Bedryfswetgewing
© Kopiereg 2013 Onder redaksie van Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOD (POK), DEd (Unisa). Skrywer: Prof. Adriette Dekker Onderwysontwerp, bladuitleg & taalversorging: Dr. Daleen van Niekerk ’n Publikasie van Kraal-Uitgewers. Alle regte voorbehou. Adres: H/v D.F. Malan- & Eendrachtstraat, Kloofsig, Pretoria Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046 E-pos: ilze@solidariteit.co.za Webtuiste: www.kraaluitgewers.co.za Gedruk en gebind deur Aksent Media, tel: 082 445 4513 Eerste druk 2013 ISBN: 978-1-920568-28-3 Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames, vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.
akademia w w w. a k a d e m i a . a c . z a
BUL206 Bedryfswetgewing Inhoudsopgawe Programoorsig ................................................................ ................................................................................................ ................................................................................................ ........................................................................................... ........................................................... 5 Inleiding ................................................................ ................................................................................................ ................................................................................................ ................................................................................................ ............................................................................ ............................................ 6 Vakleeruitkomste................................................................ ................................................................................................ ................................................................................................ .................................................................................... ....................................................7 ....................7 Woordomskrywing vir evaluering ................................................................ ................................................................................................ ......................................................................... ......................................... 8 Studie-eenheid 1: Inleiding tot bedryfswetgewing ........................................................... ........................................................... 9 1.1 Studie-eenheid leeruitkomstes .................................................................................. 9 1.2
Verrykende bronne .................................................................................................... 10
1.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?............................................................................... 10
1.4
Inleiding ....................................................................................................................... 10
1.5
Inleiding tot die Suid-Afrikaanse reg ....................................................................... 12
1.5.1
Die rol van die reg in ʼn samelewing ........................................................................ 12
1.5.2
Die plek van die Grondwet in die Suid-Afrikaanse regstelsel ............................. 14
1.5.3
Komponente van die Suid-Afrikaanse regstelsel .................................................. 15
1.5.4
Oorsig van komponente van Publiekreg ................................................................ 18
1.5.5
Oorsig van komponente van Privaatreg ................................................................. 18
1.6
Die bronne van die Suid-Afrikaanse reg naamlik Gemenereg, Wetgewing ,
Grondwetlike reg en Administratiefreg ................................................................................ 19 1.6.1
Oorsig .......................................................................................................................... 19
1.6.2
Gemenereg ................................................................................................................. 20
1.6.3
Wetgewing .................................................................................................................. 21
1.6.4
Hofbeslissings ............................................................................................................ 21
1.7
Spesiale fokusareas in die reg ten opsigte van ondernemings .......................... 23
1.7.1
Administratiefreg ........................................................................................................ 23
1.7.2
Verbruikersreg ............................................................................................................ 24
1.8
Ondernemingsreg ...................................................................................................... 26
1.9
Samevatting ................................................................................................................ 27
1.10
Selfevaluering ............................................................................................................. 28
Studie-eenheid 2: Kontrakte ................................................................ ................................................................................................ ................................................................................... ................................................... 31 2.1 Studie-eenheid leeruitkomstes ................................................................................ 31 2.2
Verrykende bronne .................................................................................................... 32
2.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?............................................................................... 32
2.4
Inleiding ....................................................................................................................... 33
2.5
Vereistes vir ʼn geldige kontrak ................................................................................ 35
©akademia (MSW)
Bladsy 1
BUL206 Bedryfswetgewing 2.5.1
Wilsooreenstemming ................................................................................................. 36
2.5.2
Handelingsbevoegdheid ........................................................................................... 40
2.5.3
Wettigheid ................................................................................................................... 42
2.5.4
Fisiese moontlikheid .................................................................................................. 44
2.5.5
Formaliteite ................................................................................................................. 45
2.6
Verskillende tipes kontrakte ..................................................................................... 45
2.6.1
Onderskeidende kenmerke van kontrakte ............................................................. 45
2.6.2
Koopkontrak ................................................................................................................ 47
2.6.3
Kredietooreenkoms ................................................................................................... 50
2.7
BeĂŤindiging van kontrakte en remedies ................................................................. 50
2.7.1
Vorme van kontrakbreuk........................................................................................... 50
2.7.2
Remedies vir kontrakbreuk....................................................................................... 52
2.8
Etiese standaarde van toepassing op kontrakte ................................................... 53
2.8.1
Die Nasionale Kredietwet ......................................................................................... 53
2.8.2
Die Wet op Verbruikersbeskerming ........................................................................ 54
2.9
Samevatting ................................................................................................................ 55
2.10
Selfevaluering ............................................................................................................. 56
Studie-eenheid 3: Werkgewer-/werknemerverhoudings ............................................ ............................................ 59 3.1 Studie-eenheid leeruitkomstes ................................................................................ 59 3.2
Verrykende bronne .................................................................................................... 60
3.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?............................................................................... 60
3.4
Inleiding ....................................................................................................................... 61
3.5
Trefwydte van arbeidswetgewing se beskerming ................................................. 62
3.6
Die bronne van die Suid-Afrikaanse Arbeidsreg ................................................... 64
3.7
Gemeenregtelike regte en pligte van die werkgewer en werknemer................. 65
3.8
Die regte en pligte van die werknemer en werkgewer in terme van die Wet op
Basiese Diensvoorwaardes ................................................................................................... 66 3.8.1
Kennistydperke........................................................................................................... 67
3.8.2
Verlof ............................................................................................................................ 68
3.8.3
Werksure ..................................................................................................................... 69
3.9
Ontslag in terme van die Wet op Arbeidsverhoudinge......................................... 71
3.9.1
Onbillike arbeidspraktyke.......................................................................................... 71
3.9.2
Vorme van ontslag ..................................................................................................... 74
3.9.3
Definisie van ontslag ................................................................................................. 75
3.9.4
Outomatiese onbillike ontslag .................................................................................. 76
3.9.5
Gewone onbillike ontslag .......................................................................................... 78
Šakademia (MSW)
Bladsy 2
BUL206 Bedryfswetgewing 3.10
Verpligtinge van werkgewer en werknemer in terme van die Wet op
Diensgelykheid ........................................................................................................................ 80 3.10.1 Oogmerk van die Wet ............................................................................................... 80 3.10.2 Betekenis van diskriminasie ..................................................................................... 80 3.10.3 Regverdigingsgronde vir diskriminasie ................................................................... 81 3.10.4 Regstellende aksie .................................................................................................... 82 3.11
Remedies van werknemers ...................................................................................... 83
3.12
Samevatting ................................................................................................................ 84
3.13
Selfevaluering ............................................................................................................. 85
Studie-eenheid 4: Belasting en ander verpligte statutêre oorbetalings . 87 4.1 Studie-eenheid leeruitkomstes ................................................................................ 87 4.2
Verrykende bronne .................................................................................................... 88
4.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?............................................................................... 88
4.4
Inleiding ....................................................................................................................... 89
4.5
Belasting ...................................................................................................................... 90
4.5.1
Oorsig van die Suid-Afrikaanse belastingstelsel ................................................... 90
4.5.2
Inkomstebelasting ...................................................................................................... 91
4.5.3
Kapitaalwinsbelasting ................................................................................................ 92
4.5.4
Skenkingsbelasting .................................................................................................... 93
4.5.5
Hereregte .................................................................................................................... 94
4.5.6
Belasting op Toegevoegde Waarde (BTW) ........................................................... 95
4.5.7
Boedelbelasting .......................................................................................................... 95
4.5.8
Ander belastings ........................................................................................................ 96
4.6
Ander verpligte statutêre aftrekkings en oorbetalings .......................................... 96
4.6.1
Vaardigheidsontwikkelingswetgewing .................................................................... 96
4.6.2
Werkloosheidsversekering ..................................................................................... 100
4.6.3
Betalings in terme van die Wet op die Vergoeding vir Beroepsbeserings en
siektes .................................................................................................................................... 103 4.7
Samevatting .............................................................................................................. 105
4.8
Selfevaluering ........................................................................................................... 106
Studie-eenheid 5: Goeie korporatiewe bestuur................................ ................................................................ ................................................................ 107 5.1 Studie-eenheid leeruitkomstes .............................................................................. 107 5.2
Verrykende bronne .................................................................................................. 108
5.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?............................................................................. 108
5.4
Inleiding ..................................................................................................................... 110
5.5
Funksionering van ʼn maatskappy ......................................................................... 113
©akademia (MSW)
Bladsy 3
-
BUL206 Bedryfswetgewing 5.5.1
Aandeelhouers ......................................................................................................... 114
5.5.2
Die direkteure en direksie ....................................................................................... 114
5.5.3
Belanghebbendes .................................................................................................... 114
5.5.4
Totstandkoming van ʼn maatskappy ...................................................................... 115
5.5.5
Verskillende tipes maatskappye ............................................................................ 116
5.6
Goeie korporatiewe bestuur ................................................................................... 117
5.7
King 3-kode ............................................................................................................... 120
5.8
Wetgewing wat ʼn korporatiewe gewete aanmoedig ........................................... 123
5.8.1
Oorsig van relevante wetgewing ........................................................................... 123
5.9
Breë Spektrum Swart Ekonomiese Bemagtiging ................................................ 123
5.10
Gevolgtrekking ......................................................................................................... 124
5.11
Selfevaluering ........................................................................................................... 126
Woordelys ................................................................ ................................................................................................ ................................................................................................ ................................................................................................ .................................................................... .................................... 127 Bronnelys ................................................................ ................................................................................................ ................................................................................................ ................................................................................................ ...................................................................... ...................................... 131 Selfevalueringsriglyne ................................................................ ................................................................................................ ................................................................................................ ................................................................... ................................... 133
©akademia (MSW)
Bladsy 4
BUL206 Bedryfswetgewing Programoorsig Diploma in Kleinsakebestuur en Entrepreneurskap Tweedejaar Kleinsakebestuur SBM206
Kleinsake Finansiële Bestuur FMG 206
Kleinsake Bemarkingsbestuur SMK 206
Entrepreneursteorie ENP206
Bedryfswetgewing BUL206
Menslike Hulpbronbestuur HRM206
Studie-eenheid 1: Beginsels van kleinsakebestuur
Studie-eenheid 1: Beginsels van kleinsake finansiële bestuur
Studie-eenheid 1: Beginsels van kleinsake bemarkingsbestuur
Studie-eenheid 1: Inleiding tot entrepreneurskap
Studie-eenheid 1: Beginsels van bedryfswetgewing
Studie-eenheid 1: Beginsels van menslike hulpbronbestuur
Studie-eenheid 2: Die sakeomgewing
Studie-eenheid 2: Finansiering van die kleinsakeonderneming
Studie-eenheid 2: Handelsmerkvestiging en posisionering
Studie-eenheid 2: Die sakegeleentheid
Studie-eenheid 2: Kontrakte
Studie-eenheid 2: Personeelvoorsiening vir die kleinsakeonderneming
Studie-eenheid 3: Die bestuursfunksies
Studie-eenheid 3: Krediet en kredietbestuur
Studie-eenheid 3: Bemarkingskanale
Studie-eenheid 3: Die sakeplan en finansiering
Studie-eenheid 3: Werkgewer-/werknemerverhoudings
Studie-eenheid 3: Belangrike aspekte in menslike hulpbronbestuur
Studie-eenheid 4: Ondernemingsvorme
Studie-eenheid 4: Finansiële state
Studie-eenheid 4: Internet bemarking en aanlynverkope
Studie-eenheid 4: Die nuwe sakeonderneming
Studie-eenheid 4: Belasting en ander verpligte statutêre oorbetalings
Studie-eenheid 4: Vergoeding
Studie-eenheid 5: Kleinsakeondernemings in SuidAfrika
Studie-eenheid 5: Bestuur van bedryfskapitaal
Studie-eenheid 5: Strategiese bemarkingsbestuur
Studie-eenheid 5: Sukses en mislukkings
Studie-eenheid 5: Goeie korporatiewe bestuur
Studie-eenheid 5: Opleiding
©akademia (MSW)
Bladsy 5
BUL206 Bedryfswetgewing Inleiding Ondernemings is belangrike rolspelers in die ekonomie. Ondernemings verskaf dienste, goedere en werksgeleenthede. Die reg bepaal hoe ondernemings gevestig word, hoe hulle funksioneer en watter regsgevolge aan hulle optrede gekoppel word. Dit reël ook die verhoudings tussen die partye betrokke by ʼn onderneming, hetsy die eienaars, kliënte, verskaffers of werknemers. Dit is dus belangrik om te weet watter regsreëls op ondernemings van toepassing is. Van die vroegste tye af is die handel gekenmerk deur ooreenkomste tussen partye. Kontrakte is gesluit om byvoorbeeld goedere te koop, te ruil, werk te laat doen, goedere te verpand, borg te staan, ensovoorts. ʼn Kontrak het beteken dat partye aan mekaar iets belowe het en dat hulle die belofte sal nakom. Kontrakte verseker dat handelsverkeer glad verloop en speel dus ʼn onontbeerlike rol in die ekonomie en in ondernemings. Die diensverhouding vorm ʼn baie belangrike deel van ʼn onderneming. Werknemers is nodig om mannekrag te voorsien en in ruil wil hulle graag hulle dienste aanbied vir geld. In dié verhouding het werkgewers inherent meer mag want hulle bepaal werknemers se diensterme en salaris. Aangesien werkers dikwels verleë oor werk is, is daar ʼn risiko vir uitbuiting van werkers. Ten einde billikheid in die diensverhouding te verseker het die Staat tussenbeide getree en wetgewing ingestel om die diensverhouding te reguleer. Deur middel van spesiale arbeidswetgewing is die speelveld tussen werkgewers en werknemers gelyk gemaak. Belasting word wêreldwyd gebruik om die staatskas aan te vul. Almal (hetsy individue of ondernemings) in die land word óf direk óf indirek deur belasting geraak en betaal een of ander vorm van belasting. Belasting word gehef in terme van wetgewing. Die bekendste wet in die verband is die Inkomstebelastingwet. Daar is ook ander wette wat die verpligte betaling van belasting beheer en reël, byvoorbeeld die Boedelbelastingwet, die Wet op Kapitaalwinsbelasting, die Wet op Hereregte, die BTW-wet, ensovoorts. Laastens, gaan die regsbeginsels rondom goeie korporatiewe bestuur vir maatskappye in meer besonderhede bespreek word. Dit behels dat ondernemings ʼn korporatiewe gewete moet ontwikkel om te verseker dat hulle optrede nie net suiwer op winsbejag gemik is nie, maar ook om ʼn verskil in die samelewing te maak.
©akademia (MSW)
Bladsy 6
BUL206 Bedryfswetgewing Vakleeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van die vak BEDRYFSWETGEWING sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van: •
Die rol, plek en bronne van die Suid-Afrikaanse reg
•
Kontrakte
•
Werkgewer-/werknemerverhouding
•
Belasting en ander verpligte statutêre oorbetalings
•
Goeie korporatiewe bestuur
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
te onderskei tussen Gemenereg, Statutêre reg, Grondwetlike reg, Administratiefreg, Verbruikersreg en Ondernemingsreg en die bronne van die SuidAfrikaanse regstelsel te identifiseer.
•
Te onderskei tussen verskillend tipes kontrakte en die elemente van ʼn geldige dienskontrak te benoem en te identifiseer.
•
die wetgewing wat spesifieke etiese standaarde op kontrakte van toepassing maak, te bespreek.
•
die verskillende tipes belastingwetgewing in Suid-Afrika te identifiseer en die werking van die wette te bespreek.
•
Die beginsel van goeie korporatiewe bestuur te omskryf en die wetlike en regulerende omgewing van korporatiewe bestuur in Suid-Afrika te ondersoek en te beskryf.
©akademia (MSW)
Bladsy 7
BUL206 Bedryfswetgewing Woordomskrywing vir evaluering In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die woordelys hieronder sal jou hiermee help. Werkwoord
Omskrywing
Wanneer daar van jou
Moet jy die volgende doen:
verwag word om te: Lys
Lys die name/items wat bymekaar hoort.
Identifiseer
Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde.
Verduidelik
Ondersoek die moontlikhede, oorweeg en skryf dan jou antwoord (verklaring/verduideliking) neer.
Beskryf
Omskryf die konsep of woorde duidelik.
Kategoriseer/
Bepaal tot watter klas, groep of afdeling bepaalde
klassifiseer
items/voorwerpe behoort.
Analiseer
Om iets te ontleed.
Evalueer
Bepaal die waarde van ʼn stelling/stelsel/beleid/ens.
Toepas
Pas die teoretiese beginsels toe in ʼn praktiese probleem.
Hersien
Evalueer, verbeter en/of wysig ʼn beleid/dokument/stelsel/ens.
©akademia (MSW)
Bladsy 8
BUL206 Bedryfswetgewing Studie-eenheid 1: Inleiding tot bedryfswetgewing
1.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die plek van die Grondwet in die Suid-Afrikaanse regstelsel
•
Publiekreg, Privaatreg, Administratiefreg en Ondernemingsreg
•
Die verskillende bronne van die Suid-Afrikaanse reg
•
Gemenereg, Statutêre reg en reg geskep deur hofbeslissings
•
Verbruikerswetgewing en die Verbruikersreg
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
te onderskei tussen Gemenereg, Statutêre reg, Grondwetlike reg en Administratiefreg.
•
die verskillende bronne van die Suid-Afrikaanse regstelsel te bespreek.
•
die omvang van Verbruikersreg te beskryf.
•
die aard en omvang van Ondernemingsreg te verduidelik.
•
die impak van Administratiefreg op Ondernemingsreg te verduidelik.
©akademia (MSW)
Bladsy 9
BUL206 Bedryfswetgewing 1.2
Verrykende bronne •
Kleyn, D. en Viljoen, F. 2010. Beginnersgids vir Regstudente. Claremont: Juta Law.
•
Nagel, C.J., Boraine, A., De Villiers, W.P., Jacobs, L., Lombard, S., Lotz, D.J., Prozesky-Kuschke, B., Roestoff, M., van Eck, B.P.S. 2011. Besigheidsreg. Durban: LexisNexis.
1.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Administratiefreg
Die reg wat betrekking het op al die besluite wat deur staatsliggame of afgevaardigdes (agente) van sodanige liggame geneem word.
Bronne van die reg
Die Gemenereg, wette, Gewoontereg, Inheemsereg en hofuitsprake.
Gemenereg
Die Romeins-Hollandse reg en Engelse reg soos geïnterpreteer en toegepas deur Suid-Afrikaanse howe.
Handves van
Hoofstuk 2 van die Grondwet wat regte bevat waarop niemand
Menseregte
mag inbreuk maak nie, tensy toegelaat deur die algemene beperkingsklousule in die Grondwet.
Ondernemingsreg
Die reg wat die ontstaan, funksionering en tot niet gaan van ondernemings en verwante aangeleenthede reël.
Ondernemingsvorme Alleeneienaarsaak, beslote korporasie, vennootskap, maatskappy of besigheidstrust. Privaatreg
Die reg wat die verhoudinge tussen individue onderling reël.
Publiekreg
Die reg wat die verhouding tussen die Staat, regsubjekte en Staatsorgane onderling reël.
1.4
Inleiding
Ondernemings is belangrike rolspelers in die ekonomie. Ondernemings verskaf dienste, goedere en werksgeleenthede. Die reg bepaal hoe ondernemings gevestig word, hoe hulle funksioneer en watter regsgevolge aan hulle optrede gekoppel word. Dit reël ook die verhoudings tussen die partye betrokke by ʼn onderneming, hetsy die eienaars, kliënte,
©akademia (MSW)
Bladsy 10
BUL206 Bedryfswetgewing verskaffers of werknemers. Dit is dus belangrik om te weet watter regsreëls op ondernemings van toepassing is. As u byvoorbeeld na die winkel ry en ʼn ketel koop, het u ʼn koopkontrak aangegaan met die winkel (onderneming). U tree dus as verbruiker op en dit beteken die winkel het sekere verpligtinge teenoor u in terme van die verkoopsooreenkoms en as gevolg van die bestaande Verbruikerswetgewing. Die wyse waarop u betaal, het ook sekere unieke regsimplikasies. Die regsgevolge van ʼn krediettransaksie sal byvoorbeeld verskil van dié wanneer u kontant betaal of wanneer u met ʼn tjek betaal. U het ook ʼn kontrak gesluit toe u by die inkoopsentrum parkeer het en ʼn parkeerkaartjie geneem het. Indien u sou gly in die winkel en ʼn been breek, sou die reg ook dáár geld om die moontlikheid van ʼn remedie te bepaal. Ook in u werk is u ʼn werknemer van ʼn onderneming. Dit het regsimplikasies, byvoorbeeld die werkgewer moet belasting aftrek en aan die Suid-Afrikaanse Inkomstediens oorbetaal. Die werkgewer mag u nie onbillik ontslaan nie en, indien u in die uitvoering van u pligte skade aan ʼn derde party veroorsaak, het dit ʼn impak op die werkgewer én die derde party. Dit is dus noodsaaklik dat u bewus moet wees van die rol wat die reg in ondernemings speel. Hierdie studie-eenheid gee eers ʼn breë oorsig van die Suid-Afrikaanse regstelsel. Dit is belangrik om te verstaan wat die begrip “reg” behels omdat die begrip baie meer behels as bloot wetgewing. U sal insien dat die reg uit verskeie bronne ontstaan, naamlik die Gemenereg, wetgewing en regspraak. U sal ook begryp dat die Grondwet ʼn allesoorheersende invloed op die reg het en dat dit alle aspekte van die reg beïnvloed. Net soos die reg nodig is om orde, vrede en geregtigheid in die samelewing te verseker, só is die reg ook nodig om dieselfde in ondernemings en hulle funksionering in die ekonomie te verseker. Indien u bewus is van die invloed van die reg op ondernemings, sal u in staat wees om te identifiseer wanneer en watter wet op ʼn bepaalde situasie in ʼn onderneming van toepassing sal wees. Dis onmoontlik om al die regsbeginsels te ken, maar dis wel moontlik om te weet waar en wanneer om antwoorde te gaan soek. Dis die doel van dié vak, naamlik om u bewus te maak van die verskillende areas waar wetgewing ʼn impak in ondernemings sal hê en om die korrekte regsbeginsel (hetsy by wyse van wetgewing of die Gemenereg) wat van toepassing sal wees, te identifiseer. In hierdie studie-eenheid sal u sien dat die reg ter wille van ordelike bestudering in verskillende vakgebiede ingedeel word en dat Ondernemingsreg eintlik ʼn afsonderlike
©akademia (MSW)
Bladsy 11
BUL206 Bedryfswetgewing dissipline vorm, soortgelyk aan Privaatreg. Ondernemingsreg is ʼn versamelnaam vir alle reg wat op ondernemings betrekking kan hê. Die fokusarea in Ondernemingsreg kan selfs verklein word na spesifieke aspekte, byvoorbeeld Verbruikersreg fokus op ʼn spesifieke aspek van Ondernemingsreg, of Entrepreneursreg fokus weer meer op die verskillende tipes ondernemingsvorme, ensovoorts. 1.5 1.5.1
Inleiding tot die Suid-Afrikaanse reg Die rol van die reg in ʼn samelewing
Ondernemings funksioneer in die ekonomie en is gebonde aan die Suid-Afrikaanse regsreëls wat ondernemings reguleer. In die Suid-Afrikaanse reg is daar heelwat regsbeginsels en wette wat op ondernemings van toepassing is. Dit is dus belangrik om te weet wat die reëls behels en hoe dit ʼn onderneming affekteer. In enige samelewing of spesifieke aspek van die samelewing, byvoorbeeld ondernemings, is ʼn regstelsel nodig om orde en geregtigheid te verseker. In primitiewe samelewings was regsbeginsels aanvanklik gebaseer op godsdienstige en morele waardes. Soos ontwikkeling egter plaasgevind het, het regsreëls ook meer gesofistikeerd geraak. Die reg maak orde in die samelewing moontlik deur die verhoudings tussen individue onderling en tussen individue en die staat te reël. Die reg bestaan uit meer as ʼn stel moets en moenies. Dit weerspieël die onderliggende waardes (ook bekend as die ideologie) wat daar in ʼn samelewing geld. Byvoorbeeld, in Suid-Afrika is kapitalisme ʼn ekonomiese waarde wat in die reg gestalte kry. In sommige ander lande is sosialisme of kommunisme byvoorbeeld ʼn ekonomiese waarde en dit beïnvloed weer hulle wette. Politieke waardes beïnvloed ook wette. Suid-Afrika het ʼn demokratiese politieke bestel wat deur wetgewing gehandhaaf word. Wette in ʼn land waar ʼn outokrasie is of ʼn monargie bestaan, sal anders daaruitsien. Sosiale waardes word ook in wetgewing weerspieël. In die Suid-Afrikaanse Handves van Menseregte word bepaal dat ons regstelsel gebaseer is op verskeie grondwetlike waardes byvoorbeeld menswaardigheid en gelykheid. Wette moet dus geïnterpreteer word om daaraan gestalte te gee. Die Suid-Afrikaanse demokratiese bestel funksioneer volgens die beginsel van die skeiding van magte (in Latyns: trias politica). Dié beginsel spruit uit die Gemenereg en verseker dat regeringsmag nie misbruik word nie, omdat die verskillende vertakkings van die Staat mekaar kan kontroleer. Dit beteken dat die Staat in drie hoedanighede optree, naamlik as uitvoerende gesag, regsprekende gesag en wetgewende gesag. Hierdie drie rolle van die Staat moet egter
©akademia (MSW)
Bladsy 12
BUL206 Bedryfswetgewing onafhanklik van mekaar uitgeoefen word. Die wetgewende gesag setel primêr in die Parlement. Die uitvoerende gesag van die Staat setel in die regering van die dag, met ander woorde die Presidensie en Staatsdiens en ook die Polisie of Weermag wat moet seker maak dat wette gehoorsaam word. Die Staat het laastens ook ʼn rol as regsprekende gesag, en dit verwys na die howe. Onafhanklikheid van die regbank is noodsaaklik om te verseker dat geregtigheid geskied. Howe is verantwoordelik om die reg toe te pas en te interpreteer en moet in staat wees om die Staat aan die reg en veral die Grondwet, gebonde te hou.
Gevallestudie 1.1 Janu en Sandra se skip het gesink en hulle spoel op ʼn onbewoonde eiland uit. Hulle sal nie ʼn formele regstelsel hê nie maar daar sal tog sekere reëls geld wat moontlik gebaseer is op hulle normes en waardes, byvoorbeeld Janu gee vir Sandra ʼn kans om alleen te bad en andersom. Sodra daar egter nog meer drenkelinge op die eiland uitspoel sal meer reëls nodig word om vrede en orde te handhaaf. Gestel byvoorbeeld dat daar net een waterbron op die eiland is – om vrede te handhaaf sal daar reëls moet wees om gebruik van die hulpbron te reguleer. Onthou egter dat ʼn regstelsel die waardes van ʼn samelewing weerspieël. As Janu en Sandra dus outokraties is sal hulle dalk bepaal dat dit hulle water is en die ander moet hulle betaal vir toegang tot die water. Of hulle aanvaar die verantwoordelikheid om die fontein skoon te hou, dus kan die ander dit gebruik, maar hulle moet Janu en Sandra iets betaal omdat hulle dit skoon sal hou. In hierdie konteks kan die skeiding van magte-beginsel ook illustreer word. In ʼn demokrasie waar die beginsel van skeiding van magte geld sal Janu byvoorbeeld die wette maak, Sandra sal hulle afdwing en een van die ander drenkelinge, Pieter, sal dispute probeer besleg as die reëls nie gehoorsaam word nie. Hierdie beginsel weerspieël weereens die waardes van die samelewing. As dit ʼn outokrasie is sal Janu sommer die wette maak, dit afdwing en almal wat ongelukkig is sal by hom moet kla, wat alles daarop dui dat daar groter potensiaal vir uitbuiting is.
Die reg is belangrik om te verseker dat daar orde en geregtigheid in die ekonomie heers. Daar is regsreëls wat die verhouding tussen ondernemings en die Staat reël en ander wat die verhouding tussen ʼn onderneming en individue reël, byvoorbeeld kliënte, werknemers en ander besighede. Hierdie reëls is gebaseer op die waardes van kapitalisme en ʼn vrye-mark stelsel, maar ook die Handves van Menseregte.
©akademia (MSW)
Bladsy 13
BUL206 Bedryfswetgewing 1.5.2
Die plek van die Grondwet in die Suid-Afrikaanse regstelsel
Die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika het op 4 Februarie 1997 in werking getree. Die Grondwet is die hoogste reg in die land. Dit beteken dat enige wet of reël wat teenstrydig daarmee is, nietig en onafdwingbaar is. Die Grondwet bevat in die aanhef belangrike grondwetlike waardes waarop dit gebaseer is, naamlik, vryheid, gelykheid en menswaardigheid. Die Grondwet bind die wetgewende, regsprekende en uitvoerende gesag met ander woorde niemand is verhewe bo die Grondwet nie. Die Grondwet bevat ook ʼn Handves van Menseregte. In die Handves word drie vlakke van menseregte beskerm, naamlik eerste, tweede en derde generasie menseregte. Eerste generasie menseregte verwys na basiese regte wat alle mense het. Die regte word gehandhaaf deurdat die Staat nie daarop inbreuk maak nie. Geen verdere positiewe stappe is nodig vanaf die Staat se kant nie. Dis byvoorbeeld die reg op lewe of stemreg of die reg op godsdiensvryheid. Hierdie regte staan ook soms as sogenaamde blou regte bekend. Tweede generasie menseregte verwys na sosio-ekonomiese regte. Hierdie regte impliseer dat die Staat positiewe stappe moet neem om die regte te realiseer. Dis byvoorbeeld die reg op onderwys of die reg op toegang tot sosiale sekerheid. Hierdie regte staan ook soms as sogenaamde rooi regte bekend. Omdat dit ʼn verpligting op die Staat plaas is dit meer problematies om af te dwing aangesien howe nie die bevoegdheid het om die Staat te beveel hóé om die begroting aan te wend nie. Baie van die regte in die Handves van Menseregte het dus ʼn interne beperking wat behels dat die reg gerealiseer moet word in soverre as wat dit redelik moontlik is. Derde generasie menseregte verwys na groepsregte, byvoorbeeld die reg op selfregering of die reg op ʼn gesonde omgewing. Hierdie staan ook bekend as sogenaamde groen regte. In die Suid-Afrikaanse Handves van Menseregte word eerste, tweede en derde generasie menseregte beskerm. Menseregte is nie absoluut nie en mag beperk word. In sommige van die bepalings is daar interne beperkings (soos met sosio-ekonomiese regte). Alle menseregte is egter onderhewig aan die algemene beperkingsklousule van artikel 36 van die Grondwet. Artikel 36 bepaal dat ʼn mensereg beperk kan word: •
deur die algemeen geldende reg, en
•
as dit redelik en regverdigbaar is om die reg te beperk,
•
in ʼn oop en demokratiese samelewing
©akademia (MSW)
Bladsy 14
BUL206 Bedryfswetgewing •
gebaseer op die waardes van vryheid, gelykheid en menswaardigheid, en
•
waar daar proporsionaliteit bestaan tussen die beskermbare belang en die beperking.
1.5.3
Komponente van die Suid-Afrikaanse regstelsel
Om die bestudering van die reg makliker en meer verteerbaar te maak word dit gesistematiseer, wat beteken dat dit in verskillende onderafdelings verdeel kan word. Sommige skrywers verkies om die reg te verdeel volgens die tipe regte wat beskerm kan word en hierdie verdeling verwys na die reg in ʼn subjektiewe sin. Volgens die verdeling is daar vier tipes juridiese regte wat die subjek (voorwerp) van beskerming kan wees, naamlik: •
saaklike regte – dit dui op die reg wat iemand op ʼn saak het byvoorbeeld eiendomsreg of die reg op ʼn serwituut of ʼn pandreg,
•
immaterieelgoedereregte – dit dui op die reg op ʼn geestesproduk byvoorbeeld outeursreg of ʼn patentreg,
•
persoonlikheidsregte – dit dui op die reg op beskerming van ʼn aspek van die menslike persoonlikheid byvoorbeeld waardigheid of liggaamlike integriteit,
•
vorderingsregte (ook genoem persoonlike regte) - dit dui op die reg om prestasie van ʼn ander te mag eis byvoorbeeld op grond van ʼn kontrak of delik.
Die reg kan ook volgens die verskillende vakdissiplines verdeel word. Dit word ook verdeling van die reg in objektiewe sin genoem. Dis dan ook die verdeling wat in hierdie studieeenheid gevolg word. Die nasionale reg word hoofsaaklik in Publiekreg en Privaatreg verdeel. Die verskil tussen hierdie twee onderafdelings is die volgende:
Publiekreg reël die verhouding tussen die Staat as maghebber en die Staat se onderdane, asook tussen die Staat en die uitvoerende en regsprekende gesag.
Privaatreg verwys na die reg wat die verhouding tussen individue as gelykes reël sonder dat een party politiese of regeringsmag in die verhouding kan inbring.
Figuur 1.1: Onderskeid tussen Publiekreg en Privaatreg (Bron: Outeur, 2012)
©akademia (MSW)
Bladsy 15
BUL206 Bedryfswetgewing Privaatreg en Publiekreg kan verder in die volgende onderafdelings (vakdissiplines) ingedeel word:
Publiekreg
Privaatreg
Staatsreg
Familiereg
Administratiefreg
Personereg
Strafreg Persoonlikheidsreg Prosesreg • Strafprosesreg • Siviele prosesreg
Vermoënsreg • Sakereg • Erfreg • Intellektueelgoederereg • Verbintenisreg
Figuur 1.2: Onderafdelings van Publiekreg en Privaatreg (Bron: Outeur, 2012) Met die toenemende belangrikheid van Ondernemingsreg (ook genoem Handelsreg, Besigheidsreg of Kommersiële reg) het hierdie tradisionele indeling moeiliker geword. Onsekerheid het ontstaan oor waar Ondernemingsreg in hierdie verdeling inpas, aangesien dit nie Publiekreg is nie en ook nie suiwer Privaatreg is nie. Ondernemingsreg kan dus gesien word as ʼn unieke vertakking in die reg en ʼn dissipline wat met verskeie aspekte, van hoofsaaklik Privaatreg, handel.
©akademia (MSW)
Bladsy 16
BUL206 Bedryfswetgewing
Vermoënsreg Byvoorbeeld sakereg, verbintenisreg, koopreg, kontraktereg, kredietooreenkomste
Persoonlikheidsreg Byvoorbeeld immaterieelgoederereg soos handelsmerke en patente
Ondernemingsreg bevat elemente van alle regsvertakkinge
Ander unieke aspekte Byvoorbeeld bankreg, verhandelbare dokumente, internasionale handelsreg, maatskappyereg, insolvensie, belastingreg, arbeidsreg, mededingingsreg
Staatsreg Byvoorbeeld tenders, administratiefreg, strafregtelike aanspreeklikheid as wette oortree word
Figuur 1.3: Raakpunt van Ondernemingsreg met ander regsvertakkinge (Bron: Outeur, 2012) Daar moet onthou word dat hierdie indeling bloot vir ʼn meer sistematiese bestudering van die reg gedoen word. Geen deel van die reg kan werklik onafhanklik en in isolasie bestudeer word nie. Byvoorbeeld, Administratiefreg is deel van Publiekreg, maar dit beïnvloed ondernemings deur middel van munisipale regulasies en belastings. Erfreg is deel van Privaatreg maar as ʼn werkgewer sterf kan dit sy/haar onderneming beïnvloed. Om egter die bespreking van wetgewing wat ʼn invloed op ondernemings het meer logies te kan bespreek gaan hierdie studie-eenheid ʼn oorsig gee oor Ondernemingsreg, gesien as afsonderlike dissipline. Gevallestudie 1.2 Gestel Werker Wim werk vir Besigheid B as rekenaarprogrammeerder. As Wim een van B se rekenaars steel en uitgevang word sal Wim strafregtelik vervolg kan word. Met ander woorde, die Staat gaan hom aankla van diefstal en straf. Gestel Wim maak asof hy B se sagteware geskryf het en hy verkoop dit vir ʼn wins onder sy eie naam. Dit is steeds diefstal van B se sagteware (want die sagteware is B se intellektuele goedere). Wim kan steeds strafregtelik vervolg word. Strafregtelike vervolging val onder die sfeer van Publiekreg. B kan egter ook besluit om teen Wim op te tree op grond van ʼn delik. Dis omdat Wim se onregmatige daad skade veroorsaak het aan B. B wil skadevergoeding eis van Wim, om só die wins wat Wim onwettig gemaak het, te verhaal. Wim, as werknemer van B, sal ook
©akademia (MSW)
Bladsy 17
BUL206 Bedryfswetgewing vir wangedrag gedissiplineer kan word in terme van die Arbeidsreg. Die regsgevolge van Wim se optrede kan dus vir akademiese doeleindes uit verskillende regskategorieë spruit, naamlik die Strafreg, die Arbeidsreg, die Immaterieelgoederereg en ook Kuberreg. In die praktyk sal die impak van al die regsdissiplines opgeweeg word, en die streng klassifikasie van toepaslike vakdissiplines sal nie werklik ʼn verskil maak nie. Hieronder word ʼn breë oorsig oor Publiekreg en Privaatreg gegee. In paragraaf 1.8 word die omvang van Ondernemingsreg meer volledig bespreek. 1.5.4
Oorsig van komponente van Publiekreg
Publiekreg bestaan hoofsaaklik uit die volgende vier komponente: Staatsreg
Staatsreg handel oor die Grondwetlike reg en die reëls wat die Staat bind, byvoorbeeld die reëling ten opsigte van verkiesing van ampsdraers, die samestelling van die regering, die Parlement, algemene verkiesings en ook die verhouding tussen die staatsdiens en tussen verskillende staatsliggame.
Administratiefreg
Administratiefreg reël die funksionering van die uitvoerende gesag met ander woorde hoe staatsdepartemente en rade hulle administratiewe bevoegdheid en besluitneming moet uitvoer.
Strafreg
Strafreg staan ook soms as Kriminele Reg bekend. Dit verwys na die regsreëls rondom misdade en strawwe vir kriminele oortredinge.
Prosesreg
Prosesreg skryf die korrekte prosedures voor wat in howe gevolg moet word. Strafprosesreg handel spesifiek oor die proses in strafsake en Siviele Prosesreg handel oor die proses wat gevolg moet word in siviele hofgedinge. Tabel 1.1: Komponente van Publiekreg (Bron: Outeur, 2012)
1.5.5
Oorsig van komponente van Privaatreg
Privaatreg kan hoofsaaklik in die volgende onderafdelings ingedeel word: Personereg
Personereg handel oor die status van persone, met ander woorde wie regsubjekte is. Byvoorbeeld, dit bepaal of ʼn fetus ʼn regsubjek is of nie, wanneer status verander (byvoorbeeld
©akademia (MSW)
Bladsy 18
BUL206 Bedryfswetgewing meerderjarigheid/minderjarigheid) en watter regsgevolge aan sodanige status gekoppel kan word. Familiereg
Familiereg reël hoe huwelike tot stand kom en beëindig word en reël huweliksgoederebedelings. Dit reël ook verwante aangeleenthede rondom kinders, onderhoud, beheer en toesig en die regsverhouding tussen ouers en kinders.
Vermoënsreg
Hierdie deel van die reg handel oor alle reg wat vermoëns beïnvloed, met ander woorde wat ʼn vermeerdering of vermindering in ʼn persoon se boedel kan meebring. Die hoofonderafdelings van die Vermoënsreg is: Sakereg, Immaterieelgoederereg, Erfreg en Verbintenisreg. Laasgenoemde word weer ingedeel in Kontraktereg, Deliktereg en Verrykingsreg.
Persoonlikheidsreg
Dit is gerig op die beskerming van die regte wat aan jou persoonlikheid kleef, byvoorbeeld waardigheid of liggaamlike integriteit. Tabel 1.2: Komponente van Privaatreg (Bron: Outeur, 2012)
1.6
Die bronne van die Suid-Afrikaanse reg naamlik Gemenereg, Wetgewing , Grondwetlike reg en Administratiefreg
1.6.1
Oorsig
In sommige lande is die reg gekodifiseer. Dit beteken dat die regstelsel in ʼn wet saamgevat is, en dié wet word dus die hoofbron van die reg. In Suid-Afrika is die reg nie gekodifiseer nie. Dit beteken dat die reg nie net in wette saamgevat is nie maar ook vanuit ander bronne gekry word. Die vernaamste bronne van die Suid-Afrikaanse reg is die volgende:
©akademia (MSW)
Bladsy 19
BUL206 Bedryfswetgewing
Hofuitsprake
Gemenereg
Grondwetlike reg
Statutêre reg
Inheemse reg
Figuur 1.4: Vernaamste bronne van die Suid-Afrikaanse reg (Bron: Outeur, 2012) Dit is belangrik om te weet tot watter mate hierdie bronne die reg beïnvloed en waar die regsbeginsels opgespoor word. 1.6.2
Gemenereg
Daar word dikwels gesê dat die Suid-Afrikaanse Gemenereg die Romeins-Hollandse reg is. Dit is slegs gedeeltelik waar. Die Romeins-Hollandse reg het saam met Jan Van Riebeeck na Suid-Afrika oorgekom, maar dit is deur die geskiedenis van kolonialisme beïnvloed. Tydens die Britse besetting van die Kaap en Natal het beginsels van die Engelse reg ook die regstelsel beïnvloed. Dis interessant dat die Engelse reg nooit die Romeins-Hollandse reg totaal vervang het nie, maar eerder aangevul en geïnfiltreer het. In hoofsaaklik die Publiekreg het die Engelse reg grootliks die Romeins-Hollandse reg vervang, byvoorbeeld die hofstrukture en bewysleer is geskoei op die Engelse stelsel. Die Engelse reg is ook nagevolg in gevalle waar nuwe regsreëls ontwikkel moes word. So byvoorbeeld is die Engelse reg ten opsigte van versekering, verhandelbare dokumente en maatskappye net so in Suid-Afrika gedupliseer. In tradisionele Privaatreg aangeleenthede soos Erfreg, Deliktereg, Personereg en Familiereg het Romeins-Hollandse beginsels bly voortbestaan. Die Suid-Afrikaanse Gemenereg is dus ʼn unieke mengsel van Romeins-Hollandse en Engelse regsbeginsels wat deur interpretasie van die howe per gevallestudie (ad hoc)
©akademia (MSW)
Bladsy 20
BUL206 Bedryfswetgewing ontwikkel het. Die Gemenereg word ook verder beïnvloed deur Gewoontereg en Inheemsereg. Alhoewel gemeenregtelike en inheemsregtelike beginsels steeds in ons reg van toepassing is, is ook hierdie beginsels onderhewig aan die Grondwet. Artikel 39(2) van die Grondwet bepaal dat die gees en doelstellings van die Handves van Menseregte in ag geneem moet word wanneer die Gemenereg en Inheemsereg ontwikkel word. Die Gemenereg bly dus ʼn belangrike bron van die reg en is gewoonlik aanvullend tot die reg wat deur wetgewing ontwikkel en gereguleer word. 1.6.3
Wetgewing
Wetgewing word gebruik om reg te skep, en kan soms ook gebruik word om ʼn bestaande deel van die reg te kodifiseer. Alhoewel ons regstelsel in totaliteit nie gekodifiseer is nie, is daar tog sekere dele wat wel gekodifiseer is. Dit beteken dat al die regsbeginsels oor daardie betrokke onderwerp, by kodifikasie, in een wet saamgevat is. Dit is byvoorbeeld die geval met die Wet op Verbruikersbeskerming waarin al die regsbeginsels oor die regte en beskerming van verbruikers saamgevat is. Nasionale wette word deur die Parlement gemaak. Elke provinsie het ook ʼn provinsiale wetgewer wat wette kan afvaardig oor sekere aangeleenthede. Geen nasionale of provinsiale wet mag met die Grondwet teenstrydig wees nie. 1.6.4
Hofbeslissings
In Suid-Afrika het ons ʼn akkusatoriese regstelsel. Dit beteken dat albei partye in ʼn saak voor die regter die geleentheid moet hê om hulle onderskeie kante van die saak te stel. Op grond van die feite, die geldende reg en gesag neem die regter ʼn besluit. Hierdie stelsel is grootliks oorgeneem van die Britse stelsel. Die twee hoogste howe in die land is die Hoogste Hof van Appèl en die Grondwetlike Hof. Die ander howe kan hoofsaaklik in laerhowe en hoërhowe ingedeel word. Dan is daar ook spesiale howe wat die status van ʼn hoë hof of laerhof geniet, afhangende van die wet waarin dié hof geskep is. Die Arbeidshof is ʼn voorbeeld van ʼn spesiale hof vir arbeidsake wat in terme van die Wet op Arbeidsverhoudinge geskep is. Nie alle howe kan alle tipe sake aanhoor nie. Howe het ʼn bepaalde jurisdiksie en dit verwys na ʼn hof se bevoegdheid om ʼn saak aan te hoor. Jurisdiksie word byvoorbeeld beïnvloed deur die eisoorsaak, die grootte van die skade wat geëis word, die ligging van die partye of spesifieke bepalings in ʼn ooreenkoms of ʼn wet wat jurisdiksie in ʼn hof vestig. ʼn Egskeiding moet byvoorbeeld deur die Hoë Hof aangehoor word, terwyl geskille oor onbillike afdanking
©akademia (MSW)
Bladsy 21
BUL206 Bedryfswetgewing na die Arbeidshof moet gaan en sake wat oor grondwetlike kwessies handel moet na die Konstitusionele Hof verwys word. Saam met die jurisdiksie van howe, moet die presedenteleer (in Latyns die stare decisisleerstuk) bestudeer word. Dié leerstuk bepaal dat ʼn hofbeslissing ʼn voorbeeld (presedent) daarstel wat in die toekoms nagevolg moet word. Die presedent sal dan ʼn regter van dieselfde hof bind en ook enige ander hof wat ondergeskik is in rang. Om hierdie beginsel te verstaan is dit belangrik om te besef hoe die rangorde van die hofstrukture in Suid-Afrika werk. Laerhowe is laer in rang as Hoë Howe. ʼn Hoë Hof kan ʼn enkelregter hê wat voorsit of meer as een regter. Waar meer as een regter voorsit word dit ʼn volbank genoem. In ʼn Hoë Hof is ʼn beslissing deur ʼn volbank hoër in belang as ʼn beslissing deur ʼn enkelregter. Die Hoogste Hof van Appèl is die hoogste hof in die land in niegrondwetlike sake. In grondwetlike aangeleenthede is die Konstitusionele Hof die hoogste hof. Dit kan as volg geïllustreer word: Konstitusionele Hof As grondwetlike saak
Hoogste Hof van Appèl
Hoë Hof (volbank)
Hoë Howe (enkelregter)
Laerhowe
Figuur 1.5: Hofstrukture in Suid-Afrikaanse reg (Bron: Outeur, 2012) As ʼn party appèl teen ʼn beslissing wil aanteken sal appèl na ʼn hoër in rangorde is aangeteken moet word. As daar teen ʼn Laerhof beslissing geappelleer word, moet dit na die Hoë Hof gaan. As daar teen ʼn enkelregterbeslissing in die Hoë Hof appelleer word, moet dit na ʼn volbankbeslissing in die Hoë Hof gaan en as daar teen laasgenoemde beslissing
©akademia (MSW)
Bladsy 22
BUL206 Bedryfswetgewing geappelleer word, moet dit na die Hoogste Hof van Appèl gaan. As die beslissing van die volbank egter oor ʼn grondwetlike kwessie handel sal die appèl na die Konstitusionele Hof moet gaan. Gevallestudie 1.3 Aanvaar dat owerspel ʼn misdaad volgens die Gemenereg is. Die Hoërhof (met ʼn enkelregter) bepaal in 2010 dat dit nie meer ʼn misdaad is nie in die lig van die norme van die samelewing. Na 2010 mag die Hoërhof nie van sy eie beslissing afwyk nie. Die beslissing bind ook howe laer in rang, met ander woorde Laerhowe (vroeër Landdroshowe). ʼn Hof hoër in rang as die Hoërhof mag wel van die beslissing afwyk. Dit beteken met ander woorde dat ʼn Hoërhof met ʼn volbank (met ander woorde waar meer as een regter sit) of die Hoogste Hof van Appèl nie aan die beslissing van die enkelregter in die Hoëhof gebonde sal wees nie. Hierdie howe mag byvoorbeeld bevind dat owerspel wel nog ʼn misdaad is ten spyte van wat die Hoërhof (met die enkelregter) beslis het. Dit sal dan die geldende reg wees. Hofbeslissings is dus ook ʼn bron van reg. Meer onlangs het baie regsontwikkeling veral plaasgevind na aanleiding van die interpretasie van die reg deur die howe in die lig van die Grondwet en die Handves van Menseregte. 1.7
Spesiale fokusareas in die reg ten opsigte van ondernemings
Ten spyte van die indeling van die reg in vakdissiplines kan die reg ook bestudeer word met verwysing na ʼn spesifieke fokusarea, soos byvoorbeeld verbruikerswetgewing of onderneming. Dan sal al die regsbeginsels en wette in verband met verbruikersbeskerming bestudeer word. Nog ʼn voorbeeld is byvoorbeeld Kuberreg, waar alle reg wat op handelinge in die kuberruim en elektroniese media betrekking het saam bestudeer word. Net so is daar twee fokusareas wat uitgelig kan word, wat spesifiek van belang is vir ondernemings, naamlik Administratiefreg en Verbruikersreg. 1.7.1
Administratiefreg
ʼn Belangrike publiekregtelike onderwerp waaraan aandag gegee moet word by die bespreking van Ondernemingsreg is Administratiefreg. Administratiefreg verwys na die reg wat betrekking het op al die besluite wat deur staatsliggame of afgevaardigdes (agente) van sodanige liggame geneem word.
©akademia (MSW)
Bladsy 23
BUL206 Bedryfswetgewing Ondernemings word daagliks geraak deur besluite wat deur owerhede of instansies geneem word. As ʼn nuwe restaurant byvoorbeeld geopen word, gaan die volgende administratiefregtelike interaksie tussen die onderneming en die relevante owerhede plaasvind: •
Die Provinsiale Drankraad gaan ʼn aansoek om ʼn dranklisensie hanteer.
•
ʼn Gesondheidsinspekteur gaan die perseel ondersoek en die nodige sertifikate uitreik alvorens die restaurant kan begin.
•
Die restaurant sal aan sekere munisipale regulasies moet voldoen.
•
As die restaurant deel van ʼn konsessie-groep (franchise) is, moet dit sekere goedkeurings vanaf die konsessiehouer kry.
Al hierdie besluite wat die onderneming raak is administratiewe handelinge. Dit is daarom belangrik om bewus te wees van die regsbeginsels rondom administratiewe aksie. Die Suid-Afrikaanse Grondwet bepaal spesifiek dat die uitvoering van administratiewe gesag billik en regverdig moet wees, juis omdat die uitoefening van administratiewe mag so ʼn groot impak op die lewens van individue het. Hierdie grondwetlike beginsels moet saam met die gemeenregtelike beginsels van natuurlike geregtigheid gelees word. Die twee belangrikste reëls van natuurlike geregtigheid is dat: •
niemand ʼn regter in sy eie saak mag wees nie, en
•
almal moet die geleentheid hê om aangehoor te word waar sy/haar regte beïnvloed word.
In aanvulling tot die Gemenereg en die Grondwet is daar ook die Wet op die Bevordering van Administratiewe Geregtigheid (Promotion of Administrative Justice Act) wat omvattende bepalings bevat om billikheid te verseker in gevalle waar administratiewe optrede plaasvind. In die voorbeeld hierbo, as die dranklisensie byvoorbeeld net afgekeur word, kan die eienaar vra wat die rede is. Dit verseker dat billikheid geskied en mense in magsposisies se besluitneming billik en konsekwent is. Waar ʼn individu se regte geraak word, het hy/sy die reg om redes aan te vra vir die besluitneming en die redes moet billik en redelik wees, anders sal die administratiewe handeling tersyde gestel word. 1.7.2
Verbruikersreg
Verbruikersreg is gefokus op die beskerming van die regte van verbruikers. Hierdie reëls gaan van die veronderstelling uit dat die verbruiker potensieel in ʼn swakker bedingingsposisie teenoor verskaffers staan.
©akademia (MSW)
Bladsy 24
BUL206 Bedryfswetgewing Veral sekere groepe verbruikers is meer blootgestel as ander, vanweë hulle swakker bedingingsposisie, byvoorbeeld mense van laer inkomstegroepe, ongeletterde persone, gestremdes en mense in landelike gebiede. Ten einde hulle belange te beskerm en die speelveld gelyk te maak, is spesifieke beskerming dus nodig. Dit word gedoen deur die regte van verbruikers te identifiseer en te beskerm teen byvoorbeeld onbillike mededinging, misleidende of vals produkinligting, ensovoorts. Daar is ook ʼn sterk fokus op waghondinstellings wat verbruikersregte moet beskerm. Verbruikersreg verwys na alle wetgewing en regsreëls wat verbruikers beïnvloed. Daar is nie ʼn vaste lys van watter wette dit omvat en watter nie. In die engste sin kan dit gesien word as die Verbruikersbeskermingswet. Die wet stel ʼn regsraamwerk daar vir ʼn billike, toeganklike, effektiewe, volhoubare en verantwoordelike verbruikersmark. Verbruikersreg kan egter breër interpreteer word en ook regsaspekte insluit met betrekking tot advertensies, kredietooreenkomste, Koopreg, Huurreg, Versekeringsreg, Belastingreg, Kompetisiereg, ensovoorts. Onthou dat nie nét wetgewing ʼn bron van die reg is nie, dus sal die gemeenregtelike beginsels ook van toepassing wees. Byvoorbeeld in terme van die koopreg gee die verkoper aan die koper ʼn waarborg dat die koopsaak nie ʼn verskuilde defek het nie (die sogenaamde waarborg teen verborge gebreke). Hierdie gemeenregtelike beginsel geld en is selfs versterk deur die Verbruikersbeskermingswet. Volgens die Wet op Verbruikersbeskerming het ʼn verbruiker die volgende basiese regte, naamlik: •
die reg op gelykheid in die verbruikersmark en om beskerm te word teen diskriminerende bemarkingstrategieë,
•
die reg op privaatheid,
•
die reg om te kies,
•
die reg op openbaarmaking van inligting,
•
die reg op billike en redelike bemarking,
•
die reg op billike en eerlike optrede, en regverdige en redelike terme en voorwaardes,
•
die reg op goeie waarde, kwaliteit en veiligheid en
•
die reg om verskaffers aanspreeklik te mag hou.
Die Wet op Verbruikersbeskerming het op 1 Februarie 2011 in werking getree en het
©akademia (MSW)
Bladsy 25
BUL206 Bedryfswetgewing heelparty belangrike veranderinge in verbruikerswetgewing meegebring. 1.8
Ondernemingsreg
Ondernemingsreg het nie ʼn eenvormige definisie nie. Dit staan ook soms as Kommersiële reg of Handelsreg of Besigheidsreg bekend. Die term is wyd genoeg om te verwys na al die reg wat ondernemings se ontstaan, bedryf en beëindiging beïnvloed. Gevallestudie 1.4 Karla wil graag arm mense help. Sy begin ʼn projek waar sy truie insamel en dan versprei. Die projek raak groter en gevolglik neem sy vyf mense in diens om haar te help met die verspreiding. Sy kry ook borge en begin adverteer. Karla glo dat sy nie aan regsreëls gebonde is nie omdat sy besig is met liefdadigheidswerk. Sy is egter verkeerd, want die reg is selfs op haar onderneming van toepassing. Die ondernemingsvorm wat sy gekies het, sal kwalifiseer as ʼn maatskappy sonder winsoogmerk (artikel 21 maatskappy). Haar werknemers sal beskerming geniet in terme van die arbeidswetgewing. Sy sal kontrakte in haar eie naam sluit of in die naam van die maatskappy en dit sal regsimplikasies hê. Sy sal ook sekere ondernemings jeens haar borge maak, wat regsimplikasies het. Dit is belangrik om te kan onderskei tussen die verskillende tipes ondernemingsvorme wat gebruik kan word om ʼn besigheid te bedryf. Die keuse sal afhang van die grootte van die onderneming en ook van die doel waarvoor die onderneming gebruik wil word, aangesien elke ondernemingsvorm voordele en nadele het. ʼn Onderneming hoef nie altyd in ʼn maatskappy of beslote korporasie bedryf te word nie. Hierdie ondernemingsvorme skep ʼn afsonderlike entiteit met regspersoonlikheid. Die bekendste ondernemings met regspersoonlikheid is maatskappye en beslote korporasies. Individue kan ook in hulle eie naam sakeondernemings bedryf in die vorm van alleeneienaarsake en vennootskappe. Hierdie ondernemingsvorme word in Studie-eenheid 5 in meer besonderhede bespreek. In ʼn alleeneienaarsaak is die onderneming uitsluitlik die eienaar se onderneming. Hy/sy is dus geregtig op alle winste maar ook aanspreeklik vir alle skulde. Daar is geen verskil tussen die eienaar se persoonlike boedel en die onderneming nie omdat die onderneming nie ʼn afsonderlike regspersoon is nie. As die onderneming dus ondergaan, gaan die eienaar van die alleeneienaarsaak ook onder. ʼn Vennootskap kan gevorm word deur twee tot twintig persone wat saam wil kom met ʼn gemeenskaplike winsoogmerk. ʼn Vennootskap skep ook nie ʼn afsonderlike regspersoon met regspersoonlikheid nie.
©akademia (MSW)
Bladsy 26
BUL206 Bedryfswetgewing ʼn Maatskappy is ʼn entiteit wat op sy eie in die reg kan deelneem. ʼn Maatskappy is ʼn regspersoon met regspersoonlikheid en kan dus regte en verpligtinge in sy eie naam verkry en aan sakeverkeer deelneem. Dit beteken dat as Pieter die enigste aandeelhouer van Besigheid (Edms.) Bpk. is, dan sluit Besigheid (Edms.) Bpk. kontrakte en nie Pieter nie. Pieter doen geen aanspreeklikheid in sy eie naam op nie. ʼn Maatskappy word opgerig deur ʼn akte en statute van oprigting en verkry regspersoonlikheid sodra ʼn sertifikaat van inlywing uitgereik word. Daar word ook voorsiening gemaak vir ander ondernemingsvorme soos beslote korporasies, artikel 21 maatskappye (ʼn sogenaamde maatskappy sonder winsoogmerk) en ʼn besigheidstrust. In Studie-eenheid 5 gaan die verskillende ondernemingstipes en goeie korporatiewe regering in meer besonderhede bespreek word. In die ander studie-eenhede gaan die beginsels van die Kontraktereg gedek word (Studieeenheid 2), die Arbeidsreg (Studie-eenheid 3) en Belastingreg (Studie-eenheid 4). 1.9
Samevatting
In hierdie studie-eenheid is bespreek watter belangrike rol die reg in die samelewing vervul. Ondernemings is geen uitsondering nie en word ook deur die reg gereguleer. Die konsep van reg sluit meer as bloot statutêre reg in. Dit sluit ook ander bronne van die reg in, naamlik die Gemenereg, Inheemse Reg en hofuitsprake. Alle bronne van die reg is egter onderhewig aan die oppergesag van die Grondwet. Alhoewel die reg ter wille van sistematiese bestudering dikwels in verskillende onderafdelings gedeel word, is Ondernemingsreg se plek in die indeling nie heeltemal duidelik nie omdat komponente van die Publiekreg en die Privaatreg deel daarvan uitmaak. So byvoorbeeld is Verbruikersreg en Administratiefreg twee fokusareas waar Publiekreg en Privaatreg saamkom in Ondernemingsreg. Ondernemingsreg word saamgestel uit ʼn hele aantal wette en regsreëls en in die res van die vak sal u meer oor spesifieke aspekte daarvan leer.
©akademia (MSW)
Bladsy 27
BUL206 Bedryfswetgewing 1.10 Selfevaluering Aktiwiteit 1 Bespreek die rol van die reg in die samelewing. Aktiwiteit 2 Verduidelik wat die verskillende rolle van die Staat as wetgewende, regsprekende en uitvoerende gesag behels. Aktiwiteit 3 Verduidelik in u eie woorde wat met die volgende stelling bedoel word: “Die Grondwet van Suid-Afrika is die hoogste reg in die land.” Aktiwiteit 4 Aan watter twee belangrike vereistes moet die uitvoering van administratiefregtelike gesag voldoen, volgens die Grondwet? Aktiwiteit 5 Hannie bly in ʼn plakkerskamp. Sy wil graag ʼn huis met lopende water hê. Sy het gehoor dat die Grondwet haar kan help. Verduidelik aan Hannie of die Grondwet wel ʼn verskil aan haar lewe sal kan maak. In u verduideliking moet die volgende aspekte spesifiek bespreek word: •
Die verskillende tipes menseregte wat in die Grondwet beskerm word, en
•
wanneer en hoe menseregte beperk kan word volgens die Grondwet. Aktiwiteit 6
Hoekom is dit belangrik dat daar verbruikerswetgewing bestaan? Aktiwiteit 7 Verduidelik wat met die “hiërargie van howe” bedoel word. Aktiwiteit 8 Pas die korrekte syfer in kolom B by die korrekte nommer in kolom A:
©akademia (MSW)
Bladsy 28
BUL206 Bedryfswetgewing
KOLOM A
KOLOM B
A. Staatsreg
1. Privaatreg
B. Familiereg
2. Strafprosesreg
C. Vermoënsreg
3. Erfreg
D. Prosesreg
4. Publiekreg
E. Verbintenisreg
5. Sakereg
©akademia (MSW)
Bladsy 29
BUL206 Bedryfswetgewing Notas
Šakademia (MSW)
Bladsy 30
BUL206 Bedryfswetgewing Studie-eenheid 2: Kontrakte
2.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die vereistes van ʼn geldige kontrak
•
Wilsooreenstemming tussen kontrakpartye
•
Handelingsbevoegdheid, beperkte handelingsbevoegdheid en handelingsonbevoegdheid
•
Verskillende tipes kontrakte
•
Die beëindiging van kontrakte en remedies
•
Etiese standaarde van toepassing op kontrakte
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die elemente van ʼn geldige dienskontrak te benoem en te identifiseer.
•
die elemente wat ʼn kontrak ongeldig maak, uit te ken.
•
te onderskei tussen die verskillende tipes kontrakte.
•
die beskikbare remedies wanneer ʼn kontrak beëindig word, te ken en toe te pas.
•
die wetgewing wat spesifieke etiese standaarde op kontrakte van toepassing maak, te bespreek.
©akademia (MSW)
Bladsy 31
BUL206 Bedryfswetgewing 2.2
Verrykende bronne •
Havenga, P., Havenga, M., Hurter, E., Kelbrick, R., Manamela, E., Manamela, T., Schulze, H., Stoop, P. 2011. General Principles of Commercial Law. Cape Town: Juta.
•
Nagel, C.J., Boraine, A., De Villiers, W.P., Jacobs, L., Lombard, S., Lotz, D.J., Prozesky-Kuschke, B., Roestoff, M., Van Eck, B.P.S. 2011. Besigheidsreg. Durban: LexisNexis.
2.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Afdwingbare kontrak
Dis ʼn kontrak wat geldig is en waaraan kontrakpartye gebonde gehou kan word.
Essentialia
Dis die noodsaaklike elemente wat een kontrak van ʼn ander onderskei.
Formaliteite
Dit verwys na die tegniese prosedures en stappe wat moet plaasvind voor die kontrak geldig kan wees, byvoorbeeld dit moet skriftelik en behoorlik onderteken wees.
Handelingsbevoegdheid Dis die vermoë van ʼn individu om aan die regsverkeer deel te neem as draer en gewer van regte en verpligtinge. Incidentalia
Dit verwys na die unieke terme waarop partye ooreenkom en in ʼn spesifieke kontrak invoeg.
Kansellasie
Dis ʼn kontraktuele remedie waar een party, ná kontrakbreuk deur die ander party, kies om uit die kontrak te tree en in dieselfde posisie geplaas te word as wat hy/sy was voor kontraksluiting plaasgevind het.
Koopkontrak
Dis ʼn kontrak waar die partye ooreenkom om ʼn koopsaak oor te dra aan ʼn ander party teen betaling van die koopsom.
Kredietooreenkoms
Dis ʼn koopkontrak waar betaling van die skuld uitgestel word tot ʼn latere datum en as gevolg daarvan is ʼn bykomende bedrag geld, in die vorm van rente, betaalbaar.
Naturalia
©akademia (MSW)
Dit verwys na die natuurlike gevolge wat vanaf regsweë aan ʼn
Bladsy 32
BUL206 Bedryfswetgewing spesifieke tipe kontrak gekoppel word. Nietig
Dis wanneer ʼn kontrak van die begin af ongeldig is. Niks kan die kontrak geldig maak nie.
Prestasie
Dit is ʼn generiese term vir die verpligtinge wat die partye in terme van die kontrak opdoen. Die verkoper se prestasie is byvoorbeeld om die koopsaak te lewer, waar die koper se prestasie is om die koopprys te betaal.
Spesifieke nakoming
Dis een van die kontraktuele remedies, waar een party die ander party verplig om die kontrak na te kom. Deur spesifieke nakoming word die partye in dieselfde posisie geplaas as wat hulle sou wees, ás kontrakbreuk nie plaasgevind het nie.
Vernietigbaar
Dis wanneer daar ʼn fout tydens kontraksluiting ontstaan het wat nie die kontrak nietig maak nie, maar die benadeelde party die reg gee om te besluit of hy die kontrak nietig wil laat verklaar, of eerder met die kontrak wil voortgaan.
Voltooide koopkontrak (“perfecta”-wording)
Dis ʼn koopkontrak wat klaar gefinaliseer is, maar nog nie afgehandel is nie. Daar is wilsooreenstemming bereik oor die noodsaaklike elemente van die kontrak, die koopsaak en die koopprys is bepaald of bepaalbaar, maar eiendomsreg is nog nie oorgedra nie.
Wilsooreenstemming
Dit verwys na waar die verkoper en koper saamstem oor wat hulle in terme van die kontrak wil doen en kry.
2.4
Inleiding
Van die vroegste tye af is die handel gekenmerk deur ooreenkomste tussen partye. Kontrakte is gesluit om byvoorbeeld goedere te koop, te ruil, werk te laat doen, goedere te verpand, borg te staan, ensovoorts. ʼn Kontrak het beteken dat partye aan mekaar iets belowe het en dat hulle die belofte sal nakom. Kontrakte verseker dat handelsverkeer glad verloop en speel dus ʼn onontbeerlike rol in die ekonomie en in ondernemings. Kontraktereg verwys na die regsreëls wat bepaal aan watter vereistes kontrakte moet voldoen om geldig te wees, wat die effek van ongeldigheid op die kontrak is en watter remedies vir die partye beskikbaar is, in die geval van kontrakbreuk. Kontrakte skep regte en verpligtinge deur middel van ooreenkoms, met ander woorde vrywillig.
©akademia (MSW)
Bladsy 33
BUL206 Bedryfswetgewing Die basiese doel van ʼn kontrak is dat die partye met mekaar kontrakteer omdat een party iets wil bekom in ruil vir prestasie en die ander party is weer geïnteresseerd in die prestasie en daarom bereid om iets te lewer of te doen. Die rede vir dié kontraksluiting kan soos volg geïllustreer word:
* Koper soek motor om mee te ry * Koper sal geld gee
* Verkoper wil nie meer die motor hê nie en wil geld hê om ander motor te koop * Verkoper sal motor gee
Figuur 2.1: Die aanloop tot kontraksluiting (Bron: Outeur, 2012) Die kontrak is die bron van hulle ooreenkoms en skep wedersydse regte en verpligtinge wat afdwingbaar is. Met ander woorde, in die voorbeeld hierbo, skep die kontrak regte en verpligtinge vir die koper en verkoper. Die gevolg van die kontraksluiting kan soos volg geïllustreer word:
* Koper verkry die reg om die motor te kry * Koper het die plig om die geld te gee
* Verkoper het die plig om die motor vir die koper te gee * Verkoper het reg om die geld te kry
Figuur 2.2: Die effek van kontraksluiting
©akademia (MSW)
Bladsy 34
BUL206 Bedryfswetgewing (Bron: Outeur, 2012) Dit is belangrik om te bepaal welke tipe kontrak gesluit word (byvoorbeeld ʼn koop- of huurof borgkontrak) omdat elke tipe kontrak verskillende noodsaaklike elemente moet bevat om as sodanige kontrak te kwalifiseer. Hierdie noodsaaklike elemente staan as die essentialia van die kontrak bekend. Hierdie word in meer besonderhede later in die studie-eenheid behandel. As ʼn pa sy strandhuis aan sy skoonseun wil verkoop, maar om hereregte (belasting betaalbaar as eiendom oorgedra word) te vermy, noem hulle dit ʼn skenkingsooreenkoms. In terme van die skenkingskontrak sal die pa die strandhuis aan sy skoonseun persent gee en die skoonseun sal R1 miljoen aan sy skoonpa persent gee. Die vraag ontstaan nou of dit werklik ʼn skenkingskontrak is. Een van die noodsaaklike kenmerke van ʼn skenking is dat iets persent gegee word sonder dat teenprestasie van die ander party verwag word. Bogenoemde kontrak sal dus nie ʼn skenkingsooreenkoms wees nie, omdat dit die ware bedoeling van die partye is om die strandhuis vir R1 miljoen te verkoop. Inteendeel, die kontrak bevat al die noodsaaklike kenmerke van ʼn koopooreenkoms, naamlik daar is ʼn bedoeling om wedersyds prestasie te lewer, daar is ʼn koopsaak en ʼn koopprys. Die reg sal na die ware bedoeling van die partye kyk om die aard van die kontrak te bepaal en nie net na wat die partye die kontrak noem nie. In Studieeenheid 4 sal die verskil tussen skenkingsbelasting en hereregte in meer besonderhede bespreek word. Die Kontraktereg word hoofsaaklik deur gemeenregtelike beginsels, veral RomeinsHollandse en Engelse regsbeginsels, beheer. In die laaste paar jaar het daar egter spesifieke wetgewing bygekom om te verseker dat daar bepaalde etiese standaarde in kontrakte ingebou word. Dit is byvoorbeeld duidelik in die Wet op Verbruikersbeskerming waar partye se kontrakteervryheid tot ʼn groot mate aan bande gelê word, juis om te verseker dat verbruikers nie uitgebuit word nie. Etiese standaarde in kontrakte word later in dié studieeenheid behandel. 2.5
Vereistes vir ʼn geldige kontrak
ʼn Kontrak kan gedefinieer word as ʼn ooreenkoms wat aangegaan word met die ernstige bedoeling om regtens bindend te wees. Vir ʼn kontrak om geldig te wees, moet dit aan die volgende vyf vereistes voldoen: •
daar moet wilsooreenstemming tussen die partye wees
•
die partye moet handelingsbevoeg wees
•
die kontrak moet wettig wees (regsgeldig)
©akademia (MSW)
Bladsy 35
BUL206 Bedryfswetgewing •
die kontrak moet fisies moontlik wees
•
die kontrak moet aan die nodige formaliteite voldoen
Elke element word hieronder in meer besonderhede bespreek. 2.5.1
Wilsooreenstemming
Wat is wilsooreenstemming? Wilsooreenstemming beteken dat die partye dieselfde bedoeling het, met ander woorde hulle wil albei dieselfde doel met die kontrak bereik. Byvoorbeeld A wil graag B se boot vir R10 000 koop en B wil graag sy boot vir R10 000 verkoop. Hulle oogmerke (letterlik: hulle ‘wille’) oor die uitkoms van die kontrak, stem dus ooreen. Hierdie is moontlik die belangrikste element wat ʼn kontrak van ander verbintenisse (byvoorbeeld ʼn delik) onderskei. Aangesien daar wilsooreenstemming is, is die kontrak ʼn vrywillige verbintenis. Die partye hoef nie met mekaar te kontrakteer as hulle nie wil nie. As hulle dus wel wil kontrakteer, moet hulle ooreenstem oor die doel, uitkoms en gevolge van die kontrak. Hoe kom wilsooreenstemming tot stand? Wilsooreenstemming ontstaan wanneer een party ʼn aanbod maak en die ander party die aanbod aanvaar.
aanbod
aanvaarding
wilsooreenstemming
Figuur 2.3: Wilsooreenstemming (Bron: Outeur, 2012) Die proses om wilsooreenstemming te bereik kan egter langer neem as daar ook ʼn teenaanbod is. Die proses kan soms op lang onderhandelinge uitloop waar verskeie aanbiedinge en teenaanbiedinge plaasvind. As ʼn kontrak uiteindelik gesluit word, is daar ʼn finale aanbod en aanvaarding. Alhoewel daar baie aanbiedinge en teenaanbiedinge kan wees, kan daar net een aanvaarding wees.
©akademia (MSW)
Bladsy 36
BUL206 Bedryfswetgewing
aanbod teenaanbod teenaanbod teenaanbod teenaanbod aanvaarding
WILSOOREENSTEMMING
Figuur 2.4: Onderhandelingsproses om wilsooreenstemming te bereik (Bron: Outeur, 2012) Afhangende van die aard van die onderneming kan die aanbod en aanname (aanvaarding van die aanbod) verskillende vorms aanneem. ʼn Winkel sal byvoorbeeld sy produkte en koopware adverteer. Die advertensie is dan die aanbod en as die koper die item by die kasregister betaal, aanvaar die koper die aanbod. Ander ondernemings kan op tender uitgaan. Byvoorbeeld, die Departement van Onderwys gaan op tender uit vir die aflewering van skoolboeke. Die tender is ʼn uitnodiging om ʼn aanbod te maak. Die tender wat deur die onderskeie vervoerondernemings ingedien word, is dan die aanbod. As die Departement die aanbod van een van die tenderaars aanvaar, kom wilsooreenstemming tot stand. In die handelsverkeer werk ondernemings dikwels ook met opsies. ʼn Opsie is ʼn unieke tipe aanbod. Met ʼn opsie word daar ʼn aanbod gemaak, maar onderhewig daaraan dat daardie aanbod, vir ʼn spesifieke tydperk, nie herroep sal word nie. As die ooreengekome tydperk verstryk, verval die aanbod en kan dit nie later aanvaar word nie. Dit is belangrik om te verstaan wanneer daar wilsooreenstemming is (met ander woorde wanneer ʼn aanbod en aanvaarding finaal is) en wanneer die partye bloot nog met onderhandelinge besig is. In die voorbeelde hierbo skep die tender of advertensie geen regte en verpligtinge tussen die partye nie. Slegs as die aanbod aanvaar word, word die ooreenkoms gevestig (onderhewig daaraan dat daar ook aan al die ander vereistes vir ʼn kontrak voldoen word). Die aanvaarding van die aanbod moet ʼn ongekwalifiseerde verklaring wees van die bedoeling om die aanbod te aanvaar. Sodra die aanbod nie ongekwalifiseerd aanvaar word nie, is dit ʼn teenaanbod en nie ʼn aanvaarding nie.
©akademia (MSW)
Bladsy 37
BUL206 Bedryfswetgewing
Gevallestudie 2.1 Johan is ʼn ontwikkelaar wat meenthuiskomplekse bou en verkoop. Hy wil graag iemand kry om al die kombuiseenhede vir die nuwe meenthuiskompleks wat hy bou, te vervaardig. Hy besluit om op tender uit te gaan. Drie ondernemings dien aanbiedinge in: •
Kassie Kaste (wat R100 000 per kombuis gaan vra)
•
Modern Kitchens (wat R75 000 per kombuis gaan vra)
•
Kiaat en Kombuis (wat R50 000 per kombuis gaan vra)
Johan kies Kiaat en Kombuis, maar sê dat hy slegs R45 000 per kombuis gaan betaal. Kiaat en Kombuis besluit hulle sal die kombuise vir Johan teen die laer bedrag vervaardig. Kiaat en Kombuis het dus ʼn aanbod van R50 000 gemaak. Johan het ʼn teenaanbod van R45 000 gemaak. Kiaat en Kombuis het dié teenaanbod aanvaar. Op die oomblik wat die teenaanbod aanvaar is, het wilsooreenstemming ontstaan. Geen verbintenis het tussen Johan en die ander twee tenderaars ontstaan nie. Hulle het albei ʼn aanbod gemaak wat nie deur Johan aanvaar is nie. Wat is die belang van die tyd en plek waar wilsooreenstemming bereik word? Die algemene beginsel waarvolgens die tyd en plek van kontraksluiting bepaal word, is dat die kontrak gesluit word op die oomblik wat die persoon wat die aanbod gemaak het, die inligting ontvang dat die aanbod aanvaar is. Die plek en tydstip waarop wilsooreenstemming bereik word, is belangrik. Dit kan byvoorbeeld: •
jurisdiksie beïnvloed (jurisdiksie bepaal watter hof dispute oor die kontrak mag aanhoor), of
•
handelingsbevoegdheid bepaal, omdat ʼn party op die tydstip van kontraksluiting handelingsbevoeg moet wees, of
•
die interpretasie van die kontrak affekteer (waar prestasie aan datum van kontraksluiting gekoppel word).
Dit kan deur die volgende gevallestudie verder verduidelik word: Gevallestudie 2.2 Die datum van kontraksluiting is belangrik. Aanvaar Rita word op 1 September 18 jaar
©akademia (MSW)
Bladsy 38
BUL206 Bedryfswetgewing oud (met ander woorde meerderjarig). Sy het egter klomp spaargeld en wil solank op 1 Augustus ʼn motor koop. Op 1 Augustus is Rita nog minderjarig en dus beperk handelingsbevoeg. Haar ouers sal haar moet bystaan om die motor te koop. Die plek van kontraksluiting is ook belangrik. As Rita, byvoorbeeld, vir haar 19de verjaarsdag in Mauritius vakansie hou en vandaar af haar motor koop, mag Mauritius se reg dalk van toepassing wees, sou sy later kontrakbreuk pleeg. Prestasie kan ook aan die datum van kontraksluiting gekoppel word. Byvoorbeeld, volgens die kontrak moet Rita 60 dae na kontraksluiting haar eerste paaiement betaal. Die tyd van kontraksluiting moet dus seker wees, om te verseker Rita weet wanneer om te betaal. Watter faktore kan wilsooreenstemming beïnvloed? Die wilsooreenstemming van partye kan beïnvloed word deur ander faktore soos foute, wanvoorstelling of dwang. As daar ʼn fout in die kontrak is, sal die omstandighede rondom die fout bepaal of dit die geldigheid van die kontrak beïnvloed. Dit sal slegs kan, as dit ʼn wesenlike invloed op die kontrak het. Byvoorbeeld, ʼn spelfout in iemand se naam, of ʼn fout oor die rede hoekom ʼn kontrak gesluit word, sal nie die geldigheid van die kontrak beïnvloed nie.
Gevallestudie 2.3 Riaan teel met opregte Rottweiler honde. Sy reun (Wagter) verdwyn spoorloos en Riaan glo hy is gesteel. Hy koop ʼn nuwe reun by Sarel. Twee dae later daag Wagter by Riaan se huis op. Die feit dat Riaan gedink het Wagter is gesteel, beïnvloed nie die geldigheid van die kontrak met Sarel nie. Dit blyk ook dat Sarel se van eintlik Janse van Rensburg is en op die kontrak staan net ‘Sarel van Rensburg’. Dit is nie ʼn wesenlike fout nie en ten spyte daarvan is die identiteite van die partye steeds duidelik. Dit sal nie die geldigheid van die kontrak beïnvloed nie. As daar ʼn verkeerde veronderstelling oor die koopsaak is, met ander woorde waar die koper onder ʼn valse indruk oor vermoëns en kwaliteite van die koopsaak verkeer, staan dit as wanvoorstelling bekend. Wanvoorstelling sal wel ʼn invloed op die geldigheid van die kontrak hê, omdat dit die partye se wilsooreenstemming beïnvloed. Die wanvoorstelling kan opsetlik of nalatig of selfs onskuldig gedoen wees. Dit sal egter die kontrak vernietigbaar maak, solank dit wesenlik van aard is.
©akademia (MSW)
Bladsy 39
BUL206 Bedryfswetgewing As die voorbeeld van Riaan hierbo weer gebruik word, sal wanvoorstelling plaasvind waar Riaan ʼn nuwe reun koop. Sarel beweer dis ʼn opregte Rottweiler. Vier maande later kom Riaan agter die hond se bene bly kort. Dit blyk toe die hond is al die tyd ʼn Rottweilerworshond kruising. Sarel se wanvoorstelling maak die kontrak vernietigbaar. Waar een party ʼn ander party dwing om ʼn kontrak aan te gaan, sal dit ook die kontrak vernietigbaar maak, omdat daar nie werklik wilsooreenstemming kon plaasvind nie. Die onderskeid tussen ʼn nietige en ʼn vernietigbare kontrak kan ook aan die hand van Riaan en Sarel se verhaal verduidelik word: •
ʼn Nietige kontrak is ongeldig en kan nie voortgaan nie. Albei partye moet dus weer in die posisie geplaas word waar hulle voor die kontraksluiting was. Riaan moet, met ander woorde die hond aan Sarel teruggee en Sarel moet Riaan se geld teruggee.
•
As ʼn kontrak vernietigbaar is, kan die party wat benadeel is besluit of hy wel met die kontrak wil voortgaan of dit nietig wil laat verklaar. As die benadeelde party kies om eerder voort te gaan, mag hy egter versoek dat die koopprys verminder word. Riaan kan byvoorbeeld besluit hy hou so baie van die nuwe hondjie dat hy hom nie wil teruggee nie. Tog is dit nie regverdig dat hy betaal het vir ʼn opregte hond en ʼn kruising gekry het nie. Hy sal dus op prysvermindering geregtig wees en Sarel moet dus ʼn deel van die oorspronklike koopsom teruggee.
Blote verkoopspraatjies moet van wanvoorstelling onderskei word. Verkoopspraatjies is waar die positiewe eienskappe van die produk opgehemel word om die koper te lok om die saak te koop. As ʼn matrasverkoopsman byvoorbeeld sê die matrasse wat hy verkoop sal ʼn uitstekende nagrus waarborg, is dit verkoopspraatjies. As die matras ʼn koper nagmerries laat kry en sleg laat slap, sal hy/sy nie noodwendig op wanvoorstelling kan staatmaak om die kontrak nietig te laat verklaar nie. 2.5.2
Handelingsbevoegdheid
Alle persone het regsbevoegdheid, met ander woorde, hulle kan die draer van regte wees of regsbeskerming geniet. Nie alle persone kan egter regsverpligtinge opdoen nie. Regsbevoegdheid moet van handelingsbevoegdheid onderskei word. Die vermoë om aan regshandelinge deel te neem, uit te voer en om kontrakte te sluit, word handelingsbevoegdheid genoem. In die handelsverkeer onderskei die reg tussen natuurlike persone en regspersone. Natuurlike persone is mense wat persoonlik kan optree om regshandelinge te verrig.
©akademia (MSW)
Bladsy 40
BUL206 Bedryfswetgewing ʼn Regspersoon is ʼn instansie of entiteit (met ander woorde nie ʼn mens nie) wat regspersoonlikheid het, byvoorbeeld ʼn maatskappy. Die maatskappy word gesien as ʼn ‘persoon’ en kan deur middel van ʼn verteenwoordiger (natuurlike persoon) optree. Byvoorbeeld as Corrie en Brian en Mollie saam ʼn blommewinkel, Blomtyd, besit, kan hulle besluit om dit as ʼn maatskappy te bedryf. Hulle rig dan ʼn maatskappy op ooreenkomstig die bepalings van die Maatskappyewet. Die maatskappy word dan Blomtyd (Edms.) Bpk. en die maatskappy sal dan as ʼn entiteit optree. Blomtyd (Edms.) Bpk. sal dan kontrakte sluit en nie Corrie, Brian en Mollie nie. Hulle sal as verteenwoordigers van die maatskappy optree en namens die maatskappy aan die handelsverkeer deelneem. Met ander woorde as Mollie mark toe gaan om blomme te koop, koop sy die blomme namens Blomtyd (Edms.) Bpk. As Corrie petrol in die afleweringsbakkie gooi, betaal hy nie die petrol nie, maar Blomtyd (Edms.) Bpk. doen. As Blomtyd (Edms.) Bpk. nie hulle maandelikse huurgeld vir die winkel betaal nie, word die maatskappy aangespreek vir die skuld en nie Corrie, Brian en Mollie nie. Om ten volle handelingsbevoeg te kan wees, moet ʼn persoon (hetsy ʼn natuurlike persoon of regspersoon) die vermoë hê om: •
ʼn bedoeling te kan vorm en
•
dan ooreenkomstig daardie bedoeling op te tree.
Daar is faktore wat ʼn natuurlike persoon se handelingsbevoegdheid beïnvloed. Sekere persone mag glad nie aan die handelsverkeer deelneem nie, en is handelingsonbevoeg. Sekere persone is beperk handelingsbevoeg en mag onder sekere omstandighede optree. Die verskil tussen, handelingsonbevoegde persone en persone met beperkte handelingsbevoegdheid word hieronder uiteengesit:
©akademia (MSW)
Bladsy 41
BUL206 Bedryfswetgewing
kinders onder 7 jaar geestesongestelde persone Handelingsonbevoeg persone onder invloed van drank of dwelms tot so mate dat hulle geen rekolleksie van gedrag het nie
Natuurlike persone wat nie volledig handelingsbevoeg is nie
kinders tussen 7 en 18 jaar Beperk handelingsbevoeg
persone getroud binne gemeenskap van goedere verkwisters en insolvente persone
Figuur 2.5: Onderskeid tussen beperkte handelingsbevoegdheid en handelingsonbevoegdheid (Bron: Outeur, 2012) As ʼn party wat handelingsonbevoeg is ʼn kontrak sou sluit, sal die kontrak nietig wees. Byvoorbeeld, as Pieter (ʼn jong entrepreneur van 6 jaar oud) by die skool se sportdag ʼn stalletjie wil huur waar hy spookasem verkoop, sal hy nie die kontrak kan sluit nie. Sy ouers sal dit namens hom moet doen, omdat hy handelingsonbevoeg is. As ʼn persoon beperk handelingsbevoeg is, mag hy of sy kontrakte sluit maar met die bystand van ʼn ander persoon. As ʼn man byvoorbeeld binne gemeenskap van goedere getroud is, mag hy slegs ʼn huis koop met die bystand en toestemming van sy vrou. 2.5.3
Wettigheid
ʼn Kontrak moet wettig wees. Dit beteken dat die regte en verpligtinge wat in terme van die kontrak geskep word, deur die reg toegelaat moet word. Byvoorbeeld, ʼn kontrak met ʼn sluipmoordenaar om iemand te skiet, is teen die wet. ʼn Kontrak wat in stryd met ʼn wet is, sal onwettig wees. Byvoorbeeld, daar is wetgewing wat bepaal dat ʼn selfoonpakket slegs aan kliënte met bewys van adres en identiteit, verkoop mag word. Ander bepaal, byvoorbeeld, dat ʼn televisiestel slegs aan iemand met ʼn geldige TV-lisensie verkoop mag word. As ʼn selfoonpakket of televisie verkoop sou word sonder om aan die vereistes te voldoen, sal die kontrak onwettig wees. ʼn Kontrak wat teen die goeie norme van die samelewing indruis sal ook onwettig wees. Byvoorbeeld, waar Jan ʼn ooreenkoms met ʼn verkeersbeampte aangaan om sy boete terug te trek in ruil vir ʼn bedrag geld, is dit ʼn onwettige ooreenkoms. As Jan die bedrag geld sou
©akademia (MSW)
Bladsy 42
BUL206 Bedryfswetgewing betaal en die verkeersbeampte sou weier om die boete terug te trek, sal Jan hom nie vir kontrakbreuk aanspreeklik kan hou nie. Daar was nie ʼn geldige ooreenkoms nie, want die oogmerk was onwettig. In hierdie konteks ontstaan die vraag of ʼn kontrak wat ʼn beperking op iemand se handelsvryheid plaas (restraint of trade), wettig is of nie. Aan die een kant is dit teen die openbare belang dat iemand se (grondwetlike) reg om vrylik aan die handelsverkeer deel te neem, ingeperk word. Aan die ander kant is dit weer juis in die openbare belang dat partye aan kontrakte gebonde gehou word. Die hof het tot die gevolgtrekking gekom dat ʼn verbod op mededinging of ʼn handelsbeperkingsooreenkoms, wel toelaatbaar is. Die hof sal egter die belange van beide partye, op die tydstip waarop die handelsbeperking afgedwing word, teen mekaar opweeg. As die beperking onredelik is, sal dit heel waarskynlik onafdwingbaar wees.
Gevallestudie 2.4 Sophia werk as haarkapper by Krulle Galore in Kaapstad. Sy het ʼn beperking op handelsvryheid geteken wat bepaal dat, ás sy by Krulle Galore bedank, sy vir ʼn jaar lank nie haar eie haarsalon in Kaapstad mag oopmaak nie. Regardt, haar man, werk as plofstofkenner by Stunts Galore wat waaghalse voorsien vir Hollywood films wat in Kaapstad geskiet word. Hy het ʼn handelsbeperkingsooreenkoms geteken wat bepaal dat, ás hy by Stunts Galore bedank, hy vir drie maande daarna nie sy eie waaghalsonderneming in Kaapstad mag oopmaak nie. Sophia se beperking op haar handelsvryheid sal moontlik ongeldig wees, omdat die area waarvoor sy beperk word (Kaapstad) en die tydperk van die beperking (ʼn jaar) onredelik is. Daar is honderde haarkappers in Kaapstad wat met Krulle Galore kan meeding. Om Sophia dus so streng te beperk, dien geen doel nie. Die verbod sal dalk meer redelik gewees het as dit byvoorbeeld Sophia verbied het om ʼn haarkappersalon reg langsaan Krulle Galore oop te maak. Regardt se beperking sal eerder geldig wees, omdat dit redelik is. Dis slegs vir drie maande en die feit dat hy ʼn skaars tipe werk het, speel ook ʼn rol. Dis redelik om hom te beperk om in Kaapstad met Stunts Galore mee te ding. Daar is moontlik net een so ʼn tipe bedryf in Kaapstad.
©akademia (MSW)
Bladsy 43
BUL206 Bedryfswetgewing 2.5.4
Fisiese moontlikheid
Vir ʼn kontrak om geldig te wees, moet dit fisies moontlik wees, byvoorbeeld, die koopsaak moet bestaan. Iets wat ʼn koper nie het nie, kan nie verkoop word nie. Fisiese moontlikheid beteken ook dat die koopsaak bepaald of bepaalbaar moet wees. Byvoorbeeld, Ronel trou in Desember en sluit solank in April ʼn kontrak met Susan vir die aankoop van 500 langsteel rooi rose. Alhoewel die koopsaak nie bepaald is nie (met ander woorde Ronel soek nie dieselfde 500 rose wat in April in die winkel was nie), is dit bepaalbaar, want sy soek 500 rose wat dieselfde is as dié rose wat April in die winkel was. As Ronel, byvoorbeeld, in April Susan se ou trourok ook gekoop het, is die koopsaak (die rok) bepaald. In Desember moet Susan die spesifieke trourok bring, sy kan nie ʼn soortgelyke een bring nie. Soos hierbo genoem, moet die koopsaak fisies moontlik wees. Met ander woorde dit moet bestaan ten tyde van die kontraksluiting. As Susan dus in April haar trourok verkoop terwyl sy weet dit is deur motte opgevreet, sal prestasie nie fisies moontlik wees nie en die kontrak sal nietig wees. Dit is belangrik om te weet wanneer prestasie onmoontlik geraak het. Daar is ʼn verskil in die gevolge van fisiese onmoontlikheid ten tyde van kontraksluiting, na kontraksluiting en waar een party prestasie na kontraksluiting onmoontlik maak. Dit word in die volgende tabel aan die hand van ʼn koopkontrak illustreer: Fisiese onmoontlikheid
Onmoontlikwording na
Onmoontlikmaking na
by kontraksluiting
kontraksluiting
kontraksluiting
Dis waar een party iets
Dis waar die koopsaak by
Dis waar een van die partye
verkoop wat nie bestaan nie.
kontraksluiting bestaan het, maar
iets doen om lewering van die
voor lewering vernietig word.
koopsaak onmoontlik te maak.
Byvoorbeeld, Maria verkoop
Byvoorbeeld, Danielle bestel 10
Byvoorbeeld, Carin verkoop
haar horlosie wat sy reeds
hoenderpasteie by die
haar teestel aan Riana. Die
die vorige dag aan iemand
tuisnywerheid. ʼn Uur voor
dag voor lewering word Carin
anders verkoop het.
Danielle die pasteie kom oplaai,
kwaad vir haar man en gooi
brand die tuisnywerheid af. Dis
hom met die teepot en
nie meer moontlik om 10 pasteie
melkbeker. Prestasie is deur
te lewer nie.
haar optrede onmoontlik gemaak.
Tabel 2.1: Onderskeid tussen onmoontlikwording, onmoontlikheid en onmoontlikmaking (Bron: Outeur, 2012)
©akademia (MSW)
Bladsy 44
BUL206 Bedryfswetgewing 2.5.5
Formaliteite
Normaalweg word geen formaliteite vir kontrakte vereis nie. Dus sal ʼn mondelinge kontrak net so geldig soos ʼn skriftelike kontrak wees. Dikwels word kontrakte egter eerder op skrif gesit omdat dit die bedoelinge van die partye en regte en pligte duidelik maak. Formaliteite kan deur die partye self vereis word en dan moet dit nagekom word, anders is die kontrak nie geldig nie. Vanaf regsweë word sekere formaliteite vir sekere tipes kontrakte voorgeskryf. Byvoorbeeld, kontrakte vir die koop en verkoop van onroerende eiendom en borgkontrakte moet op skrif wees en behoorlik geteken word voordat dit geldig is. 2.6
Verskillende tipes kontrakte
2.6.1
Onderskeidende kenmerke van kontrakte
Die reg onderskei tussen verskillende tipes kontrakte deur sekere noodsaaklike elemente (essentialia) aan elke spesifieke tipe kontrak te koppel. Die essentialia van ʼn koopkontrak lyk anders as dié van ʼn huurkontrak of borgkontrak. En ʼn dienskontrak het ander essentialia as ʼn kontrak met ʼn onafhanklike kontrakteur. Dienskontrakte word in Studie-eenheid 3 in meer besonderhede behandel. Die konsep van essentialia van ʼn kontrak kan met die voorbeeld hieronder verder verduidelik word. Gevallestudie 2.5 Luan gaan trek en het ʼn sleepwa nodig wat hy by Top Trailers kry. Om te bepaal of Luan ʼn sleepwa gekoop of gehuur het, sal daar na die essentialia van die kontrak gekyk word. As Luan die sleepwa gekoop het, sou daar ooreenstemming moes wees oor: •
die partye se bedoeling om ʼn koopkontrak te sluit (Luan wil ʼn sleepwa koop en Top Trailers wil verkoop),
•
die koopsaak (ʼn sleepwa),
•
die koopprys (R20 000).
As Luan die sleepwa gehuur het, sou daar ooreenstemming moes wees oor: •
die bedoeling om die sleepwa te huur en nie eiendomsreg oor te neem nie (Luan huur en Top Trailer bly die eienaar),
•
die huursaak (ʼn sleepwa),
©akademia (MSW)
Bladsy 45
BUL206 Bedryfswetgewing
•
die huurprys (R250 per dag),
•
die feit dat Luan die saak aan die einde van die huurtydperk sal teruggee.
Sodra die essentialia van die kontrak teenwoordig is, kan die kontrak getipeer word, byvoorbeeld as ʼn koopkontrak. Dis belangrik omdat daar vanaf regsweë sekere outomatiese gevolge aan sekere kontrakte gekoppel word. Dit word die naturalia van ʼn kontrak genoem. ʼn Koopkontrak het ander naturalia as ʼn huurkontrak. Die verskillende naturalia van ʼn koopkontrak (die pligte van die koper en verkoper) word hieronder bespreek. Bo en behalwe essentialia en naturalia het ʼn kontrak ook sekere spesifieke bedinge wat die partye in die kontrak wil hê. Dis die incidentalia. Byvoorbeeld, as Luan die sleepwa huur, kan die kontrak bepaal dat hy dit skoongewas moet terugbring. Of byvoorbeeld as Luan die sleepwa koop wil hy hê Top Trailer moet ʼn fietsrak bo-op aanbring as deel van die koopprys. Hierdie tipe terme word incidentalia genoem. As deel van die incidentalia van ʼn kontrak kan partye soms ook voorwaardes in kontrakte inbou. Daar word onderskei tussen opskortende en ontbindende voorwaardes.
Voorwaardes
Opskortende voorwaarde: die prestasie in die kontrak word uitgestel tot iets gebeur
Nico sal vir sy seun ʼn motorkoop sodra sy seun sy graad kry
Ontbindende voorwaarde:
Thinus koop ʼn nuwe huis en trek in terwyl dit nog nie in sy naam geregistreer is nie. Hy moet okkupasiehuur betaal totdat die huis in sy naam geregistreer is
die prestasie in die kontrak gaan aan tot iets gebeur
Figuur 2.6: Verskillende kontrakvoorwaardes (Bron: Outeur, 2012) In Nico se geval hierbo, word die inwerkingtrede van die kontrak opgeskort totdat daar aan ʼn sekere voorwaarde voldoen word. Die voorwaarde in dié geval is dat sy seun sy graad moet kry. Sodra sy seun aan die voorwaarde voldoen, is die kontrak afdwingbaar. Met ander woorde Nico moet dan vir sy seun ʼn kar koop. In Thinus se geval is daar ʼn geldige kontrak wat reeds in werking is. Thinus en die verkoper het ʼn kontrak dat Thinus okkupasiehuur moet betaal. Die werking en duur van die kontrak is ©akademia (MSW)
Bladsy 46
BUL206 Bedryfswetgewing egter gekoppel aan ʼn voorwaarde. Sodra aan daardie voorwaarde voldoen word, met ander woorde die huis in sy naam geregistreer is, stop die plig om huur te betaal en is die kontrak verby. 2.6.2
Koopkontrak
Aangesien ʼn koopkontrak die meeste in ondernemings gebruik word, word dit vervolgens in meer besonderhede bespreek. Koopkontrakte kan kontant of op krediet geskied. Die algemene vereistes van ʼn koopkontrak word dus eerstens bespreek en daarna ʼn kredietooreenkoms as spesiale tipe koopkontrak. ʼn Koopkontrak is eerstens ʼn kontrak en moet dus aan al vyf vereistes vir ʼn geldige kontrak voldoen. Die vereistes is hierbo volledig bespreek. Om seker te maak die ooreenkoms is ʼn koopkontrak en nie ʼn ander tipe ooreenkoms nie, moet die partye wilsooreenstemming bereik oor die essentialia, naamlik: •
die bedoeling om te koop en te verkoop
•
die koopsaak
•
die koopprys
Die reg ken outomaties sekere verpligtinge en regte aan die partye in ʼn koopkontrak toe. Hierdie regte wat outomaties toegeken word, is die naturalia van die koopkontrak. Pligte van die koper
Pligte van die verkoper
•
om die koopsaak in besit te neem
•
om die koopsaak te lewer
•
om die koopprys te betaal
•
om te waarborg dat niemand anders ʼn sterker aanspraak op die koopsaak sal hê as die koper nie (waarborg teen uitwinning)
•
om te waarborg dat die koopsaak nie ʼn verskuilde gebrek het nie (waarborg teen verborge gebreke)
•
om die koopsaak te bewaar en op te pas
Tabel 2.2: Pligte van koper en verkoper (Bron: Outeur, 2012)
©akademia (MSW)
Bladsy 47
BUL206 Bedryfswetgewing Dis nodig om die verkoper se pligte verder toe te lig: Die verkoper se plig om die koopsaak te lewer Lewering van die koopsaak gebeur nie altyd net deur iets fisies te oorhandig nie. Dit kan ook op meer abstrakte wyses plaasvind. Byvoorbeeld, oordrag van ʼn huis vind plaas as die eiendom in die Aktekantoor in die koper se naam geregistreer word, aandele word oorgedra deur oordrag van die aandele-sertifikate, ensovoorts. Die verkoper se plig om die koper teen uitwinning te waarborg Die verkoper waarborg dat niemand ʼn sterker reg op die koopsaak het as die koper nie. As iemand byvoorbeeld gesteelde goedere verkoop, sal die regte eienaar sy goedere kan kom opeis by die nuwe koper. Dit beteken dat die regte eienaar die koper uitwin. As die koper uitgewin word deur ʼn derde party, sal die verkoper in terme van hierdie waarborg moet intree en die koper bystaan om die saak te behou.
Gevallestudie 2.6 Jaco koop ʼn tweedehandse motor by Eerlike Erik Motors. Twee weke na die aankoop lê die polisie beslag op die motor by ʼn padblokkade, want dis al die tyd Willie se gesteelde voertuig Jaco is dus uitgewin deur Willie. Aangesien Willie steeds die wettige eienaar is, het hy ʼn sterker aanspraak (reg) op die motor. Eerlike Erik Motors sal dan Jaco moet bystaan om te bewys hy het werklik eienaarskap gekry deur byvoorbeeld ʼn egte registrasiesertifikaat te wys. Indien Erik dit nie kan doen nie, sal Jaco ʼn eis vir skade teen Eerlike Erik Motors hê. Die verkoper se plig om te waarborg dat daar geen verborge gebreke is nie As die koper binne ʼn redelike tyd na die koop agterkom die koopsaak het ʼn fout, kan hy teen die verkoper optree op grond van dié waarborg. Dis die gemeenregtelike waarborg teen verborge gebreke. ʼn Koopkontrak kan ʼn voetstoots klousule bevat wat die waarborg teen verborge gebreke uitsluit. As die verkoper egter bewus was van ʼn gebrek en dit verswyg, sal hy nie beskerm word nie. Die Wet op Verbruikersbeskerming bepaal dat ʼn verkoper ʼn gebrek in die koopsaak moet openbaar en dat ʼn verkoper hom/haar nie voortaan op ʼn voetstoots-klousule sal kan beroep nie. Dié wet word in meer besonderhede later in hierdie studie-eenheid bespreek.
©akademia (MSW)
Bladsy 48
BUL206 Bedryfswetgewing Die verkoper se plig om die koopsaak te bewaar en op te pas Daar is dikwels ʼn tydsverloop tussen kontraksluiting en aflewering. Dit beteken die kontrak is voltooi (perfecta), maar nog nie afgehandel nie, want die koper moet nog die koopsaak kry. Waar die koopsaak steeds in besit van die verkoper is, moet hy/sy die koopsaak bewaar en oppas. Hierdie plig word egter beïnvloed deur die risiko-leerstuk. Hierdie leerstuk bepaal die volgende:
Nadat die koopkontrak gesluit is, maar voor aflewering:
dra die koper die risiko vir skade deur oormag of toeval (storms, aardbewings, ens)
dra die verkoper die risiko vir skade veroorsaak deur sy/haar skuld (opset of nalatigheid)
as dit die koper se skuld is dat die koopsaak langer by verkoper bly (bv die koper betaal laat), dan dra die verkoper net die risiko vir skade veroorsaak deur growwe nalatigheid en opset
Figuur 2.7: Die risiko-leerstuk (Bron: Outeur, 2012)
Gevallestudie 2.7 Op 1 Maart koop Roland ʼn nuwe motor by Bakkie Beperk. Roland kan op 4 Maart sy motor kry. Op die 3de Maart is daar ʼn rukwind wat die dak van Bakkie Beperk se winkel afwaai en baie skade aan die motors veroorsaak. Roland se motor het klomp krapmerke op en sy windskerm is gekraak. Omdat die kontrak voltooid was, dra Roland die risiko vir skade veroorsaak deur oormag of toeval. As Roland die koopprys op 3 Maart moes betaal en nie het nie, dan is hy in versuim om sy kontrakverpligtinge na te kom. Bakkie Beperk sal dan slegs aanspreeklik kan wees vir skade veroorsaak as gevolg van growwe nalatigheid en opset. As Bakkie Beperk dus sommer Roland se motor gebruik om kliënte vir toetsritte te neem en die motor skade opdoen, is die skade deur growwe nalatigheid veroorsaak. Bakkie Beperk sal dan die skade aan die motor moet dra.
©akademia (MSW)
Bladsy 49
BUL206 Bedryfswetgewing 2.6.3
Kredietooreenkoms
ʼn Kredietooreenkoms is nie spesifiek in die gemenereg gereël nie, aangesien koopkontrakte as kontant-transaksies beskou word. ʼn Kredietooreenkoms word dus beskryf as ʼn koopkontrak waar betaling in die toekoms gaan plaasvind. Kredietooreenkomste kan verskillende vorme aanneem, byvoorbeeld waar iemand geld by die bank leen wat oor ʼn tydperk terugbetaal moet word met rente, of waar klere op rekening gekoop word, ensovoorts. Kredietooreenkomste word streng deur wetgewing reguleer om te verseker dat die koper nie uitgebuit word nie. Die vernaamste twee wette in dié verband is die Nasionale Kredietwet, 2005 en die Wet op Verbruikersbeskerming, 2008. Dié wette bevat byvoorbeeld bepalings om onredelike terugbetalingstermyne en voorwaardes te verhoed, om onredelike hoë rentekoerse te beperk, om kredietverskaffers te reguleer en om te verhoed dat ondernemings roekeloos krediet toestaan. Dit maak ook voorsiening vir spesifieke beskerming deur byvoorbeeld ʼn beperking te plaas op fooie en kostes wat van die kredietnemer verhaal kan word, deur aan kredietnemers die reg te gee om goedere terug te gee om skuld af te los, en ook aan kredietnemers ʼn afkoelreg te gee in sekere gevalle. ʼn Afkoelreg beteken dat ʼn koper na kontraksluiting ʼn tydperk het (byvoorbeeld 5 dae) om oor die kontrak na te dink. As hy/sy dan in dié tydperk die kontrak wil kanselleer, mag dit gedoen word, sonder enige benadeling. Die Wet op Verbruikersbeskerming bekragtig ook hierdie reg, spesifiek vir gevalle waar die kontrak nie deur die koper geïnisieer is nie. Dis byvoorbeeld in die geval van deur-tot-deur verkope, of waar ʼn gratis naweek aangebied word, maar ʼn tyddeel-bemarkingsessie ook bygewoon moet word en iemand verplig voel om die tyddeel te koop. Hy/sy sal dan nog vir vyf dae na die tyd uit die kontrak kan tree sonder enige benadeling. 2.7
Beëindiging van kontrakte en remedies
2.7.1
Vorme van kontrakbreuk
Kontrakbreuk vind plaas as die een party nie doen wat hy/sy in terme van die kontrak ooreengekom het om te doen nie. Daar word gewoonlik tussen vyf vorme van kontrakbreuk onderskei, naamlik: •
versuim deur die party wat moet presteer (die debiteur)
•
versuim deur die party wat die prestasie moet ontvang (die krediteur)
•
onmoontlikmaking van prestasie
©akademia (MSW)
Bladsy 50
BUL206 Bedryfswetgewing •
positiewe wanprestasie
•
repudiasie
Elkeen van die vorms van kontrakbreuk kan kortliks aan die hand van die volgende voorbeeld verduidelik word: Lana het ʼn stalletjie by Loftus Versfeld waar sy elke Saterdag boerewors-rolletjies verkoop. Sy het ʼn kontrak met Plastiek en Papier om elke Maandag 1000 papierborde en servette af te lewer. Sy koop ook elke Vrydag 30 kg boerewors by Slagter Sam en bestel ook elke week 1000 vars broodrolletjies by Beste Bakkery wat hulle elke Saterdag om 11h00 by haar stalletjie moet aflewer. Die Bloubul Rugbyunie het ook ʼn vaste bestelling vir elke Saterdag vir 30 worsbroodjies vir hulle losie. Hulle betaal maandeliks vooruit daarvoor. Tipe kontrakbreuk
Voorbeeld ter verduideliking
Versuim van die debiteur
As Plastiek en Papier nie Maandag die papierborde en
(die persoon wat prestasie
servette kom aflewer nie.
moet lewer) Versuim van die krediteur
As die Bloubul Rugbyunie nie Saterdag hulle 30
(die persoon wat prestasie
worsbroodjies kom haal nie.
moet ontvang) Positiewe wanprestasie
As Beste Bakkery wel presteer, maar nie soos hulle moes in terme van die kontrak nie. Hulle lewer byvoorbeeld net 500 broodrolletjies in plaas van 1000 af.
Repudiasie
As een van die partye aandui dat hy/sy nie die kontrak gaan nakom nie. Slagter Sam en Lana baklei en Sam skreeu dat sy nie weer by hom iets sal kry nie.
Onmoontlikmaking van
As een van die kontrakpartye veroorsaak dat prestasie nie
prestasie
kan plaasvind nie. As Beste Bakkery byvoorbeeld weet van die bestelling en die winkel vir die naweek sluit en op vakansie gaan. Tabel 2.3: Tipes kontrakbreuk (Bron: Outeur, 2012)
©akademia (MSW)
Bladsy 51
BUL206 Bedryfswetgewing 2.7.2
Remedies vir kontrakbreuk
Waar kontrakbreuk plaasvind, bepaal die reg hoe die partye moet optree om die kontrakbreuk reg te stel of hoe om uit die kontrak te tree. Hierdie staan bekend as die kontraktuele remedies. Daar is twee remedies, naamlik spesifieke nakoming en kansellasie. Skadevergoeding kan ook saam met elkeen van die remedies geëis word.
Kontrakbreuk
Spesifieke nakoming
Kansellasie
Skadevergoeding
Skadevergoeding
Figuur 2.8: Kontraktuele remedies (Bron: Outeur, 2012) As een party ná kontrakbreuk, spesifieke nakoming eis, mag hy/sy die hof nader om die ander party te dwing om sy/haar verpligtinge in terme van die kontrak na te kom. ʼn Party kan daarmee saam skadevergoeding eis vir verliese wat gely is. As ʼn party nie spesifieke nakoming wíl of kán eis nie, kan hy/sy kies om die kontrak te kanselleer en skadevergoeding te eis. Kansellasie beteken dat die persoon in dieselfde posisie geplaas word as wat hy/sy was, voordat die kontrak gesluit is. Waar ʼn party bewus raak dat ʼn ander party nie in terme van die kontrak presteer nie, sal die party wat in versuim is, gewoonlik aangemaan word, sodat hy/sy die kans het om die kontrakbreuk reg te stel. As huurders byvoorbeeld laat is met hulle huurgeld, word hulle nie dadelik uit die woonstel gegooi nie. Hulle kry ʼn kans om die agterstallige geld te betaal. As hulle steeds nie betaal nie, sal die verhuurder kan voortgaan om die kontrak te kanselleer. In sekere gevalle mag die kontrak egter summier gekanselleer word, sonder om eers ʼn terugtredingsreg te verwerf. Dit is in gevalle waar: •
die debiteur (met ander woorde die party wat moet presteer) in versuim is, en
•
waar tyd van kritiese belang is (time is of the essence).
©akademia (MSW)
Bladsy 52
BUL206 Bedryfswetgewing Hierdie beginsel kan aan hand van Lana se voorbeeld hierbo verduidelik word: As Plastiek en Papier op Maandag nie die papierborde en servette aflewer nie, is hulle in versuim en is dit ʼn vorm van kontrakbreuk. Lana moet hulle dan aanmaan en as hulle steeds nie die aflewering doen nie, kan sy die kontrak kanselleer. As Beste Bakkery teen Saterdag 11h15 nog nie die vars broodrolletjies afgelewer het nie, mag Lana dadelik die kontrak kanselleer omdat daar versuim van die debiteur is en omdat tyd van belang is. 2.8
Etiese standaarde van toepassing op kontrakte
Sekere wetgewing is spesifiek daarop gemik om billikheid in kontrakte en etiese standaarde in handel te verseker. Volgens die gemenereg is partye gebonde aan kontrakte wat gesluit word en omdat hulle op ʼn gelyke voet kontrakteer, is die reg huiwerig om met hulle kontrakteervryheid in te meng. In die moderne sakewêreld, veral waar kredietooreenkomste ter sprake is, is kontrakpartye nie noodwendig op ʼn gelyke voet nie. Inteendeel, daar bestaan ʼn groot moontlikheid dat kopers uitgebuit kan word. Derhalwe is spesifieke wetgewing ingestel om verbruikers en skuldenaars te beskerm. Dit beteken soms dat die partye se kontrakteervryheid beperk word. 2.8.1
Die Nasionale Kredietwet
Die Nasionale Kredietwet het ten doel om te verseker dat almal toegang tot krediet het en in die proses nie uitgebuit word nie. Die Wet vervang die vorige Woekerwet en Wet op Kredietooreenkomste. Om te verhoed dat verbruikers oormatige skuld aangaan wat op die einde nie terugbetaal kan word nie, mag krediet nie sonder ʼn vooraf skuld-ondersoek toegestaan word nie. Dis om te verseker dat ʼn kliënt al sy skulde en laste sal kan betaal met sy/haar beskikbare inkomste. Die kredietgewer moet ook aan die kliënt die regte, verpligtinge, risiko’s en koste verbonde aan die kredietooreenkoms duidelik maak. Die wetgewer beperk ook die tipes koste wat verhaal kan word deur die kredietgewer en bepaal ook die maksimum rente wat gehef mag word. Ander interessante regte wat in terme van die Wet gewaarborg word, is byvoorbeeld: •
die reg om redes te vra as krediet geweier word,
•
die reg op inligting in ʼn amptelike taal,
•
die reg op ʼn kontrak wat verstaanbaar is en wat eenvoudig geformuleer is,
•
die reg om kennis te kry voordat ʼn kredietverskaffer negatiewe inligting aan ʼn
©akademia (MSW)
Bladsy 53
BUL206 Bedryfswetgewing kredietburo verskaf. Die Wet bring ook die Nasionale Kredietreguleerder tot stand en laasgenoemde moet toesien dat opleiding, navorsing, beleidsontwikkeling, die ondersoek van klagtes en die afdwinging van die Wet plaasvind. 2.8.2
Die Wet op Verbruikersbeskerming
Waar die fokus in die Nasionale Kredietwet op die regulering van krediettransaksies is, is die fokus in die Wet op Verbruikersbeskerming op die beskerming van verbruikers teen onbillike sakepraktyke. Dit beskerm verbruikers byvoorbeeld teen onbillike en misleidende bemarking en onbillike produkinligting. Die Wet word soms beskryf as ʼn tipe handves van verbruikersregte. Dit is gemik op die beskerming van blootgestelde groepe en verseker dat ondernemings aan sekere basiese etiese standaarde voldoen. Die Wet het op 1 April 2011 in werking getree. Die Wet lê die kontrakteervryheid van die partye aan bande juis om billikheid in die handelsverkeer te verseker. Veral sekere groepe verbruikers kan makliker as ander uitgebuit word, byvoorbeeld ongeletterdes, armes, minderjariges en mense in afgeleë gebiede. Etiek in die sakeomgewing word verseker deur die gedrag van verskaffers en vervaardigers te reguleer. Sommige van die bepalings waardeur dit gedoen word, is byvoorbeeld: •
Bemarking gerig op ʼn spesifieke groep verbruikers moet toepaslik en verstaanbaar vir daardie groep wees. Oor die algemeen moet kontrakterme verstaanbaar wees vir mense met gemiddelde geletterdheid en ervaring. Byvoorbeeld waar lugtyd-bondels adverteer word vir tieners moet die taal, die verduideliking van terme, ensovoorts, vir hulle verstaanbaar gemaak word.
•
Kontrakterme en -voorwaardes mag nie onbillik wees nie. Byvoorbeeld, ʼn kontrak mag nie ʼn 50% rentekoers vir terugbetalings vereis nie.
•
As ʼn verbruiker iets gekoop het in terme van ʼn kontrak wat nie deur hom/haar geïnisieer is nie, het hy/sy ʼn 5 dae afkoelreg waartydens hy/sy kan besluit om uit die kontrak te tree en die koopsaak terug te gee. Die afkoelreg is hierbo verduidelik.
•
Alle vervaardigers en verskaffers gee aan verbruikers ʼn waarborg dat die produk van goeie aanvaarbare gehalte is. As die produk binne ses maande na aankoop daarvan breek, moet die verskaffer of vervaardiger die produk herstel, vervang of die koper se geld teruggee. Byvoorbeeld, as ʼn nuwe swembadpomp geïnstalleer is en na 6 weke uitbrand, sal die koper kan versoek dat die verskaffer dit omruil of vervang.
•
Voetstootsklousules word ook spesifiek verbied. ʼn Verkoper moet ʼn verbruiker voor
©akademia (MSW)
Bladsy 54
BUL206 Bedryfswetgewing verkoop van alle gebreke omtrent ʼn koopsaak inlig. Byvoorbeeld, as ʼn motor wat ʼn jaar gelede in ʼn ongeluk was, verkoop word, moet die verkoper die koper daarvan inlig al is die skade lankal reeds herstel. •
Die wet bevat ook bepalings om te verseker dat verbruikers wat akkommodasie kanselleer nie onbillik hanteer word nie. As ʼn hotelbespreking byvoorbeeld kanselleer word, mag ʼn redelike kansellasiefooi gevra word. Byvoorbeeld, waar hotelverblyf vir Kersfees ʼn jaar vooruit bespreek word en dan in Augustus gekanselleer word, sal dit onredelik wees as die hotel meer geld eis as die kansellasiefooi of administrasiefooi (wat ook redelik moet wees). As die verblyf byvoorbeeld op 23 Desember gekanselleer word, sal ʼn groter kansellasiefooi redelik wees. Waar die kansellasie as gevolg van dood of hospitalisasie is, mag geen kansellasiefooi gevra word nie.
2.9
Samevatting
In hierdie studie-eenheid is die vereistes van ʼn geldige kontrak en die wilsooreenstemming tussen kontrakpartye bespreek. Daar is onderskei tussen handelingsbevoegdheid, beperkte handelingsbevoegdheid en handelingsonbevoegdheid. Die verskillende tipes kontrakte, die beëindiging van kontrakte en remedies, asook die etiese standaarde van toepassing op kontrakte het ook aandag geniet.
©akademia (MSW)
Bladsy 55
BUL206 Bedryfswetgewing 2.10 Selfevaluering Aktiwiteit 9 Bespreek wat bedoel word met die stelling dat die kontraktereg deur die gemeenregtelike beginsels beheer word. Aktiwiteit 10 Verduidelik wat wilsooreenstemming behels. Aktiwiteit 11 Nicolette besluit om ʼn nuwe fiets te koop nadat sy ʼn spesiale aanbod in ʼn advertensie gesien het waar ʼn nuwe bergfiets R200 kos. Voor sy winkel toe gaan, verkoop sy haar ou fiets vir R400 aan haar buurman. By die winkel kom sy agter daar was ʼn tikfout op die advertensie en die fiets kos eintlik R2 000. Adviseer Nicolette oor die volgende: a. Kan sy die winkel dwing om die fiets teen R200 aan haar te verkoop omdat sy sê die advertensie was ʼn aanbod en sy wil dit aanvaar? b. Is die kontrak tussen Nicolette en haar buurman ongeldig omdat sy haar fiets verkoop het omdat sy geglo het sy gaan ʼn nuwe fiets koop? Aktiwiteit 12 Tanja verkoop spookasem by die vlooimark. Sy bestel 2 000 stokkies by Jan waarop sy die spookasem moet rol. Sy stokkies kos R1 per stokkie. Jan moet Saterdag 09h00 die stokkies by haar stalletjie kom aflewer. Jan is nie lus om die stokkies te gaan aflewer nie en daag net nie op nie. Tanja gaan koop dus inderhaas nuwe stokkies teen R2 per stokkie. Tanja het R1000 skade gely as gevolg van Jan se versuim. Sal Tanja enige remedie teen Jan hê en verduidelik hoekom u so sê. Aktiwiteit 13 Noem die remedies wat vir kontrakbreuk beskikbaar is? Aktiwiteit 14 Identifiseer watter tipe voorwaardes in elk van die volgende kontrak-klousules teenwoordig is: (a) Die huurder kan in die huis aanbly nadat kennis van beëindiging van die huurkontrak ontvang is, totdat daar ʼn nuwe huurder vir die eiendom gevind is.
©akademia (MSW)
Bladsy 56
BUL206 Bedryfswetgewing
(b) Die koper is geregtig om ʼn laer premie op sy versekering te betaal totdat hy in die huwelik tree. Aktiwiteit 15 Rupert vier sy 40ste verjaarsdagpartytjie. Tydens die geleentheid drink hy heeltemal te veel, sodat hy die volgende dag glad nie kan onthou wat hy gedoen het nie. Hy vind uit dat hy tydens sy dronkenskap sy nuwe Rolex horlosie aan sy vriend vir R200 verkoop het. Rupert wil weet of dit ʼn geldige kontrak was want hy kan niks daarvan onthou nie. Sy vriend hou vol dit was ʼn wettige ooreenkoms en die horlosie is nou syne. Verduidelik vir Rupert wat die vereistes vir ʼn geldige kontrak is, en verduidelik veral vir hom of hy in sy toestand in staat was om te handel.
©akademia (MSW)
Bladsy 57
BUL206 Bedryfswetgewing Notas
Šakademia (MSW)
Bladsy 58
BUL206 Bedryfswetgewing Studie-eenheid 3: Werkgewer-/werknemerverhoudings
3.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 3 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die plek van die gemenereg in die diensverhouding
•
Die vernaamste arbeidswetgewing wat die regte en pligte van werkgewers en werknemers in ʼn onderneming reël
•
Die regte en pligte van die werkgewer en werknemer in terme van die Wet op Basiese Diensvoorwaardes
•
Die pligte van die werkgewer by die ontslag van ʼn werknemer in terme van die Wet op Arbeidsverhoudinge
•
Die impak van die Wet op Diensgelykheid op ondernemings
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die pligte van die werkgewer in die diensverhouding te identifiseer en te bespreek.
•
die pligte van die werknemer te identifiseer en te bespreek.
•
ʼn oorsig te gee van die moontlike aanspreeklikheid wat die werkgewer kan opdoen as hy/sy nie die wet nakom nie.
•
die regte te onderskei wat deur die gemenereg en die onderskeie arbeidswette aan werknemers verleen word en die verskillende arbeidswette wat op ondernemings in Suid-Afrika van toepassing is, te identifiseer en te beskryf.
©akademia (MSW)
Bladsy 59
BUL206 Bedryfswetgewing 3.2
Verrykende bronne •
Grogan, J. 2010. Dismissal. Juta Law: Cape Town, South Africa
•
McGregor, M., Dekker, A.H., Budeli, M.F., Manamela, E.M., Manamela, T.E., Tshoose, C.E. 2012. Labour Law RULES! SiberInk Publishers: Cape Town, South Africa
3.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Aangewese
Dis ʼn werkgewer wat regstellende aksie in die werkplek moet
werkgewer
instel en word in die Wet op Diensgelykheid gedefinieer.
Aangewese
Hulle word in die Wet op Diensgelykheid gedefinieer as Swart,
werknemer
Indiër en Kleurling persone, vroue en gestremde persone.
Arbitrasie
Dis ʼn eenvoudige beregtingsmeganisme (mini-verhoor) voor ʼn arbiter. In terme van die Wet op Arbeidsverhoudinge vind dit gewoonlik voor ʼn Kommissaris by die Kommissie vir Versoening, Bemiddeling en Arbitrasie (KVBA/CCMA) plaas.
Basiese
Dit is die minimum diensterme wat ʼn werkgewer aan ʼn
diensvoorwaardes
werknemer moet gee in terme van die Wet op Basiese Diensvoorwaardes. Die werkgewer kan meer voordelige terme beding maar mag nie minder as die minimum wat deur die Wet gestel word, gee nie.
Beëindiging van die
Die dienskontrak kan op verskeie wyses tot ʼn einde kom,
dienskontrak
maar ontslag is die mees problematiese wyse. ʼn Werkgewer moet ʼn werknemer vir die regte rede ontslaan (substantiewe billikheid) en ook die regte prosedure volg (prosedurele billikheid).
Diskriminasie
Dis waar ʼn onderskeid tussen werknemers op grond van ʼn onbillike rede is.
Inherente
Dis ʼn regverdigingsgrond vir diskriminasie. Waar ʼn tipe werk ʼn
posvereiste
sekere kenmerk vereis mag werknemers wat nié daardie kenmerk besit nie, uitgesluit word.
©akademia (MSW)
Bladsy 60
BUL206 Bedryfswetgewing
Konsiliasie
Partye word deur ʼn derde party bygestaan om te probeer om die geskil tussen hulle te skik. In Arbeidsreg is daar verpligte konsiliasie vir byna alle dispute en vind dit gewoonlik plaas voor die Kommissie vir Versoening, Bemiddeling en Arbitrasie.
Konstruktiewe
Dis waar die werknemer die dienskontrak beëindig omdat die
ontslag
werkgewer die verhouding onhoudbaar gemaak het.
Middellike
ʼn Werkgewer is aanspreeklik vir die skade wat ʼn werknemer
aanspreeklikheid
veroorsaak in die loop en uitvoering van sy/haar pligte.
Ontslag op grond
Dis waar die werkgewer die diensverhouding beëindig as
van bedryfsvereistes
gevolg van ekonomiese, tegnologiese, strukturele of soortgelyke redes. Dit word ook afdanking genoem en is die enigste vorm van ontslag waar die werknemer op ʼn skeidingspakket geregtig is.
Ontslag op grond
Dis waar die werkgewer die dienskontrak beëindig as gevolg
van ongeskiktheid
van swak werksprestasie van die werknemer of vanweë die werknemer se permanente of langdurige siekte.
Ontslag op grond
Dis waar die werkgewer die dienskontrak beëindig omdat die
van wangedrag
werknemer iets verkeerd gedoen het.
Outomatiese
Dis waar ʼn werkgewer die werknemer ontslaan vir ʼn
onbillike ontslag
diskriminerende rede.
Regstellende aksie
Dit het ten doel om meer billike verteenwoordiging van aangewese werknemers op alle vlakke van ʼn onderneming te verseker.
3.4
Inleiding
Die diensverhouding vorm ʼn baie belangrike deel van ʼn onderneming. Werknemers is nodig om mannekrag te voorsien en in ruil wil hulle graag hulle dienste aanbied vir geld. In dié verhouding het werkgewers inherent meer mag want hulle bepaal werknemers se diensterme en salaris. Aangesien werkers dikwels verleë oor werk is, is daar ʼn risiko vir uitbuiting van werkers. Ten einde billikheid in die diensverhouding te verseker het die Staat tussenbeide getree en wetgewing ingestel om die diensverhouding te reguleer. Deur middel van spesiale arbeidswetgewing is die speelveld tussen werkgewers en werknemers gelyk gemaak. Arbeidswetgewing staan as ‘beskermende wetgewing’ bekend omdat dit daarop gemik is om ©akademia (MSW)
Bladsy 61
BUL206 Bedryfswetgewing werknemers in hierdie ongelyke verhouding te beskerm en te verseker dat werknemers en werkgewers billik teenoor mekaar optree. Arbeidsreg word gewoonlik in twee komponente verdeel, naamlik individuele en kollektiewe arbeidsreg. Individuele arbeidsreg verwys na die regsreëls wat daarop gemik is om die verhouding tussen ʼn enkel werknemer en enkel werkgewer te reguleer. Die fokus sal in hierdie studieeenheid op die individuele diensverhouding val. Kollektiewe arbeidsreg verwys na die regsreëls wat die verhouding tussen ʼn werkgewer (of werkgewersorganisasies) en ʼn groep werknemers reël. As werknemers saam optree is hulle gewoonlik georganiseer in ʼn vakbond en hulle gedrag en regte in hierdie konteks verskil van dié waar hulle as individue optree. 3.5
Trefwydte van arbeidswetgewing se beskerming
Hierbo is genoem dat Arbeidsreg beskermende wetgewing is. Om dus op die beskerming aanspraak te kan maak, moet iemand ʼn werknemer wees. Arbeidsreg-beskerming kan met ʼn filmteater vergelyk word. Slegs persone met ʼn toegangskaartjie kan ingaan om te fliek. Net so kan slegs werknemers deur arbeidswetgewing beskerm word. Onafhanklike kontrakteurs sal nie toegang tot arbeidswetgewing se beskerming kry nie. Dis maklik om ʼn werknemer en onafhanklike kontrakteur met mekaar te verwar. ʼn Onafhanklike kontrakteur is iemand wat werk doen of ʼn taak verrig, maar nie ʼn werknemer is nie. Byvoorbeeld as ABC Bank vir ʼn argitek opdrag gee om ʼn nuwe kantoorgebou vir hulle te ontwerp, is die argitek nie ʼn werknemer van ABC Bank nie, maar ʼn onafhanklike kontrakteur. As ABC Bank dus na ʼn maand die verhouding tussen hulle beëindig, sal die argitek nie kan aanvoer dat hy/sy onbillik ontslaan is nie. Hy/sy sal slegs op die kontraktuele remedies, waarop daar met ABC Bank ooreengekom is, kan steun. Kontrakte en kontraktuele remedies is in Studie-eenheid 2 behandel. Die howe het verskeie toetse ontwikkel om tussen ʼn werknemer en onafhanklike kontrakteur te onderskei. Die vernaamste drie toetse en hulle toepassing word hieronder opgesom:
©akademia (MSW)
Bladsy 62
BUL206 Bedryfswetgewing
Tipe toets
Toepassing op
Toepassing op onafhanklike
diensverhouding
kontrakteur
Kontrole-
Die werkgewer oefen kontrole uit
ʼn Onafhanklike kontrakteur word vir
toets
oor hoe, waar en wanneer die
ʼn eindproduk betaal en bepaal self
werknemer die werk moet doen.
hoe, waar en wanneer die werk gedoen word.
Organisasie-
Die werknemer is deel van die
ʼn Onafhanklike kontrakteur is nie
toets
organisasie, en kry byvoorbeeld
deel van die onderneming nie en
gereedskap van die werkgewer
voorsien sy/haar eie gereedskap,
om te gebruik, of ʼn kantoor,
kantoor, selfoon, ensovoorts.
rekenaar, selfoon, ensovoorts. Dominante
Met dié toets neem die hof alle faktore in ag om te bepaal of iemand ʼn
indruk-toets
werknemer is of nie. Dit sal bogenoemde twee toetse insluit en ander relevante feite, wat almal saam oorweeg word.
Tabel 3.1: Toetse ter onderskeiding van werknemer en onafhanklike kontrakteur (Bron: Outeur, 2012) Om verder met die onderskeid tussen ʼn werknemer en onafhanklike kontrakteur te help, is artikel 200A in die Wet op Arbeidsverhoudinge gevoeg. Dié artikel lys ʼn klomp faktore wat tipies van ʼn diensverhouding is. As ʼn werker kan bewys dat een van die faktore wat daarin gelys is, in die diensverhouding voorkom, word vermoed dat die werker ʼn werknemer is en nie ʼn onafhanklike kontrakteur nie. Volgens artikel 200A is daar tipies ʼn diensverhouding as: •
Die werkgewer die werker kan vertel hoe en wanneer om te werk.
•
Die werker deel van die onderneming vorm en van gereedskap en toerusting voorsien word.
•
Die werker vir ʼn gemiddeld van ten minste 40 ure per maand vir die laaste drie maande vir die werkgewer gewerk het.
•
Die werker ekonomies afhanklik van die werkgewer is en byvoorbeeld slegs vir daardie werkgewer mag werk.
Die vermoede wat in terme van artikel 200A geskep word, is weerlegbaar. Met ander woorde die werkgewer kan die vermoede weerlê as hy/sy kan bewys dat die werker eintlik ʼn onafhanklike kontrakteur is.
©akademia (MSW)
Bladsy 63
BUL206 Bedryfswetgewing
Gevallestudie 3.1 Gestel George en Samuel is bure. Beide se huise moet geverf word. Beide kry iemand wat voor die plaaslike hardeware staan en verfwerk soek. Om te bepaal of die twee verwers werknemers of onafhanklike kontrakteurs is, sal die omstandighede van elk se werk ondersoek moet word. Aanvaar die diensomstandighede van die onderskeie werkers is die volgende: George se werker: •
Bring sy eie leer en kwaste
•
Het ʼn helper
•
Verskaf self die verf
•
Het ʼn maand om die huis te verf, maar kan dit doen wanneer dit hom pas
•
Mag ook vir ander mense werk in dié tyd en byvoorbeeld ander huise ook verf
•
Word ʼn lompsom betaal as die werk klaar is
Samuel se werker: •
Gebruik Samuel se leer en kwaste
•
Kry die verf by Samuel
•
Word aan die einde van elke week betaal
•
Moet vir die maand waarin hy die werk moet voltooi elke weeksdag van 08h0015h00 werk
•
Mag nie vir iemand anders in daardie tyd werk nie
George se werker sal ʼn onafhanklike kontrakteur wees terwyl Samuel se werker ʼn werknemer sal wees. Samuel se werknemer is dus geregtig op al die beskerming voorsien deur relevante arbeidswetgewing en George se werker nie. George en sy werker se kontrak sal die hoofbron wees wat die regte en verpligtinge tussen die partye bepaal. 3.6
Die bronne van die Suid-Afrikaanse Arbeidsreg
Die Suid-Afrikaanse Arbeidsreg is hoofsaaklik in wetgewing vervat. Alhoewel sommige gemeenregtelike beginsels steeds in Arbeidsreg van toepassing is, is die invloed daarvan beperk.
©akademia (MSW)
Bladsy 64
BUL206 Bedryfswetgewing Die drie vernaamste arbeidswette waarvan enige onderneming moet kennis dra, is: •
die Wet op Arbeidsverhoudinge
•
die Wet op Basiese Diensvoorwaardes
•
die Wet op Diensgelykheid
Vervolgens word die regte en pligte van werkgewers en werknemers in terme van die Gemenereg en die ander arbeidswetgewing bespreek. 3.7
Gemeenregtelike regte en pligte van die werkgewer en werknemer
In terme van die Gemenereg word sekere regte en pligte aan werkgewers en werknemers toegeken. Hierdie regte en pligte is die volgende:
Pligte van werknemer
•Om in diens te tree •Om met redelike sorg op te tree •Om opdragte van die werkgewer uit te voer •Om in goeie trou op te tree •Om sy/haar dienste te tender
Pligte van werkgewer
•Om die werknemer te betaal •Om die werknemer van werk te voorsien •Om veilige werksomstandighede te voorsien •Om billik teenoor die werknemer op te tree
Figuur 3.1: Pligte van werkgewer en werknemer (Bron: Outeur, 2012) As ʼn werknemer een van die gemeenregtelike pligte verbreek, sal dit gewoonlik op wangedrag neerkom. As ʼn werknemer byvoorbeeld steel, is dit ʼn verbreking van die plig om in goeie trou op te tree, of waar ʼn werknemer sonder verlof van die werk wegbly, is dit ʼn verbreking van die plig om sy/haar dienste te tender. Nog ʼn belangrike gemeenregtelike beginsel wat vanaf regsweë op die diensverhouding van toepassing is, is dié van mildelike aanspreeklikheid. Volgens hierdie beginsel is die werkgewer aanspreeklik vir die skade wat ʼn werknemer aan ʼn derde party veroorsaak terwyl hy/sy besig is met die uitvoering van sy/haar pligte. As die apteek se afleweringsbode, byvoorbeeld, met sy motorfiets in ʼn ander motor vasry terwyl hy aan diens is, sal die werkgewer vir die skade aan die derde party se voertuig moet betaal. Dit kan verder deur die volgende voorbeeld illustreer word:
©akademia (MSW)
Bladsy 65
Iemand loop op die sypaadjie, val in die gat en breek ʼn been
WERKGEWER
ʼn Werknemer van die Stadsraad werk aan die sypaadjie en los ʼn mangat oop
DERDE PARTY
WERKNEMER
BUL206 Bedryfswetgewing Die Stadsraad moet die derde party se skade betaal omdat dit middelik aanspreeklik is vir die skade deur die werknemer versoorsaak
Figuur 3.2: Middellike aanspreeklikheid (Bron: Outeur, 2012) Dit is soms moeilik om te bepaal wanneer skade veroorsaak word in die uitvoering van ʼn werknemer se pligte. Die feite van elke spesifieke geval sal dit bepaal. As die motorfietsbode (in die voorbeeld hierbo) byvoorbeeld met die apteek se afleweringsfiets, in werkstyd, by sy meisie gaan kuier, is hy nie besig met die uitvoering van sy plig nie. As die bode egter oppad was met ʼn aflewering en 140km/uur gery het, in plaas van 100km/uur, is dit steeds in die uitvoering van sy pligte. Waar die leerstuk van mildelike aanspreeklikheid geld, beteken dit nie dat die werknemer wat die delik gepleeg het, skotvry daarvan afkom nie. Die derde party mag wel die werkgewer vir skade aanspreek, maar die werkgewer mag: •
die werknemer dissiplineer op grond van wangedrag (in die voorbeeld hierbo sal die afleweringsbode aan wangedrag skuldig wees omdat hy tydens werkstyd by sy meisie gaan kuier het of die spoedgrens oorskry het) en/of
•
die skade van die werknemer terugverhaal, onderhewig aan die bepalings van die Wet op Basiese Diensvoorwaardes. Laasgenoemde Wet bepaal o
dat die werkgewer net geld van ʼn werknemer se salaris mag aftrek met toestemming van die werknemer, en
o
dat die werkgewer net ʼn sekere persentasie van die werknemer se maandelikse salaris mag aftrek.
3.8
Die regte en pligte van die werknemer en werkgewer in terme van die Wet op Basiese Diensvoorwaardes
Die doel van dié Wet is om minimum diensvoorwaardes vas te stel om die uitbuiting van werknemers deur werkgewers te verhoed. Werkgewers mag nie diensvoorwaardes beding wat slegter is as die minimum in die Wet nie. Hulle mag wel beter diensvoorwaardes as dié in die Wet, vir werknemers gee.
©akademia (MSW)
Bladsy 66
BUL206 Bedryfswetgewing ʼn Werknemer is, byvoorbeeld, op ʼn minimum van 15 werksdae vakansieverlof per jaar geregtig in terme van die Wet op Basiese Diensvoorwaardes. ʼn Werkgewer en werknemer kan besluit dat ʼn werknemer op 18 werksdae verlof geregtig sal wees. Die werkgewer en werknemer kan egter nie ooreenkom dat die werknemer net 12 werksdae verlof per jaar sal neem nie, omdat dit minder is as die minimum dae vasgestel in terme van die Wet.
Werkgewer mag beter diensterme as wet gee Bv. 5 maande kraamverlof
✔
Minimum diensvoorwaardes deur Wet op Basiese Diensvoorwaardes vasgestel Bv. werkgewer moet minimum van 4 maande kraamverlof gee
Werkgewer mag nie swakker diensterme gee as wet nie Bv. 3 maande kraamverlof
✗
Figuur 3.3: Werking van die Wet op Basiese Diensvoorwaardes (Bron: Outeur, 2012) Die Wet stel die volgende minimum diensvoorwaardes vas ten opsigte van kennistydperke, verlof en werksure. 3.8.1
Kennistydperke
ʼn Werknemer en werkgewer moet skriftelike kennis van diensbeëindiging gee. Die minimum tyd wat ʼn werknemer kennis moet kry (en gee) is: Gedurende die eerste 6
Tussen 6 en 12 maande
maande van diens
van diens
Na 12 maande van diens
Die party wat die kontrak
Die party wat die kontrak
Die party wat die kontrak
beëindig moet ten minste
beëindig moet ten minste
beëindig moet ten minste
een week kennis gee.
twee weke kennis gee.
vier weke kennis gee.
Tabel 3.2: Kennistydperke (Bron: Outeur, 2012)
©akademia (MSW)
Bladsy 67
BUL206 Bedryfswetgewing Die meeste dienskontrakte bevat ʼn bepaling dat een maand kennis by diensbeëindiging gegee moet word. Hierdie bepaling geld gewoonlik van die begin van die diensverhouding af. Die hof het bevind dat só ʼn bepaling toelaatbaar is solank die werknemer en werkgewer albei aan dieselfde kennistydperk gebonde is. Vir ʼn werknemer wat wil bedank, is dit slegter om ʼn maand kennis te gee, maar waar die werknemer ontslaan word, is ʼn maand kennis egter beter as twee weke. Die bepaling is dus toelaatbaar omdat dit albei partye in dieselfde mate bind. 3.8.2
Verlof
In terme van die Wet moet ʼn werkgewer vir ten minste vier tipes verlof voorsiening maak, naamlik: •
vakansieverlof
•
siekverlof
•
kraamverlof
•
gesinsverantwoordelikheidsverlof
ʼn Werkgewer mag besluit om ook vir ander vorme van verlof voorsiening te maak byvoorbeeld studieverlof. Dit sal neerkom op meer voordelige diensterme as die minimum wat die Wet op Basiese Diensvoorwaardes bepaal en sal dus toelaatbaar wees. Ten opsigte van die voorgeskrewe minimum dae verlof bepaal die Wet die volgende: Vakansieverlof
ʼn Werknemer is geregtig op 21 agtereenvolgende dae betaalde verlof per jaar, oftewel 15 werksdae.
Siekverlof
Dit word oor ʼn drie jaar tydperk bereken volgens die volgende formule: Die aantal dae siekverlof in 3 jaar = aantal werksdae wat werknemer per week werk in 6 weke Byvoorbeeld as Jan 5 dae per week werk, sal Jan in 6 weke 30 dae (5 x 6) gewerk het en dus is Jan op 30 dae siekverlof oor ʼn 3 jaar periode geregtig. Dit sal op 10 dae siekverlof per jaar neerkom.
Kraamverlof
ʼn Werknemer is geregtig op vier maande onbetaalde kraamverlof per bevalling. As ʼn baba aangeneem word, sal ʼn werknemer ook op vier maande kraamverlof geregtig wees. As ʼn werkgewer vir ʼn werknemer betaalde kraamverlof wil gee, is dit
©akademia (MSW)
Bladsy 68
BUL206 Bedryfswetgewing toelaatbaar omdat dit meer voordelig is as wat die Wet bepaal. As ʼn werknemer nie betaal word tydens kraamverlof nie, kan sy by die Werkloosheidsversekeringsfonds kraamvoordele eis. Dit beteken dat ʼn sekere persentasie van haar salaris deur dié fonds aan haar uitbetaal word terwyl sy op kraamverlof is. Gesinsverant-
ʼn Werknemer is geregtig op drie dae per jaar en net vir die volgende
woordelikheids-
gebeurlikhede:
verlof
•
as die werknemer se kind gebore word (vaderskapsverlof),
•
as die werknemer se kind siek is,
•
by die dood van ʼn direkte familielid, naamlik eggenoot of lewensmaat, ouers, grootouers, kinders, kleinkinders, broers of susters (neefs, niggies, skoonouers, ensovoorts is uitgesluit).
Hierdie verlof is net vir werknemers wat langer as vier maande en vir meer as vier dae per week werk. Tabel 3.3: Tipes verlof (Bron: Outeur, 2012) 3.8.3
Werksure
Die Wet bepaal dat geen werknemer meer as 45 ure per week mag werk nie. Daar word ook ʼn maksimum getal werksure per dag vasgestel: Werknemers wat vyf dae ʼn week of minder werk, mag nie meer as nege ure per dag werk nie. Werknemers wat ses of sewe dae per week werk, mag nie meer as agt ure per dag werk nie. ʼn Werknemer is na 5 ure se aaneenlopende diens op ʼn etensuur van een uur geregtig. Dit mag na 30 minute verminder word by wyse van ʼn ooreenkoms tussen die werkgewer en werknemer. Tabel 3.4: Werksure (Bron: Outeur, 2012) Oortyd kan net in terme van ʼn ooreenkoms gewerk word. ʼn Werknemer wat oortyd werk is op een-en-ʼn-half keer sy/haar normale loon geregtig. Dit kan in geld gegee word of in tyd af.
©akademia (MSW)
Bladsy 69
BUL206 Bedryfswetgewing Byvoorbeeld, Marius werk by ʼn melkery van 08h00 tot 16h00 en verdien R100 per uur. Hy moet elke Dinsdagaand egter tot 18h00 werk om die melkmasjiene skoon te maak en te diens. Marius werk met ander woorde op Dinsdae-aande oortyd in terme van ʼn ooreenkoms en hy moet vir die twee ekstra ure wat hy per week oortyd werk, vergoed word. Hy kan byvoorbeeld elke week R300 ekstra kry (1.5 x R100 x 2 ure oortyd) of Woensdae net van 08h00-13h00 werk (1.5 ure af per uur oortyd gewerk). As daar van ʼn werknemer verwag word om op ʼn Sondag of Openbare Vakansiedag te werk, moet die werknemer dubbel die normale loon betaal word. Ook hierdie betaling kan in kontant of tyd af gegee word.
Gevallestudie 3.2 Rina werk sedert 2002 by Wonder Winkel in Pretoria. Sy werk vyf dae per week van 9h00-17h00. Haar werkgewer verwag egter van haar om openbare vakansiedae ook te werk teen geen ekstra vergoeding nie. In die loop van 2012 het die volgende met Rina gebeur: •
In Januarie vind Rina uit sy is swanger en dat haar baba in Augustus gebore gaan word.
•
Tydens die eerste 12 weke van haar swangerskap is sy siek en word sy vir 3 weke deur die dokter afgeboek.
•
Rina se skoonma is in April in ʼn motorongeluk oorlede en die begrafnis is in Kaapstad.
•
Rina wil nog vir oulaas voor die baba kom, saam met haar man gaan vakansie hou en vat 15 dae verlof in Junie.
•
Rina se baba is op 1 Augustus gebore en toe sy in Desember ná haar kraamverlof terugkeer werk toe, is haar baba baie siek. Sy is dus elke week een of twee dae afwesig.
•
Rina kan nie meer aangaan met haar werk nie en bedank.
Die Wet op Basiese Diensvoorwaardes sal die volgende impak op haar omstandighede hê: Oortyd
Die werkgewer moet Rina dubbel haar normale vergoeding betaal vir werk op ʼn Openbare Vakansiedag.
Kraamverlof
©akademia (MSW)
Elke werknemer is op 4 maande onbetaalde kraamverlof
Bladsy 70
BUL206 Bedryfswetgewing
geregtig, met ander woorde van 1 Augustus tot 30 November. Rina kan by die Werkloosheidsversekeringsfonds vir voordele aansoek doen. Siekte tydens
Rina kan siekverlof neem omdat sy deur ʼn dokter afgeboek is.
eerste 12 weke
As sy net wegbly van die werk omdat sy sleg voel vanweë
van swangerskap
haar swangerskap, sal dit wangedrag wees.
Skoonma se
Gesinsverantwoordelikheidsverlof is slegs vir die dood van ʼn
begrafnis
direkte familielid en skoonouers word uitgesluit. Rina sal vakansieverlof moet neem.
Vakansie in Junie
Rina sal verlof kan neem maar sy het ʼn maksimum van 15 werksdae per jaar. As sy reeds vakansieverlof vir, byvoorbeeld, die begrafnis gebruik het, sal sy net die dae wat sy oor het kan neem, of sy sal onbetaalde verlof moet neem (ás haar werkgewer dit toelaat).
Kind siek
Rina mag gesinsverantwoordelikheidsverlof neem as haar kind siek is. Sy is egter net geregtig op ʼn maksimum van 3 dae per jaar.
Bedank
As Rina bedank sal sy een maand skriftelike kennis moet gee, omdat sy al vir langer as 12 maande by die onderneming werk.
3.9 3.9.1
Ontslag in terme van die Wet op Arbeidsverhoudinge Onbillike arbeidspraktyke
ʼn Groot gedeelte van die Wet handel oor kollektiewe arbeidsreg. Die gedeelte van die Wet wat oor individuele arbeidsreg handel, bevat hoofsaaklik bepalings rondom ontslag en die doeltreffende beslegting van arbeidsgeskille. Die Wet bevat ook bepalings wat die onbillike optrede van werkgewers teenoor werknemers tydens die duur van die kontrak verbied (sogenaamde onbillike arbeidspraktyke). Dit is belangrik om te onderskei wanneer die werkgewer onbillik teenoor werknemers optree. As dit ten tyde van die dienskontrak gebeur (en die werknemer nie ontslaan word nie) sal dit op ʼn onbillike arbeidspraktyk neerkom. As die werkgewer die werknemer ontslaan en dit vir die verkeerde rede is, of deur ʼn verkeerde proses is, sal dit op ʼn onbillike ontslag neerkom. ©akademia (MSW)
Bladsy 71
BUL206 Bedryfswetgewing
Onbillike optrede tydens die diensverhouding • dit is ʼn onbillike arbeidspraktyk • die werknemer is steeds in diens
Onbillike optrede by die beëindiging van die dienskontrak • dit is onbillike ontslag • werknemer is dus nie meer in diens nie
Figuur 3.4: Onderskeid tussen onbillike arbeidspraktyk en onbillike ontslag (Bron: Outeur, 2012) Tydens die diensverhouding kan daar heelwat struwelinge en misverstande tussen die werkgewer en werknemer wees. Sekere onbillike gedrag van die werkgewer teenoor die werknemer word spesifiek deur die Wet verbied. Die Wet bevat ʼn omvattende definisie van watter optrede van die werkgewer ʼn onbillike arbeidspraktyk sal daarstel. In hierdie studie-eenheid gaan net twee van die onbillike
ʼn Onbillike arbeidspraktyk is onder andere:
arbeidspraktyke uitgelig word, naamlik:
die onbillike optrede van die werkgewer teenoor die werknemer met betrekking tot die voorsiening van voordele
die onbillike optrede van die werkgewer met betrekking tot die skorsing van die werknemer
Figuur 3.5: Onbillike arbeidspraktyke
©akademia (MSW)
Bladsy 72
BUL206 Bedryfswetgewing (Bron: Outeur, 2012) As ʼn werkgewer bestaande voordele van ʼn werknemer sonder goeie rede en ʼn sonder om ʼn billike proses te volg, wegneem, sal dit ʼn onbillike arbeidspraktyk daarstel. ʼn Voordeel is iets waarop die werknemer rééds geregtig is en nie ʼn nuwe voordeel wat die werknemer wil hê nie. As werknemers byvoorbeeld ʼn gimnasium by die werk wil hê en die werkgewer weier, sal dit nie ʼn onbillike arbeidspraktyk ten opsigte van die voorsiening van voordele wees nie, omdat dit nie ʼn bestaande voordeel is nie. As die werkgewer egter altyd werknemers se gimnasium-lidmaatskap by byvoorbeeld Active Gym betaal het en skielik ophou, is dit ʼn bestaande voordeel wat weggeneem word. Dit sal moontlik ʼn onbillike arbeidspraktyk daarstel. ʼn Werkgewer moet ook by die skorsing van ʼn werknemer billik optree. Waar ʼn werknemer hangende ʼn dissiplinêre verhoor geskors word, moet dit met volle betaling geskied. Dit staan bekend as ʼn voorkomende skorsing. Só ʼn skorsing kan net gedoen word as daar redelike gronde is om te vermoed dat die werknemer aan wangedrag skuldig is en sodanige skorsing mag ook nie onredelik lank duur nie. ʼn Werknemer is geregtig om te weet of hy/sy vir wangedrag gedissiplineer gaan word, of nie. As ʼn werknemer reeds skuldig bevind is in ʼn dissiplinêre verhoor, mag skorsing sonder salaris vir ʼn bepaalde tyd as straf gegee word. Dit staan bekend as ʼn straffende skorsing. Dit is billik en toelaatbaar omdat die Wet sogenaamde “progressiewe dissipline” aanmoedig. Dit beteken dat werkgewers alternatiewe strawwe voor ontslag moet oorweeg en moet probeer om ontslag, as ʼn straf vir wangedrag, as ʼn laaste uitweg te hou. ʼn Onbillike arbeidspraktyk beëindig nie die diensverhouding nie. Die remedie in terme van die Wet op Arbeidsverhoudinge is daarop gemik om die onbillike arbeidspraktyk ter syde te stel sodat die diensverhouding op ʼn billike basis kan voortgaan.
Gevallestudie 3.3 Nico werk by Korporasie ABC as kunsmisverkoper. Omdat hy dikwels na boere in die distrik moet uitry, kry hy ʼn spesiale reistoelaag per maand. As Korporasie ABC skielik sou besluit hulle neem dié toelaag weg, sal dit ʼn onbillike arbeidspraktyk wees, omdat Korporasie ABC onbillik teenoor Nico optree met betrekking tot die verskaffing van voordele.
©akademia (MSW)
Bladsy 73
BUL206 Bedryfswetgewing 3.9.2
Vorme van ontslag
Die werkgewer moet by beëindiging van die dienskontrak billik teenoor die werknemer optree. Dit beteken dat ʼn werknemer slegs vir ʼn billike rede ontslaan kan word en die werkgewer moet ook ʼn billike prosedure volg. Volgens die Wet op Arbeidsverhoudinge mag ʼn werknemer slegs vir drie redes ontslaan word, naamlik: •
wangedrag
•
onbevoegdheid (dit sluit swak werksprestasie en siekte in)
•
bedryfsvereistes
Vir elke een van hierdie redes word ʼn spesifieke prosedure deur die Wet voorgeskryf. As ʼn werknemer vir enige ander rede ontslaan word of die voorgeskrewe prosedure nie gevolg word nie, sal die ontslag onbillik wees. Die Wet bepaal dus dat ʼn ontslag slegs billik sal wees as dit vir ʼn billike rede is en ʼn billike prosedure (voorgeskryf in die Wet) gevolg is. Die Wet onderskei tussen die volgende tipes ontslag en elkeen word in meer besonderhede hieronder bespreek.
Figuur 3.6: Verskillende tipes ontslag (Bron: Outeur, 2012)
©akademia (MSW)
Bladsy 74
BUL206 Bedryfswetgewing 3.9.3
Definisie van ontslag
Die Wet op Arbeidsverhoudinge het ʼn wye definisie vir ontslag. Die rede hiervoor is om te verseker dat nie nét die direkte beëindiging van die kontrak deur die werkgewer as ontslag gesien word nie. Ontslag kan ook ander handelinge insluit, byvoorbeeld: •
Waar ʼn werkgewer ʼn klomp werknemers vir dieselfde rede ontslaan en daarna net sommige van hulle weer in diens neem, is dit ontslag. Hierdie spesifieke vorm van ontslag word selektiewe herindiensname genoem. Byvoorbeeld, XYZ ontslaan drie werknemers wat dronk aan diens is. ʼn Paar dae daarna bel XYZ een van dié drie werknemers en vra hom om terug te kom werk toe en weer te begin werk. Die feit dat XYZ nie ook die ander twee weer in diens neem nie, beteken dat hulle “ontslaan” is en die billikheid van hulle aanvanklike ontslag kan nou moontlik onbillik wees.
•
Waar ʼn werknemer tydelik (vir ʼn vaste-termyn) aangestel is, maar daar by hom/haar ʼn redelike verwagting geskep is dat sy/haar vaste-termyn kontrak hernu sal word, en dit word nie, dan sal dit ook op ontslag neerkom. Byvoorbeeld, Nina werk as rolprentregisseur vir Viva Films. Alhoewel sy net op ʼn tydelike kontrak vir ʼn jaar aangestel word, word haar kontrak nou al vir die afgelope vyf jaar outomaties hernu. As Viva Films skielik nie meer die kontrak hernu nie, sal Nina kan aanvoer dat sy ontslaan is. Die feit dat die kontrak vir vyf agtereenvolgende jare outomaties hernu is, het ʼn redelike verwagting by haar geskep dat haar kontrak weer hernu sal word, en dit is nie. Dit sal dus op ontslag neerkom.
•
Die Wet maak ook voorsiening vir konstruktiewe ontslag. Konstruktiewe ontslag is waar die werknemer die dienskontrak beëindig omdat die werkgewer voortgesette diens onhoudbaar gemaak het. Die werknemer moet bewys dat die bedanking ʼn laaste uitweg was. Waar ʼn werknemer, byvoorbeeld, ʼn slagoffer van seksuele teistering is en die werkgewer niks omtrent haar griewe en klagtes doen nie, sal die werknemer kan bedank en konstruktiewe ontslag eis.
Dit is belangrik om te onthou dat die blote bestaan van ʼn ontslag, nie beteken dat dit noodwendig ʼn onbillike ontslag is nie. ʼn Werknemer wat beweer dat hy/sy onbillik ontslaan is, moet bewys dat daar ʼn ontslag was en dan rus die onus op die werkgewer om te bewys dat die ontslag nie vir ʼn onbillike rede was nie en dat ʼn billike prosedure gevolg is.
Gevallestudie 3.4 Karla bly in Pretoria. Haar werkgewer besluit om haar na Polokwane oor te plaas. Sy het aan die werkgewer bewys dat sy haar werk vanuit Polokwane of Pretoria ewe goed kan
©akademia (MSW)
Bladsy 75
BUL206 Bedryfswetgewing doen, aangesien sy nie kantoorgebonde is nie. Sy het ook verskeie redes gegee oor hoekom sy nie Polokwane toe wil trek nie en almal is geïgnoreer. Gevolglik word sy na Polokwane verplaas. As Karla bedank sal dit konstruktiewe ontslag wees want die werkgewer het haar werk onhoudbaar gemaak en sy het geen ander uitweg gehad anders as om te bedank nie. Indien ʼn werknemer kan bewys dat hy/sy ontslaan is, is die volgende stap dat die werkgewer moet bewys dat die ontslag nie onbillik was nie. ʼn Ontslag sal billik wees as dit vir een van die redes wat die Wet bepaal, gedoen is en as ʼn billike prosedure (voorgeskryf deur die Wet) gevolg is. 3.9.4
Outomatiese onbillike ontslag
Die Wet bepaal ook spesifiek dat waar ʼn werknemer vir ʼn diskriminerende rede ontslaan word, sodanige ontslag outomaties onbillik sal wees. Die Wet bevat ʼn omvattende lys van diskriminerende gronde wat nié die rede vir ʼn ontslag mag uitmaak nie. Ontslag van ʼn werknemer vir byvoorbeeld een van die volgende redes sal outomaties onbillik wees: •
Waar ʼn werknemer ontslaan word omdat hy/sy hulle reg op vryheid van assosiasie uitoefen. Die reg op vryheid van assosiasie verwys na ʼn werknemer se reg om aan ʼn vakbond te behoort en aan die vakbond se aktiwiteite deel te neem, byvoorbeeld, deur te staak, ʼn vakbondverteenwoordiger te wees (shop steward), ensovoorts.
•
Waar ʼn werknemer op grond van haar swangerskap ontslaan word.
•
Waar ʼn werknemer ontslaan word omdat hy/sy ʼn beskermde openbaarmaking (whistle blowing), in terme van die Wet op Beskermde Openbaarmakings, gemaak het.
•
Waar ʼn werknemer ontslaan word omdat hy homoseksueel is, of aan ʼn sekere geloof behoort, of HIV positief is, of aan depressie ly, of vir enige ander arbitrêre diskriminerende rede.
Die Wet bepaal spesifiek dat die ontslag van ʼn werknemer vir ʼn rede wat op diskriminasie sal neerkom, outomaties onbillik is. Die Wet bevat ʼn omvattende lys van outomatiese onbillike ontslagte.
Gevallestudie 3.5 Leonie is swanger. Haar werkgewer ontslaan haar op grond van swak werksprestasie. Sy glo egter dat sy eintlik op grond van haar swangerskap ontslaan is, want sy weet die
©akademia (MSW)
Bladsy 76
BUL206 Bedryfswetgewing werkgewer is nie lus vir die ongerief van ʼn werknemer wat vier maande kraamverlof gaan neem nie. Leonie sal moet aantoon dat sy ontslaan is en dat die werklike rede waarskynlik is omdat sy swanger is. Sy sal dit kan doen deur, byvoorbeeld, te bewys dat sy ʼn goeie diensrekord het en altyd prestasiebonusse ontvang het en skielik op grond van swak werksprestasie ontslaan word. Die ontslag sal dan waarskynlik nie werklik as gevolg van swak werksprestasie wees nie, maar waarskynlik as gevolg van haar swangerskap. Om aanspreeklikheid te vermy, sal die werkgewer moet aantoon dat die werknemer nie op grond van haar swangerskap ontslaan is nie, maar vir ʼn ander geldige rede, naamlik swak werksprestasie. Hy sal, byvoorbeeld, bewyse van swak werk moet lewer, klagtes van kliënte, swak verslae van haar lynbestuurder, ensovoorts. As hy dít kan bewys, beteken dit dat die werknemer nie outomaties onbillik ontslaan is nie, want sy is nie as gevolg van haar swangerskap ontslaan nie. Die saak sal dus nou oor die billikheid van ʼn gewone ontslag handel. Aangesien die werknemer wel bewys het dat sy ontslaan is, sal die werkgewer moet aantoon dat die werknemer nie onbillik vir swak werksprestasie ontslaan is nie. Die werkgewer sal dus moet bewys dat sy werklik swak werk gelewer het en dat die korrekte proses vir hierdie tipe ontslag gevolg is. Hierdie proses word in meer besonderhede in Tabel 3.5 hieronder bespreek. As die werkgewer wel erken dat hy die werknemer as gevolg van haar swangerskap ontslaan, sal hy dit wel kan regverdig as hy op die inherente posvereistes kan steun. Dit sal wees waar die werkgewer kan aantoon dat dit inherent deel van die betrokke werk is, dat die werknemer nie swanger mag wees nie. As die werknemer, byvoorbeeld Juliet moet speel in ʼn nuwe balletopvoering van Romeo en Juliet, kan dit ʼn inherente posvereiste wees dat Juliet nie swanger mag wees nie. As sy dus swanger raak, kan sy ontslaan word en dit sal nie op onbillike diskriminasie neerkom nie. Dis inherent deel van die werk dat sy nie swanger mag wees nie en as sy is, sal sy nie aan die inherente vereistes van die werk (ʼn nie-swanger Juliet) kan voldoen nie. ʼn Inherente posvereiste is een van die regverdigingsgronde/verwere wat ʼn werkgewer mag gebruik waar hy/sy beskuldig word dat ʼn werknemer outomaties onbillik ontslaan is. Die ander regverdigingsgrond in die geval van outomatiese onbillike ontslag is dat die werknemer die ooreengekome of normale aftreeouderdom bereik het. Byvoorbeeld, Marinda werk al 20 jaar vir ABC. Op haar 65ste verjaarsdag word daar finaal van haar afskeid geneem. Marinda kan nie sê dat sy outomaties onbillik ontslaan is nie. Die
©akademia (MSW)
Bladsy 77
BUL206 Bedryfswetgewing werkgewer het nie op grond van haar ouderdom teen haar gediskrimineer nie. Sy het die ooreengekome aftree-ouderdom bereik en dit dien as die regverdiging vir die werkgewer se optrede teenoor haar. Sy is met ander woorde nie outomaties onbillik ontslaan nie.
Gevallestudie 3.6 Martha en Petra gaan albei gelyktydig op kraamverlof. Toe hulle kraamverlof verby is, word nie een van die twee toegelaat om terug te kom werk toe nie. Volgens die werkgewer is die redes die volgende: •
Tydens Martha se afwesigheid het hulle agtergekom dat sy oor ʼn tydperk van ʼn jaar elke maand R2 000 van die maatskappy gesteel het.
•
Tydens Petra se afwesigheid het haar plaasvervanger baie goeie werk gedoen en beter met die werkgewer oor die weg gekom as Petra.
Martha se ontslag sal nie outomaties onbillik wees nie, omdat sy vir wangedrag ontslaan is en nie as gevolg van haar swangerskap nie. Die werkgewer moet steeds die korrekte prosedure volg, anders sal die ontslag onbillik wees. Petra se ontslag sal moontlik outomaties onbillik wees, want dit hou verband met haar swangerskap. Dis nie ʼn geldige rede om iemand te ontslaan omdat daar ʼn ander beter werknemer is nie. 3.9.5
Gewone onbillike ontslag
Die Wet op Arbeidsverhoudinge bepaal dat daar slegs drie redes bestaan op grond waarvan ʼn werknemer billikerwys ontslaan kan word en elke spesifieke rede het ʼn bepaalde prosedure. Dit word hieronder opgesom: Tipe ontslag Wangedrag
Onbevoegdheid:
©akademia (MSW)
Prosedure •
Werkgewer moet ʼn dissiplinêre verhoor hou
•
Gee werknemer redelike kans om voor te berei
•
Gee werknemer kans om saak te stel
•
Beide partye mag getuies roep, ondervra en kruisondervra
•
Gee werknemer redes vir uitslag van verhoor
•
Werknemer moet vereiste werkstandaard verstaan
Bladsy 78
BUL206 Bedryfswetgewing swak werksprestasie
•
Werkgewer moet werknemer help om standaard te bereik
•
Werkgewer moet help deur opleiding, leiding en evaluasie
•
Gee werknemer geleentheid om te verbeter en evalueer vordering
Onbevoegdheid: tydelike of langdurige siekte
•
Werkgewer moet met werknemer beraadslag
•
Werkgewer moet inligting inwin voor hy kan besluit om te ontslaan
•
Werkgewer moet vasstel of werknemer permanent of tydelik ongeskik is
Bedryfsvereistes
•
Gee werknemer geleentheid vir herstel
•
Kyk of werknemer elders akkommodeer kan word
•
Werkgewer moet werknemer in besluitnemingsproses raadpleeg terwyl afdanking nog oorweeg word en vóór finale besluit geneem word
•
Afdanking is laaste uitweg
•
Gesamentlike probleemoplossing moet met werkerverteenwoordigers plaasvind
•
Deursigtigheid in proses sal op billikheid dui
•
Werkgewer moet saam met werkers probeer besluit op die seleksie-kriteria, met ander woorde wie vir afdanking gekies word. Die Wet skryf nie spesifieke seleksie-kriteria voor nie, maar bepaal dat seleksie-kriteria billik en objektief moet wees.
•
Werkgewer moet ʼn skeidingspakket betaal van ten minste een week se salaris per voltooide jaar wat die werker vir die werkgewer gewerk het. As werker dus 5 jaar en 7 maande gewerk het = 5 weke se skeidingspakket Tabel 3.5: Redes vir ontslag (Bron: Outeur, 2012)
©akademia (MSW)
Bladsy 79
BUL206 Bedryfswetgewing 3.10 Verpligtinge van werkgewer en werknemer in terme van die Wet op Diensgelykheid 3.10.1 Oogmerk van die Wet Die Wet op Diensgelykheid het twee belangrike oogmerke, naamlik: •
om diskriminasie in die werkplek te verhoed, en
•
om regstellende aksie in die werkplek te reël.
Die Wet verplig alle werkgewers om onbillike diskriminasie te stop en te vermy. Dit beskerm werknemers en ook werksaansoekers teen diskriminasie. As ʼn werkgewer byvoorbeeld in ʼn advertensie vir ʼn nuwe posisie sou aandui dat net mans mag aansoek doen, sal dit diskriminasie daarstel en vroulike aansoekers sal ʼn eis in terme van die Wet hê. Die bepalings ten opsigte van regstellende aksie is slegs op sekere werkgewers van toepassing. Hierdie word in meer besonderhede hieronder bespreek. 3.10.2 Betekenis van diskriminasie Dis belangrik om te verstaan wat met diskriminasie bedoel word. Blote onderskeid (of differensiasie) is nie noodwendig diskriminasie nie. Eers as die onderskeid vir ʼn onbillike rede is, word dit diskriminasie. Voorbeelde van onbillike redes vir ʼn onderskeid is, byvoorbeeld, ras, geslag, geloof, gesondheid, ouderdom, seksuele voorkeur, HIV-status, huwelikstatus, ensovoorts. Die Wet verbied sowel direkte as indirekte diskriminasie. Direkte diskriminasie sal, byvoorbeeld, plaasvind waar ʼn werkgewer besluit om ʼn vroulike werknemer te ontslaan bloot omdat sy ʼn vrou is. Indirekte diskriminasie is moeiliker om te identifiseer. Dis waar ʼn werkgewer ʼn onderskeid tref op grond van ʼn neutrale maatstaf, maar die maatstaf gaan ʼn spesifieke groep meer nadelig as ʼn ander groep raak. Waar ʼn werkgewer, byvoorbeeld, sê hy wil net mense met kort hare aanstel, sal daar indirek teen vroue gediskrimineer word, omdat meer mans as vroue kort hare het. ʼn Ander voorbeeld is waar ʼn werkgewer by ontslag op grond van bedryfsvereistes ʼn seleksiekriterium voorstel van LIFO (last in, first out). Indien die laaste paar aanstellings almal vir regstellende aksie doeleindes Indiër persone was, sal ʼn afdanking volgens hierdie seleksie kriteria op indirekte diskriminasie neerkom. Al die Indiërkandidate gaan dus ontslaan word.
©akademia (MSW)
Bladsy 80
BUL206 Bedryfswetgewing 3.10.3 Regverdigingsgronde vir diskriminasie Daar bestaan slegs twee regverdigingsgronde vir diskriminasie. Dit beteken dat, as ʼn werkgewer direk of indirek diskrimineer vir enige van die twee redes hieronder, sal dit nie onbillike diskriminasie wees nie. Die twee regverdigingsgronde is: •
inherente posvereistes
•
regstellende aksie
Inherente posvereistes is reeds hierbo onder outomatiese onbillike ontslag verduidelik. ʼn Inherente posvereiste word eng interpreteer. Kliënte se voorkeure sal byvoorbeeld nie ʼn inherente posvereiste daarstel nie. As ʼn lugredery sou aanvoer dat hulle net jong vroue aanstel omdat hulle kliënte meestal mans is en verkies om deur jong vroue bedien te word, sal dit nie ʼn inherente posvereiste daarstel nie. Waar ʼn vroue-onderklerewinkel egter slegs vroulike winkelassistente aanstel sal dit regverdigbaar wees op grond van ʼn inherente posvereiste. Gevallestudie 3.7 Ystervuis Sekuriteitsdienste doen buurtwag-patrollies op motorfietse. Hulle adverteer drie nuwe sekuriteitswagposte. Hulle advertensie lui: Ons soek sekuriteitswagte wat aan die volgende vereistes voldoen: 1. Aansoekers moet ʼn motorfietslisensie hê 2. Aansoekers moet langer as 1.8 meter wees 3. Aansoekers moet ʼn skoon voorkoms hê (geen baarde of snorre). Vereiste 1 is ʼn geldige vereiste en diskrimineer nie direk of indirek teen ʼn spesifieke groep persone nie. Vereiste 2 kan op indirekte diskriminasie neerkom, want alhoewel ʼn lengte-vereiste neutraal lyk, is vroue oor die algemeen korter as mans en dit sal dus indirek teen vroue diskrimineer. Aanvaar Ystervuis Sekuriteitsdienste bewys dat persone korter as 1.8m nie hulle motorfietse sal kan bestuur nie, omdat hulle voete nie die grond sal kan raak nie. Die lengte-vereiste sal dan ʼn inherente posvereiste wees en nie op indirekte diskriminasie teen vroue neerkom nie. Vereiste 3, naamlik dat aansoekers nie baarde of snorre mag hê nie, is nie ʼn inherente posvereiste nie, maar ʼn voorkeur wat die werkgewer het. Dit kan ook op indirekte diskriminasie op grond van geloof neerkom as dit byvoorbeeld blyk dat die dra van
©akademia (MSW)
Bladsy 81
BUL206 Bedryfswetgewing baarde in sekere gelowe verplig word. Werkgewers moet versigtig wees om voorkeure wat nie werklik noodsaaklik vir ʼn werk is nie, as vereistes vir diens te stel. Indien ʼn werknemer voel dat daar onbillik teen hom/haar gediskrimineer is, kan so party binne ses maande ʼn dispuut vir konsiliasie verwys. As die geskil nie geskik kan word nie, word dit na die Arbeidshof vir beregting verwys. 3.10.4 Regstellende aksie Regstellende aksie word ook in terme van hierdie Wet gereël. Regstellende aksie het ten doel om te verseker dat mense van aangewese groepe op alle vlakke in die onderneming (van ʼn aangewese werkgewer) verteenwoordig is. Dis belangrik om te verstaan wat met ʼn “aangewese werkgewer” en ʼn “aangewese werknemer” bedoel word. ʼn Aangewese werkgewer is: •
ʼn werkgewer wat meer as 50 werknemers in diens het,
•
ʼn werkgewer wat minder as 50 werknemers in diens het, maar wie se jaarlikse omset meer as ʼn sekere bedrag is,
•
ʼn munisipaliteit,
•
ʼn staatsorgaan (uitgesluit Plaaslike Regering, die Weermag of Nasionale Geheimediens),
•
ʼn werkgewer wat in terme van ʼn kollektiewe ooreenkoms as “aangewese” aangewys is.
Aangewese werknemers is: •
swart mense en dit sluit Kleurling- en Indiër-persone in (volgens die Konstitusionele Hof sal Chinese persone wat permanente verblyf gehad het op 27 April 1993, ook in dié kategorie val)
•
vroue
•
gestremde persone
Aangewese werkgewers moet regstellende aksie toepas in ooreenstemming met ʼn regstellende aksieplan. Alhoewel aangewese werkgewers hulle eie plan opstel bevat die Wet riglyne waarvolgens dit moet geskied. Die plan word gemoniteer deur die Departement van Arbeid en nie-nakoming is strafbaar.
©akademia (MSW)
Bladsy 82
BUL206 Bedryfswetgewing
Gevallestudie 3.7 Botha Ingelyf is ʼn prokureursfirma en ʼn aangewese werkgewer in terme van die Wet op Gelyke Indiensname. Hulle firma se samestelling is soos volg: Posvlak 1
Direkteure
5
5 wit mans
Posvlak 2
Assosiaat-
10
5 wit vroue, 4 wit mans, 1 kleurlingvrou
15
15 swart vroue
20
15 wit vroue, 5 swart mans
prokureurs Posvlak 3
Kandidaatprokureurs
Posvlak 4
Sekretaresses
Totaal:
50 werknemers altesaam
Wit/Swart:
29 wit/21 swart
Man/Vrou:
14 mans/36 vroue
Die volgende aspekte sal in ag geneem moet word by die opstel van die regstellende aksieplan: •
Daar moet groter verteenwoordiging van swart persone op al die vlakke van die onderneming wees. Veral op posvlakke 1 en 2 is daar ʼn tekort.
•
Dieselfde beginsel gaan geld ten opsigte van die mans en vroue. Alhoewel daar meer vroue as mans in die werkplek is, is hulle oorwegend in die onderste posvlakke en sal daar groter verteenwoordiging van vroue in die hoër posvlakke moet kom.
•
Die onderneming sal ʼn regstellende aksieplan moet hê om toekomstige regstellende aksie in die werkplek te kan toepas. Willekeurige besluite oor aanstellings en bevorderings op grond van ras of geslag mag onbillik wees.
3.11 Remedies van werknemers Deur die bespreking hierbo is dit duidelik dat die werknemer se regte korrespondeer met die werkgewer se pligte. Met ander woorde, as ʼn werkgewer ʼn werknemer ontslaan, het hy/sy ʼn plig om dit billik te doen. Die werknemer het ʼn ooreenstemmende reg om nié onbillik ontslaan te word nie.
©akademia (MSW)
Bladsy 83
BUL206 Bedryfswetgewing As die werkgewer op een van die werknemer se regte inbreuk maak, het die werknemer ʼn remedie, naamlik om die saak vir beslissing na ʼn gepaste regsinstelling te verwys. Die geskilbeslegting in terme van die Wet op Arbeidsverhoudinge en die Wet op Basiese Diensvoorwaardes is taamlik eenvoudig. Veral die Wet op Arbeidsverhoudinge probeer om dit vir werknemers maklik, vinnig en goedkoop te maak om ʼn dispuut oor onbillike ontslag te laat bereg. Die Kommissie vir Versoening, Bemiddeling en Arbitrasie en die Arbeidshof is spesialis-instellings wat nét op arbeidsregdispute fokus. Die Wet maak ook vir verpligte konsiliasie, as eerste stap in die meeste arbeidsregdispute, voorsiening. Konsiliasie behels ʼn proses waar ʼn kommissaris van die Kommissie vir Versoening, Bemiddeling en Arbitrasie probeer om die partye te laat skik. As dit nie suksesvol is nie, word die geskil na arbitrasie verwys (by die KVBA) of vir beregting (voor die Arbeidshof), afhangende van wat die Wet bepaal. Arbitrasie is soos ʼn verhoor maar voor ʼn kommissaris van die Kommissie vir Versoening, Bemiddeling en Arbitrasie en die proses is vinniger en eenvoudiger. Partye mag nie deur ʼn prokureur of advokaat bygestaan word nie, behalwe: •
as die partye so ooreengekom het, of
•
waar dit onregverdig sal wees as een party verteenwoordiging ontsê word, of
•
waar die geskil tegnies ingewikkeld is.
Beregting is die normale verhoorproses voor die hof. In die geval van arbeidsregdispute wat vir beregting verwys moet word, word dit na die Arbeidshof verwys. 3.12 Samevatting In hierdie studie-eenheid is die plek van die Gemenereg in die diensverhouding tussen werkgewer en werknemer bespreek. Beide hierdie partye het in gevolge hierdie wetgewing bepaalde regte en verantwoordelikhede. Die belangrikheid om aan die bepalings van hierdie wetgewing te voldoen, is beklemtoon. Die vernaamste arbeidswetgewing, die Wet op Basiese Diensvoorwaarde, die Wet op Arbeidverhoudinge en die Wet op Diensgelykheid is in meer besonderhede bespreek en die impak van hierdie wetgewing op ondernemings ondersoek.
©akademia (MSW)
Bladsy 84
BUL206 Bedryfswetgewing 3.13 Selfevaluering Aktiwiteit 16 Beskryf die verskillende hulpmiddels wat in die Arbeidsreg bestaan om te onderskei tussen ʼn werknemer en ʼn onafhanklike kontrakteur. Aktiwiteit 17 Dirk werk vir die Stadsraad. Hy is besig om plaveisel op die sypaadjie reg te maak. Toe hy huis toe gaan, los hy een van die mangatdeksels op die sypaadjie oop en ʼn voetganger val daarin. Die voetganger wil ʼn eis teen die Stadsraad instel. Sal hy kan slaag met só ʼn eis en op watter beginsel sal hy dit kan baseer? Aktiwiteit 18 Bespreek of die volgende minimum diensvoorwaardes in ʼn dienskontrak geldig sal wees en gee redes vir u antwoord: a. Barend mag 20 werksdae vakansieverlof per jaar neem. Die onderneming sluit van 16 Desember tot 2 Januarie, dus moet Barend verpligte verlof vir daardie tydperk neem. b. Helena mag 4 maande kraamverlof neem, waarvan die eerste maand betaalde verlof sal wees en die laaste 3 onbetaalde verlof. c. Hendrik werk 6 dae per week. Hy werk al 9 jaar vir dieselfde werkgewer. Hy is geregtig op 10 dae siekverlof per jaar. d. Barbara se man is siek en sy neem 3 dae gesinsverantwoordelikheidsverlof om hom te versorg. Aktiwiteit 19 ABC Maatskappy vermoed Gert kyk kinderpornografie op sy werksrekenaar. Hulle voel dis ʼn baie ernstige saak en daarom skors hulle hom, sonder betaling, terwyl hulle die saak ondersoek. Tree ABC Maatskappy korrek op? Bespreek en gee redes vir u antwoord. Aktiwiteit 20 Noem die twee regverdigingsgronde wat daar vir onbillike diskriminasie bestaan.
©akademia (MSW)
Bladsy 85
BUL206 Bedryfswetgewing
Aktiwiteit 21 Noem die drie redes op grond waarvan ʼn werknemer, in terme van die Wet op Arbeidsverhoudinge, billik ontslaan kan word. Aktiwiteit 22 Noem watter werknemers as “aangewese” werknemers in terme van die Wet op Diensgelykheid sal kwalifiseer.
©akademia (MSW)
Bladsy 86
BUL206 Bedryfswetgewing Studie-eenheid 4: Belasting en ander verpligte statutêre oorbetalings
4.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 4 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die wetgewing wat ondernemings verplig om sekere premies aan die Staat te betaal
•
Die wetgewing wat ondernemings verplig om aftrekkings van werknemers se salarisse te doen en aan ʼn nasionale fonds oor te betaal
•
Die basiese uitleg van die Suid-Afrikaanse belastingstelsel
•
Die verskillende tipes belasting wat in Suid-Afrika gehef kan word en die werking van elk
•
Die werking van die Vaardigheidsontwikkelingswet
•
Die werking van Werkloosheidsversekeringswet
•
Die werking van die Wet op die Vergoeding vir Beroepsbeserings en -siektes
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die verskillende tipes belastingwetgewing in Suid-Afrika te identifiseer en die werking van die wette te bespreek.
•
die Suid-Afrikaanse belastingbasis te ontleed.
•
die verantwoordelikhede en aktiwiteite van die Suid-Afrikaanse Inkomstediens te bespreek.
•
te onderskei tussen belastingontwyking en belastingvermyding
©akademia (MSW)
Bladsy 87
BUL206 Bedryfswetgewing 4.2
Verrykende bronne McGregor, M., Dekker, A.H., Budeli, M., Manamela, M.E., Manamela T.E., Tshoose,
•
C.I. 2012. LABOUR LAW Rules! SiberInk: Cape Town (Hoofstuk 7) Webtuiste van die Suid-Afrikaanse Inkomstediens by www.sars.gov.za
• 4.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Belasting op Toegevoegde Dis ʼn vorm van indirekte belasting, wat op die verbruik van Waarde (BTW)
goedere en dienste gehef word.
Belastingbasis
Die basis op grond waarvan belastingpligtigheid ontstaan. In Suid-Afrika is dit verblyf.
Belastingontduiking
Waar ʼn belastingpligtige op ʼn oneerlike wyse probeer om minder belasting te betaal of geen belasting te betaal nie.
Belastingvermyding
Waar ʼn belastingpligtige van die bepalings van die Wet gebruik maak om sy/haar belastingaanspreeklikheid te verminder, byvoorbeeld deur aftrekkings en kortings.
Boedelbelasting
Belasting wat op die waarde van ʼn boedel gehef word.
Hereregte
Belasting wat by die verkryging van onroerende eiendom betaalbaar is.
Inkomstebelasting
Belasting wat gehef word op inkomste wat verdien is.
Kapitaalwinsbelasting
Belasting wat betaal moet word op die wins wat op ʼn kapitaalbate gemaak is. Dis ʼn vorm van rykdomsbelasting.
Nasionale
Die nasionale liggaam geskep in terme van die
Vaardigheidsfonds
Vaardigheidsontwikkelingswet om vaardigheidstekorte aan te spreek en vaardigheidsontwikkeling op nasionale vlak te bevorder.
SETA
Sektor Opleidings en Onderrig-gesag geskep in terme van die Vaardigheidsontwikkelingswet.
Skenkingsbelasting
Belasting wat gehef word op skenkings bo ʼn sekere bedrag.
Suid-Afrikaanse
Die administratiewe instansie getaak met die invordering
©akademia (MSW)
Bladsy 88
BUL206 Bedryfswetgewing Inkomstediens
van belastings.
Vergoedingskommissaris
Geskep in terme van die Wet op die Vergoeding vir Beroepsbeserings en -siektes om die Vergoedingsfonds waarin jaarlikse bydraes van werkgewers betaal word, te bestuur en administreer. As ʼn werknemer as gevolg van sy/haar werk beseer of siek word sal hy/sy ʼn eis om vergoeding by die Vergoedingskommissaris en Vergoedingsfonds kan instel.
Werkloosheidsversekering ʼn Werkgewer en werknemer betaal maandeliks ʼn bedrag aan die werkloosheidsversekeringsfonds, en as die werknemer sy/haar werk verloor, sal ʼn eis teen die werkloosheidsversekeringsfonds ingestel kan word. 4.4
Inleiding
Belasting word wêreldwyd gebruik om die staatskas aan te vul. Almal (hetsy individue of ondernemings) in die land word óf direk óf indirek deur belasting geraak en betaal een of ander vorm van belasting. Belasting word gehef in terme van wetgewing. Die bekendste wet in die verband is die Inkomstebelastingwet. Daar is ook ander wette wat die verpligte betaling van belasting beheer en reël, byvoorbeeld die Boedelbelastingwet, die Wet op Kapitaalwinsbelasting, die Wet op Hereregte, die BTW-wet, ensovoorts. Hierdie verskillende tipes belasting word hieronder in meer besonderhede bespreek. Dit is belangrik dat ʼn onderneming bewus is van die reëls rondom belasting. Die spesifieke vorm waarin die onderneming bedryf word, beïnvloed ook die wyse waarop belasting betaal word. Tipes ondernemings word in meer besonderhede in Studie-eenheid 5 bespreek, maar as ʼn voorbeeld, kan kortliks na die verskil tussen ʼn vennootskap en maatskappy verwys word. ʼn Vennootskap het nie afsonderlike regspersoonlikheid nie, dus sal die wins van die vennootskap in die hande van die onderskeie vennote as inkomste belas word. ʼn Maatskappy het regspersoonlikheid en sal dus in eie hoedanigheid vir belasting aanspreeklik wees. ʼn Onderneming moet dus bewus wees van die bepalings rondom belasting om te verseker dat daar aan die Wet voldoen word. Buiten belastingwetgewing is daar ook ander wette wat ondernemings verplig om sekere aftrekkings te maak en sekere bedrae aan ʼn nasionale fonds oor te betaal. Die vernaamste wette in die verband is die Vaardigheidsontwikkelingswet, die
©akademia (MSW)
Bladsy 89
BUL206 Bedryfswetgewing Werkloosheidsversekeringswet en die Wet op die Vergoeding vir Beroepsbeserings en -siektes. Die verskillende wetgewing word hieronder bespreek. Dis eerstens belangrik om te verstaan wat die doel van die verskillende wette is en, tweedens, hoe die bedrag betaalbaar in terme van dié wette, bereken word. In sommige gevalle is die werkgewer en werknemer gesamentlik vir die heffing aanspreeklik. In ander gevalle is die onderneming uitsluitlik vir die bydrae verantwoordelik en kan ʼn gedeelte van die heffing nie van die werknemer se salaris afgetrek word nie. 4.5
Belasting
4.5.1
Oorsig van die Suid-Afrikaanse belastingstelsel
Belasting is die primêre bron waardeur die land inkomste kry vir die befondsing van openbare besteding. In Suid-Afrika word verblyf as belastingbasis gebruik, met ander woorde, alle inwoners van Suid-Afrika is verplig om hier belasting te betaal. Belasting kan gehef word op: •
inkomste,
•
besteding of
•
rykdom.
Belastingwetgewing in Suid-Afrika hef belasting op grond van elkeen van hierdie kategorieë. Inkomstebelasting is byvoorbeeld daarop gerig om inkomste te belas. Belasting op Toegevoegde Waarde (BTW) is byvoorbeeld daarop gerig om besteding te belas en kapitaalwinsbelasting of boedelbelasting is daarop gemik om rykdom te belas. Die verskillende tipes belasting wat gehef kan word, word hieronder meer breedvoerig bespreek. Belasting word deur die Suid-Afrikaanse Inkomstediens ingevorder (SAID). Die SAID is ʼn outonome administratiewe liggaam wat onder beheer van die Kommissaris van Binnelandse Inkomste bestuur word. Die vernaamste funksies van die SAID is: •
om belasting in te samel,
•
om belastingwetgewing af te dwing, en
•
om te verseker dat daar aan die wetgewing voldoen word.
©akademia (MSW)
Bladsy 90
BUL206 Bedryfswetgewing Die SAID speel ook ʼn belangrike rol om nasionale en internasionale handel aan te moedig. Hulle is dus betrokke by doeane en aksynsadministrasie en belastings wat daarmee verband hou. Die SAID kan en moet ook die Minister van Finansies adviseer oor belastingverwante aangeleenthede. 4.5.2
Inkomstebelasting
Inkomstebelasting is betaalbaar op alle inkomste en wins wat belastingbetalers maak. Inkomstebelasting word jaarliks bereken en betaal. Almal wat meer as ʼn sekere bedrag per jaar verdien is belastingpligtig. Hierdie bedrag word jaarliks deur die Minister van Finansies bepaal. Daar is drie wyses waarop belasting aan die SAID betaal kan word: •
Inkomstebelasting van werknemers word gewoonlik maandeliks deur die werkgewer afgetrek en aan die SAID oorbetaal. Hierdie metode om belasting oor te betaal staan bekend as Betaal-soos-jy-Verdien (Pay-as-you-Earn – PAYE).
•
ʼn Ander metode waarop belasting aan die SAID oorbetaal kan word, is deur ʼn eenmalige oorbetaling. Dit word Standaard Inkomstebelasting vir Werknemers (Standard Income Tax on Employees – SITE) genoem. Dit behels dat ʼn eenmalige bedrag belasting van ʼn werknemer se salaris afgetrek word. Dis slegs toelaatbaar vir werknemers wat onder ʼn sekere salariskerf verdien. Die werknemer hoef dan nie vir belasting te registreer en ʼn opgawe in te dien nie.
•
ʼn Derde metode waarop belasting betaal kan word is deur voorlopige belasting wanneer ʼn belastingpligtige as voorlopige belastingbetaler geregistreer word. Die voorlopige belastingbetaler doen twee betalings per jaar waar hy/sy belasting vir die jaar op sy/haar geskatte inkomste betaal. Aan die einde van die belastingjaar vind finale rekonsiliasie en afrekening plaas.
Die inkomstebelastingkoers word jaarliks aangepas en word op ʼn glyskaal volgens belasbare inkomste bereken. Die Wet bevat ʼn formule om te bepaal watter bedrag belasting betaal moet word. Hierdie formule word in die tabel hieronder uiteengesit. Daar moet ook onthou word dat hierdie formule en die presiese betekenis van elkeen van hierdie terme al in verskeie hofsake in meer besonderhede ontleed en interpreteer is. Vir doeleindes van hierdie studie-eenheid is dit voldoende as u bewus is dat belasting op belasbare inkomste bereken word en dat daar ʼn omslagtige proses is om daarby uit te kom.
©akademia (MSW)
Bladsy 91
BUL206 Bedryfswetgewing Die formule word hieronder duideliker uiteengesit.
Figuur 4.1: Berekening van belasbare inkomste (Bron: Outeur, 2012) Uit die feit dat daar vir sekere uitsluitings, aftrekkings en kortings voorsiening gemaak word, is dit duidelik dat daar geleentheid vir ʼn belastingbetaler is om minder belasting te betaal en so belasting te vermy. Belastingvermyding is wettig en toelaatbaar. Dis waar ʼn belastingpligtige van die toelaatbare aftrekkings, uitsluitings, kortings en ander bepalings gebruik maak sodat daar minder of geen belasbare inkomste is nie. Belastingvermyding moet van belastingontduiking onderskei word. Belastingontduiking is onwettig. Dis waar ʼn belastingpligtige op ʼn oneerlike wyse probeer om minder belasting te betaal deur byvoorbeeld inkomste weg te steek of verkeerde opgawes in te dien. Belastingontduiking is strafbaar met boetes en rente. Inkomstebelasting is slegs op individue van toepassing. Maatskappye en ander regspersone het regspersoonlikheid en verdien dus inkomste in hulle eie naam. Hierdie entiteite is ook aanspreeklik vir belasting en dit word korporatiewe inkomstebelasting genoem. Dié bepalings wat op hulle van toepassing is, is soortgelyk aan dié wat op individue van toepassing is. Daar bestaan ook omvattende bepalings oor hoe inkomste bereken word, welke aftrekkings toegelaat word, kortings, ensovoorts. 4.5.3
Kapitaalwinsbelasting
Die Wet op Kapitaalwinsbelasting het op 1 Oktober 2001 in werking. Daarvolgens moet kapitaalwinsbelasting betaal word op die wins wat verkry word wanneer ʼn kapitaalbate verkoop word. As Hans byvoorbeeld sy huis 10 jaar gelede vir R100 000 gekoop het en nou
©akademia (MSW)
Bladsy 92
BUL206 Bedryfswetgewing vir R500 000 verkoop, het hy kapitaalwins van R400 000 gemaak. Die bepalings van die Wet en die uitsluitings sal in ag geneem moet word om te bepaal of Hans op hierdie bedrag wins belasting gaan moet betaal. Kapitaalwinsbelasting word dus volgens die volgende formule bereken: Kapitaalwins = Verkoopsprys – Basiskoste Tabel 4.1: Berekening van kapitaalwins (Bron: Outeur, 2012) Wanneer bepaal word of kapitaalwinsbelasting betaalbaar is, moet in ag geneem word dat die volgende bates van kapitaalwinsbelasting uitgesluit word: •
By die verkoop van ʼn primêre woonhuis word die eerste R1,5 miljoen vrygestel van kapitaalwinsbelasting. As Yolanda byvoorbeeld haar meenthuis in 1999 vir R1 miljoen gekoop het en in 2012 vir R3,5 miljoen verkoop, sal sy wins van R2,5 miljoen maak. Aangesien dit haar primêre woonhuis is, hoef sy nie kapitaalwinsbelasting op die eerste R1,5 miljoen te betaal nie en sal die belasting dus bereken word op R1 miljoen kapitaalwins wat deur Yolanda gemaak is.
•
By die verkoop van ʼn primêre woonhuis waar die wins meer as R1,5 miljoen is, maar die totale koopprys van die eiendom nie meer as R2 miljoen is nie, sal die bedrag wins steeds van kapitaalwins vrygestel wees. Dis byvoorbeeld waar Leon ʼn huis in 1990 vir R300 000 gekoop het. ʼn Ontwikkelaar wil die erf koop en ʼn onderneming daarop ontwikkel. Hy koop Leon se huis by hom vir R1 900 000. Alhoewel Leon R1 600 000 wins gemaak het, is die kooptransaksie onder R2 miljoen, en dus is die wins wat hy op die verkoop maak nie aan kapitaalwinsbelasting onderhewig nie.
•
Persoonlike besittings byvoorbeeld motors, bote, karavane, versamelings, kuns, ensovoorts word van kapitaalwinsbelasting uitgesluit.
•
Die opbrengs uit pensioen, uitree-annuïteite, polisse en soortgelyke betalings is van kapitaalwinsbelasting vrygestel.
•
Winste wat verkry is by wyse van prysgelde, dobbelary en die lotery is ook nie aan kapitaalwinsbelasting onderhewig nie.
4.5.4
Skenkingsbelasting
Skenkingsbelasting is belasting wat betaalbaar is op roerende of onroerende eiendom wat een persoon aan ʼn ander skenk. Dis egter onderhewig aan die volgende vrystellings:
©akademia (MSW)
Bladsy 93
BUL206 Bedryfswetgewing
Natuurlike persone
By die skenking van eiendom van meer as R100 000
Regspersone
By die skenking van eiendom van meer as R10 000
Tabel 4.2: Uitsonderings vir doeleindes van skenkingsbelasting (Bron: Outeur, 2012) Skenkings aan openbare liefdadigheidsorganisasies is uitgesluit van die bepalings ten opsigte van skenkingsbelasting. Skenkingsbelasting word teen ʼn vaste koers van 20% van die waarde van die eiendom, gehef. 4.5.5
Hereregte
Hereregte is eiendomsbelasting en is betaalbaar by die verkryging van onroerende eiendom, byvoorbeeld grond, erwe, huise, geboue, ensovoorts. Dié belasting word op ʼn glyskaal bereken met verwysing na die waarde van die eiendom wat verkry word. As Rikus byvoorbeeld ʼn plaas van R3 miljoen by Dian koop, moet Rikus hereregte op die bedrag van R3 miljoen betaal. Hereregte se koerse word gereeld aangepas. Die skaal vir 2012 kan as illustrasie gebruik word en lyk soos volg: Vir eiendomme met ʼn koopprys van minder as
0% hereregte
R600 000 Vir eiendomme met ʼn koopprys van meer as
3% hereregte op die bedrag van
R600 000, maar minder as R1 miljoen
die koopprys
Vir eiendomme met ʼn koopprys van meer as
5% hereregte op die bedrag van
R1 miljoen, maar minder as R1,5 miljoen
die koopprys
Vir eiendomme meer as R1,5 miljoen
8% hereregte op die bedrag van die koopprys
Tabel 4.3: Hereregte-belastingskaal (Bron: Outeur, 2012) Hereregte word deur oordragprokureurs ingevorder en aan die SAID oorbetaal alvorens die oordrag van die eiendom in die naam van die koper kan geskied.
©akademia (MSW)
Bladsy 94
BUL206 Bedryfswetgewing 4.5.6
Belasting op Toegevoegde Waarde (BTW)
BTW is indirekte belasting wat betaal word op die verbruik van sekere goedere en dienste. Die Staat kan inkomste by wyse van dié belasting verkry, deurdat sekere ondernemings verplig word om as BTW ondernemings te registreer en dan BTW moet vra vir hulle goedere en dienste. ʼn Gedeelte van die BTW wat verhaal is, word dan aan die SAID, as belasting oorbetaal. BTW word teen ʼn vaste koers van 14% gehef. Vir sekere goedere en dienste geld ʼn 0% BTW koers. Die bedrag BTW word as ʼn persentasie uitgedruk wat maak dat die belasting proporsioneel tot die waarde van die goedere of dienste is. 4.5.7
Boedelbelasting
ʼn Boedel in hierdie konteks verwys na ʼn bestorwe boedel met ander woorde waar iemand wat dood is, se boedel beredder moet word. Boedelbelasting word op die waarde van die bestorwe boedel gehef. Dit word egter net op sekere boedels wat meer as ʼn sekere waarde is, geëis. Dit is ʼn vorm van rykdomsbelasting. Boedelbelasting word teen ʼn vaste koers van 20% gehef. Boedels wat in waarde minder as R3 500 000 is, is vrygestel van boedelbelasting. Om die waarde van die boedel te bepaal, word alle eiendom in die boedel in ag geneem.
Gevallestudie 4.1 Richardt is oorlede en het die volgende bates in sy naam gehad: Woonhuis
R2 500 000 werd
Motor
R500 000 werd
Pierneef skildery
R1 000 000 werd
Huisraad
R800 000 werd
Kontant in bank
R200 000
Totale waarde van boedel:
R5 000 000
Richardt se boedel sal dus R5 miljoen in waarde wees en sal dus onderhewig aan die bepalings rondom boedelbelasting wees. Die eksekuteur in die boedel moet die boedelbelasting bereken en aan die SAID oorbetaal.
©akademia (MSW)
Bladsy 95
BUL206 Bedryfswetgewing 4.5.8
Ander belastings
Die vernaamste belastings waarmee ʼn onderneming te doen sal kry, is hierbo bespreek. Daar is ook nog ander belastings van krag in Suid-Afrika byvoorbeeld lughawe-belastings, belasting op die uitvoer van diamante, invoer- en uitvoerbelasting, ensovoorts. Hierdie belastings word alles by wyse van wetgewing gereël, en meer inligting daaromtrent is van die Suid-Afrikaanse Inkomstediens verkrygbaar. 4.6
Ander verpligte statutêre aftrekkings en oorbetalings
Buiten belastingwetgewing is daar ook ander wette wat ondernemings verplig om sekere gelde aan die Staat oor te betaal. Sommige van dié betalings moet gedeeltelik van die werknemers se salarisse verhaal word en ander moet ten volle deur die onderneming betaal word. Dis belangrik dat ondernemings bewus is van die toepassingsvereistes van die wetgewing sodat hulle kan weet wanneer gelde afgetrek en oorbetaal moet word, hoe dit bereken word, aan watter owerheidsinstansie dit betaal moet word, ensovoorts. Die vernaamste wette wat in dié verband bespreek word is die Vaardigheidsontwikkelingswet, die Werkloosheidsversekeringswet en die Wet op die Vergoeding vir Beroepsbeserings en -siektes. Sekere ondernemings het ʼn mediese fonds en ʼn pensioenfonds waaraan werknemers van die onderneming moet behoort. Bydraes vir die mediese fonds en pensioenfonds word gevolglik van die werknemers se salarisse afgetrek. Die onderneming befonds gewoonlik ʼn sekere gedeelte van die bydrae. Dit is nie verpligtend vir ʼn onderneming om ʼn werknemer van ʼn pensioenfonds en ʼn mediese fonds te voorsien nie. Indien ʼn onderneming egter wel dié voordele wil voorsien, mag ʼn werknemer wél verplig word om aan dié fondse te behoort. Die onderneming mag dan maandeliks die nodige bydrae van die werknemer se salaris aftrek en aan die fonds oorbetaal. 4.6.1
Vaardigheidsontwikkelingswetgewing
Wetlike raamwerk Ondernemings kan slegs sinvol funksioneer as daar werkers is wat oor die kennis en vaardigheid beskik om die werk te verrig. Daar bestaan ʼn groot behoefte in SuidAfrika na werkers met die nodige vaardighede en kennis. Die Vaardigheidsontwikkelingswet (Skills Development Act) en die
©akademia (MSW)
Bladsy 96
BUL206 Bedryfswetgewing Vaardigheidsontwikkelingsheffingswet (Skills Development Levy Act) het ten doel om dié behoefte aan te spreek. Dié wette help met vaardigheidskepping: •
deur werkgewers te betrek om meer fondse vir vaardigheidsontwikkeling te genereer, en
•
deur spesifieke instansies te skep wat die fondse bestuur om te verseker dat die vaardigheidstekorte aangespreek word.
Die Vaardigheidsontwikkelingswet bevat bepalings oor die aanwending van die heffing om vaardighede te verbeter. Die Vaardigheidsontwikkelingsheffingswet bevat bepalings oor die berekening en invordering van die heffing. Hierdie wette verplig werkgewers om maandeliks ʼn heffing te betaal om vaardigheidsontwikkeling te finansier. Dié wette is hoofsaaklik op groter werkgewers van toepassing. Die vaardigheidsheffing word volgens die volgende formule bereken: Die werkgewer moet 1% van die bedrag wat maandeliks aan werknemers se salarisse bestee word, as heffing betaal Tabel 4.4: Berekening van vaardigheidsheffing (Bron: Outeur, 2012) As ʼn werkgewer byvoorbeeld maandeliks R500 000 aan salarisse betaal, moet hy/sy R5 000 as vaardigheidsheffing betaal. Hierdie bedrag word nie van werknemers se salarisse afgetrek, soos in die geval van werkloosheidsversekering nie. Die werkgewer is uitsluitlik vir die bedrag verantwoordelik. Die invordering en oorbetaling van die heffings word deur die Suid-Afrikaanse Inkomstediens gedoen. Die Vaardigheidsontwikkelingswet maak vir die skepping van twee belangrike liggame voorsiening, naamlik: •
die Nasionale Vaardigheidsgesag (National Skills Authority), en
•
die Sektorale Onderrig- en Opleidingsgesag (Sector Education and Training Authority (SETA). Geen amptelike Afrikaanse term bestaan nie, dus word dit in Afrikaans ook ʼn SETA genoem.
©akademia (MSW)
Bladsy 97
BUL206 Bedryfswetgewing Nasionale Vaardigheidsgesag Die Nasionale Vaardigheidsgesag is verantwoordelik vir die ontwikkeling van beleid en strategieë rondom vaardigheidsontwikkeling. Die Nasionale Vaardigheidsgesag is ook daarvoor verantwoordelik om die Minister rondom alle aspekte van vaardigheidsontwikkeling te adviseer. Die Nasionale Vaardigheidsgesag bestuur die Nasionale Vaardigheidsfonds waarin 20% van die vaardigheidsheffings wat van werkgewers gevorder word, inbetaal word. As die Nasionale Vaardigheidsgesag projekte wil loods om die oogmerke van die Wet te bereik, mag geld van die Nasionale Vaardigheidsfonds gebruik word. SETA’s Die SETA’s is deur die Vaardigheidsontwikkelingswet geskep om sektor-spesifieke opleidingsbehoeftes aan te spreek. Die Wet bepaal dat 80% van die vaardigheidsheffings wat vanaf ondernemings ingevorder word, aan die SETA’s oorbetaal word. Die ander 20% van die heffing word aan die Nasionale Vaardigheidsfonds oorbetaal. Sedert inwerkingtreding van die Vaardigheidsontwikkelingswet is daar SETA’s vir verskillende sektore in die ekonomie opgerig. Daar is al meer as 25 SETA’s, byvoorbeeld vir bosbou, konstruksie, chemiese industrieë, landbou, ensovoorts. Die Wet sit die pligte van die SETA uiteen. Die vernaamste plig is om ʼn vaardigheidsontwikkelingsplan te ontwikkel. In dié plan moet aangedui word: •
wat die vaardigheidstekorte in die sektor is
•
wat die opleidingsbehoeftes in die sektor is
•
hoe opleiding implementeer gaan word om dié tekorte aan te spreek
•
hoe fondse benut gaan word om die nodige vaardighede in ʼn spesifieke sektor te ontwikkel.
SETA’s is ook verantwoordelik vir kwaliteitsbeheer van opleidingsprogramme. Opleiding moet aan die standaarde van die Nasionale Kwalifikasieraamwerk (National Qualification Framework – NQF) voldoen om as volwaardige vaardigheidsontwikkelingsprogramme geakkrediteer te kan word. Die SETA’s moet verseker dat die opleiding wat verskaf word op die korrekte vaardigheidsvlak aangebied word. SETA’s is ook verantwoordelik vir die bevordering van vaardigheidsontwikkeling deur middel van leerkontrakte of vakleerlingooreenkomste.
©akademia (MSW)
Bladsy 98
BUL206 Bedryfswetgewing ʼn Leerkontrak behels eintlik ʼn drieledige verhouding tussen die werkgewer, vakleerling (werknemer) en ʼn opleidingsinstansie.
Werkgewer
Vaardigheidsontwikkelings wet
Opleidingsinstansie
Vakleerling
Figuur 4.2: Werking van leerkontrak in terme van die Vaardigheidsontwikkelingswet (Bron: Outeur, 2012) •
Die werkgewer en werknemer sluit ʼn onafhanklike dienskontrak in terme waarvan die regte en verpligtinge van ʼn normale dienskontrak in werking tree.
•
Die werkgewer en die opleidingsinstansie sluit ʼn ooreenkoms in terme waarvan die werkgewer onderneem om ʼn bepaalde vlak van praktiese opleiding te verskaf. Die werkgewer onderneem verder om die werknemer tyd af te gee om opleidingskursusse te voltooi.
•
Die vakleerling is geregistreer as leerder by ʼn opleidingsinstansie en onderneem om aan die bepalings van die opleidingsooreenkoms te voldoen en die opleiding te voltooi.
•
Die opleidingsinstansie onderneem teenoor die leerder en werkgewer om opleiding en ondersteuning te verskaf.
Gevallestudie 4.2 Welma wil ʼn haarkapper word. Sy is by Knipper Kollege geregistreer. Sy kry haar opleiding daar en moet ook hulle eksamens aflê voor sy kan kwalifiseer. Sy kry egter ook ʼn leerkontrak by Henry Hare waar sy as leerlinghaarkapper kan werk.
©akademia (MSW)
Bladsy 99
BUL206 Bedryfswetgewing Henry Hare en Welma sluit ʼn kontrak in terme waarvan Henry uiteensit hoeveel haar salaris gaan wees, wat van haar verwag word en wat haar diensterme en -voorwaardes is. Henry het ook ʼn kontrak met Knipper Kollege waarin hy onderneem om vir Welma praktiese blootstelling te gee en dat hy elke Dinsdag en Woensdag vir Welma sal afgee om klas by te woon en ook op die dae waarop sy eksamen skryf. Daardie dae sal nie as verlof tel nie. 4.6.2
Werkloosheidsversekering
Die Werkloosheidversekeringswet is nog ʼn voorbeeld van wetgewing wat werkgewers verplig om ʼn maandelikse bedrag aan ʼn nasionale struktuur oor te betaal. Werkloosheidsversekering word as sogenaamde sosiale versekering geklassifiseer. Dit beteken dat ʼn werknemer deur middel van die maandelikse werkloosheidsversekeringspremies versekering het teen sosiale risiko’s wat kan realiseer, byvoorbeeld werkloosheid. As hy/sy dus hulle werk verloor, kan hulle van werkloosheidsversekering eis. Die Werkloosheidsversekeringswet bevat omvattende bepalings oor wie bydraes moet betaal, wie mag eis in terme van die Wet en waarvoor. Dié Wet moet saam met die Werkloosheidsversekeringsbydraewet, 2002, gelees word. Laasgenoemde Wet reël die aftrekking, oorbetaling en insameling van die maandelikse heffings ten opsigte van werkloosheid. In terme van dié wetgewing moet werkgewers op wie die Wet van toepassing is, maandeliks 2% van ʼn werknemer se salaris vir werkloosheidsversekering oorbetaal. Die werknemer betaal 1% van die heffing en die werkgewer betaal die ander 1%. Toepassingsgebied van die Wet Die Werkloosheidsversekeringswet stel die werkloosheidsversekeringsfonds daar waaruit ʼn werknemer wat werkloos is, vergoeding kan eis. Slegs werknemers op wie die Wet van toepassing is, kan vir werkloosheidsversekering kwalifiseer en alle werkgewers wat in terme van die Wet verplig is om werkloosheidsversekering af te trek en oor te betaal, moet gehoorsaam. Die Wet is op die meerderheid van die werkers in die formele sektor van die ekonomie van toepassing. Huiswerkers en hoër inkomstegroepe is ook sedert 2001 ingesluit by die beskerming van die Wet.
©akademia (MSW)
Bladsy 100
BUL206 Bedryfswetgewing Onafhanklike kontrakteurs, werknemers wat minder as 24 uur per maand werk en staatsamptenare is egter van die vernaamste kategorieë werkers wat van die Wet uitgesluit is. Ander voorvereistes van die Wet ʼn Werknemer sal slegs betaling vanuit die fonds kan eis as die werkloosheid as gevolg van een van die volgende redes is: Rede Diensbeëindiging
Verdere verduideliking •
ʼn Werknemer sal nie kan eis waar hy/sy self bedank het nie, maar slegs waar die werkgewer die diens beëindig het.
•
Die werknemer moet vir langer as 14 dae werkloos wees en die eis moet binne 6 maande van die ontslagdatum gebring word. Die voordele word vir ʼn maksimum van 34 weke betaal.
•
Die werknemer moet ook kan bewys hy/sy is as werksoeker by die Departement van Arbeid geregistreer, en beskikbaar en gewillig om te werk.
Siekte
•
Waar ʼn werknemer vir langer as 14 dae nie kan werk nie as gevolg van siekte, kan hy/sy eis.
•
Die werknemer moet kan aantoon dat hy/sy geen betaling tydens dié tyd kry nie of slegs ʼn gedeelte van sy/haar normale salaris.
•
Hulle moet ook bereid wees om mediese ondersoeke te ondergaan alvorens ʼn eis sal kan slaag.
Kraamvoordele
•
ʼn Werknemer wat geen salaris kry nie of wat slegs ʼn gedeelte van haar normale salaris kry, kan eis.
•
Voordele word vir 17 weke betaal.
•
Waar ʼn werknemer ʼn miskraam in die laaste trimester van haar swangerskap het, sal sy op 6 weke se kraamvoordele geregtig wees.
Aanneming van ʼn baba
•
Waar ʼn kind onder twee jaar aangeneem word en die ma by die huis moet bly om na die kind se versorging om te sien, sal sy vir kraamvoordele kwalifiseer.
©akademia (MSW)
Bladsy 101
BUL206 Bedryfswetgewing
•
Sy moet bewys sy kry geen salaris nie of slegs ʼn gedeelte van haar normale salaris gedurende hierdie tyd.
Dood van
•
Voordele sal vir 17 weke betaal word.
•
Waar ʼn broodwinner tot werkloosheidsversekering bygedra het
broodwinner
en dood is, mag sy/haar afhanklikes van die werkloosheidsversekeringsfonds eis. •
Dit sal ʼn eggenoot/lewensmaat/kinders insluit.
Tabel 4.5: Eise vir werkloosheidsversekering (Bron: Outeur, 2012)
Gevallestudie 4.3 Jaco is afgedank by die myn waar hy gewerk het. Hy het elke maand werkloosheidsversekering oorbetaal. Hy kan dus nou by sy afdanking by die werkloosheidsversekeringsfonds gaan aansoek doen vir werkloosheidsversekeringsgeld. Rita is swanger. Sy kry vier maande onbetaalde kraamverlof by haar werkgewer. Sy kan kraamvoordele by die werkloosheidsversekeringsfonds eis vir die vier maande waartydens sy nie sal kan werk nie. Ben het drie kinders en sedert sy vrou se dood bly hy saam met sy lewensmaat, Johan. Ben het werkloosheidsversekering betaal. Hy gaan dood. Sy drie kinders sal al drie as afhanklikes kwalifiseer en ook Johan. Die definisie van afhanklikes in terme van die Wet sluit eggenotes en lewensmaats in. Die doel van werkloosheidsversekeringsvoordele is om werknemers teen die tydelike verlies van werk te verseker. Die bedoeling is nie om werkloses of mense wat onwillig is om te werk, permanent te onderhou nie. Daarom is voordele, wat in terme van die Wet betaalbaar is, •
net vir ʼn sekere tydsduur, en
•
net vir ʼn sekere persentasie van ʼn werknemer se salaris, betaalbaar.
Werkloosheidsversekering sorteer onder die Departement van Arbeid en ʼn werkloosheidsversekeringskommissaris word spesifiek aangestel om die fonds te bestuur.
©akademia (MSW)
Bladsy 102
BUL206 Bedryfswetgewing 4.6.3
Betalings in terme van die Wet op die Vergoeding vir Beroepsbeserings en -siektes
Werkgewers is verplig om veilige werksomstandighede aan werknemers te voorsien. Dit beteken dat werkgewers wat hierdie plig verbreek vir skade teenoor die werknemer aanspreeklik is. As werkgewers minder werknemers in diens neem uit vrees vir deliktuele aanspreeklikheid, sal dit op die langtermyn weer nadelig vir die samelewing en ekonomie wees. Om die rede is die Wet op die Vergoeding vir Beroepsbeserings en -siektes ingestel. Die Wet bepaal dat werknemers wat as gevolg van ʼn diensbesering of -siekte vir langer as drie dae nie kan werk nie, ʼn eis teen die Vergoedingsfonds kan instel in plaas daarvan om ʼn eis teen die werkgewer in te stel. Die Vergoedingsfonds word hoofsaaklik befonds deur die jaarlikse bydraes van werkgewers. Die Wet bevat ʼn formule hoe die bedrag betaalbaar, vasgestel word. Dit behels ʼn jaarlikse assessering en word ook uitgewerk met verwysing na die getal werknemers in die onderneming. Die bedrag wat jaarliks betaalbaar is, word nie gedeeltelik deur die werknemers gefinansier nie. Die werkgewer moet dit betaal omdat werkgewers verplig is om veilige werksomstandighede aan werknemers te voorsien. Die Wet maak vir skuldlose aanspreeklikheid voorsiening. Dit hou die volgende voordele vir die werknemer in: •
Die werknemer mag eis vir ʼn beroepsbesering of -siekte sonder dat skuld aan die kant van die werkgewer bewys hoef te word.
•
Die werknemer mag selfs van die fonds eis waar die werkgewer geen skuld aan die besering of siekte het nie.
•
Waar die werknemer self skuld aan die besering of siekte het, mag hy/sy steeds eis behalwe as die werknemer as gevolg van opsetlike wangedrag beseer is.
•
Selfs in dié gevalle waar hy/sy as gevolg van opsetlike wangedrag beseer is, sal hy/sy kan eis as hy/sy ernstig gestrem is, of sy afhanklikes sal kan eis, as die ongeluk tot die dood gelei het. Tabel 4.6: Skuldlose aanspreeklikheid (werknemer) (Bron: Outeur, 2012)
Ten opsigte van die skuld van die werkgewer is dit belangrik om die volgende te onthou: •
Die skuld van die werkgewer hoef nie bewys te word nie.
•
Waar die werkgewer se growwe nalatigheid tot die siekte of besering gelei het, mag
©akademia (MSW)
Bladsy 103
BUL206 Bedryfswetgewing die vergoeding betaalbaar aan die werknemer, verhoog word •
Die aantal insidente en erns daarvan in ʼn spesifieke werkplek het ʼn impak op die bedrag wat die werkgewer jaarliks aan die Vergoedingsfonds moet betaal. Tabel 4.7: Skuldlose aanspreeklikheid (werkgewer) (Bron: Outeur, 2012)
Alhoewel die wetgewing die bewyslas vir die werknemer ligter maak as wat die geval sou wees by ʼn normale deliktuele eis, het die Wet een groot nadeel vir werknemers, naamlik: •
Die werknemer mag nie ʼn eis teen die werkgewer instel nie.
•
Die Wet laat net toe vir beperkte bedrae wat geëis mag word, omdat voordele volgens vasgestelde formules en die regulasies van die Wet bereken word.
•
Die Vergoedingsfonds betaal nie vir pyn en lyding nie, maar slegs vir verlies van beweging in of gebruik van die liggaam. Tabel 4.8: Eise teen Vergoedingsfonds maak eis teen werkgewer onmoontlik (Bron: Outeur, 2012)
Gevallestudie 4.4 Gideon, Jurgen en Francois werk op ʼn konstruksieperseel. Hulle is verplig om te alle tye ʼn veiligheidshoed te dra. Gideon dra sy hoed getrou. Hy is besig om die dak van ʼn gebou te verf toe die leer breek en hy val. Hy doen ernstige beserings op. Tydens ʼn dreigende donderstorm dwing Francois se werkgewer hom om op die dak te werk. Hy word deur weerlig getref en doen ernstige beserings op. Jurgen weier om sy hoed te dra want dis te warm. Hy val van ʼn leer af en doen ernstige kopbeserings op. Die Wet maak voorsiening vir skuldlose aanspreeklikheid met ander woorde die skuld van die werknemer en werkgewer word nie in ag geneem nie. Gideon, Francois en Jurgen sal van die Vergoedingsfonds kan eis. Francois sal egter meer kan eis omdat hy beseer is as gevolg van die werkgewer se growwe nalatigheid. Jurgen se eis sal egter weer beïnvloed word deur sy eie opsetlike wangedrag. Hy het
©akademia (MSW)
Bladsy 104
BUL206 Bedryfswetgewing geweier om ʼn veiligheidshoed te dra en daarom ernstige beserings opgedoen. Ten spyte van Jurgen se opsetlike wangedrag wat tot sy besering gelei het, maak die Wet steeds voorsiening vir ʼn eis waar die werknemer ernstig beseer is of gedood is en sy afhanklikes eis. 4.7
Samevatting
In hierdie studie-eenheid is die verskillende belastings en ander verpligte statutêre oorbetalings ondersoek. Die basiese uitleg van die Suid-Afrikaanse belastingstelsel en die verskillende tipes belasting wat in Suid-Afrika gehef word, asook die werking van elk is in meer besonderhede bespreek. Die werking van die Vaardigheidsontwikkelingswet, die Werkloosheidsversekeringswet en die Wet op die Vergoeding vir Beroepsbeserings en -siektes is ondersoek en bespreek.
©akademia (MSW)
Bladsy 105
BUL206 Bedryfswetgewing 4.8
Selfevaluering Aktiwiteit 23
Wat is die belastingbasis in Suid-Afrika? Aktiwiteit 24 Noem 2 voorbeelde van rykdomsbelasting in die Suid-Afrikaanse belastingreg. Aktiwiteit 25 Bespreek die vernaamste funksies van die SAID. Aktiwiteit 26 Verduidelik wat die verskil tussen belastingontduiking en belastingvermyding is. Aktiwiteit 27 Hendrik en Rina trou en koop hulle eerste woonhuis. Hulle is bekommerd oor kapitaalwinsbelasting as hulle die huis later sou wou verkoop. Verduidelik aan hulle watter uitsluiting daar ten opsigte van kapitaalwinsbelasting en primêre woonhuise bestaan. Aktiwiteit 28 As ʼn werknemer werkloos word vir enige van vier redes mag hy/sy werkloosheidsversekering eis. Noem hierdie vier redes. Aktiwiteit 29 Mnr Viljoen is die Hoofuitvoerende Beampte van Regional Trade (Pty) Ltd. Hulle betaal jaarliks R1 000 000 aan lone vir werknemers. Beantwoord die volgende vrae: (a) Hoeveel moet hulle oorbetaal as vaardigheidsheffing per jaar? (b) Hoeveel moet hulle per jaar as werkloosheidsversekeringsheffing oorbetaal? Verduidelik hoe dit saamgestel word. (c) Aanvaar Regional Trader skenk R30 000 aan die Raad vir Blindes, sal dit ʼn effek op hulle belasting hê?
©akademia (MSW)
Bladsy 106
BUL206 Bedryfswetgewing Studie-eenheid 5: Goeie korporatiewe bestuur
5.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 5 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die betekenis van goeie korporatiewe bestuur
•
Die noodsaak van goeie korporatiewe bestuur in ʼn onderneming
•
Die basiese beginsels van die King 3-kode ten opsigte van goeie korporatiewe bestuur
•
Die verskil tussen aandeelhouers en belanghebbendes vir doeleindes van goeie korporatiewe bestuur
•
Ander wetgewing wat ook ten doel het om ʼn sosiale gewete by ondernemings te skep
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
Die beginsel van goeie korporatiewe bestuur te omskryf.
•
ʼn Basiese oorsig te gee van die korporatiewe bestuursbeginsels vervat in die King 3-kode
•
Die wetlike en regulerende omgewing van korporatiewe bestuur in Suid-Afrika te ondersoek en te beskryf.
•
Die verskil tussen aandeelhouers en belanghebbendes te beskryf.
•
Te verduidelik wat met die “drievoudige slotsom” bedoel word.
•
Swart ekonomiese bemagtiging en ander soortgelyke wetgewing wat ʼn sosiale gewete by maatskappye skep, te benoem.
©akademia (MSW)
Bladsy 107
BUL206 Bedryfswetgewing 5.2
Verrykende bronne •
Davis, D., Cassim, F., Geach, W., Mongalo, T., Butler, D., Loubser, A., Coetzee, L., Burdette, D. 2011. Maatskappye en ander Besigheidstrukture. Kaapstad: Oxford University Press.
5.3
•
King 3-kode. Instituut van Direkteure Suid-Afrika (http://www.iodsa.co.za).
•
Maatskappywet, 71 van 2008. Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Akte van Oprigting
Dit is basisdokument waardeur die maatskappy opgerig word (met ander woorde tot stand gebring word). Daarin word die regte, verpligtinge en verantwoordelikhede van die aandeelhouers, direkteure en ander belanghebbendes in en met betrekking tot die maatskappy uiteengesit.
Aandeelhouer
Dit verwys na die persoon wat aandele in ʼn maatskappy besit. Die besit van aandele word deur ʼn aandelesertifikaat bewys en daarop word die aantal aandele wat deur ʼn persoon in die maatskappy gehou word, aangedui. Dié inligting word ook in die maatskappyregister aangeteken. Die aandeelhouer mag ook stemreg uitoefen in die maatskappy.
Belanghebbende
Dis persone of groepe of ander ondernemings wat nie eienaarskap in die maatskappy het nie, maar wat deur die maatskappy se bedrywighede geraak word en dus ʼn belang by die maatskappy het.
Breë Spektrum Swart
Dit verplig sekere ondernemings om swart persone die
Ekonomiese
geleentheid te gee om toegang tot produktiewe middele en
Bemagtiging
vaardighede te kry. Ondernemings word geëvalueer en na
(Broad-based Black Economic Empowerment – BBBEE) Direksie
©akademia (MSW)
aanleiding van hulle voldoening aan die Wet gegradeer. Die aspekte waarop die ondernemings evalueer word, het almal ten doel om swart persone te help om toegang tot die sakewêreld te verkry. Hulle is verantwoordelik vir die ontwikkeling en bestuur van die
Bladsy 108
BUL206 Bedryfswetgewing onderneming volgens ʼn bepaalde strategie. Persone wat op die direksie dien, word direkteure genoem. Goeie korporatiewe
Dit verwys na die stelsel waar die maatskappy nie net tot
bestuur
voordeel van die aandeelhouers bestuur word nie, maar ook tot voordeel van alle belanghebbendes en die omgewing.
Kapitalisme
Dit verwys na ʼn ekonomiese stelsel waar privaatbesit van eiendom en ondernemings aangemoedig word en waar die Staat nie met die besit en bestuur daarvan inmeng nie. Ondernemings mag wins vir persoonlike gewin najaag.
King 3-kode
Die King Kommissie van ondersoek is aangestel om die hoogste standaarde van goeie korporatiewe bestuur neer te lê. Die derde weergawe van die Kommissie se aanbevelings is vervat in ʼn dokument wat as die King 3-kode bekend staan.
Nie-uitvoerende
Dit is ʼn direkteur (met ander woorde ʼn persoon wat verkies is om
direkteur
op die direksie van die maatskappy te dien) wat nie ʼn werknemer van die maatskappy is nie.
Openbare
Dit is ʼn maatskappy met ʼn winsoogmerk waar aandele vryelik
maatskappy
aan die publiek aangebied kan word en oorgedra kan word. Dit kan by die aandelebeurs genoteer wees of nie.
Private maatskappy
Dit is ʼn maatskappy met winsoogmerk waar die aandele nie aan die publiek beskikbaar gestel kan word nie en die oordraagbaarheid van aandele beperk is.
Regspersoonlikheid
ʼn Maatskappy is ʼn entiteit met regspersoonlikheid en kan in eie naam optree en kan ook die draer van regte en verpligtinge wees.
Sosialisme
Dit is ʼn ekonomiese stelsel waar die Staat produksiemiddele beheer en dan aan die gemeenskap toeken om te verseker dat almal dieselfde mate van voorspoed geniet en gelyke voordele uit produktiewe middele verkry.
Uitvoerende direkteur
Dit is ʼn direkteur (met ander woorde ʼn persoon wat verkies is om op die direksie van die maatskappy te dien) en wat ook ʼn werknemer van die maatskappy is.
©akademia (MSW)
Bladsy 109
BUL206 Bedryfswetgewing 5.4
Inleiding
In Studie-eenheid 1 is die rol van die reg in die samelewing bespreek. Daar is aangedui dat die reg die ideologie, ekonomiese en sosiale waardes van ʼn spesifieke samelewing weerspieël. Die Suid-Afrikaanse reg rondom ondernemings weerspieël dan ook die ekonomiese waardes van die land. Die Suid-Afrikaanse ekonomie is gebaseer op ʼn kapitalistiese stelsel. Kapitalisme beteken dat bates, ondernemings en produksiemiddele (met ander woorde middele waarmee ʼn inkomste verdien kan word) privaat besit mag word. Die Staat het dus geen belang daarin nie. Hierdie middele, bates en bronne kan dan aangewend word vir persoonlike gewin en vir winsbejag gebruik word. Die mynbedryf in Suid-Afrika kan as voorbeeld gebruik word. Groot mynhuise besit die myne en het die reg om te myn en met die erts en minerale te handel. Die wins wat daaruit verkry word, is dié van die maatskappy en sy aandeelhouers. Die Staat het nie direkte seggenskap in die myn se sake nie. Die Staat is wel as belanghebbende indirek betrokke deur, byvoorbeeld: •
belasting op die in- en uitvoer van erts en minerale te hef, of
•
deur sekere betalings te eis by die uitreiking van mynregte, of
•
om mynhuise te verplig om omgewingsrehabilitasie te doen, of
•
deur beskermende wette ten opsigte van veiligheid in die myne af te dwing.
Daar is egter ook gevaar aan kapitalisme verbonde: die mag en invloed wat daarmee gepaard gaan is net tot voordeel van die betrokkenes. Dit kan uiteindelik tot ʼn situasie lei waar daar ʼn groot inkomstegaping tussen ryk en arm ontstaan, wat weer op die langtermyn nadelig op die ekonomiese en sosio-ekonomiese welstand van die land inwerk. Die teenoorgestelde van ʼn kapitalistiese ekonomiese stelsel is ʼn sosialistiese ekonomiese stelsel. In die moderne wêreld beteken sosialisme dat die Staat probeer om die produksiemiddele aan die gemeenskap toe te ken, sodat almal ewe veel of ewe min het. Die voorbeeld van die mynbedryf in Suid-Afrika kan weer eens gebruik word. Sosialisme sal byvoorbeeld plaasvind as die myne genasionaliseer word. Dit beteken dat die Staat die myne besit. Die Staat is dus verantwoordelik vir die myn van erts en minerale en die handel daarmee. Die voordeel wat derhalwe uit die mynbedrywighede vloei, moet dan tot voordeel van almal aangewend word. Die verskil tussen hierdie twee ideologieë kan verder aan hand van die volgende voorbeeld verduidelik word:
©akademia (MSW)
Bladsy 110
BUL206 Bedryfswetgewing Laerskool Vooruit hou kermis en leerders kan stalletjies huur. Olof huur ʼn koeldrankstalletjie waar hy tuisgemaakte gemmerbier verkoop. Hy maak R1 000 wins. Kapitalisme
Sosialisme
In ʼn kapitalistiese stelsel kan Olof die wins
In ʼn sosialistiese ekonomie sal die skool nie
wat hy maak, vir homself neem. Hy kan dit
stalletjies uithuur nie. Die skool sal self die
gebruik om nog meer geld te maak deur
stalletjies beman en nie vir Olof toelaat om
byvoorbeeld by die volgende kermis twee
geld vir homself uit verkope te maak nie.
stalletjies te bedryf.
Omdat daar nie kompetisie tussen die
Solank as wat daar ʼn vraag na koeldrank
stalletjies is nie, mag die pryse dalk baie
is, sal Olof sy gemmerbier kan verkoop.
duur wees en sal daar moontlik nie ʼn groot
Die kinders wat geld het om by Olof te
verskeidenheid wees nie.
koop sal koeldrank kry en dié sonder geld
Ten einde almal te akkommodeer, kan die
moet ongelukkig water uit die kraan drink.
skool besluit dat almal ten minste een glas koeldrank moet kry. Om dit reg te kry, sal hulle slegs aanmaakkoeldrank hê en elkeen mag net een glas koeldrank kry. Só word verseker dat almal iets kry en daar word nie onderskei tussen kinders met geld en kinders sonder geld nie.
Tabel 5.1: Voorbeeld ter verduideliking van onderskeid tussen kapitalistiese en sosialistiese ekonomie (Bron: Outeur, 2012) In Suid-Afrika is die ekonomie steeds kapitalisties, maar terselfdertyd word daar toenemend wetgewing ingestel om te verseker dat kapitalisme ook ʼn “gewete” het. Dit beteken dat ondernemings gedwing word om nie net hulle eie belange te dien nie, maar om deur hulle bedrywighede ʼn positiewe impak op die ekonomie, omgewing en sosio-ekonomiese omstandighede van die gemeenskap te hê. Wetgewing word dus ingestel om ondernemings te verplig om nie net op hulle eie winsbejag ingestel te wees nie, maar ook seker te maak dat almal voordeel uit hulle ondernemings kry. Aan die hand van Olof se voorbeeld, kan dit soos volg verduidelik word: Olof mag sy koeldrankstalletjie tot sy eie voordeel bedryf, maar hy moet aan sekere reëls voldoen, byvoorbeeld: •
Hy moet alle papiere en vullis rondom sy stalletjie opruim of hy gaan beboet word.
©akademia (MSW)
Bladsy 111
BUL206 Bedryfswetgewing
Olof moet ʼn lisensie vanaf die skool kry om die stalletjie te bedryf en dit kos R100
•
en hy moet ook 10% van sy wins aan die skool oorbetaal. Aan die einde van die kermis moet ʼn onderwyser en Olof saam sy wins kontroleer
•
sodat die persentasie wat aan die skool oorbetaal moet word, saam bereken word. As Olof helpers wil gebruik, moet hy van ander leerlinge in die skool gebruik
•
maak. Olof moet eerlike inligting gee oor wat hy in sy gemmerbier sit en aandui watter
•
bestanddele dalk nadelig kan wees vir die kinders, byvoorbeeld kunsmatige versoeter, neute, ensovoorts. Tabel 5.2: Illustrasie van wetgewing wat “kapitalisme met ʼn gewete” bevorder (Bron: Outeur, 2012) Ondernemings kan nie bloot maak en breek soos hulle wil nie. Daar word van hulle verwag om rekenskap van hulle bedrywighede te kan gee, deursigtig op te tree en hulle invloed op die breër gemeenskap te besef. In die moderne samelewing waar inligting maklik en vinnig beskikbaar is, is daar groter druk op ondernemings om aanspreeklikheid vir hulle optrede te aanvaar. Ondernemings kan moeiliker foute of swak sakepraktyke wegsteek en dikwels speel openbare druk ʼn groot rol om ondernemings eties korrek te laat optree. Daar is baie voorbeelde van maatskappye wat vir hulle dade verantwoordelik gehou word. Twee bekende voorbeelde word kortliks genoem: •
In die film, Erin Brockovich, word die ware verhaal vertel van hoe die Pacific Gas & Electric Company in California, Amerika aanspreeklik gehou is vir skade veroorsaak deurdat hulle giftige water in die dorp, Hickley, se watertoevoer gestort het.
•
In die laat 1990s het dit aan die lig gekom dat Nike van kinderarbeid gebruik gemaak het in lande soos Pakistan en Kambodja. Deur verbruikersboikotte en om skade aan hulle beeld te keer, is dié praktyke onmiddellik gestaak.
Hierdie vestiging van ʼn korporatiewe gewete het in die konteks van Suid-Afrika ook ʼn unieke karakter verkry. Ondernemings word ook deur middel van wetgewing verplig om politieke transformasie te bewerkstellig deur die effek van diskriminasie uit te wis en so werklike gelykheid te bevorder. Daar is ʼn groot gaping tussen ryk en arm en tussen rasse en spesifieke wetgewing is ingestel om hierdie ongelykhede reg te stel. Die plig vir hervorming en transformasie val ©akademia (MSW)
Bladsy 112
BUL206 Bedryfswetgewing derhalwe nie net op die skouers van die Staat nie, maar ook op die skouers van ondernemings. In hierdie studie-eenheid gaan die regsbeginsels rondom goeie korporatiewe bestuur vir maatskappye in meer besonderhede bespreek word. Dit behels dat ondernemings ʼn korporatiewe gewete moet ontwikkel om te verseker dat hulle optrede nie net suiwer op winsbejag gemik is nie, maar ook om ʼn verskil in die samelewing te maak. Daar gaan egter ook kortliks verwys word na ander wetgewing, in besonder die Breë Spektrum Swart Ekonomiese Bemagtigingswet wat, in die unieke konteks van Suid-Afrika, ondernemings verplig om ook vennote te word in die proses van sosio-ekonomiese en politieke transformasie. 5.5
Funksionering van ʼn maatskappy
Alvorens die bepalings rondom goeie korporatiewe bestuur bespreek kan word, is dit belangrik om ʼn basiese oorsig van die samestelling en funksionering van ʼn maatskappy te gee. ʼn Maatskappy is ʼn entiteit met regspersoonlikheid. Dit beteken dat die maatskappy in sy eie naam as ʼn “persoon” gesien word. Die maatskappy staan dus afsonderlik van sy lede en kan in sy eie naam regte en verpligtinge kry en aan die handelsverkeer deelneem. As byvoorbeeld, ʼn maatskappy, genaamd Toys Delux (Edms.) Bpk., ʼn kantoorgebou huur, word die huurkontrak aangegaan tussen die huuragentskap en Toys Delux. Aangesien Toys Delux egter nie hande en voete het nie, neem dit aan die handelsverkeer deel deur middel van verteenwoordigers. Dus sal een van die bestuurders, Ben Botha, die huurkontrak namens die maatskappy teken. Sou Toys Delux aan die einde van die maand nie die huur betaal nie, word Ben Botha nie aangespreek nie, maar Toys Deluxe self word gedagvaar. In ʼn maatskappy is daar vier groepe persone wat belangrike rolle vervul, naamlik: •
aandeelhouers,
•
bestuurders,
•
die direksie
•
derdes/belanghebbendes
Die plek en verhouding tussen hierdie groepe word in Figuur 5.1 hieronder uitgebeeld.
©akademia (MSW)
Bladsy 113
BUL206 Bedryfswetgewing 5.5.1
Aandeelhouers
Die aandeelhouers het ʼn eienaarsbelang in die maatskappy. Hulle koop dus ʼn denkbeeldige deeltjie van die maatskappy. Hierdie stukkie eiendom word vervat in die aandeelsertifikaat wat deur die maatskappy uitgereik is. Die aandeelhouding word ook in die maatskappyregister aangeteken. Die maatskappy word eintlik besit deur die aandeelhouers. Die aandeelhouers word deur die sirkels, gemerk AH, in Figuur 5.1 aangedui. Die maatskappy is die groot vierkantige blok waarbinne die sirkels is. 5.5.2
Die direkteure en direksie
Die maatskappy word deur die direksie bestuur. Die direkteure wat op die direksie dien, word aangewys (gewoonlik deur die aandeelhouers). Dit word aangedui deur die opwaartse pyl vanaf die aandeelhouers na die direksie in Figuur 5.1. Die direksie word in Figuur 5.1 aan die hoof van sake van die maatskappy aangedui. Die direksie is verantwoordelik vir besluitneming, strategiese ontwikkeling en vasstelling van die doelwitte van die maatskappy. Die bestuur van die maatskappy om hierdie doelwitte te bereik, word deur die bestuurders van die maatskappy gedoen. Die twee belangrikste bestuurders in ʼn maatskappy is die Hoof Uitvoerende Beampte (HUB) en die Hoof Finansiële Beampte (HFB). Hulle word in Figuur 5.1 in twee blokke onder die direksie aangedui. Daar is ʼn noue wisselwerking tussen hulle en die direksie, en dit word deur die pyle aangedui. Op die direksie sit uitvoerende en nie-uitvoerende direkteure. ʼn Uitvoerende direkteur is ʼn werknemer van die maatskappy wat op die direksie sit. ʼn Nie-uitvoerende direkteur sit op die direksie, maar is nie ʼn werknemer van die maatskappy nie. Alhoewel die direksie die strategie, missie, visie en doelwitte van die maatskappy bepaal, moet die maatskappy in die beste belang van die aandeelhouers bestuur word, vandaar die afwaartse pyltjie vanaf die direksie na die aandeelhouers. 5.5.3
Belanghebbendes
Die maatskappy funksioneer nie in ʼn vakuum nie. Daar is ander belanghebbendes (aangedui as derdes in Figuur 5.1 hieronder) wat ook deur die maatskappy se bedrywighede geraak word, byvoorbeeld kliënte, die staat, die omgewing, werknemers, skuldeisers, ensovoorts. Hulle is dus ʼn integrale deel van die bespreking oor goeie korporatiewe bestuur.
©akademia (MSW)
Bladsy 114
BUL206 Bedryfswetgewing
3des
DIREKSIE
3des HUB
HFB
3des AH
AH
AH
AH
AH
AH
AH
AHA
AH
AH
3des
Figuur 5.1: Grafiese uiteensetting van ʼn maatskappy (Bron: Outeur, 2012) 5.5.4
Totstandkoming van ʼn maatskappy
Die maatskappy word opgerig deur middel van ʼn Akte van Oprigting en dit vorm die bloudruk van die maatskappy. Die Maatskappywet laat taamlik speling toe as dit by die inhoud van die Akte van Oprigting kom. Daarin kan byvoorbeeld aangedui word: •
watter vorm die maatskappy gaan aanneem, byvoorbeeld ʼn openbare maatskappy of ʼn private maatskappy of ʼn maatskappy sonder winsbejag, ensovoorts
•
die regte van aandeelhouers
•
die pligte van direkteure
•
die doelstellings van die maatskappy
•
bepalings rondom ontbinding van die maatskappy
•
die frekwensie van direksievergaderings
•
die frekwensie van aandeelhouersvergaderings
•
beperkings op bevoegdhede van aandeelhouers en direkteure
©akademia (MSW)
Bladsy 115
BUL206 Bedryfswetgewing •
ouditvereistes
•
ensovoorts
5.5.5
Verskillende tipes maatskappye
Die Maatskappywet onderskei tussen twee hoof groepe maatskappye, naamlik maatskappye met winsbejag en maatskappye sonder winsbejag. Maatskappye met winsbejag kan weer verder onderverdeel word, maar in hierdie studieeenheid word slegs tussen die twee belangrikste tipe maatskappye in dié kategorie onderskei, naamlik openbare maatskappye en private maatskappye.
Tipes maatskappye
Maatskappy sonder winsbejag
Maatskappy met winsbejag
Openbare maatskappy Private maatskappy
Figuur 5.2: Verskillende tipes maatskappye (Bron: Outeur, 2012) In ʼn openbare maatskappy mag aandele vryelik aan die publiek aangebied word. Die verkoop en oordrag van aandele is dus nie beperk nie. Hierdie maatskappye het altyd (Bpk.) agteraan hulle name. ʼn Private maatskappy se aandele is nie vryelik beskikbaar nie, met ander woorde dit mag nie aan die publiek aangebied word nie en die oordraagbaarheid van aandele is beperk. Hierdie maatskappye het (Edms.) Bpk. aan die einde van hulle name. ʼn Maatskappy sonder winsbejag het vroeër as ʼn artikel 21-maatskappy bekend gestaan. ʼn Maatskappy sonder winsbejag kan net as sodanig geklassifiseer word as dit tot voordeel van ʼn openbare oogmerk bedryf word, byvoorbeeld ʼn liefdadigheidsorganisasie.
©akademia (MSW)
Bladsy 116
BUL206 Bedryfswetgewing 5.6
Goeie korporatiewe bestuur
Die rede hoekom goeie korporatiewe bestuursbeginsels nodig is, is eerstens omdat daar nie altyd direkte kontak en kontrole tussen al bogenoemde partye is nie, veral in groter maatskappye. Daar is ʼn afstand tussen die aandeelhouers en die direksie en bestuurders. Die konsep van ʼn maatskappy en sy aandeelhouers en belanghebbendes kan aan die hand van die volgende gevallestudie illustreer word:
Gevallestudie 5.1 Die maatskappy self kan met ʼn vliegtuig vergelyk word, byvoorbeeld ʼn Boeing 747. Die vliegtuig is ʼn entiteit wat op sy eie geïdentifiseer kan word en sy eie naam het. Tog kan die vliegtuig niks op eie stoom vermag nie. Die lugredery (die direksie) bestuur dus die vlugte, bepaal hoeveel vlugte per dag plaasvind, waarheen, wanneer, ensovoorts. Die redery het egter vlieëniers (Hoof Uitvoerende Beampte – HUB) en Hoof Finansiële Beampte – HFB) wat die vliegtuig vlieg. Die passasiers (aandeelhouers) is eintlik die persone wat die vliegtuig aan die gang hou en die geld gee sodat die vliegtuig kan vlieg. As die direksie die maatskappy bestuur sonder om die aandeelhouers se belange in ag te neem en net persoonlike winsbejag najaag, sal dit nadelig vir die maatskappy en aandeelhouers wees. Na aanleiding van die voorbeeld hierbo, sal dit nadelig wees as die passasiers Durban toe wil vlieg, maar die vlieëniers en die lugredery Kaapstad toe vlieg. Goeie korporatiewe bestuur het ook nodig geword om die impak van die maatskappy op die omgewing en ander belanghebbendes te bestuur. Dit sal byvoorbeeld wees waar die vliegtuig wel Durban toe vlieg. Al die passasiers is gelukkig, maar as die vliegtuig alle lugverkeersreëls ignoreer of petrol op die aanloopbaan mors, sal dit die breër gemeenskap nadelig raak. Met ander woorde die lugredery en vlieëniers moet die aandeelhouers, sowel as die omgewing en ander belanghebbendes, in ag neem met die manier hoe hulle die vliegtuig bestuur en beheer.
Die beginsel van goeie korporatiewe bestuur is ʼn moderne konsep wat toenemend ʼn belangriker rol in ondernemings speel. Dié konsep is vir die eerste keer deur die Kingverslag oor Korporatiewe Bestuur bekend gestel. Die King Kommissie is onder leiding van oud-regter Mervyn King in die lewe geroep om standaarde vas te stel vir goeie korporatiewe bestuur. Sedert die Eerste King-verslag die lig gesien het, was daar al twee wysigings en die huidige weergawe wat van belang is, is die King 3-kode vir Goeie Korporatiewe Bestuur (hierna King 3-kode).
©akademia (MSW)
Bladsy 117
BUL206 Bedryfswetgewing Die fokus van goeie korporatiewe bestuur is op die wyse waarop maatskappye bestuur word. Daar word vereis dat dit “goed” moet wees en dat die maatskappy bestuur word tot voordeel van: •
die aandeelhouers sodat hulle belegging wins kan oplewer en die langtermyn en volhoubare voortbestaan van die maatskappy kan verseker,
•
alle belanghebbendes, byvoorbeeld werknemers, verskaffers en die breër publiek,
•
die omgewing.
Hierdie word ook die drievoudige slotsom (triple bottom line) genoem. Sommige skrywers noem dit ook die “drieledige deurslaggewende faktor”. Dit beteken dat ʼn maatskappy nie net oor die ekonomiese voordele (wins wat gemaak is) verslag moet doen nie, maar ook oor die maatskaplike en omgewingsimpak van die maatskappy se bedrywighede. Tradisioneel was die maatskappy slegs teenoor aandeelhouers aanspreeklik. Die maatskappy moes dus bloot ʼn enkelvoudige slotsom maak, naamlik het die maatskappy en aandeelhouers wins gemaak. Dit word hieronder illustreer.
Maatskappy
Direksie
Aandeelhouers
Figuur 5.3: Tradisionele verslagdoening en enkelvoudige slotsom oor maatskappy se prestasie (Bron: Outeur, 2012) Voldoening aan die drievoudige slotsom beteken egter dat daar: •
aan meer partye verslag gedoen moet word, naamlik aan alle belanghebbendes (nie net aandeelhouers nie). Belanghebbendes sluit meer groepe in as bloot aandeelhouers. Dis byvoorbeeld beleggers, werknemers, handelaars, kliënte, die staat, ensovoorts, en
•
oor meer aspekte verslag gedoen moet word en nie net oor die ekonomiese prestasie van die maatskappy nie, maar ook oor maatskaplike en omgewingsaspekte.
©akademia (MSW)
Bladsy 118
BUL206 Bedryfswetgewing o
Werknemers moet byvoorbeeld inligting kry oor groei in die onderneming, nakoming van dissiplinêre kodes en beleid, die handhawing van billike arbeidspraktyke, diensterme en -voorwaardes, finansiële gesondheid van die onderneming, ensovoorts.
o
Die staat moet inligting kry oor inkomste (vir belastingdoeleindes), voldoening aan arbeidswetgewing, voldoening aan regstellende aksieplan, swart ekonomiese bemagtiging, ensovoorts.
o
Die publiek moet weer inligting kry oor die maatskappy se impak op die omgewing, bydraes tot sosio-ekonomiese ontwikkeling, ensovoorts.
Verskaffers
Breë gemeenskap
Staat
Kliënte
Maatskappy rapporteer oor aspekte relevant vir dié rolspelers
Beleggers
Werknemers Aandeelhouers
Figuur 5.4: Drievoudige slotsom en verslagdoening vir goeie korporatiewe bestuur (Bron: Outeur, 2012) Alhoewel die King 3-kode die mees omvattende dokument oor goeie korporatiewe bestuur is, is dit nie ʼn wet nie. Dit is baseer op die beginsel van selfregulering. Daar is met ander woorde geen liggaam wat nakoming moniteer en strawwe of boetes vir nie-nakoming oplê nie. Dit dra egter tog gesag deurdat maatskappye direk en indirek aangemoedig word om daaraan te voldoen. Ondernemings word indirek verplig deurdat hulle reputasie in die handel nadelig geraak kan word as hulle swak korporatiewe bestuursbeginsels toepas. Dit is ook in ondernemings se beste belang om goeie bestuur te bevorder, aangesien goeie korporatiewe bestuur gemik is op die volhoubare bestuur van ʼn onderneming en langtermynsukses. Daar is wel twee voorbeelde waar nakoming van die King 3-kode meer direk vereis word: •
Ondernemings wat op die Johannesburg Aandelebeurs wil noteer, moet bewys dat hulle aan die vereistes van die King 3-kode voldoen.
©akademia (MSW)
Bladsy 119
BUL206 Bedryfswetgewing •
Die Maatskappywet bevat ook bepalings om goeie korporatiewe bestuur te verseker en daardie bepalings is gebaseer op die vereistes wat in die King 3-kode vervat is. Dis ook duidelik as die doelwitte van die Wet bestudeer word. Een daarvan is om die ontwikkeling van die ekonomie te bevorder deur deursigtigheid en hoë standaarde van korporatiewe bestuur aan te moedig, doeltreffende en verantwoordelike bestuur van maatskappye aan te moedig, en om te verseker dat maatskappye bestuur word vir die groter ekonomiese welsyn van die land.
5.7
King 3-kode
Dis belangrik om ʼn oorsig te gee van die belangrikste aspekte van korporatiewe bestuur wat in die King 3-kode aangespreek word. Die Kode behandel die volgende aspekte: •
Etiese leierskap en korporatiewe burgerskap
•
Rade en direkteure
•
Ouditkomitees
•
Risikobestuur
•
Die bestuur van inligtingstegnologie
•
Nakoming van wette, regulasies, kodes en standaarde
•
Bestuur van verhoudinge met belanghebbendes
•
Geïntegreerde verslagdoening en openbaarmaking
Die bepalings rondom hierdie aspekte kan soos volg opgesom word: Die Direksie moet etiese waardes by hulle strategie inkorporeer. Die
korporatiewe burgerskap
Etiese leierskap en
strategie moet uiting aan daardie waardes gee en die volgende vier kernwaardes weerspieël: •
verantwoordelikheid (vir bate-bestuur, vir optrede van maatskappyverteenwoordigers en vir pro-aktiewe en korrektiewe stappe waar nodig)
•
aanspreeklikheid (moet aanspreeklikheid aanvaar waar nodig en moet besluite kan regverdig)
•
billikheid (moet billik wees in optrede en waar belange van alle belanghebbendes oorweeg word)
•
deursigtigheid (tree deursigtig op deur inligting te openbaar vir ingeligte analises)
©akademia (MSW)
Bladsy 120
BUL206 Bedryfswetgewing
•
Die direksie speel ʼn belangrike rol om die sukses van die onderneming te verseker. Hulle moet die besigheidstrategie bepaal en risiko’s bestuur.
•
Daar moet genoeg kommunikasie tussen die direksie onderling, die
Rade en direkteure
direksie en aandeelhouers en die direksie en ander belanghebbendes wees. •
Hulle het ʼn plig van goeie trou teenoor die aandeelhouers en moet dus alle botsings van belange openbaar.
•
Daar moet een direksie wees waarop nie-uitvoerende en uitvoerende direkteure sit. En die Hoof Uitvoerende Beampte en Hoof Finansiële Beampte moet ten minste op die direksie sit.
•
Nie-uitvoerende direkteure verseker onpartydigheid in besluitneming en uitvoerende direkteure verseker dat die direksie nie tred met die werklikheid in die onderneming verloor nie. Daar moet dus ʼn balans van albei groepe op die direksie wees.
•
Oudit van finansiële state is kritiek vir goeie en gesonde finansies.
•
ʼn Ouditkomitee moet aangestel word en is verantwoordelik vir interne en
Oudit
eksterne oudits. •
Om onpartydigheid te verseker mag die Hoof Uitvoerende Beampte en die Voorsitter van die Direksie nie op dié komitee sit nie.
•
Die lede van die ouditkomitee moet die nodige finansiële kwalifikasies
Risikobestuur
hê. •
Die ouditkomitee moet ten minste twee maal per jaar vergader.
•
Die direksie is verantwoordelik vir risikobestuur.
•
ʼn Risikobestuursplan moet ontwerp word, implementeer word en voldoening daaraan moet gemoniteer word.
•
Dit sluit onder andere in dat belanghebbendes se belange pro-aktief bestuur word.
•
Die geïdentifiseerde risiko’s moet in die jaarverslag uitgelig word en stappe om dit te bestuur en evaluasie van die effektiwiteit van laasgenoemde moet openbaar word.
©akademia (MSW)
Bladsy 121
BUL206 Bedryfswetgewing
Inligtings-tegnologie bestuur
•
Die inligtingstegnologie van die maatskappy en die risiko’s daaraan verbonde moet ook bestuur word.
•
Die maatskappy moet ʼn inligtingstegnologiebeleid hê. Daar moet voorsiening gemaak word vir, onder andere: o
die beskerming van intellektuele goedere, inligting, persoonlike data,
o
voldoening aan alle wette in verband met inligtingstegnologie, en
o
ʼn noodplan vir die herwinning van verlore data as die stelsel in duie sou stort.
•
Daar moet ook verslag gedoen word oor die bedrae bestee aan
Wette
Absolute voldoening aan alle wette, regulasies en praktykskodes is van
Bestuur van verhoudinge met alle aandeelhouers
inligtingstegnologie en die waarde daaruit ontvang.
•
kritieke belang om goeie korporatiewe bestuur te verseker.
Dit verwys weer na die drieledige slotsom van goeie korporatiewe bestuur.
•
Die direksie moet verseker dat ʼn balans behou word tussen die belange van aandeelhouers en belanghebbendes.
•
Aandeelhouers moet gelyk behandel word.
•
Dispute tussen aandeelhouers onderling en met belanghebbendes moet effektief en spoedig opgelos word.
•
In die verhoudinge met aandeelhouers en belanghebbendes is onderlinge vertroue en deursigtigheid van kritieke belang.
•
Jaarlikse, volledige verslagdoening is verpligtend en daar moet in een geïntegreerde verslag terugvoer gegee word oor alle bedrywighede van die maatskappy, die finansies, belangegroepe, risikobestuur, inligtingstegnologiebestuur, voldoening aan wette, ensovoorts.
Tabel 5.3: Opsomming van die belangrikste aspekte van die King 3-kode (Bron: King 3-kode, http://www.iodsa.co.za)
©akademia (MSW)
Bladsy 122
BUL206 Bedryfswetgewing Baie van hierdie bepalings van die King 3-kode is in die Maatskappywet vervat en kry dus langs daardie weg toepassing in maatskappye en ondernemings. 5.8
Wetgewing wat ʼn korporatiewe gewete aanmoedig
5.8.1
Oorsig van relevante wetgewing
Vroeër in Studie-eenheid 3 is die Vaardigheidsontwikkelingswet bespreek. Dié Wet is ʼn voorbeeld van wetgewing wat ʼn sosio-ekonomiese gewete by ondernemings wil vaslê. Nog ʼn voorbeeld is die Wet op Verbruikersbeskerming wat in Studie-eenheid 2 bespreek is. Daar is ook in die laaste paar jare verskeie “groen” wetgewing ingestel om te verseker dat ondernemings skade aan die omgewing voorkom en, indien skade veroorsaak is, verantwoordelikheid vir die herstel daarvan aanvaar. Wetgewing vereis byvoorbeeld dat ʼn omgewingsimpakstudie eers gedoen moet word voordat sekere ontwikkelings goedgekeur gaan word, of dat myne vir omgewingsrehabilitasie aanspreeklik is, ensovoorts. Die heffing van ʼn koolstofvrystellingsbydrae by die verkoop van nuwe motors, is nog ʼn voorbeeld van wetgewing wat ondernemings dwing om ʼn “gewete” te ontwikkel. 5.9
Breë Spektrum Swart Ekonomiese Bemagtiging
Bogenoemde Wet is uniek aan Suid-Afrika waar maatskappye gedwing word om ook ʼn politieke gewete te ontwikkel. Regstellende aksie in terme van die Wet op Diensgelykheid vorm ook deel hiervan. Regstellende aksie is gemik op groter verteenwoordiging van swart persone in die werkplek. Swart ekonomiese bemagtiging is egter daarop gemik om nie net die werkplek te hervorm nie, maar ook te verseker dat die breër swart gemeenskap die vrugte van regstellende aksie en groter swart ekonomiese betrokkenheid, geniet. Die Wet op Breë Spektrum Swart Ekonomiese Bemagtiging is daarop gemik om die volgende te verseker: •
dat swart gemeenskappe toegang tot inkomste-genererende hulpbronne kry,
•
dat swart gemeenskappe groter toegang tot praktiese geleenthede vir vaardigheidsontwikkeling kry,
•
dat swart mense se inkomste verhoog kan word deur verhoogde deelname aan die ekonomie,
•
dat daar beter inkomste verdeling tussen verskillende rasse is,
•
dat daar ʼn gelyke verteenwoordiging van alle rasse met betrekking tot die eienaarskap, bestuur en infrastruktuur van maatskappye is.
©akademia (MSW)
Bladsy 123
BUL206 Bedryfswetgewing Die Wet bepaal dat die verskillende sektore in die ekonomie elk ʼn Goeie Praktykskode moet opstel om te bepaal hoe dié doelwitte bereik gaan word. Elke sektor moet ook ʼn telkaart opstel aan die hand waarvan voldoening aan die Praktykskode gemeet gaan word. Die telkaart bevat sewe elemente wat noodsaaklik is om swart ekonomiese bemagtiging te bewerkstellig en die gewig wat aan elkeen gegee word, word op die telkaart aangedui. Ondernemings word dan basies gegradeer aan die hand van die telkaart en ontvang dan ʼn swart ekonomiese bemagtigingstelling (SEB-telling). Die tellings wissel van 6 tot 1, met 6 die swakste telling van voldoening wat verkry kan word en 1 die beste. ʼn Onderneming se SEB-telling beïnvloed weer die onderneming se verdere funksionering in die sakewêreld. Die telkaarte van die verskillende sektore verskil, maar die generiese telkaart wat as templaat gebruik word, lyk soos volg: Aspekte van swart ekonomiese bemagtiging
Gewig (%)
wat gemeet word Eienaarskap
20
Bestuur
10
Regstellende aksie
15
Vaardigheidsontwikkeling
15
Aankope vanaf ander SEB maatskappye
20
Ondernemingsontwikkeling
15
Maatskaplike ontwikkeling
5
Tabel 5.4: Telkaart vir bepaling van voldoening aan beginsels van swart ekonomiese bemagtiging (Bron: Outeur, 2012) Ondernemings word op hierdie wyse verplig om ʼn politieke gewete te ontwikkel. Indien hulle nie voldoen nie, word hulle gestraf met ʼn swak of geen swart ekonomiese bemagtigingstelling, wat hulle funksionering in die ekonomie nadelig kan beïnvloed. 5.10 Gevolgtrekking Die reg is nodig om orde en geregtigheid te verseker. Die reg kan daarom nie staties wees nie en moet verander en aanpas om aan die eise van die moderne samelewing te voldoen. In Suid-Afrika is dit duidelik dat die regstelsel sedert 1993 groot veranderinge ondergaan het en wetgewing is ingestel om uiting aan die grondwetlike waardes van vryheid, gelykheid en menswaardigheid te gee.
©akademia (MSW)
Bladsy 124
BUL206 Bedryfswetgewing Die sakeomgewing het nie in hierdie proses onaangeraak gebly nie en word al hoe meer by politieke, maatskaplike, omgewings en sosio-ekonomiese transformasie, betrek. Sedert die bekendstelling van die King 3-kode word groot klem op goeie korporatiewe bestuur van maatskappye geplaas. Ondernemings moet stappe neem om aan te toon dat hulle verantwoordelikheid vir hulle optrede aanvaar en ook vir die rippel effek daarvan in die breër gemeenskap. Ondernemings het nie nét teenoor hulle aandeelhouers ʼn verantwoordelikheid nie, maar ook teenoor almal wat ʼn belang in en by die onderneming het. Goeie korporatiewe bestuur plaas ʼn groot verantwoordelikheid op die direkteure, direksie en bestuurders van ʼn maatskappy. Die King 3-kode vereis dat direkteure etiese standaarde vir die maatskappy daarstel en seker maak dat die maatskappy volgens daardie etiese waardes bestuur word. Die onderneming moet as volhoubare, lopende onderneming bedryf word. Finansies moet geoudit word en eerlik en korrek bestuur word. Risiko’s wat die voortbestaan of wins of ander aspek van die onderneming nadelig kan raak, moet bestuur word. Inligtingstegnologie moet bestuur word, sodat privaatinligting van alle partye beskerm word. Alle wette, reëls en regulasies moet nagekom word alvorens daar werklik van goeie korporatiewe bestuur gepraat kan word. Kommunikasie is ook van kritieke belang en dit behels dat daar korrekte, deursigtige en relevante inligting aan alle aandeelhouers en belanghebbendes gegee word. In hierdie studie-eenheid is u ook verwys na ander wette wat maatskappye en ondernemings verplig om wyer belange te dien as net dié van die aandeelhouers. Die Vaardigheidsontwikkelingswet en die bepalings van die Wet op Arbeidsverhoudinge en die Wet op Basiese Diensvoorwaardes wat in Studie-eenheid 3 bespreek is, is voorbeelde hiervan. Die Breë Spektrum Swart Ekonomiese Bemagtigingswet is een voorbeeld waar politieke transformasie verplig word, en waar ondernemings daadwerklik gedwing word om te verseker dat produksie-middele, vaardighede en werksgeleenthede na swart persone en swart gemeenskappe uitgebrei word. Dis belangrik vir ʼn onderneming om van hierdie bepalings rondom goeie korporatiewe bestuur kennis te dra. Dit moet deel van ʼn onderneming se strategie en waardesisteem uitmaak om te verseker dat die maatskappy, op alle terreine met ʼn skoon gewete handel en nie net die belange van aandeelhouers dien nie, maar inderdaad dié van alle belanghebbendes en die omgewing.
©akademia (MSW)
Bladsy 125
BUL206 Bedryfswetgewing 5.11 Selfevaluering Aktiwiteit 30 Verduidelik wat kapitalisme is? Aktiwiteit 31 Dink u daar is wette in Suid-Afrika wat sosialistiese beginsels in die reg inkorporeer? Motiveer u antwoord aan die hand van voorbeelde. Aktiwiteit 32 Wat is die doel van die akte van oprigting van ʼn maatskappy? Aktiwiteit 33 Wat beteken dit dat ʼn maatskappy regspersoonlikheid het? Aktiwiteit 34 Verduidelik die verskil tussen ʼn uitvoerende direkteur en nie-uitvoerende direkteur Aktiwiteit 35 Verduidelik wat goeie korporatiewe bestuur beteken. Aktiwiteit 36 Wat is die doel van die Breë Spektrum Swart Ekonomiese Bemagtigingswet? Aktiwiteit 37 Noem die ses elemente van die generiese telkaart waaraan ʼn maatskappy se voldoening aan die Breë Spektrum Swart Ekonomiese Bemagtigingswet gemeet word.
©akademia (MSW)
Bladsy 126
BUL206 Bedryfswetgewing Woordelys Afrikaans
Engels
Aandeelhouer
Shareholder
Aandele
Shares
Afdwing
Enforce
Arbitrasie
Arbitration
Basiese diensvoorwaarde
Basic condition of employment
Belanghebbende
Stakeholder
Belasbare inkomste
Taxable income
Belasting of Toegevoegde Waarde (BTW)
Value Added Tax (VAT)
Belastingontduiking
Tax fraud
Belastingvermyding
Tax avoidance
Beslote korporasie
Closed corporation
Boedelbelasting
Estate Duty
BreĂŤ Spektrum Swart Ekonomiese
Broad-based black economic
Bemagtiging
empowerment
Diensbesering en -siekte
Occupational Injury and Disease
Drievoudige slotsom
Triple bottom line
Erfreg
Law of Estates
Fisiese moontlikheid
Physical possibility
Gelyke indiensneming
Employment equity
Gemenereg
Common Law
Gesinsverantwoordelikheidsverlof
Family responsibility leave
Goeie trou
Good faith
Šakademia (MSW)
Bladsy 127
BUL206 Bedryfswetgewing
Handelingsbevoegdheid
Contractual capacity
Handves van Menseregte
Bill of Rights
Hereregte
Transfer duty
Hoof Uitvoerende Beampte
Chief Executive Officer (CEO)
Hoof-FinansiĂŤle Bestuurder
Chief Financial Officer
Inherente posvereistes
Inherent job requirements
Intellektueel-goederereg
Intellectual Property Law
Kapitaalwinsbelasting
Capital Gains Tax
Kennistydperk
Notice period
Konsiliasie
Conciliation
Koopkontrak
Sales agreement
Kraamverlof
Maternity leave
Kraamvoordele
Maternity benefits
Kredietooreenkoms
Credit agreement
Maatskappy
Company
Middellike aanspreeklikheid
Vicarious liability
Nietig
Void
Onafhanklike kontrakteur
Independent contractor
Onbevoegdheid
Incapacity
Onbillike arbeidspraktyk
Unfair labour practice
Ondernemingsontwikkeling
Enterprise development
Ontslag
Dismissal
Openbare maatskappy
Public company
Oudit
Audit
Šakademia (MSW)
Bladsy 128
BUL206 Bedryfswetgewing
Outomatiese onbillike ontslag
Automatic unfair dismissal
Prestasie
Performance
Private maatskappy
Private company
Regstellende aksie
Affirmative action
Regverdigingsgronde
Justification grounds
Sakereg
Law of Things
Siekverlof
Sick leave
Skadevergoeding
Damages
Skenkingsbelasting
Donations tax
Skorsing
Suspension
Spesifieke nakoming
Specific performance
Staatsreg
Constitutional Law
Strafreg
Criminal Law
Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID)
South African Revenue Services (SARS)
Swak werksprestasie
Poor work performance
Vaardigheidsontwikkelingsheffingswet
Skills Development Levy Act
Vaardigheidsontwikkelingswet
Skills Development Act
Vakansieverlof
Annual leave
Verbintenisreg
Law of Obligations
Verbruiker
Consumer
Verbruikersbeskerming
Consumer protection
VermoĂŤnsreg
Law of Possession
Vernietigbaar
Voidable
Voorkeuraankope
Preferential procurement
Šakademia (MSW)
Bladsy 129
BUL206 Bedryfswetgewing
Voorlopige belasting
Provisional tax
Wangedrag
Misconduct
Werkgewer
Employer
Werkloosheidsversekering
Unemployment Insurance
Werknemer
Employee
Wilsooreenstemming
Agreement
Šakademia (MSW)
Bladsy 130
BUL206 Bedryfswetgewing Bronnelys •
Davis, D., Cassim, F., Geach W., Mongalo, T., Butler, D., Loubser, A., Coetzee, L., Burdette, D. 2011. Maatskappye en ander Besigheidstrukture. Kaapstad: Oxford University Press.
•
Grogan, J. 2010. Dismissal. Juta Law: Cape Town, South Africa
•
Grondwet van Suid-Afrika, 108 van 1996
•
Havenga, P., Havenga, M., Hurter, E., Kelbrick, R., Manamela, E., Manamela, T., Schulze, H., Stoop, P. 2011. General Principles of Commercial Law. Cape Town: Juta
•
http://www.sars.gov.za (Amptelike webwerf van die Suid-Afrikaanse Inkomstediens)
•
Inkomstebelastingwet, 58 van 1962
•
Kleyn, D. en Viljoen, F. 2010. Beginnersgids vir Regstudente. Claremont: Juta Law.
•
Kredietwet, 34 van 2005
•
Maatskappywet, 71 van 2008.
•
Nagel, C.J., Boraine, A., De Villiers, W.P., Jacobs, L., Lombard, S., Lotz, D.J., Prozesky-Kuschke, B., Roestoff, M., van Eck, B.P.S. 2011. Besigheidsreg. Durban: LexisNexis
•
Steyn, H., Carruthers, M., Du Plessis, Y., Kruger, D., Kuschke, B., Sparrius, A., van Eck, S., Visser, K. 2012. Project Management: A Multi-Disciplinary Approach. Pretoria: FPM Publishing
•
Vaardigheidsontwikkelingswet, 97 van 1998
•
Van der Merwe C.G. en Du Plessis, D.P. 2004. Introduction to the Law of South Africa. The Netherlands: Kluwer International Law
•
Van Niekerk, A., Christianson, M.A., McGregor, M.M, Smit, N., van Eck, B.P.S. 2012. Law@work Durban: LexisNexis
•
Werkloosheidsversekeringswet,63 van 2001
•
Wet op Arbeidsverhoudinge, 66 van 1995
•
Wet op Basiese Diensvoorwaardes, 75 van 1997
•
Wet op die Bevordering van Administratiewe Geregtigheid, 3 van 2000
©akademia (MSW)
Bladsy 131
BUL206 Bedryfswetgewing •
Wet op die Vergoeding vir Beroepsbeserings en –Siektes, 130 van 1993
•
Wet op Diensgelykheid, 55 van 1998
•
Wet op Verbruikersbeskerming, 68 van 2008
©akademia (MSW)
Bladsy 132
BUL206 Bedryfswetgewing Selfevalueringsriglyne
Riglyne Aktiwiteit 1 •
Die reg maak orde in die samelewing moontlik deur die verhoudings tussen individue onderling en tussen individue en die staat te reël. Die reg is belangrik om te verseker dat daar orde en geregtigheid in die ekonomie heers.
•
Die reg bestaan uit meer as ʼn stel moets en moenies en weerspieël die onderliggende waardes van die samelewing. Riglyne Aktiwiteit 2
Die Staat kan en moet in drie hoedanighede optree, naamlik as uitvoerende gesag, regsprekende gesag en wetgewende gesag. Hierdie drie rolle van die Staat moet egter onafhanklik van mekaar uitgeoefen word. •
Die wetgewende gesag setel primêr in die Parlement.
•
Die uitvoerende gesag van die Staat setel in die regering van die dag, met ander woorde die Presidensie en Staatsdiens en ook die Polisie of Weermag wat moet seker maak wette word gehoorsaam.
•
Die regsprekende gesag, verwys na die howe. Onafhanklikheid van die regbank is noodsaaklik om te verseker dat geregtigheid geskied. Howe is verantwoordelik om die reg toe te pas en te interpreteer. Hulle moet in staat wees om die Staat aan die reg en veral die Grondwet, gebonde te hou. Riglyne Aktiwiteit 3
•
Die Grondwet bind die wetgewende, regsprekende en uitvoerende gesag met ander woorde niemand is verhewe bo die Grondwet nie.
•
Die feit dat die Grondwet die hoogste reg in die land is, beteken dat enige wet of reël wat teenstrydig daarmee is, nietig en onafdwingbaar is. Riglyne Aktiwiteit 4
Die Suid-Afrikaanse Grondwet bepaal spesifiek dat die uitvoering van administratiewe gesag billik en regverdig moet wees. Riglyne Aktiwiteit 5
©akademia (MSW)
Bladsy 133
BUL206 Bedryfswetgewing
5.1 In die Handves van Menseregte wat in die Grondwet vervat word, word drie vlakke van menseregte beskerm, naamlik eerste, tweede en derde generasie menseregte. Eerste generasie menseregte verwys na basiese regte wat alle mense het en waarop niemand mag inbreuk maak nie. Dis byvoorbeeld die reg op lewe. Tweede generasie menseregte verwys na sosio-ekonomiese regte, waar die Staat iets daadwerklik moet doen om die regte te realiseer. Dis byvoorbeeld Hannie se die reg op toegang tot behuising en water. Hierdie regte staan ook soms as sogenaamde rooi regte bekend. Omdat dit ʼn verpligting op die Staat plaas, is dit meer problematies om af te dwing aangesien howe nie die bevoegdheid het om die Staat te beveel hóé om die begroting aan te wend nie. Derde generasie menseregte verwys na groepsregte, byvoorbeeld die reg op selfregering of die reg op ʼn gesonde omgewing. Hierdie staan ook bekend as sogenaamde groen regte. 5.2 Baie van dié regte in die Handves van Menseregte het ook ʼn interne beperking wat bepaal dat die reg gerealiseer moet word in soverre as wat redelik moontlik is. Hannie se reg op toegang tot behuising sal moontlik beperk word op grond van bogenoemde beperking. Hannie moet ook van die ander algemene beperkingsklousule in die Grondwet kennis neem. Artikel 36 bepaal dat ʼn mensereg beperk kan word: •
deur die algemeen geldende reg, en
•
as dit redelik en regverdigbaar is om die reg te beperk,
•
in ʼn oop en demokratiese samelewing
•
gebaseer op waardes van vryheid, gelykheid en menswaardigheid, en
•
waar daar proporsionaliteit bestaan tussen die beskermbare belang en die beperking. Riglyn Aktiwiteit 6
Hierdie reëls gaan van die veronderstelling uit dat die verbruiker potensieel in ʼn swakker bedingingsposisie teenoor verskaffers staan. Verbruikersreg is gefokus op die beskerming van die regte van verbruikers. Dit stel ʼn regsraamwerk daar vir ʼn billike, toeganklike, effektiewe, volhoubare en
©akademia (MSW)
Bladsy 134
BUL206 Bedryfswetgewing verantwoordelike verbruikersmark. Veral sekere groepe verbruikers is meer blootgestel as ander. Ten einde hulle belange te beskerm en die speelveld gelyk te maak is spesifieke beskerming dus nodig. Dit word gedoen deur die regte van verbruikers te identifiseer en te beskerm teen byvoorbeeld onbillike kompetisie, misleidende of vals produkinligting ensovoorts. Daar is ook ʼn sterk fokus op waghond-instellings wat verbruikersregte moet beskerm. Riglyne Aktiwiteit 7 Die presedenteleer (in Latyns die stare decisis-leerstuk) geld in ons reg. Dit beteken dat ʼn hofbeslissing ʼn voorbeeld (presedent) daarstel wat in die toekoms nagevolg moet word. Beslissings van dieselfde hof bind en ook enige ander hof wat ondergeskik is in rang. Die laerhowe staan onder in die hiërargie. Die hoërhowe bo hulle. ʼn Beslissing van ʼn enkelregter van ʼn Hoë Hof kan na ʼn volbank van die Hoë Hof op Appèl geneem word. ʼn Volbankbeslissing kan op appèl na die Hoogste Hof van Appèl geneem word. Die Konstitusionele Hof is die hoogste hof van appèl in Grondwetlike aangeleenthede. As ʼn saak nie oor ʼn grondwetlike kwessie handel nie, is die Hoogste Hof van Appèl die hoogste hof. Riglyne Aktiwiteit 8 a
4 – Staatsreg is een van die sub-dissiplines van Publiekreg
b
1 – Familiereg is ʼn sub-dissipline van Privaatreg
c
5 – Sakereg vorm deel van die Vermoënsreg
d
2 – Strafprosesreg is een van die onderafdelings van die Prosesreg
e
3 – Erfreg is ʼn sub-dissipline in die Verbintenisreg Riglyne Aktiwiteit 9
Die kontraktereg word hoofsaaklik deur gemeenregtelike beginsels, veral RomeinsHollandse en Engelse regsbeginsels, beheer. In die laaste paar jaar het daar egter spesifieke wetgewing bygekom om te verseker dat daar bepaalde etiese standaarde in kontrakte ingebou word, byvoorbeeld deur die Verbruikersbeskermingwet.
Riglyne Aktiwiteit 10
©akademia (MSW)
Bladsy 135
BUL206 Bedryfswetgewing
Wilsooreenstemming beteken dat die partye dieselfde bedoeling het, met ander woorde hulle wil albei dieselfde doel met die kontrak bereik. Riglyne Aktiwiteit 11 Vir ʼn kontrak om geldig te wees moet dit aan die volgende vyf vereistes voldoen: •
daar moet wilsooreenstemming tussen die partye wees
•
die partye moet handelingsbevoeg wees
•
die kontrak moet wettig wees (regsgeldig)
•
die kontrak moet fisies moontlik wees
•
die kontrak moet aan die nodige formaliteite voldoen.
Vir wilsooreenstemming moet daar ʼn aanbod en ʼn aanname wees. Die advertensie van die winkel was nie ʼn aanbod nie, maar bloot ʼn uitnodiging om ʼn aanbod te maak. Die aanbod word by die kasregister gemaak wanneer die bedrag opgelui word. Die aanbod was dus R2 000 en Nicolette het dit van die hand gewys. Daar het dus nie ʼn geldige ooreenkoms tot stand gekom nie. Nicolette het haar fiets verkoop omdat sy geglo het sy gaan ʼn nuwe een koop. Die rede vir kontraksluiting sal nie die wilsooreenstemming beïnvloed nie. Solank as wat daar aan al die ander geldigheidsvereistes voldoen is, was daar wilsooreenstemming en ʼn geldige kontrak. Riglyne Aktiwiteit 12 Tanja kan die kontrak kanselleer want Jan het die kontrak repudieer. Sy hoef nie eers vir Jan aan te maan voor sy die kontrak kanselleer nie, want die leerstuk van time is of the essence sal geld. Dis krities dat die stokkies teen 09h00 gelewer word, en Jan het nie. Sy sal ook skadevergoeding van Jan kan eis vir die R1 000 wat sy meer moes betaal vir stokkies. Riglyne Aktiwiteit 13 Kansellasie en skadevergoeding of spesifieke nakoming en skadevergoeding Riglyne Aktiwiteit 14 a. ontbindende voorwaarde b. opskortende voorwaarde
©akademia (MSW)
Bladsy 136
BUL206 Bedryfswetgewing
Riglyne: Aktiwiteit 15 Dit blyk dat Rupert so dronk was dat hy niks van die vorige aand kan onthou nie. Hy was dus handelingsonbevoeg gewees ten tye van die kontraksluiting. Hy kon dus nie ʼn geldige kontrak met sy vriend sluit nie en die kontrak is dus vernietigbaar. Hy moet die R200 teruggee en die vriend moet die Rolex horlosie teruggee. Riglyne Aktiwiteit 16 Daar is eerstens die toetse deur die howe ontwikkel, naamlik die kontroletoets, die organisasietoets en die dominante indruk toets. Dan is art 200A van die Wet op Arbeidsverhoudinge ook beskikbaar. Dit skep ʼn weerlegbare vermoede dat as een van die volgende faktore teenwoordig is, ʼn persoon ʼn werknemer eerder as ʼn onafhanklike kontrakteur is. Hierdie faktore is, waar die: •
werkgewer die werker kan vertel hoe en wanneer om te werk,
•
werker deel van die onderneming vorm en van gereedskap en toerusting voorsien word,
•
werker vir ʼn gemiddeld van ten minste 40 ure per maand vir die laaste drie maande vir die werkgewer gewerk het,
•
werker ekonomies afhanklik van die werkgewer is en byvoorbeeld slegs vir daardie werkgewer mag werk. Riglyne Aktiwiteit 17
Die voetganger sal ʼn eis teen die Stadsraad kan instel op grond van middellike aanspreeklikheid. Dis omdat die werknemer van die Stadsraad in die uitvoering van sy pligte nalatig was en nie die mangatdeksel opgesit het nie. Dit het skade aan ʼn derde veroorsaak, naamlik die voetganger. Die Stadsraad sal dus moet instaan vir die skade wat deur sy werknemer in die loop en uitvoering van sy pligte veroorsaak is. Riglyne Aktiwiteit 18 a. Barend se 20 werksdae vakansieverlof is meer as die minimum van 15 werkdae wat deur die Wet op Basiese Diensvoorwaardes vasgestel word. Die werknemer en werkgewer mag op diensterme ooreenkom wat meer voordelig is as dié van die Wet, net nie op terme wat minder voordelig is nie. ʼn Werkgewer mag ʼn werknemer verplig om vir ʼn sekere tyd verlof te neem, dus sal die bepaling in Barend se kontrak toelaatbaar wees.
©akademia (MSW)
Bladsy 137
BUL206 Bedryfswetgewing
b. Die minimum kraamverlof waarvoor daar in terme van die Wet voorsiening gemaak moet word, is 4 maande onbetaalde verlof. Helena se werkgewer het besluit om een van die vier maande te betaal en dis meer voordelig as wat die Wet bepaal. Dis toelaatbaar. c. Die formule in die Wet om siekverlof te bepaal is die volgende: in 3 jaar mag ʼn werknemer dieselfde aantal dae siekverlof kry as wat hy sou werk in ʼn 6 weke tyd. Hendrik werk met ander woorde 6 dae per week. In 6 weke sal hy dus 36 dae werk. Hy is dus geregtig op 36 dae in 3 jaar en dit werk uit op 12 dae per jaar. Die werkgewer wil net 10 dae per jaar gee wat minder voordelig is as wat die Wet bepaal en die bepaling sal dus nie toelaatbaar wees nie. d. ʼn Werknemer is op 3 dae gesinsverantwoordelikheidsverlof per jaar geregtig onder sekere omstandighede. Een daarvan is as ʼn kind siek is. Barbara sal dus nie gesinsverantwoordelikheidsverlof kan vat as haar man siek is nie. Riglyne Aktiwiteit 19 ʼn Werkgewer mag ʼn werknemer skors as daar redelike gronde is om te vermoed dat die werknemer aan wangedrag skuldig is. Die werkgewer verwyder dan die werknemer uit die werkplek deur die skorsing sodat die ondersoek ongehinderd kan voortgaan. ʼn Voorkomende skorsing (ʼn skorsing hangende ʼn dissiplinêre verhoor) moet egter met volle betaling geskied anders sal dit op ʼn onbillike arbeidspraktyk neerkom. Riglyne Aktiwiteit 20 •
regstellende aksie
•
inherente posvereistes Riglyne Aktiwiteit 21
•
wangedrag
•
onbevoegdheid / onbekwaamheid (dit sluit swak werksprestasie en siekte in)
•
bedryfsvereistes Riglyne Aktiwiteit 22
•
swart persone (dit sluit Swart, Kleurling en Indiër persone in)
•
vroue
©akademia (MSW)
Bladsy 138
BUL206 Bedryfswetgewing
•
gestremde persone Riglyne Aktiwiteit 23
Verblyf Riglyne Aktiwiteit 24 Boedelbelasting Kapitaalwinsbelasting Riglyne Aktiwiteit 25 Die vernaamste funksies van die SAID is: •
om belasting in te samel,
•
belastingwetgewing af te dwing, en
•
te verseker dat daar aan die wetgewing voldoen word.
Die SAID speel ook ʼn belangrike rol om nasionale en internasionale handel aan te moedig. Hulle is dus betrokke by doeane en aksynsadministrasie en belastings wat daarmee verband hou. Riglyne Aktiwiteit 26 Belastingvermyding is wettig en toelaatbaar. Dis waar ʼn belastingpligtige van die toelaatbare aftrekkings, uitsluitings, kortings en ander bepalings gebruik maak sodat daar minder of geen belasbare inkomste is nie. Belastingontduiking is onwettig. Dis waar ʼn belastingpligtige op ʼn oneerlike wyse probeer om minder belasting te betaal deur byvoorbeeld inkomste weg te steek of verkeerde opgawes in te dien. Belastingontduiking is strafbaar met boetes en rente. Riglyne Aktiwiteit 27 By die verkoop van ʼn primêre woonhuis word die eerste R1,5 miljoen vrygestel van kapitaalwinsbelasting. Indien ʼn primêre woonhuis verkoop word en die wins meer as R1,5 miljoen is, maar die totale koopprys van die eiendom nie meer as R2 miljoen is nie, sal die bedrag wins steeds van kapitaalwins vrygestel wees.
Riglyne Aktiwiteit 28
©akademia (MSW)
Bladsy 139
BUL206 Bedryfswetgewing
Waar iemand sy/haar werk verloor (maar nie deur bedanking nie), in die geval van kraamverlof, of kraamverlof waar ʼn baba aangeneem word, en waar die broodwinner dood is. Riglyne Aktiwiteit 29 Vir die vaardigheidsontwikkelingswet = 1% van totale koste van lone = R10 000 Vir werkloosheidsversekeringsheffing = 1% werkgewer en 1% werknemer = R10 000 Skenkingsbelasting is deur maatskappye betaalbaar vir skenkings van meer as R10 000. Skenkings aan openbare welsynsorganisasies is egter van skenkingsbelasting vrygestel Die skenking aan die Raad vir Blindes sal in hierdie kategorie val. Riglyne Aktiwiteit 30 Kapitalisme beteken dat die ekonomie gegrond word op privaatbesit en mededinging met minimum staatsinmenging. Dit staan dus ondernemings vry om wins te maak vir persoonlike gewin en die Staat mag baie min daarmee inmeng. Die gevaar van kapitalisme is dat die mag en invloed wat daarmee gepaard gaan vir die voordeel van die betrokkenes alleen is en nie direk voordeel vir die breër gemeenskap hoef in te hou nie. Riglyne Aktiwiteit 31 In Suid-Afrika is die ekonomie steeds kapitalisties, maar al meer word wetgewing ingestel om ʼn “gewete” aan kapitalisme te gee. Wetgewing verplig ondernemings om nie net op hulle eie winsbejag ingestel te wees nie, maar om ook seker te maak almal kry voordeel uit hulle besigheid Riglyne Aktiwiteit 32 Die maatskappy word opgerig deur middel van ʼn Akte van Oprigting. Dis die kerndokument wat bepaal wat die maatskappy gaan doen en hoe. Daarin word byvoorbeeld uiteengesit of dit ʼn openbare of private maatskappy is, die regte van aandeelhouers, die verpligtinge van die direkteure, wie gevolmagtigdes is om namens die maatskappy te handel, ensovoorts. Riglyne Aktiwiteit 33 ʼn Maatskappy is ʼn entiteit met regspersoonlikheid. Dit beteken dat die maatskappy in sy eie naam as ʼn “persoon” gesien word, apart van sy lede. Die maatskappy kan op sy eie aan die handelsverkeer deelneem en regte en verpligtinge in sy eie naam opdoen.
©akademia (MSW)
Bladsy 140
BUL206 Bedryfswetgewing
Riglyne Aktiwiteit 34 ʼn Nie-uitvoerende direkteur is ʼn direkteur wat nie ʼn werknemer van die maatskappy is nie. ʼn Uitvoerende direkteur is ʼn werknemer van die maatskappy en ʼn direkteur. Riglyn Aktiwiteit 35 In ʼn neutedop behels dit dat die maatskappy nie net bedryf word in die beste belang van die aandeelhouers nie maar in die beste belang van alle belanghebbendes. Riglyne Aktiwiteit 36 Dit verwys na die wetgewing wat ten doel het om meer swart persone toegang te gee tot die ekonomie, produksiemiddele en vaardighede sodat hulle ʼn goter rol in ondernemings kan speel en die breër swart gemeenskap die voordele daaraan verbonde kan geniet. Riglyne Aktiwiteit 37 Eienaarskap - 20% Bestuur - 10% Regstellende aksie - 15% Vaardigheidsontwikkeling - 15% Aankope van maatskappye wat swart ekonomiese bemagtigingstellings het - 20% Ondernemingsontwikkeling - 15% Maatskaplike ontwikkeling - 5%
©akademia (MSW)
Bladsy 141
O
ndernemings is belangrike rolspelers in die ekonomie en verskaf dienste, goedere en werkgeleenthede. Die reg bepaal hoe ondernemings gevestig word, hoe hulle funksioneer en watter regsgevolge aan hul optrede gekoppel word. Dit reël ook die verhoudings tussen die partye betrokke, hetsy die eienaars, kliënte, verskaffers of werknemers. Dit is dus belangrik om te weet watter regsreëls op ondernemings van toepassing is.
Van die vroegste tye af is die handel gekenmerk deur ooreenkomste tussen partye. Kontrakte is gesluit om byvoorbeeld goedere te koop, te ruil, werk te laat doen, goedere te verpand, borg te staan, ensovoorts. Kontrakte verseker dat handelsverkeer glad verloop en speel dus ’n onontbeerlike rol in die ekonomie en in ondernemings. Die diensverhouding vorm ‘n baie belangrike deel van ‘n onderneming. Werknemers is nodig om mannekrag te voorsien en in ruil wil hulle graag hul dienste aanbied vir geld. In dié verhouding het werkgewers inherent meer mag want hulle bepaal werknemers se diensterme en salaris. Aangesien werkers dikwels verleë oor werk is, is daar ’n risiko vir uitbuiting van werkers. Ten einde billikheid in die diensverhouding te verseker het die staat tussenbeide getree en wetgewing ingestel om die diensverhouding te reguleer. Deur middel van spesiale arbeidswetgewing is die speelveld tussen werkgewers en werknemers gelyk gemaak. Belasting word wêreldwyd gebruik om die staatskas aan te vul. Almal (hetsy individue of ondernemings) in die land word óf direk óf indirek deur belasting geraak en betaal een of ander vorm van belasting. Belasting word gehef in terme van bepaalde wetgewing, soos die Inkomstebelastingwet, Boedelbelastingwet, die Wet op Kapitaalwinsbelasting, die Wet op Hereregte, die BTW-wet, ensovoorts. Laastens, gaan die regsbeginsels rondom goeie korporatiewe bestuur vir maatskappye in meer besonderhede bespreek word. Dit behels dat ondernemings ’n korporatiewe gewete moet ontwikkel om te verseker dat hulle optrede nie net suiwer op winsbejag gemik is nie, maar ook om ’n verskil in die samelewing te maak.
akademia w w w. a k a d e m i a . a c . z a