономических, политических и культурных интересов настолько, что может служить для определения качественного состояния общества, контуры которого лишь начинают перед нами вырисовываться» Общество знаний приобретает черты нового социального идеала, определяющего направленность стратегий и программ региональных, национальных и международных структур. Потребность в образовании, переподготовке, в дополнительном образовании, в «образовании на протяжении всей жизни» одна из основных потребностей человека в обществе знания. Идею общества знаний часто связывают с именем П. Друкера- известного теоретика менеджмента (Drucker P. F. Post-capitalist society. Oxford, 1993: Butterworth-Heinemann, 1993). В 60-х годах XX века подобные идеи высказывали Ф. Махлуп, Д. Белл, Р. Лэйн и другие авторы. Однако предметом широкого общественного интереса идея общества знаний как общества будущего становится лишь в 1990-х годах. С конца 60-х годов XX века и до наших дней предложено множество толкований того, что такое информационное общество. При всём разнообразии акцентов, степени внимания, уделяемого тем или иным технологическим, экономическим или социальным процессам, информационное общество рассматривается в рамках основных концепций как обладающее по крайней мере следующими характеристиками. Прежде всего, это высокий уровень развития компьютерной техники, информационных и телекоммуникационных технологий, наличие мощной информационной инфраструктуры. Отсюда — такая важная черта информационного общества, как увеличение возможностей доступа к информации для всё более широкого круга людей. Наконец, практически все концепции и программы развития информационного общества исходят из того, что информация и знания становятся в информационную эпоху стратегическим ресурсом общества, сопоставимым по значению с ресурсами природными, людскими и финансовыми [1]. Вместе с тем, как отметил в своем Послании «Социально-экономическая модернизация - главный вектор развития Казахстана» Нурсултан Назарбаев, «Казахстану необходима интеллектуальная революция, которая позволит пробудить и реализовать потенциал нашей нации. Наша задача - изменить отношение казахстанцев и, в первую очередь молодежи, к образованности, к интеллекту, служению Родине и народу» [2]. В решении этой стратегической задачи важнейшее место принадлежит ведущему вузу республики - Казахскому национальному университету имени аль-Фараби, который должен не только стать локомотивом развития системы высшего образования страны в соответствии с современными международными требованиями, но и вносить весомый вклад в развитие общества - науки, культуры, социальной сферы, инновационной экономики. Одним из первых проектов, предназначенных для комплексного исследования формирования интеллектуальной нации в Казахстане является проект «От интеллектуальной нации к интеллектуальному потенциалу: разработка информационно-коммуникативных технологии воздействия на массу». Работы, проведенные в целях определения ближайшего будущего и реализации комплексных программ, осуществляемых в рамках Национального проекта «Интеллектуальная нация-2020», являются первыми исследованиями в данном направлении. В целях исследования технологии формирования интеллектуальной нации по государственной программе «Интеллектуальный потенциал населения» кафедрой печати и электронных СМИ Казахского Национального университета имени аль-Фараби проведен экспертный опрос. Выборка репрезентирует представителей научной интеллигенции: профессорско-преподавательского состава КазНУ, специалистов информационно-аналитической сферы, представителя НПО и сотрудника НИИ. Как показали результаты исследования, возможности создания интеллектуальной нации в Казахстане оцениваются респондентами в равной степени как высокие и средние - по 50%. Подобное мнение в свою очередь базируется на основных аспектах формирования 146
интеллектуальной нации, которые включают в себя развитие науки, информационных технологий, обеспечение равного доступа к интеллектуальным фондам. Ведь определяющими категориями развития экономики, социальной и общественной жизни в сегодняшнем мире становятся знания и информация. Пример развитых стран показывает, что доминирующей тенденцией их развития является ориентация на знание как системообразующую основу рыночной экономики, что обусловливает бурное развитие тех отраслей промышленности и бизнеса, в которые осуществляется трансфер новых наукоемких технологий на основе инновационных подходов. Но знания сами по себе не трансформируют экономику. Для решения этой задачи необходим целый комплекс структур и мероприятий, не только позволяющих осуществить производство знаний и соответствующую подготовку кадров, но и инновационную деятельность, в широком смысле понимаемую как реализацию на рынке товаров и услуг научно-образовательного потенциала. Важное значение играет стимулирующая эти процессы нормативно-правовая база и соответствующая макроэкономическая ситуация, доступ к источникам знаний на основе прогрессивных информационных технологий и ряд других факторов, способствующих внедрению инноваций. При этом существенно возрастает роль университетов как институтов общества, производящих знание и обеспечивающих опережающую подготовку научно-образовательной, технологической, управленческой и культурной элиты, а также в концептуальном плане готовых к развертыванию структур инновационного типа и информационных систем. Как отмечает профессор Г.Султанбаева, “в условиях Казахстана повышение качества человеческого капитала определяет необходимость сделать шаг в сторону предпосылок интеллектуального вложения в будущее. В связи с этим можно отметить национальную комплексную программу «Интеллектуальная нация-2020” - исторический документ, в котором отмечается необходимость интеллектуальной революции в пробуждении национального потенциала и его развитии, считается фундаментальной основой формирования интеллектуальной нации. Повышение культурно-политических знаний, интеллектуального сознания казахстанцев, любви к родному краю являются основой формирования интеллектуальной нации” [3].
Коммуникация, информация и знания – движущие силы прогресса, содействующие повышению уровня и качества жизни. ИКТ (информационно-коммуникационные технологии), будь то традиционные или современные их формы, предоставляют людям во всем мире новые и надежные возможности развития. Кроме того, многие страны, прежде всего наименее развитые, не имеют полноценного доступа к информации и к информа-ционным обменам, что лишает их шансов на перспективы долгосрочного и устойчивого развития. Коммуникация имеет двойную задачу - способствовать развитию экономики и менталитета. Ее реализация связана с мультикультурными факторами и открытостью, стратегией устойчивого развития, созданием атмосферы доверия в обществе. Для Казахстана развитие информационно-коммуникационных технологий в целом и спутниковых технологий в частности становится одним из ключевых факторов в решении вопросов конкурентоспособности. Как известно, одним из основных направлений в реализации программы форсированного индустриально-инновационного развития РК до 2014 года является развитие коммуникационных технологий, а также подготовка высококлассных специалистов в этой области. Согласно иследованиям Международного союза электросвязи (International Telecommunication Union, ITU), специализированного подразделения ООН, определяющего стандарты в области информационно-коммуникационных технологий (ИКТ) Measuring the Information Society 2012, Казахстан на один пункт обогнал Россию в мировом рейтинге развитости информационно-коммуникационных технологий. Так, по Индексу ИКТ Казахстан занял 55 место, а Россия - 56-е [4]. Возглавила рейтинг Швеция, на втором месте - Сингапур, на третьем - Финляндия. Глобальный индекс инноваций (The Global Innovation Index) — это глобальное исследование и сопровождающий его рейтинг стран мира по показателю уровня развития инноваций. Рассчитан по методике международной бизнес-школы INSEAD, Франция. Исследование проводится с 2007 года и на данный момент представляет наиболее полный комплекс показателей инновационного развития по различным странам мира. Глобальный индекс инноваций составлен из 80 различных переменных, которые детально характеризуют инновационное развитие стран мира, находящихся на разных уровнях экономического 147
развития. Авторы исследования считают, что успешность экономики связана, как с наличием инновационного потенциала, так и условий для его воплощения. Поэтому Индекс рассчитывается как взвешенная сумма оценок двух групп показателей: 1. Располагаемые ресурсы и условия для проведения инноваций (Innovation Input): o Институты; o Человеческий капитал и исследования; o Инфрастурктура; o Развитие внутреннего рынка; o Развитие бизнеса. 2. Достигнутые практические результаты осуществления инноваций (Innovation Output): o Развитие технологий и экономики знаний; o Результаты креативной деятельности.
Таким образом, итоговый Индекс представляет собой соотношение затрат и эффекта, что позволяет объективно оценить эффективность усилий по развитию инноваций в той или иной стране. В 2013 году исследование охватывает 142 страну. Из 142 стран, охваченных исследованием, Казахстан занимает 84 место. Из постсоветских государств нашу страну опередили Россия, Молдова, Эстония, Беларусь. Казахстан оставил позади Кыргызстан и Узбекистан.
В становлении Казахстана как конкурентоспособного государства, нации, страны повышение качества человеческого капитала берет свое начало с активизации и мобилизации национального интеллекта. На повестку дня в научном исследовании «От интеллектуальной нации к интеллектуальному потенциалу: разработка информационно-коммуникативных технологии воздействия на массу» был поставлен вопрос о разработке информационно-коммуникативной технологии воздействия на общественность как механизма анализа, определения ближайшего будущего и эффективной реализации информационно-коммуникативных процессов в повышении интеллектуального потенциала и формировании интеллектуальной нации Казахстана. Как известно, интеллектуальная нация определена главным приоритетом индустриально-инновационного развития страны, поэтому необходима разработка информационной политики, прогнозирующей реализацию потенциала страны в новом направлении. Для Казахстана, как и для других развивающихся стран, стратегической сверхзадачей является проведение общей модернизации, в рамках которой будут не просто созданы институты и механизмы современного общества, а создано само современное общество. Ныне в мире складывается новое разделение труда - в сфере интеллектуального труда, в сфере научного и культурного производства и обслуживания - рождается экономика знания, формируется информационное общество. Казахстан во взаимодействии со своими партнерами может и должен предпринять все усилия, чтобы войти в общество будущего.
Формирование «интеллектуальной нации» - это путь модернизации общества в 21 веке, когда главным источником развития становится человек креативный. Творчество - это процесс самореализации человека, что предполагает наличие собственного духовного богатства, индивидуальности и самобытности личности. Поэтому все многообразие историко-культурного наследия от далекого прошлого до недавнего настоящего - это и есть духовная основа и истоки будущего, с охраны и преумножения которых уже на самом деле начался наш путь к «интеллектуальной нации». Формирование интеллектуальной нации признано одной из стратегических целей развития Казахстана, при этом главными векторами являются качественное образование и поддержка подрастающего поколения. Литература: 1. Алексеева И. Общество знаний и гуманитарные технологии http://gtmarket.ru/laboratory/ expertize/5986 2. Назарбаев Н.А. Социально-экономическая модернизация – главный вектор развития Казахстана//akorda.kz 3. Султанбаева Г. От интеллектуальной нации – к интеллектуальному потенциалу. - Алматы, 2013. С.9 3. www.gtmarket.ru 148
Головчун А.А. к.п.н., доцент МОДЕЛИРОВАНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНО-ОРИЕНТИРОВАННОЙ КОМПЕТЕНЦИИ СТУДЕНТОВ СПЕЦИАЛЬНОСТИ «ЖУРНАЛИСТИКА» This article analyses the basic aspects of professionally-oriented competence modeling of future journalists Исходной научной категорией моделирования как метода познания и исследования является «модель», с помощью которой добывается новая информация об объекте, новые знания о нем. С.С. Кунанбаева (2005: 24) определяет модель как искусственный конструкт, создаваемый с целью получения или хранения информации в форме образа, отражающий свойства, характеристики и связи объекта оригинала. В других источниках модель определяется «как удобный способ относительного представления объектов» или как «искусственный или естественный объект, находящийся в некотором объективном соответствии с исследуемым объектом, способный его замещать на определенных этапах познания, дающий в процессе исследования некоторую, допускающую опытную проверку, информацию, переводимую по установленным правилам в информацию о самом исследуемом объекте». Под моделью какого-либо явления обычно понимается приближенное описание явления, данное на каком-либо информационном языке, отражающее изучаемые стороны явления настолько, что исследование модели может дать новые знания об изучаемом явлении. Под моделью мы понимаем такую мысленно представляемую или материально реализованную систему, которая, отображая или воспроизводя объект исследования, способна замещать его так, что ее изучение дает нам новую информацию об этом объекте». Следовательно, модель – это определенный образ объекта, а создание этого образа, т.е мысленное отображение объекта или его воспроизведение в материальной форме, есть моделирование. Самая общая функция моделирования состоит в обеспечении возможности опосредованного изучения исследуемого объекта как промежуточного этапа на пути к созданию научной теории. Кроме того, моделирование может выполнять функцию компактной организации фактов, а также некоторую гипотетическую функцию, и в этом смысле всегда требует дополнения экспериментом. В теории моделирования различают два основных типа моделей – предметные (материальные) и знаковые (идеальные). Если первые функционируют по законам своего бытия, независимо от того, созданы они людьми или природой, то вторые, хотя они и воплощаются в определенную материальную сферу в виде схем, графиков, формул, всегда функционируют по законам логики и требуют применения абстрактно-логического мышления исследователя. Указанные типы моделей включают в себя множество разнообразных форм. Среди них: абстрактный (реальный объект отображается математической формой и в таком виде исследуется); аналитический (исследование в количественных определениях); вероятностный (применение теоретико-вероятностных методов); графо-аналитический (сочетание графических и аналитических методов); диагностический (определение текущего состояния объекта); дидактический (учебный); интегральный (совокупный, суммарный, включающий все основные влиятельные элементы); исторический (учет истории объекта или процесса); концептуальный (исследование на основе общих понятий); логический (основанный на общей математической или интуитивной логике); оптимизационный (преследующий цели получения наилучшего в некотором смысле решения); семантический (смысловой); системный (отвечающий положениям теории систем); структурный, относящийся только к построению объекта или организации процесса, оставляет в стороне свойства, изменения поведения); функциональный (относящийся к функциям, то есть предназначенным действиям объекта и оставляющий в стороне структуру, 149
состояние); экспериментальный (сопровождаемый проверкой). Так, для настоящей работы адекватным мы считаем сочетание таких способов моделирования, как логический, дидактический, концептуальный, графический и структурно-функциональный. Именно с их помощью, как мы полагаем, можно достаточно полно и объективно отразить представление о таком объекте, как формирование профессионально-ориентированной компетенции студентов специальности «Жрналистика». Современная система профессионального обучения ориентируется на так называемый компетентностный подход, который означает, что в процессе обучения ставится цель – сформировать у студентов, определенные компетенции, обеспечивающие более высокий уровень личностной и профессиональной самореализации в современном обществе [1];[2]. Компетентностный подход, как отмечает академик С.С. Кунанбаева «…выдвигает на первое место не информированность студента, а умения решать возникающие проблемы: в познании и объяснении явлений действительности; при освоении современной техники и технологии; во взаимоотношениях людей, в этических нормах, оценке собственных поступков; в практической жизни при выполнении социальных ролей»[3, с.93-94]. Компетентностный подход к определению и освоению ключевых компетентностей, по мнению И.А.Зимней, прошел в своем становлении три этапа: введение категории «компетенция» в научный аппарат; разработка содержательной стороны понятия «социальные компетенции/компетентности»; исследования компетентности как научной категории применительно к образованию в общем контексте педагогической деятельности и всеобщего принятия компетентностного подхода [4]. Чтобы разделить общее и индивидуальное в содержании компетентностного образования, необходимо отличать синонимически используемые понятия «компетенция» и «компетентность». Следует отметить, что в науке нет однозначного подхода к определению понятий «компетенция», «компетентность», «профессиональная компетентность». В зарубежной литературе под компетентностью подразумевают «углубленное знание», «состояние адекватного выполнения задачи», «способность к актуальному выполнению деятельности» и т.д., что, конечно же, не отражает содержания этого понятия в полной мере [5]. Предпринимая попытку развести два понятия, Щукин А.Н. приходит к следующему выводу « компетенция это круг вопросов, в которых кто-либо хорошо осведомлен, обладает познанием, опытом. Компетентность же – это свойство личности, базируемое на компетенции» [6, с. 139]. Суммируя данные научных трудов, академик Кунанбаева С.С. утверждает следующее: «наиболее общепринятым суждением в отношении понятий «компетентность» и «компетенция» является понимание «компетентности» человека как аксемиологической категории и потенциала интеллектуального и профессионального развития личности, характеристикой которой является «компетенции», которые должны быть сформированы в процессе образования как системные качественные новообразования; «компетенция» выступает как интегрированная характеристика качеств образования и подготовки выпускников [3, с. 94]. В научной литературе определены следующие группы ключевых компетенций, которыми должен обладать любой представитель современной цивилизации: компетенции, относящиеся к самому себе как личности, как субъекту жизнедеятельности; компетенции, относящиеся к взаимодействию человека с другими людьми; компетенции, относящиеся к деятельности человека, проявляющиеся во всех ее типах и формах. Интересна трактовка ключевых компетенций Д. Болтена. С его точки зрения формирование профессионально-ориентированной компетенции помогает обучающемуся не только правильно излагать свои мысли, но и распознавать коммуникативно - обусловленное развитие контактов и совершать соответствующие равнозначные действия, которые будут поняты партнером. Подчеркивается необходимость документирования и рефлексирования. Для успешного профессионального взаимодействия необходимо вырабатывать двойное видение, адекватно принимать другую культуру. В целом, обучающийся должен быть способен видеть сходства и различия и установить отношения между собственной и другими 150
системами, выступая при этом представителем собственной культуры. Таким образом, Д.Болтен придает особое значение формированию таких компетенций как способность выдерживать напряженные отношения между двумя противоречиями, способность к аккомодации, способность к акультуризации, способность распознать границы дозволенного, способность осознавать и воспринимать расхождения и разногласия, эмпатия, гибкость, межкультурная готовность обучаться, коммуникативные навыки, знание культуры, метакоммуникация, способность различать поверхностные и глубинные структуры, самодисциплина, ролевая дистанция, синергетическое мышление, толерантность. Все вышеперечисленные компетенции взаимосвязаны между собой, что именно на основе взаимосвязи, они могут существовать как таковые. Все эти компетенции оказывают влияние на успех профессионального взаимодействия, и поэтому их нельзя назвать специфичными [8]. Таким образом, новая парадигма образования вносит определенные коррективы в традиционную трактовку целей образования. Формирование ключевых компетенций: социально-политической, коммуникативной, информационной, социокультурной – в своей совокупности становятся главной целью образования личности в соответствии с требованиями современного информационного поликультурного мира. Преподавание журналистики – дело нелегкое и никогда, наверное, таковым не было. Дебаты по поводу того, какими специальными знаниями должен обладать журналист, ведутся уже многие годы. Не утихают и споры о том, должно ли образование журналистов быть нацелено на развитие конкретных навыков или оно должно ориентироваться на академическое размышление; следует ли ему концентрироваться на занятиях практической журналистикой или на ее исследовании. Журналистика находится в процессе постоянных перемен в связи с технологическими, экономическими и социальными изменениями. Необходимо пересмотреть журналистские ценности, возникающие в цифровую, глобальную, постмодернистскую эпоху. Назрела необходимость в новых подходах к журналистике, а также ко всем ее составляющим: обществу, редакционным процессам, контенту, формам медиапродукта, платформам и к профессии как таковой. В процессе обучения будущих журналистов на первый план выходит практическое применение специализированных знаний, полученных в университете. Как правило, студенты пишут статьи, снимают телевизионные сюжеты и создают радиопрограммы в рамках изучения конкретного учебного курса. Таким образом, достигается максимальная эффективность в усвоении полученных теоретических знаний. Например, при изучении учебной дисциплины «Журналистское мастерство» студенты узнают об особенностях создания журналистского материала, подчиненного законам того или иного жанра. Студент имеет возможность узнать теорию вопроса на лекциях, на практических занятиях самостоятельно пройти все стадии подготовки собственного материала и после увидеть реальные плоды своего труда на страницах печатных изданий, в эфире электронных студенческих СМИ. Студенты начинают на практике понимать специфику профессии журналиста, учатся создавать материалы для различных типов средств массовой информации, имеют возможность, что особенно важно, нарабатывать собственный опыт. Тот факт, что материалы студентов при условии их качественной подготовки транслируются в теле - и радио эфире, печатаются в газетах, журналах, либо распространяются иным образом, позволяет говорить о, несомненно, важной роли СМИ университетов в процессе обучения будущих практиков. Студент со всей ответственностью подходит к творческому процессу, поскольку осознает, что его работу будет оценивать многочисленная аудитория. Поэтому он тщательно ищет информацию, консультируется с экспертами, прибегает к помощи редакторов и преподавателей [9]. Будущий журналист привыкает работать в команде, становится полноправным сотрудником редакции, учится налаживать контакт с другими участниками творческого процесса. Также студент начинает осознавать необходимость создания материала, исходя из морально-этических норм журналистского творчества. «Не навреди» становится главной заповедью начинающего специалиста. Помимо этого студент учится проявлять инициативу, 151
быть самостоятельным в работе, грамотно формулировать собственные мысли, идеи и замыслы, что способствует развитию творческой личности. Будущие специалисты во время работы в СМИ университета имеют право разрабатывать интересную для себя тематику, адаптировать ее к разным типам средств массовой информации. Студенты предлагают концепции собственных рубрик и передач, что способствует развитию творческого мышления. Свобода творчества помогает им находить нестандартный подход к созданию собственных журналистских материалов. Одна из тенденций развития современных СМИ Казахстана (в том числе и университетских) заключается в активном освоении глобального сетевого пространства. Сегодня интернет – это не только источник информации, но и способ продвижения корпоративных СМИ университетов на глобальном рынке студенческих средств массовой информации. В связи с этим появились дополнительные возможности и у аудитории. Интернет-пользователь может не только ознакомиться с результатами работы студентовжурналистов, но и оставить свой комментарий или предложение. «Обратная связь», что позволяет студентам сориентироваться в тематических предпочтениях своей аудитории, помогает отвечать на запросы своего зрителя, слушателя, читателя [10 с.81]. Таким образом, современные студенческие СМИ развиваются в условиях честной конкуренции, что является стимулом для поиска новых форм вещания, генерирования интересных идей, формирования собственного контента. Несомненно, важную роль играют студенческие СМИ и в процессе формирования профессиональных качеств будущих специалистов, которые уже во время обучения в вузе имеют возможность проявить свои творческие способности на практике, вырабатывать собственный журналистский стиль и авторский почерк. Таким образом, выявление общих свойств профессии журналиста и структуру его личности - не так просто, но необходимо. Эта необходимость является следствием многих причин. Профессиональной школе журналистики нужно знать, кого и как обучать журнализму. Медийному рынку необходимо знать, кого нанимать на работу, какими эти люди должны обладать компетенциями. Молодым людям, которые решили выбрать журналистское поприще, нужно знать, что требует от них эта профессия и что она им может дать. Эти и другие вопросы заставляют подробнее остановиться на границах журналистского профессионализма. Уже неоднократно отмечалось, что мы находимся в таком месте и в такой момент цивилизационного и культурного развития, где и когда существенно трансформируются многие традиционные представления. Особенно если речь идет об информационно-коммуникативной деятельности. На основании изложенного нами сформулированы принципы построения методической модели формирования профессиональноориентированной компетенции студентов специальности «Журналистика»: принцип учета индивидуальных знаний и механизмов их функционирования; принцип рефлексивной саморегуляции; принцип поэтапности методической организации процесса. В соответствии с вышеизложенными принципами, нами будет разрабатываться модель формирования профессионально-ориентированной компетенции будущих журналистов. Литература: 1. Закон Республики Казахстан «Об образовании» от 27 июля 2007 года N 319-III ЗРК. 2. Концепция развития образования Республики Казахстан до 2015 года - Астана, 2004. - Эл. ресурс http://www.unesco.kz/rcie/data/koncepciya.htm 3. Кунанбаева С.С. Современное иноязычное образование: методология и теории. – Алматы, 2005. – 264 с. 4. Зимняя И.А. Ключевые компетенции – новая парадигма результата образования. – Москва,« Высшее образование сегодня»,2003, № 5. –С.34 – 25 5. Modern Languages: Learning, Teaching, Assessment. A Common European Framework of Reference. Strasburg,1997. 6. Щукин А.Н. Обучение иностранным языкам: Теория и практика: Учебное пособие для 152
преподавателей и студентов.3-е изд.- М.: Филоматис, 2007.-480с. 7. Тер-Минасова С.Г. Язык и межкультурная коммуникация. – М.: Слово, 2000. – 262с. 8. Bolten, Jungens. Interculturelle Wirtschaftskommunikation. Geschichte Methodik, Systematik // Jahrbuch Deutsch als Fremdsprache.-1999. -№25-S. 299-314. 9. Зеер, Э., Сыманюк Э. Компетентностный подход к модернизации профессионального образования [Текст] /Э Зеер, Э. Сыманюк - // Высшее образование в России. – 2005. - № 4. 10. Фролова Т.И. Современные образовательные технологии в профессиональном обучении журналистов. Опыт факультета журналистики МГУ // Современное журналистское образование: технологии и особенности преподавания. Т. 1. — М., 20
Негизбаева М.О. доцент, к.ф.н. КОРПОРАТИВНАЯ КУЛЬТУРА КАК ЭФФЕКТИВНАЯ PR СТРАТЕГИЯ Благоприятная культурная среда в организации, как ячейки общества является одним из факторов культуры общественности в целом. Самый ценный актив кампании – это сотрудники. Говард Шульц, председатель правления компании «Starbucrs» сказал: «Если мы хотим повысить доверие наших клиентов, прежде всего мы должны построить доверительные отношения с нашими сотрудниками…» /1/. Корпоративная культура становится необходимым условием достижения устойчивого и продолжительного успеха. И этому есть вполне разумное объяснение. Сплоченный единой идеей и целью коллектив дает уникальный эффект силы, как фактор конкурентного преимущества организации и важный источник информации за ее пределами. В самом деле: каждый сотрудник является винтиком большого механизма, без содействия которого механизм дал бы сбой в работе. Ведь именно они отвечают на телефонные звонки, ведут переговоры, упаковывают продукт, участвуют в производственных вопросах и т.д. Сегодня PR занимает все большее значение в современном мире. Любая крупная или средняя компания, мелкие фирмы пользуются системой связей с общественностью. Всеобщее признание института паблик рилейшнз является ответной реакцией бизнеса на вызов времени, усложнение процессов общественной жизни. Внимание предпринимательских структур к вопросам связей с общественностью свидетельствует об осознании очевидной истины, что хорошие отношения с окружающей общественностью, внешним миром, внутри компании, среди сотрудников всегда полезны и выгодны. В настоящее время тема корпоративного PR— ключевой вопрос многих семинаров и конференций. Неуклонно возрастает его роль в общей стратегии развития организаций. Однако, в действительности, лишь малая часть компаний в Казахстане имеют специальные департаменты, занимающиеся формированием и внедрением корпоративных ценностей. Остальным еще предстоит осознать значимость корпоративной культуры, которую все чаще называют нематериальной основой развития и успеха любой организации. Современное определение корпоративного PR подразумевает систему ценностей организации, воплощенных в различных сторонах ее деятельности (микроклимат, атмосфера, стиль руководства и ведения бизнеса, нормы и правила, производственные традиции и т. д.). Независимо от наличия специальных отделов корпоративный PR в тех или иных проявлениях существует практически в любой фирме с момента ее образования. Только в одних случаях это почти философская система, создаваемая десятилетиями, а в других она исчерпывается листком на стене, рекомендующим курение в отведенных для этого местах. Но в данном случае мы рассмотрим первую разновидность — культуру, являющуюся визитной карточкой компании. Речь идет о нормах и ценностях, которые поднимают 153
авторитет организации, увеличивая ее привлекательность не только для сотрудников, но и для партнеров по бизнесу, инвесторов. К сожалению, нередко руководством игнорируется 5-ый «Р» (people – люди) (предыдущие 4 «Р» полноценно используются в проведении маркетинговых коммуникации). Немногие руководители осознают необходимость создания корпоративного духа, сплоченности и предпочитают традиционный односторонний тип внутренних коммуникаций - движение информации сверху вниз без обратной связи. Следовательно, где неразвита корпоративная культура, люди работают без творческого интереса, патриотизма, преданности компании и возможны забастовки и конфликты. Человек должен почувствовать себя значимым. И тогда он будет считать корпоративные ценности своим собственным идеалом. Хотя бытует мнение, что корпоративная культура – это миф и в каждой организации параллельно существуют несколько культур. Любой человек добивается, прежде всего, своих личных целей: высокая зарплата, карьера. Как известно жизненные ценности человека меняются каждые 5 лет, иногда несознательно. Есть люди преданные организации, есть безразличные и есть недовольные. Поведение людей не бывает одинаковым. Как же можно внутри кампании создать одну культуру? Здесь следует найти то, что объединило бы людей. Необходимо определить интересы сотрудников и уделить им внимание. В действительности, чтобы сделать имидж кампании сильным надо дать уверенность людям, что их мнение важно; поощрять то, что у них получается хорошо; подчеркивать сильные стороны. 2.5 тыс. лет назад китайский философ Лао-цзы сказал: чтобы эффективно управлять, нужно по возможности отказаться от управления, предоставив вещи своей природе. Человек по природе инициативен, и эту инициативу надо поощрять, чтобы получать удовольствие от работы. Руководство некоторых зарубежных фирм умышленно принимает на работу человека, некомпетентного в данной области с тем, что в незнании рождаются новые, неординарные, новаторские идеи, нежели в проверенных временем способах. Известно, что существует 3 уровня культуры организации: уровень социальной адаптации (подбор и обучение персонала) Человек становится носителем корпоративной культуры, способствует созданию духа единой команды и передает ее новому поколению; уровень отношений (корпоративные и внешние коммуникации); уровень мотивации (оценка работы, система вознаграждений, социальных льгот, идентификация с организацией). Личные цели сотрудника совпадают с целями и ценностями организации. К внутренним средствам корпоративной культуры относится следующее: межличностные коммуникаций руководства и персонала; внутрифирменные издания; информация о политике руководства, о социальных гарантиях; финансовая документация; годовой отчет; система вознаграждения; оценка и поощрение за результаты. Немаловажен тот факт, что при личном общении руководитель получает 90% информации о сотруднике. Корпоративные издания: многотиражки, бюллетени, памятки, инструкции и т.п. должны быть независимыми, возможно где-то критическими, быть своего рода трибуной и представлять двусторонний канал коммуникаций. Кроме того, это ознакомление с финансовым положением организации, объяснение особенностей новой технологии в связи с постоянным совершенствованием, информирование сотрудников о служебных продвижениях, уровне оплаты труда, имеющихся вакансиях, оповещение о системе правового регулирования и законодательства. Существуют такие виды коммуникации внутренней культуры как информационные доски, видеокассеты, телевидение, радио, информационный телефон, ящики для предложений и замечаний. Выставки, музеи, клубы по интересам, обучающие тренинг-семинары – все это элементы организации внутренней культуры. Ярким примером существования корпоративной культуры является проведение 154
различных культурно-массовых мероприятий: празднование дней рождения, памятных дат в жизни компании, спортивных соревнований, конкурсов. Не так давно появилось новое явление в формировании корпоративной культуры как тимбилдинг. Тимбилдинг – это игры и упражнения на природе в экстримальных условиях, помогающие создать в коллективе атмосферу сплоченности, доверия, раскрыть творческий потенциал участников. Вследствие опросов выяснилось, что не всегда сотрудников интересует только хорошая зарплата и карьера. Они бывают заинтересованы в полной оценке своего творческого труда, в ощущении «причастности» к делам кампании. Современное бизнес-общество должно учитывать возрастающее значение «человеческого капитала» в деятельности организации, что «кадры решают все». Работники стали сознательнее и влиятельнее, требуют соответственного обращения к себе. Руководитель должен быть лоялен к сотруднику: создать условия для профессионального и личностного роста, возможности для реализации творческого потенциала, защитить. Например, учитывать, что температура, скученность, освещенность в помещении и другие внешние факторы влияют на конфликтность и взаимоотношения между сотрудниками. Важно, чтобы сотрудник знал, что небезразличен кампании. Формирование корпоративной культуры - длительный и сложный процесс. Основные (первые) шаги этого процесса должны быть: определение миссии организации; определение основных базовых ценностей. И уже исходя из базовых ценностей, формулируются стандарты поведения членов организации, традиции и т.п. Корпоративная культура должна побуждать коллектив качественно работать. Как мы понимаем, персонал – одна из основных составляющих бизнеса. Литература: Капитонов Э. А. Корпоративная культура и PR. – М.: ИКЦ «Март», Ростов-н/ Д: Издательский центр «Март», 2003. Алешина И.В. Корпоративный имидж: стратегический аспект// Маркетинг, 2003 Корниенко В. И. Команда: формирование, управление, эффективность. Учебное пособие. Пермь, 2009
Мирзоева Л. (СДУ), д.ф.н., проф. Алматы, Казахстан ОБ АКТУАЛЬНОСТИ НАУЧНЫХ ПРОЕКТОВ В СФЕРЕ «ПЕРЕВОД – МЕЖКУЛЬТУРНАЯ КОММУНИКАЦИЯ – ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЙ ПРОЦЕСС» На современном этапе поступательного движения казахстанского общества, представляющего собой поликультурную языковую среду, становится очевидной необходимость дальнейшего комплексного развития переводоведения, так как в сфере межкультурной и межъязыковой коммуникации адекватный перевод является важнейшим инструментом, обеспечивающим ее эффективность. «Самое общее понимание сути перевода сводится к его трактовке как средства межъязыковой коммуникации. Перевод рассматривается как вид языкового посредничества, при котором содержание иноязычного текста (оригинала) передается на другой язык путем создания на этом языке информационно и коммуникативно равноценного текста»[1, с. 4]. Как указывает В.С. Виноградов, наиболее важный фактор перевода – это "передача смысловой информации текста. Все остальные ее виды и характеристики, функциональные, стилистические (эмоциональные), стилевые, социолокальные и т. п. – не могут быть 155
переданы без воспроизведения смысловой информации, так как все остальное содержание компонентов сообщения наслаивается на смысловую информацию, извлекается из нее, подсказывается ею, трансформируется в образные ассоциации" [2, с. 19]. В связи с этим наиболее важными представляются следующие цели, которые предопределены ключевыми проблемами казахстанского переводоведения на современном этапе: - развитие научной основы казахстанского переводоведения на основе лингвокультурологического и интегративно-концептологического подходов; - развитие исследований в сфере мультиязычного перевода (английский – казахский – русский языки). Об этой сфере работы следует сказать особо. В настоящее время наиболее актуальной является роль переводчика как посредника в коммуникации именно в рамках данной языковой триады. Однако, в настоящее время имеет место автономное функционирование направлений «англо-казахский/казахско-английский перевод», «казахскорусский/русско-казахский перевод», «англо-русский/русско-английский перевод». В то же время налицо востребованность именно таких переводчиков, которые способны успешно осуществлять посредничество в трех указанных сферах; при этом нельзя сводить проблему только к владению тремя языками. По нашему мнению, важной является и подготовленность переводчика как успешного посредника в сфере межкультурной коммуникации, как промежуточного звена, способного к точной передачи семантического плана текста (как письменного, так и устного), и к его прагматической адаптации. В связи с этим, на основе использования результатов такого проекта в учебном процессе становится возможным совершенствование подготовки специалистов в сфере переводческого дела именно как посредников в сфере межкультурной коммуникации. Актуальность разработки такого проекта обусловлена рядом факторов. Так, очевидно, что современное переводоведение, так же, как и социолингвистика, лингвокультурология, этнолингвистика, сопоставительное языкознание, лексикография, находится на переломном этапе, вызванном, с одной стороны, глобальным изменением языковой, политической и экономической ситуаций в Казахстане, с другой стороны, новыми требованиями, обусловленными новым мышлением, современной интерактивной жизнью общества. В связи с развитием казахстанского переводоведения в конце ХХ – начале ХХI века возрастает актуальность синтеза указанных направлений, т.к. перевод представляет собой часть многоаспектного и многоступенчатого диалога культур. Т.А. Казакова выделяет ряд способов перевода, в числе которых наиболее важная роль отводится коммуникативному способу. Он «заключается в выборе такого пути передачи исходной информации, который приводит к переводному тексту с адекватным исходному воздействием на получателя. Главным объектом при таком способе перевода оказывается не столько языковой состав исходного текста, сколько его содержательное и эмоциональноэстетическое значение. Причем в отличие от функционального перевода коммуникативный перевод не допускает ни сокращений, ни упрощений исходного материала»[]. Именно при осуществлении данного способа перевода наиболее остра потребность в трехъязычных переводческих кадров. «Коммуникативно-прагматический полный перевод используется для передачи исходных текстов, имеющих высокую социально-культурную значимость, подробное содержание которых предназначено для массового получателя» [3, с. 21]. В структуру данного проекта в качестве составных его частей должны быть встроены и реализованы следующие направления: - Подготовка и издание базового учебника по теории и практике перевода (английский – казахский – русский языки); - Подготовка и издание хрестоматии по теории перевода. Оговоримся, что существующие пособия такого рода практически не охватывают достижения казахстанского переводоведения, и лишь отчасти представляют достижения переводоведения ближнего и дальнего зарубежья. Поэтому назрела необходимость подготовки именно пособия хрестоматийного типа, включающего извлечения из отечественных и зарубежных работ (на 156
казахском, русском и английском языках) и охватывающего основные аспекты теории перевода. - Словарь переводоведческих терминов (трехъязычный). В рамках этой части работы налицо отсутствие четкой корреляции терминологической системы переводоведения, принятой в странах СНГ, и терминологии, связанной с англоязычной переводоведческой традицией. Так, в рамках последней практически не находит отражения теория переводческих трансформаций, которая позволяет объяснить многие процессы, имеющие место в англо-казахском и англо-русском переводе. Поэтому в ходе развертывания проекта такого рода возможно установить соответствие между вышеуказанными традициями и в терминологической области. Предполагается издание и внедрение пособий такого рода в учебный процесс с целью усиления эффективности обучения переводу и осуществления трехъязычной межкультурной коммуникации. Помимо этого, материалы проекта призваны расширить фоновые знания переводчика, выработать навыки межкультурной коммуникации, являющиеся составной частью профессиограммы специалиста в сфере переводческого дела. По нашему мнению, проекты такого рода обладают достаточной степенью новизны, которая заключается - в реализации новых подходов как к переводоведческой науке, так и к практике формирования профессиональной компетенции будущих специалистов в сфере переводческого дела; - в подготовке учебных материалов с целью их внедрения в процесс подготовки переводчиков. В частности, в рамках такого проекта возможно и внедрение в учебный процесс схемы, предложенной М.П. Брандес и В.И. Провоторовым, которая включает в себя выявление «процессных параметров коммуникации — типа жанровости (репортажность, полемичность и т.д.), а для "образа автора" — эпичность, драматичность, лиричность, а также специфика повествовательной речи: письменная — устная, дистантная — контактная, обработанная — необработанная»[1, с. 5]. Подводя итоги, следует отметить, что продвижение интегративно-концептологического подхода к переводу, в равной мере как и коммуникативной концепции переводоведения, а также постановка задач, соотносящих процесс подготовки переводчиков с концепцией трехъязычия в Республике Казахстан, является насущной задачей, решение которой приведет к устранению многих проблем и усилит эффективность процесса межъязыковой и межкультурной коммуникации. Литература: 1. Брандес М.П., Провоторов В.И. Предпереводческий анализ текста (для институтов и факультетов иностранных языков): Учеб пособие. - 3-е изд., стереотип. - М.: НВИ-ТЕЗАУРУС, 2001.- 224с. 2. Виноградов В.С. Введение в переводоведение (общие и лексические вопросы). - М.: Изд. института общего среднего образования РАО, 2001 3. Казакова Т. А. Практические основы перевода. English ↔ Russian. Учебное пособие. - СПб.: Лениздат; Издательство "Союз". 2002. - 320 с.
157
Муканова Г.К. КазНУ им.аль-Фараби кандидат исторических наук доцент г. Алматы КАНЫШ И СМАГУЛ: ПРОБЛЕМЫ СОХРАНЕНИЯ И ПОПУЛЯРИЗАЦИИ ТВОРЧЕСКОГО НАСЛЕДИЯ АЛАШ Тема накопления, сохранения и популяризации визуальных, информационноцифровых ресурсов, формирования их на базе государственных архивов, остается актуальной. Важно передать новым поколениям патриотические устремления старшего поколения, особенно тех, кто стал жертвами политических репрессий. «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства» нацеливает на то, что «следует оберегать нашу национальную культуру и традиции во всем их многообразии и величии, собирать по крупицам наше культурное достояние»[1]. Весной 2014 года мировая общественность готовится отметить 115-летие К.И.Сатпаева. Благодаря оцифровке архивных источников, отечественные ученые могут изучать содержание редких документов о жизни первого президента национальной Академии наук и его окружения. Обретение Казахстаном автономного статуса (1920 г.) вызвало к жизни активизацию национальной интеллигенции; кадровый «голод» ощущался остро в сфере технических новаций и экономического планирования. Тем не менее, сформировалась плеяда специалистов, патриотов. Изыскания Сатпаева в области казахского фольклора, истории и этнографии, к сожалению, мало известны; сказались гонения на национальную интеллигенцию 30-40-х годов ХХ в. Оказалось, что К.И. Сатпаев прекрасно разбирался в песенном творчестве, имел прямое отношение к сбору и публикации эпосов, изучал историю восстания Кенесары. Возглавив Академию наук республики, он стал генератором прекрасных начинаний и в области гуманитарных наук. Многое ему не позволили осуществить из-за идеологических препонов. Компаративный анализ позволил выявить пересечения судеб и совпадение взглядов Каныша Сатпаева и Смагула Садвокасова, незаслуженно забытого организатора молодежи, кооперации, казахстанского просвещения, театра, публициста, драматурга, переводчика, редактора СМИ, председателя краевого Госплана. [2] Они были ровесниками: К. И. Сатпаев родился 31 марта 1899 г., Смагул – годом позже. Отец Сатпаева был бием, отец Садвокасова – муллой. Каныш и Смагул учились вначале в аульной школе. Продолжили обучение в русских школах, училищах, вузах. Для Сатпаева alma mater является Томский технологический институт, С.Садвокасов окончил Московский Институт инженеров транспорта, в юности некоторое время учился в Сибирском институте промышленности. Параллельно с учёбой, оба преподавали: Сатпаев работал учителем естествознания двухгодичных педагогических курсов в Семипалатинске, Садвокасов обучал детей в родном ауле. И Сатпаев, и Садвокасов имеют отношение к созданию первых казахских учебников, брошюр для молодежи. Каныш составил учебник по алгебре для казахских школ, который закончил в 1924 году. Смагул много переводил с русского на казахский, разработал первые в своем роде брошюры, на казахском языке, обращенные к молодым современникам: «Новый путь для молодежи» и «Беседа с молодежью». [3] Позднее, будучи руководителем Наркомата просвещения, он будет формировать списки казахских учебников для издания. И Каныш, и Смагул в 20-е годы находятся в гуще событий, руководят самыми динамичными участками работы и живо интересуются, несмотря на основную загруженность, вопросами развития казахской культуры, образования. Если в 1920 г. Сатпаев назначен первым в Баянауле председателем отдела Казкультпросвета и народным судьёй 10158
го участка Баянаульского района, то Смагул – секретарь Казахского Бюро РКСМ, редактор республиканской газеты «Еңбекші жастар», с начала 1921 г. - член Казпартбюро, харизматичный лидер, Смагул был прекрасным оратором, публицистом. В 1921-1922 гг. Садвокасов назначается представителем КазЦИКа по Семипалатинской, Кустанайской и Букеевской губерниям. Его бурная деятельность на местах, работа с кадрами, принятие судьбоносных решений в территориальных и организационных вопросах была на слуху. Именно результаты работы в Семипалатинске, Петропавловске дали основания Смагулу Садвокасову принимать участие в работе Х съезда ВКП(б) в Москве и обращаться в центральные органы партии большевиков с разоблачением недостатков в советско-партийной работе на периферии. В 1922-1923 гг. Сатпаев составляет учебник, связан с Наркомпросом, задание которого выполняет. В этот период, Смагул Садвокасов проявляет себя в разных отраслях, где требуется талант организатора. После бурных выяснений отношений с «великодержавными шовинистами» среди коммунистов, его предпочли отправить в Ташкент. Так, с февраля по октябрь 1922 г. он исполняет должность Полномочного представителя КазЦИКа при ТуркЦИКе (г.Ташкент). Здесь он знакомится с коллегами, оценивает потенциал города как возможной столицы Казахстана, особенно ценит наличие среднеспециальных и высших учебных заведений и научно-педагогических кадров. Среди его знакомых: этнограф А.Диваев, врач и краевед Халел Досмухамедов, Мухтар Ауэзов, Магжан Жумабаев и др. Осенью того же, 1922-го года, Садвокасова возвращают как опытного работника и принимают в члены Бюро Наркомата земледелия КазАССР. Наметившийся процесс национально-территориального размежевания между Казахстаном и среднеазиатскими республиками требует подготовленных кадров. С.Садвокасов в ноябре 1922 г. назначается зам.наркома земледелия КазАССР. Учеба К.Сатпаева в Томске – это не просто посещение лекций и семинаров, безусловно, выдающихся ученых России. Помимо этого, Каныш организует кружок исследователей восточных традиций, фольклора, Что любопытно, на одном из заседаний кружка читаются стихи Магжана. Каныш готовит к публикации рукопись эпоса «Ер Едыге», взяв на себя роль, выражаясь современным языком, модератора кросс-культурных связей. Он проводит параллели славянской и тюркской культур, замечает и пропагандирует талантливых казахских поэтов и писателей. История знакомства и дружбы Мухтара Ауэзова и Смагула описана нами ранее. [4] Смагул настаивает на том, чтобы Ауэзов вошел в редакцию газеты «Өртең», они обсуждают репертуар будущего национального театра и т.п. Идея вывести на сцену фигуру такого исторического персонажа, как Кенесары Касымов, захватила обоих, вызывая одновременную критику у коллег-партийцев. Копий сломано немало, резонанс отражен на страницах периодики тех лет. Эхо этого «идеологического» противостояния звучало еще неоднократно, ударив рикошетом по ним и Магжану. Кроме того, в круг общественных обязанностей Смагула с февраля 1925 г. по май 1928 г. входила обязанность редактора республиканской газеты «Еңбекші қазақ». Соответственно, статьи К.И.Сатпаева проходили его редакторскую читку. Смагул оказался на высоте; позже ему инкриминируют «вольнодумство» за разрешение печатать тексты Магжана, Ахмета и Мухтара. В плане сохранения источников и развития кросс-культурных контактов, можно перенять опыт московских архивов. Так, оцифрованы материалы Архива Президента РФ, РГАСПИ, РГАНИ, где можно узнать, что Смагул Садвокасов был на приеме у Сталина 1 марта 1926 г. и еще неоднократно. Запись лаконична: «Садвокасов С. - нарком просвещения Казахской республики. 1.03.1926 г.». [5] О Кенесары как герое драмы Ауэзова, Сатпаевым было написано ему письмо, в 1925 г. Чуткий к теме национальной идентичности, Сатпаев не мог пройти мимо легендарного хана. Письмо составлено арабской вязью, сохранились фрагменты, хранящиеся в фондах Дома-музея М.О. Ауэзова. /Об этом сообщает в своей книге воспоминаний «Свет очага» 159
(1999 г.) дочь К.И.Сатпаева, Шамшиябану. Глава под названием «К изучению трудов К. И. Сатпаева по литературе и искусству» переворачивает прежние представления о гуманитарных исследованиях ученого-геолога./ [6] 13 января 1926 г. первый профессиональный казахский театр поднял свой занавес в городе Кзыл-Орде. Первыми постановками были отрывки из пьес «Золотое кольцо» К.Кеменгерулы и «Енлик-Кебек» М. Ауэзова. В становление театра внесли вклад актеры: К. Бадыров, С. Кожамкулов, К. Жандарбеков. Руководитель Комиссариата народного просвещения Смагул Садуакасов принимал участие в открытии казахского театра. Еще одно пересечение судеб Каныша и Смагула. В пожелтевших папках периода «застоя», в фондах отдела редких книг и рукописей Главной научной библиотеки Академии наук Казахстана мы обнаружили машинописный (латиница) оттиск статьи Смагула Садвокасова «Ұлт театры туралы - О национальном театре», вышедшей в 1926 г. в «Еңбекші қазақ». [7] Следующее, музыкальное, пересечение судеб Каныша и Смагула – казахстанская «эпопея» Александра Затаевича. Оба – Смагул как организатор, Каныш – как исполнитель (напел лично 25 песен! Их перечень - в Музее академика, в «Ғылым ордасы» в Алматы) способствовали выходу уникального сборника народного мелоса. Более того, они информировали собирателя о казахских кюйши, импровизаторах, внеся вклад в сближение культур. Сам Затаевич в комментариях ссылается на факт, что Смагул Садвокасов наиграл ему на домбре вариант маршевого кюя Кенесары. [8] Дискуссия о судьбах казахского театра волновала обоих. Из статьи К.И.Сатпаева «О национальном театре Казахстана» в «Еңбекші қазақ» 24 января 1927 г.: «До прошедшего года в Казахстане не было специального учреждения, посвященного театральному искусству. В городах: Семипалатинск, Кызылжар иногда организовывались вечера, ставились спектакли, в основном, стараниями учащихся, учителей. Их постановка, развитие по разным причинам отличались от классического театра…».[6;106] Магжан Жумабаев, гений тюркской поэзии, далекий от соцреализма, был общим другом и объектом восхищения и Мухтара, и Каныша, и Смагула. Они высказываются в СМИ на волновавшие их темы национальной истории и культуры. Публицистика – меткое оружие в руках талантливого профессионала. И Сатпаев использует силу печатного слова, смело отстаивая перед номенклатурой идею создания национальной производственной базы, о которой писал Смагул в статье «Национальности и националы» [9]. Так, в 1929 г. Сатпаев публикует в журнале «Народное хозяйство Казахстана» статью, в которой утверждает, что потенциально Джезказган представляет собой одну из богатейших провинций меди в мире, более крупную, чем большинство провинций США. Любопытно пересечение судеб Смагула и Каныша с Г.М.Кржижановским, председателем Госплана СССР (1921-1930). Смагул Садвокасов с февраля по сентябрь 1924 г. занимал пост заместителя Председателя, а с сентября 1924 по февраль 1925 г., - Председателя Госплана Казахстана. Порекомендовал Канышу обратиться напрямую к нему по всей видимости именно С.Садвокасов. По инициативе Голощекина, к 1928 г. Смагул был изгнан из Казахстана, но не стоял в стороне от реформ. Не случайным представляется и направление инженера С.Садвокасова в 1931 г. на строительство железной дороги Донбасс – Центр, ведь Г.М.Кржижановский в 1927 -1930 гг. был председателем Комитета по сооружению водной магистрали Волга – Дон. Национальных кадров инженерного профиля Г. Кржижановский знал в лицо: и Смагула, и Каныша. Канышу Сатпаеву удалось выступить в Академии наук СССР и доказать обоснованность сделанных им выводов касательно запасов медной руды Джезказгана. Он взял с собой инженера Угэдэя, сына Алихана Букейханова, зятем которому приходился Смагул. Ранний уход Смагула в 1933 году стал непоправимой потерей для его друзей; в память о нем Магжан создал свой «Реквием». Проживи Сатпаев и Ауэзов немного дольше, они бы порадовались возвращению народу бессмертных творений поэта Магжана. Чудом выжив 160
тогда, в 30-е, испытав гонения, они делали все, что могли, чтобы казахская наука и культура вышли на мировую орбиту. Время расставит все по местам, и мы обнаружим новые свидетельства таланта и творчества истинных патриотов Казахстана. Истоки духовной мощи этих прекрасных людей следует искать в их труде по сближению культур, в генетических родовых корнях, той народной сокровищнице, которую они берегли и уважении к традициям. Важно готовить профессиональные гуманитарные кадры, владеющие IT-технологиями в музейном и архивном деле, нацеленные на расширение академических и кросс-культурных контактов. Литература : 1 Назарбаев Н.А. Послание народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050»: Новый политический курс состоявшегося государства, декабрь 2012 г. 2 Среди исследователей творчества С.Садвокасова: Б.Даримбет, Д. Камзабекулы, Н.Омаш, автор этих строк, см.: Муканова Г.К. «Толык адам», или Экология этничности. - А.: «Қазақ университеті», 2012; Ее же. Публицистика Смагула Садвокасова. – А.: «Қазақ университеті», 2013; Ее же. Центральная Азия и проблемы деколонизации, ХХ век. – LAP: LAMBERT Academic Publishing GmbH & Co. KG, Германия, 2013 и др. статьи в республиканских и зарубежных изданиях. 3 Фонды Центральной научной библиотеки НАН РК. 4 Муканова Г.К. Смагул и Магжан: время и судьбы // Вестник КазНУ имени аль-Фараби. Серия историческая, 2013 г. № 4. – СС. 51 – 57. 5 АП РФ, Москва; РГАСПИ (Российский государственный архив социально-политической истории, Москва), РГАСПИ. Ф. 558. Оп. 4. Д. 585 (ч. I). Л. 1-32; Там же. Оп. 4. Д. 585 (ч. II). Л. 1-21; Там же. Д. 585 (ч. ГУ). Л. 1-20; РГАНИ (Рос. Гос. Архив Новейшей истории, Москва) и др. 6 Сатпаева Ш.К. Свет очага. – А., ТОО «Издательский дом Казахстан», 1999. – 184 с. 7 Пьесалар туралы жазылған сын мақалалар.1925 – 1930. – 226 бет. 8 Муканова Г.К. Затаевич и Садвокасов: дружба, скрепленная творчеством // «Северный Казахстан». – 2013. – марта 7. 9 Садвокасов С. Национальности и националы // «Большевик». – 1928.- № 1.
Мусинова А.А. КазНУ им. аль-Фараби, факультет журналистики, к.ф.н. «ЛЕГЕНДЫ И МИФЫ ОПЕРНОГО» НА КУЛЬТУРНО-ПОЗНАВАТЕЛЬНОМ ТЕЛЕКАНАЛЕ «МӘДЕНИЕТ» Телеканалы «Бiлiм» и «Мәдениет» объединяются в один канал, который будет запущен в начале 2014 года на базе агентства «Хабар». Об этом 11 ноября 2013 года в ходе еженедельного брифинга в Службе центральных коммуникаций при Президенте РК сообщил министр культуры и информации Казахстана Мухтар Кул-Мухаммед. «Решение об объединении телеканалов «Бiлiм» и «Мәдениет» уже принято. Да, действительно, рейтинги этих телеканалов невысокие. При этом следует учесть их целевую аудиторию. В соседней России рейтинг телеканала «Россия-Культура» тоже оставляет желать лучшего. Сказывается специфическая особенность этих телеканалов. Но такие образовательные просветительские телеканалы с высоким научным и художественным контентом необходимы», — подчеркнул в своем выступлении министр, аргументировав инициативу по объединению двух каналов. 161
При этом министр заверил, что самые лучшие, полюбившиеся телезрителям проекты будут сохранены. Новый телеканал будет создан в начале следующего года и будет функционировать в структуре агентства «Хабар». Суточное вещание нового канала, по словам главы профильного министерства, будет увеличено до 18 часов.[1] Судить о целесообразности столь кардинального поворота в судьбе совсем еще молодых телеканалов лишнее, поскольку, во-первых, решение принято, и пути назад нет. Во-вторых, согласна с мнением тех, кто высказывается по поводу творческой «пробуксовки» на канале «Мәдениет». Заключается она в том, что за два года работы канала он практически не обогатился новыми интересными проектами, оставаясь на плаву за счет телевизионных передач, запущенных в самом начале деятельности. Если вернуться в историю к дате начала вещания канала 26 сентября 2011 года, то можно увидеть, что программная сетка мало изменилась. Проекты «Концертный зал «Мәдениет», «Шаңырақ», «Новости культуры», «Көкжиек», «Ғасырлар пернесі», «Әлі есімде...», «Ақсарай», «Кітапхана», «Қылқалам», «Сол жылдар...», «Өркениет», «Алтын көмбе», «Жүздесу», «Раскрытая партитура» «Легенды и мифы Оперного» «Неслучайные встречи» — старожилы эфира. Среди авторских передач, обогативших программу канала позже, «Полночный джаз», «Мода великой степи», «Имя». Надеюсь, что на новый канал перекочуют лучшие проекты, действительно полюбившиеся зрителю и выстраданные творческой группой канала. Одним из них с полным правом можно назвать цикл передач на русском языке «Легенды и мифы Оперного». Первый и, на мой взгляд, ведущий проект канала. Заявляю об этом с уверенностью, так как являюсь автором идеи и сценаристом первых передач, посвященных искусству балета. Идея родилась еще в 2006 году, когда я работала редактором программы «Артсобытия» Творческого объединения «Жан» на РТРК «Казахстан». Передача, выходившая 1 раз в неделю, по субботам, была посвящена новостям культуры. Повтор выходил в эфир по воскресеньям. Хронометраж программы — 20 минут. Работа была очень интересной, так как в каждом выпуске мы старались представить аудитории калейдоскоп новостей, охватывающих разные виды искусства. В канву новостной передачи вводились и 7-8 минутные творческие портреты деятелей казахстанской культуры и искусства. Поскольку на тот момент я совмещала работу солистки балета в ГАТОБ им. Абая с работой на телевидении, родилась идея ближе познакомить зрителей, интересующихся сферой культуры, с родным театром. Среди моих коллег всегда было очень много выдающихся людей – представителей оперного и балетного искусства, лауреатов международных конкурсов – неординарных личностей, чьи имена уже вошли в сокровищницу казахстанской культуры, а также молодых начинающих талантливых исполнителей. Если говорить о близком мне мире балета, то многие из героев первых передач «Легенд и мифов Оперного» - мои учителя. Это народная артистка КазССР Сара Идрисовна Кушербаева, по классу которой я закончила Алматинское хореографическое училище им. А. Селезнева. Это мои наставники в театре: народный артист СССР Рамазан Бапов, народная артистка КазССР Раушан Байсеитова, заслуженные артисты РК Эдуард Мальбеков и Людмила Рудакова. Общаясь с ними, слыша от них много замечательных историй об их творческой молодости, мне всегда хотелось сохранить и донести это богатство до широкой аудитории. Сам театр с его неповторимой, щедрой на знаковые события историей воодушевлял на реализацию столь масштабного проекта. Идею проекта я предложила продюсеру канала «Мәдениет» Флюре Мусиной, под руководством которой работала над проектом «Арт-события». Руководство канала поддержало его реализацию. В первый год работы было отснято 24 передачи (1 выпуск в 2 недели, хронометраж 30 минут), каждая из которых посвящалась истории создания оперного или балетного спектакля на сцене ГАТОБ им. Абая, отдельным персоналиям: исполнителям, 162
режиссерам, балетмейстерам, художникам, чьи работы составили золотой фонд Казахского академического театра оперы и балета имени Абая. Первые передачи были посвящены опере «Абай» А.Жубанова, Л.Хамиди; истории постановки балета «Лебединое озеро» П. Чайковского на сцене театра; корифеям Оперного Куляш Байсеитовой и Канабеку Байсеитову, Шаре Жиенкуловой; моему педагогу, первой профессиональной казахской балерине Саре Кушербаевой и ее сокласснику, выдающемуся балетмейстеру Заурбеку Райбаеву; позже были сняты программы о безвременно ушедшем Ермеке Серкебаеве, неповторимой Бибигуль Тулегеновой и многих, многих других. Проект и сегодня, спустя два года живет и продолжает с любовью укладывать в драгоценную шкатулку памяти редкие кадры и воспоминания. Уже изначально работа планировалась глубокой и доскональной, так как предстояла кропотливая работа с архивом. Творческая группа старалась «вытащить» максимальное количество редкого архивного фото и видео материала. С этой целью канал использовал редкий архивный материал НТК «Казахстан», наладил активное сотрудничество с Центральным государственным архивом кино-фото документов и звукозаписи РК. Работники Госархива искали и предоставляли творческой группе уникальные записи выступлений, интервью основоположников театра, а также фрагментами спектаклей. Всегда откликались на просьбу предоставить архив семьи героев передач. Архивные кадры — утерянные и забытые стали для зрителя настоящим открытием! Сегодня передача шаг за шагом приближает зрителей к современным исполнителям, новым постановкам, новым именам. И у молодых уже есть свои воспоминания, свои невероятные истории, которыми они живут, как и корифеи сцены или наши «легенды», как мы их часто с любовью называем. Отсюда и двойной смысл названия цикла «Легенды и мифы Оперного» — это не только истории, ставшие легендами, но и сами удивительные люди-легенды, рядом с которыми нам посчастливилось жить и работать. Не теряю надежды на то, что проект, в который вложено столько труда и любви, продолжить свою яркую жизнь и на новом канале. Литература : 1. Накипова Ж. «Бiлiм» и «Мәдениет» объединят в один канал / http://bnews.kz/ru/ news/post/169995/. Жанабаев К. КазНУ имени аль-Фараби, факультет журналистики к.ф.н., доцент НЕКОТОРЫЕ ОСНОВНЫЕ МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ НАУЧНОГО ИССЛЕДОВАНИЯ И ХУДОЖЕСТВЕННОГО ПЕРЕВОДА НЕМАТЕРИАЛЬНОГО НАСЛЕДИЯ КАЗАХСКОГО НАРОДА Казахское (тюркское) нематериальное наследие – огромный, удивительный, сложный, но малоизученный мир. В условиях быстро меняющихся экономических и политических реалий, перед угрозой исчезновения этот тонкий мир нуждается в не только в системном осмыслении как уникальный культурный код нации и человечества, но и в сохранении. Многочисленные торжественные презентации и манифестации, разговоры с высоких трибун ни к чему не приводят. Нужна внутренняя глубокая нравственная работа каждого человека в обществе, нужно нравственное усилие, осознание общественной сопричастности к гибели уникальной сферы человеческого бытия, когда-то породившей наше сознание, нашу мифологию, нашу календарную и обрядовую поэзию, народные праздники, песни и весь 163
замечательный героический эпос – гордость народа. Стоит заметить: когда мы говорим о сохранении нематериального наследия, то это касается в целом и наследия других народов, прежде населявших и ныне населяющих Казахстан и планету. Ведь каждая из древнейших культур уникальна, каждая содержит сакральные коды и матрицы некого знания о природе, боге, человеке и тайне, но – лишь в известных своих национальных символах и измерениях. Мы же сейчас будем исходить из местных реалий, и вопрос, поставленный сегодня нами, вопрос о носителях древнейшей казахской устной поэтической культуры, о законах происхождения (генезисе) жанра и стиля древних эпических текстов, вопрос об истории формирования устных поэтических текстов и роли словесных формул и общих мест (loci communes) в организации текста казахского героического певца. Все эти важнейшие закономерности поэтики и стиля древнетюркских и казахских средневековых акынов и жырау, эпических сказаний северных тюркских народов неизбежно должны изучаться в аспекте их неразрывной связи с истоками и традициями военнодружинного обряда, с сакральной воинской (ритуальной) поэзией, с шаманистскими техниками речевого гипнотического воздействия. Актуальность исследования этих методологических проблем в конечном итоге перекликается и с сегодняшней темой независимости и казахской государственности, с общественными, национальноосвободительными, просветительскими идеями и мотивами. Исследование всего лиро-эпического комплекса нематериального наследия акынов и жырау, салов и серэ, северных тюркских народов безусловно должно исходить из максимального охвата всех уровней поэтической системы их произведений, всех основных её звеньев, из системного и многостороннего анализа её формальных компонентов, создающих неповторимую особенность тюркского (казахского) стиха, жанр и стиль героических, философских, медитативных, лирических устных произведений. Лишь только после такого фундаментального исследования можно обращаться и к поэтическому переводу, максимально сохраняя все эти важные закономерности в ином культурноязыковом поле. Возьмем, например, лишь одну тематическую анафору. Исследуя даже этот структурный компонент, можно выявить могучие динамические ресурсы древнего поэтического мышления, порождающего текст. Одна она, тематическая анафора, уже в состоянии задать и будущую тему, и будущий жанр и стиль устного поэтического высказывания. Повторяясь у последующих героических певцов и в классическом эпосе, она пополняет могучий арсенал многообразных эпических формул, организующих повторы, суггестии (внушение, назидания, гипноз), формирующих основные признаки эпического стиля: монументальность, объективность, традиционность и т.д.), отправляя нас к сакральным истокам эпоса, солярного мифа, воинского обряда ритуала. Также, становясь центром художественного текста жырау, тематическая анафора органично создает интонационно-синтаксическую стереотипию, имеющую колоссальное значение для изучения специфики древнего тюркского поэтического и шаманистского мышления, для проблем перевода и осмысления сложного генезиса всей тюркской и мировой эпической традиции. Не менее многообразными функциями обладают и редиф, и монорим, и глагольная рифма (образ вечного движения и круговращения – ухода и возврата), и цезура (аналог мирового древа), и многие-многие другие формальные элементы тюркского стиха. Анализ древней поэтической культуры любого народа порождает великое множество продуктивных и конструктивных идей, поэтому нематериальное наследие востребовано прежде всего в качестве источника изучения истории мышления древних, поэтического и героического жанра – насущных задач теории художественного перевода. Сейчас в каждом народе и в каждой гуманитарной науке актуально осмысление исторических корней, осознание истории и специфики народного самосознания, функционирующего в тексте, особенно – в древнем. Эта актуальность в своей конкретике неизбежно приводит исследователей к изучению глубинных процессов формирования ведущих звеньев поэтической системы, жанра и стиля, начиная с элементарных звуковых повторов и заканчивая огромными повторами-тирадами и эпическими фрагментами164
циклами, встречающимися и в творчестве казахских жырау и акынов, и в классическом казахском (тюркском) героическом эпосе, и в мировой эпической традиции. Здесь мы приходим к мысли о неких общих источниках и законах формирования мировой эпической поэзии, связанной уже с повторами сюжетов и мотивов, совпадениями и повторами на фактурном уровне: фонологическом, морфофонологическом, лексическом, синтаксическом; с повторами эпитетов, метафор, сравнений, гипербол и т.д. Возможно в более древнем источнике – тюркском – за формальной организацией стиха, каждый элемент которого эмбрионально хранит в себе элементы признаки будущего жанра и стиля, лежит код, ключ к разгадке мировой рунической письменной протокультуры и первого общего знания человечества, основным истоком которого считаем Урало-Алтайский культурный регион. Такое наше перспективное направление смыкается с интенциями современных исследователей: А.С. Аманжолова1, С. Кондыбая2, Е.Д. Турсунова3, обратившихся к вопросу о первоистоках мировой письменности и происхождении культуры письма и человечества4. Историю жанра активно изучают и в современной журналистике. Достаточно обратить внимание на продуктивность некоторых положений К. Камзина, который видит в самой сущности жанра концентрированный энергетический феномен, порождающий движение мысли, диалектическую динамику развития форм5. Это лишь некоторые наши основные замечания и наблюдения, но в системе фундаментального исследования они обретают важнейшее методологическое значение, а в системе художественного перевода – представляют его начальные основания, ибо благодаря их воссозданию средствами переводящего языка в тексте перевода сохраняются основные закономерности функционирования жанра, стиля оригинальной поэтической системы героических певцов VI-XX веков. Эти начальные основания всей художественной системы устных произведений жырау. И они имеют первостепенное значение для дела поэтического перевода с казахского языка на русский: точный способ их передачи – актуальная задача современной переводоведческой науки. Перспективное направление структуры и семантики древних эпических текстов напрямую связано с нерешенностью ключевых проблем: связи лиро-эпоса казахских (тюркских) жырау с мифом, обрядом, классическим эпосом и ритуалом. Поэтому конструктивным следует считать использование в системе анализа текста историко-генетического, структурно-типологического и семиотического методов, выявляющих специфику художественных форм, роль и значение формально-содержательных компонентов тюркского (казахского) устного поэтического высказывания. Это чрезвычайно полезно и переводчикам, и культурологам, и тюркологам, и всем ценителям поэзии. Литература: 1 Аманжолов А.С. Опыт изучения тюркских языков. Астана: Фолиант, 2012. Стр. 361.; Аманжолов А.С. 3. Смирницкая О.А. Руническое письмо. Лингвистический энциклопедический словарь. М.: Советская энциклопедия, 1990 г. стр. 425.; Аманжолов А.С. Слово о тюркских рунах. Shahar-Культура, №3 (3), 2004. стр. 209.; Аманжолов А.С. «Шумеро»тюркские соответствия и изобразительные логограммы. В кн.: История и теория древнетюркского письма. Алматы, Мектеп, 282. 2 Кондыбай С. Гиперборея: родословие эпохи сновидений. Алматы: Сага, 2011. Стр. 12. 3 Турсунов Е.Д. Шумерское эхо в тюркской культуре. Журнал «Шахар-Культура» №3 (15), 2007.; Турсунов Е. Шумеры. Материалы международного научного симпозиума «Роль тюркского мира в диалоге цивилизаций» (18-29 апреля. г. Алматы). Стр. 108. 4 Жанабаев К. Тюркский миф и шумерский вопрос. Материалы международного научного симпозиума «Роль тюркского мира в диалоге цивилизаций» (18-29 апреля. г. Алматы). Стр. 112.; Жаңабаев Қайрат (Еділ). Қазақтың қлассикалық батырлар жыры мен әдеп-гұр165
пындағы түркі астральды мифінің бастаулары. Қазақстанның қазіргі заманғы мәдениеттану парадигмалары кітабында, Алматы: Жазушы, 2006 ж, 138 б. 5 . http://sitim-sir.ru/2012/11/ajynga-u-drevnego-naroda-saxa-byla-runicheskaya-pismennost/ 6 . R.Guenon. Formes traditionnelles et cycles cosmiques. Paris, 1995.; Его же: Le Symbolisme de la Croix; - другие работы; J. Evola. La tradizione ermetica. Roma, 1971; Otto Rahn. Kreuzug gegen den Gral. Berlin, 1933;
Когай Э.Р. КазНУ им. аль-Фараби, к.ф.н., доцент кафедры русской филологии, русской и мировой литературы г. Алматы, Казахстан КОНЦЕПТ «ДЕРЕВО (ТЕРЕК)» В КАРТИНЕ МИРА КАЗАХСКОГО НАРОДА Дерево занимает в жизни человека особое место. Из деревьев строят жилище, изготавливают предметы домашнего обихода, средства передвижения, мебель и даже лекарства. Деревья используются для обогрева. Плоды деревьев используются в пищу. В фольклорных текстах, в мифологии деревья одушевляются, наделяются волшебной силой, им поклоняются. Психологи полагают, что дерево вошло в память человека, в сферу бессознательного, и на определенном этапе развития детской психики оно дает о себе знать как первичный образ, что проявляется в изображении деревьев на детских рисунках. Это и есть Мировое дерево, Древо жизни. Издавна казахи использовали дерево для строительства жилища (остов юрты), средств передвижения (арба, кибитка), предметов домашней утвари (сундук, бешик). В сочинении персидского историка XVI века Разбехана сообщается об устройстве юрт и кибиток тюркских народов: «Дома их, сделанные из белого тополя, очень крепкие, и устройство их доведено до совершенной и редкостной окраски овечьими шкурами…» [1, 79]. Предки современных казахов относились к дереву не только утилитарно, что вполне естественно, но и поклонялись им, обожествляли их, наделяли атрибутами божественной силы и разума. Это было связано, видимо, с тем, что растущее дерево напоминало кочевнику Мировое дерево Байтерек. Будучи базовым концептом в картине мира казахского народа, образ одинокого дерева не только делает узнаваемым центральноазиатский ландшафт (ареал проживания казахов), но и отражает его космологические представления, участвует в формировании картины мира (задает пространственные ориентиры). Согласно мифологическим представлениям тюркских народов, именно дерево осуществляет связь всех сфер бытия по вертикали. Дерево служит и осью мира, и его центром. Это точка отсчета координат, как временных, так и пространственных. У казахов воспоминание о Мировом дереве, соединяющем разные миры, сохранилось в архаическом фонде культуры – в мифах, фольклоре, в частности, в народных сказках. Миф о Мировом дереве Байтерек отражает представления об устройстве мироздания. Байтерек – буквально «изначальный тополь», «Мать-тополь». Его корни связаны с подземным миром, крона – со средним, земным, ветки и листья – с верхним, небесным. А.К. Бисембаев, описывая мифологические представления древних тюрков об устройстве мироздания, отмечает: «Байтерек – это не просто Великое дерево. На нем, как листья, растут зародыши детей и скота. Когда приходит время, души детей в виде звезд летят в Средний мир – мир людей. Здесь же, на ветвях Байтерека, мудрый и бессмертный ворон учит души будущих шаманов. У корней Великого дерева находятся живительные родники, которые дают начало великим рекам. Те реки, что текут на север, в страну мрака, холода и 166
смерти, уносят с собой души умерших. На вершине Байтерека расположено гнездо двуглавого орла, который смотрит в разные стороны мира и проверяет исполнение богами и людьми воли Тенгри. Там же, в этом гнезде, орлица выносит священное яйцо, из которого вновь возродится мир» [2, 16-17]. Итак, дерево, особенно высокое, считалось связующим средством с главным божеством Тэнгри, живущим на Небе. Более того, согласно мифопоэтической концепции тюрков, реки текут сверху, с неба, и уподобляются ветвям дерева. По свидетельствам культурологов аналогом Мирового дерева в представлениях тюрков обычно выступает береза (каз. бай кайын – «священная береза»). В эпических произведениях вариантом мирового дерева чаще является тополь (каз. терек). В картине мира тюрков дерево тесно связано с жизнью членов рода. Так как согласно архаическому мировоззрению, главное свойство деревьев – необычайная сила и плодовитость, то оно является символом жизни и залогом благополучия членов рода. В фольклоре тюркских народов дерево рождает, выкармливает детей, на ветвях дерева висят колыбели будущих детей. Вырвать с корнями дерево — значит обречь на смерть людей, связанных с ним узами родства. По сведениям известного этнографа и путешественника XIX века Ф.А. Фиельструпа, изучавшего традиции и обычаи казахов и киргизов, дерево рассматривалось кочевниками как живое существо, и свойства дерева сохранялись в изделиях из него. Отсюда сакральность деревянной посуды. Не случайно у казахов для годовых поминок – самых многолюдных – специально вытачивалась деревянная посуда [3, 180]. Почитались степными народами и различные предметы, сделанные из дерева, например, посох. Будучи производным от дерева, посох выполнял ряд функций: обеспечивал будущее плодородие, соотносился с Мировым деревом. Погребальный посох почитался народами Казахстана и Средней Азии, так как он считался спутником человека, охраняющим его в пути не только в этом мире, но и в мире ином. Известен обычай опираться на ивовый посох во время оплакивания покойника. Часто с посохом шли на кладбище, где его втыкали в холмик над могилой [3, 172]. Существует большое разнообразие видов деревьев, произрастающих на территории Казахстана. Они отличаются внешним видом, высотой, формой листьев, полезными свойствами. Это и древовидная арча, и береза, и ива, и сосна, и ель. Особое место в этом ряду занимает тополь (по-казахски «терек»). Описание тополя можно встретить не только в произведениях современных писателей и поэтов, но и в фольклоре тюркских народов. В книге «Из обрядовой жизни киргизов начала ХХ века» Ф.А. Фиельструпа встречается загадка о стремени: «Тептим, тереке чиктым. Терегим жилды. Алыскым астима гелды», то есть «ногой упирался в тополь. Тополь качает. Было далеко, стало близко // Оттолкнувшись ногой, взобрался на тополь. Тополь сдвинулся. Далекое стало подо мной» [3, 258], а также имеется описание национальной киргизской игры «Ак-терек, Кок-терек». Название игра получила по двустишию, которое произносит та или иная команда: «ак-терек, кок-терек, сизден бизге ким керек», то есть «белый тополь, зеленый тополь, кто от нас вам нужен?» [3, 241]. Этнографический материал многое дает для понимания концепта «Дерево (терек)», однако для полного выяснения его смыслового объема обратимся к лексикографическим источникам, а также к произведениям известного казахстанского писателя, поэта, публициста, киносценариста Бахытжана Канапьянова: циклу стихотворений «Тамга ИссыкКуля» [4], повести «Тамга Тас (Мияно Ясуши)» [4], притче «Урюк и тополь» [5]. Слово «терек» в казахском языке имеет следующие значения: 1. Дерево (общее название); 2. тополь (вид дерева); 3. (байтерек – перен.) опора, защита [6]. Разнообразие видов тополей, произрастающих на обширной территории Центральной Азии, нашло отражение в разветвленной системе наименований: мырза терек – тополь пирамидальный; ак терек – тополь серебристый; кара терек – осокорь; бай терек (или байтерек) – осина, чынар терек – чинара, чук терек – дерево, растущее, по народным представлениям, за Аягузом, на 167
могиле Баян-Сулу и Козы-Корпеша. Символично, что уединенное место, где скрывался возлюбленный Баян Сулу – Козы-Корпеш, называлось Шок-Терек («одинокий тополь»): «Баян уговорила своего друга удалиться на короткое время в уединенное место Шок-Терек, около озера Балхаш» [7, 349]. Стройный высокий серебристый тополь, с трепещущими на ветру листьями, возвышаясь над землей, словно ось, делает узнаваемым ландшафт Казахстана: горизонталь степи, полупустыни, пересекаемая вертикалью – деревом. Ак терек является топографической чертой пространства Казахстана. Не случайно, действие многих произведений казахстанских писателей и поэтов разворачивается на фоне тополей. Тополь – излюбленное дерево Б. Канапьянова. Он не просто фигурирует в его произведениях, он одушевляется и обожествляется писателем. Подобно человеку тополь растет, меняется, с каждым годом становится выше и мудрее. По мере роста для него открываются все новые и новые перспективы. Эта мысль передана писателем в вечном диалоге листвы тополей с водами арыка: – Что видишь там, наверху? – Абрикосовые и персиковые сады и крыши аила, утопающие в этих садах. – А сейчас, спустя годы, что опять видишь? – Предгорные холмы да снежные вершины. – Ну а теперь, когда прошло полстолетия? – Вижу, вижу озеро, бездонную чашу его синих вод! – Вот к нему, к этому озеру, я и веду свои горные воды [4, 7]. В стихотворении «Ак терек» реализуется сакральный смысл концепта «Дерево». Для поэта серебристый тополь Ак Терек – священное дерево, носитель традиций, обычаев, культуры предков: Серебристый тополь – Ак Терек. Дерево священное в ущелье. Он растет и дарит добрый век, Серебристый тополь Ак Терек, Гармоничен он с тянь-шанской елью. И его не пилят на дрова, Бревна не готовят на зимовку. Серебром колышется листва, Прячется в ней божия коровка. Серебристый тополь Ак Терек, Чтит обычай предков человек. И не раз он отведет беду, Золотом он вспыхнет к октябрю. За зиму накопит серебро, Чтобы людям вновь дарить добро. Серебристый тополь Ак Терек, Шум листвы и перепады рек [4, 136]. Именно к тополю возвращается герой повести Б. Канапьянова «Тамга Тас» бывший японский военнопленный Мияно Ясуши, заброшенный волею судьбы на берег далекого священного Иссык-Куля. Посадив на берегу божественного озера дерево-тополь, через шестьдесят лет он придет к нему умудренным жизнью старцем. Придет, чтобы обнять его шершавый ствол, чтобы вернуться в юность, чтобы вспомнить имена своих товарищей, таких же пленных, как и он, чтобы отдать им дань памяти и уважения, чтобы встретиться с частичкой своей бессмертной души, когда-то вселенной в дерево: «Возле спортивной площадки… гудел и шумел шестидесятилетний пирамидальный тополь, скрипя туловищем в два обхвата человеческих рук. Высокая листва шелестела и манила старца Мияно Ясуши, 168
который когда-то посадил именно его, этот тополь... Тополь дождался Мияно Ясуши, ибо он, и только он путем богов Синто вселил в гибкий саженец неумирающий дух своей жизни» [4, 120]. В лучших традициях классической восточной поэзии создана притча Б. Канапьянова «Урюк и тополь»: «Урюк расцвел раньше, чем распустились листья. Пирамидальный тополь с высоты своего роста усмехнулся: – Ударят заморозки, и людям не видать твоих сладких плодов. Урюк угрюмо молчал, погруженный в розовую пелену цветов. Через несколько дней ударили заморозки. И однажды утром урюк ответил тополю: Возможно, ты и прав, люди не познают вкуса моих плодов. Но они почувствовали весну раньше обычного. Цветы мои живут в глазах людей, ибо устали они зябнуть в холоде долгой зимы. Так говорил урюк. Но тополь не слушал его. Ему было некогда. Он уже пускал белый пух на мостовые города» [5, 245]. Читатель становится свидетелем разговора между двумя деревьями – мечтательным романтичным урюком и прагматичным тополем. Каждое дерево живет по своим законам, у каждого своя правда жизни, свое понимание предназначенья. Жанр притчи помогает писателю в легкой иносказательной форме разговаривать с читателем о сложных вопросах смысла жизни. Дерево играло важную роль в картине мира тюркских народов, об этом свидетельствуют фольклор и мифология. Будучи архаическим фондом культуры, они сохранили древние знания. «Осколки» этих древних знаний, унаследованные потомками, нашли отражение в современном языке, в искусстве. Яркое тому подтверждение – творчество Б. Канапьянова. Анализ произведений Б. Канапьянова, фольклорных текстов, мифов, лексикографических данных позволил выявить смысловое наполнение концепта «Дерево (терек)». Он вобрал в себя следующие значения: дерево – растение; дерево – вид дерева (тополь); дерево – путь на небо и вход под землю (Мировое дерево); дерево – место обитания мифологических персонажей; дерево – модель Вселенной кочевого человека, система пространственных координат; дерево – космическая ось; дерево – центр мироздания и одновременно связующее звено между тремя мирами; дерево – истоки рек; дерево – дарует жизнь; дерево – символ вечности жизни; дерево – дарует плодородие; дерево – благополучие рода; дерево (посох из дерева) – средство ритуальной цели; дерево – система духовных координат, дерево – носитель традиций казахского народа, дерево – символ изменений, новой жизни. Культура казахского народа обладает специфическими, только ей присущими особенностями, запечатленными в мифологической, религиозной, философской системе взглядов. Древние образы и сегодня живут в народном творчестве, в художественной литературе. Изучение мифологии, образцов устного народного творчества, артефактов культуры, обычаев и традиций, художественной литературы позволяет понять особенности ментальности казахского народа, а также описать его концептуальную картину мира. Литература : 1. Пюрвеев Д.Б. Летящие кони солнечных дорог // Искусство стран Востока. Под ред. Р.С. Васильевского.– М.: Просвещение, 1986, С. 60 – 93. 2. Бисембаев А.К. Мифы древних тюрков.– Алматы, 2007. 3. Фиельструп Ф.А. Из обрядовой жизни киргизов начала ХХ века. Отв ред. Б.Х. Кармышева, С.С. Губаева; Ин-ут этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая.– М.: Наука, 2002. 4. Канапьянов Б.М. Тамга Иссык-Куля: Повесть, фотопоэма, стихи.– Алматы: Жибек жолы, 2010. 5. Канапьянов Б.М. Светлячки. Повести, рассказы, притчи.– Астана: Аударма, 2010. 6. Бектаев К. Большой казахско-русский, русско-казахский словарь.– Алматы: Казахстанский проект, 1996. 7. Баян-Сулу и Козы-Корпеш // Казахские народные сказки. Сост. Т. Дауренбеков. Пер. с каз. – Алма-Ата: Жалын, 1979, С. 336-353. 169
Ложникова О.П. КазНУ имени аль-Фараби ст. преподаватель ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ МОДЕЛИ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЙ НАЦИИ В КАЗАХСТАНЕ В подготовке национального проекта «Интеллектуальная нация - 2020» четко определены три основных аспекта. Первый аспект предполагает рывок в развитии казахстанской системы образования. На современном этапе большое внимание уделяется процессу образования. Основой развития нации является получение правильного образования. Вторым аспектом проекта «Интеллектуальная нация» является развитие отрасли науки и увеличение научного потенциала страны. Третьим аспектом проекта является развитие системы инновации. Она направлена на формирование нового поколения. Наша страна очень «молодая» в своем развитии, но уже достигла больших высот. Следующая ступень, которую мы обязаны постичь, это создание интеллектуальной нации. Развитие и процветание любой страны обуславливается знанием народа и интеллектуальными ресурсами. В ближайшие 10 лет не менее половины казахстанских вузов должны пройти независимую национальную аккредитацию по международным стандартам. Как минимум два вуза Казахстана будут включены в рейтинги лучших мировых университетов. Впервые организованная в этом году студенческая экспедиция в период с 19 июня по 2 июля в рамках акции «От народа к народу» проводила исследования в Мангистауской, Кызылординской и Семипалатинской областях. По итогам работы научной экспедиции вышла свет сборник научных исследований «Руханиқазына» (Наше духовное богатство). В рамках данного мероприятия молодые ученые: 1) накопили необходимые материалы для «Семиотико-символического атласа интеллектуальных ценностей граждан Казахстана»; 2) исследовали гуманитарные технологии по социальному проектированию, направленные на формирование гражданина интеллектуального общества; 3) исследовали общественное мнение граждан Казахстана по проблемам развития интеллектуального потенциала «Казахстан после 2015 года», указанной в целях развития тысячелетия ООН. Также, в период прохождения экспедиции была проведена информационная кампания «Письмо в аул», посвященная проблемам наших сел и положениям сельчан. Кроме того, целью выявления мнения о возможностях создания интеллектуальной нации среди молодежи Казахстана проводились исследования в фокус - группах. Участие в них приняли молодые люди в возрасте 18-29 лет из Кызылорды, Атырау, Алматы. Для начала была сделана попытка получить ответ на вопрос «Что такое интеллектуальная нация?». Интеллектуальная нация – это нация, состоящая в основной своей общности из людей, знающих родной язык, язык международного общения, получивших или получающих образование, развивающихся по нескольким направлениям и умеющих использовать знания на практике, во благо страны и развития мира в общем. Это нация, которая сможет быть конкурентоспособной в моральном, культурном, интеллектуальном плане, полностью обеспеченная информацией и имеющая потенциал свободно распространять свою научную, культурную, образовательную информацию. Болонское соглашение, уже подписанное Казахстаном, и Лиссабонская конвенция, присоединение к которой состоится в ближайшем будущем, создают прекрасную международно-правовую базу для гармонизации казахстанской образовательной системы с образовательными системами ведущих государств мира[1]. 170
Некоторые из участников фокус-группы пытались выделить в реализации программы Интеллектуальная нация определенные проблемы. Очень важным представляется быстрое развитие у казахстанской молодежи интереса к интеллектуальному и духовному росту. Сегодня казахстанскую молодежь отличает интерес к интеллектуальному и духовному росту, готовность серьезного отношения к делу. Однако наблюдаются и негативные явления – проявления интеллектуальной безнравственности и безответственности. Большую озабоченность вызывает определенное оскудение интеллектуальной жизни в части нравственного поиска, ослабление ее преемственности, нежелание или неумение в силу разных причин взрослого сообщества работать с молодежью. Таким образом, с точки зрения Конституции страны, действующей практики и законодательства в области образования, Казахстан имеет весь необходимый законодательный материал для воплощения идеи интеллектуальной нации. Основываясь на опыте и примере развитых государств, следуя данной стратегии Президента, подрастающие поколения казахстанских специалистов с честью могут продолжить работу над развитием и процветанием страны. Одним из важных способов доведения до народа о государственной программы, направленной на формирование интеллектуальной нации являются средства массовой информации. Как правило, это телевидение. Благодаря визуальности, эффекту присутствия, воздействию на эмоциональное восприятие телевидение стало одним из главных союзников государства в процессе формирования интеллектуальной нации. На втором месте стоит интернет. Современные процессы передачи информации невозможно представить без всемирной паутины. Современное общество придает особое значение развитию системы образования. Для него приоритетным становится развитие интеллектуального потенциала учащихся, выявление их одаренности и развитие познавательных процессов. Важной задачей системы образования является выявление и развитие у молодежи потенциальных способностей и талантов. Образуются новые интеллектуальные школы, задача перед которыми – воспитывать новое интеллектуальное общество. Многие школы делают упор на точных науках, тем самым готовя будущих ученых, инженеров, врачей. Ведь сейчас идет нехватка кадров именно в этих сферах. Выпускники школ, находясь перед выбором профессии, предпочитают самый легкий и доступный путь. Это и является одной из проблем молодежи. Основа интеллектуальной нации – семья. Все начинается с ее истоков, в том числе и воспитание. Современному миру, в том числе и казахстанскому обществу, требуется личность, способная к самостоятельному творческому развитию. Поэтому очень важно с малых лет приучать детей к самостоятельности, так человек сможет познать мир, развиваться и построить свое будущее, будущее страны. Для Казахстана, как и для других развивающихся стран, стратегической сверхзадачей является проведение общей модернизации, в рамках которой будут не просто созданы институты и механизмы современного общества, а создано само современное общество. Ныне в мире складывается новое разделение труда - в сфере интеллектуального труда, в сфере научного и культурного производства и обслуживания - рождается экономика знания, формируется информационное общество. Казахстан во взаимодействии со своими партнерами может и должен предпринять все усилия, чтобы попасть на этот «поезд будущего». Не следует забывать, что за годы независимости Казахстан преодолел кризисную ситуацию в образовании. Образование стало первым социальным институтом, подвергнутым реформированию и переходу на путь демократического развития. Эта общественная потребность и была положена в основу первых реформ в образовании. В республике была начата работа по созданию законодательной и нормативной правовой базы, обеспечивающей реформирование и развитие национальной модели образования. Были приняты Законы Республики Казахстан “Об образовании”, “О высшем образовании”. С момента обретения независимости разработка нового содержания стала стержневым 171
направлением казахстанской системы образования. В условиях демократизации, децентрализации, деидеологизации процесс реформирования рассматривался как процесс, способствующий обеспечению единства образовательного пространства и созданию благоприятных условий для дальнейшего развития общеобразовательной школы. Инновационные процессы в казахстанском образовании нашли отражение в многообразии типов и моделей учебных заведений. Осуществлялась разработка программ авторских учебных курсов, расширился спектр образовательных развивающих технологий, были установлены контакты с зарубежными педагогами и др. В республике широко функционировали новые формы образовательных учреждений: гимназии, лицеи, казахско-турецкие лицеи. Был утвержден базисный учебный план для общеобразовательных школ. Важным шагом стало утверждение Государственного стандарта высшего образования Республики Казахстан, который впервые определил введение многоуровневой структуры высшего образования в стране, академических степеней бакалавров и магистров. Сегодня, когда Казахстан вступает в новый этап своего развития, особенно актуальны комплексные исследования по различным направлениям общественного развития. Одной из таких злободневных тем, касающейся каждого казахстанца, является проблема формирования и развития интеллектуальной нации – опоры нашего государства, основы дальнейшего развития и процветания нашей Родины. Данная проблема многогранна, она охватывает множество направлений, таких как формирование интеллектуального общества в Казахстане, приумножение народного интеллектуального потенциала, углубление информационной политики СМИ в формировании богатейшей интеллектуальной нации, формирование интеллектуального гражданина своей страны. какие-то духовные ценности и ко всему прочему ориентируется в условиях современного «экономического» мира, если его можно назвать одним таким словом. Впервые организованная в этом году студенческая экспедиция проводила исследования в регионах Казахстана. Одной из главных целей членов экспедиции, посетивших Семипалатнискую, Мангыстаускую, Кызылординскую области в период с 20 июня по 3 июля было озна-комление с мнениями молодежи данных регионов о проекте «Интеллектуальная нация» и анализ взглядов молодого поколения о будущем нации, которые являются фундамента проекта «Интеллектуальная нация», и тем самым формирование еще одной волны интеллектуальной молодежи. Несмотря на то, что сформировать интеллектуальную группы в течении всего двух недель было невозможным, участники проекта ознокомили молодежь данных регионов с самыми актуальными пунктами программы «Интеллектуальная нация-2020». Исходя из всего вышеперечисленного можно сделать следующие выводы: 1. Современые молодые люди видят в основе будущей интеллектуальной нации людей,получивших казахстанское образование. Модель интеллектуальной нации обязательно должна включать патриотические аспекты – люди должны хорошо знать родной язык и свою культуру.Особенно ярко эти требования проявились в фокус-группах ,проводимых в регионах.Молодежь не жалеет времени и сил на подробное изучение доховных богатств своего края. 2. Национальная модель интеллектуальной нации предполагает и интегрирование в мировые научные и образовательные процессы. Именно здесь должны работать информационные и коммуникационные технологии (ИКТ), охватывая все сферы экономической и социальной отраслей [2]. 3. Модель интеллектуального общества обязательно должна включать в себя развитие науки и научно-исследовательских учреждений. Без развития современной науки, без собственных научных школ интеллектуальную нацию не создать. 4. Модель интеллектуальной нации подразумевает непрерывное образование, начиная с детского сада. Глава государства Н. Назарбаев в своем послании четко определил: «Для того чтобы войти в число развитых стран мира, необходимы соответствующие знания. Знания приведут Казахстан в число 50 развитых стран мира». 172
5. Несомненно, интеллектуальная нация может состоять только из людей, получивших достойное воспитание. Воспитание должно начинаться с семьи. Поэтому нужна пропаганда семейных ценностей на государственном уровне. 6. В качестве необходимых аспектов формирования качеств интеллектуальной личности можно назвать следующие: любовь к Родине, активная жизненная позиция, патриотизм, знание национальных ценностей и умение сохранить их, забота о здоровье – своем и окружающих, умение анализировать происходящие в мире события, умение извлечь пользу из сделанных выводов, строгое соблюдение законов РК, отстаивание своего мнения, умение получать удовлетворение от проделанной работы, желание реализовать цели , необходимость творческого развития [3]. 7. Необходимо выравнивать разницу между городскими и сельскими школами, и не только за счет выделения сельских квот для поступления в вузы, но и за счет применения информационно-коммуникативных технологий. Литература: 1.Брукинг Э. Интеллектуальный капитал. - СПб.: Питер, 2001. С. 30-39. 2.Джилкибаева А.К. Роль информационных и коммуникационных технологий в республике Казахстан: текущее состояние, проблемы и пути совершенствования\\http://www.groupglobal.org/publication/view/1898 3.Сейсенбаева Ж.А. Научное обоснование основных факторов формирования интеллектуальной нации в условиях высшей школы Республики Казахстан // Cовременные проблемы науки и образования. – 2012. – № 5
Укубаева Р.М. АСМК Преподаватель РК, г.Актобе ПОТЕНЦИАЛ УЧАЩИХСЯ В СИСТЕМЕ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОГО ОБРАЗОВАНИЯ «Делай сегодня то, чего другие не хотят – завтра будешь жить так, как другие не могут». Джаред Лето Сложившиеся условия жизнедеятельности и тенденции развития общества и мирового сообщества выдвинули на первый план такое обобщенное требование к системе образования, как подготовка конкурентоспособной личности. Конкуренция «пронизывает» все сферы бытия человека: общественную и политическую деятельность, учебу, профессионально ориентированное взаимодействие в социуме. Поэтому система образования решает важную задачу: подготовку человека к активному и успешному функционированию в условиях конкуренции. Сущностным признаком конкурентоспособной личности является ее способность в условиях состязательности эффективно взаимодействовать, занимать лидирующие позиции и достигать успеха в любой деятельности. Несмотря на то, что наиболее ярко конкуренция проявляется на рынке труда, базовые основы развития профессиональной конкурентоспособности личности закладываются в системе общего образования; не случайно данной проблеме в последние годы ученые уделяют особое внимание [2, стр.21]. Из анализа исследований выясняется, что конкурентоспособность учащегося понимается, во-первых, как сложное интегративное качество, описывающее интеллектуальные, морально-волевые, ценностно ориентационные и др. характеристики личности; во173
вторых, что она обеспечивает успешность дальнейшей жизнедеятельности личности, причем в условиях с более ярко выраженной конкуренцией (рынок труда); в-третьих, у выпускников она включает профессионально ориентированное содержание. Все вышесказанное обусловливает актуальность определения структуры, содержания, условий развития социальной конкурентоспособности учащихся как фундамента становления профессиональных качеств конкурентоспособного специалиста. Итак, конкурентоспособность можно определить как интегративное динамическое качество личности. Ее интегративный характер заключается во взаимосвязанности и взаимообусловленности структурных компонентов: компетентности личности, акмеологической направленности, конкурент определяющих личностных качеств. Динамическая конкурентоспособность личности представлена социальной и профессиональной конкурентоспособностью. Социальная конкурентоспособность личности является родовым по отношению к профессиональной конкурентоспособности конструктом: она обеспечивает личности эффективность поведения в любых ситуациях конкурентного взаимодействия, тогда как профессиональная конкурентоспособность - в отдельных сферах профессиональной деятельности. Поскольку развитие личности - процесс непрерывный, то развитие конкурентоспособности (качества, востребованного на большинстве этапов развития) также не должно осуществляться дискретно. Отметим, что на отдельных этапах развития личности в процессе ее социализации конкурентоспособность имеет различное содержание, обусловленное социальным опытом, который должна освоить личность в определенные возрастные периоды, и требованиями, предъявляемыми к человеку обществом в эти периоды. В связи с этим важно определить, какие новообразования, сформированные на одном образовательном уровне (общее образование), обеспечивают эффективность развития конкурентоспособности на следующем уровне образования (профессиональное образование). Наиболее качественных результатов в развитии социально–профессиональной конкурентоспособности добиваются учащиеся с изначально более высоким уровнем социальной конкурентоспособности личности. В частности, эффективность профессионально ориентированной учебной и учебно–практической деятельности обеспечивается сформированными в системе общего образования индивидуально–личностной и информационно– инструментальной компетентностями, стремлением к успеху в учебно–познавательной деятельности, активностью и ответственностью. Стремление участвовать в общественной деятельности, в профессионально ориентированных волонтерских проектах и качество результатов этого участия зависят от уровня политической и социально–экономической, а также социально–коммуникативной и поликультурной компетентностей, социально– ценностных ориентаций, гражданственности, мобильности и активности личности. Таким образом, именно в системе общего образования закладывается фундамент социального и профессионального развития конкурентоспособной личности, что обусловливает особую значимость конкурент развивающей педагогической деятельности в общеобразовательных учреждениях. Стремление участвовать в конкурентных взаимоотношениях характерно не для всех учащихся, что связано с индивидуально–типологическими особенностями личности. Эффективному формированию данного стремления, а также способности побеждать в конкурентной борьбе способствует соревновательная организация всего образовательного процесса в совокупности теоретической, практической, морально–психологической подготовки [3, стр.13]. В качестве дидактических средств реализации соревновательного подхода в образовании целесообразно использовать деловые и ролевые игры, проекты, ситуационно– проблемные задачи функционально-ролевого содержания, при условии, что их организация строится на принципах грантов, когда учащиеся должны вначале доказать свое право на участие в соответствующей деятельности, а затем уже выполнять ее и бороться за победу с другими участниками. Высокие результаты на просветительском, ориентационном этапах обусловливают 174
успешность «прохождения» студентами последующих этапов, как в качественном, так и во временном аспектах. При этом недостаточный уровень освоения просветительского и ориентационного содержания конкуренто-развивающего образовательного процесса может быть компенсировано в дополнительной консультационном и тренинговом взаимодействии с педагогами, что позволяет учащимся успешно осваивать дальнейшее содержание образования. Оптимальность выбора студентами содержания социального взаимодействия и видов профессиональности деятельности обеспечивается качественным освоением содержания просветительского этапа и глубоким осознанием собственного соответствия требованиям конкретного вида социального взаимодействия и профессиональной деятельности. От оптимальности выбора студентами содержания социального взаимодействия и направления специализации в начале образовательного маршрута напрямую зависит эффективность развития конкурентоспособности личности. Наиболее оптимальным является выбор образовательного маршрута, соответствующего гармонии акмеологической направленности и конкурент определяющих личностных качеств. При выборе образовательного маршрута с опорой на (а) индивидуальные интересы (вектор «Я-хочу») эффективность развития конкурентоспособности достигается за счет высокой мотивации учебной деятельности и саморазвития, способствующих совершенствованию необходимых способностей (б) на развитые личностные качества и способности (вектор «Я–могу») – за счет мотивирующего влияния на личность осознания ею собственной характерологической пригодности для конкретного вида взаимодействия. Возможные педагогические риски, связанные с развитием конкурентоспособности (стремление к победе «любой ценой», нацеленность на построение вертикальной карьеры при игнорировании социального/профессионального самосовершенствования, повышенный меркантилизм жизненных целей и ценностей, эгоцентризм и пр.) нивелируется направленностью образовательного процесса на совершенствование социально значимых личностных качеств, нравственных профессиональных качеств, на становление гуманистических социально – и профессионально ценностных ориентаций. Интеграция структурных компонентов конкурентоспособности осуществляется эффективно, если системообразующим элементом конкурентоспособности выступает компетентность личности, в соответствии, с чем развитие мотивации, целевых и ценностных ориентаций, качеств и способностей происходит в предметно ориентированной деятельности соревновательного характера (решение ситуационно–проблемных задач, участие в деловых и ролевых играх, разработка проектов, практическая социальная и профессиональная деятельность), соответствующей контексту формируемого вида компетентности [5, стр.126]. Становление прочной мотивационно–ценностной основы социального и профессионального взаимодействия способствует эффективному развитию социально – и профессионально значимых качеств и способностей или, по крайней мере, позволяет добиться их адекватного поведенческого проявления. Следовательно, совокупность результатов, полученных в процессе исследования, составляют концепцию развития конкурентоспособной личности в системе образования, теоретические, методологические и технологические положения которой содержат общее (для системы общего и профессионального образования) и специфическое (для системы профессионального образования) содержание процесса развития конкурентоспособной личности. В результате теоретических исследований можно обосновать и сформулировать научно-методические рекомендации к организации конкурент развивающего образовательного процесса: 1. Развитие конкурентоспособной личности должно осуществляться непрерывно, начальным этапом следует считать развитие основ социальной конкурентоспособности в общеобразовательной школе. При этом переход от развития социальной к развитию профессиональной конкурентоспособности личности целесообразно осуществлять в рамках профориентационной работы педагогов. В этот период возможно полноценное профессио175
нальное просвещение потенциальных абитуриентов и определение их соответствия требованиям будущей профессиональной деятельности. 2. При организации образовательного процесса учитываются следующие психологопедагогические условия, обеспечивающие эффективное развитие конкурентоспособной личности: опору на принципы природо-сообразности, контекстности, практико-ориентированности, проблемности и соревновательности образования; обеспечение индивидуально ориентированной вариативности образовательных маршрутов и психолого-педагогических воздействий; имитационное моделирование в учебно-воспитательном процессе реальных социальных/профессиональных задач; выбор средств, методов, форм организации образовательного процесса, способствующих развитию структурных компонентов конкурентоспособности; психолого-педагогическое сопровождение развития конкурентоспособности личности (посредством системы диагностирования, консультирования, тренингов развития конкурентоспособности) и образовательной деятельности педагогов. 3. При сопровождении ориентационной деятельности учащихся по выбору приоритетных видов социального взаимодействия, гражданской активности, профессиональной деятельности следует стремиться к гармонизации интересов и способностей учащихся. 4. При организации образовательного процесса особое внимание необходимо уделять содержанию психолого-педагогического сопровождения учащихся как организационнометодической основе развития акмеологической направленности личности и конкурентоопределяющих личностных качеств учащихся. 5. Разрабатывая индивидуальные образовательные маршруты учащихся, следует ориентироваться на выбранные ими приоритетные виды социального взаимодействия, гражданской активности, профессиональной деятельности. 6. Уделять особое внимание организации внеучебной общественной и творческой деятельности учащихся, мотивировать их участие в работе органов ученического самоуправления, научных кружков и обществ, общественных молодежных организаций и т.д. с целью развития гражданской активности и освоения учащимися ряда социальных ролей (участника поликультурного взаимодействия, информационного обмена и т.д.) 7. При интегративной организации освоения учащимися содержания учебных дисциплин особое внимание уделять практико-ориентированности и контекстности информации как важному условию повышения учебной мотивации. 8. Для эффективной подготовки учащихся к участию в реальном социальном взаимодействии использовать в учебном процессе контекстные (ориентированные на предметное содержание деятельности, соответствующие выполняемым социальным ролям и функциям) деловые и ролевые игры, ситуационно-проблемные задачи и т.п. 9. Систематически и непрерывно осуществлять мониторинг индивидуальных результатов учащихся, вносить необходимые коррективы в содержание образовательного процесса. Следование рекомендациям способствует разрешению вышеназванного противоречия и обеспечит эффективное развитие социальной конкурентоспособности личности в системе общего образования. Литература: 1. Андреев В.И. Педагогика творческого саморазвития: инновационный курс. Казань: Из-во КазГУ, 1996. 2. Изтлеуов М.К., Павленко В.П, Назаров З.А., Изтлеуов Е.М. Инновационные технологии обучения. Актобе, 2005. 3. Ильковская И.М. Формирование конкурентоспособности выпускника современной школы, Саратов, 2003. 4. Митина Л.М. Психология развития конкурентоспособности личности. М.; Воронеж: Московский психолого-социальный институт; МОДЭК, 2002. 5. Морева Н.А. Основы педагогического мастерства.- М: Просвещение, 2006 176
Джанесова Б.В. АСМК Преподаватель экономических дисциплин Джапарова Б.Н. АГУ «Тарлан» Преподаватель экономических дисциплин Актобе, РК ПОСТИНДУСТРИАЛЬНОЕ ОБЩЕСТВО - КАК ЗАЛОГ ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ «Постиндустриальная триада: образование, наука и инновации - это мост, по которому мы перейдем к новому уровню стабильного, устойчивого развития страны», отметил Н.Назарбаев. Постиндустриальное общество — общество, в экономике которого преобладает инновационный сектор экономики с высокопроизводительной промышленностью, индустрией знаний, с высокой долей в ВВП высококачественных и инновационных услуг. И с конкуренцией во всех видах экономической и иной деятельности. В постиндустриальном обществе эффективная инновационная промышленность насыщает потребности всех экономических агентов, потребителей и населения, постепенно снижая темпы своего роста и наращивая качественные, инновационные изменения. Научные разработки становятся главной движущей силой экономики — базой индустрии знаний. Наиболее ценными качествами являются уровень образования, профессионализм, обучаемость и творческий подход работника. Главным интенсивным фактором развития постиндустриального общества является человеческий капитал — профессионалы, высокообразованные люди, наука и знания во всех видах экономической инновационной деятельности. Термин «постиндустриальная экономика» по существу синоним термина «инновационная экономика». Сущность и концепция развития постиндустриального общества. Главные отличительные черты постиндустриального общества от индустриального — очень высокая производительность труда, высокое качество жизни, преобладающий сектор инновационной экономики с высокими технологиями и венчурным бизнесом. И высокая стоимость и производительность высококачественного национального человеческого капитала, генерирующего избыток инноваций, вызывающих конкуренцию между собой... Сущность постиндустриального общества заключается в росте качества жизни населения и развитии инновационной экономики, включая индустрию знаний. Концепция развития постиндустриального общества сводится к приоритетности инвестиций в человеческий капитал, повышению его качества, включая качество жизни, к повышению качества и конкурентоспособности инновационной экономики. Высокая производительность труда, эффективность инновационной системы, человеческого капитала и всей экономики, систем управления, высокая конкуренция во всех видах деятельности насыщают рынки промышленной продукцией, удовлетворяют спрос потребителей всех типов и видов, включая экономических агентов и население. В Казахстане насыщение внутренних рынков промышленными товарами и продукцией происходит не за счет высокой производительности труда, а за счет преобладания их импорта над экспортом. Аналогичная российской ситуация со сферой услуг на Украине. В 2011 году доля услуг в ВВП составила 56 %, но экономика не стала постиндустриальной от этого. Иная ситуация в республике Беларусь. Промышленность составляет 46,2 % ВВП, а сфера услуг — 44,4 % ВВП. Экономика этой страны относится по типу к индустриальной с низкой долей сырьевой экономики. Подчеркнем, относительное преобладание доли услуг над промышленным производ177
ством не означает снижение объёмов производства. Просто эти объёмы в постиндустриальном обществе увеличиваются медленнее из-за удовлетворения спроса на них, чем растут объёмы оказанных услуг. В то же время рост объёмов услуг связан напрямую с ростом качества жизни, с инновационным развитием сферы услуг и с опережающим предложением разнообразных инновационных услуг потребителям. Наглядным примером этого реального и бесконечного процесса могут служить Интернет и новые средства связи. Возможности повышения качества жизни населения за счет новых, инновационных услуг населению неисчерпаемы. Близкими к постиндустриальной теории являются концепции информационного общества, пост экономического общества, постмодерна, «третьей волны», «общества четвёртой формации», «научно-информационного этапа принципа производства». Некоторые футурологи считают, что постиндустриализм — это лишь пролог перехода к «пост человеческой» фазе развития земной цивилизации. Термин «постиндустриализм» был введён в научный оборот в начале XX века учёным А. Кумарасвами, который специализировался на доиндустриальном развитии азиатских стран. В современном значении этот термин впервые был применён в конце 1950-х годов, а широкое признание концепция постиндустриального общества получила в результате работ профессора Гарвардского университета Дэниела Белла, в частности, после выхода в 1973 году его книги «Грядущее постиндустриальное общество». В основе концепции постиндустриального общества лежит разделение всего общественного развития на три этапа: - аграрное (доиндустриальное) — определяющей являлась сельскохозяйственная сфера, главные структуры — церковь, армия. - индустриальное — определяющей являлась промышленность, главные структуры — корпорация, фирма - постиндустриальное — определяющим являются теоретические знания, главная структура — университет, как место их производства и накопления Аналогично, Э. Тоффлер выделяет три «волны» в развитии общества: аграрная при переходе к земледелию, индустриальная во время промышленной революции, информационная при переходе к обществу, основанному на знании (постиндустриальному). Разработчики постиндустриальной теории указывают следующие причины: - усовершенствование технологий, механизация и автоматизация производства позволяют уменьшить долю людей, непосредственно занятых в материальном производстве. - современная экономика достигла такого качества, когда большинство работников должны иметь относительно высокий образовательный уровень. - благосостояние значительной части населения поднялось настолько, что интеллектуальный рост и совершенствование творческих способностей заняли важное место в ценностной шкале общества. Люди, основные материальные потребности которых удовлетворены, занятые интеллектуальным трудом, предъявляют повышенный спрос на услуги. Повышение доли квалифицированного труда приводит к тому, что основным «средством производства» становится квалификация работников. Это меняет структуру общества, а собственность на материальные «средства производства» утрачивает своё былое значение. В постиндустриальном обществе наибольшее развитие получают наукоёмкие, ресурсосберегающие и информационные технологии («высокие технологии»). Это, в частности, микроэлектроника, программное обеспечение, телекоммуникации, робототехника, производство материалов с заранее заданными свойствами, биотехнологии и др. 178
Информатизация пронизывает все сферы жизни общества: не только производство благ и услуг, но и домашнее хозяйство, а также культуру и искусство. К особенностям современного научно-технического прогресса теоретики постиндустриального общества относят замену механических взаимодействий электронными технологиями; миниатюризацию, проникающую во все сферы производства; изменение биологических организмов на генном уровне. Главный тренд изменения технологических процессов — возрастание автоматизации, постепенная замена неквалифицированного труда работой машин и компьютеров. Ряд исследователей характеризуют постиндустриальное общество, как «общество профессионалов», где основным классом является «класс интеллектуалов», а власть принадлежит меритократии — интеллектуальной элите. Как писал основоположник постиндустриализма Д. Белл, «постиндустриальное общество… предполагает возникновение интеллектуального класса, представители которого на политическом уровне выступают в качестве консультантов, экспертов или технократов». При этом уже сейчас отчетливо проявляются тенденции «имущественного расслоения по признаку образования». По мнению известного экономиста П. Друкера, «„работники знания“ не станут большинством в „обществе знания“, но … они уже стали его лидирующим классом». В постиндустриальном обществе основным «средством производства» является квалификация сотрудников. В этом смысле средства производства принадлежат самому работнику, поэтому ценность сотрудников для компании резко возрастает. В результате отношения между компанией и интеллектуальными работниками становятся более партнерскими, резко снижается зависимость от работодателя. При этом корпорации переходят от централизованной иерархической к иерархическо-сетевой структуре с повышением самостоятельности сотрудников. Постепенно в компаниях не только рабочие, но и все управленческие функции, вплоть до самого высшего руководства, начинают выполнять нанятые сотрудники, которые зачастую не являются собственниками компаний. Усиление значения творческого и снижение роли неквалифицированного труда. По мнению некоторых исследователей (в частности, В.Иноземцева), постиндустриальное общество переходит в постэкономическую фазу, поскольку в перспективе в нём преодолевается господство экономики (производство материальных благ) над людьми и основной формой жизнедеятельности становится развитие человеческих способностей. Уже сейчас в развитых странах материальная мотивация частично уступает место самовыражению в деятельности. Постиндустриальный способ основан на наукоёмких технологиях, информации и знаниях, как основном производственном ресурсе, творческом аспекте деятельности человека, непрерывном самосовершенствовании и повышении квалификации в течение всей жизни. Основой могущества в доиндустриальную эпоху были земля и количество зависимых людей, в индустриальную — капитал и источники энергии, в постиндустриальную — знания, технологии и квалификация людей. Литература : 1. ГОСТ Р ИСО 9000-2008. Системы менеджмента качества. Основные положения и словарь 2. Конвергенция идеологий постиндустриализма и информационного общества 3. Д. Белл. Грядущее постиндустриальное общество. М., Академия, 1999. ISBN 5-87444070-4 4. Постиндустриальное общество // Большая советская энциклопедия 5. В.Иноземцев. Современное постиндустриальное общество: природа, противоречия, перспективы. Введение. М.: Логос, 2000. 6. В.Иноземцев. Наука, личность и общество в постиндустриальной действительности N 5. 179
7. См. высказывание М.Портера 8. П.Друкер. Эра социальной трансформации. 9. Д.Ковалёв. ПОСТИНДУСТРИАЛЬНОЕ ОБЩЕСТВО И ВИРТУАЛИЗАЦИЯ ЭКОНОМИКИ В РАЗВИТЫХ СТРАНАХ 10. Д.Бэлл. Грядущее постиндустриальное общество. М.: Академия, 1999. — ISBN 5-87444070-4 11. Э. Тоффлер. Третья волна. М.: АСТ, 2004. 5-17-011040-5 12. Новая постиндустриальная волна на Западе. Антология под ред. В. Иноземцева. — М.: Академия, 1999. ISBN 5-87444-067-4 13. В.Иноземцев. Современное постиндустриальное общество: природа, противоречия, перспективы. — М.:Логос, 2000. 15. В.Иноземцев. Постиндустриальное хозяйство и «постиндустриальное» общество (К проблеме социальных тенденций XXI века)
Омарова Б. КазНУ имени аль-Фараби ст. преподаватель ИСТОРИЯ И РАЗВИТИЕ КНИЖНОГО ИСКУССТВА Искусство книги, как большинство жанров искусства средневековой эпохи, связано главным образом, конечно, с религией. Книга должна была играть роль проповедника, нести людям слово Божие. Но вместе с тем это было искусство “не для всех”: во-первых, как уже упоминалось, большинство населения в Средние века было неграмотным, а во-вторых, даже самая скромно оформленная книга стоила целого состояния. Таким образом, довольно быстро обладание драгоценными изданиями стало престижным, и знатные люди — короли, герцоги, служители церкви — заказывали для себя кодексы не только в просветительских целях. В книжной миниатюре лучше чем где бы то ни было отражаются стилистические и иконографические особенности различных школ и эпох. Часто книга бывает очень тесно связана с личностью ее заказчика, что представляет собой особый интерес для историков. Пожалуй, книжную миниатюру можно поставить в первый ряд памятников изобразительного искусства Средних веков. Книга соединяет в себе историю двух отчасти самостоятельных, но очень тесно с собой сплетенных видов пространственных искусств – графического и книжного. Графическое, начертательное начало господствует в книге, материализует для нас почти все ее духовное наполнение в изображениях и символах, в орнаментах, и самих знаках книжного шрифта. Книга – это конструкция. Ее техническая сторона – выбор и обработка материалов, их физические качества – добротность, вес, фактура поверхностей, цвет, контрасты красок – неотъемлемая часть нашего восприятия книги как предмета искусства. Здесь важен и ее формат – большой или маленький, и пропорции, и способы изготовления – ручные или машинные, и само устройство книжного блока, его свойства раскрываться нам на встречу веером бумажных листов, и возможные усложнения этой конструкции – вкладные листы другой бумаги, другого формата, выкидные, которые нужно развернуть и прочее. В этом отношении искусство книги ближе всего к прикладным и промышленным видам искусства. Еще столетие назад термина, как «искусство книги» не существовало, говорили об «искусстве в книге». Предполагалось, что книга – предмет технический, готовая форма и художник ее может только обогатить и украсить, внести и разместить в ней свои рисунки, узоры, знаки, как размещают картины в готовом здании. Книга мыслилась лишь вместилищем более или менее значительных произведений: графических, декоративных, живописных. 180
Целостное же восприятие художественного строя книги заставляет видеть все ее знаковые, орнаментальные и изобразительные элементы не изолированно, а в определенной связи, в системе композиционно-пространственных, смысловых и функциональных отношений с этим целым – с самой книгой, имеющей собственную, меняющуюся из века в век «архитектуру». Пространство книги организовано как путь, и создает определенные условия для движения по нему. Тем самым пространство книги оказывается носителем пространства умозрительного и образного, так как перемещение в первом из них означает продвижение во втором. Архитектонические свойства книги могут быть почти независимы от внутренних качеств ее текста, его стиля, характера, содержания. Многие эпохи книжного искусства оставили блестящие памятники, насыщенные духом своего времени, ярко воплотившие его стиль, но никак не отражающие конкретного содержания, заключенных в них сочинений. Лишь в последние полтора-два столетия книга стала отображать свое содержание. Экономические и технологические факторы, содержание и назначение публикуемой литературы – все это влияло на развитие искусства книги. Изменение функции книги меняло украшения, способы иллюстрации. Для различных эпох тот или иной вид литературы мог оказаться определяющим, получал наибольшее художественное воплощение в структуре книги и оказывал определяющее влияние на общий характер книжного искусства. В разные эпохи господствовали книги различной тематики: магической, богослужебной, триумфальнопанегирической, а в последствии книжное искусство разделилось на сложную систему жанров в соответствии с жанрами и видами формирующей книгу литературы. Первое, что содействовало возникновению книгопечатания, была бумага, изобретенная в Китае и попавшая в Европу. В XII-XIII веках так называемые «бумажные мельницы» появляются в Испании. Бумажная масса готовилась из тряпья, измельчавшегося в каменных жерновах. К началу европейского книгопечатания не менее двух третей рукописных книг изготовлялось уже на бумаге, которая была разного сорта, различного качества. С началом XX века непрерывный процесс развития книгоиздательства и книгораспространения, несмотря на кризисы, вызванные революционными потрясениями и войнами, вступает в эру, когда социальное и экономические могущество капитализма становится всеобъемлющим и непреодолимым. Начало XX века отмечено крайней неравномерностью экономического, социального, культурного состояния народов и государств. В конце XX столетия слабо развитые страны по существу исчезли с карты планеты. Это влекло за собой не просто распространение грамотности, а достижение всеми нациями, каждым гражданином в отдельности достаточно высокого уровня образованности. За этим следует создание общедоступной печати, книгоиздания. Прогресс науки, техники, промышленности, культуры, быта всех народов привел к созданию эффективных средств общения и связи. Открылись возможности для развития книги как древнейшего и привычного всем инструмента коммуникации. Однако общий прогресс способствовал быстрому расцвету других средств информации. Современные массмедиа пользуются предпочтением новых потребителей. Тем самым они стоят вне конкуренции. В 60-70 годах нашего столетия в капиталистических странах произошла модернизация полиграфического производства, обеспечившая большой рост производственных возможностей. В печать активно внедрялась электронная, лазерная техника, физико-техническая технология, что позволило существенно рационализировать редакционно-издательский процесс, улучшить поток книжной продукции, каналы книгораспространения. В процессе модернизации производства большие возможности дает компьютер. Внедрение компьютерной техники ведет к созданию единых автоматизированных систем управления книгопроизводством. Сфера «компьютерного обслуживания» книгоиздательского дела берет на себя функции хранения в электронной памяти программ полиграфического изготовления книги взамен матриц и стереотипов и передачи этих программ по заказам издателей. 181
Издательские фирмы развитых стран расходуют немалые деньги на внедрение новых достижений науки и техники в книгопроизводство, что обеспечивает повышенный динамизм, более высокую конкурентоспособность и командное положение в отрасли. Особый успех, начиная с середины XX века, пришелся на книги в мягких обложках пейпербеки. На их долю приходится более 30 процентов оборота на рынке промышленно развитых стран. Долгое время они считались наиболее перспективным видом изданий. Успех объясняют тем, что массовый потребитель предпочитает покупать пейпербеки потому, что они в среднем в полтора раза дешевле книг в переплетах, а также потому, что их издают сериями или выпусками привычного стандарта. Значительную роль на Западе играют всевозможные адаптированные издания, приспособленные к образу жизни делового человека. Завоевали успех на рынке издания, рассчитанные на потребление не путем чтения, а путем просмотра. Это, например, так называемые дайджесты - книги-сокращения. Так, «Анна Каренина» может быть сокращена до восьми страниц текста. Наконец, покетбуки, где все настолько подчинено принципу стандартности, что даже объем произведения классика может быть «подогнан» под серию. Здесь не лишено значения то обстоятельство, что современному книгоиздателю приходится выдерживать жестокую конкуренцию с новейшими средствами мультимедиа, где все подчинено стандарту формы (дискеты, кассеты). Книжная продукция вынуждена следовать этим же путем. Бестселлер в переводе означает «наиболее продающийся», то есть лидирующий по количеству продаж. Бестселлеры существовали всегда. В истории книги, несомненно, бестселлером является Библия, или, скажем, бессмертный роман Сервантеса «Дон Кихот». Но истинный век бестселлера наступил в эпоху многомиллионных тиражей, когда за успех книги стал бороться сам издатель. К такой книге предъявляется основное рыночное требование: она должна поразить читателя. Первым бестселлером нашего времени называют известный роман Э.М. Ремарка «На западном фронте без перемен», вышедший в 1929 г. Роман потряс читателей правдой о войне. Он выдержал подряд 180 изданий и переводов. Литература: 8 Баренбаум И.Е. История книги 9 Герчук Ю.Я. История графики и искусства книги – М. 2000. 10 Гончаров А.Д. Художник и книга – М. 1964. 11 История книги /Под ред. Гаварова А.А., Куприянова Т.Г. 12 Сидоров А.А. Искусство книги – М. 1979. 13 http://art.1september.ru/articlef.php?ID=200600405
Нурпеисова Г.М., Текеева Г.К., АТУ, старшие преподаватели г.Алматы Елибаева Р.Д., к.ф.н., доцент ЮКГУ им.М.Сапарбаева г.Шымкент ИННОВАЦИОННЫЕ МЕТОДЫ ОБУЧЕНИЯ РУССКОМУ ЯЗЫКУ В НЕЯЗЫКОВОЙ АУДИТОРИИ Необходимость интеграции Республики Казахстан в мировое сообщество создает благоприятные социальные, морально-психологические условия для развития языковых и этноязыковых процессов, служит основой формирования культуры межнационального 182
общения. Все большая открытость нашей страны, развитие и укрепление межгосударственных политических, экономических и культурных связей, интернационализация всех сфер жизни способствует тому, что реально востребованным в стране становится многоязычие. В условиях перехода от постиндустриального общества к казахстанскому обществу знаний практическое владение неродным (русским) языком приобретает огромное значение для специалистов различных областей науки, техники и культуры. Изучение языка - это индивидуальный процесс, зависящий от умения преподавателя правильно организовать занятие, грамотно выбрать правильный метод обучения, вызвать интерес обучаемых к изучаемому предмету, развивать их творческую самостоятельность. Роль преподавателя в процессе обучения очень велика. Он должен обладать навыками живого языка, быть открытым для общения, располагать к беседе. Он обязан знать все оттенки значений слов и выражений изучаемого языка и уметь донести их до студентов. Чтобы сделать занятия действительно увлекательными, преподавателю приходится постоянно применять разнообразные виды учебной деятельности, брать на себя различные роли: преподавателя, организатора общения, оппонента в дискуссиях, тьютора, фасилитатора и т. д. Одним из условий приобретения знаний, развития социальных умений и навыков является внедрение новых методик, обеспечивающих активное участие студентов в образовательном процессе. Основные методические инновации связаны с применением инновационных методов обучения, которые позволяют на основе активного взаимодействия преподавателя и студентов в процессе обучения создавать благоприятные условия для гармоничного развития личности. Термин «инновационный» в последнее время становится все более популярным не только в методике преподавания различных дисциплин: инновационные методы, инновационные подходы, инновационные приемы и т.д. Зачастую этот термин используется в значении «новый», хотя за этим понятием закреплено совершенно определенное содержание: инновационное обучение направлено на развитие способности к совместным действиям в новых, возможно, беспрецедентных ситуациях, и главные его черты – предвосхищение и обязательное участие. Применительно к русскому языку О.В.Канарская определяет инновационное обучение как такой динамический процесс познания обучаемым законов языка и развития речи, который основывается на предвосхищении учебного материала (нового и известного) [1]. В этом случае усваиваемые знания становятся способами деятельности. Единство знания и способа деятельности, обеспечивая активность и самостоятельность обучаемого, ведет к созданию положительного эмоционального фона, что в совокупности приводит к формированию положительной мотивации. Не менее важным является то, что инновационное обучение обеспечивается не применением отдельных способов, а связано с пересмотром процесса приобретения знаний, разработкой нового стиля обучения. Инновационное обучение должно быть ориентировано на необходимость достижения понимания передаваемой информации. Причем сам процесс передачи информации должен построиться на принципе взаимодействия преподавателя и студента [2], студента и студента; на принципе совместного обучения, т.е. обучения в сотрудничестве. Диалогичность, диалоговый характер - вот отличительная особенность инновационных методов. Из объектов обучения традиционной методики студенты становятся субъектами инновационного обучения. Таким образом, и студенты, и преподаватели суть субъекты инновационного обучения. По определению Ж.К.Кайкеновой, интерактивные методы и формы являются одним из эффективных средств, направленных на оптимизацию и интенсификацию процесса обучения, активизацию учебной деятельности и формирование профессиональных навыков обучаемых специалистов [3]. Каждый преподаватель знает: для того, чтобы занятие прошло интересно, эффективно, недостаточно суммы знаний по предмету, по общей дидактике. Жизнь требует 183
от преподавателя использования на своих занятиях всё новых и новых средств, приёмов, методов обучения. В настоящее время преподаватели постоянно обращаются к информационно-коммуникативной технологии, используя в обучении компьютеры, интернет, интерактивную доску, мультимедийные установки. Инновационные методы, формы применяются на практических занятиях русского языка и на занятиях СРСП. Интерактивные методы в виде ролевых, деловых игр, «Снежного кома», «Брейн-ринга», денотатного графа, диспутов, тренингов, круглого стола, конференций, конкурсов, КВН, «ЗХУ», синквейна и кластера, разноуровневых дифференцированных заданий и т.д. эффективно используются на практических занятиях и СРСП. Использование интерактивных методов способствует развитию коммуникативной, грамматической компетенции студентов неязыковых групп казахского отделения, грамматической зоркости, навыков устной и письменной речи, особенно в работе над текстами по специальности. В аудитории особое место занимают такие формы занятий, которые обеспечивают активное участие на занятии каждого студента, повышают авторитет знаний и индивидуальную ответственность студентов за результаты учебного труда. Эти задачи можно решить через игровые методы обучения. Они дают возможность понять взаимосвязь между событиями, анализировать, иметь свое мнение, уметь аргументировать и толерантно вести себя по отношению к другим. Ролевая игра служит важным источником формирования социального сознания студентов. В ролевой игре студенты могут активизировать и реализовать все компоненты общения. Критики несправедливо говорят о том, что ролевая игра «требует много времени». Наоборот, ролевая игра эффективно подготавливает к реальному устному общению в конкретной ситуации, это «оплачивает» затраты времени [3]. Хорошая форма для коллективного познания - это деловые игры. Деловые игры моделируют реальную научную или иную «взрослую» деятельность. Деловая игра - это активная работа студентов в течение всего занятия, заставляющая переосмысливать изучаемый материал. Преимущества деловых игр перед традиционными методами обучения заключаются в следующем: - цели игры соотнесены с практическими потребностями обучающихся; - в игре формируются установки профессиональной деятельности, влияющие на повышение эффективности работы. Игра представляет собой механизм разделения двух процессов: мышления и действий, последующей их соорганизации и связи. Разделение мышления и действия осуществляется посредством постановки проблем и выделения задач. Содержание, выделенное в мышлении, включается затем в осмысленные способы действия и целостную структуру работы. Усвоение и закрепление материала происходит в несколько раз быстрее. Наиболее важные методологические возможности деловой, ролевой игры: - игра — это разнообразная и сильная мотивация учения; - в игре активизируются психические процессы деятельности: внимание, запоминание, интерес, восприятие и мышление; - игра способна оживить сухую информацию, сделать ее яркой и запоминающейся, она противостоит пассивному слушанию или чтению; - игра создает условия для творчества [4]. Одним из инновационных методов, способствующих получению основ знаний посредством оформления мыслительного содержания, является метод «ЗХУ» - «Знаю, хочу узнать, узнал». Этот метод используется при работе с текстовым материалом, содержащим определенное количество информации. Особенность восприятия метода «ЗХУ» проявляется за счет его визуальной подачи – оформление посредством таблицы. Работа проводится поэтапно. В графу «Знаю» студентами кратко, четко записывается имеющаяся информация по рассматриваемой проблеме словом, словосочетанием, краткой 184
фразой. Во вторую графу – интересующие студентов вопросы по данной проблеме, количество которых показывает интерес к теме. После прочтения текстового материала студенты заполняют третью графу полученной из прочитанного информацией. ЗНАЮ 1. 2. 3.
ХОЧУ УЗНАТЬ 1. 2. 3.
УЗНАЛ 1. 2. 3.
Проводится анализ соответствий между 2-й и 3-й графами с целью уточнения: на все ли вопросы найдены ответы. Недостаточно раскрытую информацию обучающимся можно предложить найти самостоятельно в форме рефератов, индивидуальных или групповых работ и др. Данный метод обучения возможен при работе индивидуальной, в парах, полных группах. Таким образом, при использовании данного метода происходит развитие логического мышления, интеллекта в целом, письменной и устной речи. Быстрый и мощный инструмент для рефлектирования, синтеза и обобщения понятий и информации - это синквейн (франц. – пять строк, пятистишие). Цель данного метода – активизировать мышление обучаемых [5]. Это способность резюмировать информацию, излагать сложные идеи, чувства и представления в нескольких словах. Оно требует вдумчивой рефлексии, основанной на богатом понятийном запасе. Метод «Синквейн» занимает 5-10 минут занятия в зависимости от уровня аудитории (сильный, средний или слабый). При использовании данного метода аудиторию можно разделить и на группы и/или дать им разные темы. Все перечисленные методы носят прикладной характер, так как обучаемые получают реальную возможность сотрудничать и с преподавателем, и с партнером по обучению, быть соавторами занятия, использовать выбранные ими самими учебные материалы и темы для обсуждения, брать на себя ответственность за форму усвоения, за результат. Обучаемые спрашивают себя: чему они научились за это занятие, где и как могут применить новые знания и умения в жизни. Инновационные методы позволяют значительно повысить качество знаний обучаемых и обеспечить усвоение знаний, определенных стандартом образования. Литература : 1. Канарская О.В. Инновационное обучение русскому языку. Л., 1989. 2. Замковая Н., Моисеенко И. Инновационные формы работы на уроках русского языка как иностранного. Таллинн, 2006. 3. Кайкенова Ж.К. Интерактивные формы и методы обучения государственных служащих. Учебно-методическое пособие. Астана, 2008. 4. Сейденова С.Д., Низамова М.Н. Методические рекомендации к организации СРС и СРСП в процессе обучения русскому языку студентов неязыковых вузов. Алматы: «ӘрекетПринт». 2011.–134 с. 5. Педагогические мастерские: теория и практика. Сост. Н. И. Белова, И. А. Мухина.
185
Ордабаева А.Б., преподаватель кафедры международного права КазНПУ имени Абая СОВРЕМЕННАЯ КОНЦЕПЦИЯ ПРАВОВОЙ ЗАЩИТЫ ДОСТОИНСТВА И ЧЕСТИ ЛИЧНОСТИ В прежние времена, еще при советской власти, статья Гражданского кодекса, которая и говорила о защите чести и достоинства, была «мертвой» статьей. Кто-то, может быть, и считал, что его достоинство пострадало в результате, скажем, опубликования статьи, но в суд такой человек не шел. Все теле- и радиоканалы, а также пресса принадлежали одному «хозяину» - партии, и спорить с ней в суде желающих не было. Потом, когда была объявлена гласность, произошел буквально всплеск таких исков. Но что с ними делать, толком не знали не только граждане, но и судьи. Сама имела возможность наблюдать, как первое обобщение судебной практики и разъяснение судьям о проведении таких процессов зачитывалось судьями буквально до дыр. Теперь иски о защите чести и достоинства такие же обычные и массовые процессы как, например, дележ имущества при разводе. В своем послании народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050» Новый политический курс состоявшегося государства» Президент РК Н. А. Назарбаев отметил: «…Шаг за шагом наше общество приближается к самым высоким стандартам в области демократизации и прав человека. Мы закрепили фундаментальные права и свободы в Конституции страны. Сегодня все граждане Казахстана имеют равные права и возможности.…» [1]. Честь и достоинство личности охраняется нормами конституционного, гражданского и уголовного права. Конституция каждого государства утверждает: «достоинство человека неприкосновенно». В соответствии со статьями 17 и 18 Конституции Республики Казахстан «Достоинство человека неприкосновенно. Никто не должен подвергаться пыткам, насилию, другому жестокому или унижающему человеческое достоинство обращению или наказанию. Каждый имеет право на неприкосновенность частной жизни, личную и семейную тайну, защиту своей чести и достоинства». Право на защиту чести и доброго имени конкретизируется в гражданском и уголовном законодательстве Республики Казахстан. Так в статье 143 ГП РК говорится: «Гражданин или юридическое лицо вправе требовать по суду опровержения сведений, порочащих его честь, достоинство или деловую репутацию, если распространивший такие сведения не докажет, что они соответствуют действительности». Несмотря на существование обширной практики судов государств, до сих пор не выработано достаточно четкой и удобной формулировки относительно того, как следует понимать достоинство человека. В различных определениях этого понятия угадывается между строк, что все они исходят из представлений о достоинстве, присущих различным и своеобразным культурам. Нет четкого определения и понятия «унижение чести и достоинства», что особенно печально, так как многие другие основные понятия связаны с этим, например «оскорбление», «клевета». Нет в правовых текстах и определения «неприличная форма», хотя на этом понятии основывается понятие «оскорбление». Смешиваются «порочащие» и «позорящие» сведения и т.д. Одним словом, нечеткость и неопределенность в трактовке основных понятий, как в текстах законодательства, так и в юридической литературе способствуют субъективности и нечеткости их толкования в правоохранительной практике. Анализируемые понятия распадаются на три группы: 186
1. Объект воздействия - честь, достоинство, репутация. 2. Характеристика процесса и средств воздействия - сведения, унижение чести и достоинства, клевета, оскорбление, неприличная форма, циничная форма, нецензурные выражения, порочащие сведения. 3. Результат воздействия - моральный вред, нравственные страдания [2]. Три понятия - честь, достоинство и репутация - весьма близки друг другу. При этом в текстах права два первых понятия обычно используются в составе единого словосочетания: защита чести и достоинства, унижение чести и достоинства. В законодательстве РК к этому словосочетанию обычно добавляется деловая репутация и доброе имя. Все эти понятия рассматриваются как нематериальные права личности, принципиально не отчуждаемые. Наиболее четким определением чести является определение, данное А. М. Эрделевским: «честь – это сопровождающееся положительной оценкой общества отражение качеств лица в общественном сознании» [3, С.16]. Понятие чести имеет три стороны, три аспекта: Во-первых, это характеристика самой личности («качества лица»). Эта сторона понятия чести наиболее ярко выступает в словарных определениях, в особенности в Словаре живого великорусского языка В. И. Даля: «внутреннее нравственное достоинство человека, доблесть, честность, благородство души и чистая совесть» [4]. Во-вторых, это общественная оценка личности «отражение качеств лица в общественном сознании». Понятие чести изначально предполагает, что эта оценка положительная. В-третьих, это общественная оценка, принятая самой личностью, «способность человека оценивать свои поступки, ...действовать в нравственной жизни в соответствии с принятыми в... обществе моральными нормами, правилами и требованиями» [5, С. 8]. Понятие достоинства по А. Эрделевскому, это «сопровождающееся положительной оценкой лица отражение его качеств в собственном сознании» [3, C. 16]. По А. Анисимову, достоинство - это «самооценка личности, основанная на ее оценке обществом» [5, С.14]. В отличие от чести, достоинство есть не просто оценка соответствия своей личности и своих поступков социальным (моральным) нормам, но, прежде всего ощущение своей ценности как человека вообще (человеческое достоинство), как конкретной личности (личное достоинство), как представителя определенной социальной группы или общности (например, профессиональное достоинство), ценности самой этой общности [5, С. 15]. В постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан от 18 декабря 1992 г. «О применении в судебной практике законодательства о защите чести, достоинства и деловой репутации граждан и юридических лиц» содержится следующие определения: Честь - это общественная оценка лица, мера его духовных и социальных качеств. Достоинство - внутренняя самооценка лицом собственных качеств, способностей, мировоззрения, своего общественного значения. Исходя из этого, человек может понимать под достоинством все. С понятиями чести и достоинства тесно связано понятие деловой репутации. По мнению А. А. Власова, деловая репутация — это положительная оценка деловых качеств лица, занятого в сфере предпринимательства, отраженных в общественном сознании [6, С. 32]. Постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан от 18 декабря 1992 г. «О применении в судебной практике законодательства о защите чести, достоинства и деловой репутации граждан и юридических лиц» дает следующее определение: «деловая репутация - устойчивая положительная оценка деловых (производственных, профессиональных) достоинств лица общественным мнением. Унижение или умаление деловой репутации может происходить независимо от истинности или неистинности распространяемых о соответствующем лице сведений. Судебная практика исходит из того, что распространить – это значит довести до сведения третьего лица [7, С. 15]. Понятие доброго имени обобщенное, включающее честь, достоинство и деловую репутацию. 187
В целом, если трактовать честь как общественное мнение о положительных качествах человека, то достоинство есть положительное мнение человека о самом себе как отражение его социальной оценки. Дискредитация человека в общественном мнении и есть «унижение чести». Основным понятием рассматриваемой группы является понятие «унижение чести и достоинства», от которого законодатель отталкивается при определении ряда других понятий. Однако это понятие в праве точно не определено. В широком смысле это дискредитация человека в общественном мнении (унижение чести) или такое воздействие на общественное мнение, которое противоречит достоинству личности как ее неотъемлемому праву независимо от общественного мнения о нем и от его самосознания (умаление достоинства). Однако операциональных критериев унижения чести и умаления достоинства не существует, это субъективные понятия; наличие и глубину «унижения чести» оценивает сам потерпевший. Понятие «сведения» в правовой литературе, в частности в текстах законодательства, не определяется и не разъясняется. Обычно этот термин употребляется вперемешку с терминами «информация», «утверждения», «сообщения». Сведения - это любой текст, содержащий описание и оценку событий или их отдельных компонентов. Сведения могут выражаться в открытой словесной форме или в скрытой вербальной форме. И не обязательно, как полагают некоторые, чтобы распространитель высказывал свои слова публично или сообщал их многим. Если он рассказал нечто порочащее одного человека другому, то с этого момента распространитель становится потенциальным ответчиком. Для истца, может быть, даже, если дело будет рассмотрено и сплетня опровергнута до того, как она станет достоянием многих. Понятие оскорбления включает три признака: а) факт унижения или умаления чести или достоинства, б) неприличная форма такого унижения, в) умышленность. Понятие клеветы также включает три признака: а) факт унижения чести и достоинства, б) ложность распространяемых сведений, в) умышленность. При этом вводится понятие «порочащие сведения», синонимичные в данном контексте унижению чести и достоинства, но предполагающие, кроме такого унижения, определенное содержание таких сведений (нарушение законодательства или принятых обществом моральных принципов) и ложность этих сведений. Позорящие сведения также направлены на унижение чести и достоинства, но не предполагают ложности. Очевидно, что все эти понятия сохраняют неопределенность и субъективность, свойственные исходному для них понятию унижения чести и достоинства. Понятие неприличной или непристойной формы дискредитации личности, входящее в определение оскорбления, также не имеет однозначного правового толкования. В самом общем смысле неприличная форма – обобщающее понятие по отношению к непристойной форме, последняя же связана с употреблением слов и выражений определенных семантических групп. При этом обязательным условием является отрицательная оценка того или иного лица, а не просто употребление непристойных выражений и умышленный характер этой оценки. Умышленная непристойность понимается в текстах права как цинизм. Таким образом, понятия этой группы субъективны и сами по себе, и в связи с субъективностью и неопределенностью исходного понятия унижения чести и достоинства. Понятие морального вреда (и предполагаемых им «нравственных страданий») также является в текстах права не до конца ясным, так как эти страдания, во-первых, юридически неопределимы, во-вторых, их наступление объективно неустановимо. Таким образом, в чисто правовом поле найти критерии допустимости или правомерности, равно как недопустимости и неправомерности, тех или иных способов или форм передачи информации оказывается абсолютно невозможно. Уяснение этого вопроса предполагает выход за пределы собственно правовой проблематики и обращение к лингвистическим, психолингвистическим, психологическим и другим научным понятиям и 188
критериям, в особенности при решении вопроса о направленности текстов на унижение чести и достоинства и об их неприличной форме. Итак, из вышеизложенного видно, что практически понятия чести и достоинства, в особенности «унижение чести и достоинства», нуждаются в четком правовом определении. Отсутствие четкой формулировки данных понятий является причиной для оспаривания обвинительных заключений, приговоров и других судебных решений. Литература : 1. Послание Президента РК Н.А. Назарбаева «Стратегия «Казахстан-2050» Новый политический курс состоявшегося государства». 14.12.2012 2. Понятия чести и достоинства, оскорбления и ненормативности в текстах права и средств массовой информации. Авторы-составители: А.А. Леонтьев, В.Н. Базылев, Ю.А. Бельчиков, Ю.А. Сорокин. М.: Фонд защиты гласности, 1997. 3. Эрделевский А. М. Компенсация морального вреда. М.: 1996 . 4. Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка. М.,1980. 5. Анисимов А. Л. Честь, достоинство, деловая репутация: гражданско-правовая защита. М., 1994. 6. Власов А. А. Особенности судебной защиты чести, достоинства и деловой репутации // Дела судебные. Выпуск 1. . 7. Белявский А.В. Судебная защита чести и достоинства граждан. - М., 1966.
Ибрагимов Н., КазНУ им. аль-Фараби, ст. преп. КАЗАХСТАНСКОЕ ТЕЛЕВИДЕНИЕ В ЦИФРАХ Казахстанское телевидение начало свой бурный этап развития с середины 90-х годов. В настоящее время телеканалы переживают этап серьезной конкуренции. Современный этап развития СМИ можно также охарактеризовать как этап визуализации, причем «картинка» играет все возрастающую роль не только в аудиовизуальных СМИ, но и в печатных, что подтверждают различные исследования. Все эти явления заставляют СМИ искать новые формы подачи информации для того, чтобы выживать в условиях серьезной конкуренции. Начинает превалировать авторское телевидение, в котором большая роль принадлежит продюсерским качествам журналиста.Прежде чем создать новую программу, необходимо рассчитать потенциальную аудиторию будущей передачи. Ваша продукция должна быть лучше и смотрибельней, чем у конкурентов. Появились новые формы, новые методы подачи новостей. И это требование времени. Формы и жанры подачи информации прошли большой эволюционный путь. Каждая форма соответствует требованиям времени Метод «инфотейнмента» позволяет показать новость в различной огранке. «Финишинг» доводит поднятую журналистом проблему до конца, углубляясь в события, поднимая новые грани проблемы, показывая факты с новых точек зрения. «Эвент экшн» соединяет в себе методику сбора материалов и способ их подачи. Новейшие формы подачи информации сделали СМИ более действенным и эффективным средством массовой коммуникации На современном этапе усилилась эмоциональность подачи информации. Особое внимание уделяется «лиду» - первая фраза должна привлечь внимание зрителя. Одной из действенных методов подачи ирформации является ее оперативность и использование прямых включений с мест событий. К сожалению, прямые включения на казахстанских телеканалах – редкость. За исключением прямых репортажей с официальых меропрятий, празднеств и футбольных матчей, имеющих высокий рейтинг. Программная политика конкретного канала меняется почти ежегодно Руково-дители 189
каналов пытаются совершенствовать телевизионные передачи, создавать передачи, сочетающие профессионализм с «рейтинговостью». Специфической чертой развития казахстанского телевидения в начале 21 века явилось превалирующее значение новостной сетки вещания с передачами, носящими развлекательный характер. На казахстанском телевидении появляется все больше передач-клонов российских и зарубежных популярных передач – это проект «2 жұлдыз», телепрограмма «Наша казаша», «Суперстар», «Такси» и другие. Увеличилось количество передач юмористического и криминального характера. Герои казахстанского КВН, как и многие их российские коллеги, становятся популярными телеведущими. Телевидение в наибольшей степени выполняет развлекательную функцию. С каждым годом уменьшается количество передач образовательного, просветительского характера, передач, отражающих экологическую характеристику республики. Если в 90 – годах на центральных казахстанских телеканалах можно было встретить 2-3 передачи экологического характера, то в 2007-2009 годах такие передачи вовсе экранов телевизоров. Количество сериалов остается на прежнем высоком уровне. Но на смену бразильским и венесуэльским мыльным операм приходят российские и турецкие сериалы. Большой популярностью пользуются сериалы легкого развлекательного характера. Количество токшоу остается на прежнем уровне. В основном казахстанские ток-шоу носят общеполитический, социальный характер. В настоящий момент в Казахстане 14 эфирных телеканалов, телеканалы регионального телевидения и около 40 кабельных операторов. Учитывая территориальные особенности Казахстана, телевидение по-прежнему остается самым популярным средством массовой информации. Самые рейтинговые программы, согласно данным независимой исследовательской компании TNS Gallup Media Asia /1/, транслируются на лидирующих телеканалах республики: «Первый Канал «Евразия», «КТК», «НТК», «31 канал», «Казахстан», «Хабар» и «Седьмой канал». Учитывая возросшую конкуренцию на телевизионном рынке и меняющиеся телезрительские предпочтения, казахстанские телеканалы старательно улучшают качество собственных и закупаемых программ с целью удержания своей аудитории и завоевания новой. Сегодня, как и на протяжении многих десятилетий, телеканал «Первый Канал «Евразия» является не только самым масштабным (на данный момент трансляция канала осуществляется в 478 населенных пунктах Республики Казахстан), но и самым популярным телеканалом республики. Лидерство канала убедительно подтверждают данные нескольких социологических служб, пользующихся разными методами измерения телеаудитории. По их данным с октября 1997 года и по сей день «Первый Канал «Евразия» является единоличным лидером в эфире . Программная политика телеканала ориентирована на сохранение и развитие просветительских, интеллектуальных, культурологических и развлекательных программ. Наиболее популярным и рейтинговым видом вещания является кинопоказ, который занимает на «Первом Канале «Евразия» 58% вещания и формируется из всех кинематографических жанров: игровых художественных фильмов, телесериалов, документального и анимационного кино. Кинопоказ «Первого Канала «Евразия» направлен на удовлетворение интересов не только массовой зрительской аудитории, но и зрителей с нестандартными эстетическими вкусами. Новостной жанр имеет стабильную зрительскую аудиторию и представлен ежедневной программой «Время» и новостными блоками в программе «Доброе утро». В 2012 году в эфир «Первого канала «Евразия» вышли новости собственного производства на русском и казахском языках с максимальными показателями рейтинга 10.97; и 6.97; соответственно. Собственное производство: «Добрый вечер, Казахстан!» ,«X Factor, «Доска почетных» , «Ду қол шоколад» , «Жди меня. Казахстан», «Право на качество» , «Фабрика грез» , «Большая разница в Казахстане» . КТК - Коммерческий Телевизионный Канал – первый частный телевизионный канал Республики Казахстан, вышел в эфир в феврале 1991 года. На сегодняшний день телеканал «КТК» – признанный лидер телевизионного рынка республики, имеющий статус 190
национального вещателя. «КТК» обладает профессиональной высокоразвитой технической инфраструктурой, позволяющей охватывать всю территорию Казахстана. Регулярное освещение в эфире актуальных социальных, политических и экономических вопросов и популярный кинопоказ позволяют «КТК» с каждым годом увеличивать телесмотрение. Художественные программы, включающие кинопоказ, составляют порядка 48% вещания, развлекательные программы – 22%, новостные – 13%, гуманитарные – 6%, музыкальные программы – 4%, социально-политические – 4%. Отличительной чертой телеканала «КТК» является наличие программ собственного производства. Среди полюбившихся за многие годы – программа «Портрет недели» , обновленный цикл криминальной документалистики «Черный квадрат» , «Новости», «Другая правда» с Алексеем Шахматовым» . Программы собственного производства, появившиеся в эфире в телевизионном сезоне 2008-2012, уверенно занимают места в ТОП 10 телеканала: «Наша KZаша», музыкальное шоу «Массаган». Республиканский телеканал «НТК» – телевидение для активных людей. Хороший вкус в создании и подборе эфирного материала, аудио- и видео- оформление канала, профессиональная работа технического и творческого персонала, современное телевизионное оборудование способствуют стабильному росту числа поклонников «НТК». Основой программной сетки «НТК» являются художественные (67%), развлекательные (21%) и гуманитарные (5%) программы. Особой любовью телезрителей «НТК» пользуются программы «Битва экстрасенсов» , «Экстрасенсы ведут расследование»,«Такси». . В 2012 году в эфире т/канала появились программы собственного производства: шоу «Минута на победу» , т/сериал «Вузеры» , реалити-шоу «ОНИ» . Среднесуточный рейтинг т/к "НТК" в 2012 год на аудиторию 6+ составил 104.8 тыс.чел., что на 32% больше чем в 2011 году Ежедневный эфир «31 канала» состоит из новостей, информационно-аналитических и тематических программ на русском и казахском языках, художественных и развлекательных программ. На сегодняшний день «31 канал», основанный в 1992 году, вещает в 14 областных центрах Казахстана. С марта 2008 года – начало вещания в обновленном формате. Жанровое наполнение т/к «31 канал» состоит из художественных (78%), развлекательных (11%), гуманитарных (4%), музыкальных (3%) и новостных (4%) программ. Телеканал «7 Канал» начал свое вещание с 9 сентября 2009 года на базе телеканала«ЭраТВ». Жанровое наполнение телеканала имеет следующую структуру: художественные программы – 38%, развлекательные – 32%, гуманитарные – 18%, новостные – 6%, музыкальные – 2%, спортивные программы – 2% и социально-политические – 1%. 3 июля 2008 года Постановлением Правительства РК было создано Акционерное общество «Национальный информационный холдинг «Арна Медиа» куда вошли АО «Агентство «Хабар» (Телеканал «Хабар», телеканал «Ел Арна» и спутниковый канал «Kazakh TV» (до 1 сентября 2012 г. «CaspioNet») и АО «Республиканская телерадиокорпорация «Казахстан» (Национальный телеканал «Казахстан», Казахское радио и региональныет елерадиокомпании). Агенство «Хабар» создано в 1995 году в рамках Национального Телевизионного Информационного Агентства (НТИА). Приоритет в вещании – новости. Основные принципы подачи информации – оперативность, эксклюзивность, полнота и объективность. Информационные программы занимают до трети всего эфирного времени. Информация собирается из 14 собственных корпунктов в Казахстане и 5 – в государствах СНГ. Собственные репортажи готовятся также из 12 ключевых стран Северного полушария. Помимо собственной информации компания в рамках партнерских программ активно использует продукцию ведущих мировых информационных Агентств. Среднесуточная доля телеканала, согласно данных TNS Gallup Media Asia, (аудитория 6+, Казахстан) за период 01.01.2012 – 31.12.2012составляет4.55%./1/ 191
«Ел Арна» – национальный телеканал, вещает на русском и казахском языках. Телеканал ориентирован на семейную аудиторию. Приоритет вещания – демонстрация художественных программ (56%). Музыкальные программы занимают 11% вещания; развлекательные – 14%, спортивные – 7%, гуманитарные – 6% и социально-политические программы –6%вещания.Среднесуточная доля телеканала, согласно данным TNS Gallup Media Asia, (аудитория 6+, Казахстан) за период 01.01.2012 – 31.12.2012 составляет2.73%. Национальный телеканал «Казахстан» является приемником КазТВ, начавший свое вещание 8-го марта 1958 года. В 70-80 годы на КазТВ был осуществлен переход на цветное изображение. Эти годы были отмечены значительным прогрессивным творческим рывком на КазТВ. Именно тогда всенародной любовью пользовались уникальные в своем роде программы казахского телевидения – «Тамаша», “Құрдастар”, “Жастар бейсенбілігі”, “Парыз бен қарыз”. Среднесуточная доля телеканала, согласно данным TNS Gallup Media Asia, (аудитория 6+, Казахстан) за период 01.01.2012 – 31.12.2012 составляет 5.09%./1/ Телеканал CТВ (до 1 сентября 2009 года – Рахат) основан в 1994 году. СТВ позиционируется как информационно–развлекательный канал для всей семьи. Программы канала соответствуют различным жанровым направлениям: Территория вещания телеканала Рахат (города и прилегающие районы): г. Астана, Алматы, Павлодар, Петропавловск, Актау, Атырау, Талды-Курган плюс ряд областных центров через кабельных операторов. Немаловажную роль в развитии казахстанского телевизионного рынка играют следующие телеканалы: «Астана» со среднесуточной долей 2.6%, «ТРК «МИР» (1.6%), «Тан» (0.66%), музыкальный т/к «HIT TV» (0.46%), т/к «Алматы»(0,17%)./2/ Таким образом, на казахстанском рынке телепередач действуют как коммерческие, так и государственные телеканалы. Казахстанские телеканалы, во-первых, уделяют место тем передачам, которые имеют высокий рейтинг и приносят доход телекомпании, вовторых, главенствующую роль отдают темам, отражающим государственную идеологию. Литература : 1. Материалы TNS Gallup Media Asia 2. Материалы, Интерньюс Казахстан 3. М.К.Барманкулов «Телевидение: деньги или власть», Алматы, 1999 г.
Тагвиашвили Н.С. МОК (КАУ) Ассистент профессора Алматы, Казахстан ОСУЩЕСТВЛЕНИЕ ИНФОРМАЦИОННЫХ СТРАТЕГИЙ В РЕАЛИЗАЦИИ ПРОГРАММЫ РАЗВИТИЯ «КАЗАХСТАН ПОСТ 2015» (НА ПРИМЕРЕ КАНАЛОВ «МӘДЕНИЕТ» И «БІЛІМ») За последние годы Казахстан сумел реализовать большинство целей, поставленных еще у истоков основания независимой республики. Несмотря на юный возраст, на современном этапе Казахстан является процветающим, индустриально развитым государством, достойно зарекомендовавшим себя на мировой арене. Наше государство не только идет в ногу со временем, но и опережает его в своем развитии. Такое стремительное развитие станы обусловлено дальновидной государственной политикой, как внутренней, так и внешней. Казахстан держит курс на демократизацию общества, в условиях которой, основными приоритетами являются благосостояние народа, обеспечение социально192
экономических условий, необходимых для гармоничного сотрудничества общества и государства во имя единой цели. Наша страна поддерживает позиции толерантности, консолидации, равенства, мира и согласия - которые и составляют прочную опору процветающего казахстанского общества. В перспективе дальнейшего развития станы, государство возлагает большие надежды на казахстанскую молодежь. Для того чтобы в будущем с уверенностью передать бразды правления в руки подрастающего поколения, государство создает все необходимые условия для становления гражданского общества, формирования зрелой гражданской позиции среди молодежи. В рамках государственной стратегической программы, особое внимание уделяется формированию и развитию молодежной политики. Концепция государственной молодежной политики Республики Казахстан опирается на основополагающие идеи и принципы законодательных актов, утвержденных как в Казахстане, так и во всем мире: Всеобщей Декларации прав человека, Резолюции Генеральной Ассамблеи ООН «Всемирная программа действий по развитию молодежи до 2000 года», Конвенции о правах ребенка, Конституции Республики Казахстан, Послания Президента страны народу Казахстана «Казахстан – 2030», Концепции государственной молодежной политики Республики Казахстан до 2020 года "Казахстан 2020: путь в будущее". В формировании молодежной политики, государство рассматривает молодежь как наиболее активный социальный слой населения, от благосостояния и развития которого, непосредственно зависит будущее страны в целом. Это позволяет рассматривать государственную молодежную политику как одно из важнейших направлений развития стратегических ресурсов общества. Реализацией государственной молодежной политики занимается ряд уполномоченных государственных органов, а так же неправительственные организации, объединения и партии. Государственный социальный заказ создает условия для участия молодежных организаций в реализации единой стратегии молодежной политики. При президенте Республики Казахстан действует Совет по молодежной политике, который осуществляет непосредственное участие представителей молодого поколения в формировании объективной направленности молодежной политики. Члены Совета имеют возможность напрямую контактировать как с представителями государственных структур, так и с молодежными организациями, выполняя, таким образом, коммуникативную функцию в реализации молодежной политики. Особое место в механизме реализации «Концепции о государственной молодежной политике РК» занимают национальные образовательные каналы «Мәдениет» и «Білім». Именно им отведена миссия привлечения молодежи к изучению истории и культуры своего народа, укрепления патриотических идей в их среде, формирования патриотизма, межэтнического, межкультурного взаимодействия и обогащения. Отдельным блоком выступает цель анонсирования Интернет-проектов и программ по молодежным проблемам, а так же о современных достижениях мировой культуры с привлечением молодых деятелей литературы, искусства и культуры; облегчение обучения языкам через широкий показ недублированных документальных и художественных фильмов на казахском и английском языках[1]. Эти средства массовой информации должны активно освещать все государственные, молодёжные программы и акции, пропагандировать опыт старшего поколения, привлекать молодых людей к активному и здоровому образу жизни. Телеканал «Мәдениет» начал свое вещание 26 сентября 2011 года. Цель канала – «ознакомить зрителя с богатым фондом отечественной и мировой культуры, сохранить историческое и культурное наследие народа Казахстана, пропаганда казахского языка и морально-человеческих ценностей»[2]. На сегодняшний день, выступая в качестве механизма реализации Концепции государственной молодежной политики РК до 2020 года в соответствии с пунктом 9.7 «Культура – источник патриотизма, духовности и толерантности» канал целенаправленно выполняет просветительскую функцию в таких направлениях как: культура, обычаи и традиции, литература, история казахского народа. В сетке вещания имеются программы, направленные на формирование культурной основы 193
развития, укрепления патриотических идей среди молодежи. Программа «Имя» описывает творческий путь известных личностей, которые внесли свой вклад в казахскую культуру и литературу. «Кітапхана», «Қылқалам» и «Әлі есімде...» рассказывают о казахской литературе, художественном искусстве и эстрадной музыке. Программа «Өлкетану» проливает свет на малоизвестные исторические факты о ярких памятниках истории и культуры Казахстана. «Мода великой степи» - проект раскрывает тайны народного костюма, его орнаментов и узоров. Так же телеканал активно способствует межэтнической и межкультурной интеграции посредством таких программ как «Раскрытая партитура», «Шаңырақ», «Концертный зал «Мәдениет». Передачи знакомят зрителей с мировыми шедеврами классической музыки, культурными традициями различных народов, изучением вокального, танцевального искусства. Что касается непосредственных функций телеканала «Мәдениет», прописанных в пункте 9.7 «Культура – источник патриотизма, духовности и толерантности» - «введение в практику национальных каналов анонсирование молодежных интернет-проектов о современных достижениях мировой культуры с привлечением молодых деятелей отечественной и зарубежной культуры, литературы и искусства»[3], то, на сегодняшний день, эту задачу частично выполняют такие передачи как «Оркениет» и «Жуздесу». «Оркениет» - это дискуссионный клуб, в котором представители разных художественно-идеологических направлений культуры, обсуждают вопросы сохранения национального наследия. В рамках передачи «Жуздесу» проводятся творческие встречи выдающихся деятелей культуры со студентами старших курсов ведущих вузов Алматы. Люди, которые внесли вклад в развитие казахской культуры и литературы: поэты, писатели, композиторы, художники, режиссёры рассказывают молодому поколению о своем пути, о личностном становлении. Первый казахстанский образовательный канал «Білім» начал вещание 5 сентября 2012 года с лекции Главы Государства «Казахстан на пути к Обществу знаний» и сразу позиционировал себя как «важнейший инструмент в реализации программы Главы государства по развитию образования и науки, социальной модернизации страны, построения Общества Всеобщего Труда»[4]. Вещание канала производится на трех языках: казахском, русском и английском. На канале имеются программы направленные на формирование глубоких знаний простым языком. За время своего существования канал запустил такие проекты как «Тарлан» и «Жастар», герои которых, молодые и энергичные ребята, ставшие победителями республиканских и международных соревнований, олимпиад, конкурсов становятся примером для подражания, показателем возможности добиться успеха в нашей стране. Именно в этих программах наблюдается анонсирование Интернет и бизнес-проектов, обсуждаются программы по молодежным проблемам, освещается сфера IT-технологий и коммуникаций. Программа «Призвание - учитель» призвана популяризировать профессию учителя и отдать дань лучшим педагогам Казахстана, которые, используя новаторские и индивидуальные подходы к организации учебного процесса, вносят свой вклад в развитие будущего поколения. Видеоуроки «Bitesize English» и «Қазақша-тамаша» осуществляют языковую политику Концепции государственной молодежной политики РК (пункт 9.7 «Культура – источник патриотизма, духовности и толерантности»). Из всего вышесказанного можно сделать вывод о том, что телеканалы «Мәдениет»и «Білім» как механизм реализации Концепции государственной молодежной политики РК до 2020 года, выполняют следующие задачи: - популяризируют народные традиции, обычаи, культуру, искусство; - способствует освоению молодежью социокультурного опыта предшествующих поколений; 194
- формируют идеи патриотизма, межэтнического, межкультурного взаимодействия и обогащения; - осуществляют языковую политику. Слабее выполняется задача по освещению Интернет и бизнес-проектов, программ по молодежным проблемам, сферы IT-технологий и коммуникаций. Создание республиканских специализированных каналов, газет и журналов для молодежи, не только развлекательного формата, но и информативно-коммуникативного, рубрик посвященных развитию молодежной политики, налаживание обратной связи с аудиторией посредством интернет версий – все это, способствует вовлечению молодежи в процессы построения процветающего казахстанского общества. Литература : 1. Концепция государственной молодежной политики Республики Казахстан до 2020 года "Казахстан 2020: путь в будущее". 2. В Казахстане сегодня начинает вещание телеканал «Мәдениет» // bnews.kz 3.Концепция государственной молодежной политики Республики Казахстан до 2020 года "Казахстан 2020: путь в будущее". 4. Телеканал «Бiлiм»// www.bilimtv.kz
Жунусова К.А. АТУ, ст.преподаватель, г.Алматы, Казахстан Канапияева Ж.А. АГКТК, преподаватель г.Алматы, Казахстан СОВРЕМЕННЫЕ ОРГАНИЗАЦИОННЫЕ ФОРМЫ ОБУЧЕНИЯ Сегодня в нашей стране решаются непростые задачи восстановления и развития. Идет поиск новых знаний в новом глобальном мире ХХI века. Мир стремительно вошел в информационную эпоху, и один из ее главных социальных признаков - непрерывное образование населения и инновации, которые буквально врываются в дверь каждого дома. Понятие «инновация» было введено в 30-е годы ХХ в. австрийским ученым И. Шумпетером, который четко отделил изобретение (открытие нового технического знания) от инновации (практическое применение нового знания в производстве). Существует мнение, что русским аналогом английского "innovation", перевод которого означает "введение новаций", является понятие "нововведение". "Нововведение", в буквальном смысле "введение нового", означает процесс использования новшества [1, с.182184]. Широкое использование понятия "нововведение" приходится на последнее десятилетие ХХ века. А в настоящее время оно часто встречается в переводной и отечественной, научной и учебной литературе. Из определения понятия "нововведение" следует, что инновации (нововведения) - это и результат, и процесс. В современной науке принято рассматривать научное и инновационное развитие эволюционно, в динамике. Новые идеи могут возникнуть и реализоваться на любом этапе становления научного знания, будь то фундаментальная или прикладная наука, опытные разработки или коммерциализация. Все эти компоненты связаны системно, и между ними происходит постоянный обмен знаниями, который позволяет им беспрерывно совершенствоваться и наращивать свой инновационный потенциал. Образование является стратегической основой развития личности, общества, нации, 195
государства и залогом успешного будущего. Преобразование постиндустриального общества в глобальное информационное, основанное на компетентности специалистов, значительно актуализировало проблему инновационных подходов к организации образовательных процессов. В результате чего к системе образования в современных условиях выдвигаются весьма высокие требования: она должна готовить специалистов к жизни и деятельности в широком, динамичном, быстро меняющемся мире, где перед человеком постоянно возникают нестандартные задачи, решение которых предполагает наличие умений и навыков строить и анализировать собственные действия. Как известно, основу инновационных образовательных технологий, применяемых в учебном процессе, должен составлять социальный заказ, профессиональные интересы будущих специалистов, учет индивидуальных, личностных особенностей студентов [2, с.201206]. В современной психолого-педагогической литературе отмечается, что инновационные методы получают отражение во многих технологиях обучения, направленных на развитие и совершенствование учебно-воспитательного процесса и подготовку специалистов к профессиональной деятельности в различных сферах жизни современного общества [3,7684]. Они создают условия для формирования и закрепления профессиональных знаний, умений и навыков у студентов, способствуют развитию профессиональных качеств будущего специалиста. Использование преподавателями инновационных методов в процессе обучения способствует преодолению стереотипов в преподавании различных дисциплин, выработке новых подходов к профессиональным ситуациям, развитию творческих, креативных способностей студентов. Эффективными формами учебной работы по внедрению в образовательный процесс инновационных процессов и формированию ключевых профессиональных компетенций будущих специалистов является применение различных активных форм и методов обучения: создание проектов, подготовка публичных выступлений, обучение в сотрудничестве, дискуссионное обсуждение профессионально важных проблем, создание проблемных ситуаций, подготовка профессионально направленных видеофильмов и презентаций и т. д. Переход от информационно-объяснительного обучения к инновационно-действенному связан с применением в учебном процессе новых компьютерных и различных информационных технологий, электронных учебников, видеоматериалов, обеспечивающих свободную поисковую деятельность, а также предполагает развитие и личностную ориентацию [4]. Исходя из этого, можно отметить различные инновационные методы обучения студентов, в частности, это проблемная и игровая технологии, технологии коллективной и групповой деятельности, имитационные методы активного обучения, методы анализа конкретных ситуаций, метод проектов, обучение в сотрудничестве, креативное обучение, инновационная образовательная проектная деятельность, лекцияпресс-конференция, лекция-беседа, лекция-визуализация, лекция-диспут и т. д. Рассмотрим некоторые из представленных методов более подробно. В игровом имитационном моделировании широко представлены различные игры: организационно-деятельностные, деловые, аттестационные, инновационные, рефлексивные игры по снятию стрессов и формированию инновационного мышления, поисковоапробационные и т. д. Инновационная образовательная проектная деятельность является эффективной формой организации учебного процесса, направленной на индивидуальное развитие познавательных интересов и творческих способностей студентов. Метод проектов относится к исследовательским. В его основе лежит развитие познавательных навыков студентов, умений самостоятельно конструировать свои знания, ориентироваться в информационном пространстве, развитие критического мышления и творческих способностей. Метод проектов ориентирован на самостоятельную деятельность обучаемых — индивидуальную, парную или групповую, которую студенты выполняют в течение определенного промежутка времени. 196
Креативное обучение предполагает свободный доступ каждого студента к ресурсам сети Интернет и базируется на следующих принципах: · основой креативного обучения является предполагаемый образовательный продукт, который будет создан студентом; · интерактивность занятий, осуществляемых с помощью телекоммуникаций; · открытая коммуникация по отношению к создаваемой студентом образовательной продукции. Внедрение нетрадиционных педагогических технологий существенно изменило образовательно-развивающий процесс, что позволяет решать многие проблемы развивающего, личностно-ориентированного обучения, дифференциации, гуманизации, формирования индивидуальной образовательной перспективы студентов. В современном процессе обучения используются, как традиционные, так и инновационные методы обучения. Нужно не только продвигать вперёд инновационные методы, но и не забывать о традиционных методах, которые не менее действенны, а в иных случаях без них просто не обойтись. А. Адамский утверждал, что: «Только наивный или заблуждающийся человек может полагать, что инновационная педагогика является универсальной заменой традиционных методов обучения». Нужно, чтобы традиционные и инновационные методы обучения были в постоянной взаимосвязи и дополняли друг друга. Эти два понятия должны существовать на одном уровне. Безусловно, что формирование будущего специалиста происходит в вузовских аудиториях, трудоемкий процесс подготовки кадров базируется методиках обучения, от степени, эффективности которых и зависит уровень квалификации будущего выпускника. Традиционная методика предполагает общение преподавателя и студента, постоянный контроль со стороны преподавателя за учебной деятельностью студента, контроль усвоения учебного материала. На основе новых информационных и педагогических технологий, методов обучения стало возможным изменить, причем радикально, роль преподавателя, сделать его не только носителем знаний, но и руководителем, инициатором самостоятельной творческой работы студента. В нынешних условиях развития рынка образовательных услуг в Казахстане и требований эпохи информационных технологий, преподавание должно сочетать в себе выработанные практикой директивную и, современную, носящую инновационный характер, интерактивную модели обучения. Таким образом, реорганизация системы высшего образования в республике предполагает как стартовую основу переход к таким методам обучения, которые основаны на конструктивистском, оперативном подходе, вместо традиционного линейного подхода, когда в процессе обучения знания давались впрок. И этот парадигмальный сдвиг в системе вузовского образования в республике, подразумевающий внедрение современных педагогических технологий, уже имеет место. Современное образование должно соответствовать реальным потребностям и международным стандартам. Основные аспекты возможного применения современных методик обучения в вузе: 1. метод проблемного изложения 2. презентации 3. дискуссии 4. кейс-стадии 5. работа в группах 6. метод мозгового штурма 7. метод критического мышления 8. викторины 9. мини-исследования 197
10. деловые игры 11. ролевые игры 12. метод Insert – метод индивидуальных пометок, когда студенты пишут 10-минутное ассоциативное эссе 13. метод блиц-опроса 14. метод анкетирования или прием «Бинго» и др. Таким образом, подводя итоги вышеизложенного, хотелось бы отметить, что методы и пути обучения не следует возводить в ранг самоцели, это прежде всего средства решения образовательных задач в вузе. Поэтому методы необходимо использовать с учетом специфики каждой учебной дисциплины. В этом смысле, думается, ошибочным навязывание преподавателю популярных, «модных» методик в образовательном процессе. Поэтому нововведения в методике обучения в университете, где происходит формирование Гражданина суверенного Казахстана, и уже тем самым каждый вуз несет ответственность за моральный и ценностный облик будущего поколения нашего молодого государства, требуют тщательного подготовительного этапа и изучения признанными казахстанскими педагогами, и уже затем должен последовать период практических «экспериментов». Литература : 5. Осмоловская И.М. Инновации и педагогическая практика// Народное образование. — 2010. — № 6. — С. 182—188. 6. Симоненко Н.Н. Управление образовательными услугами с применением инновационных методов обучения // Вестник Тихоокеанского государственного университета. — 2012. — № 2. — С. 201—206. 7. Скрипко Л.Е. Внедрение инновационных методов обучения: перспективные возможности или непреодолимые проблемы? // Менеджмент качества. — 2012. — № 1. — С. 76—84. 8. Федеральная целевая программа развития образования на 2011—2015 (дата обращения: 27.10.2012)
Титлянова-Чайкина Н.В. кафедра издательского дела и редактирования ВятГГУ г. Киров СРАВНИТЕЛЬНО-АНАЛИТИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ПЕРВЫХ ПЕРИОДИЧЕСКИХ ИЗДАНИЙ КАЗАХСТАНА И РОССИИ Исследование дореволюционной издательской деятельности Казахстана и России представляется весьма актуальным для студентов исторических, культурологических, издательских и журналистских факультетов особенно в рамках международного десятилетия сближения культур. В связи с переменами, происходящими в последние десятилетия в нашем обществе, обострился интерес к прошлому. И многим жителям очень важно знать об истории своей родины. Появилась потребность воссоздать целостное представление об историческом наследии наших культур, неотъемлемой частью которой стали издания как специфический институт общества. Сегодня очевидно, что без объективного исторического подхода невозможен научный анализ процессов, происходящих в различных сферах деятельности. И изучение современных издательств как социального института также неразрывно связано с обращением к их истории. Воссоздание традиций издательств, аналитическая интерпретация событий и фактов 198
важны не только собственно для издательского дела и истории отечественной культуры. Страницы истории, посвященные деятельности издателей, значимы и актуальны для многих сфер деятельности современного общества. Именно в рамках изучения дореволюционного издательского дела в Казахстане и России можно разработать концепцию курса «Сравнительно-аналитическая характеристика дореволюционной издательской деятельности Казахстана и России». Изучение данного курса помогло бы выявить сходство и различие между изданиями государств-соседей, понять преемственность издательского дела и сформировать общекультурные и профессиональные компетенции у студентов исторических, культурологических, издательских и журналистских факультетов. Материалы разрабатываются для включения в курсы по истории книжного дела, истории печатного дела. Компетенции, формированию которых способствует процесс изучения дисциплины: − ориентировка в системе общечеловеческих ценностей; − уважение к своей профессии; − любовь к родине; − стремление к изучению истории родного края; − владение культурой мышления, способностью к анализу, обобщению информации, постановке целей и выбору путей их достижения; − умение применять методы и средства познания, обучения и самоконтроля для своего интеллектуального развития, повышения культурного уровня, профессиональной компетенции. Далее хотелось бы кратко осветить материал курса. Интересно отметить, что первые издания России и Казахстана были несколько похожи между собой. Вот как описывает первое периодическое издание Казахстана библиограф ИБО ОУНБ им. Л.Н. Толстого Сеитова Б. в своей статье «Дореволюционные периодические издания Казахстана (18801917 гг.)». Первой по хронологии казахской газетой, бесспорно, была газета «Түркістан уалаятының газеті», издававшаяся в 1870–1882 годах в Ташкенте ввиде приложения к официальному печатному органу Туркестанского генерал-губернаторства - «Туркестанским ведомостям». В последствии - самостоятельное издание. Она выходила четыре раза в месяц, поочередно на казахском и узбекском языках. Главной задачей газеты являлось укрепление колониальной власти царизма в Туркестанском крае, а также доведение до сведения населения Казахстана и Центральной Азии на родном языке всех законов, приказов, положений царской администрации. В газете «Түркістан уалаятының газеті» публиковались материалы о жизнии быте народов, информация о событиях в России и за рубежом. Газета печатала также материалы по истории, этнографии, культуре и фольклору казахского народа, поднимала проблемы сельского хозяйства, давала советы по вопросам перехода к оседлому образу жизни, орошения пустынных и полупустынных земель. «Түркістан уалаятының газеті» затрагивала вопросы промышленного развития края, писала о необходимости разработки полезных ископаемых, строительства железных дорог, установления телеграфной связи. Газета оказывала благотворное влияние на казахскую молодежь, призывала ее учиться, поднимать уровень культуры и образования [1, с.1]. Подлинным первенцем русской печати была газета «Ведомости», которая стала издаваться по личному указанию и при личном участии русского царя Петра I типографическим способом, т.е. широко тиражироваться. Указ об издании первой русской газеты был подписан в декабре 1702г. Тогда же вышли пробные номера, но первый из дошедших до нас экземпляров газет датирован 2 января 1703г. Нужно сказать, что первая русская газета, будучи органом государства помещиков-дворян и купечества, явилась в то же время важным фактором развития национальной культуры, особенно если учесть, что она с 1710 г. стала печататься гражданским шрифтом вместо церковнославянского. Содержание 199
первой русской газеты сводилось к широкой пропаганде петровских реформ, много места отводилось характеристике экономического потенциала страны, обзору военных действий в Северной войне, дипломатическим связям русского государства, фактам национальной культуры, открытию школ, описанию торжественных праздничных актов, публикации проповедей сподвижников Петра I и др. Тираж «Ведомостей» колебался от нескольких десятков до 4 тысяч экземпляров. Следует отметить серьезное отличие первой русской газеты от первых газет других европейских стран. Первая русская газета была менее всего коммерческим изданием, какими были впервые возникавшие Европейские газеты. Русская газета с первых шагов существования обнаружила свои важные потенциальные качества – быть проводником определенной политики, быть пропагандистом, а подчас и организатором общественного мнения в пользу государственных реформ, в пользу защиты национальной самостоятельности и независимости. Идеологический уровень первой русской газеты был несомненен и весьма ярок, несмотря на то, что в ней первенствовали информационные материалы [2, с. 26]. При всей ограниченности содержания русских изданий XVII в. журналистика сыграла важную роль: она была единственным источником общественной информации, много способствовала литературному развитию [3, с. 23]. Изучение материалов о первых периодических изданиях России и Казахстана позволяет выявить ряд похожих закономерностей: 1. Оба источника носили обще просветительский характер [4, с. 18], а подчас являлись и организатором общественного мнения стран-соседей. Ведь ранее информация в большинстве случаев передавалась из уст в уста. Поэтому первые издания внесли огромный вклад в просвещение населения. 2. Первые газеты России и Казахстана носили идейно-информационный характер. Следует отметить серьезное отличие первых русской и казахской газет от первых газет европейских стран. Эти газеты были менее всего коммерческими изданиями, какими были впервые возникавшие Европейские газеты. Газеты с первых шагов существования обнаружили свои важные потенциальные качества – быть проводником определенной политики, быть пропагандистом, а подчас и организатором общественного мнения в пользу государственных реформ, в пользу защиты национальной самостоятельности и независимости. Идеологический уровень первых газет был несомненен и весьма ярок, несмотря на то, что в ней первенствовали информационные материалы. Существовало и ряд отличий между первыми периодическими изданиями России и Казахстана. 1. Первое периодическое изданий в России было издано ранее, чем издание в Казахстане. Также первичный тираж газеты в России был больше [5, с. 20, 265]. Эти различия обусловлены рядом экономических причин. Таким образом, первые периодические издания России и Казахстана были очень похожи между собой. Они были единственным источником общественной информации и способствовали литературному развитию. В рамках международного десятилетия сближения культур изучение первых издательств наших стран играет огромную роль в объединении культуры наших народов. Литература: 1. Сеитова Б. Дореволюционные периодические издания Казахстана (1880-1917 гг.). Казахстан, Костанай, 2011. 2. Есин Б.И. Русская дореволюционная газета. 1702-1917гг. Краткий очерк. М., 1971 3. Махонина С. Я. Русская дореволюционная печать (1905-1914). М., 1991. 4. Есин Б. И. История русской журналистики (1703-1917). Учебно-методический комплект. М., 2000. 5. Казахстан [Текст] : национальная энцикл.: в 5 т. Гл. Ред. Б. Аяган. - Алматы, 2006. - Т.
200
Баёва Л.В. ВятГГУ, аспирант, г. Киров, Россия ПРОБЛЕМЫ ИЗУЧЕНИЯ И ПОПУЛЯРИЗАЦИИ ДУХОВНОЙ ЛИТЕРАТУРЫ КАК ТРАНСЛЯТОРА НЕМАТЕРИАЛЬНЫХ ЦЕННОСТЕЙ КАЗАХСКОГО НАРОДА. ОБ АКТУАЛЬНОСТИ ИССЛЕДОВАНИЯ В данной статье обозначена актуальность исследования вопросов изучения и популяризации духовной литературы как транслятора нематериальных ценностей казахского народа. Сделана попытка обосновать важность обращения исследователей к духовной литературе, в том числе, к традициям православия, в деле духовно-нравственного просвещения современного общества, формировании истинных ценностей у молодого поколения. В статье также обозначена перспектива, указаны векторы для дальнейшего исследования на данном научном поле. Данная международная научно-практическая конференция поднимает широкий ппаст проблем современного инфорамационного общества: «Изучение, сохранение и популяризация нематериальных ценностей на пути развития казахстанского общества знаний». И в рамках секции «Проблемы изучения, сохранения и популяризации нематериальных ценностей казахского народа: настоящее и будущее» по-нашему мнению, уместно и нужно говорить о таком значимом трасляторе нематериальных ценностей как духовная литература. Книга духовно-нравственного содержания уже сама по себе является нематериальной, а духовной ценностью. Вопросы актуальности изучения духовной книги подробно рассмотрены нами в рамках проводимого на данном этапе исследования «Издание православной литературы в Вятском крае: историко-книговедческая характеристика». Считаем, некоторые аспекты актуальности исследования обозначить в данной статье, поскольку будет уместным спроецировать их при рассмотрении «проблем изучения, сохранения и популяризации нематериальных ценностей казахского народа». Такая проекция обусловлена рядом факторов. Во-первых, Россия и Казахстан имеют целые пласты общей истории. Во-вторых, в начале XXI века в эпоху информационных технологий для всего современного общества важно обращаться к традициям предков, духовно-нравственным устоям, выработанным поколениями. В-третьих, православные традиции, о которых мы говорим в рамках нашего исследования, близки и значительной части казахского населения, поскольку православие в Казахстане - вторая по величине религиозная конфессия в современной республике после ислама. Общее число православных в стране составляет около 5 миллионов человек или порядка 30 % населения республики. Православия традиционно придерживается русское и славянское, и, в меньшей степени, другое русскоязычное население республики. И даже если учитывать, что значительная часть населения республики в целом нерелигиозна, однако поднятая на конференции тема: «изучение, сохранение и популяризация нематериальных ценностей на пути развития казахстанского общества знаний» – для современного общества актуальна. Так в чем же актуальность обращения современных исследователей к духовной книге сегодня? Социально-политические и экономические перемены, произошедшие в современной России и в современном Казахстане (после распада СССР) за последние два десятилетия, вызвали значительные изменения в духовно-нравственной жизни общества, в котором сегодня стало закономерным обращение к традициям предков, в том числе и к православной вере, как возможности обретения ценностных ориентиров. Неисчерпаемым источником православного сознания, нравственных ориентиров является духовная литература. Однако проблема состоит в том, что люди в большинстве своем (это относится и к россиянам, и жителям Казахстана различных возрастных категорий и социальных слоев) не знают об этом 201
источнике духовно-нравственных ориентиров. Решение этой проблемы осуществимо. Тем более, что актуальность вопроса обусловлена рядом факторов. Для этого, во-первых, нужно разобраться с сущностью понятия «православная книга». В теории книговедения не определено ключевого единого понятия «православная книга», следовательно, опираясь на опыт философов, культурологов, литературоведов и издателей, нужно его сформировать, что мы и попытались сделать. Во-вторых, на сегодня в крупных библиотеках и издательствах обеих стран не создана единая классификация внутри сегмента «православная литература». Нередко православные книги представлены под еще более обобщенным понятием «религиозная литература». Между тем, вопросы типологии православной литературы имеют практическое значение: целевой аудитории, значительную часть которой составляют педагоги, учащиеся и библиотекари, которым должно быть удобно ориентироваться в огромном книжном потоке литературы духовной направленности. Однако в современном книговедении присутствует дискуссионность вопроса о типологии религиозных изданий, о соответствии печатной продукции РПЦ видо-типологической характеристике изданий, предлагаемой ГОСТом 7.60– 2003. В-третьих, с 1 сентября 2012 года во всех регионах России Министерством образования и науки Российской Федерации в школьную программу включен учебный предмет - Основы православной культуры. Обучение проводится по предложенному Министерством образования и науки России единому для всех школ учебнику «Основы православной культуры» А.В, Кураева. Однако для усвоения духовных истин и нравственных ориентиров одного учебника может оказаться не достаточно. Что касается Казахстана, духовному просвещению сегодня в Республике также отводится особое внимание, как со стороны церкви, так и со стороны всего общества, о чем и свидетельствует проводимая конференция. В подтверждение деятельности православной церкви в деле духовного просвещения в Казахстане, внимание к проблеме духовнонравственного оздоровления общества, приведем выдержку из доклада митрополита Астанайского и Казахстанского Александра на епархиальном собрании 28 декабря 2010 года (доклад опубликован на официальном сайте Митрополичьего округа Республики Казахстан). В своем докладе митрополит указывает на то, что «вопрос о духовном образовании неразрывно связан с вопросом о налаживании духовно-просветительской работы в Казахстане, как в масштабах Митрополии, так и на каждом приходе; координацию ее в будущем будет осуществлять строящийся в Астане духовно-культурный центр. Предметом нашей особой заботы здесь должна стать молодежь. Проблемы очевидны – отсутствие методических пособий и учебников, нехватка помещений и средств, отсутствие квалифицированных кадров. Но для молодых особенно важен живой, искренний и доверительный контакт. Значит, сегодня необходимы такие формы работы, как клуб общения и диалога, разного рода встречи и вечера, участие в интернет-форумах, свободные беседы с ответами на вопросы, неформальное общение с известными и интересными людьми православных убеждений. Современный мир предлагает человеку множество соблазнов и ложных ценностей, противостоять которым возможно, в том числе, и в области просвещения. Эта область должна стать приоритетной еще и потому, что именно она определит наше будущее на несколько поколений вперед. Мы должны использовать и те возможности, которые нам предоставляет партнерство с государством в образовательных программах. В Казахстане подготовлен учебник «Религиоведение» для 9-го класса. Предмет, предположительно, будет введен во втором полугодии. На изучения основ православной культуры программой отведено 4 часа… Сегодня нам надлежит сообща, с горением сердца и не щадя своих сил, трудиться на ниве Христовой. Мы должны творчески развивать имеющийся у нас опыт, должны свидетельствовать о Православии везде и всюду, вступая в диалог с современным миром на понятном ему языке». Однако, призывая к различным формам диалога с молодежью, митрополит в данном выступлении не акцентирует внимания на том, что испокон веков хранителем и 202
транслятором духовных ценностей являлась книга. В этом отношении читаем уместным процитировать рекомендацию для нашего исследования кандидата исторических наук протоиерея Александра Балыбердина, что «тему «Издание православной книги» нужно рассматривать в контексте того, что важнейшей составляющей церковной жизни является проповедь Святого Евангелия - Благой вести Христа Спасителя о приблизившемся Царстве Небесном, а книгоиздание родилось именно из желания послужить этой проповеди. Главной Православной книгой всегда было и является Евангелие - Слово Божие». В рамках исследования нами была сделана попытка определить понятие «православная литература». Православная литература – это книги, в основе содержания и идейного замысла которых находится христианское мировоззрение, исторически сложившееся в восточной Византийской традиции; в видовом разнообразии данные книги представлены диапазоном от первоисточников (Библия, Новый Завет), богослужебных книг (молитвословы, акафисты), богословских научных трудов, творений и житий святых отцов до стихов и прозы на тему православного сознания; во всех этих произведениях в качестве ценностей пропагандируются евангельские добродетели, заповеди Христа. …В России сегодня огромное наследие святоотеческой литературы, к которой могли бы для усвоения учебного материала обратиться учащиеся, но она не систематизирована. Целесообразно включить в программу для ознакомления и разбора православные книги, это могут быть жития святых, труды подвижников, православная художественная литература, наполненные смыслом незыблемых истин православные рассказы. К наследию святоотеческой литературы, считаем, уместным обращаться в деле духовного просветительства и казахскому народу. Но еще важнее, в том числе, для сохранения национальной идентичности изучение и популяризации духовной литературы казахского народа. В выше упомянутом докладе митрополит Астанайский и Казахстанский Александр подмечает, что в Казахстане «живут благочестивые, добрые, православные люди, сохранившие в своих сердцах верность Святому Православию, что православные казахстанцы являются духовными наследниками сонма новомучеников и исповедников Казахстанских: священномученика Пимена, Епископа Вернинского и Семиреченского; преподобномучеников Алма-Атинских Серафима и Феогноста; карагандинского старца схиархимандрита Севастиана; святителя-исповедника Николая, митрополита Алма-Атинского и Казахстанского; и многих-многих других, ведомых и безвестных чад Матери-Церкви». Данные факты дают основание предположить, что в Казахстане также есть свое литературное наследие, духовная и, в частности, православная книга, которая требует изучения и обращения к ней внимания со стороны общества, науки и церкви. Поскольку литературное наследие святых не просто памятник истории и культуры народа, но и носитель духовных ценностей народа, обращение к которым позволит современному обществу строиться на корнях нравственности предшествующих поколений. Обозначенная тема: «проблемы изучения и популяризации духовной литературы как транслятора нематериальных ценностей казахского народа» может стать перспективой для глубокого исследования в широком профиле гуманитарных наук и иметь практическую значимость в деле духовно-нравственного просвещения казахского народа, формировании истинных ценностей у молодого поколения. В целях достижения эффективности в этом деле важно при решении проблем изучения и популиризации духовной литературы как транслятора нематериальных ценностей консолидировать силы со стороны общества и церкви, а двигателем прогресса на данном поприще может стать научное исследование.
203
Байкенова С.Ж. КГПИ магистр педагогических наук по специальности Изобразительное искусство и черчение преподаватель г.Костанай ПЕДАГОГИКА ИСКУССТВА: СУЩНОСТЬ И ФУНКЦИОНАЛЬНОСТЬ Педагогика искусства на сегодняшний день представляет собой одну из новых областей гуманитарного знания. Вопросы художественного обучения, дидактики, воспитание посредством искусства, художественного совершенствования человека, осуществление нравственного и духовного потенциала искусства все больше рассматриваются на международных конференциях, на научных сессиях, на страницах монографических трудов, в периодической печати. Именно теперь, в XXI веке, с особой точностью встала проблема о восполнении духовной и нравственной составляющей молодого поколения. То есть возникла огромная необходимость через искусство влиять на духовное начало подрастающего поколения. Педагогика искусства, именуемая как педагогика об эстетическом воспитании, или художественная педагогика, в общем виде сложилась задолго до данного времени. Когда возникло само искусство как один из способов передачи особенного общечеловеческого сообщения, то есть информации, началось это в глубокой древности, тогда и возникла педагогика искусства. Несомненно, в глубокой древности уровень развития мысли в научной сфере не мог должным образом восполнить и обеспечить теорией и методологической базой педагогику искусства, но благодаря воздействию искусства на сложение эмоциональной и духовной области, а также высоконравственных ощущении и чувств личности, было известно. Педагогика искусства включает основные компоненты, это, прежде всего, наличие эстетического чувства и вкуса у человека и в этом заключено основное первостепенное истолкование для нынешней педагогики искусства как сфере научного художественнотеоретического знания. Здесь подразумевается в свою очередь, что искусство имеет свои законы, посредством которого необходимо рассматривать и изучать произведения искусства. Искусство - это особая форма человеческой мысли, его деятельности. Именно единство общества и искусства, то есть человека и искусства является не разрывной производной человеческой деятельности. Педагогика искусства рассматривает не только вопросы дня, в нее включены вопросы веков, интересы мира и судьбы человечества. Говоря об этих вопросах , можно подробнее остановиться на рассмотрении педагогики искусства эпохи Возрождения, именно для того, чтобы раскрыть их, необходимо обратиться к трудам великих мастеров, таких как Леонардо да Винчи, Ченнини Ченино, Альберти, Дюрер.[1, с.25] Огромный вклад был внесен в педагогику искусства благодаря этим педагогам Возрождения, они работали над проблемами изобразительного искусства, активно вступали на путь научного исследования, стремились понять закономерности явлений природы, устанавливали связь между наукой и искусством. Педагогика искусства Возрождения стремилась возродить античную культуру, педагоги занимались сбором и изучением памятников античного искусства, Леонардо да Винчи на базе сведений литературы об искусстве Древней Греции был разработан квадрат древних. Учение о перспективе, пропорциях и анатомии человека находится в центре внимания практиков и теоретиков искусства не только того времени, но и нынешнего времени. Художники - педагогики Возрождения сумели не только теоретически обосновать наиболее актуальные проблемы искусства, но и возродить культурное античное наследие. Ценный вклад был внесен художниками Возрождения в развитие педагогики 204
искусства, огромный вклад внесли в методическую систему обучения рисунку. Они указывали, что в основу обучения должно быть положено рисование с натуры. Эта мысль прослеживается в трактатах Ченнино Ченини. Большое значение он придавал методике преподавания учителя.[1, с.22] Искусство должно включать в себя разумное содержание, именно такое подлинное искусство не потеряет своей актуальности спустя многие годы и десятилетия. Педагогика искусства - это синтез педагогики и искусства, искусство подчинено процессу исторического развития и является формой отражения общественного бытия в историческом контексте, педагогика как наука о воспитании человека, несомненно, взаимосвязана с искусством, и искусство, особенно в данном контексте, представляет собой средоточие жизни человека и его отношения с окружающим его миром и обществом, раскрывает опыт духовной жизни человека и всего общества. Педагогика искусства - это сплав сущности прекрасного и научного. Искусство воспроизводит все, что есть интересного для человека в жизни, в чем есть практическая цель деятельности человека. Искусство - это орудием неповторимой силы, соотнесенное по фундаментальности изучения и познания природы и всего общества, возможностям совершенствования и преобразования человека и мира с особенной областью деятельности человека, направленной на приобретение новых знаний, умений и навыков, их теоретическое прогнозирование и систематизацию процессов и явлений окружающего мира - с наукой. Теоретическое значение работ Н.Г. Чернышевского является важным вкладом в вопросах изучения педагогики искусства. В концентрированном виде здесь изложены концептуальные идеи педагогики искусства, получившие свое продолжение в трудах ведущих деятелей науки и искусства, культуры и образования XX столетия. Без преувеличения можно сказать о том, что «Эстетические отношения искусства к действительности» - воплощение истинной красоты человеческой мысли. Искусство представлено как общественный, культурный и исторический феномен «современного сознания», где в качестве вечной темы выдвинута идея «всеобщей жизни природы». В искусстве отражено художественно-образная действительность, которая поставлена наравне с философией как формой социального сознания и наукой как системой знаний о закономерностях развития общества, мышления и природы. Искусство – творческая деятельность, направленная на освоение эстетических ценностей, то есть личностного смысла явлений. Благодаря искусству человеческая жизнь становится осознанной, привлекательной и одухотворенной. Искусство преображает данные явления в художественные образы. Духовную основу художник-педагог воплощает в предметно- чувственные формы красоты. Их восприятие – процесс воплощения, сотворчества, образования смысла, то есть значения, которое они имеют для зрителя, слушателя. Искусство - это духовная деятельность. Ее составляющие – выражение, отражение, изображение. В разных видах искусства составляющие художественного творчества не имеют равного значения. В литературе превалирует отражение - познание, в музыке выражение - переживание, в живописи - представление, изображение. Цель науки – знание и познание, практики – польза и преобразование. Цель искусства – развитие и совершенствование человека, его духовного мира. Искусство многообразное по формам проявления: по видам (музыка, архитектура, скульптура, живопись, театр, кино, и др.); по жанрам (в живописи: портрет, натюрморт, пейзаж), по историческим типам, стилям, направлениям, течениям: (готика, ренессанс, реализм, барокко, рококо, классицизм, сентиментализм). Педагогика - это наука о воспитании, обучении человека, о том, как помочь ему стать духовно богатым, творчески активным. Педагогика - общественная наука, в которой проводится процесс воспитания будущего поколения, то есть предметом является воспитание: как ребёнок в ходе своего общения, взаимодействия с общественными коллективами (воспитательные, семья, учебные, 205
производственные, различные сообщества и др.) воспитывается личность. Личность – это существо социальное, ответственно и сознательно относящееся к окружающему его миру, который преобразует этот мир, начиная со своего примера и с самого себя. Данный процесс проходит по свойственным только ему законам, другими словами в нём проявляются неизбежные, устойчивые связи между отдельными компонентами, определённые изменения влекут за собой соответствующие результаты. Эти закономерности выявляет и изучает педагогика. Для гуманитарного знания, в особенности для искусства, характерна сконцентрированность на индивидуальном характере познания, особом эмоциональном отношении к объектам и явлениям окружающей действительности, духовном, эстетическом опыте и чувственных переживаниях. Если говорить о роли эстетического и о самом эстетическом, то можно вспомнить слова В.В. Бычкова, что «эстетическое означает реальность бытия и функционирования одной из наиболее доступных людям и широко распространенных в Культуре систем приобщения человека к объективно Духовному путем оптимальной (то есть творческой) реализации себя в мире материальном. Более того, эстетическое свидетельствует о сущностной целостности Универсума (и человека в нем, как его органической составляющей) в единстве его духовно – материальных оснований»[2, с.38]. Исходя их этого, становится уникальной и понятной роль искусства - как эстетического феномена в культуре всей жизни культуры. Художественная педагогика сталкивается с необходимостью развития целого комплекса понятий, навыков и приемов изучения произведений изобразительного искусства. Искусство всегда включает в себе особую национальную окраску. На базе жизненных интонации действительности, отражаемой историческим периодом, казахское искусство во всем выражает национальный характер. Художественная педагогика – это наука, которая включает задачи о воспитание чувств и обогащения духовного мира человека, вооружение его опытом поколений, активного пробуждения у младшего поколения стремления к утверждению красоты отношений в обществе, в повседневной жизни, трудовой деятельности, воспитание нетерпимости к безобразному во всех проявлениях жизни, а также формирование нравственно – эстетической отзывчивости на прекрасное и безобразное в жизни и в искусстве. Художественная педагогика раскрывает задачи не только изобразительного искусства, но и музыкального, актерского, театрального, декоративного искусства. Доминирующей в данном случае выступает художественно - образное действие или то, что мы в расширенном смысле называем искусством, значительное место которому имеется в интеллектуальном образовании, в освоении трудовых умений и навыков. Признание значение искусства как доминирующей эстетического образования, дает право сделать следующий шаг к обработке принципов художественной педагогики. [3, с.9] Классические труды педагогического и художественного плана, которые написаны нашими предшественниками - именно они сформулировали традиционные базовые принципы педагогики искусства, проявляющиеся в разных жанрах и видах искусства. Задолго до появления первых написанных трактатов по педагогике искусства она как явление духовной жизни существовала в поливариантноми обширном эмоциональном опыте разных этносов, древнейших цивилизаций. В данном случае показана стоящая перед нами двуединая задача – это сохранение плодотворных и великих традиций педагогики искусства, как зафиксированных, так и фольклорных и обогащение их неведомым, новым и уникальным эстетическим опытом информационной цивилизации, знаменует приобщение все новых миллиардов представителей человеческого рода к духовно-эмоциональному аспекту культуры и параллельно колоссальное возрастание значения в практической деятельности этого аспекта, которое несоизмеримое со всем тем, что человечеству было известно ранее. Важно отметить, что педагогика искусства имеет огромную воспитальную, эстетическую, нравственную, историко-культурную, познавательную функции. Педагогика 206
искусства – это наука, которая необходима для формирования духовного человеческого материала, разностороннего развития личности. Необходимо уделять огромное внимание развитию будущего поколения средствами педагогики искусства. Подводя итоги данной статьи, важно отметить, что педагогика искусства имеет огромное воспитательное, педагогическое, философское, духовно-мировоззренческое влияние на подрастающее поколение. Педагогика искусства – это наука, которая преследует задачи воспитания чувств и обогащения духовного мира человека, вооружение его опытом поколений, пробуждение у младшего поколения активного стремления утверждения красоты человеческих отношений в повседневной жизни и трудовой деятельности, воспитание нетерпимости к безообразному во всех проявлениях жизни, а также формирование нравственной отзывчивости на перекрасное и безобразное в жизни и в искусстве.[4,с.32] Педагогика искусства – это синтез педагогики и искусства. Литература : 1. Ростовцев Н.Н. Методика преподавания изобразительного искусства в школе. – М.:Просвещение,1980. 2. Бычков В.В. По поводу 2000 христианской культуры. Эстетический ракурс// Полигнозис. №3 – М.: 1999. – с.38-48. 3. Разумный В.А. Художественная педагогика. - 1999.-39с. [Электронный ресурс] URl http://www.klex.ru/6ge 4. Алексеев А.П., Васильев Г.Г. Краткий философский словарь – 2-е издание, перераб. и доп. – М.: Проспект, 2009. – 496с.
Ж.А. Ергалиева КазНУ имени аль-Фараби преподаватель О НЕКОТОРЫХ ОСОБЕННОСТЯХ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ИНФОРМАЦИОННОЙ ПОЛИТИКИ В УСЛОВИЯХ РАЗВИТИЯ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОГО ПОТЕНЦИАЛА СТРАНЫ Время нехватки информации прошло , более того мир , образно говоря, задыхается от перенасыщения ею. Если верить Эрику Шмидту из Googlе, теперь каждые два дня человечество производит такое количество информации, сколько создавало от начала нашей цивилизации до 2003 года. В цифрах это около пяти эксабайт информации в день. В связи с этим, как никогда актуально создание информационного общества и построение единого информационного пространства республики. Суверенный Казахстан демонстрирует мировому сообществу образец стабильного общественного строя, развития экономики и политики, открытость процессам глобализации и интеграции. В связи с вышесказанным, задачи построения единого информационного общества , необходимого для успешного развития интеллектуального потенциала страны , вполне достижимы. Главным и решающим фактором в этом является, конечно же, человеческий капитал. Развитию потенциала сотрудников уделяют огромное внимание теоретики и практики в области связей с общественностью - PR. Методология, исследования, технологии, мероприятия, программы и т. п. - все вторично - утверждают они в последнее время. Главный акцент поставлен на человеческий фактор - HR. Порой в нашем обществе уделяют чрезмерное внимание опыту других стран, забывая, что ментальность и культура нашего народа ( в широком понимании термина культура), имеет свое своеобразие . Мысли, идеи и образы, рожденные на просторах нашего Отечества, также достойны уважения у всего мирового сообщества. Мир становится более 207
открытым, толерантным. Есть и неудачное, и весьма удачное приложение зарубежного опыта. Наше общество только в начале пути построения интеллектуального общества и воспитания интеллектуальной нации. Здесь нужны, как в любой сфере деятельности, большие инвестиции. Термин intangible investment - инвестиции в нематериальной сфере, то есть в человеческий капитал.Научные исследования в данной области ведутся давно. Среди наиболее известных можно назвать следующих авторов: американские исследователи К. Фарр, Л. Вольфенбаргер, Р.Лорд; европейские авторы А. Бонфор ,Г. Хаммерер, В. Клемент. Мнения разные, порой перекликаются между собой, порой немного противоречат. Хочется надеяться, что со временем этот список будет продолжен всемирно известными ученымиказахстанцами, внесшими огромный вклад в мировой опыт в области развития нематериальныхценностей. Сегодня мир разделился на информационно богатые и информационно бедные. В то время когда первые правят, у вторых эволюционные процессы происходят очень медленно, они вынуждены подчиняться и зависеть от стратегических планов более сильных. Информационно богатая страна, кроме того что быстро анализирует, дифференцирует - она быстро принимает решения и быстро действует. В век инновационных технологий скорость нужна во всем. Понятно, что быть в числе первых жизненно необходимая реальность для нашего народа. "Иметь важную информацию значит иметь власть; уметь отличить важную информацию от неважной означает обладать еще большей властью; возможность распространять важную информацию в собственной режиссуре или умалчивать ее означает иметь двойную власть."[1, С.410-411.] Проблемы информационной бедности и информационного богатства актуальны и во внутренней политике государства для поддержания социальной справедливости. Социальная справедливость включает решение вопросов в трех основных секторах: образование, информационные технологии и свобода выражения мнения. Позвольте процитировать великого футуролога современности Э. Тоффлера ( "Метаморфозы власти" ): " "Велика стена" отделяет быстрых от медленных, и эта стена поднимается все выше с каждым минувшим днем". Для скептиков, ставящих футурологию на одну полку с фантастикой, хотелось бы рассказать об опыте нашего ближайшего геополитического соседа. Долгое время официальные китайские власти очень критически были настроены к научной фантастике и фэнтези. В 2007 году прошел первый одобренный руководством страны конвент по научной фантастике. После понимания, что китайцы при желании создают великолепные вещи, но только по принесенным проектам и схемам. Они ничего не улучшали и не создавали сами. Они ничего не изобретали. Поэтому было принято решение послать делегацию в США, в Apple, Microsoft, Goole и расспросить людей, которые делают уникальные вещи о них самих. Среди множества информации наших китайских исследователей заинтересовал факт: работники сферы информационных технологий в детстве много читали научно-фантастической литературы. Их мысль не была скована ограничениями. Свобода воображения, творческие начинания, как и сами носители знаний всегда высоко ценились в казахской степи. Широкий пласт литературных шедевров, оставленных потомкам нашими прародителями ждет своего часа. Быть может в них современное общество найдет еще много вдохновляющих примеров и открытий. Люди науки прошлого имели знания и умения во многих сферах знаний. Жизнь цельна и открыта, и знания не должны быть монополией кого-то или чего-то. В этом один из законов создания и развития общества знания. Для формирования интеллектуального потенциала страны уровень специалистов республики, работающих в сфере информационных технологий , в средствах массовой информации, в образовании, должен быть на порядок выше. Об этом много говорится и делается на государственном уровне. Вопросы качества образовательных программ, духовно-нравственного потенциала молодежи и всего казахстанского общества поднимались на (ставших хорошей традицией ) встречах лидера нации с выпускниками программы "Болашак". Уважение к историческому прошлому, культурному наследию, патриотизм - это 208
не просто красивые слова. Они должны стать стимулом к действию настоящих молодых патриотов нашей республики. Формирование единого информационного пространства в стране, свободный доступ к источникам информации для современной молодежи, владеющей иностранными языками , и для всего населения - необходимая ступень на этапе перехода от индустриального общества к обществу знаний. Нерешительность и недальновидность в данном вопросе недопустимы. И государственная политика в вопросах информации должна быть продуманной и решительной. Потому что государственная информационная политика ( далее ГИП) - "это способность и возможность субъектов политики воздействовать на сознание, психику людей, их поведение и деятельность с помощью информации в интересах государства и гражданского общества." [2,С.38] Если брать более широкий аспект этого понятия - это "особая сфера жизнедеятельности людей..., связанная с воспроизводством и распространением информации, удовлетворяющей интересы государства и гражданского общества, и направленная на обеспечение творческого, конструктивного диалога между ними и их представителями." [2,С.38] Итак, государственная информационная политика направлена на создание единого информационного пространства. Становление этого процесса довольно затруднительно, т.к. не решена проблема качественной связи между центром и всеми регионами Казахстана. Решение этих проблем ускорит процесс формирования единого информационного пространства . Ряд исследователей считают , что отсутствие широкого доступа к информации послужило катализатором развала великой державы - СССР. Еще одна ссылка на Э.Тоффлера [3,С.481] : "В конце концов Советы погубило не вооружение и не экономика, а фактор новых знаний, от которых сейчас все больше зависит и военная мощь, и экономическая сила". Эта же мысль прослеживается у Я.Н.Засурского: "Когда мы начинаем думать, почему СССР развалился, то приводим многие данные и многие соображения, но никогда не задумываемся над тем, что с централизованным вертикальным управлением, которое было в СССР, невозможно было войти в новую эпоху, в новую технологию. Для развития информационного общества необходимо расширять горизонтальные и сетевые структуры. Они открывают новые возможности для инициативы каждого гражданина, а это огромный ресурс для среднего, малого бизнеса, для того, чтобы новые идеи не только быстро рождались, но и быстро реализовывались". [4,С.40] Недоступность открытой информации, монополия государства на знание стали одними из факторов крушения империи. Политика нашего государства, направленная на высокий порог образования и свободный доступ к информации , грамотна и отвечает реалиям и вызовам современного мира . Все этапы построения инновационного общества знаний должны быть теоретически осмыслены и обобщены научным сообществом республики . Резюмируя вышеизложенное: в рамках развития ГИП деятельность всех средств массовой коммуникации должна быть направлена на консолидацию общества, воспитание патриотизма и уважения к нравственному наследию. Осуществление ГИП - важнейшая составная часть внешней и внутренней политики страны необходимая для уменьшения информационной дезинтеграции населения. Переосмысление позитивного опыта демократических стран в области информационной политики и использование его для построения социального общества - задачи нашей республики на пути построения казахстанского общества знаний . Литература: 1 Пугачев В.П. Политология. Справочник студента. АСТ. М.:2000. С.410-411. 2 Информационная политика: Учебник ( Под общ. ред. В.П.Попова.- М.: Изд-во РАГС, 2003, -с.38. 3 Тоффлер Э. Метаморфозы власти. С.481. 4 Засурский Я.Н. Информационное общество в России: парадоксы Интернета // Информационное общество. №5. 2003. С.40. 209
Болатбаева З.Т. КазАТУ им. С.Сейфуллина Преподаватель кафедры русского и казахского языков г.Астана К ВОПРОСУ О ТРИАДЕ «ЗНАНИЕ – НАУКА – ИННОВАЦИИ» Современный мир быстрыми темпами эволюционирует в направлении общества знаний, что открывает широкий спектр новых возможностей для человека и общества, но вместе с тем порождает немало весьма серьезных проблем. На социокультурные аспекты развития науки, в частности, – на значение системы образования, на роль литературы и искусства в популяризации знаний, на различные формы социальной поддержки ученых впервые было обращено внимание еще в XVIII веке. «Наука полезна именно тем, что она дает возможность предсказывать, и потому-то ученые стоят выше всех других людей» [1, с. 231−253.]. Приблизительно тогда же был сформулирован яркий афоризм: «Знать, чтобы предвидеть, предвидеть, чтобы действовать». Многие исследователи полагают, что концепции постиндустриального общества, информационного общества и общества знаний представляют собой «родственные теоретические построения, основанные на уверенности в том, что качественные социальные трансформации в современном мире неразрывно связаны с новой ролью информации и знаний» [2, с. 53]. Некоторые из них даже утверждают, что общество знаний есть просто усиленная версия информационного общества. Следовательно, различие между ними сугубо количественное. Данный подход к проблеме представляется неудовлетворительным хотя бы той причине, что с позиции логики, нельзя отождествлять понятия «информация», «знание», «наука». Академик Ж.И. Алфёров писал: «В XXI веке источником всякого богатства являются знания… Наука действительно стала производительной силой в обществе. Интеллектуальная рента – это самая высокая рента в мире» [3, с. 357−358]. XXI век – век инновационных и нанотехнологий, без инноваций немыслимо развитие науки. Формулируя определение понятия «инновация», одни авторы предлагают самый широкое лексическое определение – это всякое новшество, результат любой творческой деятельности, который находит широкое применение и приводит к значительным изменениям в жизни индивида и общества. Другие дают более узкое – это всякое изобретение, разработка, потребительная стоимость, основанная на применении научного знания [4, 5]. Очевидно, что не все открытия и изобретения становятся инновациями с экономической точки зрения. В связи с этим некоторые исследователи отмечают, что «инновация – преимущественно экономическая категория, обозначающая отнюдь не любое новшество… а только либо новые потребительные стоимости (товары), либо знания, которые лежат в основе производства новых товаров, услуг, технологий» [6, с. 36]. Безупречно ли это определение? Полагаю, что не вполне, ибо, согласно ему создание нового синтетического наркотика следует признать «инновацией», а наркобаронов – «инноваторами». Подлинная инновация должна обладать позитивной ценностью. Следовательно, данное понятие должно включать, наряду с экономическим, ценностное, аксиологическое содержание. Многие исследователи отмечают амбивалентный характер общества знаний, его потенциальные опасности: технократия и экспертократия, возрастание степени рисков и т.д. Наряду с этими практическими проблемами, остаются нерешенными и многие теоретические: диалектика знания и незнания, социокультурная детерминация и эпистемологический статус науки, закономерности ее развития и другие. Кроме того, данная проблема вновь становится весьма актуальной в контексте происходящих социальных трансформаций, в частности – перехода от информационного общества к обществу знаний. Концептуальная 210
триада «проблема − множество программ − множество результатов» предлагается взамен триады «проблема − гипотеза − теория». [7, с. 50]. На протяжении последнего десятилетия идея общества знаний все более привлекает внимание специалистов разных областей науки. В этом контексте закономерно возникает вопрос: «Возможен ли переход к обществу знаний в современном постсоветском пространстве?» Среди исследователей преобладают, на мой взгляд, негативные оценки возможностей этого перехода. Так, В.Ж. Келле утверждал, что в ближайшем будущем России «не грозит переход к постиндустриальному обществу, в перспективе это возможно, а сейчас оптимальной траекторией ее экономического возрождения является переход на инновационный путь развития…» [8, с. 575−578]. Думаю, с нашей страной ситуация в какойто степени аналогичная. А по поводу «в перспективе это возможно», необходимо упорядочить и конкретизировать социально-экономические и культурные факторы, препятствующие указанному переходу, наиболее важными из которых я считаю финансирование науки и социокультурные проблемы. Речь идет прежде всего о коренной противоположности и несовместимости реформ в сфере образования с требованиями развития национальной научно-инновационной системы. По мнению многих ученых и педагогов, непродуманный переход на двухуровневую систему «бакалавриат–магистратура» влечет за собой дальнейшее снижение уровня фундаментальных знаний и творческих способностей выпускников наших вузов. Кроме того, образовался разрыв между потребностями народного хозяйства и потенциалом образовательной и научно-инновационной систем [9, с. 53]. Необходимо преодолеть рыночный фундаментализм в политике и осознать значимость социокультурных факторов модернизации. Требуется систематически повышать имидж науки в национальном самосознании. Для реализации указанных условий необходимо проявить политическую волю. Но самое важное: на пути к обществу знаний нам, людям, не забыть бы, что наиболее ценными качествами являются не только уровень образования, профессионализм, интеллект, обучаемость и творческий подход работника, но и такие простые истины, как гуманность, альтруизм и высокая нравственность. Литература: 1. Юдин Б.Г. Человек и наука в обществе знаний // Человек в интеллектуальном и духовном пространствах. / отв. ред. М.С. Киселёва. М., 2010. 2.Ефременко Д.В. Концепция общества знания как теория социальных трансформаций: достижения и проблемы // Вопросы философии. 2010. № 1. С. 49−61. 3. Алфёров Ж.И. Наука и общество. СП, 2005. 4.Толковый словарь С.Ожегова 5.ru.wikipedia, org/wiki/ Инновация 6. Агацци Э. Моральное измерение науки и техники. М., 1998. 7. Келле В.Ж. Интеллектуальная и духовная составляющие культуры // Вопросы философии. 2005. № 10. С. 38−54. 8. Гранин Ю.Д. Совершит ли Россия инновационный прорыв? // Вестник Российской академии наук. 2012. Т. 82. № 6 9. Общество– культура – человек. Актуальные проблемы социологии культуры: материалы Всероссийской научно-практической конференции / под ред. Ю.Р. Вишневского. Екатеринбург, 2012.
211
Назарова У.И. КазНУ им. аль-Фараби, факультет журналистики СПЕЦИФИКА PR ФАРМАЦЕВТИЧЕСКИХ КОМПАНИЙ Развитие фармацевтического рынка Казахстана диктует его участникам необходимость овладения различными инструментами продвижения своих товаров. Эффективность работы фармацевтической компании в современных условиях рыночной экономики обеспечивает использование руководством концепций управления, разработанных согласно стратегическому планированию. Сегодня недостаточно управлять поведением людей: необходимо управлять их мыслями и чувствами, формировать общественное мнение. К сожалению, на сегодняшний день PR не часто используется в продвижении фармацевтических компаний, несмотря на то, что отношения с общественностью являются эффективным средством стратегического управления мнением представителей различных целевых аудиторий. Зачастую, PR-менеджеры ограничиваются разработкой и выпуском тематических журналов (например, ежемесячный журнал «ЭМИТИ Pharm»), участием в фармацевтических конференциях и премиях [1]. Одна из главных задач PR – организация взаимодействия фармацевтических компаний со СМИ, тиражирование достижений в бизнесе, формирование положительных стереотипов в восприятии отдельных предприятий и отрасли в целом. Сложность организации рекламной деятельности в фармацевтическом бизнесе обусловлена рядом запретом на рекламу рецептурных медикаментов в СМИ. При проведении PR-компаний в этой сфере необходимо четко разделять целевые аудитории, наиболее крупными из которых являются врачи и пациенты. Они в свою очередь подразделяются на более узкие группы, например, врачи различных специальностей [2]. Удачное сочетание методов рекламы и PR, а также внедрение современных методов маркетинга являются залогом успешного развития компании. Фармакологический бизнес как производитель товаров высокого уровня сложности, правила пользования которыми, требуют объяснения, осознал необходимость новых подходов к PR и маркетингу. Фармрынок является на сегодняшний день наиболее емким и динамично развивающимся, отличается высокой конкуренцией и строгими законодательными ограничениями. Главная же особенность фармацевтического рынка состоит в том, что конечный потребитель – пациент – практически отстранен от прямого участия в формировании спроса на необходимый ему препарат. Законодательно запрещены реклама и любое стимулирование продаж рецептурных препаратов, на долю которых приходится почти половина (в стоимостном выражении) российского рынка медикаментов. Между тем и покупка безрецептурного лекарства зачастую происходит под сильным влиянием рекомендации, данной врачом или фармацевтом. Поэтому продвижение медицинских препаратов осуществляется с использованием своего, во многом уникального набора методов. В его основе лежит кропотливая работа с экспертами, дистрибьюторами, врачами и государственными структурами. Медицина и фармацевтика – это зона повышенной ответственности производителей перед обществом, а значит, и особого общественного интереса. Решения, которые принимаются участниками фармрынка, касаются жизней тысяч и миллионов людей. Ошибки здесь могут быть роковыми, сопоставимыми по масштабу с глобальными природными катастрофами, поэтому медицинские препараты можно рассматривать как товар, обеспечение населения которым является одним из элементов национальной безопасности страны. И вполне естественно, что ко всем событиям на лекарственном рынке привлечено пристальное внимание. В этой связи особое значение приобретают рекламные и PR-технологии. Именно поэтому фармацевтической общественности необходимо разбираться в многообразии агентств, предоставляющих 212
коммуникационные услуги, а также иметь критерии для их оценки. И такую возможность дает различные премии, выделяющие лучших специалистов в этой области – профессионалов, работающих в жестких рамках законодательства и соблюдающих этические нормы, создающих и развивающих положительный имидж как отдельных производителей, так и фарминдустрии в целом. О необходимости постоянной работы с СМИ и своими потребителями задумывается большинство компаний, ведущих активную политику на рынке. Несмотря на имеющееся утверждение, что именно «реклама – двигатель торговли», ответственный бизнесмен понимает: если речь идет о построении репутации, создании имиджа или изменении позиционирования компании, реклама бессильна. Однако и без информирования потребителей о своей деятельности производитель не имеет перспектив развития. Когда речь идет о стимулировании продаж либо о продвижении продукта на рынок, то самым простым и эффективным способом является реклама. Между тем продвижение медицинских препаратов и лекарств сопряжено с целым рядом сложностей. Это и ограничения по нормам законодательства, и труднодоступность целевой аудитории, и, конечно, деликатность многих медицинских проблем и т.п. Сложность организации рекламной деятельности в фармацевтическом бизнесе обусловлена рядом запретом на рекламу рецептурных медикаментов в СМИ. Связи с общественностью становятся все более важной сферой деятельности фармацевтических компаний, и не в последнюю очередь из-за особой социальной значимости рынка лекарств. В развитых странах PR уже давно являются одной из основных функций менеджмента, устанавливающей и поддерживающей коммуникации между организацией и общественностью. Это обусловлено резко возросшей озабоченностью компаний тем, как они воспринимаются на рынке и в обществе в целом. PR в экономике развивается очень динамично. Состояние этого сектора экономики непосредственно связано с экономическим развитием других различных сфер, с быстрым развитием внутренних рынков и их растущими связями с рынком мировым. Социальные преобразования в обществе, изменившие структуру массового сознания и раздвинувшие границы информационного пространства, особенно ярко демонстрируют зависимость роста и процветания компании, ее брендов от отлаженности и надежности связей с общественностью. Что же касается фармацевтического рынка – это тоже очень быстро растущая составляющая казахстанского рынка. Фармацевтический сектор, как, пожалуй, ни один другой, привлекает крупные иностранные корпорации. Рынок лекарственных средств – находится в постоянной конкуренции. Основная борьба – борьба за информационное пространство, за лояльность и поддержку потребителей. Нарастающая конкуренция способствует всплеску информационной борьбы на фармацевтическом рынке. И, если негативная информация о компании появляется в СМИ, необходимо мгновенное реагирование. Для этого существует целая специальная отрасль связей с общественностью – кризисный PR. Фармацевтические фирмы тратят на продвижение финансовых ресурсов больше многих других отраслей, поскольку у них массовые целевые аудитории (хорошее здоровье интересует всех и каждого). Продвижение их продукции (особенно рецептурных препаратов) с помощью открытой массированной рекламы сильно затруднено из-за многочисленных законодательных запретов и ограничений. PR-цели и стратегии в фармбизнесе, как и в других сферах зависят от целевой аудитории. Это и конечные потребители, и владельцы аптек, провизоры, руководители, директора и менеджеры дистрибьюторов, сотрудники лечебно-оздоровительных центров. PR невозможен без широкого привлечения СМИ. Имидж характеризуется меньшей аудиторией известности фармкомпаний и не предполагает масштабного использования СМИ. Имидж фармкомпаний для отдельных целевых аудиторий может иметь некоторые отличия. Так, для широких кругов общественности важна высокая гражданская позиция фармкомпаний (меценатство, экологические аспекты производства и т. д.); для врачей – обеспечение достоверной информацией об особенностях применения, противопоказаниях, побочных эффектах лекарственных средств (проведение конференций, семинаров и т. п.); для посредников – стабильность высококонкурентной позиции фармкомпаний на рынке, 213
надежность партнерства, инновационные методы сотрудничества (высокие рейтинговые позиции фармкомпаний, нестандартные методы стимулирования продаж и т. п.); для конечных потребителей – гарантия эффективности и экономической доступности лекарственных средств. Поскольку PR продвигает не столько сам продукт на рынке, сколько формирует отношение к нему в массовом сознании, то, значит, основная его цель – это создание среды, благоприятной для успеха организации, и обеспечение необходимого поведения среды по отношению к фирме. PR осуществляется в зависимости от конкретных целей фирмы (в данном случае фармацевтической) по следующим направлениям: работа со СМИ; отношения с потребителями (клиентами), с партнерами (поставщиками и финансовыми институтами), со своим персоналом, с местной общественностью и местными органами управления, с государством (лоббирование своих интересов); конкретная работа по формированию имиджа компании, по организации специальных мероприятий, по преодолению и управлению кризисными ситуациями на фирме; деятельность по продвижению товаров и услуг либо удержанию интереса к ним у потребителя; отдельным и весьма значимым направлением деятельности PR является прямая работа фармацевтической компании с наиболее авторитетным членом целевой группы. А также специализированные выставки, семинары, конференции, реклама в профильных печатных изданиях, которые не подвержены столь жестким ограничениям. Используемые средства PR в СНГ: · каналы личной коммуникации; · мероприятия событийного характера (презентации, пресс-конференции, специальные мероприятия, церемонии торжественного открытия организации или какой-либо новой программы, выставки и т.д.); · средства массового воздействия – центральная пресса и другие СМИ, щиты, вывески, плакаты, почтовая реклама и др. Результативность деятельности фармацевтических компаний зависит от различных общественных групп: партнеров, врачей, конечных потребителей лекарственных средств, акционеров, инвесторов, средств массовой информации, органов государственной власти. Соответствующей эффективности способствует сочетание внутреннего управления и внешнего общественного одобрения стратегий и действий, которые осуществляет фармацевтическая компания. Результаты практической реализации функций PR формируют соответствующий PR-ресурс фармацевтической компании – совокупность активов предприятия в сфере связей с общественностью. Основными составляющими PR-ресурса фармацевтической компании являются его репутация, паблисити, имидж и корпоративная культура. Каждая из составляющих непосредственно влияет на эффективность деятельности предприятия и требует от руководства значительных физических и материальных затрат на их формирование и поддержку. С целью продвижения своей продукции на рынок СНГ и формирования мнения о фирме в целом многие фармацевтические компании проводят конференции, пресс-показы, презентации, бесплатные семинары и т.п. Организация может организовать такие мероприятия самостоятельно или заказать проведение PR-мероприятий специализированным организациям – рекламным агентствам или фирмам, которые занимаются связями с общественностью. Данные зарубежной литературы и мониторинга отечественной специализированной прессы свидетельствуют, что представительства иностранных фармацевтических компаний высоко ценят свою репутацию, постоянно работают над ее поддержкой и имеют многолетний опыт соответствующей деятельности. Одним из примеров такой работы является основательное отношение к проведению PR-кампаний. Приведем наглядный пример: Выбор решения фармацевтической компании «Берлин-Хеми/Менарини» обратиться коммуникационное агентство MedInform Healthcare Communications, которое специализируется на работе с фармацевтическими и парафармацевтическими брендами. Агентство 214
MedInform Healthcare Communications разработало и провело для производителя лекарственных средств - компании «Берлин-Хеми/Менарини» – программу мероприятий на II Московском международном семейном фестивале Baby Time 2007, прошедшем с 24 по 28 мая 2007 года в спорткомплексе «Олимпийский» [3]. Агентство оформило стенд компании, организовало развлекательные мероприятия для юных посетителей, в т.ч. «Шоу мыльных пузырей», привлекло к участию художника-гримера, фотографа, а также высококвалифицированного детского гастроэнтеролога, который отвечал на вопросы родителей и рассказывал о препарате «Эспумизан». Группа компаний MedInform – пионер на рынке healthcare-коммуникаций, в настоящее время – одна из крупнейших специализированных Групп в России. Но для успешного проведения PR-мероприятий не обязательно обращаться именно в специализирующееся на продвижении фармацевтических препаратов коммуникационное агентство. Успех не зависит от того, имеется ли у PR-агентства опыт работы с фармацевтическими компаниями или нет. Приведем еще один пример: STADA CIS – фармацевтический холдинг в составе международного концерна STADA, образован в результате объединения и реструктуризации бизнесов компаний НИЖФАРМ и МАКИЗ-ФАРМА PR-агентство Starget в 2010 начало долгосрочное сотрудничество с фармацевтическим холдингом STADA CIS в Украине [4]. Агентство разработало и внедрило проекты для построения отношений со всеми стейкхолдерами холдинга: со СМИ в рамках пресс-офиса, с правительством и конечными потребителями, а также с экспертами и врачебным сообществом в рамках социальных и образовательных инициатив. Агентство Starget организовало пресс-тур на крупнейшую международную выставку фармацевтических ингредиентов и оборудования CPhI China 2010, а также провело первый пресс-ланч. На дебютном мероприятии представители компании познакомились с журналистами из 14 ведущих деловых и отраслевых изданий. Во время мероприятия спикеры рассказали о деятельности холдинга на фармацевтическом рынке Украины и СНГ, а также презентовали исследование «Страховое лекарственное обеспечение. Позитивное влияние на ВВП». Результаты практической реализации функций PR формируют соответствующий PR-ресурс фармкомпаний – совокупность активов предприятия в сфере связей с общественностью. Основными составляющими PR-ресурса фармкомпаний являются его репутация, паблисити, имидж и корпоративная культура. Каждая из составляющих непосредственно влияет на эффективность деятельности предприятия и требует от руководства значительных физических и материальных затрат на их формирование и поддержку. Фармрынок – весьма деликатный сектор экономики, требующий максимально корректных подходов к работе, особенно в сфере маркетинга и рекламы, сочетающих искусство стимулирования продаж с неукоснительным соблюдением правил предоставления потребителю (фармацевту, провизору, врачу, покупателю) объективной и достоверной информации как о новинках рынка, так и об уже известных препаратах. А в условиях ощутимых ограничений, существующих на рынке рекламы фармпродукции, достижение серьезных успехов требует еще большего профессионализма. Репутация фармацевтических компаний ведущих стран мира, которые функционируют в условиях информационного (постиндустриального) развития бизнеса, является их главным нематериальным активом, который имеет значительную стоимость. За последние 15 лет доля стоимости репутации в общей стоимости западных компаний возросла от 18% до 82%. Так, 62% опрошенных считают, что компания с хорошей репутацией не будет продавать продукцию ненадлежащего качества. Таким образом, уверенность представителей общественности в том, что фармкомпания с положительной репутацией не продаст лекарственные средства не надлежащего качества отразится на увеличении скорости и объемов реализации 215
лекарственных средств соответствующего фармкомпании. Для потребителей лекарственных средств высокая репутация предприятия-производителя служит гарантией качества и эффективности выпускаемых препаратов. Фармацевтическое предприятие, которое владеет механизмами управления своей корпоративной культурой, имиджем, обеспечивает паблисити, положительную репутацию и поддерживает их на высоком уровне – имеет значительные конкурентные преимущества, обеспечивающие эффективность функционирования и стабильный успех перспективной деятельности предприятия. Действенность всех составляющих PR-ресурса фармкомпании и его итоговая эффективность зависят от культуры управления предприятием, предполагающей систему знаний, совокупность науки и искусства управления, различного рода рекомендаций, которые имеют научно-практическую ценность и органично, системно взаимосвязаны. Литература: 1. kz.all.biz/emiti-interneshnl-too-e3 2. pr-club.com/assets/files/pr_lib/pr 3. medinform.kiev.ua 4. mami.org.ua/news/market-news/4058
216
МАЗМҰНЫ: Окай А. STRATEGIC COMMUNICATION IN THE TRANSITION FROM THE POST- INDUSTRIAL SOCIETY TO KNOWLEDGE SOCIETIES ........................ 3 Мансуров З.А. НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ НАУКИ РАЗВИТИЯ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ ........................................................................................................... 7 ÇEMREK М. DISCOVERY OF INVENTION: TRANSITION FROM INFORMATION SOCIETY TO SCIENTIFIC COMMUNITIES .......... 9 Кенжалин Ж. ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІНІҢ РУХАНИ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЖАРИЯЛАУДАҒЫ ОРНЫ .... 12 Шыңғысова Н.Т. ӨҢІРЛІК БАҚ-ҚА ЖУРНАЛИСТ ДАЯРЛАУ – АСА МАҢЫЗДЫ ......................................... 15 Сұлтанбаева Г.С. ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖӘНЕ ҚАЗАҚ РЕНЕССАНСЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ ....................................................................................... 17 Каріпбайұлы М. «ТЕЛЕАРНА МЕН САХНАЛЫҚ ӨНЕР – ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ЕГІЗ ӨРІС» .................... 21 Мысаева К.Н. ЖУРНАЛИСТИКА ЖӘНЕ БҰҚАРАЛЫҚ КОММУНИКАЦИЯ САЛАСЫНДА CТАТИСТИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІН ҚОЛДАНУ ЖОЛДАРЫ................................... 24 Мектеп-тегі А. ӘЛІПБИДІ АУЫСТЫРУ ҚАЗАҚТЫҢ МИЫН АУЫСТЫРУ .............................................. 28 Курманбаева А.А. ЕЛДІК ИДЕЯ – ҚАЗАҚСТАННЫҢ БОЛАШАҒЫ ..................................................................... 34 Майкотова Ғ.Т. ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ҰЛТ ҚҰРУДЫҢ ЖАҢА МҮМКІНДІКТЕРІ................................................................................ 37 Өзбекова Г. ЭНЦИКЛОПЕДИЯЛЫҚ БАСЫЛЫМДАРДЫҢ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ҰЛТ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ РОЛІ ................................................................................... 39 Жақсылықбаева Р. РУХАНИ ДҮНИЕДЕГІ ҰЛТТЫҚ БЕЛГІЛЕРДІҢ БАСПАСӨЗДЕ НАСИХАТТАЛУЫ...... 40 Ногайбаева Ж.А. ПАТРИОТТЫҚ СЕЗІМ – ҰЛТТЫҚ ТӘРБИЕНІҢ КӨРІНІСІ ................................................... 44 Едигенова А.Ж. БІЛІМ БЕРУ, ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТІ БАЙЛАНЫСТЫРУ САПАЛЫ МАМАНДАР ДАЯРЛАУДЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ .................................................... 47 Әбдиева Р.С. КІТАП ІСІНДЕГІ ЖАҢАШЫЛДЫҚ ............................................................................................ 50 Симбаева C.О. НОҒАЙЛЫ ДӘУІРІНІҢ ӘДЕБИЕТІ – ҚАЗАҚ МӘДЕНИ МҰРАСЫНЫҢ АЛТЫН ҚОРЫ.................................................................................................................................. 52 Алимжанова А.Б. ЭЛЕКТРОНДЫ БАҚ ЖАНРЛАРЫНЫҢ ЖҮЙЕСІ .................................................................... 56 217
Нуржанова Ш.С. БАҚ-ҒЫ АҚПАРАТТЫҢ БАҒАСЫ МЕН САПАСЫ............................................................... 58 Баймолда Д. ХАСЕН ОРАЛТАЙ-ҰЛТТЫҚ ИДЕЯНЫҢ ЖАРШЫСЫ.......................................................... 61 Байгожина Д. МEМЛEКEТТIК AҚПAPAТТЫҚ CAЯCAТ ЖӘНE БAҚ.......................................................... 64 Абдихалык К.С. КҮЛТЕГІН (үлкен жазу) ЖЫРЫНДАҒЫ МӘТІНДІК АЙЫРЫМДАР .................................. 67 Тайымова А.М. ЕЛІМІЗДІҢ БАСТЫ КАПИТАЛЫ – САПАЛЫ БІЛІМ ............................................................. 71 Шаянбаева Ж.А., Чекетаева Р.С. ЖАҢАЛЫҚТЫҢ ЖАРШЫСЫ БОЛҒАН ҰСТАЗ – Қ. НҰРҒАЛИЕВ .................................... 74 Омарова Б. ИСТОРИЯ И РАЗВИТИЕ КНИЖНОГО ИСКУССТВА............................................................ 77 Бакауова Г.Б. ҒЫЛЫМ – БІЛІМ – ИННОВАЦИЯ» СИНТЕЗІНЕ БАСЫМ КӨҢІЛ БӨЛУ ҚАЖЕТ ........... 80 Коккозова Г.М., НАРЫҚ ЗАҢЫ ҮШТІГІН ТАБЫСТЫ ІСКЕ АСЫРУҒА БӘСЕКЕГЕ САЙ БОЛУДЫ ЖҮКТЕЙДІ ........................................................................................................... 83 Жунусова К.А., Канапияева Ж.А. БІЛІМ САЛАСЫНДАҒЫ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ........................ 87 Байкенова С.Ж., ПЕДАГОГИКА ӨНЕРІ: НЕГІЗ ЖӘНЕ КӨПТҮРЛІЛІК ............................................................. 90 Садвакасова Ж.К. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ҰЛТ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ............................................................. 93 Жабелова Т.Е., ҰЛТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ .................................................... 97 Бибаева Б.Б., Саркытпек Ш.С. БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ИНТЕРБЕЛСЕНДІ САБАҚТЫ ӨТКІЗУДІҢ ТИІМДІЛІГІ ........................................................................................... 101 Мұсатаев С.Ш. ЖАҢА ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР .......................................................................................................... 103 Картаева С. АҚПАРАТТЫҚ КЕҢІСТІКТЕГІ ОҢТҮСТІК ОСЕТИЯ ЖӘНЕ ГРУЗИЯ ҚАҚТЫҒЫСЫ.................................................................................................................. 107 Ахметов Е.Ш. ЗАҢНАМАЛЫҚ МӘТІНДІ ДЖОН ОСТИННІҢ ПЕРФОРМАТИВТЕР ТҰРҒЫСЫНАН САРАПТАУДЫҢ КЕЙБІР МЫСАЛДАРЫ ................................................... 113 Жаксыбаева М.С. СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ПӘНІНДЕ ҚОЛДАНУ ТӘЖІРИБЕСІНЕН....................................... 115 Нұрсадықова А., Бибаева Б. ОҚУШЫЛАР АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ............................................................................................................................. 118 Серикбаева А.К., Жансеитов С. С. ЕЛІМІЗДІҢ БОЛАШАҒЫ – ДАРЫНДЫ ҰРПАҚ....................................................................... 121 Козыбаев С.К. РАЗВИТИЕ СРЕДСТВ МАССОВОЙ ИНФОРМАЦИИ УКРАИНЫ ....................................... 123
218
Ахметова Л.С. НОВЫЕ ЗНАНИЯ И ПРОБЛЕМЫ СОХРАНЕНИЯ МАТЕРИАЛОВ ЧЕРЕЗ ВНЕДРЕНИЕ И ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИНФОРМАЦИОННО-ЦИФРОВЫХ РЕСУРСОВ... 128 Барлыбаева С.Х. РОЛЬ ИНФОРМАЦИОННОЙ ИНДУСТРИИ НА ПУТИ РАЗВИТИЯ КАЗАХСТАНСКОГО ОБЩЕСТВА ЗНАНИЙ ............................................................................ 130 Ниязгулова А.А. ОСНОВНЫЕ ПРОБЛЕМЫ НАЦИОНАЛЬНО-КУЛЬТУРНОЙ ИДЕНТИЧНОСТИ ЖУРНАЛИСТИКИ КАЗАХСТАНА......................................................... 134 Абишева А.К. СВОБОДА КАК ОСНОВАНИЕ ЦЕННОСТНОГО ПЛЮРАЛИЗМА МЕЖКУЛЬТУРНОЙ КОММУНИКАЦИИ .................................................................................. 136 Молдабеков.Ж.Ж. ГЛОБАЛИЗАЦИЯ, МОДЕРНИЗАЦИЯ И ГУМАНИЗАЦИЯ В СИСТЕМЕ........................... 140 Альжанова А КОМПЕТЕНЦИИ ВЫПУСКНИКОВ, ОБЕСПЕЧИВАЮЩИЕ КОНКУРЕНЦИЮ НА РЫНКЕ ТРУДА ........................................................................................ 143 Велитченко С.Н. ОБЩЕСТВО ЗНАНИЙ КАК ДВИЖУЩАЯ СИЛА ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ ..................145 Головчун А.А.
МОДЕЛИРОВАНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНО-ОРИЕНТИРОВАННОЙ КОРМПЕТЕНЦИИ СТУДЕНТОВ СПЕЦИАЛЬНОСТИ «ЖУРНАЛИСТИКА» ................... 149 Негизбаева М.О. КОРПОРАТИВНАЯ КУЛЬТУРА КАК ЭФФЕКТИВНАЯ PR СТРАТЕГИЯ ......................... 153 Мирзоева Л. ОБ АКТУАЛЬНОСТИ НАУЧНЫХ ПРОЕКТОВ В СФЕРЕ «ПЕРЕВОД МЕЖКУЛЬТУРНАЯ КОММУНИКАЦИЯ – ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЙ ПРОЦЕСС» .............. 155 Муканова Г.К. КАНЫШ И СМАГУЛ: ПРОБЛЕМЫ СОХРАНЕНИЯ И ПОПУЛЯРИЗАЦИИ ТВОРЧЕСКОГО НАСЛЕДИЯ АЛАШ .......................................................................................... 158 Мусинова А.А. ЛЕГЕНДЫ И МИФЫ ОПЕРНОГО» НА КУЛЬТУРНО-ПОЗНАВАТЕЛЬНОМ ТЕЛЕКАНАЛЕ «МӘДЕНИЕТ» ...................................................................................................... 161 Жанабаев К. НЕКОТОРЫЕ ОСНОВНЫЕ МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ НАУЧНОГО ИССЛЕДОВАНИЯ И ХУДОЖЕСТВЕННОГО ПЕРЕВОДА НЕМАТЕРИАЛЬНОГО НАСЛЕДИЯ КАЗАХСКОГО НАРОДА............................................. 163 Когай Э.Р. КОНЦЕПТ «ДЕРЕВО (ТЕРЕК)» В КАРТИНЕ МИРА КАЗАХСКОГО НАРОДА ............... 166 Ложникова О.П. ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ МОДЕЛИ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЙ НАЦИИ В КАЗАХСТАНЕ ................................................................ 170 Укубаева Р.М. ПОТЕНЦИАЛ УЧАЩИХСЯ В СИСТЕМЕ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОГО ОБРАЗОВАНИЯ ..................................................................... 173 Джанесова Б.В., Джапарова Б.Н. «ПОСТИНДУСТРИАЛЬНОЕ ОБЩЕСТВО- КАК ЗАЛОГ ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ»............................................................................................. 177 Омарова Б. ИСТОРИЯ И РАЗВИТИЕ КНИЖНОГО ИСКУССТВА........................................................... 180
219
Нурпеисова Г.М., Текеева Г.К., Елибаева Р.Д. ИННОВАЦИОННЫЕ МЕТОДЫ ОБУЧЕНИЯ РУССКОМУ ЯЗЫКУ В НЕЯЗЫКОВОЙ АУДИТОРИИ................................................................................................... 182 Ордабаева А.Б. СОВРЕМЕННАЯ КОНЦЕПЦИЯ ПРАВОВОЙ ЗАЩИТЫ ДОСТОИНСТВА И ЧЕСТИ ЛИЧНОСТИ» ...................................................................................................................... 186 Ибрагимов Н. КАЗАХСТАНСКОЕ ТЕЛЕВИДЕНИЕ В ЦИФРАХ .................................................................... 189 Тагвиашвили Н.С., ОСУЩЕСТВЛЕНИЕ ИНФОРМАЦИОННЫХ СТРАТЕГИЙ В РЕАЛИЗАЦИИ ПРОГРАММЫ РАЗВИТИЯ «КАЗАХСТАН ПОСТ 2015» (НА ПРИМЕРЕ КАНАЛОВ «МӘДЕНИЕТ» И «БІЛІМ») .......................................................... 192 Жунусова К.А., Канапияева Ж.А. СОВРЕМЕННЫЕ ОРГАНИЗАЦИОННЫЕ ФОРМЫ ОБУЧЕНИ ............................................ 195 Титлянова-Чайкина Н.В., СРАВНИТЕЛЬНО-АНАЛИТИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ПЕРВЫХ ПЕРИОДИЧЕСКИХ ИЗДАНИЙ КАЗАХСТАНА И РОССИИ ................................................ 198 Баёва Л.В. ПРОБЛЕМЫ ИЗУЧЕНИЯ И ПОПУЛЯРИЗАЦИИ ДУХОВНОЙЛИТЕРАТУРЫ КАК ТРАНСЛЯТОРА НЕМАТЕРИАЛЬНЫХ ЦЕННОСТЕЙ КАЗАХСКОГО НАРОДА. ОБ АКТУАЛЬНОСТИ ИССЛЕДОВАНИЯ .................................................................................. 201 Байкенова С.Ж. ПЕДАГОГИКА ИСКУССТВА: СУЩНОСТЬ И ФУНКЦИОНАЛЬНОСТЬ........................... 204 Ергалиева Ж.А., О НЕКОТОРЫХ ОСОБЕННОСТЯХ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ИНФОРМАЦИОННОЙ ПОЛИТИКИ В УСЛОВИЯХ РАЗВИТИЯ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОГО ПОТЕНЦИАЛА СТРАНЫ .............................................................................................................. 207 Болатбаева З.Т. К ВОПРОСУ О ТРИАДЕ «ЗНАНИЕ – НАУКА – ИННОВАЦИИ ........................................... 210 Назарова У.И. СПЕЦИФИКА PR ФАРМАЦЕВТИЧЕСКИХ КОМПАНИЙ..................................................... 212
220
Ғылыми басылым
«ҚАЗАҚСТАНДЫҚ БІЛІМ ҚОҒАМЫ ДАМУЫ ЖОЛЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ ЕМЕС ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЗЕРТТЕУ, САҚТАУ ЖӘНЕ ЖАРИЯЛАНЫМДАУ» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция МАТЕРИАЛДАРЫ 11 желоқсан 2013 жыл ИБ №6976
Басуға 10.12. 2013 жылы қол қойылды. Пішімі 60х84 1/16. Көлемі 18,41 б.т. Офсетті қағаз. Сандық басылыс. Тапсырыс №1947. Таралымы 50 дана. Бағасы келісімді. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспасы. 050040, Алматы қаласы, әл-Фараби, 71. «Қазақ университеті» баспаханасында басылды.