Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap
© Kopiereg 2012 Onder redaksie van Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOD (POK), DEd (Unisa). ’n Publikasie van Kraal-Uitgewers. Alle regte voorbehou. Adres: H/v D.F. Malan- & Eendrachtstraat, Kloofsig, Pretoria Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046 E-pos: steyn@kraaluitgewers.co.za Webtuiste: www.kraaluitgewers.co.za Gedruk en gebind deur Aksent Media, tel: 082 445 4513 Eerste druk 2012 ISBN: 978-1-920568-03-0 Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames, vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.
akademia jou oop, afrikaanse leertuiste
w w w. a k a d e m i a . a c . z a
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Inhoudsopgawe
Programoorsig ................................................................ ................................................................................................ ................................................................................................ ........................................................................................... ........................................................... 6 Inleiding ................................................................ ................................................................................................ ................................................................................................ ................................................................................................ ............................................................................. .............................................7 .............7 Vakleeruitkomste................................................................ ................................................................................................ ................................................................................................ ................................................................................... ................................................... 9 Woordomskrywing vir evaluering ................................................................ ................................................................................................ ........................................................................ ........................................ 10
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie ................................................................ ................................................................................... ................................................... 11 1.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ................................................................................ 11
1.2
Verrykende bronne .................................................................................................... 12
1.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?............................................................................... 12
1.4
Inleiding ....................................................................................................................... 14
1.5
Die konsepte van die ekonomie en die toepassing daarvan op sakeondernemings ...................................................................................................................................... 15
1.5.1
Makro-ekonomie ........................................................................................................ 20
1.5.2
Mikro-ekonomie .......................................................................................................... 20
1.5.3
Skaarsheid .................................................................................................................. 21
1.5.4
Vraag en aanbod ....................................................................................................... 22
1.5.5
Oop en geslote ekonomieë ...................................................................................... 27
1.5.6
Finansiële instellings ................................................................................................. 27
1.5.7
Die vermenigvuldiger................................................................................................. 27
1.5.8
Die monetêre sektor .................................................................................................. 28
1.5.9
Die owerheidsektor .................................................................................................... 29
1.5.10 Die buitelandse sektor............................................................................................... 30 1.6
Produksie, inkomste en besteding .......................................................................... 30
1.6.1
Die produksiefunksie ................................................................................................. 30
1.6.2
Produksiemoontlikhede............................................................................................. 34
1.6.3
Inkomste ...................................................................................................................... 36
1.7
Huishoudings, sakeondernemings en die staat in die ekonomie ....................... 38
1.8
Die sakesiklus............................................................................................................. 41
1.9
Samevatting ................................................................................................................ 45
1.10
Selfevaluering ............................................................................................................. 47
©akademia (MSW)
Bladsy 1
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie................................................................................. 49 2.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ................................................................................ 49
2.2
Verrykende bronne .................................................................................................... 50
2.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?............................................................................... 50
2.4
Inleiding ....................................................................................................................... 51
2.5
Die mens en besluitneming in die ekonomie ......................................................... 52
2.5.1
Beginsel 1: Kompromie ............................................................................................. 52
2.5.2
Beginsel 2: Koste en voordeel ................................................................................. 54
2.5.3
Beginsel 3: Rasionele verbruikers dink aan die marginale ................................. 54
2.5.4
Beginsel 4: Verbruikers reageer op insentiewe .................................................... 55
2.6
Die interaksie tussen verbruikers in die ekonomie ............................................... 57
2.6.1
Beginsel 5: Handel beĂŻnvloed alle rolspelers in die ekonomie ........................... 57
2.6.2
Beginsel 6: Markte organiseer ekonomiese aktiwiteite ........................................ 58
2.6.3
Beginsel 7: Die staat se rol in die ekonomie.......................................................... 61
2.7
Die werking van die ekonomie in geheel................................................................ 62
2.7.1
Beginsel 8: Lewenstandaard en produksie ............................................................ 62
2.7.2
Beginsel 9: Die staat se betrokkenheid by die druk van geld ............................. 64
2.7.3
Beginsel 10: Inflasie en werkloosheid .................................................................... 64
2.8
Die teorie van goedere in die ekonomie ................................................................. 66
2.8.1
Verbruikersgoedere en kapitaalgoedere ................................................................ 66
2.8.2
Finale goedere en intermediĂŞre goedere ............................................................... 67
2.8.3
Privaatgoedere en owerheidsgoedere.................................................................... 67
2.8.4
Ekonomiese goedere en vrye goedere .................................................................. 67
2.8.5
Homogene en heterogene goedere ........................................................................ 68
2.9
Die algemene teorie van nut en ruil ........................................................................ 68
2.9.1
Nut ................................................................................................................................ 70
2.9.2
Kardinale en ordinale nut .......................................................................................... 70
2.9.3
Die nutsbenadering: grensnut en totale nut ........................................................... 71
2.9.4
Verbruikersewewig volgens die nutsbenadering................................................... 74
2.9.5
Totale, gemiddelde en grenswaardes .................................................................... 76
2.10
Samevatting ................................................................................................................ 79
2.11
Selfevaluering ............................................................................................................. 80
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur ....81 3.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ................................................................................ 81
3.2
Verrykende bronne .................................................................................................... 82
Šakademia (MSW)
Bladsy 2
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 3.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?............................................................................... 82
3.4
Inleiding ....................................................................................................................... 83
3.5
Geleentheidskoste vir die entrepreneur ................................................................. 83
3.5.1
Die produksiemoontlikheidskromme ....................................................................... 84
3.5.2
Verhoging in kapitaalgoedere en verbruikersgoedere ......................................... 87
3.6
Vergelykende voordeel in die ekonomie ................................................................ 89
3.6.1
Absolute voordeel ...................................................................................................... 90
3.6.2
Relatiewe (of vergelykende) voordeel .................................................................... 91
3.6.3
Vraag en aanbod ....................................................................................................... 98
3.6.4
Oop en geslote ekonomieĂŤ ...................................................................................... 98
3.7
Elastisiteit .................................................................................................................... 99
3.7.1
ʼn Algemene definisie van elastisiteit ..................................................................... 101
3.7.2
Die pryselastisiteit van vraag ................................................................................. 102
3.7.3
Interpretasie van die pryselastisiteit van vraag ................................................... 104
3.7.4
Toepassings ............................................................................................................. 106
3.8
Samevatting .............................................................................................................. 107
3.9
Selfevaluering ........................................................................................................... 108
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie ........... 109 4.1
Studie-eenheid leeruitkomstes .............................................................................. 109
4.2
Verrykende bronne .................................................................................................. 110
4.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?............................................................................. 110
4.4
Inleiding ..................................................................................................................... 112
4.5
Die entrepreneur se invloed op werkskepping .................................................... 113
4.5.1
Werkskeppingspotensiaal....................................................................................... 113
4.5.2
Oorsake van werkloosheid ..................................................................................... 114
4.6
Die entrepreneur en wetgewing ............................................................................. 116
4.6.1
Belasting .................................................................................................................... 116
4.6.2
Regsaspekte in die normale vloei van sakebedrywighede ............................... 120
4.7
Die entrepreneur en ekonomiese groei ................................................................ 123
4.7.1
Hoekom ekonomiese groei..................................................................................... 124
4.7.2
Groei as doelwit van die entrepreneur.................................................................. 124
4.7.3
Beheer en beplan groei........................................................................................... 125
4.7.4
Eienskappe van groei .............................................................................................. 125
4.7.5
Fases van groei........................................................................................................ 126
4.7.6
Sleutelfaktore gedurende die groeifase................................................................ 127
Šakademia (MSW)
Bladsy 3
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 4.8
Staatsbeleid en wetgewing en die invloed daarvan op die entrepreneur ....... 129
4.8.1
Alleeneienaarsaak ................................................................................................... 129
4.8.2
Vennootskap ............................................................................................................. 130
4.8.3
Beslote korporasie (BK) .......................................................................................... 132
4.8.4
Private maatskappy ................................................................................................. 134
4.8.5
Die registrasieproses............................................................................................... 135
4.8.6
Intellektuele eiendomsreg....................................................................................... 136
4.9
Ekonomiese uitdagings vir die entrepreneur ....................................................... 137
4.9.1
Ekonomiese uitdagings – werkloosheid, werkskepping en markte .................. 137
4.9.2
Kapitaal, investering en finansiële markte ........................................................... 137
4.9.3
Land- en grondhervorming ..................................................................................... 138
4.9.4
Produktiwiteit en insentiewe ................................................................................... 138
4.9.5
Verbetering van die ekonomiese beleidraamwerk .............................................. 139
4.10
Samevatting .............................................................................................................. 140
4.11
Selfevaluering ........................................................................................................... 141
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur ................................................... 143 5.1
Studie-eenheid leeruitkomstes .............................................................................. 143
5.2
Verrykende bronne .................................................................................................. 144
5.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?............................................................................. 144
5.4
Inleiding ..................................................................................................................... 147
5.5
Finansiële behoeftes van die entrepreneur ......................................................... 147
5.5.1
Die finansiële plan ................................................................................................... 149
5.5.2
Bepaling van die bedryfsuitgawes ......................................................................... 150
5.5.3
Gelykbreekkostes .................................................................................................... 151
5.5.4
Finansiële state ........................................................................................................ 152
5.6
Finansiële besluite van die entrepreneur ............................................................. 154
5.6.1
Die besluitnemingsproses ...................................................................................... 155
5.6.2
Die besluitnemingstyl .............................................................................................. 156
5.6.3
Besluitnemingstegniek ............................................................................................ 159
5.7
Bronne van finansies tot beskikking van die entrepreneur................................ 160
5.7.1
Interne bronne .......................................................................................................... 161
5.7.2
Eksterne bronne ....................................................................................................... 162
5.7.3
Wanneer word finansiering benodig? .................................................................. 163
5.8
Die staat se rol in die finansiering van entrepreneurs ........................................ 163
5.8.1
Die Departement van Handel en Nywerheid ....................................................... 165
©akademia (MSW)
Bladsy 4
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 5.8.2
Die mikro-ekonomiese hervormingstrategie ........................................................ 169
5.8.3
Die rol van die Nasionale Tesourie ....................................................................... 169
5.8.4
Rol van die FinansiĂŤle Diensteraad ...................................................................... 169
5.8.5
Die rol van die Mededingingskommissie .............................................................. 170
5.8.6
Rol van die Reserwebank....................................................................................... 170
5.9
Finansiering vir uitbreiding en groei ...................................................................... 171
5.9.1
Verskaffer- en kliĂŤntfinansiering ............................................................................ 171
5.9.2
Skuldfinansiering ...................................................................................................... 172
5.9.3
Kontantvloeileners ................................................................................................... 173
5.9.4
Faktorisering van debiteure .................................................................................... 173
5.9.5
Sake-engele .............................................................................................................. 174
5.9.6
Private geldmarkondernemings ............................................................................. 175
5.9.7
Waagkapitaalondernemings................................................................................... 175
5.9.8
Strategiese vennote................................................................................................. 176
5.9.9
Aandelemarknotering .............................................................................................. 176
5.10
Samevatting .............................................................................................................. 177
5.11
Selfevaluering ........................................................................................................... 178
Woordelys in Engels ................................................................................................................................................. 179 Bronnelys ............................................................................................................................................................................... 182 Selfevalueringsriglyne........................................................................................................................................... 184
Šakademia (MSW)
Bladsy 5
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Programoorsig Diploma in Kleinsakebestuur en Entrepreneurskap Eerstejaar
Ondernemingsbestuur
Finansiële Bestuur
Bemarking
Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap
Kliëntediens en Etiek
Bedryfskommunikasie
Sakeberekeninge
Studie-eenheid 1: Inleiding tot bestuur
Studie-eenheid 1: Beginsels van finansiële bestuur
Studie-eenheid 1: Beginsels van bemarking
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
Studie-eenheid 1: Kliëntediens en etiek
Studie-eenheid 1: Bedryfskommunikasie
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Sakeberekeninge
Studie-eenheid 2: Beplanning
Studie-eenheid 2: Finansiële state
Studie-eenheid 2: Bemarkingsbestuur
Studie-eenheid 2: Die beginsels van Ekonomie
Studie-eenheid 2: Kliënte en kliëntebehoeftes
Studie-eenheid 2: Vereistes vir effektiewe kommunikasie
Studie-eenheid 2: Basiese berekeninge
Studie-eenheid 3: Organisering
Studie-eenheid 3: Bedryfsinkomste
Studie-eenheid 3: Bemarkingsnavorsing
Studie-eenheid 3:
Studie-eenheid 3: Kliëntediens
Studie-eenheid 3: Kommunikasievaardighede
Studie-eenheid 3: Koste en Inkomste
Studie-eenheid 4: Leiding
Studie-eenheid 4: Bedryfsuitgawes
Studie-eenheid 4: Bemarkingskommunikasie
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
Studie-eenheid 4: Etiese gedrag in die onderneming
Studie-eenheid 4: Sakekorrespondensie
Studie-eenheid 4: Eenvoudige en saamgestelde rente- berekenings
Studie-eenheid 5: Beheer
Studie-eenheid 5: Finansiële verslagdoening
Studie-eenheid 5: Gebruik van tegnologie in bemarking
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
Studie-eenheid 5: Etiese gedrag teenoor kliënte
Studie-eenheid 5: Sakevergaderings
Studie-eenheid 5: Belegging, lenings en aandele
©akademia (MSW)
Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
Bladsy 6
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Inleiding Die doel van die vak, Beginsels van Ekonomie en Entrepreneurskap, is om aan studente ʼn geleentheid te gee om die basiese beginsels onderliggend aan die ekonomie en entrepreneurskap te verstaan. Ekonomie en entrepreneurskap is deel van die sosiale wetenskappe en is ʼn vakgebied wat poog om te verklaar hoe die effektiewe gebruik van skaars bronne kan bydrae tot ekonomiese behoeftes en hoe die entrepreneur ook grootliks kan bydra tot werkskepping en ekonomiese groei. Die ekonomie verklaar hoe rykdom geskep word, versprei word en verbruik word. Dit verduidelik hoe ʼn land, soos Suid Afrika, produkte produseer, dit dan versprei en hoe dit verbruik word. Die ekonomie verklaar dan verder hoe die inkomste wat gegenereer word, versprei word deur die partye wat aan die ekonomiese aktiwiteite deelgeneem het. Die partye betrokke in die ekonomie is gewoonlik sakeondernemings, werkers, die gemeenskap en die staat. Die ekonomie probeer ook vrae beantwoord soos: Wat word geproduseer? Hoe word dit geproduseer? Hoekom produseer sekere lande net sekere produkte? Hoe word natuurlike hulpbronne gebruik? Hoe verdien ʼn land geld en hoe word geld bestee? Hoe word mense in diens geneem? Watter tipe tegnologie word gebruik in maatskappye? Wat is die verhouding van al hierdie aspekte van die ekonomie tot mekaar en hoe beïnvloed dit rykdom en armoede in verskillende gemeenskappe? Entrepreneurskap is waarskynlik die belangrikste element in die ontwikkeling van die ekonomie in enige land. Deur innovering skep die entrepreneur kompeterende markte en werksgeleenthede. Entrepreneurskap bemagtig gewone mense en verseker dat ontluikende markte belangrike bydraes kan lewer tot die plaaslike en internasionale ekonomiese markte. In die hedendaagse ekonomie word die entrepreneur as een van die belangrikste katalisators gesien in die ekonomiese groei van ʼn land. Die oorsprong van entrepreneurskap kom so ver terug as die sewentiende eeu in Frankryk. ʼn Hoë vlak van entrepreneursaktiwiteit in ʼn land het die moontlikheid om ʼn positiewe bydrae te maak ten opsigte van werkskepping en ekonomiese groei. Dit is algemeen bekend in akademiese literatuur dat kleinsakeondernemings met ongeveer 20 werknemers ʼn 47% bydrae tot werkskepping lewer. Dit is ook bekend dat 10% van kleinsakeondernemings verantwoordelik is vir die skep van die grootste aantal nuwe werksgeleenthede.
©akademia (MSW)
Bladsy 7
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Entrepreneurs word gekenmerk deur verskeie eienskappe. Sommige van hierdie eienskappe is: spesifieke doelwitstelling, uithouvermoë en selfvertroue, gretig om te leer, risikonemers, ingestel op geleenthede, aanvaar verandering maklik en harde werk. Entrepreneurs beskik ook oor vaardighede soos strategiese beplanning, bemarkingsvaardighede, finansiële vaardighede en tydsbestuur. Die belangrikste om te onthou, is dat elke individu in elke samelewing op een of ander wyse deelneem aan die ekonomie. Elke samelewing, ongeag die politieke strukture, moet saam ontwikkel aan ʼn ekonomiese sisteem om te bepaal hoe die beperkte hulpbronne aangewend gaan word en om die drie basiese ekonomiese vrae: wat, hoe en vir wie moet daar geproduseer word, te beantwoord. Dit is die entrepreneur wat by uitstek in hierdie rol pas en geleenthede sien en dit dan gebruik vir ekonomiese voordeel.
(Bron: http://bankofnaturalcapital.com/wpcontent/uploads/2011/02/Copy_of_green_economy_graph_earth.jpg)
©akademia (MSW)
Bladsy 8
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Vakleeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van die vak BEGINSELS VAN EKONOMIE EN ENTREPRENEURSKAP sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van: •
Inleiding tot die ekonomie
•
Die beginsels van ekonomie
•
Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
•
Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
•
Finansiering vir die entrepreneur
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
Basiese kennis van die hooftemas van ekonomie en entrepreneurskap en verwante praktyke te interpreteer.
•
Te onderskei tussen die sleutelterminologieë, konsepte, wette, beginsels, reëls en teorie van ekonomie en entrepreneurskap en die toepassing daarvan in verwante omgewings.
•
Die essensiële beginsels, metodes, prosedures en tegnieke van entrepreneurskap in verskeie omgewings te kan toepas.
•
Jou kennis te gebruik om probleme op te los, beide in die veld van die ekonomie en van entrepreneurskap.
•
Inligting te versameling, dit te analiseer, sintetiseer en te evalueer om die relevansie daarvan op die onderwerp te kan onderskei.
©akademia (MSW)
Bladsy 9
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Woordomskrywing vir evaluering In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die woordelys hieronder sal jou hiermee help.
Werkwoord
Omskrywing
Wanneer daar van jou
Moet jy die volgende doen:
verwag word om te: Lys
Lys die name/items wat bymekaar hoort
Identifiseer
Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde
Verduidelik
Ondersoek die moontlikhede, oorweeg en skryf dan jou antwoord (verklaring/verduideliking) neer
Beskryf
Omskryf die konsep of woorde duidelik
Kategoriseer/
Bepaal tot watter klas, groep of afdeling bepaalde
klassifiseer
items/voorwerpe behoort
Analiseer
Om iets te ontleed
Evalueer
Bepaal die waarde van ʼn stelling/stelsel/beleid/ens
Toepas
Pas die teoretiese beginsels toe in ʼn praktiese probleem
Hersien
Evalueer, verbeter en/of wysig ʼn beleid/dokument/stelsel/ens
©akademia (MSW)
Bladsy 10
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Studie-eenheid 1: Inleiding tot Ekonomie
1.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die konsepte van ekonomie en die toepassing daarvan, soos dit in die sakewêreld gebruik word
•
Mikro- en makro-ekonomie
•
Produksie, inkomste en besteding in die ekonomie
•
Huishoudings, sakeondernemings en die staat in die ekonomie
•
Die sakesiklus
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
Die konsepte van ekonomie, soos in die sakewêreld gebruik word, te ondersoek en te verduidelik.
•
Onderskeid te tref tussen mikro- en makro-ekonomie.
•
Onderskeid te tref tussen produksie, inkomste en besteding in die ekonomie.
•
Onderskeid te tref tussen huishoudings, sakeondernemings en die staat in die ekonomie.
•
Die sakesiklus te skets en te beskryf.
©akademia (MSW)
Bladsy 11
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 1.2
Verrykende bronne •
http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do
•
http://www.daviddfriedman.com/
•
http://econserv2.bess.tcd.ie/
•
http://tutor2u.net/economics/
•
http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/
•
http://www.amosweb.com/
•
http://www.resbank.co.za
•
Mohr, P en Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
•
Nieman, G. Hough, J. Nieuwenhuizen, C. 2005: Entrepreneurship: A South African Perspective. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
• 1.3
Wickham, PA. 2004: Strategic Entrepreneurship. Essex: Pearson Education Limited. Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Aanvraag
Die verhouding tussen die prys van ʼn produk en die hoeveelheid van die produk op aanvraag.
Arbeid
Die ekonomiese produktiewe vaardighede van die mens.
Begeertes
Die onbeperkte begeertes of wense van mense vir ʼn spesifieke produk of diens.
Besteebare
Die gedeelte van ʼn individu se inkomste nadat belasting betaal is.
inkomste Entrepreneurskap
Die vermoë om ʼn nuwe sakeonderneming te begin, dit te laat groei en die risiko’s te aanvaar wat daarmee gepaard gaan.
Geld
Enige algemene aanvaarbare middel om te ruil. Geld dien as ʼn funksie van uitruil en dit vorm ʼn eenheid van waarde.
©akademia (MSW)
Bladsy 12
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Hulpbronne
Al die dinge wat gebruik kan word om ekonomiese groei te bevorder.
Industrie
ʼn Groep sakeondernemings wat dieselfde of soortgelyke produkte vervaardig.
Korporasie
A wettige entiteit wat besigheid bedryf.
Lone
Algemene term wat gebruik word vir die verdienste deur werknemers.
Makro-ekonomie
Verwys na die ekonomie as ʼn geheel, byvoorbeeld die totale uitset van ʼn land, eerder as net die uitset van een sektor van die ekonomie in ʼn land.
Mikro-ekonomie
Die gedeelte van die ekonomie wat verband hou met die ekonomiese aktiwiteite van ʼn land.
Markte
Die bymekaar kom van kopers en verkopers van produkte of dienste.
Monopolie
ʼn Marksituasie waar die goedere of dienste deur slegs een verskaffer voorsien word (bv. Eskom, Spoornet).
Ontwikkelings-
Verwys na die proses van langtermyngroei en verandering in
ekonomie
onder-ontwikkelende ekonomieë.
Openbare belang
Wys op die algemene belangstelling en belang van die gemeenskap as ʼn geheel, wat deur die aksies van die regering beïnvloed kan word.
Openbare goedere
ʼn Produk wat slegs aan almal verskaf kan word indien die verskaffing daarvan deurlopend en die beskikbaarheid daarvan nie uitgedun kan word deur enige een verbruiker daarvan nie.
Regeringsuitgawes
Die totale uitgawes van die regering op goedere en dienste in ʼn spesifieke rekeningkundige periode.
Siklus
Die uitbeelding van die vloei van geld en die ooreenstemmende vloei van produksie in die ekonomie.
©akademia (MSW)
Bladsy 13
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Skaarste
Die moontlikheid dat menslike behoeftes die bevrediging/ beskikbaarheid oorskrei.
1.4
Inleiding
Ekonomie is deel van die sosiale wetenskappe en is ʼn vakgebied wat poog om te verklaar hoe die doeltreffende gebruik van skaars bronne kan bydra tot die maksimum voordeel van ekonomiese behoeftes. Die ekonomie verklaar hoe rykdom geskep word, versprei word en verbruik word. Dit verduidelik hoe ʼn land, soos Suid-Afrika, produkte produseer, dit dan versprei en hoe dit verbruik word. Die ekonomie verklaar dan verder hoe die inkomste wat gegenereer word deur die aktiwiteite versprei word deur die partye wat aan die ekonomiese aktiwiteite deelneem. Die partye betrokke in die ekonomie is gewoonlik die sakeondernemings, werkers, gemeenskap en staat. Elke persoon in ʼn ekonomiese eenheid beïnvloed die ekonomie op ʼn bepaalde wyse en word ook beïnvloed deur ander persone se deelname in dieselfde ekonomiese eenheid. Die basiese aanname van die ekonomie is dat die mens oor die algemeen rasioneel is in sy soeke na produkte of dienste. Die basiese ekonomiese probleme waarmee die mens worstel, is dat hulpbronne relatief skaars is tot die mens se behoeftes. Hierdie fundamentele beginsel in die ekonomie word skaarsheid genoem (P Saunder, J Gilliard, 2002:9). As gevolg van die feit dat daar ʼn skaarsheid is aan hulpbronne, word die mens gedwing om besluite te neem om sodoende die behoeftes te bevredig. Elke samelewing het toegang tot sekere hulpbronne wat gebruik word in die vervaardiging van goedere en dienste. Hierdie omskakeling van hulpbronne in goedere en dienste stel die mens in staat om te oorleef en selfs te floreer. Hierdie hulpbronne, soms ook genoem produktiewe hulpbronne, kan gekategoriseer word in drie groepe naamlik, natuurlike hulpbronne, menslike hulpbronne en kapitale hulpbronne. •
Natuurlike hulpbronne verwys na bronne soos minerale, water, bome en die land self. Natuurlike hulpbronne word soms ook grondstowwe genoem.
•
Menslike hulpbronne of arbeid verwys na die fisiese en kognitiewe insette gelewer deur die mens om produksie te lewer.
•
Kapitale hulpbronne is die mensgemaakte hulpbronne soos geboue, gereedskap, masjiene en toerusting wat gebruik word in die produksieproses. Omdat hulpbronne beperk is, is die goedere en dienste wat geproduseer word ook beperk. Die
©akademia (MSW)
Bladsy 14
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap behoeftes van die mens en sy samelewing is teoreties onbeperk. Hierdie teenstrydigheid tussen onbeperkte behoeftes en beperkte hulpbronne staan in die ekonomie bekend as skaarsheid. In hierdie gedeelte gaan jy kennis maak met die konsepte van ekonomie soos dit van toepassing is op sakeondernemings; onderskeid tref tussen produksie, inkomste en die besteding in die ekonomie; onderskeid tussen huishoudings, sakeondernemings en die regering in die ekonomie; ekonomiese groei en die sakesiklus soos in die ekonomie beskryf.
(Bron: http://www1.snapon.com/display/901/WWW/Home/natural_resources_large.jpg)
1.5
Die konsepte van die ekonomie en die toepassing daarvan op sakeondernemings
That evening there was a huge dinner of captains of industry, bankers, and professors. Keynes sat next to Max Planck, the German physicist and Nobel Prize winner. Planck told him that he had thought of studying economics early in his life but had found it too difficult… What Planck meant was that economics was imprecise and intuitive, and therefore ‘overwhelmingly difficult’ for those whose gift was to imagine, and pursue the implications of known facts (Skidelsky & Keynes. 2007).
©akademia (MSW)
Bladsy 15
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Ekonomie mag dalk lyk na die studie van gekompliseerde tabelle en grafieke, statistieke en syfers, maar dit is eintlik net ʼn studie van die rasionele gedrag van die mens in sy soeke om sy behoeftes (dit wat hom aan die lewe gaan hou) en sy begeertes (dit wat hy graag wil hê) te bevredig. Verdere aspekte van die ekonomie wat in hierdie studie-eenheid aangespreek gaan word, is: •
Skaarsheid
•
Aanbod en aanvraag
•
Hulpbronne
•
Produksie
•
Inkomste
•
Besteding
•
Produktemarkte
•
Faktoremarkte
•
Huishoudings
•
Sakeondernemings
•
Finansiële instellings
•
Die staat
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) Ekonomie, soos ander sosiale wetenskappe, kyk na twee aspekte, naamlik die teoretiese aspek en die praktiese aspek. Die teoretiese aspek behels die ekonomiese wette en beginsels en die praktiese aspekte behels die toepassing van die beginsels en hoe dit uitspeel in die lewe van die verbruiker. Ekonome bestudeer die ekonomiese resultate en probeer dan om patrone te vind en teorieë te formuleer. Hierdie teorieë word dan weer getoets en as die patrone herhaal, kan ekonome met ʼn sekere mate van vertroue die ekonomie voorspel. Voordat die konsepte van die ekonomie bespreek word, is dit belangrik om eers die vloei van die ekonomie te bespreek. Figuur 1.1 hieronder toon die drie hoofstrome van die ekonomie aan. In enige ekonomie is daar ʼn voortdurende vloei tussen produksie, inkomste
©akademia (MSW)
Bladsy 16
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap en besteding. Hierdie vloei vind in sy eenvoudigste vorm plaas tussen sakeondernemings en huishoudings.
Figuur 1.1: Die drie hoofstrome van die ekonomie (Bron: http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) Die drie hoofstrome van die ekonomie kan verdeel word in vyf hoof rolspelers. Hierdie rolspelers is: •
Sakeondernemings
•
Huishoudings
•
Die staat
•
Produktemarkte
•
Faktoremarkte
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/): Goedere en dienste vloei in een rigting vanaf ondernemings deur produkmarkte na huishoudings. Huishoudings verskaf arbeid aan sakeondernemings deur faktoremarkte. Geld vloei in die teenoorgestelde rigting vanaf huishoudings deur die produktemarkte na ondernemings wat dan betaal vir die arbeid gelewer deur huishoudings. Figuur 1.2 toon die vloei van die ekonomie sonder die deelname van die staat. Hierdie voorstelling van die ekonomiese siklus is ʼn vereenvoudigde weergawe van die werklike ekonomie.
©akademia (MSW)
Bladsy 17
FAKTORE
BESIGHEDE
GOEDERE
GOEDERE MARKTE
FAKTORE MARKTE
DIENSTE
PRODUKSIE
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
PRODUKSIE
HUISHOUDINGS
DIENSTE
GOEDERE
FAKTORE
KRINGLOOP VAN GOEDERE EN DIENSTE
Figuur 1.2: Die kringloop van goedere en dienste (Bron: Aangepas van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) Die vyfde rolspeler in die vloei van die ekonomie is die regering of staat. Regerings koop ook produkte en dienste en ontvang belastings van sakeondernemings en huishoudings, terwyl daar terselfdertyd ook betaal word vir arbeid vanaf huishoudings. Finansiële instellings en die internasionale markte bring ook ʼn unieke dinamika na die vloei van ʼn ekonomie. Die gedrag van huishoudings en die staat beïnvloed die ekonomie van enige land en kan bepaal of die ekonomie groei of verklein. Dit sal later duidelik word dat die groei van die ekonomie die sleutelfaktor tot welvaartskepping is.
©akademia (MSW)
Bladsy 18
GOEDERE
DIENSTE
BELASTING
BESIGHEDE
BESTEDING
GOEDERE MARKTE
BESTEDING STAAT
BELASTING
HUISHOUDINGS
DIENSTE
GOEDERE
PRODUKSIE
GOEDERE DIENSTE
ARBEID
FAKTORE
FAKTORE MARKTE
FAKTORE
DIENSTE
PRODUKSIE
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Figuur 1.3: Die kringloop van goedere en dienste met die staat as rolspeler (Bron: Aangepas van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) In Figuur 1.3 hierbo is al vyf rolspelers van die ekonomie getoon. Besteding deur die staat vind in dieselfde rigting plaas as dié van huishoudings en goedere en dienste vloei ook van die sakeondernemings ná die staat. Die grootste inkomste van die staat lê in die vordering van belasting van sakeondernemings en huishoudings. Ekonomie het ook twee vertakkings, naamlik die makro-ekonomie en die mikro-ekonomie. Daar is baie definisies van die ekonomie en dit gaan so ver terug as die eerste ekonoom wat sekere waarnemings gemaak het. Die definisies wat hier gegee word, is ʼn opsomming van verskeie definisies en het ten doel om ʼn breë oorsig te gee van die konsepte van die ekonomie (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf).
©akademia (MSW)
Bladsy 19
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 1.5.1
Makro-ekonomie
Makro-ekonomie is die studie van die gedrag van die ekonomie in geheel. Makro-ekonomie behels die totale uitset van ʼn nasie en hoe die nasie sy skaars hulpbronne aanwend om maksimum produksievlakke te bereik vir toekomstige groei. Ekonome gebruik gemiddeldes om die algehele oorsig van die strukture van die ekonomie en die verhoudings wat aspekte tot mekaar het, te verklaar. Makro-ekonomie verklaar die funksionering van die ekonomie op ʼn nasionale vlak en verwys na die volgende makro-ekonomiese konsepte: •
Nasionale inkomste en besteding
•
Handelsbalans en betalingsbalans
•
Buitelandse valuta
•
Spaar- en beleggingsverhoudings
•
Indiensneming en ekonomiese groei
•
Fluktuasies in nasionale inkomste
•
Fiskale en monetêre beleid
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) 1.5.2
Mikro-ekonomie
Mikro-ekonomie behels soortgelyke doelwitte, maar op die vlak van individue en sakeondernemings binne die groter ekonomie van ʼn land. Mikro-ekonomie volg ʼn meer wetenskaplike benadering en verklaar aspekte van die groter ekonomie. Veranderinge in die mikro-ekonomie kan baie vinniger waargeneem word as veranderinge in die makroekonomie. Mikro-ekonomie verklaar hoe die vryemarkekonomie en die miljoene van verbruikers en produsente funksioneer in die toepassing van produktiewe hulpbronne om goedere en dienste te produseer. Mikro-ekonomie verklaar verder hoe goedere en dienste geproduseer word en dan versprei word vir verbruik. In mikro-ekonomie word die volgende aspekte bestudeer: •
Individuele verbruikersgedrag
•
Produktepryse
•
Verbruikersaanvraag
•
Verbruikersinkomste
•
Die studie van sakeondernemings, hul ligging, koste, inkomste en wins
©akademia (MSW)
Bladsy 20
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
Verdienste van die individuele faktore van produksie
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) Mikro-ekonomie sluit al die aktiwiteite van die individu en die interaksie tussen individue in die breër ekonomie in, met die doel om aan die behoeftes van die individu te voldoen. 1.5.3
Skaarsheid
Die eerste hiervan is die konsep “skaarsheid”. Skaarsheid verwys na die wisselwerking tussen beperkte hulpbronne en onbeperkte behoeftes en begeertes van verbruikers. Vir die individu beteken skaars hulpbronne dinge soos tyd, geld en vaardighede. Vir ʼn land sluit skaars hulpbronne dinge in soos natuurlike hulpbronne, kapitaal, arbeid en tegnologie. Die dilemma waarmee individue en regerings van lande sit, is om te besluit watter goedere en dienste gekoop kan word en watter aanvanklik eers gelaat moet word. Kyk na die volgende voorbeeld: ʼn Verbruiker wil graag ʼn DVD aankoop. As gevolg van die prys moet die verbruiker kies tussen een DVD of twee videobande. Die videobande se kwaliteit is laer as dié van die DVD’s. Die die keuse moet dus ook gemaak word tussen twee films van laer kwaliteit of een film van hoër kwaliteit. Die verbruiker se waardesisteem, asook die beskikbaarheid van die hulpbron (geld), sal bepaal wat sy/haar keuse sal wees. Omdat waardesisteme van persone en regerings verskil en daar terselfdertyd verskillende vlakke van skaars hulpbronne is, dwing die skaars hulpbronne individue en regerings dikwels om hul waardesisteme aan te pas. Skaarsheid dring individue dus om besluite te maak oor hoe hulle hul hulpbronne gaan bestuur. Die Ekonomie maak ʼn studie van die gedrag van huishoudings en regerings en hoe hulpbronne aangewend word om te voldoen aan die begeertes en behoeftes van verbruikers. Indien die verbruiker hierbo onbeperkte hulpbronne gehad het, sou hy nie nodig gehad het om te kies tussen die DVD en die videobande nie – hy sou al drie kon aankoop. Om mikro- en makro-ekonomie te verstaan, is ingewikkeld – die konsepte is baie ineen geweef. Ekonome probeer die fenomeen verstaan om sodoende regerings en verbruikers te adviseer om beter ingeligte besluite te neem. Skaars hulpbronne en onbeperkte begeertes en behoeftes van regerings en individue dwing hul om besluite te neem ten einde die hulpbronne tot hul beskikking so te bestuur dat hulle die mees effektiewe produksie en mees doeltreffende benutting sal bewerkstellig. Soos reeds genoem, is die voorspelbaarheid van die makro-ekonomie baie moeilik en daarom is daar relatief min wat regerings kan doen om met sekerheid besluite te kan neem.
©akademia (MSW)
Bladsy 21
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Die toepassing van die konsep “skaarsheid” op sakeondernemings kan opgesom word in die volgende definisie van skaarsheid en die daaropvolgende ekonomiese vrae: ʼn Produk is skaars wanneer dit tegelykertyd begeerlik is, maar ook beperk is in terme van die hoeveelheid wat beskikbaar is.
Hierdie probleem in die ekonomie dwing individue en regerings om besluite te neem en hierdie besluite word verteenwoordig deur drie basiese ekonomiese vrae, naamlik: 1. Watter goedere moet geproduseer word? 2. Hoe behoort die goedere geproduseer te word? 3. Vir wie moet die goedere geproduseer word? (http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=scarcity) Dit maak dus nie saak of ʼn nuwe onderneming tot die mark toetree nie en of die onderneming al lank handel dryf nie. Om die vloei van die ekonomie aan die gang te hou, moet die drie ekonomiese vrae altyd beantwoord word. Faktore wat ook ʼn belangrike rol speel in die mikro-ekonomie, is die vraag-enaanbodbeginsel. 1.5.4
Vraag en aanbod
Die volgende konsepte van belang in die ekonomie en die toepassing daarvan op sakeondernemings is “aanvraag en aanbod”. Vraag verwys na die hoeveelheid van ʼn produk of diens wat voornemende kopers kan bekostig en bereid is om aan te koop. Die hoeveelheid van ʼn produk wat in ʼn bepaalde tydperk deur ʼn individu, huishouding of onderneming aangevra word, hang af van die prys van die produk, asook die inkomste van die voornemende koper. Die aanbod van goedere en dienste is daardie goedere en dienste wat ondernemings beplan om gedurende ʼn bepaalde tyd teen verskillende pryse te verkoop. Aanbod is in baie opsigte soos aanvraag en hang af van faktore, soos die prys en beskikbaarheid van plaasvervangers. Die wet van aanvraag kan dus formeel soos volg verklaar word: In die mark (vir enige goedere of dienste) bestaan daar ʼn teenoorgestelde verhouding tussen die prys van die goedere of dienste en die hoeveelheid van die goedere en dienste waarop kopers aandring. Indien daar ʼn aanvraag is na ʼn motor deur 1000 mense en daar is slegs een motor op aanbod, dan sal die verkoper die motor beskikbaar stel aan die persoon wat die hoogste ©akademia (MSW)
Bladsy 22
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap prys daarvoor kan betaal. Indien daar slegs een persoon is wat ʼn motor wil aanskaf en daar is ʼn 1000 motors in die mark, sal die koper kan kies van wie hy die motor wil koop en dus baie min daarvoor betaal.
(Bron: http://drpinna.com/wp-content/uploads/2010/09/Supply-Demand-photo.jpg) Die verband tussen aanvraag en aanbod word verder ontleed in die volgende voorbeeld: Indien die prys van een item (bv. vars melk) daal terwyl die prys van ander items (lang-lewe melk) dieselfde bly, sal verbruikers die vars melk van laer waarde koop, eerder as die duurder lang-lewe melk. Wanneer die prys van vars melk daal terwyl die prys van lang-lewe melk dieselfde bly, maar die verbruiker se inkomste styg, sal verbruikers voel hulle kan meer vars melk bekostig en dus meer vars melk koop of dalk die lang-lewe melk koop omdat hulle dit kan bekostig. Die verhoging in inkomste sal die verbruiker ook in staat stel om meer van ander produkte te kan koop. Die term “aanvraag” en hoeveel aangevra (soos in die ekonomie gebruik) is nie dieselfde as behoeftes en begeertes nie. Ekonome onderskei nie tussen behoeftes en begeertes nie omdat die markte nie so ʼn onderskeid tref nie. ʼn Persoon wat HIV-positief is en ʼn oorlewingsbehoeftes het na anti-retrovirale medisyne, word nie deur die markte gesien as ʼn aanvraag groter as ander mense se begeerte na luukshede nie. Die behoefte na antiretrovirale medisyne vir HIV-positiewe mense word nie gesien as ʼn aanvraag nie, behalwe as daar geld ter sprake is om die medisyne te koop. Hoe die markte hulpbronne inspan om die behoeftes en begeertes van verbruikers te bevredig (soos uitgedruk in aanvraag), hang af van hoe verbruikers die beskikbare inkomste bestee. Die markte kyk slegs na die bereidwilligheid om te betaal vir beide behoeftes en begeertes en die vermoë om te betaal vir die produk. Die wet van aanvraag bepaal dat, hoe hoër die
©akademia (MSW)
Bladsy 23
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap prys van goedere, hoe laer die aanvraag daarna sal wees. Die grafieke hieronder toon die verhouding tussen prys en aanvraag aan. Verbruikers sal die duurder pryse van produkte vermy en goedkoper goedere koop wat meer bekostigbaar is. ʼn Voorbeeld hiervan in ons ekonomie is die duurder produkte wat deur Woolworths aangebied word en die goedkoper produkte wat deur Checkers aangebied word. Woolworths doen sake omdat daar ʼn aanvraag is na sy produkte deur verbruikers wat ʼn hoër inkomste het as ander verbruikers, maar Checkers verkoop baie meer produkte as gevolg van die aanvraag na sy produkte. In teenstelling met aanvraag, is aanbod ʼn aanduiding van die hoeveelheid produkte wat verkoop sal word na aanleiding van ʼn sekere aanvraag. Hoe hoër die aanvraag, hoe meer produkte sal verkoop word. In beide voorbeelde van aanbod en aanvraag speel prys ʼn belangrike rol. Omdat die aanvraag verhoog, sal sakeondernemings die pryse van die goedere en dienste hoër maak. Indien die prys te hoog word, sal die aanvraag outomaties afneem. ʼn Voorbeeld hiervan is sportbyeenkomste soos rugby. Omdat daar waarskynlik ʼn hoër aanvraag is na die Springbokke se wedstryde, sal die kaartjies vir toetse hoër wees as vir ander provinsiale wedstryde. In Figuur 1.4 hieronder toon die grafiek aan die linkerkant die verhouding tussen prys en hoeveelheid van goedere wat aangekoop word. Hoe hoër die prys, hoe laer die hoeveelhede van die produk wat aangekoop word. In die grafiek, aan die regterkant, is dit ook waar dat, as die aanvraag toeneem vir ʼn produk, die produksie daarvan sal toeneem, maar gewoonlik ook met die styging in prys.
©akademia (MSW)
Bladsy 24
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
A3 A2 G
AANVRAAG
AANBOD
A1
Q1 Q2 Q3 HOEVEELHEI
Figuur 1.4: Aanvraag en aanbod in die ekonomie (Bron: http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=demand)
Die volgende tabel is ʼn opsomming van die vraag-aanbod-prysbeginsel. Determinant
Verandering
Korrekte beskrywing van invloed
Prys van produk
Styging
Daling in die hoeveelheid gevra
Daling
Styging in die hoeveelheid gevra
Styging
Styging in die vraag
Daling
Daling in die vraag
Styging
Styging in die vraag
Daling
Daling in die vraag
Styging
Styging in die vraag
Daling
Daling in die vraag
Styging
Styging in die vraag
Daling
Daling in die vraag
Inkomste
Voorkeur
Bevolking
Toekomstige prys van produk
Tabel 1.1: Opsomming vraag, aanbod en prys (Bron: Mohr et al., 2010)
Šakademia (MSW)
Bladsy 25
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Aspekte wat vraag, aanbod en prys beïnvloed, is: •
Elastisiteit
•
Volmaakte mededinging
•
Monopolie
•
Die arbeidsmag
Elastisiteit Elastisiteit is ʼn maatstaf van gevoeligheid of sensitiwiteit. Die pryselastisiteit van vraag is die verhouding van die persentasie verandering in die hoeveelheid gevra, tot die persentasie verandering in prys. Hierdie verhouding staan bekend as die elastisiteitskoëffisiënt, wat bloot ʼn getal is en nie in eenhede, persentasies of enigiets anders gemeet word nie. Elastisiteitskoëffisiënte word gebruik om die reaksie van verbruikers te meet teenoor die verandering in pryse van goedere en dienste. Die volgende vergelyking stel die elastisiteitskoëffisiënt voor. Persentasie verandering in die hoeveelheid van die produk gevra Ep = Persentasie verandering in die prys van die produk Hierdie aspek word in meer besonderhede in Studie-eenheid 3 (par 3.7) bespreek. Volmaakte mededinging Volmaakte mededinging kom voor wanneer nie een van die markdeelnemers (kopers of verkopers) die prys van die produk kan beïnvloed nie. Die markprys word deur die wisselwerking tussen vraag en aanbod bepaal en al die deelnemers moet die markprys aanvaar. Daar is egter ʼn paar voorwaardes vir die volmaakte mededinging. Daar moet ʼn groot aantal kopers en verkopers wees. Daar mag geen samespanning tussen verkopers wees nie. Al die goedere in die mark moet identies wees. Kopers en verkopers moet vry wees om tot die mark toe te tree. Daar moet geen owerheidsinmenging wees nie. Monopolie Monopolie kan gesien word as onvolmaakte mededinging. Die woord “monopolie” is afgelei van die Griekse woorde monos , wat “enkel” beteken en polein , wat “verkoop” beteken. In sy suiwer vorm is ʼn monopolie ʼn markstruktuur met net een verkoper van goed, of ʼn diens
©akademia (MSW)
Bladsy 26
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap waarvoor daar geen substituut bestaan nie. Die toetrede tot hierdie spesifieke mark word ook geheel en al geblokkeer deur die enigste verkoper in die mark. Die arbeidsmark Die arbeidsmark is in baie opsigte soortgelyk aan die produktemark. Volgens die vereistes vir volmaakte mededinging, moet daar ʼn groot aantal kopers (werkgewers) en verkopers (werknemers) in die mark wees. Arbeid moet homogeen wees, met ander woorde, al die werknemers moet dieselfde vaardighede hê. Daar moet geen owerheidsinmenging wees nie. 1.5.5
Oop en geslote ekonomieë
Die ekonomie waarby net huishoudings, die sakesektor en die staat betrokke is, staan bekend as ʼn geslote ekonomie. Die buitelandse sektor is ook ʼn deelnemer aan die ekonomie. Wanneer die buiteland deur invoere en uitvoere betrokke raak by die ekonomie, word die ekonomie ʼn oop ekonomie. Uitvoere vir elke land dra by tot die verhoging van inkomste vir die land se ekonomie. Hierdie verhoogde inkomste word in die aktiewe ekonomie opgeneem wat bydra tot die groei in die ekonomie. Die kenmerke van die ekonomiese siklus is die volgende: •
Dit vind voortdurend plaas.
•
Produsente en verbruikers word as twee groepe beskou.
(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=demand) 1.5.6
Finansiële instellings
Die laaste rolspeler in die ekonomie is die finansiële instellings. Finansiële instellings ontvang spaargeld vanaf huishoudings en sakeondernemings en verskaf ook lenings aan huishoudings, ondernemings en die regering. Die finansiële sektor is dus nie direk betrokke by die produksieproses in die ekonomie nie, maar dra by tot die dinamika en groei in die ekonomie. 1.5.7
Die vermenigvuldiger
Die vermenigvuldiger verwys na die verhouding wat gebruik word om die verskil tussen aanvanklike belegging en die uiteindelike verandering in inkomste te bereken. Die grootte van die vermenigvuldiger verskil ooreenkomstig die bykomende inkomste wat in elke bestedingsrondte geproduseer of geskep word en die gedeelte van elke rand wat
©akademia (MSW)
Bladsy 27
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap inkomsteverdieners bereid is om te bestee (http://www.amosweb.com/cgibin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=demand). Veronderstel ʼn maatskappy belê R200 miljoen in die bou van ʼn nuwe vervaardigingsaanleg. Hierdie R200 miljoen word dan verdeel in lone, materiaal, goedere, dienste en winste aan al die deelnemers in die bou van hierdie fabriek. Wanneer enige een van die ontvangers van hierdie oorspronklike R200 miljoen besluit om nie al die geld in die bank te hou nie, maar ʼn gedeelte daarvan te bestee aan ander goedere en dienste, word dit ʼn marginale verbruikersgeneigdheid genoem. As die marginale verbruikersgeneigdheid 40% is, sal salaristrekkers 40 sent in elke rand bestee en die res spaar – 40% van R200 miljoen is R80 miljoen. Hierdie R80 miljoen sal dus ook in die aktiewe ekonomie gestort word en dit verhoog die vraag na goedere met R80 miljoen. Onthou dat die oorspronklike R200 milljoen ook die aanvraag in die ekonomie verhoog word. Indien dieselfde marginale verbruikersgeneigdheid weer toegepas word, sal ʼn verdere R32 miljoen in die ekonomie gestort word, wat die aanvraag na goedere en dienste verder verhoog. Hierdie proses sal homself herhaal en in elke rondte sal die marginale verbruikersgeneigdheid kleiner word. Wat egter belangrik is, is dat hierdie proses die totale styging in inkomste sal verteenwoordig. 1.5.8
Die monetêre sektor
In teenstelling met die fiskale beleid van ʼn land wat deur die regering gevoer word, word die monetêre beleid gevoer deur die sentrale bank van die land. Die hoofdoel met dié beleid is om die waarde en die koopkrag van die geldeenheid te beskerm. Die fiskale beleid word gevoer deur die Departement van Finansies, met die doel om die volksinkomste en -uitgawe so te reël dat dit in ooreenstemming is met die breë ekonomiese beleid van die regering van die dag. Dit kan wees dat die regering ʼn gebalanseerde begroting of ʼn tekort nastreef, ten einde sekere sosiale doelwitte te bereik, of selfs ʼn oorskot om die staatskuld te verminder. Hierdie is nie sake waarmee die sentrale bank direk gemoeid is nie. Dit is wel ten nouste daarby betrokke, omdat die ekonomiese beleid van die regering ʼn uitwerking op pryse en die geldvoorraad kan hê en só op die koopkrag van die geld, wat dan die sentrale bank op indirekte wyse betrek. Daar is egter sekere maatreëls wat gebruik word om die monetêre beleid te bestuur (http://myfundi.co.za).
©akademia (MSW)
Bladsy 28
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 1.5.9
Die owerheidsektor
Die hooffunksie van die staatsektor, ook genoem die openbare sektor, is om hulpbronne te gebruik wat nie noodwendig deur die ander sektore van die ekonomie gebruik word nie, of wat ander sektore in die ekonomie deur wetgewing verhoed om aktief betrokke te raak. Die openbare sektor is die vierde groot makro-ekonomiese sektor. Die ander drie sektore is die huishoudings, die sakesektor en die buitelandse sektor. Die openbare sektor sluit al die vlakke van regering in, naamlik, nasionaal, provinsiaal en plaaslike regerings. Hierdie drie vlakke van die openbare sektor neem deel aan die ekonomie deur belastings te vorder en dit dan weer te bestee. Die regering is hoofsaaklik besig met die skepping en toepassing van wette, reëls en ander regulasies. Soos in ander lande in die wêreld, is die staatsektor in Suid Afrika ook verdeel in drie vlakke, naamlik nasionaal, provinsiaal en plaaslik. Elke vlak word ook onderverdeel in drie vertakkings, naamlik die wetgewende liggaam, die uitvoerende liggaam en die howe wat die wette van die land afdwing. Daar is twee hoofsieninge van die rol van ʼn regering in die ekonomie. Die individualistiese benadering erken die oppergesag van die individu en sy/haar vryheid van keuse. Die welvaart van die individu moet gemaksimeer word. Die rol van die regering word beperk tot ingryping waar die mark faal. Die individualistiese benadering hou ʼn noue verband met die eienskappe van die vryemarkekonomie (http://myfundi.co.za). Die openbare belange of kollektivistiese benadering tot die rol van ʼn regering huldig die mening dat kollektiewe keuse en voorkeure ook ʼn bestaansreg het, onafhanklik van individuele voorkeure. Die doelwitte van ʼn gemeenskap, as ʼn afsonderlike entiteit, verskil van die som van die doelwitte van die individue waaruit daardie gemeenskap bestaan. Volgens dié benadering moet maatskaplike welvaart, of die nasionale belang, eerder as ʼn individu se welvaart, gemaksimeer word. Die voordele vir die individu word afgelei van die voordele van die groep, of word bereik deur die groep. In ʼn individualistiese benadering val die klem op die doeltreffendheid van hulpbrontoewysing en ekonomiese groei; daarteenoor is die openbare belange benadering meer gemoeid met die stryd teen armoede en die strewe na gelykheid (byvoorbeeld rakende die verspreiding van rykdom). In terme van ekonomiese stelsels is die eerste benadering meer kapitalisties van aard en die tweede meer sosialisties van aard.
©akademia (MSW)
Bladsy 29
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 1.5.10 Die buitelandse sektor Die probleem van skaarste as die sentrale probleem van die ekonomie is reeds vroeër in hierdie studie-eenheid aangespreek. Menslike behoeftes is onbeperk, maar die middele om hierdie behoeftes aan te spreek, is beperk. Op ʼn soortgelyke wyse, bestaan daar dus ook ʼn wanbalans van hulpbronne in verskillende lande en moet lande sekere goedere en dienste invoer om aan die behoeftes van die mense in die land te voorsien. Party lande het meer van sommige natuurlike hulpbronne en kan dit na ander lande uitvoer, waar daar ʼn behoefte aan hierdie goedere en dienste is. So kan Suid-Afrika sy goud en diamante uitvoer na ander lande en so ʼn groot inkomste verdien. Hierdie inkomste word buitelandse valuta genoem. Hierdie buitelandse valuta kan dan weer gebruik word om vir goedere en dienste, soos olie, wat na Suid Afrika ingevoer word, te betaal. Op hierdie wyse word lande van mekaar afhanklik en vind internasionale handel plaas. Die handel wat tussen lande plaasvind, beïnvloed die ekonomie op dieselfde wyse as handel binne die grense van ʼn land. Hierdie ekonomiese aktiwiteite dra by tot die algehele groei van die ekonomie en die skep van welvaart vir die inwoners van die land. Enkele ander belangrike aspekte van die ekonomie, van toepassing op sakeondernemings, word vervolgens bespreek. 1.6
Produksie, inkomste en besteding
In hierdie afdeling word produksie, inkomste en besteding in die ekonomie bespreek. Voordat enigiets geproduseer kan word, is drie tipes produktiewe hulpbronne nodig: •
Natuurlike hulpbronne
•
Arbeid
•
Kapitaal
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) 1.6.1
Die produksiefunksie
Produksie verwys na die omskakeling van hulpbronne na goedere en dienste. In hierdie omskakeling van insette (hulpbronne) na uitsette (goedere en dienste) word gebruik gemaak van tegnologie en word die produksiefunksie soos volg uitgedruk: X = f(L,K,M,R) •
Waar X die hoeveelheid van ʼn spesifieke produk is wat geproduseer word.
©akademia (MSW)
Bladsy 30
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
L – verteenwoordig die eenheid of eenhede van arbeid beskikbaar in die vervaardigingsproses
•
K – verteenwoordig die kapitale inset, masjiene, vervoer en ander toerusting gebruik in die vervaardigingsproses
•
M – verteenwoordig land, natuurlike hulpbronne en grondstowwe gebruik in die produksieproses
•
R – verteenwoordig entrepreneurskap of onderneming
ʼn Verhouding bestaan tussen hierdie insette en die uitset en is van so ʼn aard dat die groter beskikbaarheid van enige van hierdie faktore sal lei tot die groter potensiaal vir die vervaardiging van die uitset. Alle faktore is noodsaaklik in die vervaardigingsproses. Die funksionele verhouding, f(), verteenwoordig ʼn sekere vlak van tegnologie en kennis om die insette te kan omskakel in ʼn uitset. Dus sal enige tegnologiese verbeterings ook lei tot hoër produksie. Om die tegnologiese aard van produksie beter te verstaan, word daar na korttermyn- en langtermyn-produksieverhoudings verwys. In korttermynproduksie word slegs een faktor toegelaat om te verander (gewoonlik arbeid), terwyl die ander konstant bly (kapitaal en/of materiale). In die langtermynproduksie mag enige van die faktore verander. Die korttermynproduksie laat toe vir die ontwikkeling van ʼn eenvoudige twee-veranderlike model wat die gedrag tussen die enkel-veranderlike inset en die ooreenstemmende vlak van uitset verklaar. Hierdie vergelyking word soos volg gestel: X = f(L,K,M,R) of X = f(L) Die volgende is ʼn voorbeeld van die ontwikkeling van ʼn korttermynmodel vir landbouproduksie, waar die uitset in kilogram gemeet word en arbeid die veranderlike is. Die vaste faktore van produksie sluit in:
•
1 x ploeg
•
1 x trekker
•
1 x bakkie
•
1 hektaar grond
©akademia (MSW)
Bladsy 31
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
10 x kilogram saad
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) Die produksieverhouding kan dus soos volg voorgestel word, deur die data in Tabel 1.2 hieronder.
Inset (L)
Uitset (X)
MPL (Marginale produksie van arbeid)
0
0
0
1
100
100 kg per arbeider
2
200
100 kg per arbeider
3
300
100 kg per arbeider
-
-
-
10
1000
100 kg per arbeider
Tabel 1.2: Konstante, marginale produksie (Bron: http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) In hierdie voorbeeld word die toevoeging van een arbeider beloon met die verhoging van 100kg. Die derde kolom MPL definieer die verhouding in die produksiefunksie. Die kolom meet die marginale produktiwiteit van arbeid, ʼn meting van die bydrae van elke eenheid van arbeid tot die vlak van uitset. In hierdie voorbeeld is die konstante marginale produktiwiteit onrealisties in die korttermynmodel. Konstante marginale produktiwiteit impliseer dat solank as wat arbeid verhoog, sal uitset altyd verhoog, maar die beperkte kapitaal en grond sal verhoed dat die uitset altyd verhoog soos wat arbeid toeneem. ʼn Meer realistiese situasie sou dalende marginale produktiwiteit gewees het, waar die toename in een inset die uitset nie noodwendig laat groei teen ʼn vaste koers nie. Dit is onmoontlik om teen oneindige vlakke te produseer wanneer sommige faktore, soos kapitaal en land, konstant bly. Dalende marginale produktiwiteit kan gemoduleer word, soos die data in Tabel 1.3 voorstel.
©akademia (MSW)
Bladsy 32
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Inset (L)
Uitset (X)
MPL (Marginale produksie van arbeid)
0
0
0
1
100
100 kg per arbeider
2
180
80 kg per arbeider
3
240
60 kg per arbeider
4
280
40 kg per arbeider
5
300
20 kg per arbeider
6
300
0 kg per arbeider
Tabel 1.3: Afnemende, marginale produksie (Bron: http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) In hierdie voorbeeld verhoog die uitset vir elke eenheid van arbeid wat toegevoeg word. Die bydrae van arbeidseenheid 6 dra egter geen groei in die uitset by nie. Die beskikbare grond laat nie toe dat arbeidseenheid 5 en 6 enigiets bydra tot die uitset nie. In Figuur 1.5 is arbeid die veranderlike faktor terwyl land, kapitaal en masjinerie konstant bly. Daar is ʼn positiewe verhouding tussen arbeid- en uitsetvlakke, maar soos wat arbeid toeneem, is die invloed daarvan op die uitset al minder. Die grafiek in Figuur 1.5 verteenwoordig dalende marginale produktiwiteit.
(X) X = f(L) b
280 180
0
a
2
4
(L)
Figuur 1.5: Afnemende/dalende marginale produksie (Bron: http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
Šakademia (MSW)
Bladsy 33
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 1.6.2
Produksiemoontlikhede
Die prentjie verander aansienlik wanneer twee of meer produkte vervaardig word deur dieselfde onderneming. ʼn Meer realistiese produksieverhouding kan ontwikkel word. In ʼn wêreld van skaars hulpbronne, sal ondernemings wat twee of meer produkte vervaardig, meeding om dieselfde faktorinsette. Die produksie van een produk, “X”, sal onder druk kom as gevolg van die produksie van produk “Y”, soos wat arbeid en ander hulpbronne aangewend word in die vervaardiging van produk “Y”. Tabel 1.4 toon die mededinging vir hulpbronne tussen twee produkte, naamlik melk en brood, aan. In die voorbeeld kan die aanwending van een eenheid arbeid aan die produksie van brood lei tot produksie van 0 tot 210 eenhede brood. Die aanwending van een eenheid arbeid aan die produksie van melk, kan lei tot die produksie van 0 tot 185 eenhede melk. As die arbeid vasgestel word op sewe eenhede (kan ook gesien word as sewe arbeiders) en gedeel word in die produksie van brood en melk, dan kan verskeie vlakke van uitsette gelewer word aan brood en melk, soos in Tabel 1.3 aangetoon. Die tabel word vir die vervaardiging van brood van bo na onder gelees en vir die vervaardiging van melk van onder na bo gelees. Indien al sewe eenhede arbeid, melk produseer, dan kan daar 245 eenhede melk geproduseer word, soos aangetoon in (A). As daar nou ʼn behoefte ontstaan om ook brood te produseer, moet daar van die arbeiders by die melkproduksie weggeneem word en aan broodproduksie toegeken word. Met ander woorde, die produksie beweeg nou van punt A na punt B soos in die tabel aangetoon. Daar word dus nou 60 eenhede brood vervaardig, maar terselfdertyd is daar ʼn opoffering gemaak van 20 eenhede melk (B). Hierdie 20 eenhede melk word die geleentheidskoste van brood. Elke eenheid brood kos 20/60 eenhede of een derde van die melk.
Punt
XBROOD
MPL,BROOD
Punt
YMELK
MPL,MELK
A
0
0
H
0
0
B
60
60
G
50
50
C
110
50
F
95
45
D
10
40
E
135
40
E
180
30
D
170
35
F
200
20
C
200
30
©akademia (MSW)
Bladsy 34
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
G
210
10
B
225
25
H
210
0
A
245
20
200
10
260
15
Tabel 1.4: Produksiemoontlikhede: Brood en melk (Bron: aangepas van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) Indien nog ʼn eenheid arbeid aan brood afgestaan word, beweeg die produksie na punt C. Die bykomende 50 eenhede brood kom teen ʼn koste van 25 eenhede melk. Elke brood kos 25/50 of een halwe melk. Omdat dalende marginale produktiwiteit in produksie van hierdie twee goedere die produksie van 50 addisionele eenhede brood beteken, beteken dit dat meer en meer melkproduksie opgeoffer word. Dus is die geleentheidskoste van broodproduksie aan die toeneem. Dit staan bekend as die wet van toenemende geleentheidskoste. Figuur 1.6 verteenwoordig die data in Tabel 1.4. Dit is egter nie net arbeid wat ter sprake is in die vervaardigingsproses nie, maar ook tegnologie. Punte binne die kurwe verteenwoordig oneffektiewe vlakke van produksie. Hulpbronne en tegnologie laat toe dat albei of een produk vervaardig kan word. Beweging op die kurwe impliseer dat hulpbronne en tegnologie teen mekaar afgespeel word, wanneer hulpbronne skaars is en aanvraag konstant is. Indien die eenhede van produksie nie meer as sewe kan word nie, is produksie buite die kurwe nie moontlik met bestaande vlakke van tegnologie nie.
Melk(Y) 245
A
B
200 170
C D E
135
F
95
G
50
H 0 60 110
150
20 Brood(X)
Figuur 1.6: Geleentheid koste in die vervaardiging van twee produkte (Bron: aangepas van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
©akademia (MSW)
Bladsy 35
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 1.6.3
Inkomste
John Keynes (http://en.wikipedia.org/wiki/John_Maynard_Keynes), ʼn ekonoom, het ʼn teorie ontwikkel wat fokus op die vlakke van individue se besteebare inkomste wat uiteindelik die werklike besteding bepaal. Die vlakke waarteen verbruikers die aanvraag verhoog soos wat inkomste verhoog, word die marginale intensie om te bestee genoem. Indien ʼn persoon ʼn verhoging van R2000 ontvang en hy bestee R1500 daarvan, is die marginale besteding R1500/R2000 = 0.75. Die balans van 0.25 is die intensie om te spaar. Die marginale intensie om te bestee en te spaar verskil van persoon tot persoon. Verbruikers in die laer inkomste groep het ʼn groter waarskynlikheid om te bestee as die in die hoër inkomste groepe. Dit het weer ʼn invloed op die regering se beleid ten opsigte van belastingkoerse. Inkomste speel ʼn belangrike rol in die bepaling van besteding. Ekonome poog altyd om te verklaar wat gaan gebeur wanneer verbruikersinkomste verhoog. Die gedeelte van die inkomste van verbruikers wat bestee gaan word, is egter belangrik. Ekonome gebruik die werklike inkomste van verbruikers eerder as die gedeelte van verhogings wat bestee gaan word, om die werklike besteding te verklaar (http://tutor2u.net/economics/revision-notes/asmacro-consumer-spending-and-saving.html). Die sleutelfaktore in die bepaling van verbruikersbesteding in die ekonomie, kan soos volg opgesom word: •
Die vlakke van werklike besteebare inkomste
•
Rentekoerse en die beskikbaarheid van krediet
•
Verbruikervertroue
•
Veranderinge in die indiensnemingsyfers
Die belangrikheid van verbruikersvertroue word weerspieël in die bestedingsvlakke binne die ekonomie. Eerstens is verbruikers besorg oor hul eie finansiële toestand wat hul besteding beïnvloed. Tweedens is verbruikers ook bewus van die ekonomiese klimaat en word hul besteding ook daardeur beïnvloed. Baie van die op en af bestedingspatrone kan ook toegeskryf word aan seisoenale veranderinge in die ekonomie. Verbruikers wat vertroue in hul eie finansiële posisie en ook vertroue in die land se ekonomie het, is meer bereid om besteding te verhoog. Die bydraende faktore wat verbruikersvertroue laat toeneem, is gewoonlik: •
Verwagtinge van toekomstige inkomste en indiensneming.
©akademia (MSW)
Bladsy 36
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
Die huidige vlakke van rentekoerse en die verwagtinge van toekomstige rentekoersaanpassings.
•
Patrone in indiensnemingsyfers.
•
Vooruitsigte in regeringsbelastingaanpassings.
•
Die veranderinge in die verbruiker se welvaart.
(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) Figuur 1.7 hieronder som die ekonomiese siklus op met die finansiële sektor en die buiteland wat toetree as rolspelers in die ekonomie. Verbruikers is die mees belangrike bron van besteding in die ekonomie en bestaan uit ongeveer twee derdes van die binnelandse produk.
VERGOEDING
UITGAWES
FAKTORMARKTE
HUISHOUDINGS
SAKEONDERNEMINGS
UITGAWES
PRODUKTE MARKTE
INKOMSTE
BELASTING
REGERING
BESTEDING
SPAAR
FINANSIËLE INSTELLINGS
INVESTEER
UITVOERE
BUITELAND
INVOERE
Figuur 1.7: Ekonomiese kringloop (Bron: http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
©akademia (MSW)
Bladsy 37
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap In hierdie afdeling van die studie-eenheid is die rol wat produksie, inkomste en besteding op die ekonomie het, bespreek. In die volgende afdeling word die klem verskuif na huishoudings, sakeondernemings en die staat. 1.7
Huishoudings, sakeondernemings en die staat in die ekonomie
Die model om die verwantskap tussen huishoudings, sakeondernemings en die staat in die ekonomie aan te toon, word in Figuur 1.8 hieronder aangetoon. Die vloeidiagram is ʼn baie vereenvoudigde weergawe van ʼn baie meer ingewikkelde ekonomiese kringloop. Die vloei van produkte en dienste vanaf ondernemings na die verbruiker, of dan huishoudings, word gebalanseer deur die vloei van geld in die teenoorgestelde rigting in ruil vir die produkte of dienste. In hierdie voorstelling van die werking van die ekonomie word die regering buite rekening gelaat en ook geen melding word gemaak van die finansiële markte wat normaalweg ʼn rol in die ekonomie speel nie. Die vloei van produkte of dienste word in ʼn kloksgewyse rigting aangedui. Twee markte verbind die sakeondernemings met die huishoudings. Produktemarkte en faktoremarkte. Die produktemarkte is die plek waar huishoudings hul produkte en dienste aankoop. Die faktoremarkte is die plek waar sakeondernemings hul natuurlike hulpbronne, menslike hulpbronne en kapitale hulpbronne aankoop. Huishoudings maak betalings vir die goedere en dienste wat hul aankoop vanaf sakeondernemings. Sakeondernemings betaal vir die hulpbronne in die vorm van lone, grondstowwe, produksiekoste in die voorbereiding van die produkte en dienste wat hulle aan die huishoudings beskikbaar stel. Sakeondernemings betaal dus vir die koste van produksie en die hulpbronne wat hul gebruik en verkoop dan die produkte aan die huishoudings. Indien daar ʼn groter inkomste as uitgawes is, beteken dit dat die sakeondernemings ʼn wins gemaak het. In die teenoorgestelde rigting betaal die huishoudings vir die goedere en dienste en indien hul nie al hul geld op produkte en dienste bestee nie, bly daar finansies oor wat as spaargeld gereken word. Sakeondernemings word deur mense besit en bestuur en daarom word ʼn gedeelte van die winste deur huishoudings verdien.
©akademia (MSW)
Bladsy 38
BESIGHEDE
GOEDERE
BELASTING
DIENSTE BESTEDING
GOEDERE MARKTE
BESTEDING STAAT
HUISHOUDINGS
DIENSTE
GOEDERE
PRODUKSIE
BELASTING
GOEDERE DIENSTE
ARBEID
FAKTORE
FAKTORMARKT
FAKTORE
DIENSTE
PRODUKSIE
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Figuur 1.8: Die ekonomiese siklus (Bron: http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) Die ekonomie, soos in Figuur 1.8 aangetoon, kan vergelyk word met ʼn waterpretpark. In hierdie pretpark word deelnemers op ʼn ronde vlot vasgegespe en word dan in ʼn kanaal afgevoer na ʼn dam deur die stroom van die water in die kanaal. Die stroom word aan die gang gehou deur ʼn pomp wat die water vanaf die dam na die bopunt van die kanaal pomp. Die spoed van die rit word bepaal deur die spoed van die pomp. Hoe vinniger die pomp hardloop, hoe vinniger vloei die water en hoe vinniger is die rit. Hierdie waterpretpark is ʼn goeie illustrasie van die konsep van die vloei van ʼn ekonomie. Solank as wat die pomp loop, vloei die water. As die pomp stop, vloei die water tot in die
©akademia (MSW)
Bladsy 39
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap dam en bly dan daar. Die water raak nie minder nie, maar daar sal geen ritte kan plaasvind nie. In ʼn ekonomie geld dieselfde reëls. Die spoed van die pomp kan vergelyk word met die hoeveelheid geld in omloop, wat direk verband hou met die spoed van produksie en die aankoop van produkte deur huishoudings. Die vloei van die water, dus die stroom, kan vergelyk word met die geld in die ekonomie. Vir die doeleindes van hierdie eenheid is dit slegs belangrik om te weet dat geld gebruik word deur huishoudings om produkte en dienste aan te skaf en geld word deur sakeondernemings gebruik om te betaal vir die verskeie hulpbronne wat benodig word om produkte en dienste te vervaardig. Soos wat daar ʼn bepaalde hoeveelheid liters water in die pretparksisteem is, so is daar ook ʼn bepaalde hoeveelheid geld in omloop op enige gegewe stadium in die siklus van ʼn ekonomie. Indien die regering en banke nie meer geld druk en in sirkulasie plaas nie, bly die geld in sirkulasie die enigste bron waarvan die ekonomie kan lewe. Die teenoorgestelde is ook moontlik – as gevolg van invoere, word die hoeveelheid geld in omloop verminder. Wat belangrik is om te weet, is dat die hoeveelheid geld in ʼn ekonomie nie die grootte van die ekonomie bepaal nie. Die pretpark kan baie meer water inneem, maar as die pomp nie vinniger loop nie, bly die spoed van die vloei van die water dieselfde. Ekonomiese vloei, soos die inkomste en uitgawes, is metings van die spoed waarteen geld in die sisteem vloei. Hierdie ekonomiese vloei word gemeet in die hoeveelheid rand per jaar in omloop. Dieselfde metode word in die pretpark gebruik. Hier word die vloei gemeet aan die aantal liters per minuut. Die bruto binnelandse produk (BBP), in rand per jaar, is groter as die hoeveelheid geld in omloop in die ekonomie, omdat ʼn eenheid van geld meer as een keer per jaar bestee kan word. Soos in die pretpark voorbeeld, sal die toevoeging van water nie die spoed van die rit verhoog nie. Die spoed is afhanklik van die spoed van die pomp. In die geval van die ekonomie sal die toevoeging van geld nie die spoed van die inkomste verhoog nie. Die enigste manier om die inkomste van huishoudings te verhoog, is om die spoed waarmee geld van hand tot hand vloei, te verhoog. Die verhouding van die hoeveelheid geld in die ekonomie en die vloei van inkomste is een van die sleutelbeginsels van makro-ekonomie. Die volgende stap in die ontleding van die vloei in die ekonomie, is om die staat by te voeg. Die staat is verbind tot die ekonomie deur belastings, staatsbesteding en lenings in die siklus van die ekonomie.
©akademia (MSW)
Bladsy 40
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Ooreenkomstig die makro-ekonomiese teorie word die onttrekking van fondse by huishoudings deur die regering gemeet. Belasting, in die vorm van persoonlike belasting en eiendomsbelasting, is onttrekkings van geld uit huishoudings. ʼn Gedeelte van hierdie onttrekking word terugbetaal in die vorm van sosiale sekuriteit en werkloosheidsvergoeding. Daar is ʼn skakel tussen die regering en markte. Regerings bestee ook geld deur produkte en dienste aan te skaf. Vanaf regerings vloei daar ook geld na huishoudings in die vorm van salarisse en lone. ʼn Groot gedeelte van die geld vloei ook na die samelewing in die vorm van sosiale voordele en ander subsidies. Daar is ook ʼn skakel na finansiële instellings. Regerings soos die een in Suid-Afrika waar daar drie vlakke bestaan, naamlik nasionaal, provinsiaal en plaaslik, benodig soms meer fondse as wat deur belastings ingesamel word. Hierdie tekorte word dus aangevul deur lenings van finansiële instellings. In Figuur 1.2 hierbo word die finansiële instellings nie afsonderlik getoon nie. Vir die doeleindes van die vereenvoudiging van die ekonomiese kringloop soos in Figuur 1.8 uitgebeeld, lê die finansiële instellings binne faktoremarkte. In hierdie afdeling is huishoudings, sakeondernemings en die staat se rol in die ekonomiese siklus bespreek. In die volgende afdeling word die belangrikheid van ekonomiese groei tot welvaartskepping bespreek. 1.8
Die sakesiklus
In enige ekonomie in die wêreld is ekonomiese groei nooit stabiel of konstant nie. Die BBP beweeg bo en onder die langtermyn ekonomiese patroon soos wat daar verlangsaming en groei in die ekonomie plaasvind. Hierdie patroon van opswaai en afswaai van die ekonomiese aktiwiteit van ʼn land, word die sakesiklus genoem. Figuur 1.10 toon ʼn tipiese sakesiklus oor ʼn tydperk aan.
©akademia (MSW)
Bladsy 41
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Hoogtepunt
Lang termyn groeikurwe
produksie
Werklike produksie
Hoogtepunt
Laagtepunt
Tyd Figuur 1.10: Die sakesiklus (Bron: Vertaal van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf) ʼn Ideale sakesiklus word voorgestel in Figuur 1.10. Die siklus word in vier fases verdeel soos wat die ekonomie verander oor ʼn langer termyn groeisiklus. Die hoogtepunt van ʼn siklus verteenwoordig die tyd wanneer werklike produksie die maksimum bereik. Die fase wanneer produksie afneem, word die resessie of afswaaifase genoem. Aan die einde van die afswaaifase is wanneer produksie sy laagste of minimum bereik. Hierdie laagtepunt in die sakesiklus word die laagtepunt genoem. In die laaste fase van die sakesiklus begin die ekonomie groei en hierdie fase word die herstel of opswaai genoem. In die analogie van die waterpretpark word die spoed van die pomp gekoppel aan die afswaai- en opswaaifase van die sakesiklus, met die hoogtepunt wanneer die pomp op sy vinnigste hardloop. In die algemeen verwys ekonome na ʼn afswaai wat langer as ses maande duur as ʼn resessie. In Suid-Afrika het die ekonomie in 2008 ʼn resessie beleef. Die probleem waarmee ekonome worstel, is dat ʼn resessie nie dadelik waargeneem kan word nie en wanneer die ekonomie in ʼn resessie is, het dit alreeds ʼn paar maande vroeër begin. Wanneer resessies langer en meer ernstig is, verwys ekonome daarna as ʼn depressie. Die belangrikste hiervan was die groot depressie in 1930. Die resultate van so ʼn depressie is dat ʼn groot aantal mense hulle werke verloor; die BBP val en die produksie neem af. Omdat daar sedert 1930 nog nooit weer so ʼn groot afname in die sakesiklus was nie, het die term depressie heeltemal verdwyn uit die hedendaagse ekonomie.
©akademia (MSW)
Bladsy 42
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Ekonome kyk na die volgende faktore om te probeer bepaal wanneer ʼn sakesiklus sy hoogtepunt bereik: •
Die bruto binnelandse produk (BBP)
•
Persoonlike besteebare inkomste
•
Produksiesyfers
•
Handelsverkope
Hierdie syfers word gewoonlik deur die Reserwebank bekend gemaak. Die inligting kan verkry word op die Reserwebank se webtuiste (http://www.resbank.co.za/Lists/News). Gebaseer op inligting van die Reserwebank kan ekonome die presiese fases in die sakesiklus aantoon. Ekonome is egter versigtig om dadelik die fases vas te pen, omdat die ekonomie vinnig in die teenoorgestelde rigting kan draai. Ekonome kan dus eers met sekerheid hierdie fases verklaar wanneer tyd verloop het en daar genoeg bewyse is dat die ekonomie aan die herstel of versleg is. Wat die bepaling van, byvoorbeeld, ʼn hoogtepunt in die sakesiklus nog moeiliker maak, is omdat nie al die faktore in die ekonomie op dieselfde tyd ʼn hoogtepunte bereik nie. Produksiesyfers kan ʼn hoogtepunt in een maand toon en indiensnemingsyfers kan ʼn maand later eers ʼn hoogtepunt bereik. Die volgende tabel is data uit die Amerikaanse ekonomie en toon aan hoe moeilik dit is om werklike resessies vas te pen. In die periode November 1973 tot Maart 1975 het produksie stilgestaan, verkope en inkomste was onveranderd, maar indiensneming het met +11 gegroei.
Resessiedatums
Produksie
Indiensneming
Verkope
Inkomste
Apr. 1960 – Feb. 1961
-3
0
-3
+1
Des. 1969 – Nov. 1970
-2
+3
-2
+8
Nov. 1973 – Mar. 1975
0
+11
0
0
Jan. 1980 – Julie 1980
-7
+2
-10
-1
Julie 1981 – Nov. 1982
0
0
-6
+1
Julie 1990 – Mar. 1991
+2
-1
+1
0
Mar. 2001 – Nov. 2001
-6
0
-7
0
Tabel 1.5: Resessiedatums in die VSA-ekonomie (Bron: http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)
©akademia (MSW)
Bladsy 43
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Belangrike faktore in die sakesiklus is werkloosheid, produksie en inflasie. Die voorafgaande gedeelte het gehandel oor die sakesiklus in terme van die BBP. Dit is egter baie belangrik om te verstaan dat veranderinge in produksievlakke gekoppel is aan indiensnemingsyfers. Die langtermyngroeikurwe is die ideale sakesiklus en verteenwoordig die langtermyngroeipotensiaal van die ekonomie. In sulke omstandighede is die ekonomie in die natuurlike vlakke van werklike produksie. Dit is ook ʼn aanduiding van natuurlike vlakke van die BBP en natuurlike vlakke van die indiensnemingsyfers. Wanneer die groeifase bokant die langtermyn-produksiegroeikurwe styg, sal die werkloosheidsyfer daal. Die rede hiervoor is eenvoudig, meer werkers word benodig om die styging in produksievlakke te handhaaf. Vir dieselfde rede sal ʼn afswaai die produksievlakke onder die langtermyngroeikurwe druk en sal die aanvraag na arbeid afneem en dus die werkloosheidsyfer verhoog. Die skakel tussen verandering in die werklike produksie en werkloosheid is nie ʼn een-tot-een verhouding nie. Ekonome maak gebruik van ʼn algemene aanvaarbare reël wat sê dat, as die produksiesyfer met 2 persent styg, sal die werkloosheidsyfer met 1 persent afneem. Hierdie reël staan bekend as die Okun’s Law nadat Arthur Okun, ʼn lid van die President Kennedy’s Council of Economic Advisers, sy teorie geformuleer het. Wat sou die rede vir die 2 tot 1 verhouding wees in die groei van die ekonomie tot die werkloosheidsyfer? Eerstens is die koste van afleggings baie hoog en sakeondernemings wat nuwe werknemers aanstel, betaal duur vir advertensiekoste en die uiteindelike plasing. Nuwe werknemers is ook nie dadelik ten volle produktief nie as gevolg van verskeie redes, soos opleiding en werkkultuur. As gevolg van hierdie kostes probeer sakeondernemings om arbeid gedurende die afname in produksie op projekte te plaas en gedurende die groeifases is dit goedkoper om arbeiders oortyd te betaal as om nuwe aanstellings te maak. Ander faktore wat bydra tot die 2 tot 1 ratio, is dat die werkloosheidsyfer bereken word deur die verhouding van werklose werkers tot die populasiesyfer. Gedurende die groeifase van die sakesiklus en die verbetering in algemene werksomstandighede, sal werkers wat voorheen nie werk gesoek het nie, nou werk soek. Die resultaat hiervan is dat ʼn 1 persent groei in die aantal werksgeleenthede, gekoppel is aan 2 persent groei in die ekonomie. Laastens, speel inflasie ook ʼn rol in die sakesiklus. Wanneer die sakesiklus aan die einde van die afswaaifase kom en produksie sy laagtepunt nader, neem inflasie af. Die
©akademia (MSW)
Bladsy 44
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap teenoorgestelde gebeur wanneer produksie toeneem gedurende die groeifase en inflasie dan toeneem. 1.9
Samevatting
Konsepte soos aanvraag, aanbod en skaarsheid speel ʼn belangrike rol in die ekonomie en hoe sakeondernemings en regerings die vloei van die ekonomie beïnvloed en probeer manipuleer. Skaarsheid verwys na die beperkte hulpbronne beskikbaar en die onbeperkte behoeftes en begeertes na die hulpbronne. Aanvraag en aanbod verwys na die verhouding tussen prys en die hoeveelheid van sekere goedere of dienste wat deur verbruikers aangevra word. As die prys verhoog, daal die aanvraag en die hoeveelheid van goedere en dienste verhoog. Produksie, inkomste en besteding is drie van die hoofkomponente binne die siklus van ʼn ekonomie. Produkte vloei in een rigting, terwyl die vloei van geld in die teenoorgestelde rigting vloei. Die siklus van vloei van produkte en dienste tussen huishoudings en sakeondernemings, balanseer die vloei van betalings gemaak in ruil vir goedere en dienste. In die eenvoudigste vorm bestee huishoudings al hul geld op produkte en dienste en sakeondernemings gebruik al hul winste om te betaal vir hulpbronne en salarisse, rente en huur terug aan die huishoudings. Die binnelandse produk is die totale inkomste verdien deur huishoudings, insluitende salarisse, huur, rente en winste. Ekonomiese groei vind plaas wanneer: •
Meer goedere en dienste in die huidige jaar geproduseer word, as in die vorige jaar.
•
Groei word gemeet aan die BBP.
Faktore wat ekonomiese groei beïnvloed is: •
Toename in natuurlike hulpbronne
•
Meer werkers wat toetree tot die arbeidsmag
•
Belegging in beter tegnologie
•
Regeringsbeleid
•
Kompetisie
Oor ʼn tydperk herhaal sekere patrone homself in die ekonomie en ekonome verwys daarna as fases in die sakesiklus. Die fases volg mekaar op in die volgende orde: Die hoogtepunt,
©akademia (MSW)
Bladsy 45
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap wanneer produksie op sy hoogste is, gevolg deur ʼn fase van afswaai, wanneer produksie afneem. Daarna volg die laagtepunt in die siklus en word dan gevolg deur die herstelfase tot by ʼn volgende hoogtepunt. ʼn Afswaai wat langer as ses maande duur, word ʼn resessie genoem. Die natuurlike vlak van werklike produksie is die vlak wat die langtermyngroei van die ekonomie aandui. Op hierdie vlak sal die werkloosheidsyfer ook sy natuurlike vlak bereik.
©akademia (MSW)
Bladsy 46
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 1.10
Selfevaluering Aktiwiteit 1
Beantwoord die volgende vrae. Onthou om te verwys na die beginsel of konsep in die ekonomie en maak gebruik van die korrekte terminologie. 1. Verduidelik die ekonomie aan die hand van die skakel tussen huishoudings en sakeondernemings, deur inkomste en uitgawes te gebruik as die vertrekpunt in jou bespreking. 2. Wat is die verband tussen produksie en inkomste? 3. Verduidelik die konsep van aanbod en aanvraag in die ekonomie in geheel. 4. Verduidelik die fases van die sakesiklus aan die hand van voorbeelde. 5. Wat is die verskil tussen makro-ekonomie en mikro-ekonomie?
Šakademia (MSW)
Bladsy 47
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Notas
Šakademia (MSW)
Bladsy 48
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Studie-eenheid 2: Beginsels van ekonomie
2.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die besluite wat mense neem in ekonomiese aktiwiteite
•
Die interaksie tussen verbruikers in die ekonomie
•
Die werking van die ekonomie in geheel
•
Die algemene teorie van goedere en dienste in die ekonomie
•
Die algemene teorie van waarde (nut), en ruil (geld)
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
Die werking van die ekonomie in geheel te verduidelik.
•
Die verskillende maniere waarop mense besluite neem, te verduidelik.
•
Die interaksie van mense te analiseer.
•
Die algemene teorie van goedere, waarde en ruil te analiseer.
©akademia (MSW)
Bladsy 49
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 2.2
Verrykende bronne •
http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do
•
http://www.daviddfriedman.com/
•
http://econserv2.bess.tcd.ie/
•
http://tutor2u.net/economics/
•
http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/
•
http://www.amosweb.com/
•
http://www.resbank.co.za
•
Mohr, P en Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
•
Nieman, G. Hough, J. Nieuwenhuizen, C. 2005: Entrepreneurship: A South African Perspective. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
• 2.3
Wickham, PA. 2004: Strategic Entrepreneurship. Essex: Pearson Education Limited. Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Grensnut
Die bykomende nut wat ʼn verbruiker deur die verbruik van een bykomende eenheid van ʼn produk verkry, word die grensnut genoem.
Inflasie
ʼn Algemene verhoging in die prys van alle goedere.
Kardinale nut
Kardinale nut berus op die idee dat nut op die een of ander wyse gemeet kan word.
Nut
Nut is bloot ʼn term vir verbruikersbevrediging. Die doel van verbruikersgedrag kan dus omskryf word as die maksimering van nut, gegewe die beskikbare middele en alternatiewe verbruiksmoontlikhede.
Ordinale nut
Ordinale nut beteken dat die bevrediging wat ʼn verbruiker verkry deur verskillende produkte of kombinasies van produkte te verbruik, in ʼn rangorde of voorkeurorde geplaas kan word. (“Ordinaal” is afgelei van die plasing in ʼn bepaalde orde.)
©akademia (MSW)
Bladsy 50
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Phillips-kurwe
Die Phillips-kurwe toon die verband tussen inflasie en werkloosheid oor ʼn korttermyn aan.
Produktiwiteit
Produktiwiteit is die meting van die doeltreffendheid van produksie. Produktiwiteit is die verhouding van wat produseer is en wat die verwagte produksie is.
Skaarsheid
Die moontlikheid dat menslike behoeftes die bevrediging/beskikbaarheid oorskry.
Waardeparadoks
ʼn Waardeparadoks verklaar dat daar nie ʼn duidelike verband is tussen die gebruikswaarde (of nut) en die ruilwaarde (of prys) van ʼn produk is nie.
Werkloosheid
2.4
Lede van die publiek wat sonder werk is.
Inleiding
Die woord “ekonomie” is afkomstig van die Griekse woord wat beteken “die een wat ʼn huishouding bestuur”. Dit mag op die oog af nie lyk na ʼn logiese verklaring nie, maar soos reeds in Studie-eenheid 1 aangedui is, is die wisselwerking tussen huishoudings en die ekonomie baie nou verwant. In huishoudings word daar daagliks besluite geneem oor verskeie aspekte van die dag-totdag verpligtinge. Besluite soos: Wie gaan die ete kook? Wie gaan wasgoed was? Wie gaan skoonmaak? Wie gaan watter program op TV kyk? In enige huishouding moet daar hulpbronne aan hierdie take toegewys word, anders gaan sekere take nie verrig word nie. Hierdie hulpbronne is altyd skaars, omdat al die lede van die huishoudings nie altyd beskikbaar is om die pligte uit te voer nie. Netso, in die ekonomie, vorm die gemeenskappe deel van die dag-tot-dag besluite, wat geneem moet word. Wie gaan produkte kweek vir voedsel? Wie gaan klere vervaardig? Wie gaan rekenaars vervaardig? En so kan die lys baie lank word. Aan al hierdie ekonomiese aktiwiteite word hulpbronne toegewys. Hulpbronne soos mense, geboue, land, masjinerie en kapitaal. Hierdie bestuur van hulpbronne is belangrik, omdat hulpbronne skaars is. Soos in Studieeenheid 1 aangedui is, is skaarsheid ʼn probleem in die ekonomie, omdat nie al die behoeftes en begeertes altyd bevredig kan word nie. Ekonomie is die studie van hoe gemeenskappe die skaars hulpbronne gaan aanwend om in die behoeftes van miljoene mense en huishoudings te kan voorsien. Ekonome bestudeer dus mense om sodoende te
©akademia (MSW)
Bladsy 51
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap probeer bepaal hoe hulle besluite neem, hoeveel hul werk, wat hulle koop, hoeveel hul spaar. Ekonome bestudeer ook die gedrag van mense en hoe mense met mekaar interaksie het. Hierdie interaksie tussen mense en die besluite wat mense neem, word in hierdie eenheid verduidelik om sodoende die werking van die ekonomie in sy geheel beter te verstaan. In die soeke na antwoorde in die ekonomie het ekonome deur die jaar sekere begrippe verklaar en word dit gebruik om die ekonomie te verklaar. Een van hierdie begrippe is die nutsbenadering tot die ekonomie, of ook na verwys as die grensnut. Dit is belangrik om te weet wat “grens” beteken en hoe die grenswaarde met ʼn gemiddelde waarde en ʼn totale waarde verband hou. Alhoewel baie ekonome in die 1700’s en 1800’s gehoop het dat grensnut eendag gemeet sou kon word, soos lengte of gewig, is dit vandag bekend dat grensnut nie objektief gemeet kan word nie – dit kan slegs subjektief gemeet word. Ekonomiese teorieë poog dus om te verduidelik hoe mense optree en ekonome kan nut gebruik om verbruikerskeuse te ontleed (Mohr et al., 2010:189). 2.5
Die mens en besluitneming in die ekonomie
Die ekonomie is op enige plek op aarde basies dieselfde. Of dit nou in Pretoria is, of in New York in die Verenigde State van Amerika, of in Sydney, Australië, die ekonomie bly ʼn groep mense wat interaktief met mekaar verkeer. Elke mens op aarde word gekonfronteer deur besluite en daarom word die gedrag van die ekonomie gereflekteer in die gedrag van die mense wat aktief aan die ekonomie deelneem. In hierdie interaksie is daar sekere beginsels in die ekonomie wat in hierdie eenheid bespreek word. Vervolgens word die beginsels, agter die besluitneming van mense, in die ekonomie bespreek (Mankiw, 2003:4). 2.5.1
Beginsel 1: Kompromie
In die ekonomie is daar altyd ʼn kompromie wat die mens aangaan. Dit mag vreemd klink, maar wanneer ʼn verbruiker ʼn koeldrank koop, is daar ʼn kompromie wat die verbruiker moet aangaan tussen die geld wat hy daarvoor moet betaal en die koeldrank wat hy kan koop. Dit plaas die verbruiker in ʼn posisie om ʼn besluit te neem en dit is hierdie besluit wat die verbruiker dwing om ʼn kompromie aan te gaan tussen die geld wat hy het en die koeldrank wat hy wil koop (Mankiw, 2003:4) Neem die voorbeeld van ʼn student wat ekonomie en entrepreneurskap studeer. Die student moet elke dag ʼn besluit neem tussen studies en om sosiaal te verkeer. Vir elke uur wat die student studeer, word ʼn uur kuiertyd met sy vriende prysgegee. Vir elke uur wat die student met sy vriende kuier, word ʼn uur se studietyd ingeboet. Elke werkende persoon moet ook
©akademia (MSW)
Bladsy 52
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap elke dag besluite neem ten opsigte van hoe hulle hul inkomste gaan spandeer. Die verbruiker kan klere, kos en ander huishoudelike items aanskaf, of die geld gebruik om ʼn vakansie te gaan hou. Die verbruiker kan ook geld spaar vir sy aftrede of om vir sy kinders se studies te betaal. Vir elke rand wat die verbruiker op een van hierdie item spandeer, is daar ʼn rand minder om op een van die ander items te spandeer (Mankiw, 2003:5) Hierdie selfde beginsel geld ook vir gemeenskappe. Die algemene voorbeeld is die keuse tussen verdediging en verbruikersgoedere. ʼn Goeie voorbeeld is die wapentransaksie wat Suid-Afrika aangegaan het, met geen ernstige bedreiging van ʼn moontlike aanval deur ʼn ander land nie, en die keuse om geld te investeer in die produsering van voedsel vir die talle mense wat onder die bestaansminimum lewe. ʼn Ander voorbeeld is die kompromie wat aangegaan word tussen die vernietiging van die omgewing en die hoë vlakke van inkomste, wat verdien kan word deur, byvoorbeeld, die ontginning van steenkool (Mankiw, 2003:5). Regerings reguleer die vernietiging van die omgewing deur wetgewing. Hierdie wetgewing het gewoonlik die uitwerking dat vervaardiging duurder word. Die duurder vervaardiging dwing winste laer. Dit het tot gevolg dat die eindproduk duurder word en lone en salarisse laer afgedruk word. Hierdie wetgewing verseker ʼn beter omgewing en ʼn gesonder lewe, maar dit het ook tot gevolg dat sakeondernemings, eienaars en werkers minder geld verdien en dus minder geld in die ekonomiese siklus gestort word (Mankiw, 2003:5) Nog ʼn kompromie wat besluitneming beïnvloed, is die keuse tussen doeltreffendheid en inkomste. Doeltreffendheid beteken dat die gemeenskap maksimum voordeel trek uit die skaars hulpbronne wat die produk of diens vervaardig. Die inkomste is die voordeel wat uit die verkoop van die produk of diens verkry word en wat verdeel word tussen die deelnemers aan die ekonomie. Doeltreffendheid verteenwoordig die grootte van die koek en inkomste verteenwoordig hoe die koek verdeel gaan word. In die meeste gevalle, sal die wetgewing, wat deur die staat ingestel word, die doeltreffendheid beïnvloed en dus die verdeling van die inkomste ooreenkomstig beïnvloed (Mankiw, 2003:5). Sommige van die wetgewing speel ook ʼn belangrike rol in die besluitnemingsprosesse van die verbruiker. Persoonlike belasting neem gewoonlik inkomste weg van die meer welgestelde mense en welsyn en ouderdomspensioene van die staat verdeel dan weer die inkomste, verkry uit persoonlike belasting, aan armer mense. Wanneer die staat die inkomste uit belastings herverdeel, vanaf welgestelde mense na arm mense, word die hardwerkende mense beïnvloed om minder te produseer. Die koek word dus kleiner en die verdeling van die totale inkomste word dus ook kleiner (Mankiw, 2003:5).
©akademia (MSW)
Bladsy 53
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Die feit dat verbruikers daagliks gekonfronteer word met kompromieë verklaar nog nie hoekom en hoe mense besluite neem nie. Kompromie is egter belangrik omdat dit die mens positief behoort te beïnvloed om beter besluite te neem wat die ekonomie sal laat groei. 2.5.2
Beginsel 2: Koste en voordeel
Die feit dat verbruikers met kompromieë gekonfronteer word, veroorsaak dat besluite geneem moet word, wat die koste van die besluit, teenoor die waarde of voordeel wat dit kan bring, te meet. Die koste van sekere besluite is nie altyd voor die hand liggend nie, maar kan tog verstaan word, as die behoeftes en begeertes van die verbruiker in ag geneem word (Mankiw, 2003:6). Neem die voorbeeld van die besluit om vir hierdie kwalifikasie in te skryf. Enersyds is daar die voordeel van ʼn kwalifikasie, werksgeleenthede en ʼn inkomste. Die vraag is: Wat is die koste van hierdie besluit? Daar is ʼn manier om die geld wat bestee is aan onderriggeld, boeke en koshuisgelde te bereken, maar hierdie koste verteenwoordig egter nie die totale uitgawes aan die verkryging van hierdie kwalifikasie nie (Mankiw, 2003:6). Die eerste probleem is dat, as die student sy studies opskort, hy nog steeds onkostes het, soos die koop van kos en die betaling vir verblyf. Die kostes vir verblyf en kos mag dalk nie dieselfde by die universiteit en die huis wees nie, maar dit bly egter uitgawes. Die tweede probleem met die berekening van koste, is die koste van die tyd wat ingeboet word. Die tyd wat die student spandeer aan die bywoning van klasse, die lees van teksboeke en die skryf van eksamens, verhoed dat die student ʼn inkomste kan verdien deur te werk. Vir baie studente is die besluit om ʼn inkomste prys te gee, die grootste kostebesluit wat geneem moet word om te gaan studeer (Mankiw, 2003:6). Die geleentheidskoste van ʼn produk of diens is die opoffering wat gemaak word, in ruil vir die produk of diens. Wanneer besluite geneem word, soos die besluit om te gaan studeer, moet die geleentheidskoste in berekening gebring word. ʼn Voorbeeld van die berekening van so ʼn geleentheidskoste, is wanneer atlete, soos rugbyspelers, die besluit moet maak tussen die verkryging van ʼn kwalifikasie, of die inkomste van miljoene. Dit is dus nie ʼn verrassing as rugbyspelers besluit om sport as loopbaan te kies nie (Mankiw, 2003:6). 2.5.3
Beginsel 3: Rasionele verbruikers dink aan die marginale
Besluite is omtrent nooit swart of wit nie, maar altyd iewers tussenin, of in ʼn grys area. Wanneer iemand aansit om te eet, is die besluit nie om te vas of om gulsig te wees nie, maar eerder of ʼn ekstra porsie geneem moet word. Ekonome verwys na die marginale
©akademia (MSW)
Bladsy 54
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap verandering as klein verstellings aan ʼn plan. In baie gevalle neem verbruikers die beste besluit, as die verskil in die kompromie kleiner is, eerder as groter. So byvoorbeeld is dit makliker vir ʼn eerstejaarstudent om te besluit of hy nog een jaar van studie gaan doen na sy eerste graad en of hy gaan bly om sy doktorsgraad af te handel. Om ekonomiese besluite te neem, moet die verbruiker bewus wees van die voordele wat die besluit gaan inhou. In die geval van een verdere jaar van studie, kan die moontlikheid van ʼn verbeterde inkomste, ʼn oorweging wees teenoor die bykomende koste van nog ʼn jaar se studies (Mankiw, 2003:6). Gestel ʼn lugredery bedryf ʼn vlug tussen Johannesburg en Kaapstad. As die vliegtuig 200 passasiers kan neem en die totale koste van die vlug is R100,000.00, dan is die gelykbreekkoste van een kaartjie 100,000 / 200 = R 500.00. Die redery behoort nooit ʼn kaartjie te verkoop teen ʼn tarief minder as R 500.00 nie. Daar is gewoonlik passasiers wat goedkoper kaartjies wil koop en gaan op ʼn bystandsgrondslag vir die vlug. Indien die redery 190 kaartjies verkoop het, word die oorblywende 10 kaartjies aan bystandpassasiers verkoop teen ʼn verminderde tarief. ʼn Passasier wil nou so ʼn kaartjie koop teen R 300.00. Die vraag is of die redery die kaartjie moet verkoop en die antwoord is altyd, ja. Die marginale verskil is so klein, dat die redery nie die verskil in inkomste gaan bereken nie. Die voorbeelde toon dat die verbruiker beter besluite kan neem, as die marginale koste in berekening gebring word. As die voordele van die marginale verskil beter is as die kosteverskil, dan behoort dit altyd die verbruiker positief te beïnvloed (Mankiw, 2003:7). 2.5.4
Beginsel 4: Verbruikers reageer op insentiewe
Soos reeds gesien, neem verbruikers besluite deur die koste van die besluit te vergelyk met die voordele wat die besluit inhou. Die gedrag van die verbruiker sal ook verander, indien die koste of die voordele van die transaksie verander. Met ander woorde, die verbruiker sal altyd reageer op die verandering of die insentief wat die ekonomiese transaksie bied. Indien die prys van appels verhoog, sal die verbruiker ophou om appels te koop en ʼn ander vrug koop. Terselfdertyd sal die appelboer meer werkers huur om meer appelbome te plant, omdat die moontlike inkomste uit die duurder appels, groter inkomste kan bring. Vroeër in hierdie studie-eenheid word die prysverandering van een produk in die mark (elastisiteit), gebruik om die effek van die invloed op die werking van die ekonomie, in sy geheel te verduidelik (Mankiw, 2003:7). Beleidmakers, en veral die staat, maak gebruik van insentiewe om verbruikersgedrag te beïnvloed. Dit vind gewoonlik plaas wanneer die koste of die voordeel van ʼn ekonomiese transaksie verander en sodoende verander in ʼn insentief vir die verbruiker. ʼn Voorbeeld van so ʼn gedwonge verandering in die koste en voordeel is wanneer belasting op brandstof
©akademia (MSW)
Bladsy 55
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap gehef word. Wanneer die verhoogde brandstoftarief in werking tree, neem baie verbruikers die besluit om kleiner voertuie te koop, omdat die besparing in brandstofuitgawes die belasting teenwerk. Die besluit kan ook deur die verbruiker geneem word om eerder van openbare vervoer gebruik te maak, of om dalk elektriese voertuie aan te skaf (Mankiw, 2003:7). Beleidmakers maak ook baie keer die fout deur die verbruiker se gedrag te probeer voorspel. Jare gelede het die staat besluit om die gebruik van sitplekgordels verpligtend te maak. Die doel vir hierdie besluit was dat motoriste meer veilig moes bestuur, sodat daar minder ernstige of noodlottige ongelukke moet wees. Die motoris, of dan die verbruiker in hierdie geval, se gedrag moes dus verander volgens die staat se bedoeling. Soos reeds gesien, neem die verbruiker besluite op grond van die voordeel wat die insentief inhou, of die koste aspek van die insentief. Die dra van veiligheidsgordels het dalk ʼn invloed gehad op die aard van die beserings, maar dit het nie noodwendig bygedra tot die veiliger bestuur van voertuie nie. Die motoris sal eerder reageer op die toestand van die paaie en dan daarvolgens gedrag verander wat padveiligheid sal verhoog. Nat paaie laat padgebruikers baie versigtiger bestuur, as wanneer paaie droog en die sig goed is (Mankiw, 2003:8). Die berekening wat in ag geneem moet word met die regulering van die dra van sitplekgordels, is ʼn kostevoordeel berekening. Die dra van sitplekgordels, maak die koste van ongelukke minder, omdat die sitplekgordel die voordeel inhou van minder ernstige beserings. Met ander woorde, die dra van sitplekgordels verminder die voordele van stadiger en meer veilige bestuursgedrag. Motoriste reageer op die dra van sitplekgordels en verwar dit met die verbetering in padtoestande deur vinniger en meer onverskillig te bestuur. Die eindresultaat van die wet op die dra van sitplekgordels het tot gevolg dat meer ongelukke gemaak word. Die afname in die veiligheid van padgebruikers het die teenoorgestelde uitwerking op voetgangers, wat meer blootgestel is aan roekelose bestuur, sonder die voordeel wat die veiligheidsgordels vir die motoriste inhou (Mankiw, 2003:8). Ekonome, soos Sam Peltzman, het bewys dat wetgewing soos die dra van veiligheidsgordels en ander wetgewing rondom veiliger padgebruik, die teenoorgestelde effek gehad het. Peltzman het bewys dat daar wel minder noodlottige ongelukke is, maar dat die aantal ongelukke toegeneem het (Mankiw, 2003:8). Die voorbeeld van Peltzman se navorsing bewys dat verbruikers reageer op insentiewe en dat dit altyd gebaseer word op die berekening van die koste en voordeel wat die ekonomiese transaksie inhou. Baie van die insentiewe wat ekonome bestudeer om verbruikersgedrag te probeer voorspel, is voor die hand liggend en ander is baie meer kompleks om te verstaan.
Šakademia (MSW)
Bladsy 56
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Die verhoging in brandstofkoste en die daaropvolgende reaksie om kleiner voertuie aan te skaf, is maklik om te verstaan. Die wetgewing op die dra van sitplekgordels, is baie meer ingewikkeld en soms moeilik om te verstaan (Mankiw, 2003:8). Hierdie gedeelte van die studie-eenheid het die besluitnemingsproses van die verbruiker bespreek. Die volgende afdeling neem die interaksies tussen verbruikers in oënskou. 2.6
Die interaksie tussen verbruikers in die ekonomie
Soos wat individue in ʼn ekonomie besluite neem, het dit ook ʼn invloed op ander verbruikers. Hierdie besluite van ander verbruikers, as gevolg van die besluite van individue, kan grootskaalse gedragsveranderinge meebring, wat die ekonomie in sy geheel kan beïnvloed. Die volgende gee ʼn aanduiding van die interaksie tussen verbruikers:
Figuur 2.1: Interaksie tussen verbruikers (Bron: http://www.wheii.com/productmarket.gif) 2.6.1
Beginsel 5: Handel beïnvloed alle rolspelers in die ekonomie
Soms word die handel tussen twee lande as mededinging gesien in die ekonomie en dit is ook reg so. Mededinging tussen die VSA en Japan is veral groot, wanneer dit by die
©akademia (MSW)
Bladsy 57
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap vervaardiging van voertuie kom. Ford en Toyota is twee groot motorvervaardigers wat met mekaar meeding in ʼn globale ekonomie (Mankiw, 2003:8). Die wanopvatting in hierdie benadering is dat die twee lande nie gewikkel is in die speel van ʼn rugbywedstryd, waar daar net een wenner kan wees nie. Die teenoorgestelde is waar. Handel tussen twee lande kan die algemene welvaart van die inwoners in beide lande verbeter. Hierdie aspek van mededinging kan verder verduidelik word aan die hand van twee families. Beide families kan individue hê wat om dieselfde werk meeding. Beide families kan met mekaar in die supermark vir die beste produkte teen die laagste pryse meeding. Met ander woorde, elke familie in die ekonomie ding met elke ander familie mee (Mankiw, 2003:9). Ten spyte van hierdie mededinging, sou die een familie nie in ʼn beter posisie gewees het as die familie hulself geïsoleer het nie. Dit sou meebring dat elke familie sy eie kos sou moes kweek, sy eie klere maak en sy eie huise bou. Families trek baie meer voordeel uit die handel met ander families. Handel laat individue toe om te spesialiseer in sekere aktiwiteite, soos byvoorbeeld om te boer, of om klere te maak, of om huise te bou. Handel skep die geleentheid vir ʼn groter verskeidenheid van goedere en dienste in die mark en omdat daar mededinging is, verlaag dit ook die pryse waarteen hierdie goedere en dienste aangebied word (Mankiw, 2003:9). Lande, sowel as families, trek voordeel uit die vermoë om handel met mekaar te dryf. Handel laat lande toe om te spesialiseer in die aktiwiteite waarin hul die beste kan doen, en geniet sodoende, ʼn groter verskeidenheid van goedere en dienste. Alle lande in die wêreld is mededinging vir mekaar, maar terselfdertyd ook vennote in die wêreldekonomie. 2.6.2
Beginsel 6: Markte organiseer ekonomiese aktiwiteite
Die val van Kommunisme in die 1980’s is moontlik die mees belangrike verandering in die wêreldekonomie, gedurende die laaste helfte van die vorige eeu. Kommunistiese regerings het van die veronderstelling uitgegaan dat sentrale beplanners in die regering in die beste posisie is om ekonomiese aktiwiteite te beplan. Hierdie beplanners het besluit wat geproduseer moet word, wie dit moet produseer, hoeveel daar geproduseer moet word en vir wie geproduseer moet word. Die rasionaal agter hierdie benadering was, dat dit slegs die regering is, wat ekonomiese aktiwiteite so kan beplan, dat alle mense in die land ekonomiese welvaart kan geniet (Mankiw, 2003:9). Die meeste van die lande wat hierdie sentrale beplanning vir die ekonomie toegepas het, het hierdie teorie laat vaar en poog nou om markgedrewe ekonomieë te skep. In ʼn
©akademia (MSW)
Bladsy 58
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap markgedrewe ekonomie is die sentrale bestuur van die ekonomie vervang met die besluite van miljoene verbruikers en sakeondernemings. Sakeondernemings besluit wie om te huur en wat om te vervaardig. Huishoudings besluit vir wie hulle wil werk en wat om met hul inkomste te koop. Hierdie ondernemings en verbruikers handel met mekaar in die werksplek, waar pryse en selfbelang die besluite van alle verbruikers beïnvloed (Mankiw, 2003:9). Met die eerste waarneming, is dit moeilik om te glo dat vrymarkekonomieë ʼn sukses kan wees. Niemand in die aktiewe ekonomie handel met mekaar, met die oog daarop om die algehele welvaart van die land te verbeter nie. In ʼn vryemark is daar baie vervaardigers en baie verbruikers, met baie goedere en dienste en elkeen is afsonderlik geïnteresseerd in sy eie welvaart. Ten spyte van die gedesentraliseerde besluitneming en selfbehep in eie welvaart, het die vryemarkekonomie bewys dat die manier waarop ekonomiese aktiwiteite in die vryemark bedryf word, baie suksesvol is en ekonomiese welvaart bevorder. Adam Smith is een van die ekonome wat in die 1700’s ʼn groot bydrae gelewer het tot die teorie van die Ekonomie soos dit vandag bekend is. In sy boek An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (1776), sê Adam Smith dat dit is, asof die interaksie tussen huishoudings en ondernemings in die markte deur ʼn onsigbare hand gelei word tot voordeel van al die deelnemers. In hierdie studie-eenheid word gepoog om hierdie onsigbare hand te probeer verklaar. Dit word algemeen aanvaar dat “prys”, die onsigbare hand is, wat die ekonomie beheer. “Prys” reflekteer beide die waarde van die produk of diens en die koste van vervaardiging, aan die verbruikers. Ondernemings kyk na pryse wanneer hulle moet besluit wat om te vervaardig, en huishoudings kyk na pryse, wanneer hulle moet besluit wat om te koop. In hierdie proses neem die ondernemings en huishoudings ʼn onbewuste besluit oor die sosiale voordele en koste van hul ekonomiese aktiwiteite. As gevolg van hierdie interaksie, beïnvloed die prys van goedere en dienste die individue in hul besluitnemingsproses, wat bydra tot die algemene welvaart van die gemeenskap in sy geheel (Mankiw, 2003:9).
©akademia (MSW)
Bladsy 59
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
ADAM SMITH AND THE INVISIBLE HAND
Dit mag dalk blote toeval wees dat Adam Smith sy boek, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, in dieselfde jaar (1776) as die Declaration of Independence van die Amerikaanse revolusionêre magte, gepubliseer het. Hierdie Declaration of Independence en die boek van Adam Smith deel die siening dat die individu self verantwoordelik is vir sy uiteindelike bestemming en dat die staat se begeleiding nie nodig is nie. Hier is Adam Smith se beskrywing van hoe mense interaktief met mekaar verkeer in die ekonomie: Man has almost constant occasion for help from his brethren, and it is vain for him to expect it from their benevolence only. He be more likely to prevail, if he can interest their self-love in his favour, and show them that it is for their own advantage to do for him what he requires of them… It is NOR from the benevolence of the butcher, the brewer, or the baker that we expect our dinner, but from their regard to their own interest… Every individual… neither intends to promote the public interest, NOR knows how much he is promoting it… he intends only his own gain, and he is in this, as in many other cases, LEAD by aan invisible hand to promote an end which was no part of his intension. NOR is it always the worse for the society that it was no part of it. By pursuing his own interest, he frequently promotes that of the society more effectually that when he really intends to promote it. Smith sê dat elke deelnemer aan die ekonomie gemotiveer word deur eie belang en dat die onsigbare hand van die ekonomie die eie belang begelei na ekonomiese welvaart. (Bron: Mankiw, 2003:9)
©akademia (MSW)
Bladsy 60
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Wanneer die staat verhoed dat pryse vasgestel word deur vryemark beginsels, word die onsigbare hand aan bande gelê en versteur dit die natuurlike proses van aanbod en aanvraag. ʼn Voorbeeld is die regulering van brandstofpryse in ʼn land. Hulpbronne word dus nie tot beste voordeel van die ekonomie aangewend nie. Regulering versteur prysbepaling en dus die besluitnemingsproses van huishoudings en ondernemings. Hierdie regulering van die ekonomiese aktiwiteite, verduidelik dan die mislukking van die Kommunistiese stelsel. 2.6.3
Beginsel 7: Die staat se rol in die ekonomie
As die onsigbare hand so suksesvol is, hoekom is daar regerings? Een antwoord is dat die onsigbare hand in die ekonomie, die staat se beskerming nodig het. Sekere menseregte moet beskerm word en net die staat kan dit reguleer. ʼn Boer sal nie kos produseer as hy weet dit kan gesteel word, sonder gevolge nie. ʼn Restaurant sal nie kos voorsit, as hy weet sy kliënte gaan nie daarvoor betaal nie. Die samelewing verwag van die staat om wetgewing en polisiëring daar te stel vir beskerming van basiese mense regte (Mankiw, 2003:10). Daar is ʼn tweede rede waarom die staat belangrik is in die ekonomie. Alhoewel die vryemark die ekonomie self organiseer, is daar belangrike uitsonderings. Een van die uitsonderings is dat die staat inmeng in die ekonomie om doeltreffendheid en gelykheid te bevorder. Dit beteken dat die staat se rol is, om die koek groter te maak en dat die verdeling van die koek, beter versprei word (Mankiw, 2003:10). Alhoewel die onsigbare hand die mark lei in die doeltreffende toekenning van hulpbronne, gebeur dit nie altyd nie. Ekonome beskryf dit as ʼn markineenstorting wanneer die mark toegelaat word om hulpbronne ondoeltreffend aan te wend. ʼn Voorbeeld is wanneer een persoon se aksies kan lei tot die benadeling van ʼn ander se welvaart. ʼn Vervaardiger kan besoedeling veroorsaak, wat ʼn ander vervaardiger so benadeel, dat laasgenoemde nie kan produseer nie (Mankiw, 2003:10). Nog ʼn voorbeeld van die ineenstorting van die mark, is markkragte wat deur een persoon of klein groepe gebruik kan word om pryse te manipuleer. ʼn Voorbeeld is as daar slegs een broodbakker in ʼn dorp is, wat sy broodpryse baie hoog maak, omdat daar geen mededinging is nie. Sonder mededinging het verbruikers geen alternatief as om die duur brood te koop. In sulke gevalle is die inmenging van die staat nodig om die doeltreffendheid van die ekonomie te bevorder (Mankiw, 2003:10).
©akademia (MSW)
Bladsy 61
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Die onsigbare hand mag ook misluk om die ekonomiese welvaart regverdig te versprei. ʼn Vryemark beloon diegene wat hul vermoë aanwend om goedere en dienste te produseer, wat deur verbruikers aangekoop word. ʼn Rugbyspeler verdien baie meer as die skaakkampioen van die land, net omdat die publiek baie eerder rugby as skaak wil kyk. Die onsigbare hand verseker nie dat almal in die land genoeg het om te eet en aan te trek nie. Staatsbeleid en wetgewing verseker dikwels dat daar ʼn baie meer regverdige verspreiding van welvaart is (Mankiw, 2003:10). Om te beweer dat die staat altyd die ekonomie kan verbeter, is nie waar nie. Die staat se inmenging moet slegs sovêr strek, dat die vryemark nie die ekonomie misbruik, slegs vir eie gewin nie. Nasionalisering van privaatondernemings is nie ʼn manier om die ekonomie te verbeter nie; inteendeel, daar is genoeg bewyse in die wêreld dat dit die teenoorgestelde uitwerking het. 2.7
Die werking van die ekonomie in geheel
Hierdie studie-eenheid het begin deur die besluite van individue en sakeondernemings te bespreek en dit is opgevolg deur die bespreking van die interaksie tussen die rolspelers in die ekonomie. Al hierdie besluite en interaksie saam, maak dat die ekonomie in sy geheel slaag. Die drie laaste beginsels het betrekking op die werking van die ekonomie in sy geheel. 2.7.1
Beginsel 8: Lewenstandaard en produksie
Die verskille in die lewenstandaarde van mense oor die wêreld heen, is verbysterend. In die jaar 2000 was die gemiddelde inkomste in Amerika, $34,100 per individu. In dieselfde jaar was die gemiddelde inkomste in Mexiko slegs $8,790 per individu en die gemiddelde inkomste per Nigeriër was slegs $800. Hierdie groot verskille in inkomste, word gereflekteer in die kwaliteit van lewe vir die inwoners van elke land. Die burgers van ryk lande het meer luukse items soos motors en huishoudelike produkte, beter gesondheidsdienste en beter opvoedkundige fasiliteite as arm lande. Mense in ryk lande het ook ʼn langer lewensverwagting as mense in arm lande (Mankiw, 2003:11). Verandering in die lewenstandaarde oor lang tydperk het ook ʼn bydrae tot die welvaart in sekere lande. In eerstewêreldlande groei die inkomste per kapita met 2% per jaar. Dit het tot gevolg dat rykdom in hierdie lande elke 35 jaar verdubbel. Wat is die rede vir hierdie groot verskille in die lewenstandaarde in verskillende lande? Die antwoord is eenvoudig: Byna alle veranderinge in lewenstandaarde is toe te skryf aan produktiwiteit (Mankiw, 2003:11).
©akademia (MSW)
Bladsy 62
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Produktiwiteit is die meting van die doeltreffendheid van produksie en dus die verhouding van wat produseer is en wat die verwagte produksie is. Produktiwiteit word gemeet aan die vermoë van werkers om goedere te produseer in ʼn spesifieke tyd. In die meeste lande waar werkers ʼn hoë produktiwiteit handhaaf, neem die lewenstandaarde toe. Hoe hoër die produktiwiteit van ʼn land, hoe hoër die inkomste per werker. Die fundamentele verwantskap tussen produktiwiteit en lewenstandaarde is eenvoudig, maar die gevolge daarvan is verreikend. Produktiwiteit is nie alleen verantwoordelik vir die verhoging in lewenstandaarde nie. Loonverhogings dra ook by tot die verhoging in lewenstandaarde, maar sonder die verhoging in produktiwiteit, is dit egter van korte duur (Mankiw, 2003:11). Die volgende toon aan hoe produktiwiteit verbeter kan word:
Figuur 2.2: ʼn Model om produktiwiteit te verhoog Bron: http://www.reedtechnologies.com/images/kaizen_circle.jpg Gesonde mededinging binne die ekonomie dra ook by tot die verhoging in lewenstandaarde. Mededinging vanaf die buiteland kan ook ʼn positiewe rol in die verhoging van lewenstandaarde speel. Die verhouding tussen produktiwiteit en lewenstandaarde het ook ʼn beduidende invloed in die vorming van beleid. Beleid kan positief bydrae tot produktiwiteit, deur opleidingsprogramme daar te stel, toegang tot tegnologie te verleen en die verskaffing van gereedskap wat nodig is vir die vervaardiging van goedere en lewering van dienste (Mankiw, 2003:11).
©akademia (MSW)
Bladsy 63
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 2.7.2
Beginsel 9: Die staat se betrokkenheid by die druk van geld
In Januarie 1921 het ʼn koerant 0.30 mark in Duitsland gekos. Twee jaar later het dieselfde koerant 70,000,000 mark gekos. Alle ander produkpryse het in hierdie tydperk in Duitsland met dieselfde tempo toegeneem. In die geskiedenis is hierdie periode gekenmerk deur die grootste verhoging wat ooit in inflasie gemeet is (Mankiw, 2003:12). Inflasie het groot probleme in die ekonomieë van baie lande veroorsaak. ʼn Inflasiekoers van 3% sal die pryse van goedere, oor die tydperk van 20 jaar, laat verdubbel. Dit is daarom ʼn belangrike mikpunt van die staat om inflasie so laag as moontlik te hou, omdat dit die ekonomie nadelig kan beïnvloed. Waardeur word inflasie veroorsaak? Die oorsaak is feitlik altyd dieselfde, naamlik die toename in die geldvoorraad. Wanneer regerings groot hoeveelhede geld druk en beskikbaar stel in die ekonomie, verlaag die waarde van die geldeenheid. Om die konsep te verduidelik, kan na die sogenaamde goudstandaard verwys word. Indien ʼn land net soveel geld mag hê, as wat hy goudreserwes het, sal die geldeenheid se waarde verlaag as die geldvoorraad toeneem, sonder toename in die goudreserwes (Mankiw, 2003:13). 2.7.3
Beginsel 10: Inflasie en werkloosheid
Wanneer die staat meer geld in die ekonomie stort, sal inflasie styg. Korttermyn sal dit werkloosheid verminder. Hierdie verhouding tussen inflasie en werkloosheid is die eerste keer deur Phillips, ʼn ekonoom, waargeneem. Hierdie verhouding word voorgestel in die Phillipskromme (kyk Figuur 2.3 hieronder). Uit die kromme is dit duidelik dat wanneer inflasie styg, werkloosheid sal afneem (Mankiw, 2003:13). 5
INFLASIE (%)
4 3
C
2
B
1 A 0 -1
1
2
3
4
5
WERKLOOSHEID (%)
Figuur 2.3: Die Phillipskromme (Bron: Mohr et.al., 2010:528)
©akademia (MSW)
Bladsy 64
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap ʼn Onlangse voorbeeld van verhoging in inflasie was in Zimbabwe. Nadat die ekonomie in duie gestort het, was daar nie genoeg geld om die staatsamptenare te betaal nie. Die president, Robert Mugabe, het opdrag gegee dat geld gedruk word, sodat salarisse betaal kon word en werk geskep kon word. Dit het veroorsaak dat die inflasie baie vinnig en baie hoog gestyg het. Die oplossing was slegs tydelik – die “meer” geld, kon nie meer voorrade koop nie, omdat dit waarde verloor het (Mankiw, 2003:13). Die beginsel waarop die Phillipskromme gebaseer is, bly vandag vir baie owerhede ʼn probleem. Die eerste oogmerk van die staat is om inflasie so laag as moontlik te hou, maar dit het tot gevolg dat werkloosheid toeneem. Regerings is altyd onder druk van vakbonde om werk te skep en dit kan slegs gebeur, as die regering toelaat dat inflasie styg. Hierdie twee faktore, inflasie en werkloosheid, is egter nie altyd gekoppel nie. Soos wat die ekonomie groei, sal werkloosheid ook afneem (Mankiw, 2003:13). Die kompromie tussen inflasie en werkloosheid is dus altyd ʼn tydelike probleem, wat gewoonlik binne een tot twee jaar, deur ʼn siklus beweeg. Die Phillips-kurwe is egter ʼn belangrike instrument om die ontwikkeling van die ekonomie te verstaan. Die sakesiklus kan baie beter verstaan word, as die Phillipskromme gebruik word. Die sakesiklus is onvoorspelbaar en die bewegings van die aktiwiteite is soms onverklaarbaar. Werkloosheid en die produksie van goedere en dienste volg mekaar nie altyd op ʼn reguitlyngrafiek nie. Die veronderstelling is dat, as produksie styg, sal werkloosheid afneem. Produksie styg gewoonlik as inflasie afneem en as inflasie afneem neem werkloosheid toe. Daar is altyd ʼn ses maande tot een jaar vertraging tussen hierdie twee aspekte in die ekonomie (Mankiw, 2003:13). Beleidmakers kan die korttermynveranderinge in inflasie en werkloosheid manipuleer deur instrumente soos die Phillipskromme te gebruik. Die staat bestee gewoonlik geld op projekte, sodra inflasie begin styg, omdat die projekte werkskepping tot gevolg het. Die staat kan ook meer geld druk of poog om meer belasting te vorder. Die Phillips-kurwe is ʼn kragtige instrument en dit bly ʼn probleem vir beleidmakers om hierdie inligting korrek te interpreteer en om vroegtydig aksie te neem. Figuur 2.4 verteenwoordig die besluite wat verbruikers neem, die interaksie van verbruikers met mekaar en die resultaat hiervan, as illustrasie van die ekonomie in sy geheel.
©akademia (MSW)
Bladsy 65
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
BESLUITNEMENING
WERKING VAN DIE EKONOMIE
INTERAKSIE
Figuur 2.4: Besluitneming, interaksie en die werking van die ekonomie (Bron: Outeur, 2011) 2.8
Die teorie van goedere in die ekonomie
Die doel van ekonomiese aktiwiteit is om menslike behoeftes te bevredig. Die meeste behoeftes word deur goedere en dienste bevredig. Goedere is tasbare voorwerpe soos voedsel, klere, huise, boeke en motors. Dienste is ontasbare dinge soos mediese dienste, regsdienste, finansiële dienste en dienste wat deur staatsamptenare gelewer word. In die ekonomie word oor die algemeen verwys na goedere en dienste. Daar is verskeie soorte goedere en dienste. In hierdie afdeling word onderskei tussen verbruikersgoedere en kapitaalgoedere, asook verskillende kategorieë van goedere: finale goedere en intermediêre goedere, privaatgoedere en owerheidsgoedere, ekonomiese goedere en vrye goedere, homogene goedere en heterogene goedere (Mohr et al., 2010:20). 2.8.1
Verbruikersgoedere en kapitaalgoedere
Verbruikersgoedere is goedere wat deur individue of huishoudings verbruik word. Voorbeelde sluit in voedsel, wyn, klere, meubels en ander huishoudelike toebehore. Kapitaalgoedere kan nie verbruik word nie, maar word gebruik in die vervaardiging van verbruikersgoedere. Voorbeelde van kapitaalgoedere is masjinerie, aanlegte en toerusting wat vir vervaardiging gebruik word, skoolgeboue, paaie en damme. Verbruikersgoedere kan in drie kategorie verdeel word (Mohr et al., 2010:20):
©akademia (MSW)
Bladsy 66
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
Nie duursame goedere: Dit is goedere wat net een keer gebruik kan word, soos voedsel, wyn, tabak, brandstof en medisyne.
•
Semi-duursame goedere: Dit is goedere wat meer as eenkeer gebruik kan word, maar ʼn beperkte leeftyd het soos klere, skoene, lakens, komberse en motorbande.
•
Duursame goedere: Dit is goedere wat gewoonlik etlike maande en selfs jare hou, soos meubels, motors, huise, yskaste en wasmasjiene.
2.8.2
Finale goedere en intermediêre goedere
Finale goedere is goedere wat deur verbruikers, huishoudings en ondernemings gebruik word. ʼn Voorbeeld van finale goed, is brood. Intermediêre goedere is goedere wat gekoop word en dan in die vervaardiging van ander produkte gebruik word. Meel wat deur ʼn bakker gebruik word, is ʼn voorbeeld van intermediêre goed, wat verder verbruik word om brood te bak. Wanneer ʼn huishouding egter meel koop, is dit ʼn finale produk, omdat die brood wat daarmee gebak gaan word, deur die huishouding geëet gaan word (Mohr et al., 2010:21). 2.8.3
Privaatgoedere en owerheidsgoedere
Privaatgoedere is goed wat deur individue of huishoudings verbruik word. Goedere soos klere, voedsel en motors is private goedere. ʼn Kenmerk van privaatgoedere is dat die verbruik daarvan deur ander uitgesluit is. Owerheidsgoedere, daarenteen, is goed wat deur die gemeenskap in geheel verbruik word. ʼn Verkeerslig is ʼn voorbeeld van owerheidsgoed. Ander voorbeelde is verdediging en weervoorspellings (Mohr et al., 2010:21). 2.8.4
Ekonomiese goedere en vrye goedere
Ekonomiese goedere is goedere wat teen ʼn koste vervaardig word en deur skaars bronne verbruik word. Ekonomiese goedere word daarom ook skaarsgoedere genoem. Die meeste goedere in ʼn ekonomie is ekonomiese goedere (Mohr et al., 2010:21). Vrye goedere, daarenteen, is goedere wat nie skaars is nie en daarom nie ʼn prys het nie. Lug, sonskyn en seewater by die kus word gewoonlik as vrye goedere beskou. Al die gawes van die natuur word as vrye goedere beskou, omdat dit nie deur die mens geproduseer is nie. Tog verg dit in baie gevalle groot moeite om die vrye goedere vir die mens bruikbaar te maak. Water moet opgegaar word en teen groot onkoste in pypleidings vervoer word om tot beskikking van die verbruiker te kom (Mohr et al., 2010:21).
©akademia (MSW)
Bladsy 67
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Sommige goedere wat as vry beskou word, soos onderwys, is ook nie heeltemal vry nie. Die kinders ontvang dalk gratis onderrig, maar die onderwyser moet betaal word en dit geskied deur belastingbetalers. In die ekonomiese sin, is baie vrye goedere nie altyd gratis nie, omdat die belastingbetaler daarvoor moet betaal (Mohr et al., 2010:21). 2.8.5
Homogene en heterogene goedere
Homogene goedere is goedere wat in alle opsigte presies dieselfde is. Daar is min voorbeelde van sulke goedere. ʼn Ons fyngoud is ʼn voorbeeld – een ons fyngoud is presies dieselfde as ʼn volgende ons fyngoud (Mohr et al., 2010:21). Heterogene of gedifferensieerde goedere is goedere met verskillende variëteite, kwaliteite en handelsmerke. Die meeste goedere is heterogene goedere. Selfs brood kom in verskillende vorms, groottes, kwaliteite en soorte voor (Mohr et al., 2010:21). 2.9
Die algemene teorie van nut en ruil
In hierdie afdeling word die algemene teorie van die waarde (nut) van goedere en dienste bespreek, in samehang met die prys wat die verbruiker bereid is om daarvoor te betaal. In ekonomiese teorie word daarna verwys as die waarde- (nut) en ruilbeginsel. Alle goedere en dienste het ʼn waarde wat bepaal word deur verskeie ekonomiese faktore, maar in besonder, deur vraag en aanbod, bepaal word. (In Afrikaans word die woord “nut” gebruik eerder as “waarde”.) Die volgende is ʼn uitbeelding van die teorie van nut:
Figuur 2.5: Teorie van nut Bron: http://www.neoclassic.com/wp-content/uploads/2009/09/Marginal-utility.jpg
©akademia (MSW)
Bladsy 68
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Die teorie van nut word gemeet in kwantitatiewe hoeveelhede en beteken ruilwaarde, markwaarde en geldwaarde en kan ontleed word in voorkeure en ratio’s van ruil tussen twee kommoditeite, naamlik die goed of diens en geld (Fullbrooke, 2002:61). Fullbrooke (2002:61) sê verder dat die nut of die ruilwaarde, van een tipe goedere (ʼn brood), op enige plek of tyd, die bedrag is van die tweede tipe goedere (geld), wat daar en dan verkry kan word, in ruil vir die eerste. In die bespreking van vraag en aanbod word aangeneem dat die hoeveelheid verkope van ʼn produk sal toeneem as die prys van die produk daal en sal afneem as die prys toeneem. In hierdie afdeling word verbruikersgedrag in meer besonderhede ondersoek, met die oog op die nut van ʼn produk, teenoor die ruil, wat die produk die besitting van die verbruiker, wat die transaksie voltooi, maak. Die soeklig val op twee benaderings tot verbruikerskeuse (Mohr et al., 2010:184): 1. Die nutsbenadering en 2. die onsydigheidsbenadering. Die nutsbenadering berus op die idee van kardinale nut, terwyl die onsydigheidsbenadering op die idee van ordinale nut berus. Die belangrikste begrippe wat in hierdie afdeling bekendgestel word, is (Mohr et al., 2010:184): •
Nut,
•
grensnut en
•
geweegde grensnut.
Benewens die feit dat dit ʼn regverdiging vir die wet van vraag bied, is grensnut ook die eerste grensbegrip wat in hierdie studie aangetref word. Grensbegrippe speel ʼn belangrike rol in neoklassieke ekonomiese ontleding en die verskil tussen totale, grens en gemiddelde waardes, word daarom in besonderhede verduidelik. Ons verduidelik ook onsydigheidskrommes en dui aan wat hul vernaamste eienskappe is. Daarna word die begrotingslyn bekendgestel, wat saam met onsydigheidskrommes, die verbruikersewewig bepaal. Dit word gevolg deur ʼn ontleding van die invloed van verandering in inkomste en pryse en die afleiding van die vraagkromme (Mohr et al., 2010:185). Die teorie van verbruikersgedrag word ook verduidelik. Hierdie teorie is relatief maklik om te verstaan. Dit is egter belangrik om te onthou dat teorie altyd ʼn vereenvoudiging van die werklikheid is. In die ontleding van verbruikersgedrag moet sekere vereenvoudigingsaannames gemaak word (Mohr et al., 2010:185).
©akademia (MSW)
Bladsy 69
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Dit kan ʼn bron van frustrasie vir enigeen wees, wat teorie met beskrywing verwar. Soos deurgaans in hierdie studie aangedui, is die doel van teorie nie om gedrag te beskryf nie, maar om gedrag te verduidelik en te voorspel en om beleidsbesluite te ontleed. Om hierdie doelwitte te bereik, is algemene teorieë nodig, wat dan op bepaalde gevalle toegepas kan word. Om sulke teorieë te formuleer, moet sekere vereenvoudigingsaannames gemaak word (Mohr et al., 2010:185). 2.9.1
Nut
Verbruik is nie ʼn doel op sigself nie. Huishoudings en individuele verbruikers verbruik nie bloot goedere en dienste om dit op te gebruik nie. Die doel van verbruik is om behoeftes te bevredig. In die ontleding van verbruikersgedrag, word aangeneem dat huishoudings of verbruikers poog om met die beskikbare middele en alternatiewe tot hulle beskikking, hul behoeftebevrediging te maksimeer (Mohr et al., 2010:186). Nut is bloot ʼn term vir verbruikersbevrediging. Hierdie term is in die 19de eeu, vir die eerste keer, deur ekonome gebruik om die graad van behoeftebevrediging wat ʼn huishouding of verbruiker uit die verbruik van goedere of dienste verkry, of verwag om te verkry, uit te druk. Die doel van verbruikersgedrag kan dus omskryf word as die maksimering van nut, gegewe die beskikbare middele en alternatiewe verbruiksmoontlikhede (Mohr et al., 2010:186). Die nut van ʼn spesifieke goed of diens is ʼn maatstaf van die mate waarin dit ʼn menslike behoefte bevredig. Dit is egter ʼn abstrakte en subjektiewe begrip. ʼn Spesifieke produk het nie ʼn unieke, meetbare nut wat op alle verbruikers van toepassing is nie. Smaak en behoeftes verskil van een verbruiker tot ʼn volgende. ʼn Produk sal ook op verskillende tye en verskillende plekke, verskillende grade van bevrediging aan ʼn bepaalde verbruiker verskaf. ʼn Sambreel sal, byvoorbeeld groter behoeftebevrediging bied, wanneer dit reën as wanneer dit nie reën nie. Netso, sal ʼn yskas groter nut in tropiese gebiede hê, as by die suidpool. Daar is ook geen instrument of maatstaf waarmee nut objektief gemeet kan word nie. Een verbruiker se nut (of behoeftebevrediging) kan dus nie met die van ʼn ander verbruiker vergelyk word nie (Mohr et al., 2010:186). 2.9.2
Kardinale en ordinale nut
Ekonome gebruik twee nutbegrippe (Mohr et al., 2010:186): •
Kardinale nut en
•
ordinale nut.
©akademia (MSW)
Bladsy 70
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Kardinale nut berus op die idee dat nut op die een of ander wyse gemeet kan word, terwyl ordinale nut beteken dat die bevrediging wat ʼn verbruiker verkry deur verskillende produkte, of kombinasies van produkte te verbruik, in ʼn rangorde of voorkeurorde geplaas kan word (“ordinaal” is afgelei van die plasing in ʼn bepaalde orde ). Die nutsbenadering tot die ontleding van verbruikers gedrag berus op die aanname dat ʼn verbruiker waardes kan toeken aan die hoeveelheid bevrediging (nut) wat hy of sy uit die verbruik van elke opeenvolgende eenheid van ʼn verbruiksgoed of diens verkry. Daar word ook aanvaar dat dit moontlik is om die nut van verskillende verbruiksgoedere en dienste kwantitatief te vergelyk. Die nutsbenadering berus dus op die idee van kardinale nut (Mohr et al., 2010:186). Die onsydigheidsbenadering, daarenteen, berus op die idee van ordinale nut, wat slegs vereis dat verbruikers hul voorkeur, ten opsigte van die verbruik van verskillende kombinasies van produkte en dienste, in ʼn bepaalde rangorde kan plaas. Die kardinale nutsbenadering berus op die aanname dat bevrediging (nut) op die een of ander wyse op ʼn kardinale skaal gemeet kan word en dat nutsverskille presies gekwalifiseer kan word. As die grensnut van sjokolade, byvoorbeeld 5 eenhede en die grensnut van jogurt 10 eenhede is, is die grensnut van jogurt tweemaal so groot, as dié van sjokolade (Mohr et al., 2010:187). Ordinale nut, daarenteen, beteken eenvoudig dat die bevrediging wat ʼn verbruiker verkry deur verskillende produkte of kombinasies van produkte te verbruik, in ʼn rangorde of voorkeurorde geplaas kan word. Die verbruiker kan verskillende produkte of produkkombinasies, volgens sy of haar voorkeur in ʼn rangorde plaas, maar kan niks sê aangaande die absolute vlak van bevrediging, wat elke produk of produkkombinasie verskaf nie. Die grootte van die nutsverskille kan derhalwe nie bepaal word nie. Die verbruiker kan slegs ʼn rangorde van hoogste tot laagste, beste tot slegste, mees bevredigende tot minste bevredigende, en so meer aandui. Die nutsbenadering wat op kardinale nut berus, word eerstens bespreek (Mohr et al., 2010:186). 2.9.3
Die nutsbenadering: grensnut en totale nut
Die nutsbenadering tot die ontleding van verbruikersgedrag, berus op die aanname dat ʼn individuele verbruiker subjektiewe nutsvergelykings kan maak van elke opeenvolgende eenheid van ʼn verbruiksgoed wat verbruik word. Om hierdie eenhede van ander metingseenhede (bv. meter, liter en rand) te onderskei, word dit utils (afgelei van utility) genoem (Mohr et al., 2010:188).
©akademia (MSW)
Bladsy 71
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Voorbeeld 2.1 Beskou Johan Smit se verbruik van piesangs gedurende ʼn bepaalde periode. Veronderstel dat die eerste piesang wat hy verbruik, aan hom ʼn nut van 50 utils, verskaf. Nadat hy een piesang geëet het, neem die intensiteit van sy behoefte aan piesangs af en die tweede piesang se nut is slegs 35 utils, ensovoorts. Die ekstra of bykomende nut wat ʼn verbruiker deur die verbruik van een bykomende eenheid van ʼn produk verkry, word grensnut genoem. In ons voorbeeld is die grensnut van die eerste piesang 50 utils en die grensnut van die tweede piesang 35 utils (Mohr et al., 2010:188). Tabel 2.1 bevat hipotetiese waardes vir die grensnut van piesangs wat gedurende ʼn bepaalde tydperk deur Johan Smit verbruik word. Sy totale nut is die som van al die grensnutte. Die totale nut van een piesang is 50 utils, die totale nut van twee piesangs is 85 utils (d.w.s. 50 + 35), ensovoorts. Hierdie verwantskap tussen totale waardes en grenswaardes is baie belangrik in ekonomiese ontledings (Mohr et al., 2010:185).
Aantal piesangs verbruik
Grensnut (utils)
Totale nut (utils)
1
50
50
2
35
85
3
29
114
4
18
132
5
12
144
6
6
150
7
2
152
8
0
152
9
-4
148
Tabel 2.1: Grensnut en totale nut met die verbruik van piesangs as voorbeeld (Mohr et al., 2010:185)
©akademia (MSW)
Bladsy 72
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Tabel 2.1 illustreer dat indien identiese (of homogene) eenhede van ʼn goed, die een na die ander verbruik word, die grensnut tot nul sal afneem. Negatiewe nut word disutiliteit genoem. Solank as wat die grensnut positief is, neem die totale nut toe. Dit bereik ʼn maksimum wanneer die grensnut gelyk is aan nul (d.w.s. wanneer die verbruiker versadig is) en neem dan af, as die grensnut negatief word (d.w.s. wanneer disutiliteit intree). In die tabel word versadiging ná die verbruik van die sewende piesang bereik (Mohr et al., 2010:185). U kan u eie eksperiment uitvoer om hierdie teorie te toets. Neem ʼn doos sjokolade, ʼn pak lekkergoed, ʼn pak sigarette, of ʼn kas bier en verbruik die inhoud, een na die ander. Ken ʼn waarde toe aan die bevrediging wat deur die verbruik van elke bykomende eenheid verkry word. Die resultaat sal waarskynlik ʼn soortgelyke verloop hê, as dit wat in Tabel 2.1 geïllustreer is. Hierdie neiging word die wet van dalende grensnut genoem (Mohr et al., 2010:185). Volgens die wet van dalende grensnut, neem die grensnut van goed of ʼn diens af, namate meer eenhede daarvan gedurende ʼn gegewe periode verbruik word. Die wet word somtyds ook die eerste wet van Gossen genoem, vernoem na die Duitse ekonoom Herman Heinrich Gossen (1810-1858), wat dit in 1854 geformuleer het. Die wet van dalende grensnut kan ook aan die hand van totale nut uitgedruk word. Wanneer ʼn verbruiker meer eenhede van bepaalde goedere verbruik, sal die verbruiker se totale nut met betrekking tot daardie goedere teen ʼn dalende koers toeneem. Met ander woorde, die toevoeging tot totale nut, deur die verbruik van elke bykomende eenheid van die produk sal afneem. Hierdie toevoeging tot totale nut, is natuurlik die grensnut van die produk (Mohr et al., 2010:185). Die onderskeid tussen totale nut en grensnut bied ook ʼn moontlike oplossing vir ʼn probleem waarmee Adam Smith in die 18de eeu geworstel het. Hierdie probleem word gewoonlik die waardeparadoks genoem.
Die waardeparadoks van Adam Smith In sy boek, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations wat in 1776 gepubliseer is, het Adam Smith verklaar dat daar nie ʼn duidelike verband tussen die gebruikswaarde (of nut) en die ruilwaarde (of prys) van ʼn produk is nie. Om hierdie punt te illustreer het hy water en diamante as voorbeelde gebruik.
©akademia (MSW)
Bladsy 73
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Water het ʼn hoë gebruikswaarde, maar ʼn lae ruilwaarde. Diamante het weer ʼn lae gebruikswaarde maar ʼn hoë ruilwaarde. Smith het tot die gevolgtrekking gekom dat daar geen verband bestaan tussen die gebruikswaarde en die ruilwaarde nie. Smith het die probleem wat die waardeparadoks genoem word opgelos, deur te beweer dat die ruilwaardes of relatiewe pryse deur die aanbod bepaal word en van arbeidskoste afhang. Die grensnutteorie het ʼn moontlike oplossing gebied vir die waardeparadoks. Volgens hierdie teorie lê die geheim daarin, dat daar tussen totale nut en grensnut onderskei moet word. Die totale nut van water is baie hoog. Die grensnut van water is egter baie laag. Die verbruik van water is baie hoog en die grensnut van water is baie klein, omdat die bevrediging van een ekstra glas water baie min is. Diamante, daarenteen, het ʼn lae totale nut, relatief tot water, maar omdat diamante skaars is en min diamante gekoop word, het dit ʼn hoë grensnut. Volgens die grensnutteorie word die relatiewe pryse deur die vraag bepaal, in plaas van die aanbod, soos deur Smith aanvaar is (Mohr et al. 2010:188). Totale nut, grensnut en die wet van dalende grensnut word vervolgens gebruik om verbruikersvoorkeur te ondersoek. 2.9.4
Verbruikersewewig volgens die nutsbenadering
In die ontleding van verbruikersgedrag word aanvaar dat elke verbruiker poog om sy of haar behoeftebevrediging deur die verbruik van goedere en dienste te maksimeer. Die doel is dus om die hoogste bereikbare vlak van totale nut te behaal. Die byvoeglike naamwoord “bereikbare” is belangrik, aangesien ʼn verbruiker se vermoë om behoeftes te bevredig, deur sy of haar inkomste en die pryse van die verskillende goedere en dienste beperk of begrens word. Vir ʼn gegewe inkomste en ʼn gegewe stel pryse van goedere en dienste sal ʼn verbruiker in ewewig wees as hy of sy die maksimum moontlike totale nut verkry. Onthou dat ewewig ʼn situasie is waar daar geen aansporing vir die deelnemers (in hierdie geval die verbruiker) is om hulle planne te verander nie. Wanneer ʼn verbruiker die maksimum moontlike totale nut uit sy of haar inkomste verkry het, gegewe die pryse van die verskillende goedere en dienste, is daar geen aansporing vir die verbruiker om sy of haar planne te verander nie (Mohr et al., 2010:188). In die grensnutteorie word aangeneem dat verbruikers bewus is van hulle behoeftes, asook van die nut wat hulle deur die bevrediging van hierdie behoeftes sal verkry. Daar word dus aanvaar dat elke verbruiker in ʼn posisie is om sy of haar behoeftes in volgorde van belangrikheid te rangskik en om ʼn lys op te stel van die dinge wat hy of sy verkies om te
©akademia (MSW)
Bladsy 74
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap koop. Hierdie lys, wat die smaak van die verbruiker weerspieël, word ʼn voorkeurskaal genoem. Die aanname dat ʼn voorkeurskaal bestaan, impliseer nie dat verbruikers werklik so ver gaan as om hul voorkeurskaal neer te skryf, en om waardes toe te ken aan die bevrediging wat deur die verbruik van elke eenheid verkry word nie. Dit dui bloot daarop dat verbruikers slegs rasionele besluite kan neem, indien hulle wel iets soos ʼn voorkeurskaal in gedagte het (Mohr et al., 2010:188).
Voorbeeld 2.2 In Tabel 2.2 word so ʼn voorkeurskaal aangetoon. ʼn Verbruiker, Heide Tietz, verbruik drie goedere, naamlik brood, vleis en rys. Brood kos R1.00 per eenheid, vleis, R3.00 per eenheid en rys, R2.00 per eenheid. Die prys van brood word as PB aangedui, die prys van vleis as PV en die prys van rys as PR. Die tabel toon die grensnut (MU) en die totale nut (TU) vir een tot tien eenhede brood, vleis en rys, wat per week verbruik kan word. (MU en TU is onderskeidelik afgelei van marginal utility en total utility). In elke geval dui die onder skrifte brood (B), vleis (V) en rys (R) aan. Die tabel toon ook die geweegde grensnut. Die geweegde grensnut is die grensnut per eenheid, gedeel deur die prys per eenheid (MU/P). Die betekenis van die geweegde grensnut sal mettertyd duideliker word. Kombinasie
Eenhede
Totale nut
Brood
Vleis
Rys
(utils)
1
12
0
1
336
2
9
1
0
360
3
8
0
2
390
4
7
1
1
408
5
6
2
0
405
6
6
0
3
414
7
5
1
2
426
8
4
2
1
417
9
4
0
6
408
10
3
3
0
387
11
3
1
3
414
12
2
2
2
399
13
2
0
5
372
©akademia (MSW)
Bladsy 75
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
14
1
1
4
372
15
1
3
1
363
16
0
6
0
306
17
0
2
3
351
18
0
0
6
306
Tabel 2.2: Voorkeurskaal met moontlike kombinasies (Bron: Mohr et al., 2010:188) 2.9.5
Totale, gemiddelde en grenswaardes
Hierdie begrippe kan met die volgende voorbeeld toegelig word:
Voorbeeld 2.3 Moosa September, ʼn Ekonomie en Entrepreneur-student, moet tien werkopdragte gedurende die jaar inhandig. Elke werkopdrag tel 100 punte. Vir die eerste werkopdrag behaal hy 70 punte. In hierdie stadium is sy totale punt, grenspunt en gemiddelde punt almal gelyk aan 70. Vir die tweede werkopdrag behaal hy 50 punte. Hierdie toevoeging tot sy totale punt, word nou sy grenspunt, wat 50 is. Sy totale punt is nou 70, plus 50, dit wil sê, 120. Sy gemiddelde punt is nou 120, gedeel deur 2, dit wil sê, 60. Waarom het sy gemiddelde punt gedaal? Omdat sy grenspunt (50) laer as sy vorige gemiddelde (70) is (Mohr et al., 2010:188). REËL: Wanneer die grenswaarde laer as die vorige gemiddelde waarde is, neem die gemiddelde waarde af. Vir die derde werkopdrag behaal hy 60 punte. Hierdie ekstra of bykomende punt word nou sy grenspunt. Sy totale punt is nou 180 (d.w.s. 70 + 50 + 60). Sy gemiddelde punt is 180, gedeel deur 3, dit wil sê, 60. Sy gemiddelde punt bly dus onveranderd. REËL: Wanneer die grenswaarde gelyk aan die vorige gemiddelde waarde is, bly die gemiddelde waarde onveranderd. Vir die vierde werkopdrag word 80 punte aan hom toegeken. Sy gemiddelde punt is 260 gedeel deur 4, dit wil sê, 65. Sy gemiddelde punt het toegeneem. Waarom? Omdat sy grenspunt hoër as sy vorige gemiddelde punt is (Mohr et al., 2010:189).
©akademia (MSW)
Bladsy 76
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
REﾃ記: Wanneer die grenswaarde groter as die vorige gemiddelde waarde is, neem die gemiddelde waarde toe. Moosa se prestasie in die oorblywende ses werkopdragte en die ooreenstemmende totale grens en gemiddelde waarde, word in die tabel opgesom. Werk deur die tabel en let op hoe die drie reﾃｫls, waarna hierbo verwys word, altyd geld (Mohr et al., 2010:186).
Werkopdrag-
Punte
Totale
Grenspunt
Gemiddelde
nommer
behaal
punt
1
70
70
70
70
2
50
120
50
60
3
60
180
60
60
4
80
260
80
65
5
40
300
40
60
6
60
360
60
60
7
67
427
67
61
8
93
520
93
65
9
20
540
20
60
10
80
620
80
62
punt
Tabel 2.3: Moosa se totale, grens- en gemiddelde punte (Bron: Mohr et al., 2010:186)
Die verwantskappe tussen totale waardes en grenswaardes, en tussen grens- en gemiddelde waardes, kan soos volg opgesom word (Tabel 2.4):
ﾂｩakademia (MSW)
Bladsy 77
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Totale waardes en grenswaardes Wanneer ʼn totale waarde toeneem, is die ooreenstemmende grenswaarde positief. OF Wanneer ʼn grenswaarde positief is, neem die ooreenstemmende totale waarde toe.
Grens- en gemiddelde waardes Wanneer die grenswaarde laer as die gemiddelde waarde is, neem die gemiddelde waarde af. OF Wanneer die gemiddelde waarde afneem, moet die grenswaarde onder die gemiddelde waarde lê.
Wanneer ʼn totale waarde afneem, is die ooreenstemmende grenswaarde negatief. OF Wanneer ʼn grenswaarde negatief is, neem die ooreenstemmende totale waarde af.
Wanneer die grenswaarde hoër as die gemiddelde waarde is, neem die gemiddelde waarde toe. OF Wanneer die gemiddelde waarde toeneem, moet die grenswaarde bokant die gemiddelde waarde lê.
Wanneer ʼn totale waarde ʼn maksimum of ʼn minimum bereik, is die ooreenstemmende grenswaarde nul.
Wanneer die grenswaarde gelyk aan die gemiddelde waarde onveranderd OF Wanneer die gemiddelde waarde nie toe of
OF Wanneer ʼn grenswaarde nul is, bly die ooreenstemmende totale waarde onveranderd.
afneem nie (bv. by ʼn maksimum of minimum), moet die grenswaarde gelyk aan die gemiddelde waarde wees.
Tabel 2.4: Verwantskap tussen totale waardes en grenswaardes (Bron: Mohr et al., 2010:187) Die belangrikste begrip in die nutsbenadering is grensnut. Grensbegrippe speel ʼn belangrike rol in die ekonomiese ontleding. Dit is belangrik om te weet wat “grens” beteken en hoe die grenswaarde met ʼn gemiddelde waarde en ʼn totale waarde verband hou. Alhoewel baie ekonome in die 1700’s en 1800’s gehoop het dat grensnut eendag gemeet sou kon word, soos lengte of gewig, is dit vandag ʼn feit dat grensnut nie objektief gemeet kan word nie – dit kan slegs subjektief gemeet word. Ekonomiese teorie poog om te verduidelik hoe mense optree en ekonome kan nut gebruik om verbruikerskeuse te ontleed (Mohr et al., 2010:189).
©akademia (MSW)
Bladsy 78
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 2.10 Samevatting In hierdie studie-eenheid is die besluite wat mense neem, die interaksie tussen mense en die werking van die ekonomie, in sy geheel, bespreek. In die ekonomie word hierdie drie aspekte deur tien beginsels gedryf.
1. Verbruikers reageer op kompromieë. 2. Die koste van iets is, wat die verbruiker bereid is om op te offer, om dit te kry. Hoe mense besluite neem
3. Rasionele mense neem die marginale verskille tussen koste en voordeel in ag. 4. Verbruikers reageer op insentiewe. 5. Handel, binnelands en tussen lande, strek tot voordeel van almal. 6. Aktiwiteite in die markte word gebruik
Die interaksie tussen mense
om ekonomiese aktiwiteite te organiseer. 7. Die staat kan die ekonomie positief beïnvloed. 8. ʼn Land se lewenstandaarde is direk gekoppel aan die vermoë om goedere
Die werking van die ekonomie
en dienste te produseer. 9. Pryse van goedere styg as die staat meer geld druk. 10. As inflasie styg, neem werkloosheid af.
Die belangrikste begrip in die nutsbenadering is grensnut. Grensbegrippe speel ʼn belangrike rol in die ekonomiese ontleding. Dit is belangrik om te weet wat “grens” beteken en hoe die grenswaarde met ʼn gemiddelde waarde en ʼn totale waarde verband hou.
©akademia (MSW)
Bladsy 79
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 2.11 Selfevaluering Aktiwiteit 2 1. Gee voorbeelde van kompromieë wat die verbruiker in die ekonomie mee gekonfronteer word. 2. Wat is die geleentheidskoste as jy ʼn fliek in die inkopiesentrum wil gaan kyk, teenoor die verantwoordelikheid om te studeer? 3. Water is nodig vir oorlewing. Is die marginale voordeel van ʼn glas water groot of klein? 4. Waarom is dit belangrik vir beleidmakers om oorweging te skenk aan insentiewe? Gee ʼn voorbeeld. 5. Lys en beskryf die drie beginsels van interaksie tussen verbruikers in die ekonomie. 6. Verduidelik die invloed van die onsigbare hand in die ekonomie. Gee ʼn voorbeeld van mislukking in die ekonomie. Verduidelik die verhouding tussen inflasie en werkloosheid, aan die hand van die Phillipskromme. 7. Lys en beskryf die drie beginsels wat die werking van die ekonomie verduidelik.
Aktiwiteit 3 Gee ʼn definisie vir elk van die volgende begrippe: 1. Nut 2. Grensnut 3. Kardinale nut 4. Ordinale nut
©akademia (MSW)
Bladsy 80
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Studie-eenheid 3: Basiese ekonomiese konsepte vir die entrepreneur
3.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 3 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Geleentheidskoste vir die entrepreneur
•
Vergelykende voordele vir die entrepreneur
•
Waarde van die entrepreneur
•
Aanbod en aanvraag
•
Elastisiteit
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
Te onderskei tussen die volgende begrippe wat belangrik is vir die entrepreneur: geleentheidskoste, vergelykende voordeel, utility, vraag en aanbod, elastisiteit en insentiewe.
•
Die belangrike beginsels, metodes, prosedures en tegnieke as entrepreneur toe te pas.
©akademia (MSW)
Bladsy 81
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 3.2
Verrykende bronne •
http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do
•
http://www.daviddfriedman.com/
•
http://econserv2.bess.tcd.ie/
•
http://tutor2u.net/economics/
•
http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/
•
http://www.amosweb.com/
•
http://www.resbank.co.za
•
Mohr, P en Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
•
Nieman, G. Hough, J. Nieuwenhuizen, C, 2005: Entrepreneurship: A South African Perspective. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
• 3.3
Wickham, PA. 2004: Strategic Entrepreneurship. Essex: Pearson Education Limited. Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Aanbod
Die prys en hoeveelheid van ʼn produk in die mark, wat deur die verbruiker aangevra word.
Aanvraag
Die verhouding tussen die prys van ʼn produk en die hoeveelheid van die produk op aanvraag.
Absolute voordeel
ʼn Land het ʼn absolute voordeel bo ʼn ander land, indien die tweede land nie die goedere of dienste teen dieselfde prys kan vervaardig nie.
Elastisiteit
Elastisiteit is ʼn maatstaf van gevoeligheid of sensitiwiteit in die mark teenoor die goed of diens, wanneer die prys van ʼn produk opwaarts of afwaarts verander.
Geleentheidskoste
Die geleentheidskoste van ʼn keuse is die waarde van die beste alternatief, wat die besluitnemer kon gekies het, maar nie gekies het nie.
Vergelykende voordeel
Vergelykende voordeel, ook genoem relatiewe voordeel is
/relatiewe voordeel
wanneer albei lande voordeel trek uit handel, indien die
©akademia (MSW)
Bladsy 82
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap geleentheidskoste van produksie (of relatiewe pryse) in die twee lande verskil. 3.4
Inleiding
In die ekonomie is daar voortdurend situasies waar die verbruiker keuses moet uitoefen om te kies tussen sekere goedere en dienste as gevolg van skaars hulpbronne. Ekonomiese besluite is altyd moeilik. Die geleentheidskoste van ʼn keuse is die waarde van die beste alternatief, wat die besluitnemer kon gekies het, maar nie gekies het nie. Met ander woorde, die geleentheidskoste van ʼn keuse, is die waarde van die beste geleentheid wat verbeur moes word. Elke keer wanneer ʼn verbruiker ʼn keuse neem, is daar ʼn geleentheidskoste ter sprake en ekonome gebruik altyd geleentheidskoste wanneer hulle koste meet. Vir die ekonoom is die koste van iets dit wat opgeoffer moet word, om dit te bekom. Geleentheidskoste is een van die belangrikste begrippe in die ekonomie, aangesien dit die kern van die ekonomiese probleem van skaarsheid en keuse saamvat. Daar word deesdae algemeen aanvaar dat die mees suksesvolle ekonomieë dié is wat sterk ekonomiese bande met die res van die wêreld het. Die omvang van ʼn land se betrokkenheid by handel, word die oopheid van sy ekonomie, of die mate van integrasie in die wêreldekonomie, genoem. Elastisiteit is ʼn maatstaf van gevoeligheid of sensitiwiteit. Wanneer twee veranderlikes met mekaar verband hou, wil ʼn mens dikwels weet hoe sensitief of gevoelig die afhanklike veranderlike vir veranderings in die onafhanklike veranderlike is. 3.5
Geleentheidskoste vir die entrepreneur
In die ekonomie is daar voortdurend situasies waar die verbruiker keuses moet uitoefen, deur te kies tussen sekere goedere en dienste, as gevolg van skaars hulpbronne. Die skaars hulbronne hier verwys na die geld wat die verbruiker het om te betaal vir ʼn produk of diens. Neem byvoorbeeld die keuse wat op die verbruiker afgeforseer word om te kies tussen twee produkte omdat daar nie genoeg geld (hulpbronne) is om vir al twee te betaal nie. Die geleentheidskoste van ʼn keuse verwys na die waarde van die produk wat nie gekoop kon word nie. Die verbruiker het dus die alternatiewe keuse uitgeoefen en net een produk geneem. Met ander woorde, die geleentheidskoste van ʼn keuse is die waarde van die geleentheid wat verbeur moes word.
©akademia (MSW)
Bladsy 83
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Geleentheidskoste is een van die belangrikste begrippe in die ekonomie, aangesien dit die kern van die ekonomiese probleem van skaarsheid en keuse saamvat. Elke keer wanneer ʼn verbruiker ʼn keuse uitoefen, is daar ʼn geleentheidskoste ter sprake. Ekonome gebruik altyd geleentheidskoste om die probleem van skaarsheid in die ekonomie te meet (Mohr et al., 2010:8). Dit is ook ʼn belangrike element van die ekonomiese denkwyse. Ekonome neem nie net eksplisiete geldelike koste (wat dikwels rekeningkundige koste genoem word) in ag nie. Ekonome neem ook implisiete koste in ag, deur altyd te vra, hoe die skaars bronne alternatiewelik aangewend kon gewees het (Mohr et al., 2010:8). 3.5.1
Die produksiemoontlikheidskromme
Skaarsheid, keuse en geleentheidskoste kan met behulp van die produksiemoontlikheidskromme of produksiemoontlikheidsgrens voorgestel word. Hierdie konsep word met die volgende voorbeeld toegelig:
Voorbeeld 3.1 Gestel ʼn geïsoleerde gemeenskap langs die weskus oorleef daagliks deur vis te vang en aartappels te produseer. Hierdie gemeenskap het gevind dat hul met al die beskikbare hulpbronne wat hulle het, slegs 5 mandjies vis per dag kan verwerk, of 100kg aartappels per dag kan produseer. Daar is slegs ʼn aantal ure per dag beskikbaar vir visvang en hierdie tyd is ook die tyd wat hul moet gebruik om aartappels te produseer. Tyd is dus ʼn skaarsheid. Ook het hierdie gemeenskap slegs ʼn paar mense, wat gesond genoeg is om vis te vang of aartappels te produseer. Die aantal produktiewe mense is dus ook ʼn skaarsheid (Mohr et al., 2010:8). Die gemeenskap het egter gou agtergekom dat slegs vis, of slegs aartappels nie ʼn goeie dieet is nie en dat albei nodig is vir ʼn gesonde leefstyl. Sonder enige ekonomiese kennis het hierdie gemeenskap gou geleer dat hulle met ʼn geleentheidskosteprobleem sit, alhoewel hulle dit hoogs waarskynlik nie so sou genoem het nie. Die keuse was eenvoudig: vang vyf mandjies vis per dag, of produseer 100kg aartappels per dag, of verwerk ʼn kombinasie van die twee produkte. Die hulpbronne moes dus verdeel word tussen visvang en die produsering van aartappels. Hulpbronne is dus verplaas tussen die produksiemoontlikheid van visvang, na die produksiemoontlikheid van aartappelverbouing. Na ʼn paar jaar se
©akademia (MSW)
Bladsy 84
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
eksperimentering het die gemeenskap tot die kombinasie van produksiemoontlikhede gekom, soos in Tabel 3.1 voorgestel word. Hierdie kombinasies verteenwoordig die maksimum produksie wat deur al die moontlike hulpbronne geproduseer kan word. Moontlikheid
Vis (mandjies per dag)
Aartappels (per dag)
A
0
100
B
1
95
C
2
85
D
3
70
E
4
40
F
5
0
Tabel 3.1: Produksiemoontlikhede vir gemeenskap aan die weskus (Bron: Mohr et al., 2010:8) Indien die gemeenskap besluit om opsie E te oorweeg vir hul daaglikse produsering van vis en aartappels, beteken dit dat hulle vier mandjies vis kan verwerk en 40kg aartappels kan produseer. Ongeag van die opsie wat hul kies, kan hulle nie meer vis of aartappels produseer, as wat die spesifieke opsie toelaat nie. Deur opsie vier te kies, het die gemeenskap 60kg aartappels se produksieprys en een mandjie vis se produksieprys gegee. Die geleentheidskoste om 40kg aartappels te produseer, is gelyk aan een mandjie vis en die geleentheidskoste om vier mandjies vis te produseer, is gelyk aan 60kg aartappels. Die gemeenskap moet dus kies tussen meer aartappels en minder vis, of meer vis en minder aartappels. Gegewe die beskikbare hulpbronne, is dit onmoontlik om meer aartappels as vis te produseer en andersom, soos wat in die verskillende opsies in Tabel 3.1 aangetoon word. Die verskillende kombinasies kan grafies voorgestel word, soos deur die produksiemoontlikheidskromme in Figuur 3.1 (Mohr et al., 2010:8):
Šakademia (MSW)
Bladsy 85
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
AARTAPPELS (kg per
100 95 85 70
A
B C
• D
E
40
0
G
F 1 2 3 4 VIS (mandjies per dag)
5
Figuur 3.1: Produksiemoontlikheidskromme vir gemeenskap aan die weskus (Bron: Mohr et al., 2010:9) Visproduksie word op die horisontale as gemeet. Die kombinasies in die tabel word deur die punte A, B, C, D, E en F voorgestel. Die verskillende punte is met mekaar verbind om ʼn kromme te vorm. Daar is egter ook ander moontlikhede vir die kombinasies van vis tot aartappels beskikbaar, soos wat daar tussen twee aangrensende punte op die kromme beweeg word. Die produksiemoontlikheidskromme toon alle kombinasies van twee goedere of dienste wat geproduseer kan word, indien ʼn gemeenskap se hulpbronne ten volle en doeltreffend benut word (Mohr et al., 2010:9). Soos wat daar van punt A na punt B beweeg word op die kromme, styg die produksie van vis, terwyl die produksie van aartappels afneem. Ten einde een mandjie vis te produseer, moet die gemeenskap 5kg aartappels opoffer. Om die tweede mandjie vis te produseer, moet die gemeenskap 15kg aartappels opoffer. Soos wat daar langs die produksiemoontlikheidskromme beweeg word, neem die produksie van vis toe en die produksie van aartappels neem af. Hierdie eienskap word die geleentheidskoste genoem (Mohr et al., 2010:9). Die kromme lê aan die grens van beskikbare hulpbronne. Indien die hulpbron, mense, afneem, sal die kromme na binne beweeg, of alternatiewelik sal daar minder aartappels en vis geproduseer kan word. Gestel dat die aantal aktiewe mense in hierdie ekonomiese aktiwiteit dieselfde bly, sal die produksie van vis en aartappels, soos deur punt G, in die grafiek nooit moontlik kan wees nie. Hierdie produksiemoontlikheidskromme is ʼn baie nuttige hulpmiddel om skaarsheid, keuse en geleentheidskoste te illustreer (Mohr et al., 2010:9).
©akademia (MSW)
Bladsy 86
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
Skaarsheid word geïllustreer deur die feit dat alle punte wat regs van die kromme lê (soos G), onbereikbaar is. Die kromme vorm dus die grens tussen wat moontlik is en dit wat nie moontlik is nie.
•
Keuse word geïllustreer deur die feit dat daar tussen die moontlike kombinasies op die kromme gekies moet word.
•
Geleentheidskoste word voorgestel deur wat as die negatiewe helling van die kromme bestempel word. Dit beteken bloot dat meer van die een produk slegs geproduseer kan word, as daar minder van die ander geproduseer word. Die geleentheidskoste verwys gevolglik na die kompromie tussen die twee produkte.
Die dilemma waarmee die gemeenskap sit, is dat ekonomiese groei onder die huidige toestande onmoontlik is. Produksie by punt G in Figuur 3.1 kan nie plaasvind, indien daar nie ʼn veranderinge in die samestelling van die gemeenskap, of die ander hulpbronne kom nie. Om hierdie ekonomiese groeiprobleem te verduidelik, word ʼn produksiemoontlikheidskromme gebruik wat die produksie van verbruikersgoedere en kapitaalgoedere illustreer (Mohr et al., 2010:22).
3.5.2
Verhoging in kapitaalgoedere en verbruikersgoedere
Kapitaalgoedereproduksie kan verhoog word deur beskikbare produksiefaktore aan te wend. Die oorspronklike produksiemoontlikheidskromme word deur die kromme, AB, in Figuur 3.2 voorgestel. Die maksimum uitset van verbruikersgoedere bly by punt A, geskoei op die aanname dat die beskikbare produksiefaktore en die tegniek om verbruikersgoedere te produseer, dieselfde bly. ʼn Voorbeeld is wanneer bakstene slegs met die hand geproduseer word. In hierdie geval, sal die produksie van bakstene nie verhoog kan word nie. Slegs wanneer kapitaalgoedere soos masjiene aangewend word in die vervaardiging van bakstene, kan die produksie van bakstene verhoog word. ʼn Verbetering in die produksie van kapitaalgoedere is moontlik, soos in Figuur 3.2 aangetoon word, deur die kromme, AC (Mohr et al., 2010:22).
©akademia (MSW)
Bladsy 87
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Verbruiksgoeder
A
Y
X
B 0
C
Kapitaalgoedere
Figuur 3.2: Kapitaal produksieverbetering (Bron: Mohr et al., 2010:22) Dieselfde is moontlik met die verhoging in die produksie van verbruikersgoedere, soos in Figuur 3.3 deur die kromme, AB, geĂŻllustreer word. Met die aanwending van alle beskikbare hulpbronne, is die verhoging in produksie van verbruikersgoedere moontlik, soos voorgestel word deur die kromme, DB, in Figuur 3.3 (Mohr et al., 2010:22). D
Verbruiksgoeder
A Y X
B 0
Kapitaalgoedere
Figuur 3.3: Verbruikersgoedere produksieverbetering (Bron: Mohr et al., 2010:22) Dit is ook moontlike dat beide die verbruikersgoedere en die kapitaalgoedereproduksie gelyktydig kan verbeter. Dit is egter slegs moontlik, indien die beskikbare hulpbronne, soos werkers, toeneem, of as die produktiwiteit van hierdie werkers toeneem. Kapitaalgoedere, soos tegnologie, geboue en masjinerie, kan ook verbeter en dit sal daartoe lei dat die
Šakademia (MSW)
Bladsy 88
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap kapitaalgoedereproduksie ook toeneem. Figuur 3.4 illustreer hierdie verbetering in produksie, vanaf die oorspronklike kromme van AB na EF (Mohr et al., 2010:22).
E
Verbruiksgoeder
A
B 0
F
Kapitaalgoedere
Figuur 3.4: Verbruikersgoedere en kapitaalgoedere produksieverbetering (Bron: Mohr et al., 2010:22) In al hierdie voorbeelde, Figure 3.2, 3.3 en 3.4 word ekonomiese groei voorgestel. Die teenoorgestelde is ook waar, wanneer produktiwiteit (effektiwiteit) en ander faktore afneem. Die produksiemoontlikheidskromme toon ook hoe belangrik dit is om skaars hulpbronne volledig en doeltreffend te gebruik (Mohr et al., 2010:22). Die produksiemoontlikheidskromme stel potensiële produksie voor, maar dui nie aan watter van die verskillende kombinasies geproduseer moet word nie. Die finale keuse hang van die gemeenskap se voorkeure af. 3.6
Vergelykende voordeel in die ekonomie
Daar word deesdae algemeen aanvaar dat die mees suksesvolle ekonomieë dié is wat sterk ekonomiese bande met die res van die wêreld het. Die omvang van ʼn land se betrokkenheid by handel, word die oopheid van sy ekonomie, of die mate van integrasie in die wêreld ekonomie genoem. In Tabel 3.2 word drie groepe van lande met mekaar vergelyk, ten opsigte van hul invoere en uitvoere (handel met ander lande) in 2005.
Moontlikheid
Uitvoere (Persentasie)
Invoere (Persentasie)
2005
2005
Lae-inkomste lande Indië
©akademia (MSW)
19,0
20,6
Bladsy 89
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Tanzanië
22,9
28,8
Middel-inkomste lande Turkye
27,4
31,9
Suid-Afrika
27,5
28,1
Hoë-inkomste lande Suid-Korea
42,5
41,0
Swede
48,7
44,5
Tabel 3.2: Oopheid van ekonomieë van enkele geselekteerde lande (Bron: Mohr et al., 2010:388) In hierdie afdeling word die vergelykende voordeel wat lande met oop ekonomieë het, kortliks bespreek. Soos reeds gesien, het sekere lande produksiefaktore wat ander lande nie het nie, soos byvoorbeeld natuurlike hulpbronne (Suid-Afrika – goud), arbeid (China), kapitaal (Duitsland) en ondernemerskap (Amerika). Die volgende voorbeelde word voorgehou in die bespreking van vergelykende voordele. 3.6.1
Absolute voordeel
Voordat vergelykende of relatiewe voordeel bespreek word, eers ʼn kort oorsig oor absolute voordeel (Mohr et al., 2010:388).
Voorbeeld 3.2 Veronderstel Australië en Japan produseer albei wol en digitale videokameras. Een arbeider in Australië kan 100kg wol, of 5 digitale videokameras per week produseer. Hierteenoor kan een arbeider in Japan 50kg wol, of 10 digitale videokameras per week produseer. Daar kan dus gesê word, dat Australië ʼn absolute voordeel in die produksie van wol het en Japan ʼn absolute voordeel in die vervaardiging van videokameras. Albei lande sal dus voordeel trek, indien elkeen spesialiseer in die produksie van die item waarin hy ʼn absolute voordeel het. Australië sal ʼn deel van sy wol na Japan uitvoer en Japan sal ʼn aantal van sy digitale videokameras na Australië uitvoer. Met volle spesialisasie, sal die arbeider in Australië 100kg wol per week en die Japannese arbeider 10 digitale videokameras per week vervaardig. Veronderstel die ruilverhouding is 10kg wol vir een digitale videokamera, sal Australië 50kg wol na Japan uitvoer, in ruil vir 5 digitale videokameras. Met spesialisasie en handel kan Australië en
©akademia (MSW)
Bladsy 90
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Japan nou elk 50kg wol en 5 digitale videokameras per week verbruik, wat andersins onmoontlik sou gewees het. Hierdie scenario word in Tabel 3.3 getoon (Mohr et al., 2010:390).
Produksie en verbruik
LAND
Na handel
Voor handel Australië Japan
100kg wol of 5 digitale
50kg wol en 5 digitale
videokameras
videokameras
50kg wol of 10 digitale
50kg wol en 5 digitale
videokameras
videokameras
Tabel 3.3: Relatiewe of vergelykende voordeel (Bron: Mohr et al., 2010:390)
Hierdie eenvoudige voorbeeld illustreer die voordele van handel, indien elke land ʼn absolute voordeel in die produksie van ʼn bepaalde produk het. In die volgende gedeelte van hierdie studie-eenheid word die relatiewe of vergelykende voordeel bespreek. 3.6.2
Relatiewe (of vergelykende) voordeel
Absolute voordeel is egter nie ʼn voorvereiste vir internasionale handel nie. Handel kan ook voordelig wees, indien een land meer doeltreffend in die produksie van beide produkte is. Hierdie moontlikheid is vroeg in die 19de eeu deur die Engelse ekonoom, David Ricardo, (1772-1823) geïdentifiseer en in sy wet van relatiewe (of vergelykende) voordeel saamgevat. Ricardo beweer dat albei lande voordeel sal trek uit handel, indien die geleentheidskoste van produksie (of relatiewe pryse) in die twee lande verskil. ʼn Ander voorbeeld om hierdie wet of beginsel te illustreer, word nou gebruik (Mohr et al., 2010:391):
Voorbeeld 3.3a Veronderstel daar is net twee lande. Duitsland en Suid Afrika en dat ʼn Duitse arbeider twee motors, of agt vate wyn per dag, en ʼn Suid-Afrikaanse arbeider een motor, of ses vate wyn per dag kan produseer. Volgens hierdie voorbeeld (wat hieronder opgesom word), is minder insette in Duitsland nodig om een motor of een vat wyn te produseer, as wat in Suid-Afrika die geval is. Duitsland het dus ʼn absolute voordeel bo Suid-Afrika in
©akademia (MSW)
Bladsy 91
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
die produksie van albei produkte (Mohr et al., 2010:391): Maksimum produksie per arbeider per dag in Duitsland en Suid-Afrika, is dus: Duitsland
2 motors, of 8 vate wyn
Suid-Afrika
1 motor, of 6 vate wyn
Aangesien Duitsland beide produkte met minder insette as Suid-Afrika kan produseer, wil dit voorkom asof Duitsland niks kan baat, deur met Suid-Afrika handel te dryf nie. Maar is dit werklik die geval? Om hierdie vraag te beantwoord, moet die produksiekoste van motors en wyn in die twee lande aan die hand van die geleentheidskostebeginsel ontleed word. In Duitsland is die koste om twee motors te produseer, gelyk aan dié van 8 vate wyn. Deur skaars arbeidsbronne te gebruik om twee motors te produseer, word die produksie van agt vate wyn prysgegee. Indien die geleentheidskoste konstant is, beteken dit dat die koste om een motor in Duitsland te produseer, gelyk is aan vier vate wyn. Maar in SuidAfrika moet ses vate wyn prysgegee word, om een motor te produseer. Dit kos dus relatief minder om motors in Duitsland te produseer, as in Suid-Afrika. Duitsland moet minder vate wyn prysgee, as Suid-Afrika om ʼn motor te vervaardig (Mohr et al., 2010:391). Die geleentheidskoste om wyn te produseer is egter laer in Suid-Afrika as in Duitsland. Om ses vate wyn in Suid-Afrika te produseer, moet een motor prysgegee word. Die geleentheidskoste om een vat wyn in Suid-Afrika te produseer is ⅙ van ʼn motor. In Duitsland is die produksiekoste van vier vate wyn gelyk aan dié van een motor. Die geleentheidskoste om een vat wyn in Duitsland te produseer, is dus ¼ van ʼn motor. Dit kos dus relatief minder om wyn in Suid-Afrika te produseer as in Duitsland (Mohr et al., 2010:391). Alhoewel Duitsland ʼn absolute voordeel bo Suid-Afrika het in die produksie van albei produkte, het dit nie ʼn relatiewe voordeel in beide nie. Anders gestel, Duitsland is twee keer so doeltreffend as Suid-Afrika in die produksie van motors, maar is slegs effens meer doeltreffend in die produksie van wyn. Duitsland is relatief meer doeltreffend in die produksie van motors, wat impliseer dat Suid-Afrika relatief meer doeltreffend (of relatief minder ondoeltreffend) in die produksie van wyn is. Duitsland het ʼn relatiewe voordeel in die produksie van motors, terwyl Suid-Afrika ʼn relatiewe voordeel in die produksie van wyn het (Mohr et al., 2010:391)
©akademia (MSW)
Bladsy 92
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Volgens die teorie (of wet) van relatiewe voordeel, sal elke land geneig wees om te spesialiseer in daardie goedere waarin dit ʼn relatiewe voordeel het en dan ʼn deel daarvan uitvoer. In die voorbeeld sal beide Duitsland en Suid-Afrika dus ʼn aansporing hê om te spesialiseer en handel te dryf, mits ʼn gemeenskaplike voordelige ruilverhouding gevind kan word. Elke land sal slegs die verskuiwing van hulpbronne wat deur spesialisasie vereis word, onderneem indien handel bepaalde voordele meebring. Suid-Afrika sal byvoorbeeld slegs gewillig wees om bronne na wynproduksie te verskuif, indien minder as ses vate wyn vir ʼn motor uit Duitsland verruil kan word. Insgelyks sal Duitsland slegs bereid wees om bronne na motorvervaardiging te verskuif, indien meer as vier vate wyn bekom kan word, in ruil vir elke motor wat na Suid-Afrika uitgevoer word. In die voorbeeld sal beide lande dus slegs uit handel kan baat, indien een motor vir meer as vier, maar minder as ses vate wyn, verruil word (Mohr et al., 2010:392). Veronderstel 1 motor word vir 5 vate wyn verruil: •
Duitsland baat by handel – vir elke motor wat Duitsland na Suid-Afrika stuur, word vyf vate wyn in ruil ontvang. Dit sal vir Duitsland dus lonend wees om arbeidsbronne van wynproduksie na motorproduksie te verskuif en die oorskot motorproduksie uit te voer. Voor internasionale handel, kan Duitsland slegs vier vate wyn produseer en verbruik, vir elke motor wat prysgegee word. Na internasionale handel, kan Duitsland vyf vate wyn invoer en verbruik vir elke motor wat prysgegee (d.w.s. uitgevoer) word (Mohr et al., 2010:392).
•
Suid-Afrika baat by handel – vir elke vyf vate wyn wat Suid-Afrika na Duitsland stuur, word een motor in ruil ontvang. Dit sal dus vir Suid-Afrika lonend wees om arbeiders van motorproduksie na wynproduksie te verskuif en die surplus wynproduksie uit te voer. Voor internasionale handel, kan Suid-Afrika slegs een motor produseer en verbruik, vir elke ses vate wyn wat prysgegee word. Na internasionale handel, kan Suid-Afrika een motor invoer en verbruik deur slegs vyf vate wyn prys te gee (d.w.s. uit te voer) (Mohr et al., 2010:392).
Let egter op die volgende: •
Internasionale handel sal slegs plaasvind, indien relatiewe voordele bestaan, dit wil sê indien geleentheidskoste in die twee lande verskil. Indien die geleentheidskoste in albei lande dieselfde is (bv. as ʼn arbeider een motor of ses vate wyn in albei lande kan produseer), bestaan daar geen gronde vir handel nie. In so ʼn geval bestaan daar gelyke voordeel. Wanneer ʼn land ʼn absolute voordeel in die produksie van albei produkte het, maar die geleentheidskoste-verhouding (of relatiewe prysverhouding) dieselfde in albei lande is, is daar ook geen rede om
©akademia (MSW)
Bladsy 93
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
handel te dryf nie. As ʼn Duitse arbeider, byvoorbeeld twee motors of agt vate wyn en ʼn Suid-Afrikaanse arbeider een motor, of vier vate wyn kan produseer, is die geleentheidskoste in beide lande dieselfde en kan hulle dus geen voordeel uit handel put nie. Relatiewe voordeel (wat in geleentheidskosteverskille weerspieël word) is ʼn noodsaaklike en voldoende voorwaarde vir wedersyds lonende internasionale handel (Mohr et al., 2010:392). •
Albei lande sal slegs baat vind as die handels- of ruilverhouding êrens tussen die geleentheidskoste verhoudings in die twee lande lê. Indien een motor, byvoorbeeld, internasionaal vir vier vate wyn verruil word, sal slegs Suid-Afrika daarby baat. In so ʼn geval, sal daar vir Duitsland geen aansporing wees om handel te dryf nie. Insgelyks, indien een motor vir ses vate wyn verruil word, sal Duitsland daarby baat, maar nie Suid-Afrika nie. In dié geval sal daar geen aansporing vir Suid-Afrika wees om handel te dryf nie (Mohr et al., 2010:392).
Die voordele van handel in die voorbeeld hierbo word verder in die onderstaande voorbeeld geïllustreer. Hierdie voorbeeld om internasionale handel te verduidelik, is baie vereenvoudig. Vervoerkoste, die moontlikheid van stygende en dalende koste en die invloed van wisselkoerse is, byvoorbeeld, buite rekening gelaat. Hierdie en ander gekompliseerde faktore word in meer gevorderde kursusse in internasionale ekonomie behandel. In die voorbeeld hieronder word daar verder op bogenoemde voorbeeld voortgebou.
Voorbeeld 3.3b Veronderstel dat Duitsland en Suid-Afrika elk 25 arbeiders het. Veronderstel verder dat, voordat handel plaasvind, 15 arbeiders in elke land aangewend word om motors te vervaardig en 10 arbeiders om wyn te produseer. Dit beteken dat 30 motors en 80 vate wyn in Duitsland geproduseer en verbruik word, terwyl 15 motors en 60 vate wyn in SuidAfrika geproduseer en verbruik word. Dit kan soos volg in Tabel 3.4 opgesom word (Mohr et al., 2010:392):
Produksie en verbruik voor handel en spesialisasie Produk
©akademia (MSW)
Duitsland
Suid-Afrika
Totaal
Bladsy 94
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Motors (eenhede) Wyn (vate)
30
15
45
80
60
140
Tabel 3.4: Produksie en verbruik voor handel en spesialisasie (Bron: Mohr et al., 2010:392) Veronderstel Duitsland en Suid-Afrika besluit om te spesialiseer en handel te dryf teen ʼn ruilverhouding van vyf vate wyn per motor. In Duitsland sal al die bronne aangewend word om motors te vervaardig (d.w.s. Duitsland sal in die produksie van motors spesialiseer), terwyl Suid-Afrika in die produksie van wyn sal spesialiseer. Duitsland sal nou 50 motors en Suid-Afrika 150 vate wyn produseer. Beide hierdie produksievlakke is hoër as die vlakke van 45 motors en 140 vate wyn, wat bereik kon word, voordat handel plaasgevind het. Veronderstel daar word ooreengekom om 17 Duitse motors vir 85 vate Suid-Afrikaanse wyn te verruil. Die resultaat kan soos volg opgesom word (Tabel 3.5) (Mohr et al., 2010:392). Verbruik na handel
Produksie na spesialisasie Produkte
SuidDuitsland
Motor (eenhede) Wyn (vate)
50 0
Afrika
Totaal
SuidAfrika
Duitsland
Totaal
0
50
0
50
0
150
0
150
0
150
Tabel 3.5: Produksie en verbruik, na handel en spesialisasie (Bron: Mohr et al., 2010:392) Ons sien dus dat albei lande hul verbruik van beide produkte kan verhoog deur te spesialiseer en handel te dryf teen ʼn ruilverhouding wat vir albei voordelig is. Vergeleke met die situasie voordat handel plaasvind, is dit nou vir Duitsland moontlik om drie bykomende en vyf bykomende vate wyn te verbruik. In Suid-Afrika kan twee bykomende motors en vyf bykomende vate wyn verbruik word.
©akademia (MSW)
Bladsy 95
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Bronne van relatiewe voordeel Relatiewe voordeel bied wel ʼn verklaring vir internasionale handel, maar daar is nog nie verklaar waarom ʼn land ʼn relatiewe voordeel met betrekking tot sekere produkte het en nie ten opsigte van ander nie. Die oorsake van relatiewe voordeel is geleë in die faktore wat die relatiewe vraag na, en aanbod van elke produk bepaal (Mohr et al., 2010:393). Tegnologie Indien ʼn land ʼn produksieproses het wat tegnologies beter is as die prosesse wat in ander lande gebruik word, kan dit veroorsaak dat daardie land ʼn relatiewe voordeel het. ʼn Tegnologiese voorsprong beteken dat meer uitset, per eenheid inset geproduseer kan word. Daar is in die verlede dikwels verkeerdelik aangevoer dat Suid-Afrikaanse nywerhede in staat moet wees om met buitelandse produsente mee te ding, bloot omdat lone in SuidAfrika soveel laer as in die nywerheidslande was. Loonkoste, opsigself, is egter onvoldoende om eenheidskoste (d.w.s. koste per eenheid wat geproduseer word) te verklaar. Indien loonkoste laag is en elke arbeider slegs ʼn geringe uitset produseer (d.w.s. indien arbeidsproduktiwiteit laag is), kan eenheidskoste hoog wees, in vergelyking met die situasie in ʼn land waar loonkoste hoog is, maar produksietegnieke ʼn hoë inset of produktiwiteit per arbeider tot gevolg het. Tegnologies-voortreflike produksieprosesse kan dus die uitwerking van loonverskille tussen lande neutraliseer. Terselfdertyd moet egter besef word, dat die feit dat ʼn land oor ʼn voortreflike produksieproses beskik, nie beteken dat daardie land altyd ʼn voordeel sal hê nie. In die praktyk kan die oordrag van tegnologie tussen lande ʼn beduidende impak op die relatiewe voordeel van lande hê. ʼn Ontwikkelde land, soos Duitsland, kan byvoorbeeld aanvanklik ʼn relatiewe voordeel in die produksie van elektriese toestelle hê, sodat Duitse tegnologie meer as vergoed vir die nadele van die hoë loonkoste in die land. Duitsland sal dus elektriese toestelle uitvoer. Met verloop van tyd, kan produsente in ander lande, soos Suid-Korea, egter begin om die Duitse tegnologie na te boots. Indien lone en ander insetkoste in SuidKorea laer as in Duitsland is, sal laasgenoemde sy relatiewe voordeel met betrekking tot elektriese toestelle verloor en mettertyd selfs begin om elektriese toestelle uit Suid-Korea in te voer. Hierdie verskynsel is die basis waarop die produklewensiklusteorie van internasionale handel berus (Mohr et al., 2010:393). In ʼn dinamiese wêreldekonomie kan enige land se relatiewe voordeel voortdurend verander. Die internasionale oordrag van tegnologie verklaar in ʼn groot mate waarom ontwikkelde
©akademia (MSW)
Bladsy 96
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap lande soos Duitsland en Japan veld begin verloor het, in die produksie van produkte soos staal en tekstielstowwe, teenoor die nuwe nywerheidslande. Faktorbegiftiging Een van die belangrikste verklarings vir lande se relatiewe (of vergelykende) voordeel, is geleë in die feit dat verskillende lande met verskillende hoeveelhede skaars hulpbronne begiftig is. Omdat die skaars hulpbronne in verskillende verhoudings gebruik word om verskillende produkte te produseer, verskil die produksiekoste van soortgelyke produkte noodwendig tussen lande (Mohr et al., 2010:394). Eli Heckscher en Bertil Ohlin het ʼn teorie van relatiewe voordeel ontwikkel, wat berus op die verskille in faktorbegiftiging tussen lande. Volgens die Heckscher Ohlin teorie, sal elke land geneig wees om daardie produkte uit te voer, wat met behulp van die land se relatief oorvloedigste hulpbronne geproduseer word. Die kerneienskappe van die teorie kan soos volg verduidelik word. Veronderstel ʼn wêreld met slegs twee hulpbronne: kapitaal en arbeid. Veronderstel die Verenigde Koningryk beskik oor meer kapitaal as Indië, terwyl Indië weer oor ʼn groter hoeveelheid arbeid as die Verenigde Koninkryk beskik. Die soorte produkte wat in die twee lande geproduseer word, sal noodwendig die verskillende faktorbegiftigings weerspieël. In die Verenigde Koninkryk behoort dit relatief minder te kos om kapitaalintensiewe produkte te produseer en in Indië behoort arbeidsintensiewe produkte goedkoper geproduseer te word. Volgens Heckscher en Ohlin berus elke land se relatiewe voordeel op hierdie verskille in relatiewe koste (Mohr et al., 2010:394). In werklikheid is daar egter ʼn groot verskeidenheid bronne, asook verskille in die kwaliteit van die bronne en alle internasionale handel kan derhalwe nie deur ʼn enkele handelsteorie verklaar word nie. Verskille in smaak op vraag Die verklarings vir relatiewe voordele aan die hand van tegnologie en faktorbegiftiging, beklemtoon die aanbodtoestande in die verskillende lande. Relatiewe pryse word egter nie net deur aanbodfaktore bepaal nie. Vraagfaktore beïnvloed ook ʼn land se relatiewe voordeel (Mohr et al., 2010:394). Indien die verbruikers in Duitsland, byvoorbeeld, ʼn relatiewe voorkeur vir (of groter vraag na) produk X het en verbruikers in Frankryk ʼn relatiewe voorkeur vir (of groter vraag na) produk Y het, sal relatiewe pryse voor handel, tussen Duitsland en Frankryk verskil, selfs al beskik hulle oor dieselfde faktorbegiftiging en produksietegnieke. Smaak- en vraagverskille moet
©akademia (MSW)
Bladsy 97
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap dus ook in ag geneem word om die handel tussen lande te verklaar. Godsdienstige, kulturele, sosiologiese en klimatologiese verskille tussen lande, sal onder die faktore wees wat verbruikersbesluite in verskillende lande sal beïnvloed. Daarbenewens het verskille in die vlak van ekonomiese ontwikkeling ook ʼn uitwerking op verbruikerspatrone. In arm lande, met ʼn lae per capita-inkomste, sal daar ʼn groot mark vir noodsaaklike produkte wees, maar slegs ʼn klein mark vir luukse goedere. Daarteenoor is die mark vir luukse goedere veel groter in ontwikkelde lande. Dit verklaar gedeeltelik waarom die ontwikkelde lande (soos Duitsland en Frankryk) gewoonlik hoofsaaklik met ander ontwikkelde lande handel dryf, ten minste wat verbruiksgoedere betref (Mohr et al., 2010:394). Die relatiewe voordeel, soos hierbo bespreek, verduidelik waarom lande ooreenkom om met mekaar handel te dryf. Soos reeds gesien, in Studie-eenheid 2, is die algemene welvaart of lewenstandaard in lande afhanklik van handel wat plaasvind tussen lande. Indien ʼn land geen handel dryf nie en vir alles self onderhoudend is, sal daar geen buitelandse kapitaal die land binnevloei nie. Dit is dus noodsaaklik dat elke land sy relatiewe voordeel in die vervaardiging van produkte sal uitbrei, om sodoende deel te word van die internasionale handel. 3.6.3 Vraag en aanbod Dit is belangrik dat die entrepreneur kennis neem van die konsepte “vraag” en “aanbod” en hoe dit die ekonomie beïnvloed. Hierdie konsepte is breedvoerig in Studie-eenheid 1 (par 1.5.4) bespreek. 3.6.4 Oop en geslote ekonomieë Die ekonomie waarby net huishoudings, die sakesektor en die staat betrokke is, staan bekend as ʼn geslote ekonomie. Die buitelandse sektor is ook ʼn deelnemer aan die ekonomie. Wanneer die buiteland deur invoere en uitvoere betrokke raak by die ekonomie, word die ekonomie ʼn oop ekonomie. Dit is belangrik vir die entrepreneur om van hierdie konsepte in die ekonomie bewus te wees. Oop en geslote ekonomieë is reeds in meer besonderhede in Studie-eenheid 1 (par 1.5.5 bespreek) Die volgende toon aan wat internasionale handel alles behels:
©akademia (MSW)
Bladsy 98
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
(Bron: http://1.bp.blogspot.com/_3WhmkeI_c6U/TStIpkVHMMI/AAAAAAAAAy0/O_7M5j8GE2s/s16 00/International_Trade.jpg) 3.7
Elastisiteit
Elastisiteit is ʼn maatstaf van gevoeligheid of sensitiwiteit. Wanneer twee veranderlikes met mekaar verband hou, wil ʼn mens dikwels weet hoe sensitief of gevoelig die afhanklike veranderlike vir veranderings in die onafhanklike veranderlike is (Mohr et al., 2010:162).
Figuur 3.5: Voorbeeld: elastisiteit Bron: http://3.bp.blogspot.com/Y9LlIz1gPtc/Tb_HwKCxLsI/AAAAAAAAA6k/4Xgx0EqSc_U/s1600/Practical%2Bimportance %2Bof%2Belasticity%2Bof%2Bdemand.jpg
©akademia (MSW)
Bladsy 99
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap In hierdie eenheid val die klem op die gevoeligheid vir prysveranderings en ander determinante van die hoeveelheid gevra en die hoeveelheid aangebied. Soos reeds bekend, reageer die ewewigsprys en hoeveelheid in die mark, op veranderings in vraag en aanbod. Belangrike vrae is: •
Wat sal die absolute en relatiewe omvang van sulke prys- en hoeveelheidsveranderings wees?
•
Met hoeveel sal die ewewigsprys, byvoorbeeld, toeneem as die aanbod verminder?
•
En met hoeveel sal die ewewigshoeveelheid verander?
•
Wat sal gebeur met die totale inkomste van aanbieders, wat gelyk is aan die gemiddelde prys per eenheid, vermenigvuldig met die hoeveelheid wat verkoop word? Sal dit afneem of sal dit toeneem?
•
Sal produsente (die aanbieders) deur hoër of laer pryse bevoordeel word, inaggenome dat die gevraagde hoeveelheid op prysveranderings sal reageer?
•
Watter faktore bepaal die gevoeligheid van die gevraagde hoeveelheid vir prysveranderings?
•
Met hoeveel sal die gevraagde hoeveelheid verander, indien verbruikers se inkomste of die pryse van substitute en komplemente verander?
•
En wat van die aanbod – hoe gevoelig is die hoeveelheid aangebied vir prysveranderings en watter faktore bepaal die gevoeligheid?
(Mohr et al., 2010:162) Dit is die soort vrae wat in hierdie afdeling ondersoek word. ʼn Algemene definisie van elastisiteit word bespreek. Daarna word die pryselastisiteit van vraag ontleed. Die inkomste-elastisiteit van vraag, die kruis-elastisiteit van vraag en die prys-elastisiteit van aanbod word ook ondersoek. Daar is reeds gesê dat vraag- en aanbodkrommes van die nuttigste ontledingsinstrumente in die ekonomie is. Die redes hiervoor is die feit dat vraag en aanbod gebruik kan word om: (Mohr et al., 2010:162 •
verskillende ekonomiese verskynsels te verklaar (bv. hoe die prys van ʼn produk bepaal word);
©akademia (MSW)
Bladsy 100
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
te voorspel wat sal gebeur, indien ʼn ekonomiese veranderlike verander (bv. wat met die prys van ʼn produk sal gebeur, indien die prys van ʼn substituut vir daardie produk verander); en om
•
die uitwerking van beleidsbesluite te ontleed (bv. wat met die prys van sigarette en die hoeveelheid verhandel en belastinginkomste sal gebeur, indien die belasting op sigarette verhoog word).
In die res van die studie-eenheid word vraag- en aanbodkrommes gebruik om ʼn verskeidenheid kwessies te ondersoek. Dit is dus belangrik om ʼn goeie begrip van die grondbeginsels van vraag en aanbod te hê, soos vroeër in hierdie gids bespreek is. Ekonome, sakelui en die owerheid is ook baie geïnteresseerd in die omvang van sulke veranderings, byvoorbeeld: •
Met hoeveel sal die prys en die hoeveelheid verander, indien die vraag of die aanbod verander?
•
Hoe sal ʼn verandering in die prys van goedere of dienste die totale besteding van die betrokke goedere of dienste beïnvloed?
•
Sal die verandering in die hoeveelheid gevra, proporsioneel groter of kleiner wees, as die prysverandering?
•
Sal dit vir die aanbieders van ʼn produk winsgewend wees om die prys van die produk te verhoog, of moet hulle dit eerder verlaag?
•
Wat sal die uitwerking op die prys en die hoeveelheid wees, indien prysbeheer op ʼn sekere produk ingestel word?
Hierdie is sommige van die baie vrae waarin ekonome belang stel, maar wat slegs beantwoord kan word, indien inligting oor die gevoeligheid van die hoeveelheid gevra en hoeveelheid aangebied vir prysverandering, beskikbaar is. Met ander woorde, ekonome wil weet met hoeveel die gevraagde hoeveelheid en die aangebode hoeveelheid, in reaksie op verandering in pryse, sal verander. In tegniese terme word gesê, dat inligting benodig word oor die pryselastisiteit van die vraag en die aanbod. Maar wat beteken elastisiteit? (Mohr et al., 2010:162) 3.7.1 ʼn Algemene definisie van elastisiteit Elastisiteit is ʼn maatstaf van gevoeligheid of sensitiwiteit. Wanneer twee veranderlikes met mekaar verband hou, wil ʼn mens dikwels weet hoe sensitief of gevoelig die afhanklike veranderlike vir veranderings in die onafhanklike veranderlike is. Die grootte van die mielie-
©akademia (MSW)
Bladsy 101
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap oes is afhanklik van die reënval. Maar hoe sensitief of gevoelig is die grootte van die mielieoes vir ʼn verandering van, byvoorbeeld, een persentasiepunt in die reënval? In die ekonomie is daar baie oorsaaklike (of kousale) verbande wat tot soortgelyke vrae lei. Hoe gevoelig is investering vir veranderings in die rentekoers? Hoe gevoelig is die owerheid se belastinginkomste vir veranderings in belastingbetalers se inkomste? Hoe gevoelig is die hoeveelheid arbeid wat aangebied word vir veranderings in die loon koers. Hoe gevoelig is die vraag na invoer vir veranderings in binnelandse inkomste? Die lys is bykans eindeloos. In elke geval word belang gestel in die gevoeligheid of sensitiwiteit van ʼn afhanklike veranderlike vir veranderings in ʼn onafhanklike veranderlike. Die maatstaf vir sulke gevoeligheid of sensitiwiteit staan as elastisiteit bekend (Mohr et al., 2010:164). Elastisiteit kan dus gedefinieer word as die persentasieverandering wanneer ʼn afhanklike veranderlike met een persent verander. Dit word verkry deur die persentasieverandering in die afhanklike veranderlike, deur die persentasieverandering in die onafhanklike veranderlike te deel: Elastisiteit
=
persentasieverandering in afhanklike veranderlike persentasieverandering in onafhanklike veranderlike
Die volgende vier tipes elastisiteit word voorts bespreek (Mohr et al., 2010:164): •
Die pryselastisiteit van vraag
•
Die inkomste-elastisiteit van vraag
•
Die kruiselastisiteit van vraag
•
Die pryselastisiteit van aanbod
Die belangrikste van die vier, is die pryselastisiteit van vraag, wat vervolgens ondersoek word. 3.7.2 Die pryselastisiteit van vraag In die geval van ʼn vraagkromme is die afhanklike veranderlike, die hoeveelheid gevra en die onafhanklike veranderlike, die prys van die produk. Die pryselastisiteit van vraag is die persentasieverandering vir die hoeveelheid gevra, indien die prys van die produk met een persent verander. Dit word verkry deur die persentasieverandering in die hoeveelheid gevra, deur die persentasieverandering in die prys van die betrokke produk te deel. Deur
©akademia (MSW)
Bladsy 102
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap die simbool ep vir die pryselastisiteit van vraag te gebruik, kan die definisie soos volg geskryf word: Persentasie verandering in die hoeveelheid van die produk gevra Ep = Persentasie verandering in die prys van die produk Indien die prys van die produk, byvoorbeeld met 5% verander en dit tot ʼn verandering van 10% in die hoeveelheid gevra lei, is ep =10% / 5% = 2. Dit impliseer dat ʼn 1% verandering in die prys van die produk, tot ʼn 2% verandering in die hoeveelheid gevra sal lei (Mohr et al., 2010:166). Sommige belangrike aspekte en implikasies van hierdie definisie, behoort beklemtoon te word (Mohr et al., 2010:166): •
Elastisiteit word bereken deur persentasieverandering (wat relatiewe verandering is, nie absolute verandering nie) te gebruik. Absolute veranderings in pryse en hoeveelhede kan nie gebruik word nie, aangesien pryse in geldeenhede uitgedruk word, terwyl hoeveelhede in fisiese eenhede uitgedruk word. Indien persentasieveranderings gebruik word, beïnvloed die eenhede waarin pryse en hoeveelhede gemeet word nie die resultaat nie. Pryse kan in rand, sent, dollar, euro, jen of enige ander geldeenheid gemeet word en hoeveelhede kan in sakke, kartonne, bottels, kilogram, pond, liter, gelling, meter, jaart, of enige ander metingseenheid wees.
•
Die pryselastisiteit van vraag is die verhouding van die persentasieverandering in die hoeveelheid gevra, tot die persentasieverandering in prys. Hierdie verhouding staan bekend as die elastisiteitskoëffisiënt, wat bloot ʼn getal is en nie in eenhede, persentasies of enigiets anders gemeet word nie.
•
Elastisiteitskoëffisiënt, stel ons in staat om te vergelyk hoe verbruikers sal reageer op verandering in die pryse van verskillende goedere en dienste (bv. vuurhoutjies, motorvoertuie, vleis, petrol en universiteitsopleiding). ʼn Verandering in die absolute hoeveelheid vuurhoutjies gevra, kan nie met ʼn verandering in die hoeveelheid motors vergelyk word nie. Die uitwerking van ʼn R1-verandering in die prys van vuurhoutjies, kan ook nie met die uitwerking van ʼn R2-verandering in die prys van ʼn motor vergelyk word nie. ʼn Verandering van R1 in die prys van ʼn dosie vuurhoutjies is ʼn groot verandering, terwyl ʼn verandering van R2 in die prys van ʼn motor onbeduidend is. Wat wel vergelyk kan word, is die elastisiteitskoëffisiënt vir motors. So ʼn
©akademia (MSW)
Bladsy 103
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap vergelyking bied inligting oor die relatiewe gevoeligheid van die twee produkte vir prysveranderings. •
Streng gesproke het die pryselastisiteit van vraag ʼn minusteken, aangesien die verandering in die prys van ʼn produk en die verandering in die hoeveelheid gevra, in teenoorgestelde rigtings beweeg. Wanneer die prys styg, neem die hoeveelheid gevra af en wanneer die prys daal, neem die hoeveelheid gevra toe. Hierdie probleem word soms oorkom deur ʼn minusteken in die definisie van die pryselastisiteit van vraag in te sluit, maar dit is ʼn omslagtige benadering. In hierdie studie-eenheid word die minusteken geïgnoreer en bloot op die absolute waarde van die pryselastisiteit van vraag gekonsentreer. Wanneer die pryselastisiteit van vraag na tamaties gelyk is aan 0.5, beteken dit dat ʼn 1% styging in die prys van tamaties, tot ʼn 0,5% afname in die hoeveelheid gevra, sal lei (of dat ʼn 1% daling in die prys van tamaties tot ʼn 0,5% toename in die hoeveelheid gevra sal lei).
3.7.3 Interpretasie van die pryselastisiteit van vraag Om die pryselastisiteit van vraag te bereken, moet die persentasieverandering in die hoeveelheid gevra, bereken en deur die persentasieverandering in die prys van die produk, gedeel word. In hierdie studie word daar nie van die studente verwag om ingewikkelde berekenings te doen nie. Daar word egter van jou verwag om die diagramme korrek te interpreteer. In Figuur 3.6 word die pryselastisiteit van vraag deur ʼn kromme verteenwoordig (Mohr et al., 2010:164).
10
A (EP = B (EP =
PRYS
8
C (EP = 1)
5
D (EP = 1/4)
2 0
E(EP = 0) 4
10 16 HOEVEELHEID
Figuur 3.6: Pryselastisiteit van vraag (Bron: Mohr et al., 2010:164)
©akademia (MSW)
Bladsy 104
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Die lyn getrek deur punte A, B, C, D en E in Figuur 3.6 verteenwoordig ʼn liniêre vraagkromme. Die pryselastisiteit van vraag verskil by elke punt op die kromme en wissel van oneindig (∞), waar dit die prys-as sny tot by nul, waar dit die hoeveelheid-as kruis. In die praktyk is die voorstelling in Figuur 3.6 onrealisties. Die prys van ʼn produk sal nooit tot nul daal nie en die prys kan ook nooit so hoog styg, dat geen produk verkoop sal word nie. Die resultaat word in Figuur 3.7 saamgevat.
EP = ∞ EP > 1
PRYS
≡
EP = 1 ≡
EP < 1
║
║
EP = 0 HOEVEELHEID
Figuur 3.7: Volledige pryselastisiteit van vraag (Bron: Mohr et al., 2010:164) Figuur 3.7 stel ʼn hipotetiese “volledige” pryselastisiteit van vraag-vraagkromme voor. Gestel die vraag na beesvleis word deur die vraagkromme voorgehou. Die prys van beesvleis sal nooit daal tot nul rand per kilogram nie en as dit sou, sou dit beteken dat die vraag na beesvleis so hoog sal wees, dat daar nooit aan die vraag voldoen sal kan word nie. Die prys van beesvleis kan ook nie tot R 100.00 per kilogram toeneem nie, omdat niemand dan beesvleis sal koop nie. Teen ʼn prys van R 50.00 per kilogram, is die prys in die middel van die vraagkromme en die prys elastisiteit ep = 1. Teen pryse bo R 50.00 per kilogram is ep groter as 1, en teen pryse onder R 50.00 per kilogram is ep kleiner as 1. Wanneer die prys wissel tussen R 60.00 en R 70.00 is die pryselastisiteit altyd groter as 1, en as die prys wissel tussen R 30.00 en R 40.00, dan is die pryselastisiteit altyd kleiner as 1. Die inligting in Tabel 3.6 is ʼn opsomming van die pryselastisiteit van vraag.
Kategorie
Volmaak
Betekenis
Uitwerking op totale inkomste (tr.
(Q = hoeveelheid, P = prys)
= pq) wanneer prys (p) verander
Q verander nie as P verander
TR verander in dieselfde rigting as
nie.
verandering in P; daar is dus ʼn
onelastiese vraag
©akademia (MSW)
Bladsy 105
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap (ep=0)
aansporing vir aanbieders om hul pryse te verhoog.
Onelastiese vraag (0 < ep < 1)
Persentasieverandering in Q
TR verander in dieselfde rigting as
is kleiner as
verandering in P; daar is dus ʼn
persentasieverandering in P.
aansporing vir aanbieders om hul pryse te verhoog.
Persentasieverandering in Q Eenheidselastisiteit (ep =1)
TR bly onveranderd
is gelyk aan persentasieverandering in P.
Elastiese vraag (1 < ep < ∞)
Persentasieverandering in Q
TR verander in die teenoorgestelde
is groter as
rigting as die verandering in P; daar is
persentasieverandering in P.
dus ʼn aansporing vir aanbieders om hul pryse te verlaag.
Volmaak elastiese vraag (ep = ∞)
Onbepaalde hoeveelheid (Q)
Wanneer P styg, daal Q tot by nul; TR
teen gegewe prys (P) gevra,
daal dus ook tot by nul.
niks teen ʼn effens hoër prys gevra nie.
Volmaak onelastiese vraag
Q verander nie as P verander
TR verander in dieselfde rigting as
nie.
verandering in P; daar is dus ʼn aansporing vir aanbieders om hul
(ep=0)
pryse te verhoog. Tabel 3.6: Pryselastisiteit van vraag, ʼn opsomming (Bron: Mohr et al., 2010:172)
3.7.4 Toepassings Die pryselastisiteit van vraag het verskeie toepassings in ekonomiese analise. Ondernemings en beleidsmakers het inligting oor pryselastisiteit nodig wanneer prys en ander beleidsbesluite geneem moet word. Die verdeling van die las van aksynsregte en invoertariewe, of van die voordele van subsidies, hang, byvoorbeeld, af van die pryselastisiteit van vraag. Sakeondernemings het ook inligting nodig oor die wyse waarop die hoeveelheid gevra, beïnvloed sal word, indien die prys van ʼn produk of diens sou verander.
©akademia (MSW)
Bladsy 106
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 3.8
Samevatting
In hierdie studie-eenheid is die basiese konsepte van die ekonomie, soos dit van toepassing is op die entrepreneur, bespreek Die geleentheidskoste van die ekonomie is ook ʼn geleentheid wat die entrepreneur in die mark kan sien, om sodoende aktief en effektief tot die ekonomie te kan toetree. Dit kan wees deur die gebruik van arbeid, of kapitaal, of tegnologie. Sekere ekonomiese instrumente kan ook deur die entrepreneur ingespan word, om ʼn voordeel in die mark te kry. Die produksiemoontlikheidskromme stel potensiële produksie voor, maar dui nie aan watter van die verskillende kombinasies geproduseer moet word nie. Die finale keuse hang van die gemeenskap se voorkeure af. Die entrepreneur kan egter die resultate van die gebruik van ʼn produksiemoontlikheidskromme gebruik, om toe te tree tot die sakewêreld. Die pryselastisiteit van vraag het verskeie toepassings in ekonomiese analise. Ondernemings en beleidmakers het inligting oor pryselastisiteit nodig, wanneer prys en ander beleidsbesluite geneem moet word. Die verdeling van die las van aksynsregte en invoertariewe, of van die voordele van subsidies, hang, byvoorbeeld af van die pryselastisiteit van vraag. Ondernemings het ook inligting nodig oor die wyse waarop die hoeveelheid gevra, beïnvloed sal word, indien die prys van ʼn produk of diens sou verander.
©akademia (MSW)
Bladsy 107
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 3.9
Selfevaluering Aktiwiteit 4
1. Waarom word die handel tussen lande nie gesien as ʼn wen-verloorsituasie nie? 2. Verduidelik die produksiemoontlikheidskromme aan die hand van ʼn tabel en grafiek. Maak gebruik van twee produkte, anders as die vis- en aartappelsvoorbeeld. 3. Verduidelik die verskil tussen absolute voordeel en vergelykende voordeel. 4. Gee ʼn definisie van elastisiteit. 5. Verduidelik die interpretasie van die pryselastisiteit van vraag aan die hand van die volgende grafiek:
EP = ∞ EP > 1
PRYS
≡
EP = 1 ≡
EP < 1
║
©akademia (MSW)
║
EP = 0 HOEVEELHEID
Bladsy 108
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Studie-eenheid 4: Die entrepreneur en sy invloed op die ekonomie
4.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 4 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die entrepreneur se invloed op werkskepping
•
Die entrepreneur en wetgewing
•
Die entrepreneur se invloed op ekonomiese groei
•
Ekonomiese uitdagings vir die entrepreneur
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
Die invloed van die entrepreneur op werkskepping te ontleed.
•
Die invloed van belasting op die entrepreneur te ondersoek en te beskryf.
•
Die invloed van die entrepreneur op ekonomiese groei te ontleed.
•
Die uitwerking van staatsbeleid en wetgewing op die entrepreneur te identifiseer en te ontleed.
•
Die uitdagings in die ekonomie vir die entrepreneur te identifiseer en te beskryf.
©akademia (MSW)
Bladsy 109
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 4.2
Verrykende bronne •
http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do
•
http://www.daviddfriedman.com/
•
http://econserv2.bess.tcd.ie/
•
http://tutor2u.net/economics/
•
http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/
•
http://www.amosweb.com/
•
http://www.resbank.co.za
•
Mohr, P en Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
•
Nieman, G. Hough, J. Nieuwenhuizen, C, 2005: Entrepreneurship, A South African Perspective. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
• 4.3
Wickham, PA. 2004: Strategic Entrepreneurship. Essex: Pearson Education Limited. Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Aksynsbelasting
Belastingverpligting op plaaslike produksie van sekere kommoditeite soos motors, juwele, bier en wyn, sonder inagneming van die verkope.
Alleeneienaarsaak
ʼn Spesifieke vorm wat ʼn onderneming kan aanneem. ʼn Alleeneienaarsaak word slegs deur een persoon bestuur en besit.
Belasting op toegevoegde
Belasting op toegevoegde waarde (BTW) is belasting wat
waarde (BTW)
gevorder word op die toegevoegde waarde van ʼn produk of diens. Sommige produkte in Suid-Afrika is uitgesluit van BTW.
Beslote korporasie (BK)
ʼn Spesifieke vorm wat ʼn onderneming kan aanneem. ʼn Beslote korporasie (BK.) moet ten minste een lid hê, met ʼn maksimum van tien lede.
©akademia (MSW)
Bladsy 110
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Die basiese voorwaardes
Die Wet op basiese voorwaardes van indiensneming
van indiensneming
handel oor die jaarlikse verlof- en siekteverlofvereistes, asook spesiale verlof waarop die werknemer geregtig is en ander basiese indiensnemingsvereistes.
Die Wet op
Die Wet op arbeidsverhoudinge handel oor die
arbeidsverhoudinge
prosedure wat gevolg moet word wanneer iemand afgedank word en bied ook aan die werknemer ʼn regstellende aksies teen onregverdige en onregmatige optrede, met betrekking tot afdanking en algemene praktyke binne die werksplek.
Geboorte
In hierdie konteks: die begin van die onderneming.
Groeifase
In hierdie fase neem die groei van die onderneming toe.
Handelslisensies
Plaaslike regerings reik handelslisensies vir nuwe en voornemende ondernemings uit.
Individuele
ʼn Jaarlikse belasting gebaseer op die jaarlikse inkomste
inkomstebelasting
van ʼn individu en vennootskappe.
Inkubasie
In hierdie konteks: ʼn Fase van die sakesiklus wat plaasvind voor die geboorte van ʼn onderneming.
Kompensasiefonds
Die Compensation for Occupational Injuries and Diseases Act (Act 61 of 1997) vereis van werkgewers om hulle werknemers te verseker (insluitende tydelike personeel), teen ongelukke en siektes, wat kan lei tot dood of gestremdheid.
Maatskappye belasting
ʼn Jaarlikse belasting op die inkomste van maatskappye en beslote korporasies.
PAYE en SITE
Pay as you earn (PAYE) en Standard Income Tax on Employees (SITE) is twee vorme van persoonlike belasting.
Private maatskappy
©akademia (MSW)
ʼn Spesifieke vorm wat ʼn onderneming kan aanneem. ʼn
Bladsy 111
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Maatskappy word gesien as ʼn afsonderlike regsentiteit en moet dus as ʼn belastingbetaler registreer. Die lede van die maatskappy is afsonderlik van dié van sy eienaars. Sekondêre belasting op
ʼn Belasting gebaseer op die dividend en distribusies
Maatskappye
betaalbaar deur maatskappye en beslote korporasie.
Stempelpligte
Fooie gehef op ʼn aantal dokumente in Suid-Afrika (die belasting word op die dokumente self gehef en nie op die transaksie wat uit die dokumente voortspruit nie).
Vaardigheidsontwikkeling
Die Vaardigheidsontwikkelingswet vereis van die
en
werkgewer om van tyd tot tyd werknemers se vaardighede
vaardigheidsontwikkelings-
te bevorder en uit te brei, deur verdere opleiding wat ook
heffing
as voordeel vir die onderneming sal strek.
Vennootskap
ʼn Spesifieke vorm wat ʼn onderneming kan aanneem. ʼn Vennootskap kom tot stand wanneer twee of meer persone besluit om, gesamentlik, ʼn onderneming te begin.
Volwasse stadium
In hierdie konteks: Die fase waar die onderneming nie meer groei nie en alle onsekerhede en wisselvallighede nie meer van toepassing is nie.
Werkloosheidsversekerings- Die Werkloosheidsversekeringsfonds (WVF) voorsien fonds
voordele aan persone wat werkloos is en aan die agtergeblewenes van persone wat bygedra het tot die fonds.
4.4
Inleiding
In hierdie studie-eenheid word die invloed van die entrepreneur op die ekonomie bespreek. Die ekonomie, soos reeds gesien, is die interaksie van hoofsaaklik huishoudings, ondernemings, die staat en die buiteland. Die entrepreneur speel ʼn belangrike rol in die ekonomie en veral in die potensiële groei van die ekonomie. Eerstens gaan die rol van die entrepreneur in werkskepping bespreek word. Die entrepreneur en die klein- tot mediumgrootte ondernemings is verantwoordelik vir 60 tot 70 persent van die werksgeleenthede in lande. Die werksgeleenthede in die formele
©akademia (MSW)
Bladsy 112
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap vervaardigingsbedryf is ietwat laer as in die dienstesektore. In ʼn land soos Italië is 80% van alle ondernemings in die hande van die entrepreneur. Die staat het ook sy invloed op die entrepreneur in die vorm van belastings en aksynsregte. Die entrepreneur het ʼn verskeidenheid keuses in die vorm wat die onderneming kan aanneem. Elke vorm het sy unieke voordele en nadele en ook belasting en ander regulerende vereistes. Verder is die entrepreneur grootliks verantwoordelik vir ekonomiese groei en speel die staat ook hier sy rol. Die staat is hoofsaaklik gemoeid met die verandering en skep van beleid om die entrepreneur in staat te stel om maksimum invloed op die ekonomie te hê. Die ekonomie stel spesifieke uitdagings aan die entrepreneur. In die besonder word werkloosheid, die toegang tot hulpbronne en die bemagtiging van die entrepreneur, ten opsigte van produktiwiteit en effektiwiteit bespreek. 4.5
Die entrepreneur se invloed op werkskepping
Die Organization for Economic Co-operation and Development (OECD) doen wêreldwyd navorsing oor die ekonomie in spesifieke lande en volg die ekonomiese bewegings wêreldwyd. Verskeie navorsingsprojekte deur die OECD is ook in Suid-Afrika gedoen. Die OECD stel ook statistieke vry van verskillende ekonomiese aktiwiteite in lande. 4.5.1
Werkskeppingspotensiaal
Volgens die OECD is die entrepreneur en die klein- en mediumgrootte onderneming verantwoordelik vir 60 tot 70 persent van die werksgeleenthede in lande. Die werksgeleenthede in die formele vervaardigingsbedryf is ietwat laer as in die dienste sektore. Die grootste bydrae tot die werksgeleenthede in die klein- en mediumgrootte ondernemings, is in die hotel- en restaurantbedryf. Die belangrikheid van die entrepreneur in die ekonomie word weerspieël in die 60 tot 70 persent van die werksgeleenthede wat geskep word. Die OECD het ook bevind dat groot ondernemings en organisasies al hoe minder werksgeleenthede skep en dat die aantal werksgeleenthede in hierdie ondernemings aan die afneem is. Statistieke sedert die 1980’s toon dat daar ʼn verskuiwing in die indiensnemingspatrone in organisasies is en dat ondernemings met minder as 100 mense, die grootste groei in indiensnemingsyfers toon. In Suid-Afrika bly die grootste uitdaging nog steeds die werkloosheidsprobleem. Die staat het verskeie beleidsveranderinge aangebring in ʼn poging om werkskepping te bevorder. Suid-Afrika het ʼn buitengewone lae indiensnemingsyfer en dit het ʼn invloed op ander sosiale ©akademia (MSW)
Bladsy 113
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap en ekonomiese vlakke, soos onvoldoende onderwys, swak gesondheidsuitkomste en hoë vlakke van geweld en misdaad. (http://www.oecd.org/document/0,3746,en_2649_201185_46462759_1_1_1_1,00.html) Die werkloosheidsyfers van lidlande van die OECD word in Figuur 4.1 getoon.
Figuur 4.1: Werkloosheid in die OECD lande vir persone tussen 15 en 24 jaar (Bron: OECD, Labour Force Statistics Database; ILO, Laborsta Database; and Statistics South Africa, Quarterly Labour Force Survey, 2008) 4.5.2
Oorsake van werkloosheid
Die oorsake van werkloosheid is kompleks en die oplossings multidimensioneel. Verskeie vraag-en-aanbodfaktore speel ʼn rol in die hoë werkloosheidsyfers en is reeds sedert die vroeë 1990s ʼn probleem wat nie opgelos kan word nie. Die grootste probleem bly egter die lae ekonomiese groei en die lae arbeidsintensiewe groei-inisiatiewe. Terwyl die staat reeds verskeie beleidsaanpassing gedoen het, bly die werkloosheidsyfers ʼn probleem in SuidAfrika. Die uitdaging vir die staat is die bemagtiging van die entrepreneur deur die verandering van wetgewing en ander regulerende liggame. Tesame met die verandering van die landskap vir
©akademia (MSW)
Bladsy 114
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap die entrepreneur, is dit belangrik dat die opvoedkundige landskap in Suid-Afrika verander om die jeug te bemagtig met kennis en vaardighede. Dit is hoofsaaklik die jeug wat deur werkloosheid geraak word. In pogings van die staat om die probleem aan te spreek, is die volgende aspekte aangespreek: •
Entrepreneurskapkultuur: Soos wat sosiale en kulturele agtergrond die individu se algemene voorkeure tot die lewe beïnvloed, so beïnvloed dit ook entrepreneuriese aktiwiteite en organisasiekultuur (Schoof 2006:23).
•
Entrepreneurskapopleiding: Entrepreneurskapopleiding is een van die insentiewe wat aangespreek moet word in Suid-Afrika, om meer jongmense betrokke te kry by werkskepping. Entrepreneurskapvaardighede kan slegs deur formele programme werklik ʼn impak maak en daardeur kan ʼn algemene entrepreneuriese ingesteldheid gevestig word, met gepaardgaande vaardighede.
•
Bemagtiging van jeugentrepreneurskap: ʼn Gunstige omgewing moet geskep word vir die jeug om betrokke te raak by entrepreneurskap en die ontwikkeling van sakelui. Te veel regulasies en wetgewing maak dit moeilik vir entrepreneurs om eie ondernemings te registreer en aktief aan die ekonomie deel te neem.
•
Toegang tot finansiering: Die staat het reeds verskeie programme ontwikkel om toegang tot finansiering makliker te maak. (Meer hieroor in Studie-eenheid 5.) Dit bly egter ʼn probleem vir baie jongmense om toegang te verkry tot lenings en kapitaal vir die sake-idees.
(http://www.oecd.org/document/0,3746,en_2649_201185_46462759_1_1_1_1,00.html) Figuur 4.2 toon die struikelblokke wat entrepreneurskap beïnvloed en werkskepping nadelig raak.
©akademia (MSW)
Bladsy 115
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Sosiale en kulturele agtergrond
Entrepreneurskap opleiding
Entrepreneur
Toegang tot finansies
Wetgewing en ander regulasies
Figuur 4.2: Faktore wat entrepreneurskap beïnvloed (Bron: Aangepas uit Van Schoon, 2006:23) 4.6
Die entrepreneur en wetgewing
4.6.1
Belasting
Belasting in Suid-Afrika word opgeëis deur die sentrale regering en geadministreer deur die Suid-Afrikaanse Inkomste Diens (SAID). Die grondwet gee aan sommige provinsies belastingsmag. Dit sluit gewoonlik net die assessering van die koers, asook ander belastingaspekte, gebaseer op onroerende eiendom, in. Die Suid-Afrikaanse regering implementeer hoofsaaklik twee tipes belasting, naamlik direkte en indirekte belasting wat die volgende insluit (Nieman et al., 2005:111): •
Direkte belasting o
Individuele inkomstebelasting – ʼn jaarlikse belasting gebaseer op die jaarlikse inkomste van ʼn individu en vennootskappe
o
Maatskappye belasting – ʼn jaarlikse belasting op die inkomste van maatskappye en beslote korporasies
©akademia (MSW)
Bladsy 116
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
o
Sekondêre belasting op maatskappye – ʼn belasting gebaseer op die dividend en distribusies betaalbaar deur maatskappye en beslote korporasies
•
Indirekte belasting o
Waarde-gebaseerde belasting – ʼn rekening-gebaseerde, waarde-gebaseerde belasting wat gehef word op toerusting en goedere, asook dienste
o
Aksynsbelasting – pligte op plaaslike produksie van sekere kommoditeite, soos motors, juwele, bier en wyn, sonder inagneming van die verkope
o
Stempelpligte – fooie gehef op ʼn aantal dokumente in Suid-Afrika (die belasting is op die dokumente self en nie op die transaksie wat uit die dokumente voortspruit nie. Die belasting kan gehef word op ʼn geskrewe ooreenkoms. ʼn Soortgelyke transaksie, wat mondelings gemaak is, is nie onderworpe aan belasting nie.)
Die SAID verseker dat belastingwette nagekom word en maak seker dat elke belastingbetaler se korrekte belastingbedrag ontvang word. Eienaars van alleeneienaarsake en vennootskappe hoef nie die onderneming vir inkomstebelasting te registreer nie, omdat dit deel van die individu se persoonlike inkomste vorm. Hy/sy moet dus die onderneming se inkomste insluit by sy/haar persoonlike inkomste. Eienaars van alleeneienaarsake en vennootskappe moet egter as voorlopige belastingbetalers geregistreer by hulle plaaslike ontvanger van inkomste. Beslote korporasie en maatskappye word afsonderlik van die eienaar vir belastingdoeleindes geregistreer. Beslote korporasies en maatskappye moet dus in hulle eie kapasiteit as belastingbetalers registreer. By maatskappye en beslote korporasies word ʼn vaste koers, gebaseer op die jaarlikse inkomste, na hersiening, gehef. ʼn Maatskappy word deur die wet verplig om ʼn ouditeur aan te stel om die boeke na te sien, terwyl beslote korporasies slegs ʼn rekenmeester kan aanwys. Die ouditeur of rekenmeester help die kleinsake-eienaar om te bepaal watter bedrag hy aan die ontvanger moet oorbetaal. Die volgende belastingwetgewing is van direkte toepassing op die entrepreneur (Nieman et al., 2005:111): PAYE en SITE PAYE en SITE is twee vorme van persoonlike belasting. Betaal soos jy verdien, beter bekend as Pay As You Earn (PAYE), en standaard inkomstebelasting op werknemers, beter bekend as Standard Income Tax on Employees (SITE), is stelsels van belastinginvordering, wat deur die werkgewer van die werknemer se jaarlikse inkomste afgetrek moet word en aan
©akademia (MSW)
Bladsy 117
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap die SAID oorbetaal moet word. Die werkgewer is volgens wetgewing verplig om hierdie belasting op ʼn maandelikse basis van die werknemer se salaris af te trek (Nieman et. al. 2005:112). Dit is die werkgewer se plig om by die plaaslike ontvanger van inkomste te registreer, sodra hy/sy werknemers in diens neem. Om as ʼn werkgewer te registreer, moet ʼn IRP1-vorm voltooi word. Wanneer die aansoek voltooi is, verskaf die SAID ʼn tabel aan die werkgewer, wat aandui hoe belasting van sy/haar werknemers afgetrek moet word. Hierdie tipe belasting staan bekend as werknemersbelasting. Die werkgewer benodig dus sekere inligting van die werknemer, om te bepaal op watter skaal belasting afgetrek moet word. Werknemers voorsien hul werkgewer van die nodige inligting, deur ʼn IRP 2-vorm te voltooi. Wanneer die werknemer sy jaarlikse inkomstebelastingvorm voltooi, moet die werknemer kan bewys dat die nodige aftrekkings gedurende die jaar van sy salaris of loon afgetrek is (Nieman et. al. 2005:112). Werkgewers moet hulle werknemers voorsien van ʼn IRP 5-vorm om in te dien vir belastingdoeleindes. Indien ʼn werknemer bedank of afgedank word, moet hy onmiddellik van ʼn IRP 5 voorsien word, wat aandui hoeveel belasting van sy salaris afgetrek is, gedurende die jaar wat hy wel by die onderneming gewerk het. Belasting op toegevoegde waarde Belasting op toegevoegde waarde (BTW) is belasting wat gevorder word op die toegevoegde waarde van ʼn produk of diens. Hierdie belasting word deur die onderneming gevorder en aan die SAID oorbetaal. Daar is verskeie verbruikersprodukte wat van BTW vrygestel is (Nieman et al., 2005:113). Registrasie by die Departement van Arbeid Die eienaar van ʼn nuwe onderneming, wat beplan om mense in diens te neem, moet by die Departement van Arbeid registreer om by te dra tot werkloosheidsversekering en kompensasiefondse. Werkloosheidversekeringsfonds Die werkloosheidsversekeringsfonds (WVF) voorsien voordele aan persone wat werkloos is en aan die agtergeblewenes van persone wat bygedra het tot die fonds. Belastingvrye voordele word uitbetaal, teen 45% van die vorige verdienstes, onderhewig aan sekere vereistes. Siekte, kraam, aannemings en afhanklike voordele word ook betaal vir werknemers wat bygedra het tot die WVF. ©akademia (MSW)
Bladsy 118
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Bydrae is verpligtend vir alle personeel, wat minder as ʼn sekere bedrag jaarliks verdien. ʼn Werkgewer is verplig om bydraes tot die WVF vír alle werknemers, wat daarvoor kwalifiseer in terme van die Unemployment Act 30 of 1966, te maak. Die bydrae tot WVF is 2% van die werknemer se maandelikse inkomste. Die 2% word soos volg bereken: 1% uit die werknemer se inkomste en 1% uit die werkgewer se sak. Om vir WVF te registreer, moet die werkgewer ʼn UF 1-vorm van die Departement van Arbeid verkry en binne 14 dae, vanaf die datum wat die vorm van die Departement van Arbeid verkry is, voltooi (Nieman et al., 2005:113). Kompensasiefonds Die Compensation for Occupational Injuries and Diseases Act (Act 61 of 1997) vereis van werkgewers om hulle werknemers te verseker (insluitende tydelike personeel), teen ongelukke en siektes, wat kan lei tot dood of gestremdheid, deur ʼn bydra tot die kompensasiefonds te maak. Die bydrae kan deur die werknemers verhaal word (Nieman et al., 2005:113). Die koers waarteen betalings aan die fonds gemaak word, wissel van industrie tot industrie, op so ʼn wyse dat elke industrie moet verseker, dat enige beserings opgedoen, gedek sal wees. Die voordele verseker dat die werknemer gekompenseer sal word vir enige besering, of siekte in die werksplek en vrywaar die werkgewer van enige siviele eise, as gevolg van enige nalatigheid. Handelslisensies Plaaslike regerings reik handelslisensies uit vir nuwe en voornemende ondernemings. Sulke lisensies is nie altyd ʼn vereiste nie en dit bly die verantwoordelikheid van die entrepreneur om seker te maak of ʼn bedryfslisensie nodig is. Die voornemende entrepreneur moet sy plaaslike regering in die verband kontak. Handelslisensies word gereguleer deur die Business Act (Act 71 of 1991), wat die tipe ondernemings insluit wat ʼn handelslisensie benodig. Die volgende is ʼn paar voorbeelde van handelslisensies wat benodig word (Nieman et al., 2005:113): •
Verkoop of verskaf van etes of bederfbare produkte.
•
Voorsorgmaatreëls vir sekere gesondheidsfasiliteite of vermaak.
•
Smouse in maaltye of bederfbare produkte, insluitende enige kos wat van een plek na ʼn ander vervoer word.
©akademia (MSW)
Bladsy 119
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Om ʼn handelslisensie te kry moet ʼn L1-vorm voltooi word en tesame met ʼn eenmalige fooi aan die plaaslike munisipaliteit se lisensiërings departement ingedien word. ʼn L2-vorm is die lisensie wat uitgereik word deur die munisipaliteit. 4.6.2
Regsaspekte in die normale vloei van sakebedrywighede
ʼn Entrepreneur se regsverpligtinge hou nie by die registrasieproses van die onderneming op nie, maar gaan voort gedurende die bestaan van die onderneming. In die volgende afdeling sal ander aspekte bespreek word, wat die entrepreneur in ag moet neem, gedurende die normale gang van sy bedryfsaktiwiteite (Nieman et al., 2005:115). Sluit van kontrakte ʼn Kleinsake-eienaar moet moontlik ʼn aantal kontrakte gedurende die oprigting en bestaan van die onderneming sluit, byvoorbeeld, die verkryging van die sakeperseel, om te reël vir finansiering en die terugbetaling daarvan vir bates wat aangekoop word. Voornemende kleinsake-eienaars neem nie altyd al die regsaspekte in ag, wanneer hulle besluit om ʼn onderneming te begin nie. Tydens die sluit van kontrakte, moet die kleinsake-eienaar sekere aspekte in ag neem, byvoorbeeld: •
Fynskrif in kontrakte bevat soms baie stipulasies met betrekking tot die ooreenkoms, wat slegs deur regspersone verstaan en korrek geïnterpreteer kan word.
•
Dat die kontrakterende maatskappy, wel die kontrakterende maatskappy is en nie net ʼn front vir die regte maatskappy nie.
•
Dat al die reëlings in die kontrak vervat is, deur elke bladsy te parafeer en die laaste bladsy van die ooreenkoms te onderteken, as bewys dat die hele dokument gelees is.
Die kleinsakeonderneming kan in die verloop van sy sakebedrywighede met verskeie ooreenkomste gekonfronteer word, wat ʼn impak mag hê op die sukses van die onderneming. Hierdie ooreenkomste kan enige van die volgende insluit: •
Huur van ʼn perseel
•
Verhuring van toerusting en/of eiendom
•
Huurkoop van kapitale toerusting en motorvoertuie
•
Afbetalingsooreenkomste by verskeie finansieringsinstansies
©akademia (MSW)
Bladsy 120
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
Borge, soos vereis deur finansiële instellings
•
Goedere en/of dienste gelewer
•
Indiensnemingsooreenkomste vir permanente, tydelike en kontrakwerkers
Elkeen van die bovermelde ooreenkomste verg deeglike oorweging, asook vereistes waaraan voldoen moet word. Alternatiewe regshulp sal dus van tyd tot tyd nodig wees, om te verseker dat ooreenkomste in orde is. Dit is dus noodsaaklik dat deeglike navorsing gedoen moet word, wanneer daar oorweeg word om kontrakte aan te gaan. Dit is belangrik dat alle partye tot die ooreenkoms beskerm word, om voortgesette deelname aan die vereistes van die kontrak te verseker (Nieman et al., 2005:115). Arbeidswetgewing bestuur en beheer indiensneming in Suid-Afrika Indiensneming is een van die moeilikste aspekte wat die entrepreneur moet bestuur. Dit is daarom nodig om noukeurig kennis te neem van die wetgewing wat indiensneming reguleer. Indiensneming in Suid-Afrika word gereguleer onder die volgende wetgewing (Nieman et al., 2005:117): •
Wet op Arbeidsverhoudinge – Labour Relations Act (LRA)
•
Wet op Basiese Diensvoorwaardes – Basic Conditions of Employment Act (BCEA)
•
Wet op Beroepsgesondheid en Veiligheid – Occupational Health and Safety Act
•
Wet op Vaardigheidsontwikkeling en Vaardigheidsontwikkelingsheffings – Skills Development and Skills Development Levies Act
•
Wet op Gelyke Indiensneming – Employment Equity Act
Die Wet op Arbeidsverhoudinge handel oor die prosedure wat gevolg moet word, wanneer iemand afgedank word en bied ook aan die werknemer ʼn remedie teen onregverdige en onregmatige optrede, met betrekking tot afdanking en algemene praktyke binne die werksplek. Die Wet op Basiese Diensvoorwaardes handel oor die jaarlikse verlof- en siekteverlofvereistes, asook spesiale verlof waarop die werknemer geregtig is. Die aantal werksure wat gedurende ʼn week gewerk mag word, tesame met vergoeding vir oortyd en hoe die vergoeding bereken moet word, maak ook deel uit van hierdie wet.
©akademia (MSW)
Bladsy 121
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Die Wet op Vaardigheidsontwikkeling en Vaardigheidsontwikkelingsheffings vereis van die werkgewer om van tyd tot tyd werknemers se vaardighede te bevorder en uit te brei deur verdere opleiding, wat dus ook tot voordeel van die onderneming sal strek. Die Wet op Gelyke Indiensneming is daarop gerig om die ongeregtighede van die verlede reg te stel en diegene wat in die verlede in die werksomgewing benadeel is, nou ʼn reg op gelykheid te gee. Alle werkgewers en entrepreneurs moet seker maak dat alle wetlike vereistes nagekom word. Dit word aanbeveel dat entrepreneurs by ʼn werkgewersassosiasie soos Confederation of Employers of Southern-Africa (CONFESA) aansluit. CONFESA beskerm die werkgewer se regte en vertaal regsterme in algemene taal, sodat dit beter verstaan kan word. Hier volg ʼn lys van dienste wat CONFESA aan die werkgewer bied: •
ʼn Praktiese handleiding wat die wette, kontrakte, dissiplinêre stappe, asook stappe vir arbeidsverhoudinge bevat.
•
Om duur litigasie te voorkom, verskaf hulle ʼn 24-uur hulplyn.
•
Konsultante
(Nieman et al., 2005:117) Standaarde Die Suid-Afrikaanse Buro vir Standaarde (SABS) is deur die regering daargestel om die funksies van die Departement van Handel en Nywerheid te reguleer. Die SABS word beheer deur Wet 29 van 1993 en administreer ongeveer 70 velde, wat oor ʼn wye spektrum strek. Die verpligte voorwaardes is daargestel om te verseker dat al die regsvereistes nagekom word, met betrekking tot neergelegde nasionale standaarde vir veiligheid en gesondheid van alle produkte wat plaaslik vervaardig word, of wat ingevoer of uitgevoer word. Die produkte moet getoets word en dan gesertifiseer word dat dit geskik is vir gebruik (Nieman et al., 2005:118). Regverdige handel en verbruikersbeskerming Die Mededingingskommissie het ʼn reeks funksies in terme van die Competitions Act (Act 89 of 1998) daargestel. Sommige van hierdie funksies sluit in: •
Ondersoeke na anti-mededingende gedrag,
•
die assessering van samesmeltings of oornames, en
©akademia (MSW)
Bladsy 122
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
die neem van die toepaslike stappe om mededinging te moniteer.
Die doel van hierdie wetgewing is om die mark se deursigtigheid in die ekonomie te beskerm, om struikelblokke en mededinging te kan identifiseer en om daarvolgens op te tree en te reageer (Nieman et al., 2005:118). Omgewingsbestuur Die Wet op Omgewingsbestuur (Enviromental Act) geniet baie aandag in Suid-Afrika en streng strawwe kan opgelê word, indien ʼn persoon homself daaraan skuldig maak dat hy die omgewing beskadig. Direkteure van maatskappye kan ook ooreenkomstig hierdie wetgewing vervolg word. Die wetgewing het noodsaaklik geword, as gevolg van die roekelose en nalatige besoedeling van die omgewing. Die Handves van Menseregte in die Suid-Afrikaanse Grondwet stipuleer dat almal wat nie die omgewing benadeel of besoedel nie, regte het (Nieman et al., 2005:118). Toegang tot Inligting Die Wet op Toegang tot Inligting (Access to Information Act) stel individue in staat om inligting of rekords te verkry, wat in die besit en beheer van ʼn openbare instansie of ʼn private liggaam is en wat aan sekere vereistes moet voldoen. Die wet gee effek aan die ope toegang tot inligting in terme van die grondwet. Die wet, met die uitsluiting van sekere gedeeltes, het in werking getree op 9 Maart 2001 (Nieman et al., 2005:118). Beskerming teen woeker Die Woekerwet (Usary Act, 73 of 1968) is daar om die belange van persone te beskerm, wat huurkontrakte, krediet- en geldleningtransaksies sluit. Die doel is om die belange van die ondernemings teen uitbuiting te beskerm, met betrekking tot terugbetalingsooreenkomste. Dit geld vir natuurlike persone, asook regspersone wat huurkontrakte en geldleningsooreenkomste gesluit het (Nieman et al., 2005:118). 4.7
Die entrepreneur en ekonomiese groei
Groei is vervat in die kultuur van die sakeonderneming en word gesien as ʼn kenmerk van sukses. Groei verseker groter winste, beter kapitale produkte, groter geboue en welvaart vir die eienaars. Dit bring ook beloftes van hoër salarisse en bevordering vir die werkers in die onderneming. In hierdie afdeling word die groei van die ekonomie, as gevolg van die entrepreneur se insette in die sakewêreld, bespreek (Nieman et al., 2005:231).
©akademia (MSW)
Bladsy 123
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 4.7.1
Hoekom ekonomiese groei
Klein, medium en mikro-organisasies is deur die regering geïdentifiseer as instrumente wat die ekonomiese groei van Suid-Afrika kan stimuleer. Met die groei van die ekonomie word probleme soos werkloosheid aangespreek en is dit een van die hoofdoelwitte van die staat om sosiale probleme en armoede aan te spreek. Tans is daar ongeveer 10 miljoen mense werkloos, dit is byna 40% van die bevolking. Die staat het in 1994 besluit om entrepreneurskap aan te moedig om die volgende doelwitte te bereik (Nieman et al., 2005:231): •
Werkskepping
•
Armoedeverligting
•
Welvaartskepping
•
Sosiale stabiliteit
•
Gelyke deelname aan die ekonomie
4.7.2
Groei as doelwit van die entrepreneur
Een van die eienskappe van ʼn entrepreneur is die motivering om te groei. Dit is een van die eienskappe wat die entrepreneur onderskei van die gewone klein onderneming. ʼn Klein onderneming funksioneer in ʼn gegewe mark, terwyl die entrepreneur sy eie markte skep. Die entrepreneuriese onderneming moet doeltreffend wees en binne die raamwerk van die toegelate wetgewing en ander regulasies meeding. Die entrepreneur wag nie vir geleenthede nie en het gewoonlik spesifieke doelwitte ten opsigte van groei. Die volgende aspekte is uitdagings waarmee die entrepreneur gekonfronteer word (Nieman et al., 2005:231): •
Groei en strategie. Groei moet plaasvind en daarvoor is daar ʼn strategie nodig. Hierdie strategie is gewoonlik ʼn langtermynstrategie. Groeistrategieë moet die beskikbaarheid van hulpbronne in ag neem.
•
Groei en hulpbronne. Elke groeiplan moet hulpbronne sorgvuldig beplan – hulpbronne soos kapitaal, mense, masjinerie en geboue. Hierdie hulpbronne moet deur die entrepreneur self bestuur word en tot maksimum voordeel van die onderneming uitgebou word.
•
Groei en risiko. Die entrepreneur moet ook deeglik bewus wees van die gepaardgaande risiko’s. Groei bring uitdagings, soos druk op hulpbronne en kontantvloei. Die groei van ʼn onderneming kan te vinnig plaasvind en druk plaas op
©akademia (MSW)
Bladsy 124
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap kontantvloei. Groei skep ook uitdagings aan die entrepreneur, ten opsigte van nuwe produkte en produkkennis. 4.7.3
Beheer en beplan groei
Groei vereis strategie, hulpbronne en besluitneming en is daarom ʼn proses wat beplan en bestuur moet word. Die volgende faktore is baie belangrik vir suksesvolle groei: •
Begeerte. Die begeerte om te groei moet gereflekteer wees in die visie van die entrepreneur.
•
Potensiaal. Die entrepreneur en die onderneming moet die potensiaal hê om te groei en dit moet vervat wees in die missie van die onderneming.
•
Rigting. Die rigting van die beplande groei moet duidelik in die strategie van die onderneming vervat wees.
•
Bestuur. Groei moet bestuur word. Dit verg beplanning, beheer en organisasie. Die volgende uitdagings staar die entrepreneur in die gesig: o
Die verkryging van kapitaal
o
Die verkryging van menslike hulpbronne
o
Die vestiging van organisasiebeheer
(Nieman et al., 2005:231) 4.7.4
Eienskappe van groei
Navorsing het bewys dat suksesvolle ondernemings en ondernemings wat suksesvol gegroei, bevat die volgende eienskappe: •
Dominering van die mark
•
Differensiasie
•
Produkleierskap
•
Innovasie
•
Toekomsgerig
•
Uitvoere
(Nieman et al., 2005:231)
©akademia (MSW)
Bladsy 125
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 4.7.5
Fases van groei
Die entrepreneur wie se onderneming groei, of vir dié wat groei beplan, is dit uiters belangrik om die konsepte van die lewensiklus van ʼn onderneming te verstaan. Die lewensiklus volg die evolusie van ʼn nuwe onderneming, van die geboortefase deur groei, afname en/of nuwe
Nuwe groei
Volwasse fase
Geboorte
Inkubasie
Groei fase
groei. Die volgende bespreking sal die fases soos in Figuur 4.3 illustreer, verduidelik.
Afname
Figuur 4.3: Fases van sakegroei (Bron: Nieman et al., 2005:238) •
Inkubasie. Inkubasie, of die voorgeboorte van die onderneming, neem al die nodige stappe in ag om die onderneming te begin. Hierdie fase sluit al die entrepreneuriese prosesse wat nodig is om ʼn onderneming te begin, in.
•
Geboorte. Die begin van die onderneming. Sommige van die faktore wat ʼn rol speel gedurende hierdie fase is:
•
o
Tydsberekening
o
Kontantvloei
o
Die onderneming maak sy deure oop
Groei fase. In hierdie fase neem die groei van die onderneming toe en word gekenmerk deur die volgende eienskappe: o
Kontantvloei
o
Produksie
o
Dienslewering
o
Aanstel van personeel
©akademia (MSW)
Bladsy 126
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
Volwasse stadium. In hierdie fase is dit vir die entrepreneur belangrik om die onderneming te bestuur en take te delegeer. Baie entrepreneurs word vasgevang in die dag-tot-dag bestuur van die onderneming en gee nie maklik beheer oor aan ander bestuurders nie.
•
Afname en nuwe groei. Dit is nie korrek om te aanvaar dat elke onderneming in ʼn afwaartse fase sal kom nie. Dit is egter belangrik om te verstaan dat nuwe groei nodig is, om nuwe markte te betree en nuwe produkte te ontwikkel. Baie ondernemings kan baie lank in die volwasse stadium bly. Een goeie voorbeeld is die Coca-Cola maatskappy.
4.7.6
Sleutelfaktore gedurende die groeifase
Entrepreneurs het spesifieke bestuursvaardighede nodig gedurende die verskillende groeifases van die entrepreneuriese onderneming. Die vaardighede is: Nieman et. al. 2005:231 •
Beheer. Groei skep probleme wat beheer en vertroue verg.
•
Verantwoordelikheid. Soos wat die onderneming groei, moet die entrepreneur kan onderskei tussen verantwoordelikheid en outoriteit. Die entrepreneur moet leer om te delegeer en te vertrou.
•
Weerstand teen mislukking. Op hierdie stadium het die onderneming aanvanklike mislukking vrygespring of oorbrug, maar dit is steeds belangrik om die volgende in ag te neem: o
Morele mislukking. Dit verwys na die innerlike vertroue van die entrepreneur om te slaag.
o
Persoonlike mislukking. Dit verwys na tekortkoming in persoonlike vaardighede.
o
Geen beheer. Dit verwys na eksterne faktore wat die onderneming kan bedreig, soos wetgewing en internasionale handelsooreenkomste.
•
Verandering. Die gepaardgaande groei het tot gevolg dat baie dinge kan verander en hierdie verandering moet goed deur die entrepreneur bestuur word.
Laastens, moet die entrepreneur ʼn program vir suksesvolle ekonomiese groei van die onderneming volg. Hierdie program is nie beperk tot die volgende faktore nie, maar moet minstens die volgende insluit: •
Verkry al die feite ten opsigte van die beoogde groei.
©akademia (MSW)
Bladsy 127
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
Skep ʼn groeispan wat die nuwe ontwikkeling sal bestuur.
•
Beplan vir groei.
•
Stel werknemers aan om die groei te ondersteun.
•
Bestuur ʼn groeikultuur.
•
Maak gebruik van eksterne en interne advies.
(Nieman et al., 2005:231) Tabel 4.1 is ʼn opsomming van die verskillende fases van die groeiproses, volgens Crijns en Ooghe (1997), waardeur die entrepreneur gaan:
Aspek
Geboorte
Vroeë groei
Latere groei
Volwassenheid
Strategiese doelwitte
Oorlewing
Volhoubaarheid van winste
Groei deur uitbreiding
Beleggingopbrengste
Struktuur
Informeel
Funksioneel
Desensifiseer
Matriks van produkgroepe
Beheersisteme Direkte markterugvoer
Standaarde
Formele verslagdoening
Beplanning en beleggingsentrums
Bestuurstyl
Kreatief
Leierskap
Delegering
Koördinering
Rol van die entrepreneur
Eienaarwerknemer
Eienaarbestuurder
Algemene bestuurder
Beheer
Funksie van die entrepreneur
Direkte toesig
Oorhoofse toesig
Indirekte beheer
Beherende aandeel
Fokus van die entrepreneur
Produseer en verkoop
Doeltreffende operasionele bestuur
Markuitbreiding
Konsolidasie en innovering
Tabel 4.1: Veranderinge in die lewensiklus van die entrepreneuriese onderneming (Bron: Soos aangehaal in Nieman et al., 2005:241) Sakeondernemings wat groei, is belangrik vir die ekonomiese groei in enige land. Dit is om hierdie rede, dat die staat in 1994 besluit het, dat die klein, medium en mikro-ondernemings gesteun en aangemoedig moet word om te groei. Dit sal uiteraard ook werkskepping
©akademia (MSW)
Bladsy 128
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap bevorder. Daar is verskeie struikelblokke wat die entrepreneur moet oorkom voordat die onderneming kan groei. 4.8
Staatsbeleid en wetgewing en die invloed daarvan op die entrepreneur
Een van die belangrikste besluite wat elke entrepreneur moet maak, is watter tipe onderneming gevestig gaan word, met ander woorde, watter tipe regsvorm gaan die onderneming aanneem. ʼn Klein onderneming kan in Suid-Afrika verskeie regsvorme aanneem, soos ʼn alleeneienaarsaak, ʼn vennootskap, ʼn beslote korporasie of ʼn private maatskappy. Elkeen van die vorme het sy eie unieke regsimplikasies en die voornemende entrepreneur moet hierdie regsimplikasies in ag neem. Die doel van hierdie afdeling is nie om die entrepreneur te adviseer oor watter tipe sake-entiteit bedryf moet word nie, maar om hom/haar van die nodige inligting te voorsien om ingeligte besluite te kan maak. 4.8.1
Alleeneienaarsaak
ʼn Alleeneienaarsaak word slegs deur een persoon besit en bestuur. Die eienaar doen sake in sy eie kapasiteit en het dus nie nodig om die onderneming as ʼn regsentiteit te registreer nie. Dit beteken dat die eienaar, as individu, belas word op sy/haar individuele aandeel van die inkomste gegenereer deur die onderneming en het nie die beskerming van beperkte aanspreeklikheid nie. Die eienaar is dus persoonlik verantwoordelik vir al sy aksies, dus raak die risiko van die onderneming sy eie persoonlike bates, wat die onderneming en sy persoonlike bates insluit. Die statutêre vereistes vir ʼn alleeneienaarsaak is beperk. Die eienaar is nie verplig om sy finansiële state vir ʼn oudit voor te berei nie. Die eienaar van die alleeneienaarsaak is egter verplig om vir belasting te registreer, die relevante belastings te betaal, om lisensies te bekom (afhangende van die produk wat gelewer word) en om by te dra tot die kompensasieen die werkloosheidsversekeringsfonds. ʼn Alleeneienaarsaak bied dus die voordeel dat dit maklik is om op te rig, aangesien daar bykans geen statutêre verpligtinge bestaan wanneer die onderneming opgerig word nie, behalwe vir die regsaspekte wat in die normale vloei van die sakebedrywighede ter sprake is. Die grootste nadeel van ʼn alleeneienaarsaak is dat die eienaar alleen aanspreeklik is vir alle skulde en laste wat die onderneming in sy bestaan aangaan. Die eienaar kan, onder andere, sy/haar huis inboet, om te betaal vir die onderneming se skulde. Voordele van ʼn alleeneienaarsaak: •
Maklik om te stig
©akademia (MSW)
Bladsy 129
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
Eienaar maak alleen besluite rakende die onderneming
•
Minimum regsvereistes om aan te voldoen
•
Eienaar ontvang alle winste vir eiegewin
•
Maklik om die onderneming te ontbind
Nadele van ʼn alleeneienaarsaak: •
Onbeperkte aanspreeklikheid vir enige laste van die onderneming (krediteure, kostes vir enige eise met betrekking tot werknemers, of skulde aan ʼn derde persoon, of kliënt).
•
Omdat die individuele eienaar van die onderneming verantwoordelik is vir die laste van die onderneming, kan daar op die onderneming se eiendom, asook enige persoonlike beleggings of bedryfsbates en persoonlike vaste bates, deur die onderneming se krediteure beslag gelê word.
•
Beperkte vermoë om ʼn inkomste te genereer. Die onderneming se kapitaal word beperk tot dit wat die eienaar self kan verseker, dit beperk die uitbreiding van die onderneming en is ook een van die mees algemene oorsake dat hierdie tipe onderneming misluk.
•
Die eienaar kan beperkte vaardighede hê, maar kan mense in diens neem wat sy/haar tekorte, in sekere afdelings van die onderneming kan aanvul.
(Nieman et al., 2005:121) 4.8.2
Vennootskap
ʼn Vennootskap kom tot stand wanneer twee of meer persone besluit om gesamentlik ʼn onderneming te begin. Daar is geen ingewikkelde regsvereistes waaraan voldoen moet word, om die onderneming te stig nie. Dit kan deur ʼn geskrewe of mondelinge ooreenkoms tussen die partye betrokke gedoen word. Daar is egter sekere vereistes waaraan die kontrak moet voldoen, voordat dit as ʼn geldige ooreenkoms gesien sal word: •
Die vennote moet ʼn gesamentlike oogmerk hê om ʼn wins te maak.
•
Die daaglikse bedryfshandelinge moet tot voordeel van al die vennote betrokke, gedoen word.
•
Elke vennoot moet finansieel, of andersins tot die onderneming bydra.
©akademia (MSW)
Bladsy 130
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Daar word verkies dat ʼn geskrewe ooreenkoms (kontrak) deur ʼn prokureur opgestel word en deur al die vennote, in die teenwoordigheid van twee bevoegde getuies, onderteken word. Hierdie ooreenkoms kan later help om enige misverstande tussen die vennote uit die weg te ruim. Die ooreenkoms moet die name van die vennote bevat, asook watter bydrae hulle gaan maak tot die onderneming, hul jaarlikse salarispakkette, die verdeling van winste en die aanspreeklikheid vir verliese. Die kontrak moet ook die onderneming se doel en oogmerk omskryf. In ʼn vennootskap het die vennote die beskerming van beperkte en gesamentlike aanspreeklikheid, ten opsigte van laste deur die onderneming, asook elke vennoot, aangegaan. Elke vennoot word dus individueel aanspreeklik gehou vir al die skulde van die onderneming. Elke vennoot word individueel getakseer op sy/haar inkomste uit sy/haar aandeel, van wat die onderneming genereer. Indien een vennoot uit die vennootskap wegbreek, moet die hele vennootskap ontbind word en ʼn nuwe vennootskap gesluit word. Behalwe vir al die ander vereistes waaraan ʼn vennootskap moet voldoen, moet die vennootskap ook voldoen aan Seksies 3, 4 en 5 van die Wet op Besigheidsname (Wet 27 van 1960). Na aanleiding van die wet mag die onderneming nie katalogusse, briewe, bestellings of state, sonder die volgende inligting uitreik nie: •
Die naam van die onderneming
•
Die adres of plek waar die onderneming sake bedryf
•
Die naam van elke vennoot
•
Die nasionaliteit van elke vennoot, wat nie ʼn Suid-Afrikaanse burger is nie
Indien daar nie aan al die bovermelde vereistes voldoen word nie, is dit ʼn kriminele oortreding en strafbaar deur die wet. Die aantal persone in ʼn vennootskap word beperk tot twintig. Voordele van ʼn vennootskap: •
Maklik om te stig en te bestuur
•
Finansieel sterker as ʼn alleeneienaarsaak
•
Kombineer die verskillende vaardighede van die vennote
•
Elke vennoot het ʼn persoonlike belang by die onderneming.
Nadele van ʼn vennootskap: •
Onbeperkte aanspreeklikheid van die vennote.
©akademia (MSW)
Bladsy 131
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
Elke vennoot mag aanspreeklik gehou word vir die skulde van die onderneming, dus kan swak besluite van een vennoot daartoe lei, dat die onderneming, asook die ander vennote, hulle persoonlike bates verloor om die skulde van die onderneming te vereffen.
•
Die mag van bestuur word meestal verdeel en die verskillende opinies van die vennote kan die vloei van die sakebedrywighede vertraag.
•
Dit is nie ʼn regsentiteit nie.
•
Die onderneming word ontbind elke keer wat daar ʼn nuwe vennoot by die vennootskap aansluit, asook wanneer ʼn vennoot die vennootskap verlaat.
•
Die beperking tot ʼn maksimum van twintig lede kan die groei van die onderneming in die wiele ry. Rekenmeesters en prokureurs is uitgesluit van hierdie beperking.
(Nieman et al., 2005:121) 4.8.3
Beslote korporasie (BK)
Volgens nuwe wetgewing, kan nuwe beslote korporasies nie meer gestig word nie. Bestaande beslote korporasies kan voortgaan soos dit tans is of bestaande beslote korporasie kan van eienaars verwissel. Dit is ook moontlik om ʼn bestaande (maar dormante) beslote korporasie te koop. Die onderstaande is egter nog van toepassing op die bestaande beslote korporasies. ʼn Beslote korporasie (BK) moet ten minste een lid hê, met ʼn maksimum van tien lede. Die lede van die BK moet natuurlike persone wees en nie regspersone, soos ʼn maatskappy of klubs nie. Die BK het soortgelyke eienskappe as ʼn maatskappy en is ʼn regspersoon wat moet registreer by die Registrateur van Beslote Korporasies. Die lede van die BK het beperkte aanspreeklikheid. ʼn BK, as regspersoon, moet in sy eie naam by die SAID registreer om belasting te betaal. Die eienaars van die BK is ook die lede van die BK. Die lede van die BK het nie aandele in die BK nie en het dus slegs belang by die BK. Elke lid se belang in die BK word bepaal deur ʼn persentasie toekenning, wat nie aandelekapitaal en dus nie ʼn aanduiding van die aandeelhouding is nie. Lidmaatskap aan ʼn BK is beperk tot natuurlike persone, maar vanaf 1 Januarie 2006 mag ʼn trustee van ʼn trust, of ʼn Inter Vivos Trust (trust van ʼn lewende persoon), of ʼn Testamentêre Trust, soos uiteengesit in Artikel 29(1A) of 29(2)(b) van die Wet op Beslote Korporasies (Wet 69 van 1984), ook ʼn lid wees.
©akademia (MSW)
Bladsy 132
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Alle lede van die BK moet die Wet op Beslote Korporasies (Wet 69 van 1984) gehoorsaam, wat stipuleer dat die naam van die onderneming gevolg moet word deur BK in Afrikaans en CC in Engels. ʼn Assosiasie-ooreenkoms moet tussen die lede van die BK opgestel en onderteken word deur die lede en veilig bewaar word, waar dit net deur die lede bekom kan word. Die reëls wat die interne beheer van die BK kan gewysig word in die assosiasie-ooreenkoms van die lede van die BK. Die BK het nie ʼn afsonderlike raad van direkteure nie, alhoewel die lede van die BK in die bestuur van die BK kan deelneem. Die ekwivalent van die BK se dividend kan slegs aan die lede oorbetaal word, as die BK insolvent of gelikwideer word. Betaling kan dus slegs geskied, indien daar nog fondse oor is, nadat die onderneming alle skulde betaal het en hulle lopende skulde betaal kan word. As daar vereis word dat die skuldeisers betaal moet word, kan betaling aan die lede van die BK alleenlik geskied nadat hulle betaal is. Dividende betaalbaar aan lede van die BK is belastingvry. Die BK mag nie aandele in ʼn ander BK besit nie en vir belastingdoeleindes word daar met ʼn BK gehandel asof dit ʼn maatskappy is. Voordele van ʼn BK: •
Relatief maklik om ʼn BK te stig en te bestuur.
•
ʼn BK bly voortbestaan, al sou die lede van die BK verander.
•
Lede van die BK het beperkte aanspreeklikheid. Dit beteken dat hulle nie aanspreeklik gehou kan word vir die skulde van die BK nie, maar daar moet in gedagte gehou word, dat sommige belastinglaste steeds bestaan. Van die belastinglaste wat steeds ter sprake is, is werknemersbelasting, bykomende belasting en boetes of rente, waarvoor die BK aanspreeklik is, as die bovermelde nie binne die voorgeskrewe tydperk aan die SAID betaal word nie.
•
Oordra van eienaarskap is maklik
•
Minder regsvereistes as ʼn maatskappy.
Nadele van ʼn BK: •
Aantal lede beperk tot ʼn maksimum van tien.
•
Meer regsvereistes as ʼn alleeneienaarsaak of ʼn vennootskap.
(Nieman et al., 2005:123)
©akademia (MSW)
Bladsy 133
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 4.8.4
Private maatskappy
ʼn Private maatskappy word gesien as ʼn afsonderlike regsentiteit en moet dus registreer as ʼn belastingbetaler in eie reg. Die lede van die maatskappy is afsonderlik van die eienaars. Die eienaars van ʼn maatskappy is ook die aandeelhouers van die maatskappy. ʼn Maatskappy mag nie aandele in ʼn BK hê nie. Die maksimum lede van ʼn maatskappy word beperk tot vyftig. ʼn Maatskappy is ʼn assosiasie van mense geïnkorporeer, in terme van die Wet op Maatskappye (Wet 61 van 1973). ʼn Maatskappy mag aandelekapitaal besit, of as dit nie ʼn onderneming is met die oog op wins nie, kan dit ʼn onderneming sonder aandelekapitaal wees. ʼn Maatskappy kan een van twee vorme aanneem, ʼn private of openbare maatskappy. ʼn Private maatskappy verskil van ʼn openbare maatskappy in die opsig, dat dit nie aandele aan die publiek kan verkoop nie. ʼn Maatskappy moet geregistreer wees by die Registrateur van Maatskappye en word geïdentifiseer deur die woorde Proprietary Limited of die afkorting (PTY)LTD na die naam van die onderneming. Wanneer daar aan al die vereistes van ʼn maatskappy voldoen is, sal die Registrateur van Maatskappye ʼn Sertifikaat van Inkorporasie uitreik. Voordele van ʼn private maatskappy: •
Die onderneming gaan voort, al verander die aandeelhouers ononderbroke.
•
Aandeelhouers het beperkte aanspreeklikheid met betrekking tot die maatskappy se laste, met uitsondering van sekere belastings. Soos die BK, bly die maatskappy aanspreeklik vir belastinglaste, soos werknemersbelasting, bykomende belasting en boetes of rente, wat betaalbaar is as die bovermelde nie binne die voorgeskrewe tydperk aan die SAID betaal word nie.
•
Die Wet op Maatskappye plaas aanspreeklikheid op die direkteure van ʼn maatskappy, waar daar in Gemenereg nie so ʼn las sou bestaan nie, of moeilik sal wees om dit te bewys, soos roekelose optrede van ʼn direkteur wat kan lei tot die aanspreeklikheid van die individu vir die skulde van die maatskappy.
•
Oordrag van eienaarskap is maklik.
•
Makliker om kapitaal in te vorder en uit te brei.
•
Die doeltreffendheid van bestuur word gemoniteer.
©akademia (MSW)
Bladsy 134
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
Aanpasbaar van ʼn klein tot groot onderneming.
Nadele van ʼn private maatskappy: •
Onderhewig aan ʼn aantal regsvereistes.
•
Moeiliker en duurder om op te rig as ander soorte eienaarskap.
(Nieman et al., 2005:123) 4.8.5
Die registrasieproses
Die Companies and Intellectual Property Registration Office (CIPRO) is ʼn onderafdeling van die Departement van Handel en Nywerheid en is verantwoordelik vir die registrasie van ʼn nuwe onderneming, soos beslote korporasies en maatskappye. Registrasie van ʼn alleeneienaarsaak en ʼn vennootskap Daar is geen formele vereistes vir die registrasie van ʼn alleeneienaarsaak en ʼn vennootskap nie. Registrasie van ʼn beslote korporasie Alle beslote korporasies word gereguleer deur die Wet op Beslote Korporasies (Wet 69 van 1984). Die doel van die wet is om voorsiening te maak vir die eenvormigheid van die registrasieproses, inkorporasie, bestuur, beheer en likwidasie van beslote korporasies vir samelopende aangeleenthede. Die registrasie van private maatskappye Alle Suid-Afrikaanse maatskappye word gereguleer deur die Wet op Maatskappye, wat geadministreer word deur die Departement van Handel en Nywerheid. Die wet skryf die prosedure voor waarvolgens ʼn maatskappy geregistreer moet word. ʼn Private maatskappy wat aan die vereistes van ʼn beslote korporasie voldoen, mag na ʼn beslote korporasie verander word en so mag ʼn beslote korporasie ook na ʼn maatskappy verander, indien die BK aan die vereistes van ʼn maatskappy voldoen (Nieman et al., 2005:126).
©akademia (MSW)
Bladsy 135
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 4.8.6
Intellektuele eiendomsreg
Intellektuele eiendom (intellectual property) verwys na al die produkte wat deur persone se vernuf ontwerp is en bemark word vir kommersiële gewin. Baie ondernemings ontstaan as gevolg van ʼn oorspronklike idee. Om te verseker dat die entrepreneur se intellektuele eiendom beskerm word, moet sekere stappe gedoen word. Intellektuele eiendom kan beskerm word deur kopiereg, die registrasie van patente, ʼn handelsmerk of ʼn ontwerp. CIPRO registreer intellektuele eiendom. Die registrasie van patente, handelsmerke, ontwerpe en kopiereg word daagliks opgedateer. Die verskillende maniere om intellektuele eiendomsregte te beskerm is: •
Kopiereg. Die Berne Copyright Convention is ʼn organisasie wat wêreldwyd lande verteenwoordig en wat die basiese grondslag vir wetgewing neerlê. In Suid-Afrika is die Wet op Kopiereg (Wet 98 van 1978) in werking.
•
Ontwerpe. Registrasie is verpligtend voor regte vir ʼn ontwerp bekom kan word. Die Paris Convention laat die ontwerper toe om sy ontwerp te registreer in ʼn verdere 6 lande na die basiese registrasie voltooi is in die ontwerper se tuisland (of die eerste registrasie in enige land).
•
Patente. ʼn Patent is die geregistreerde eksklusiewe reg van ʼn ontwerper om sy ontwerp te maak, te gebruik of te verkoop. ʼn Ontwerp kan of ʼn nuwe produk, proses of voorwerp wees, of ʼn verbetering op enige van die bovermelde. Dit moet dus ʼn unieke ontwerp wees, wat aan spesiale vereistes voldoen.
•
Handelsmerke. ʼn Handelsmerk is enige van die volgende: o
Frase
o
Simbool
o
Ontwerp
o
Klank
o
Reuk
o
Kleur
o
Produkkonfigurasie
o
Kombinasie van die bovermelde
Die primêre doel van handelsmerke is om te voorkom dat verbruikers die oorsprong van sekere produkte of dienste kan verwar (Nieman et al., 2005:126).
©akademia (MSW)
Bladsy 136
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 4.9
Ekonomiese uitdagings vir die entrepreneur
Die grootste uitdaging vir die entrepreneur in Suid-Afrika, is die afwesigheid van ʼn konstante ekonomiese groei en werkskepping. Die verandering na ʼn multikulturele demokrasie in 1994, het moeilike politieke, sosiale en ekonomiese uitdagings aan die mense van SuidAfrika gestel. Die grootste hiervan is die implementering van die ryk hulpbronne om ekonomiese groei en werkskepping te bevorder (Mohr et al., 2010:534).
(Bron: http://goodnewsaday.files.wordpress.com/2011/05/gas_price_cartoon-1.jpg) Ekonomiese prestasie sal afhang van die vlakke van aanvraag en aanbod en die doeltreffendheid van die produksiefaktore (verwys weer na Studie-eenheid 1) soos arbeid, land, kapitaal, masjinerie en ander natuurlike hulpbronne. 4.9.1
Ekonomiese uitdagings – werkloosheid, werkskepping en markte
Hoë vlakke van werkloosheid voor en na 1994, bly ʼn groot probleem in die Suid-Afrikaanse ekonomie. Werkloosheid wissel in Suid-Afrika van 0% vir hooggekwalifiseerde tot 50% vir ongeskoolde arbeid. Soos reeds gesien, dra entrepreneurs tot 70% by van alle werksgeleenthede. Die uitdaging is vir die klein- en medium-grootte ondernemings om volhoubare werksgeleenthede te skep, om die vloei van die ekonomie te bevorder. Die staat het reeds wetgewing en ander regulasies aangepas om werkskepping aan te moedig (Mohr et al., 2010:534). 4.9.2
Kapitaal, investering en finansiële markte
Die vlakke van spaar in Suid-Afrika is ook van die laagste in die wêreld en dit plaas verdere druk op die ekonomie. Omdat spaarvlakke laag is, plaas dit druk op die beskikbaarheid van geld vir investering. Kortliks kom dit daarop neer, dat geld nie geskep kan word nie. Banke word toegelaat om 80% van alle geld, wat op spaarrekeninge lê, weer uit te leen. Direkte
©akademia (MSW)
Bladsy 137
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap buitelandse investering word dus ook as gevolg van hierdie lae vlakke van spaar beïnvloed en geld vloei nie na Suid-Afrika, soos wat die staat graag sou wou sien nie (Mohr et al., 2010:534). Oor die algemeen is Suid-Afrika se bankwese en finansiële sektor doeltreffend en vergelyk dit goed met ander lande in die wêreld se finansiële sektore. Ongelukkig het die modernisering van die finansiële sektore en bankwese nie bygedra tot die groei van die ekonomie en armoedeverligting nie. 4.9.3
Land- en grondhervorming
Die eienaarskap van grond en eiendomme in Suid-Afrika reflekteer ook nie die demografie van die land nie. Die staat het sekere grondhervormingsbeleide en inisiatiewe geloods, maar dit het nog nie die gewenste uitwerking op die ekonomie nie. Die staat het drie grondhervormingsinisiatiewe, naamlik: •
Restitusie, om diegene wat na 1913 van hul grond beroof is, te kompenseer.
•
Grondbesithervorming maak voorsiening vir individue en gemeenskappe om grond te besit en te benut vir ekonomiese doeleindes.
•
Herdistribusie is ʼn proses wat dit vir swart landelike inwoners moontlik maak om grond te besit deur toegewings.
(Mohr et al., 2010:534) 4.9.4
Produktiwiteit en insentiewe
Die staat het beleid geformuleer wat produktiwiteit en mededinging moes bevorder, maar dit het nie die ekonomie ondersteun soos wat verwag is nie. Sommige van hierdie beleidsinisiatiewe is: •
Aksyns en ander tariefbeleide het nie bygedra tot die uitvoerverwagtinge wat geskep is nie. Suid-Afrika word benadeel deur ondoeltreffende uitvoermaatreëls en soortgelyke invoerbeperkings, wat internasionale handel belemmer.
•
Privatisering en sektorale deregulasie vind te stadig plaas en plaas verdere druk op die mikro- en makro-ekonomiese doelwitte van die staat. Dit stuur gemengde boodskappe aan buitelandse beleggers, ten opsigte van die staat se gewilligheid om ekonomiese hervorming op hierdie vlak te ondersteun en aan te moedig.
•
Die verslapping van en opheffing van kapitale uitvloei het buitelandse investering bevorder, maar die binnelandse ekonomiese verwagting, belemmer verdere groei.
©akademia (MSW)
Bladsy 138
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
Die wisselkoersbeleid van die reserwebank is reaktief en nie proaktief nie. Wisselkoersvlakke belemmer ook buitelandse ekonomiese ontwikkeling.
(Mohr et al., 2010:534) 4.9.5
Verbetering van die ekonomiese beleidraamwerk
Daar is nog ruimte vir verbetering in die huidige ekonomiese ontwikkelingsinisiatiewe. Terwyl die voorgestelde beleidsveranderings oor ʼn wye vlak van die ekonomie lê, is die onderlinge behoefte om die investeringsklimaat in Suid-Afrika meer aanloklik te maak vir buitelandse beleggers. Beleidveranderings wat die entrepreneur sal bevoordeel, is: •
Die aanmoediging van direkte buitelandse investering sal ekonomiese voordele bring in die vorm van langtermyn finansiële beleggings, tegnologie-oordrag en toegang tot internasionale handel. Tot dusver is daar gefokus op makro-ekonomiese stabiliteit en nie mikro-ekonomiese stabiliteit nie.
•
Versnelde privatisering kan belangrike bykomende motivering wees vir direkte buitelandse investering deur, byvoorbeeld, die aankoop van bates.
•
Die klein- en medium-grootte ondernemings in Suid-Afrika is onderontwikkeld. Vyf en sewentig persent van alle Suid-Afrikaanse ondernemings het minder as 100 werknemers. Die struikelblokke vir hierdie ondernemings is beperkte toegang tot finansies en kapitaal, hoë koste van hulpbronne en swak ondersteuning en verskaffingsprogramme vanaf die staat.
•
Die arbeidsmark in Suid-Afrika is onstabiel, met groot verskille in vaardighede en salarisse en lone. Die ongeskoolde en semi-geskoolde arbeid word die hardste getref, as gevolg van die hoë vlakke van lone wat deur georganiseerde vakbonde afgedwing word en verder deur sektorale vasstellings gereguleer word. Een van die moeilikste hervormings wat moet plaasvind, is die hervorming van die arbeidsmag wat sal bydra tot werkskepping.
•
Opleiding is noodsaaklik vir die opheffing van vaardighede en dit sal bydra tot die oplossing van produktiwiteitsprobleme, wat ondervind word in veral die vervaardigingsektore. Gebrek aan vaardighede is van die grootste faktore wat ekonomiese groei belemmer.
Die uitdaging wat die ekonomie aan die entrepreneur in Suid-Afrika stel, bly ʼn probleem vir die staat en die entrepreneur. Alhoewel daar baie gedoen is om die entrepreneur te bemagtig en klein- en medium-grootte ondernemings te ondersteun, groei en ontwikkel die ekonomie nie na wense nie (Mohr et al., 2010:534).
©akademia (MSW)
Bladsy 139
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 4.10 Samevatting Hierdie studie-eenheid het die invloed van die entrepreneur op die ekonomie bespreek. Entrepreneurs skep nuwe ondernemings. Nuwe ondernemings skep weer nuwe werksgeleenthede, verskerp die intensiteit in die ekonomie in die vorm van mededinging. Entrepreneurs gebruik nuwe tegnologie en verhoog sodoende die produktiwiteit as Ĺ&#x2030; vergelykende voordeel in die mark. Hierdie eienskappe van die entrepreneur lei na direkte verhoging in ekonomiese groei in Ĺ&#x2030; land. Om die groei in die ekonomie te stimuleer, word die entrepreneur bemagtig deur verskeie beleide en wetgewing wat deur die staat gereguleer word. Grondhervorming, nuwe beleidsraamwerke en produktiwiteitsinsentiewe stuur die ekonomie in bepaalde rigtings, waar die entrepreneur die geleenthede sien en betrokke raak in ekonomiese aktiwiteite.
Šakademia (MSW)
Bladsy 140
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 4.11 Selfevaluering Aktiwiteit 5 1. Verduidelik hoe die entrepreneur werkskepping kan bevorder. 2. Noem enige twee wette wat die entrepreneur beĂŻnvloed in sy dag-tot-dag aktiwiteite. 3. Waarom het die staat in 1994 besluit om entrepreneurskap te bevorder? 4. Noem drie ekonomiese uitdagings vir entrepreneurs.
Šakademia (MSW)
Bladsy 141
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Notas
Šakademia (MSW)
Bladsy 142
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Studie-eenheid 5: Finansiering vir die entrepreneur
5.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 5 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die finansiële behoeftes van die entrepreneur
•
Die finansiële besluite van die entrepreneur
•
Die finansiële bronne tot beskikking van die entrepreneur
•
Die staat se rol in die finansiering van die entrepreneur
•
Finansiering vir uitbreiding en groei
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
Die finansiële behoeftes van die entrepreneur te ontleed.
•
Die finansiële besluite wat die entrepreneur moet neem te ontleed.
•
Die finansiële bronne tot beskikking van die entrepreneur te evalueer.
•
Die staat se rol in die finansiering van die entrepreneur te ontleed.
•
Finansiering vir uitbreiding en groei te ontleed.
©akademia (MSW)
Bladsy 143
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 5.2
Verrykende bronne •
http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do
•
http://www.daviddfriedman.com/
•
http://econserv2.bess.tcd.ie/
•
http://tutor2u.net/economics/
•
http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/
•
http://www.amosweb.com/
•
http://www.resbank.co.za
•
Mohr, P en Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
•
Nieman, G. Hough, J. Nieuwenhuizen, C, 2005: Entrepreneurship, A South African Perspective. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
• 5.3
Wickham, PA. 2004: Strategic Entrepreneurship. Essex: Pearson Education Limited. Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Aandelebeursnotering
Dit verwys na ʼn maatskappy wat op die aandelebeurs genoteer word om aandele aan die publiek te verkoop.
Aandelekapitaal
Finansiering wanneer aandele in die onderneming verkoop is, om sodoende kontant te genereer.
Balansstaat
ʼn Finansiële staat, wat die bates en laste van ʼn onderneming reflekteer.
Banklenings
ʼn Lening aan die onderneming deur ʼn kommersiële bank.
Bedryfskoste
Die repeterende kostes aangegaan deur ʼn onderneming.
Besluitnemingsmatriks
Hierdie tegniek word ook genoem die multikriteria besluitanalise.
Bruto wins
©akademia (MSW)
Die wins uit sakebedrywe voor die aftrekking van enige
Bladsy 144
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap kostes. Deelnemend
Deelnemende besluitneming, soms ook genoem kollektiewe of konsulterende besluitneming, is wanneer die entrepreneur ander persone binne en buite die onderneming betrek by die besluitnemingsproses.
Demokraties
In die demokratiese proses laat die entrepreneur toe dat ander deelneem aan die proses, maar dat die besluit uiteindelik geneem gaan word op grond van ʼn stem wat uitgebring gaan word.
Finansiële plan
Die finansiële plan het ten doel om aan die entrepreneur en finansieringsinstansies te bewys dat die onderneming ʼn kans het op sukses en dat die onderneming winsgewend bedryf kan word.
Faktorisering van
Die bank leen ʼn gedeelte van die skuld van ʼn debiteur aan die
debiteure
onderneming.
Gelykbreekkostes
Die gelykbreekpunt is wanneer die inkomste, verkry uit die bedryf, gelyk is aan die totale bedryfsuitgawes.
Inkomstestaat
ʼn Finansiële staat wat alle inkomste in ʼn gegewe periode, normaalweg ʼn maand, reflekteer.
Konsensus
In die konsensusbesluitnemingstyl gee die entrepreneur die proses oor aan ʼn ander groep, wat die besluite moet neem.
Kontantvloeistaat
Die kontantvloeistaat sluit die maandelikse bedryfsuitgawes, asook die geprojekteerde inkomste in.
Koste- of
Ook bekend as die sake-analise model. Dit is ʼn tegniek waar
voordeelanalise
die voordele van die aktiwiteite bymekaargetel word en dan met die koste van die aktiwiteite in verband gebring en daarvan afgetrek word.
Koste van verkope
Die koste wat aangegaan word om die produk of diens in ʼn verkoopbare toestand te bring.
Kragveldanalise
©akademia (MSW)
Die kragveldanalisetegniek vergelyk al die kragte vir en teen
Bladsy 145
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap die besluit. Die kragte wat die sterkste inwerk op die besluit, sal die aanduiding gee of die besluit geneem moet word, al dan nie. Netto wins
Die wins nadat alle kostes van die verkope afgetrek is.
Omset
Die totale verkope van ʼn onderneming in ʼn gegewe tydperk, normaalweg ʼn maand.
Oortrokke fasiliteit
Die leningsgedeelte van ʼn lopende rekening.
Outokraties
Die outokratiese besluitnemingstyl is een waarin die entrepreneur totaal in beheer bly en ten volle eienaarskap neem van besluite.
Paarvergelykingsanalise Hierdie is ʼn raamwerk waar faktore met mekaar vergelyk word en die relatiewe belangrikheid of verskille tussen die twee opsies teen mekaar opgeweeg word. Sake-engele (Business angels) Skuldfinansiering
Sake-engele is professionele beleggers wat spesialiseer in die befondsing van entrepreneurs en nuwe ondernemings.
Banke wat geld aan ondernemings leen, met die veronderstelling dat die onderneming wel skuld van debiteure sal invorder.
Verskaffer- en
Die goedkoopste vorm van befondsing is om ooreenkomste
kliëntfinansiering
aan te gaan met bestaande verskaffers en kliënte deur uitstel te kry vir die betaling van rekeninge aan krediteure, of die vroeë vereffening van rekeninge deur die debiteure.
Voordele en nadele
Hierdie is die eenvoudigste vorm van besluitnemingstegniek,
besluitneming
waar die voordele en nadele van besluite teenoor mekaar opgeweeg word.
Waagkapitaal-
Waagkapitaalbeleggers belê in industrieë wat hulle self goed
ondernemings
ken en waar die opbrengspotensiaal hoog is.
©akademia (MSW)
Bladsy 146
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 5.4
Inleiding
Finansies speel die grootste rol in die lewe van die entrepreneur. Geen entrepreneur sal ʼn onderneming begin wat nie winste gaan realiseer nie. Die beplanning vir die finansiële bestuur van die onderneming is dus belangrik, nie net omdat dit die winsgewendheid van die onderneming moet verseker nie, maar ook omdat die staat ʼn groot deel van hierdie inkomste gaan opeis. In hierdie studie-eenheid word die finansiële behoeftes van die entrepreneur bespreek. Dit word opgevolg deur die besluitnemingsproses van die entrepreneur, wat finansiële besluite moet neem, ten opsigte van die finansiële befondsing vir die nuwe onderneming. Verskeie befondsingsopsies is vir die entrepreneur beskikbaar. Dit kan eie kapitaal van die entrepreneur, gewoonlik spaargeld wees, of die verkryging van lenings of ander kapitaal afkomstig van beleggers. Die rol van die staat in terme van belasting, regulasies en ander wetgewende verpligtinge wat die entrepreneur se inkomste en uitgawes reguleer, word ook bespreek. Belasting in die vorm van persoonlike belasting en maatskappyebelasting word in besonderheid bespreek. Laastens word die opsies vir uitbreiding bespreek. Die verkryging van kapitaal speel hier die belangrikste rol.
(Bron: http://www.who.int/management/Finmancyclethm.jpg) 5.5
Finansiële behoeftes van die entrepreneur
Een van die moeilikste besluite waarmee baie entrepreneurs worstel, is waar die finansies vandaan gaan kom om die onderneming mee te begin. Die sake-idee van die entrepreneur is baie keer eenvoudig en die potensiaal vir groei groot, maar as die finansies ontbreek, sal
©akademia (MSW)
Bladsy 147
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap die onderneming nooit die lig sien nie. Die verkryging van fondse is uiters belangrik en deeglike beplanning is nodig voordat die onderneming die lig gaan sien. Die volgende aspekte behoort in ag geneem te word: •
Hoe veel finansies is nodig?
•
Wanneer is die finansies nodig?
•
Watter sekuriteit kan die entrepreneur bied?
•
Is die entrepreneur bereid om beheer oor die onderneming prys te gee, inruil vir finansiering?
(http://tutor2u.net/business/finance/finance_sources_smes.htm) Nadat die entrepreneur besluit het dat die nuwe onderneming ʼn realiteit is, is die beplanning daarvan, en veral die finansiële beplanning, uiters belangrik In hierdie afdeling word daar gefokus op die finansiële behoeftes van die entrepreneur en daarom word slegs die finansiële beplanning bespreek. Finansiële beplanning maak deel uit van die groter sakeplan. Nieman et al., 2005:90 beskryf die sakeplan as ʼn geskrewe dokument wat die beplande doelwitte van die onderneming uitspel en hierdie plan bevat dan ook die gedetailleerde stappe om hierdie doelwitte te bereik. Die bogenoemde definisie beteken dat die entrepreneur se sakeplan minstens die volgende aspekte sal insluit: •
Die beplanningsproses wat al die doelwitte van die nuwe onderneming bevat.
•
ʼn Bemarkingsplan
•
ʼn Menslike hulpbronplan
•
ʼn Stelsels- en tegnologieplan
•
ʼn Finansiële plan
•
ʼn Risikobestuursplan
•
ʼn Strategiese plan
Daar is drie redes waarom ʼn sakeplan opgestel moet word. 1. Om finansiële bystand te verkry. 2. Om te dien as ʼn interne padkaart, sodat die entrepreneur die vordering van die onderneming kan volg. 3. Die plan word gebruik as ʼn instrument om risiko’s te verminder.
©akademia (MSW)
Bladsy 148
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Die finansiële behoeftes van die entrepreneur kan slegs bepaal word, indien die entrepreneur ʼn gestruktureerde beplanning implementeer. Hierdie beplanning sluit die opstel van ʼn volledige finansiële behoeftebepaling in. Die tweede stap is om ʼn gelykbreekpuntbepaling te doen om sodoende die prys van die produk of diens te bepaal. Die derde stap in die bepaling van die finansiële behoefte, is die opstel van geprojekteerede finansiële state soos die kontantvloeistaat, die inkomstestaat en die balansstaat (Nieman et al., 2005:96). 5.5.1
Die finansiële plan
Hierdie studie-eenheid fokus op die finansiële behoeftes van die entrepreneur. Die finansiële plan, wat deel van die sakeplan is, sal dus in meer besonderhede bespreek word. Die finansiële plan het ten doel om, eerstens, aan die entrepreneur te bewys dat die onderneming ʼn kans het op sukses, en dat die onderneming winsgewend bedryf kan word. Tweedens moet die finansiële plan aan moontlike beleggers en/of finansieringsinstansies bewys dat die onderneming winsgewend bedryf kan word. Die finansiële plan staan sentraal tot al die ander beplande aktiwiteite van die onderneming en sal aan die entrepreneur wys hoeveel geld nodig is om die onderneming te begin en hoeveel geld nodig sal wees om die onderneming te bedryf. Terwyl die entrepreneur nog in die beplanningsfase van die onderneming is, sal dit nodig wees om geprojekteerde finansiële planne vir drie jaar voor te berei. Die volgende is ʼn voorbeeld van ʼn finansiële plan:
(Bron: http://www.berndsteinebrunner.metlife.com/files/42975/Fin%20Plan%20Chart.jpg)
©akademia (MSW)
Bladsy 149
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 5.5.2
Bepaling van die bedryfsuitgawes
ʼn Eerste vertrekpunt in die finansiële beplanning sal wees om die moontlike koste van die onderneming te probeer bepaal. Tipiese kostes behoort die volgende in te sluit: •
Produkontwikkelingskostes, insluitende enige navorsings- en ontwikkelingskoste.
•
Regskostes, indien patenteregte en ander handelsmerke geregistreer gaan word.
•
Die toets van nuwe produkte, voordat dit amptelik bemark kan word.
•
Bemarkingskostes, soos marknavorsing en advertensiekostes, wanneer die onderneming in die bedryfsfase is.
•
Die huur of aankoop van sakepersele vir operasionele behoeftes.
•
Die aankoop en installering van masjinerie en toerusting.
•
Die aankoop van kantoortoerusting en installasiekostes.
•
Voorsiening vir bedryfsuitgawes, soos salarisse en lone, huur, internet, advertensies, vervangingskoste vir verbruikbare items, ens., vir ten minste ses maande.
•
Voorsiening vir onvoorsiene uitgawes.
•
Voorraad.
(Nieman et al., 2005:90) Bedryfsuitgawes is herhalende uitgawes wat maandeliks of weekliks betaalbaar is. Hierdie herhalende uitgawes kan in die volgende kategorieë ingedeel word, soos in Tabel 5.1 getoon. Operasionele koste
Beskrywing
Mense
• • • • • •
Salarisse en lone Eienaarsvergoeding Wetlike verpligtinge, soos werkloosheidversekering, en ander Voorsorgfondsbydraes Bonusse Mediese versekering
Fasiliteite • • • •
©akademia (MSW)
Huur van geboue, masjinerie en toerusting Toerusting Water en elektrisiteit en ander munisipale dienste Versekering
Bladsy 150
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap • Onderhoud Geld • Rente op lenings • Bankkostes Bemarking • • • •
Advertensiekostes Bemarkingsmateriaal Demonstrasies Borgskappe
Administrasie • • • •
Versendingskoste Telekommunikasie-uitgawes Plaaslike belastings Regskoste
Tabel 5.1: Voorbeelde van herhalende bedryfsuitgawes (Bron: Aangepas uit Nieman et al., 2005:94)
5.5.3
Gelykbreekkostes
Nadat die operasionele uitgawes bereken is, is die volgende stap in die ontleding van die entrepreneur se finansiële behoeftes, om die gelykbreekpunt te bepaal. Die gelykbreekpunt is wanneer die inkomste verkry uit die bedryf, gelyk is aan die totale bedryfsuitgawes. Die gelykbreekpunt moet bekend wees aan die entrepreneur, omdat dit die absolute minimuminkomste vir die onderneming aandui, om lewensvatbaar te wees. Die gelykbreekpunt beteken ook dat die onderneming geen wins maak nie. Gestel die entrepreneur bereken die herhalende bedryfuitgawes soos volg: Totale uitgawes is gelyk aan R 100,000.00 per maand. Die inkomste uit die bedryf van die onderneming moet gelyk aan R 100,000.00 per maand wees, om gelyk te breek. Die volgende finansiële aspekte het betrekking op die berekening van die gelykbreekpunt (Nieman et al.. 2005:94): •
Omset – Dit is die totale inkomste verkry uit die verkope van die onderneming.
•
Koste van verkope – Dit is die koste wat aangegaan is om die produk of diens voor te berei vir verkope.
•
Bruto wins – Dit is die verskil tussen die omset en die koste van verkope.
©akademia (MSW)
Bladsy 151
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
Bedryfskoste – Dit is die herhalende uitgawes van die onderneming.
•
Netto wins – Dit is die wins nadat die bedryfkoste van die bruto wins afgetrek is.
Tabel 5.2 verduidelik hierdie konsepte met voorbeelde:
Finansiële term
Voorbeeld 1
Voorbeeld 2
Omset
R 500,000.00
R 600,000.00
Koste van verkope
R 400,000.00
R 400,000.00
Bruto wins
R 100,000.00
R 100,000.00
Bedryfskoste
R 100,000.00
R 100,000.00
R 0.00
R 100,000.00
Netto wins
Tabel 5.2: Gelykbreekberekening (Bron: Aangepas uit Nieman et al., 2005:94) Die volgende stap in die berekening van die entrepreneur se finansiële behoeftes, is die berekening van die kontantvloeibehoeftes, die bepaling van die inkomste deur die inkomstestaat en die berekening van die bates, soos in die balansstaat getoon. 5.5.4
Finansiële state
Die kontantvloeistaat Die kontantvloeistaat moet minstens vir die eerste twee jaar van die onderneming se bestaan, elke maand gedoen word. Die kontantvloeistaat sluit die maandelikse bedryfsuitgawes, asook die geprojekteerde inkomste in (Nieman et al., 2005:95). Tabel 5.3 is ʼn voorbeeld van ʼn kontantvloeistaat:
Kontantvloeiprojeksie vir 3 maande Openingsbalans
Januarie
Februarie
Maart
10,000
14,000
8,000
20,000
16,000
22,000
5,000
3,000
4,000
25,000
19,000
26,000
Kontant ontvangste Verkope Rente Totale inkomste
©akademia (MSW)
Bladsy 152
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Uitgawes Voorraadaankope
15,000
16,000
10,000
Krediteure
2,000
3,000
2,000
Bedryfsuitgawes
3,000
4,000
2,000
Kapitaal
1,000
1,000
0
21,000
25,000
14,000
4,000
(6,000)
12,000
14,000
8,000
20,000
Totale uitgawes Kontantverandering Sluitingsbalans
Tabel 5.3: Geprojekteerde kontantvloeistaat vir 3 maande (Bron: Aangepas uit Nieman et al., 2005:95) Geprojekteerde inkomstestaat Die belangrikheid van die geprojekteerde inkomstestaat toon aan die entrepreneur waar die inkomste vir die volgende maande gaan kom. Die gemiddelde prys per item bly relatief onveranderd, so ook die bedryfsuitgawes en die vervaardigingskostes. Die veranderde koste is die koste van verkope. Die berekening in Tabel 5.4 toon die geprojekteerde inkomstestaat (Nieman et al., 2005:96): No.
Item
Berekening
1.
Potensiële eenheidverkope
1000
2.
Gemiddelde prys per item
R 10
3.
Potensiële verkope (omset)
4.
Vervaardigingskoste
5.
Koste van verkope
6.
Bruto wins
7.
Bedryfskoste
8.
Netto wins
R 10,000 ( No.1 x 2 ) R4 R 4,000 (No. 1 x 4 ) R 6,000 ( 3 - 5 ) R 2,000 R 4,000 (No. 6 - 7 )
Tabel 5.4: Die geprojekteerde inkomstestaat (Bron: Aangepas uit Nieman et al., 2005:96)
©akademia (MSW)
Bladsy 153
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Die balansstaat Die laaste staat in die berekening van die entrepreneur se finansiële behoeftes, is die balansstaat. Die balansstaat sluit die volgende items in:
Bates
Waarde Laste
Roerende bates
Waarde
Korttermynlaste
Kontant
R 100,000 Belasting
Voorraad
R 70,000 Rente
Uitstaande rekeninge
R 30,000 Rekeninge
Voorsiening vir belasting
R 20,000
Vaste bates
R 50,000 R 10,000 R 140,000
Langtermynlaste
Geboue
R 500,000 Lenings
R 120,000
Masjinerie en toerusting
R 100,000 Voertuie
R 200,000
Voertuie
R 200,000
Totale bates
R 1,020,000 Totale laste
Totale laste
R 520,000
Totale netto bates
R 500,000
Kapitaal
R 400,000
Reserwes
R 100,000
R 520,000
R 500,000 Tabel 5.5: Geprojekteerde balansstaat (Bron: Aangepas uit Nieman et al., 2005:96) 5.6
Finansiële besluite van die entrepreneur
Besluitneming is ʼn noodsaaklike vaardigheid wat enige voornemende entrepreneur nodig het. Die vermoë om goeie besluite te neem, het baie voordele, maar voordat goeie besluite geneem kan word, is dit nodig om te weet wat besluitneming behels.
©akademia (MSW)
Bladsy 154
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Entrepreneurs moet soms belangrike besluite neem in tye wanneer die ekonomie in die land in ʼn afswaaifase is. Wanneer werknemers afleggings in die gesig staar, as gevolg van die ekonomiese omstandighede waarin die onderneming is, begin mense dink aan die moontlikheid om ʼn eie onderneming te begin. Eenvoudig gestel, besluitneming is ʼn kognitiewe proses. Dit is ʼn posisie of opinie of gevolgtrekking wat gemaak word na sorgvuldige oorweging. Die besluitnemingsproses maak alternatiewe planne van aksie moontlik deur ʼn proses van denke, geheue en evaluasie van die feite (http://www.decisionmaking-confidence.com/definition-of-decision-making.html). 5.6.1
Die besluitnemingsproses
Alle besluite word nie op dieselfde wyse geneem nie. Sommige besluite is maklik en ander baie meer gekompliseerd. Vir die entrepreneur om te besluit om sy/haar eie onderneming te begin, is dalk maklik; die werklike moeilike besluite kom eers wanneer die entrepreneur oorgaan tot aksie en besluite moet neem wat groot finansiële implikasies kan hê. Die moeiliker besluite het gewoonlik die volgende eienskappe (http://www.decision-makingconfidence.com/definition-of-decision-making.html): •
Onsekerheid – die entrepreneur het nie altyd al die feite voordat besluite geneem moet word nie.
•
Kompleksiteit – die entrepreneur moet soms tussen baie interafhanklike faktore keuses maak.
•
Hoë risiko’s – die besluite wat die entrepreneur gaan neem, hou soms hoë risiko’s in, nie net vir die entrepreneur self nie, maar ook vir ander partye, soos finansiële instellings en personeel, wat betrokke is.
•
Alternatiewe – vir elke keuse of oplossing is daar alternatiewe, met elkeen sy eie onsekerhede, kompleksiteite en gevolge.
•
Interpersoonlike aspekte – die reaksie van mense is nie voorspelbaar nie en entrepreneurs het hul eie persoonlikhede, wat beteken dat nie alle mense altyd tevrede sal wees met sekere besluite nie.
Die entrepreneur kan ʼn sistematiese proses volg, wat die besluitneming en veral die meer gekompliseerde besluitneming makliker sal maak. Die volgende is ʼn tienpuntplan om besluitneming te bevorder (http://www.decision-making-confidence.com/definition-ofdecision-making.html): 1. Bepaal die doelwit van die besluitnemingsproses.
©akademia (MSW)
Bladsy 155
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 2. Klassifiseer en kategoriseer die doelwitte in orde van belangrikheid. 3. Bepaal watter besluitnemingstyl gevolg gaan word (ʼn kort oorsig oor verskillende besluitnemingstyle word later bespreek). 4. Ontwikkel alternatiewe aksies vir moontlike oplossings. 5. Evalueer elke alternatief teen die doelwitte wat reeds gestel is en teen ander toepaslike kriteria. 6. Besluit op die mees toepaslike alternatief wat die bereiking van die doelwitte die beste aanspreek (besluitnemingsprosesse volg later). 7. Evalueer die gekose alternatief vir bykomende gevolge. 8. Kommunikeer die besluit aan die rolspelers wat daardeur geraak gaan word en verduidelik die rasionaal. Verskaf inligting rondom risiko’s en voordele. 9. Implementeer die keuse. 10. Maak seker dat die aksies wat geneem is, doeltreffend geïmplementeer word en neem stappe sodra probleme opduik. 5.6.2
Die besluitnemingstyl
Elke mens maak besluite, maar die entrepreneur moet besluite maak wat ander rolspelers gaan beïnvloed en ook die toekoms van die onderneming gaan bepaal. Die besluite van die entrepreneur kan verreikende gevolge hê en daarom is dit belangrik dat die entrepreneur verantwoordelike besluite sal neem. Die entrepreneur, as alleeneienaar, of as bestuurder van ʼn klein groepie mense, word deur ander mense dopgehou en daarom is dit belangrik hoe ander betrokkenes die besluitnemingsproses sal ervaar. Die besluitnemingstyl kan soms die besluit self oorskadu. Al sal die resultaat van ʼn besluit goed wees, kan die manier hoe die besluit geneem is, vir ʼn lank tyd ander se gedrag beïnvloed. Die entrepreneur moet in ag neem waaroor die besluit geneem moet word en ook hoe die besluit geneem gaan word. Daar is vier tipe besluitnemingstyle. Die entrepreneur het sy eie persoonlikheid en daarom sal die meeste entrepreneurs verkies om ʼn sekere styl, wetend of onwetend, meer te gebruik as ander. Die belangrike feit is dat al vier van die style korrek kan wees – die omstandighede sal dit bepaal. Die vier besluitnemingsstyle is: •
Outokraties
•
Deelnemend
©akademia (MSW)
Bladsy 156
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
Konsensus
•
Demokraties
(http://www.decision-making-confidence.com/definition-of-decision-making.html) Die vier style word nou kortliks bespreek en die voordele en nadele van elke styl word uitgelig. Outokratiese besluitnemingstyl Die outokratiese besluitnemingstyl is een waarin die entrepreneur totaal in beheer bly en ten volle eienaarskap van die besluite neem. Die entrepreneur bly ook verantwoordelik vir die uitkoms van die besluit. Die entrepreneur as outokratiese besluitnemer raadpleeg niemand anders nie en maak staat op sy eie insig, inligting en persepsies rondom die situasie. Voordele van die styl is dat die entrepreneur vinnig en sonder die inmenging van ander die besluit kan neem. Die verantwoordelikheid vir die uitkoms, is dié van die entrepreneur. Die nadele van ʼn outokratiese besluit, is dat dit ander wat nie betrokke was by die besluitnemingsproses nie, negatief kan beïnvloed en die doeltreffendheid en produktiwiteit negatief kan beïnvloed (http://www.decision-making-confidence.com/definition-of-decisionmaking.html). Deelnemende besluitnemingstyl Deelnemende besluitneming, soms ook genoem kollektiewe of konsulterende besluitneming, is wanneer die entrepreneur ander persone, binne en buite die onderneming, betrek by die besluitnemingsproses. Die entrepreneur kry sodoende ander se insette in die situasie en moedig ander aan om hul idees, opinies, persepsies, kennis en inligting in die besluitnemingsproses te deel. Die voordele van hierdie styl is dat die besluit geneem word in ʼn groepsituasie. Die besluit wat geneem word betrek ander mense en personeel en maak so almal deel van die besluit. ʼn Meer ingeligte besluit word in hierdie proses geneem en die groep wat die besluit geneem het aanvaar eienaarskap vir die besluit. Die grootste nadeel van hierdie styl is dat dit tyd in beslag neem om al die partye te kry om konsensus te bereik. Diegene wie se voorstelle nie aanvaar word nie, kan ook verwerping en uitsluiting ervaar (http://www.decision-making-confidence.com/definition-of-decisionmaking.html).
©akademia (MSW)
Bladsy 157
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Konsensus as besluitnemingstyl In die konsensusbesluitnemingstyl gee die entrepreneur die proses oor aan ʼn ander groep wat die besluite moet neem. Die entrepreneur is dus nie persoonlik verantwoordelik vir die besluit wat geneem word nie. Hierdie styl skep gewoonlik ʼn sterk gevoel van bemagtiging by diegene wat getaak is om die besluit te neem. Die verantwoordelikheid vir die besluit word deur al die lede van die span gedeel. Die voordele van die konsensusbesluitnemingstyl is dat dit tot spanwerk en gedeelde verantwoordelikheid vir die uitkoms lei. Hierdie styl verseker ook ʼn beter kans op sukses, omdat meer mense betrokke was by die proses (http://www.decision-makingconfidence.com/definition-of-decision-making.html). Die nadeel is dat dit veel langer kan neem om die besluit te formuleer en dan te neem. Demokratiese besluitnemingstyl In die demokratiese proses laat die entrepreneur toe dat ander deelneem aan die proses, maar dat die besluit uiteindelik geneem gaan word op grond van ʼn stem wat uitgebring gaan word. Die meerderheidsbesluit sal geld in hierdie proses. Sodra die entrepreneur se onderneming begin groei, is hierdie dikwels die bestuurstyl en proses wat gevolg word. Die doeltreffendheid van die besluite wat geneem word, is weereens afhanklik van die kundigheid en ondervinding van die persone wat aan die proses deelneem. Die voordele van hierdie styl is dat die onderneming se mense betrokke raak by die bestuur van die onderneming. Die nadele is dat die besluite nie noodwendig die beste is nie en dat die proses kortgeknip kan word, omdat daar voortydig tot ʼn stemmery oorgegaan kan word. Diegene wat ook teen die besluit gestem het, kan negatief teenoor die uitkoms staan en nie volle samewerking gee nie. Watter besluitnemingstyl ook gebruik word, die entrepreneur bly die belangrikste rolspeler in hierdie proses. Soms is dit nodig dat die entrepreneur moet besluit watter styl gebruik moet word, vir die beste belang van die onderneming. Die Vroom-Yetton-Jagobesluitnemingsmodel is een metode wat gebruik kan word om die situasie te ontleed en dan te besluit op die besluitnemingstyl. Die model gebruik sewe vrae wat die entrepreneur kan help met die keuse van ʼn besluitnemingstyl. Die tyd wat beskikbaar is om tot ʼn besluit te kom, speel ook ʼn rol in die keuse van styl. Die sewe vrae is die volgende:
©akademia (MSW)
Bladsy 158
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 1. Wat is die kwaliteit van die besluit wat geneem moet word? 2. Wat is die vlak van kundigheid en ondervinding van die entrepreneur met betrekking tot die doelwit? 3. Wat is die vlakke van kundigheid en ondervinding van die ander deelnemers met betrekking tot die doelwit? 4. Wat is die toegewydheid wat van die ander betrokkenes verwag word vir suksesvolle implementering? 5. Wat is die vlakke van toegewydheid van die ander betrokkenes ten opsigte van die besluit en uitkomstes? 6. Is die doelwitte en die onderneming se strategiese doelwit in ooreenstemming? 7. Wat is die vlakke van potensiële konflik tussen die entrepreneur en die werknemers van die onderneming? (http://www.decision-making-confidence.com/definition-of-decision-making.html) 5.6.3
Besluitnemingstegniek
Sodra die entrepreneur al die relevante inligting versamel het met betrekking tot die besluit wat geneem moet word, moet daar tot aksie oorgegaan word. Die volgende tegnieke kan oorweeg word wanneer besluite geneem word: •
Koste- of voordeelanalise. Ook bekend as die sake-analisemodel. Dit is ʼn tegniek waar die voordele van die aksies bymekaargetel word. Die koste geassosieer met die besluit, word dan daarvan afgetrek word.
•
Kragveldanalise. Die kragveldanalise tegniek vergelyk al die kragte vir en teen die besluit en die kragte wat die sterkste inwerk op die besluit, sal die aanduiding gee of die besluit geneem moet word al dan nie.
•
Besluitnemingsmatriks. Hierdie tegniek word ook genoem die multikriteria besluitnemingsanalise. Verskeie faktore word in ag geneem en teenoor mekaar geplaas en vergelykings word dan gemaak.
•
Paarvergelykingsanalise. Hierdie is ʼn raamwerk waar faktore met mekaar vergelyk word en die relatiewe belangrikheid of verskille tussen die twee opsies teen mekaar opgeweeg word.
©akademia (MSW)
Bladsy 159
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
Voordele en nadele besluitneming. Hierdie is die eenvoudigste vorm van besluitnemingstegniek, waar die voordele en nadele van die besluit teenoor mekaar opgeweeg word.
(http://www.decision-making-confidence.com/definition-of-decision-making.html) Besluitneming volg op die insameling van al die feite en die insig wat verkry is oor die situasie. Dit kan beskou word as die uitkomste van ʼn gedagteproses wat gelei het tot die besluit en die daaropvolgende aksie, te midde van al die alternatiewe wat oorweeg kon word. Die entrepreneur staan midde-in die sukses van die onderneming en kan voordeel trek uit die verskillende metodes, tegnieke en style in die besluitnemingsprosesse (http://www.startupjunkies.org/5_Financial_Decisions.html) 5.7
Bronne van finansies tot beskikking van die entrepreneur
(Bron: http://www.businessblogshub.com/wp-content/uploads/2010/11/money.jpg) Die entrepreneur gaan finansies nodig hê vir die onderneming en oorweging moet geskenk word aan die bronne waar die entrepreneur kan gaan aanklop vir finansiering. Daar is hoofsaaklik twee kategorieë van finansiering wat beskikbaar is vir die entrepreneur. Die eerste is die interne bron. Hiermee word verwys na finansiering wat die entrepreneur self kan voorsien. Dit kan wees in die vorm van spaargeld of bates wat verkoop kan word om kontant te genereer vir die nuwe onderneming. Bates kan ook gebruik word as waarborge vir finansiering. Die tweede kategorie van finansiering is eksterne finansiering en kan kom van ʼn verskeidenheid van bronne. Die volgende is oorwegings vir die entrepreneur om finansies te verkry:
©akademia (MSW)
Bladsy 160
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
Gebruik van eie spaargeld. Sommige entrepreneurs het genoeg spaargeld om selfonderhoudend te wees en ʼn salaris te trek vanaf die eerste dag af. Die probleem is egter dat, as die onderneming nie vinnig genoeg geld begin genereer nie, hierdie spaargeld vinnig kan opraak. Die entrepreneur moet besluite neem oor die lewenstandaard wat gehandhaaf is, voordat die onderneming begin is, en die gebruik van eie spaargeld wat emosionele druk kan plaas. Veral as die onderneming reeds aan die gang is en onder finansiële druk verkeer, moet die entrepreneur soms groot opofferings maak om nie net self te oorleef nie, maar ook die onderneming te laat voortleef.
•
Die aangaan van skuld. Lenings kan die entrepreneur help om die onderneming op die been te bring. Dit kan ook dien as korttermyn oorbruggingskapitaal en die verbetering van die kontantvloeiposisie van die onderneming. Die probleem is egter dat baie finansiële instellings wel lenings sal toestaan, maar dan moet die entrepreneur in sy persoonlike hoedanigheid daarvoor aanspreeklikheid aanvaar. Hierdie lening word dan ʼn persoonlike lening en plaas die entrepreneur onder verdere druk.
•
Versekering. In baie gevalle neem die entrepreneur die besluit om nie mediese dekking uit te neem of enige ander vorm van versekering nie. Hierdie besluit word gebaseer op die feit dat die entrepreneur glo dat die onderneming baie gou winsgewend gaan wees en dat die geld wat nou gespaar word, eerder gebruik moet word om in die onderneming te belê. Dit kan egter katastrofies wees, indien die entrepreneur self siek word, of as kapitale bates verlore gaan, as gevolg van diefstal of enige ander rede.
•
Kredietvoorsiening. Die beste raad is om voorsiening te maak vir krediet, voordat krediet nodig is. Verbande kan op eiendom geregistreer word of oortrokke fasiliteite kan geskep word as die finansiële instellings die entrepreneur as ʼn lae risiko beskou.
As die onderneming reeds in bedryf is en dan kontantvloeiprobleme ondervind, sal die risiko vir die bank styg en die moontlikheid van kredietverlening baie inkort word. (http://www.decision-making-confidence.com/definition-of-decision-making.html) 5.7.1
Interne bronne
Soos hierbo genoem, verwys interne bronne na die entrepreneur self, of na die onderneming van die entrepreneur, wat reeds aktief aan ekonomiese aktiwiteite deelneem. Die volgende aspekte word geklassifiseer as interne bronne van finansiering vir die entrepreneur:
©akademia (MSW)
Bladsy 161
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
Persoonlike bron. Dit is die finansiering beskikbaar vir die nuwe onderneming wat deur die entrepreneur gespaar is. Spaargeld is die goedkoopste vorm van finansiering beskikbaar vir die entrepreneur. Dit kan ook kredietfasiliteite wees wat verkry is voordat die onderneming begin is. Entrepreneurs stel soms ook hul vaste bates as waarborg vir lenings, of verkry tweede verbande op vaste bates en hierdie geld word dan gebruik om die onderneming te befonds.
•
Winste. Hierdie finansiering is afkomstig van die handel waarin die onderneming betrokke is. Baie ondernemings is winsgewend van die eerste dag af en die winste wat so gegenereer word, kan aangewend word om die onderneming uit te brei.
•
Vriende en familie. Vriende en familie is soms simpatiekgesind teenoor die entrepreneur en sal dan persoonlike lenings aan die entrepreneur maak. Die terugbetalingsooreenkoms en rente verskuldig kan ook makliker onderhandel word, as wat kommersiële banke sal aanbied.
•
Kredietkaarte. Kredietkaarte is ʼn baie gewilde manier van befondsing onder kleinsakeondernemings en entrepreneurs. Die entrepreneur betaal vir uitgawes gedurende die maand en het dan tyd gedurende die kredietvrye periode om die uitgawes te dek.
(http://www.decision-making-confidence.com/definition-of-decision-making.html) 5.7.2
Eksterne bronne
Eksterne bronne is wanneer die entrepreneur nie eie finansiering het nie en die behoefte ontstaan om finansiering te kry van ander instansies of persone. Die mees algemene vorme van eksterne finansiering is: •
Oortrokke fasiliteit. Hierdie is die mees algemene vorm van finansiering en ook gesien as ʼn korttermynlening. Die meeste kommersiële banke sal onder streng maatreëls, geld aan entrepreneurs beskikbaar stel in die vorm van ʼn oortrokke fasiliteit op die entrepreneur se lopende rekening. Die banke sal uit die aard van die onderneming se bedrywighede sekere waarborge vereis, wat deur die entrepreneur self verskaf sal moet word.
•
Banklenings. Hierdie is ʼn meer langtermynoplossing vir die entrepreneur en die nuwe onderneming. Weereens sal die bank, op grond van die aard van die onderneming se bedrywighede en die persoonlike kredietwaardigheid van die entrepreneur, sekere vereistes vir die terugbetaling en waarborge stel.
©akademia (MSW)
Bladsy 162
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
Aandelekapitaal. ʼn Verdere vorm van finansiering is wanneer die entrepreneur besluit om aandele in die onderneming te verkoop, om sodoende kontant te genereer. Die uitdaging hier is dat die entrepreneur nie meer die alleeneienaar is nie en dat hy verantwoordelikheid neem vir die aandeelhouers in die onderneming.
•
Sake-engele. Sake-engele is professionele beleggers wat spesialiseer in die befondsing van entrepreneurs en nuwe ondernemings. Hierdie beleggers het gewoonlik kennis van die verskillende markte en soek na goeie groeigeleenthede. Hierdie beleggers is meestal ook self entrepreneurs en verstaan die uitdagings wat aan entrepreneurs gestel word. Die nadeel van hierdie vorm van befondsing, is dat die entrepreneur gewoonlik ʼn mate van beheer moet afstaan aan die belegger.
5.7.3
Wanneer word finansiering benodig?
Beleggings in entrepreneuriese maatskappye word soms geklassifiseer ooreenkomstig die stadium waarin die onderneming homself bevind. Die mees algemene erkende fases waarin ondernemings hulself kan bevind en die tipe finansiering benodig: •
Beplanningsfase. Befondsing word benodig vir navorsing, evaluering en ontwikkeling.
•
Beginfase. Finansiering vir produkontwikkeling en bemarking. Maatskappye kan dalk reeds in die proses wees om te begin, of is al ʼn rukkie reeds aan die gang, maar het nog nie met verkope begin nie.
•
Uitbreidingsfase. Finansiering vir die groei en uitbreiding van die onderneming wat gelykbreek, of reeds ʼn wins toon. Kapitaal kan gebruik word om produksie te vermeerder of vir mark- en produkontwikkeling, of vir bykomende werkskapitaal.
•
Vervangingskapitaal. Aankope van aandele vanaf ʼn ander belegger, of om te herfinansier vir uitstaande skulde.
Die meeste beleggers in entrepreneuriese ondernemings, in teenstelling met gewone waagkapitaalfondsbestuurders, is sku vir publisiteit en is ook versigtig wanneer ondernemings nog net in die aanvangstadium is en sal eerder bestaande en suksesvolle ondernemings vir uitbreiding befonds. 5.8
Die staat se rol in die finansiering van entrepreneurs
Ekonomiese groei bly ʼn doelwit van alle lande in die wêreld. Suid-Afrika, as ʼn ontwikkelende land, het beleggings en internasionale handel nodig om ekonomiese groei te stimuleer. Die staat het in 1994 besluit dat daar ernstig aandag gegee moet word aan die entrepreneur,
©akademia (MSW)
Bladsy 163
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap omdat die regering die potensiaal vir ekonomiese groei deur die entrepreneur erken het. In Suid-Afrika is daar verskeie moontlikhede vir die entrepreneur en enkele van hierdie bronne word nou kortliks bespreek (Nieman et al., 2005:148). Twee departemente, die Departement van Handel en Nywerheid en die Nasionale Tesourie speel die belangrikste rol in die ontwikkeling van die klein- en mediumonderneming. In hierdie verband rapporteer die Mikrofinansiële Reguleerder aan die Minister van Handel en Nywerheid. Ander rolspelers is die reguleerders van finansiële instansies, die Finansiële Diensteraad en die Reserwebank. Buiten spesifieke take, is die departemente, soos hierbo genoem, daarvoor verantwoordelik om die volgende sake te ondersoek en aksie te neem waar nodig (Nieman et al., 2005:149): •
Die teenstrydighede in die Woekerwet, die Wet op Kredietooreenkomste en die Wet op Huurkooptransaksies en die impak daarvan op die toekenning van krediet.
•
Verbruikersbeskermingsprobleme
•
Die reguleringvereistes vir nie-bank finansiële instellings en die verskaffing van finansies aan die entrepreneur.
•
Sekere praktyke en reëlings wat toegang tot inligting in kredietooreenkomste verhoed en die voorkeurbehandeling wat banke aan sekere groepe verleen.
•
Fiskale veranderings wat entrepreneurs toegang gee tot privaatfondse en tot sakeengele.
•
Die verandering aan die Bankwet om die vlakke van mededinging in alle areas van die bankwese te verbeter.
Vervolgens word die rol van enkele van die staatsinstellings bespreek, soos dit van toepassing is op die klein-, medium- en mikro-instellings waar die entrepreneur aan die stuur van sake is.
©akademia (MSW)
Bladsy 164
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 5.8.1
Die Departement van Handel en Nywerheid
(Bron: http://www.townshiptimes.co.za/wp-content/uploads/2011/11/Govt-commissions-SAbusiness-guide.png) Die Departement van Handel en Nywerheid word steeds gesien as die primêre rolspeler in die bemagtiging van entrepreneurs en kleinsakeondernemings. In 2001 het die staat besluit om die verantwoordelikheid verder uit te brei na ander staatsdepartemente. Volgens hierdie besluit van die regering het die ander departemente opdrag gekry om nader aan mekaar te beweeg, om sodoende die klein- en medium-grootte ondernemings te ondersteun (Nieman et al., 2005:149). Die ontwikkeling en promovering van klein- en mediumondernemings (KMO) is in Suid-Afrika ʼn belangrike doelwit van die Departement van Handel en Nywerheid. Die belangrikste take van die departement ten opsigte van KMO ontwikkeling is: •
Hersiening van die Woekerwet, die Wet op Kredietooreenkomste en die Wet op Huurkooptransaksies, met die oog op die promulgering van ʼn oorkoepelende kredietwet.
•
Verbetering van die inligting van KMO terugbetalingsooreenkomste en blootstelling aan krediet.
•
Verbetering van die inligting wat beskikbaar is oor die KMO sektor.
•
Die skep van ʼn eenvoudige en eenvormige stelsel vir die registrasie van kommersiële lenings.
(Nieman et al., 2005:149) Probleme waarmee die entrepreneur en die KMO tans worstel, is onlangs in ʼn aantal beleidsdokumente van die staat bespreek. Hierdie beleide beïnvloed die geïntegreerde entrepreneurskap en kleinsake-ontwikkelingstrategie van die Departement van Handel en
©akademia (MSW)
Bladsy 165
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Nywerheid. Kern tot hierdie beleide is die Nasionale Nywerheidsbeleidsraamwerk wat ʼn logiese uitvloeisels is van die regering se breë ekonomiese beleid. Die Departement van Handel en Nywerheid het ʼn aantal produkte en dienste aan die entrepreneur beskikbaar gestel om toegang te kry tot befondsing, deur die volgende organisasies: Die Suid-Afrikaanse Mikrofinansiering Apex Fonds Hierdie fonds is gestig om toegang tot mikro lenings aan entrepreneurs te verleen vir die skep van mikro- en kleinondernemings. Hierdie mikrofinansieringsorganisasie is nasionaal aan entrepreneurs beskikbaar (Nieman et al., 2005:148). Khula Enterprise Finance Limited Khula is gestig met die uitsluitlike doel om entrepreneurs en kleinsakeondernemings by te staan met aansoeke vir finansiering. Khula het vennootskappe met die meeste groot kommersiële banke gevorm en ondersteun entrepreneurs met verskeie finansieringsprodukte. Van hierdie finansieringsprodukte sluit ook kredietwaarborge in (Nieman et al., 2005:148). Khula ondersoek ook nuwe maniere om toegang tot finansiering moontlik te maak vir entrepreneurs deur vennootskappe met sektor-spesifieke rade te sluit. Een van die doelwitte van Khula is om die staat te ondersteun in sy teikens van ekonomiese groei. Die Thuso Mentorskapskema verleen ook hulp en advies aan entrepreneurs met die opstel van sakeplanne en ander hulp wat nodig is vir finansieringsaansoeke. Die Nasionale Bemagtigingsfonds (NBF) Die Nasionale Bemagtigingsfonds stel ʼn aantal finansieringsopsies aan die entrepreneur beskikbaar, soos finansiering van die aanvanklike ondernemingskoste, befondsing vir groei en uitbreiding vir entrepreneurs in die landelike omgewings en gemeenskapsopheffing en vir Swart Ekonomiese Bemagtigingsprojekte (Nieman et al., 2005:148). Die Industriële Ontwikkelingskorporasie Deur die verskeie sake-eenhede van die Industriële Ontwikkelingskorporasie (IOK) word sektor-spesifieke finansieringsprodukte vanaf R 1miljoen en meer aan entrepreneurs en kleinsake-eienaars beskikbaar gestel. Die IOK is ook aktief betrokke by die ontwikkeling van
©akademia (MSW)
Bladsy 166
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap nuwe produkte om sodoende ʼn tipe kapitaaloorbrugging aan die entrepreneur te verleen (Nieman et al., 2005:148). Bykomend tot bogenoemde instansies is daar ook ʼn verskeidenheid van sektor-spesifieke kredietinstrumente geskep, deur ander departemente, soos die Landbank en die Mikrolandbou Finansiële Instituut van Suid-Afrika onder toesig van die Departement van Landbou. Small Enterprise Development Agency (SEDA) SEDA het ʼn mandaat om die kleinhandel, eerder as die groothandel, van advies te voorsien. SEDA het ʼn uitgebreide netwerk van kantore landswyd en het verskeie vennootskappe met ander instellings gevorm, met die doel om toegang te verleen tot sakeontwikkelingsdienste (Nieman et al., 2005:149). Provinsiale regeringsagentskappe soos die Gauteng Enterprise Propeller (GEP) in Gauteng, Limpopo Business Support Agency (LIBSA) in Limpopo, en die Western Cape’s Red Door verleen ʼn aantal sakeontwikkelingsdienste aan kleinsakeondernemings en entrepreneurs en versterk die verhouding met SEDA (Nieman et al., 2005:149). Verskeie munisipaliteite is ook betrokke by die ondersteuning van kleinsakeondernemings deur die plaaslike ontwikkelingsagentskappe en toegewyde kleinsake koöperatiewe programme en openbare/private inisiatiewe. Die jeugontwikkelingsprogramme Sedert 2001 verleen die Umsobomvu Youth Fund (UYF) spesifieke finansiële en sakeontwikkelingsprodukte aan die jeug van Suid-Afrika. Sommige van hierdie dienste sluit strategiese vennootskappe in met die private sektor finansiële instansies. ʼn Program skakel van die jeugorganisasies met nasionale aankoopsgeleenthede in die korporatiewe sektor en die staat. Die Umsobomvu fonds het verskeie ander fondse, onder andere, die Klein-, Medium- en Mikro-organisasiefonds, die Umsobomvu Youth Fund Business Partners Franchise Fund en die UYF-Eerste Nasionale Fonds wat befondsing voorsien aan jong entrepreneurs, asook mikrolenings en befondsing vir uitbreiding (Nieman et al., 2005:149). Ondersteuning aan vroulike entrepreneurs Die staat het ook verskeie programme ingestel wat daarop gemik is om vroulike entrepreneurs by te staan en te ontwikkel. So is die Suid-Afrikaanse Vroue Entrepreneurs Netwerk (SAWEN) gevorm. ʼn Inisiatief van die Departement van Handel en Nywerkheid het
©akademia (MSW)
Bladsy 167
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap ʼn nasionale netwerkforum vir individue en organisasies gestig wat die bevordering van vroulike entrepreneurs ondersteun (Nieman et al., 2005:149). SAWEN verteenwoordig die aspirasies van vroulike entrepreneurs en hou georganiseerde opvoedkundige programme en handelskoue vir lede. Daar is ook al bande gevorm met vroulike entrepreneurs in ander dele van die wêreld. Tegnologie vir vroue in die sakewêreld Tegnologie vir Vroue in die Sakewêreld is nog ʼn inisiatief van die Departement van Handel en Nywerheid wat die bevordering van vroue in die sakewêreld ondersteun deur die toepassing van wetenskap en tegnologie. Die doel is om weerstand teen innovering en groei teen te werk en die onderneming in ʼn meer mededingende posisie te plaas, plaaslik, asook internasionaal (Nieman et al., 2005:149). Tshumisano Trust Tshumisano Trust is ʼn kleinsakeondersteuningsagentskap van die Departement van Wetenskap en Tegnologie. Hierdie organisasie het verskeie tegnologiestasies landswyd by die kampusse van die Universiteite van Tegnologie gevestig. Hierdie stasies is betrokke by die fasilitering van die oordrag van tegnologie tussen die Universiteite en kleinsakeondernemings. Doel van finansiering en ondersteuningsdienste Die oorhoofse doel van die instansies wat finansiering en ondersteuningsdienste aan entrepreneurs verskaf, is die volgende (Nieman et al., 2005:149). •
Die vestiging van ʼn entrepreneurskapkultuur en die verhoging in die skepping van nuwe ondernemings.
•
Die skep van ʼn netwerk vir klein-, medium- en mikro-ondernemingsfinansiering.
•
Skep ʼn aanvraag na kleinsakeprodukte en -dienste.
•
Versterk die lokale netwerk vir kleinsakeontwikkelingsdienste.
•
Verbeter die kleinsakevaardighede en kapasiteit.
•
Voorsien die nodige ondersteuningsinisiatiewe.
•
Verbeter die regulerende omgewing.
©akademia (MSW)
Bladsy 168
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 5.8.2
Die mikro-ekonomiese hervormingstrategie
Die mikro-ekonomiese hervormingstrategie plaas die kleinsakeontwikkeling op die voorgrond, kragtens die wye spektrum van swart ekonomiese bemagtiging en ander inisiatiewe, soos die bemagtiging van vroue en ander voorheen benadeelde persone. Die sektore waar groei moontlik is, asook geografiese areas waar armoede en werkloosheid hoog is, word geoormerk vir ontwikkeling en die skep van ondersteuningsbasisse. Die strategiese ontwikkelingsraamwerk sluit, onder andere, die volgende maatstawwe in: •
ʼn Reklameveldtog om die KMO aan die verbruiker bekend te stel.
•
Hulp aan KMO’s met die ontwikkeling van nuwe produkte en dienste.
•
Die koördinering en beskikbaarstelling van opleidingsprogramme.
•
Verbetering op die toegang tot finansiële instellings.
•
Die ontwikkeling van bestaande ondernemings om nasionaal uit te brei.
(Nieman et al., 2005:149). 5.8.3
Die rol van die Nasionale Tesourie
Die Nasionale Tesourie speel ʼn belangrike rol in die ontwikkeling van KMO’s, veral wanneer ondernemings misluk, as gevolg van die feit dat hulle nie toegang tot finansiering het, soos in ander ontwikkelende lande nie. Die fokus van die Tesourie is om die fiskale ondersteuning stadig, maar betekenisvol te verskuif van ʼn skuldinsentief na ʼn kapitaalintensief. Dit beteken dat die Tesourie aandag moet gee aan regverdigheid en soortgelyke behandeling van alle ondernemings, wanneer dit by belastingvoordele en ander intensiewe kom, om uit te voer, om ondernemings aan te moedig en beperkinge op handel op te skort. 5.8.4
Rol van die Finansiële Diensteraad
Die Finansiële Diensteraad het die volgende funksies (Nieman et al., 2005:149): •
Toesighouding oor die nakoming van die wette wat die finansiële instansies reguleer en finansiële dienste verskaf.
•
Adviseer die minister aangaande die werkswyses van die finansiële instansies en die dienste wat gelewer word.
©akademia (MSW)
Bladsy 169
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
Om programme en inisiatiewe van finansiële instansies en liggame wat die finansiële dienste industrie verteenwoordig, aan te beveel en verbruikers in te lig oor potensiële produkte en dienste.
5.8.5
Die rol van die Mededingingskommissie
Die doel van die Wet op Mededinging in Suid-Afrika is hoofsaaklik om die verbruiker se welvaart te maksimeer deur doeltreffende toekenning van hulpbronne. Die wet het ook ten doel om te verseker dat klein- en medium-grootte ondernemings ʼn gelyke kans kry om aan die ekonomie deel te neem, en om voorheen benadeelde persone die geleentheid te gee om eienaarskap in ondernemings te verkry. Hulle het ook ten doel om: •
Die doeltreffendheid, aanpasbaarheid en ontwikkeling van die ekonomie te bevorder.
•
Die verbruiker van mededingende pryse en produkkeuses te voorsien.
•
Werkskepping te bevorder en die sosiale en ekonomiese welvaart van alle Suid Afrikaners te bevorder.
•
Geleenthede te skep vir Suid-Afrikaanse maatskappye om deel te neem aan internasionale handel.
(Nieman et al., 2005:149) 5.8.6
Rol van die Reserwebank
Die Reserwebank is verantwoordelikheid: •
Vir die formulering en implementering van monitêre beleid tot voordeel van die hele gemeenskap.
•
Om te verseker dat die Suid-Afrikaanse geld, bankwese en finansiële stelsels in geheel, tot voordeel van almal in Suid-Afrika sal wees.
•
Om die staat by te staan in die formulering van ekonomiese beleid.
•
Om die land en sy mense op die hoogte te hou van fiskale beleid en ekonomiese toestande.
(Nieman et al., 2005:149) Die instellings soos hierbo genoem verseker ʼn doeltreffende sakeomgewing vir die KMO’s en hul finansiële behoeftes. Dit is veral die Departement van Handel en Nywerheid, die Nasionale Tesourie en die ander regulerende instansies wat in samewerkingsooreenkomste
©akademia (MSW)
Bladsy 170
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap gewikkel is om die ekonomiese doelwitte, wat spesifiek gerig is op die bemagtiging van die KOM’s, te bevorder. 5.9
Finansiering vir uitbreiding en groei
Entrepreneurs maak in die meeste gevalle gebruik van persoonlike finansiering. Hierdie fondse kom gewoonlik van spaargeld, tweede verbande of kredietkaarte. Hierdie is van die goedkoopste maniere van finansiering. Die uitdaging is egter wanneer die onderneming begin groei en bykomende kapitaal benodig, vir die groei en ontwikkeling van die onderneming. ʼn Tweede en goedkoop manier van befondsing is om reeds vroeg in die bestaan van die onderneming, goeie verhoudinge met finansiële instellings en kliënte te bou. Die meeste adviseurs sal ook die raad gee dat voorsiening gemaak moet word vir finansiering wanneer dit nie regtig nog is nie en wanneer die onderneming in die posisie is om die lenings terug te betaal. In hierdie afdeling word daar na vyf moontlikhede gekyk om kapitaal te bekom vir die verdere uitbreiding en ontwikkeling van die entrepreneuriese onderneming. Die vyf bronne van befondsing is: •
Verskaffer- en kliëntfinansiering
•
Skuldfinansiering
•
Beleggersengele
•
Gesofistikeerde finansiële vennote
•
Aandele uitreiking
(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm) 5.9.1
Verskaffer- en kliëntfinansiering
Die goedkoopste vorm van befondsing is om ooreenkomste aan te gaan met bestaande verskaffers en kliënte deur uitstel te kry vir die betaling van rekeninge aan krediteure, of die vroeë vereffening van rekeninge deur die debiteure. Hoe groter die verskaffernetwerk hoe beter die moontlikheid vir uitbreiding. Die entrepreneur moet ʼn goeie sakeplan voorlê en die verskaffers oortuig van die vooruitsigte van die moontlike groei wat kan plaasvind. Gewoonlik laat verskaffers ʼn 30-dae vereffening van rekeninge toe. Die kontantvloei van die entrepreneur kan aansienlik verbeter word, indien die verskaffers toegee tot ʼn langer terugbetalingsperiode. ʼn Aanvaarbare terugbetalingsooreenkoms van tot soveel as 90 dae
©akademia (MSW)
Bladsy 171
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap in die praktyk is aanvaarbaar, maar dit sal alleenlik moontlik wees as die entrepreneur goeie verhoudinge met die verskaffer opgebou het. Die moontlikheid is ook daar om met kliënte te onderhandel vir groter bestellings, vroeë aflewering en kortings op kontantbetalings. Die voordele van hierdie tipe befondsing is: •
Die totale beheer van die onderneming se finansies bly in die hande van die entrepreneur self.
•
Daar is geen finansiële las van ʼn afbetalingsooreenkoms nie.
•
Die onderneming kan saam met die bestaande verskaffers en kliënte groei en verhoudinge kan sodoende net verbeter.
Die nadele van hierdie tipe befondsing is: •
Hierdie tipe befondsing beperk die hoeveelheid kapitaal, omdat daar nie nuwe markte geskep word nie.
•
Ekonomiese groei is stadig.
•
Die verhoudinge kan vinnig versleg, indien die entrepreneur nie by die ooreenkoms oor die vereffening van rekeninge kan hou nie.
Indien die entrepreneur nuwe markte wil ontgin en die onderneming laat groei, is hierdie tipe befondsing nie ideaal nie. Die entrepreneur het dan moontlik geen keuse as om skuldfinansiering te oorweeg nie. (http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm) 5.9.2
Skuldfinansiering
Daar is verskillende tipes van lenings beskikbaar en ook ʼn groot verskeidenheid finansiële instansies wat lenings toestaan. Die eerste vorm van kredietverlening is bate-gebaseerde lenings. Banke sal lenings aan ondernemings toestaan op grond van: •
Voorraad
•
Debiteure
•
Toerusting
•
Vaste eiendom
•
Waarborge
©akademia (MSW)
Bladsy 172
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap Indien die entrepreneur ʼn goeie verhouding met sy bank opgebou het en ʼn goeie kredietrekord het, kan die bank lenings toestaan sonder persoonlike waarborge. Die voordele van hierdie tipe befondsing is: •
Markverwante rentekoerse word betaal.
•
Die waarde van die onderneming word nie verminder nie.
•
Die bates van die onderneming dien as waarborg.
Die nadele van hierdie tipe befondsing is: •
Soms kan die bank persoonlike waarborge vereis, wat kan beteken dat die entrepreneur persoonlik kan skade ly, as die terugbetaling nie gedoen kan word nie.
(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm) 5.9.3
Kontantvloeileners
Sommige finansiële instansies spesialiseer in die voorsiening van geld gebaseer op die geprojekteerde kontantvloei van die onderneming. Die onderneming mag dalk nie vaste bates hê, of masjinerie, of groot hoeveelhede voorraad nie, maar is baie winsgewend en het ʼn positiewe kontant vloei. Die voordele van hierdie tipe befondsing is: •
Die lening is gebaseer op markverwante rente koerse.
•
Die waarde van die onderneming word nie verminder nie.
•
Die onderneming se operasionele geskiedenis en vooruitskattings kan dien as waarborg.
Die nadele van hierdie tipe befondsing is: •
Soms kan die bank persoonlik waarborge vereis wat kan beteken dat die entrepreneur persoonlik kan skade ly, as die terugbetaling nie gedoen kan word nie.
(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm) 5.9.4
Faktorisering van debiteure
Banke verskaf krediet aan ondernemings gebaseer op die debiteure van die onderneming. Indien die debiteure ʼn goeie kredietrekord het, sal die bank die debiteur se rekening voortydig betaal en sodoende kan die entrepreneur die kontant gebruik om voorraad aan te
©akademia (MSW)
Bladsy 173
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap koop of nuwe produkte te ontwikkel. Die bank neem die risiko, gebaseer op die kredietwaardigheid van die debiteur. Faktorisering is gewoonlik gebaseer op ʼn persentasie van die faktuur se waarde. Die voordele van hierdie tipe befondsing is: •
Onmiddellike kontantvloei as gevolg van verkope.
Die nadele van hierdie tipe befondsing is: •
Die rente gehef, word direk van die winste van die verkope verhaal.
(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm) 5.9.5
Sake-engele
Sake-engele is gewoonlik afgetrede uitvoerende beamptes of sakepersone wat hul eie geld belê in klein, nuwe of ontwikkelende ondernemings. Sake-engele soek na geleenthede om waarde tot hul eie beleggings toe te voeg. Hierdie beleggers word gewoonlik deur kontakte in die industrie verwys en is gewoonlik ook kenners in die spesifieke industrie waar hulle hulp verleen aan jong entrepreneurs. Sake-engele tree ook as mentors op vir jong entrepreneurs. Die voordele van hierdie tipe befondsing is: •
Die kapitaal verkry is van kundiges in die industrie.
•
Sake-engele het gewoonlik kontakte in dieselfde industrie wat kan help met bemarking en die uitbreiding na nuwe markte.
•
Hierdie beleggers vereis goeie beheer in die onderneming en die implementering van doeltreffende bedryfsprosesse.
•
Sake-engele bied goeie geleenthede vir mentorskap en opleiding van bestuurders en eienaars.
Die nadele van hierdie tipe befondsing is: •
Sake-engele kan met vooropgestelde opinies die groei en ontwikkeling van die onderneming anders benader en wil stuur, as wat die entrepreneur in gedagte het.
•
Die deelname van dié beleggers aan die bestuur van die onderneming, kan probleme vir die entrepreneur en sy personeel veroorsaak.
•
Die vereistes vir beter finansiële beheer en implementering van doeltreffender bedryfsprosesse, kan beteken dat die entrepreneur nie meer die laaste sê het nie.
(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm) ©akademia (MSW)
Bladsy 174
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 5.9.6
Private geldmarkondernemings
Die private geldmarkondernemings is goeie hulpbronne vir die entrepreneur wat gereed is om die onderneming te laat groei en in nuwe markte, met nuwe produkte, te laat toetree. Private geldmarkondernemings stel belang in die oorname van die onderneming en kan ʼn goeie keuse wees, indien die entrepreneur sy onderneming wil verkoop, of dalk mededingende ondernemings wil uitkoop, om sy/haar eie onderneming te vergroot. Die voordele van hierdie tipe befondsing is: •
Soos met sake-engele, bring hierdie befondsing nie net kapitaal na die onderneming nie, maar ook kundigheid en ʼn netwerk van mense in die industrie.
•
Hierdie beleggers het gewoonlik toegang tot baie kapitaal en in moeilike omstandighede, sal hierdie beleggers spreekwoordelik “die wa deur die drif sleep”.
Die nadele van hierdie tipe befondsing is: •
Hierdie beleggers is finansiële kundiges en het langtermyndoelwitte. Hoe langer die befondsing nodig is, hoe meer beheer word daar oor die onderneming geneem.
(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm) 5.9.7
Waagkapitaalondernemings
Waagkapitaalondernemings wag tot later in die groeifase van die onderneming, voordat hulle befondsing beskikbaar stel. Hierdie beleggers soek entrepreneuriese ondernemings wat groot potensiaal toon vir oornames. Waagkapitaalbeleggers belê in industrieë wat hulle self goed ken en waar die opbrengspotensiaal hoog is. Die voordele van hierdie tipe befondsing is: •
Soos met sake-engele, bring waagkapitaalbeleggers nie net kapitaal na die onderneming nie, maar ook kundigheid en ʼn netwerk van mense in die industrie.
•
Hierdie beleggers het gewoonlik toegang tot baie kapitaal en in moeilike omstandighede, sal hierdie beleggers die onderneming aan die lewe hou.
Die nadele van hierdie tipe befondsing is: •
Waagkapitaalbeleggers belê vir die langtermyn, neem groot risiko’s en sal alles in hul vermoë doen om ʼn goeie opbrengs te verseker. Die entrepreneur raak minder belangrik as die onderneming self.
(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm)
©akademia (MSW)
Bladsy 175
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 5.9.8
Strategiese vennote
Strategiese vennote stel belang in die onderneming se tegnologie, die span, die kliëntebasis, geografie en die handelsmerk. Strategiese vennootskappe kan baie geld in die onderneming laat invloei, maar hulle het gewoonlik hul eie agendas, wat probleme vir die entrepreneur en sy onderneming kan veroorsaak. Entrepreneurs gebruik dikwels hierdie vorm van strategiese vennote, as hulle hul ondernemings wil verkoop. Hierdie vennote sal dan ook uit dieselfde industrie kom. Die voordele van hierdie tipe befondsing is: •
Hierdie vennote stel belang in die mark en produk waarin die entrepreneur se onderneming sake bedryf.
•
Strategiese vennote stel nie noodwendig in die opbrengste van die belegging belang nie, maar eerder in die feit dat hulle toegang tot die produkte en markte verkry.
Die nadele van hierdie tipe befondsing is: •
Strategiese vennote kan bestaande kanale vir die onderneming toemaak.
•
Belangrike regte mag dalk opgeëis word deur die strategiese vennoot.
(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm) 5.9.9
Aandelemarknotering
ʼn Verdere tipe befondsingsmoontlikheid is om die onderneming (maatskappy) se aandele op ʼn aandelemark (soos die Johannesburgse aandelemark) te noteer en te verkoop. Hierdie is egter ʼn veeleisende taak en kan baie duur raak, deurdat baie man-ure vereis word vir die herstrukturering van die onderneming, om aan al die vereistes van die aandelemark te voldoen. Die voordele van hierdie tipe befondsing is: •
ʼn Verskeidenheid beleggers kan belangstel om aandele te koop.
•
Dit kan ook goeie bemarking beteken, met die gepaardgaande verhoging in die totale waarde van die onderneming.
Die nadele van hierdie tipe befondsing is: •
Genoteerde maatskappye is onderworpe aan streng regulasies.
•
Die finansiële posisie van die maatskappy is in die openbare domein.
•
Aandeelhouers vereis hoë prestasie van die onderneming.
©akademia (MSW)
Bladsy 176
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
Enige ekonomiese verandering in die betrokke industrie, kan groot skade aan die waarde van die onderneming berokken.
(http://www.startupnation.com/steps/71/3807/7/1/acquire-growth-capital.htm) 5.10 Samevatting Toegang tot finansies is van kardinale belang om te verseker dat die entrepreneur se onderneming suksesvol gaan wees. In hierdie studie-eenheid word die finansiële state, die gelykbreekpunt en die berekening van kostes bespreek. Die entrepreneur word tegelykertyd gekonfronteer met baie en belangrike besluite wat geneem moet word. Hy/sy moet, onder andere, besluit op die besluitnemingstyl wat hy/sy gaan toepas. Daar is ook tegnieke wat aangewend kan word om besluite te neem. Wanneer die entrepreneur seker is oor die aard en die finansiële behoeftes van die onderneming, moet hy/sy die verskillende bronne van finansiële bystand oorweeg. Finansies word benodig vir die geboorte, die groei- en uitbreidingsfases van die onderneming. Bronne sluit die entrepreneur se eie kapitaal, en/of ander bronne soos banke, beleggers en notering op ʼn aandelebeurs in. Die staat speel ʼn groot rol in die bedryf van ʼn onderneming. Hierdie rol sluit die wetgewende aspekte in om die onderneming amptelik te registreer, ook belastings en ander tariewe, wat die entrepreneur moet betaal om ʼn wettige onderneming te bedryf. Indien die onderneming suksesvol is, word die entrepreneur gekonfronteer met die keuse om uit te brei en hierdie aspek het sy eie unieke uitdagings.
©akademia (MSW)
Bladsy 177
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap 5.11 Selfevaluering Aktiwiteit 6 1. Noem die drie finansiële state wat gebruik word in die finansiële behoeftebepaling van die entrepreneur. 2. Wat is die eienskappe van ʼn moeilike besluit? 3. Noem die vier besluitnemingstyle.
Aktiwiteit 7 1. Noem die mees algemene vorm van eksterne finansiering in.
Aktiwiteit 8 1. Wat is die rol van: •
Die Nasionale Tesourie
•
Die Finansiële Diensteraad
©akademia (MSW)
Bladsy 178
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Woordelys in Engels Afrikaans
Engels
Aandelebeurs
Stock exchange
Aandelekapitaal
Share capital
Absolute voordeel
Absolute advantage
Alleeneienaarsaak
One man business
Balansstaat
Balance sheet
Banklenings
Bank loan
Bedryfskoste
Operational cost
Belasting op toegevoegde waarde
Value added tax
Beslote Korporasie (BK)
Closed Corporation
Besluitnemingsmatriks
Decision making matrix
Bruto wins
Gross profit
Deelnemend
Consultative
Demokraties
Democratic
Elastisiteit
Elasticity
Faktorisering van debiteure
Factoring of debtors
FinansiĂŤle plan
Financial plan
Geboorte
Birth
Geleentheidskoste
Opportunity cost
Gelykbreekkostes
Break-even cost
Groeifase
Growth phase
Šakademia (MSW)
Bladsy 179
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Handelslisensie
Trade license
Individuele inkomstebelasting
Individual income tax
Inkomstestaat
Income statement
Inkubasie
Incubation
Konsensus
Consensus
Kontantvloeistaat
Cash flow statement
Koste- of voordeelanalise
Cost or advantage analysis
Koste van verkope
Cost of sales
Kragveldanalise
Power field analysis
Maatskappyebelasting
Companies Tax
Netto wins
Net profit
Omset
Turnover
Oortrokke fasiliteit
Overdraft
Outokraties
Autocratic
Paarvergelykingsanalise
Pair comparison analysis
Private maatskappy
Private Company
Sake-engele
Business angels
SekondĂŞre belasting op maatskappye
Secondary tax on companies
Stempelpligte
Stamp duty
Vennootskap
Partnership
Vergelykende voordeel / Relatiewe
Relative advantage
voordeel
Šakademia (MSW)
Bladsy 180
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Vergoedingsfonds
Compensation fund
Volwasse stadium
Mature stage
Voordele en nadele besluitneming
Advantages and disadvantages decision making
Waagkapitaalondernemings
Venture capital firms
Werkloosheidsversekeringsfonds
Unemployment Insurance fund
Wet op Arbeidsverhoudinge
Labour Relations Act
Wet op Basiese Diensvoorwaardes
Basic Conditions of Employment Act
Wet op Vaardigheidsontwikkeling en Vaardigheidsontwikkelingsheffings
Šakademia (MSW)
Skills Development and Skill Development Levies Act
Bladsy 181
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Bronnelys •
Fullbrook, E. 2002. An Intersubjective Theory of Value. Routledge New York.
•
http://1.bp.blogspot.com/_3WhmkeI_c6U/TStIpkVHMMI/AAAAAAAAAy0/O_7M5j8GE 2s/s1600/International_Trade.jpg
•
http://3.bp.blogspot.com/Y9LlIz1gPtc/Tb_HwKCxLsI/AAAAAAAAA6k/4Xgx0EqSc_U/s1600/Practical%2Bimpo rtance%2Bof%2Belasticity%2Bof%2Bdemand.jpg
•
http://bankofnaturalcapital.com/wpcontent/uploads/2011/02/Copy_of_green_economy_graph_earth.jpg
•
http://drpinna.com/wp-content/uploads/2010/09/Supply-Demand-photo.jpg
•
http://goodnewsaday.files.wordpress.com/2011/05/gas_price_cartoon-1.jpg
•
http://images.quickblogcast.com/39647-36554/tlc_cartoon.gif
•
http://myfundi.co.za/
•
http://www.amosweb.com
•
http://www.babywinegiftbaskets.com/wp-content/uploads/2011/07/Financial-Plan.gif
•
http://www.businessblogshub.com/wp-content/uploads/2010/11/money.jpg
•
http://www.decision-making-confidence.com/definition-of-decision-making.html
•
http://www.neoclassic.com/wp-content/uploads/2009/09/Marginal-utility.jpg
•
http://www.oecd.org/document/0,3746,en_2649_201185_46462759_1_1_1_1,00.htm
•
http://www.reedtechnologies.com/images/kaizen_circle.jpg
•
http://www.startupjunkies.org/5_Financial_Decisions.html
•
http://www.townshiptimes.co.za/wp-content/uploads/2011/11/Govt-commissions-SAbusiness-guide.png
•
http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/
©akademia (MSW)
Bladsy 182
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
•
http://www.wheii.com/productmarket.gif
•
http://www.who.int/management/Finmancyclethm.jpg
•
http://www1.snapon.com/display/901/WWW/Home/natural_resources_large.jpg
•
Labour Force Statistics Database; ILO, Laborstat Database; and Statistics South Africa, Quarterly Labour Force Survey, 2008.
•
Mankiw, N.G. 2003. Principles of Economics. London: South-Western College Publications.
•
Mohr, P & Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
•
Nieman, G., Hough, J. Nieuwenhuizen, C. 2005. Entrepreneurship, A South African Perspective. Pretoria: Van Schaik uitgewers.
•
Saunders, P. & Gilliard, J.V. 2000. A framework for teaching basic economic concepts. New York: QuarkXPress.
•
Schoof, U. 2006. Stimulating Youth Entrepreneurship: Barriers and incentives to enterprise. Printed by the International Labour Office, Geneva, Switzerland.
•
Skidelsky, R. & Keynes, J.M. 1992. The Economist as Saviour. London: Macmillan.
•
Wickham, P. A. 2004. Strategic Entrepreneurship. Essex: Pearson Education Limited.
©akademia (MSW)
Bladsy 183
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
Selfevalueringsriglyne Riglyne: Aktiwiteit 1 1. Par. 1.7 verduidelik die ekonomie aan die hand van die skakel tussen huishoudings en sakeondernemings. 2. Par. 1.6.2 en 1.6.3 verduidelik die konsep van produksie en inkomste. 3. Die wet van aanvraag kan formeel soos volg verklaar word: In die mark (vir enige goedere of dienste) bestaan daar ʼn teenoorgestelde verhouding tussen die prys van die goedere of dienste en die hoeveelheid van die goedere en dienste waarop kopers aandring. Indien daar ʼn aanvraag is na ʼn motor deur 1000 mense en daar is slegs een motor op aanbod, dan sal die verkoper die motor beskikbaar stel aan die persoon wat die hoogste prys daarvoor kan betaal. Indien daar slegs een persoon is wat ʼn motor wil aanskaf en daar is ʼn 1000 motors in die mark, sal die koper kan kies van wie hy die motor wil koop en dus baie min daarvoor betaal. In teenstelling met aanvraag, is aanbod ʼn aanduiding van die hoeveelheid produkte wat verkoop sal word na aanleiding van ʼn sekere aanvraag. Hoe hoër die aanvraag, hoe meer produkte sal verkoop word. In beide voorbeelde van aanbod en aanvraag speel prys ʼn belangrike rol. Omdat die aanvraag verhoog, sal sakeondernemings die pryse van die goedere en dienste hoër maak. Indien die prys te hoog word, sal die aanvraag outomaties afneem. ʼn Voorbeeld hiervan is sportbyeenkomste soos rugby. Omdat daar waarskynlik ʼn hoër aanvraag is na die Springbokke se wedstryde, sal die kaartjies vir toetse hoër wees as vir ander provinsiale wedstryde. 4. Gebruik die diagram van die sakesiklus (Figuur 1.10) en beskryf dan die siklus. 5. Makro-ekonomie is die studie van die gedrag van die ekonomie in geheel. Makroekonomie behels die totale uitset van ʼn nasie en hoe die nasie sy skaars hulpbronne aanwend om maksimum produksievlakke te bereik vir toekomstige groei. Ekonome gebruik gemiddeldes om die algehele oorsig van die strukture van die ekonomie en die verhoudings wat aspekte tot mekaar het, te verklaar. Makro-ekonomie verklaar die funksionering van die ekonomie op ʼn nasionale vlak. Mikro-ekonomie behels soortgelyke doelwitte, maar op die vlak van individue en sakeondernemings binne die groter ekonomie van ʼn land. Mikro-ekonomie volg ʼn meer wetenskaplike benadering en verklaar aspekte van die groter ekonomie. Veranderinge in die mikro-ekonomie kan baie vinniger waargeneem word as veranderinge in die makro-ekonomie. Mikro-ekonomie verklaar hoe die vryemarkekonomie en die miljoene van verbruikers en produsente funksioneer in die
©akademia (MSW)
Bladsy 184
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap toepassing van produktiewe hulpbronne om goedere en dienste te produseer. Mikro-ekonomie verklaar verder hoe goedere en dienste geproduseer word en dan versprei word vir verbruik.
Riglyne: Aktiwiteit 2 1. Kompromieë •
Die keuse tussen die koop van een produk, ten koste van ʼn ander, byvoorbeeld om te kies tussen ʼn koeldrank en ʼn sjokolade.
•
Die keuse tussen die aankoop van ʼn versekeringspolis en om te betaal vir ʼn vakansie.
2. Jy moet ʼn besluit neem tussen studies en om te gaan fliek. Vir elke uur wat jy studeer, gee jy ʼn uur se fliektyd prys. Vir elke uur wat jy fliek, word ʼn uur se studietyd ingeboet. 3. Die marginale waarde is baie klein. 4. Insentiewe is ʼn poging om die ekonomiese gedrag van mense te verander met die doel om sekere ekonomiese teikens te bereik. Aksynsbelasting ʼn voorbeeld van ʼn ekonomiese insentief. 5. Beginsels in interaktiewe aktiwiteite a. Handel beïnvloed alle rolspelers in die ekonomie. b. Markte organiseer ekonomiese aktiwiteite. c. Die staat se rol in die ekonomie. 6. Verwys na Par. 2.6.2 vir ʼn breedvoerige verduideliking. 7. Die werking van die ekonomie a. Lewenstandaard en produksie. b. Die staat se betrokkenheid by die druk van geld. c. Inflasie en werkloosheid
Riglyne: Aktiwiteit 3 Nut
Nut is bloot ʼn term vir verbruikersbevrediging. Die doel van verbruikersgedrag kan dus omskryf word as die maksimering
©akademia (MSW)
Bladsy 185
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap van nut, gegewe die beskikbare middele en alternatiewe verbruiksmoontlikhede. Kardinale nut
Kardinale nut berus op die idee dat nut op die een of ander wyse gemeet kan word.
Ordinale nut
Ordinale nut beteken dat die bevrediging wat ʼn verbruiker verkry deur verskillende produkte of kombinasies van produkte te verbruik, in ʼn rangorde of voorkeurorde geplaas kan word. (“Ordinaal” is afgelei van die plasing in ʼn bepaalde orde.)
Grensnut
Die bykomende nut wat ʼn verbruiker deur die verbruik van een bykomende eenheid van ʼn produk verkry, word die grensnut genoem.
Riglyne: Aktiwiteit 4 1. Kyk na relatiewe (of vergelykende) voordeel in Par. 3.6.2. 2. Kyk na Tabel 3.1 en Figuur 3.1 met die beskrywing. 3. ʼn Absolute voordeel is wanneer een land die voordeel het in die vervaardiging van goedere of dienste, ten opsigte van koste, produktiwiteit en doeltreffendheid, teenoor ʼn ander land wat dieselfde goedere en dienste vervaardig. 4. Elastisiteit is ʼn maatstaf van gevoeligheid of sensitiwiteit in die mark teenoor die goed of diens, wanneer die prys van ʼn produk opwaarts of afwaarts verander. Wanneer twee veranderlikes met mekaar verband hou, wil ʼn mens dikwels weet hoe sensitief of gevoelig die afhanklike veranderlike vir veranderings in die onafhanklike veranderlike is. 5. Die prys van ʼn produk sal nooit daal tot nul rand nie en as dit sou, sou dit beteken dat die vraag so hoog sal wees, dat daar nooit aan die vraag voldoen sal kan word nie. Die prys van ʼn produk wat gewoonlik R 20.00 per eenheid kos, kan ook nie sommer tot R 100.00 per eenheid toeneem nie, omdat niemand dit dan sal koop nie. Teen ʼn prys van R 50.00 per eenheid, is die prys in die middel van die vraagkromme en die pryselastisiteit ep = 1. Teen pryse bo R 50.00 per eenheid is ep groter as 1, en teen pryse onder R 50.00 per eenheid is ep kleiner as 1. Wanneer die prys wissel tussen R 60.00 en R 70.00 is die pryselastisiteit altyd groter as 1, en as die prys wissel tussen R 30.00 en R 40.00, dan is die
©akademia (MSW)
Bladsy 186
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap pryselastisiteit altyd kleiner as 1.
Riglyne: Aktiwiteit 5 1. Die belangrikheid van die entrepreneur in die ekonomie word weerspieël in die 60 tot 70 persent van die werksgeleenthede wat geskep word. Die OECD het ook bevind dat groot ondernemings al hoe minder werksgeleenthede skep en dat die aantal werksgeleenthede aan die afneem is. Statistieke sedert die 1980’s toon dat daar ʼn verskuiwing is in die indiensnemingspatrone in ondernemings en dat ondernemings met minder as 100 mense die grootste groei in indiensnemingsyfers toon. 2. Wette: •
Wet op Basiese Diensvoorwaardes
•
Wet op Arbeidsverhoudinge
3. Entrepreneurskap •
Werkskepping
•
Armoedeverligting
•
Welvaartskepping
•
Sosiale stabiliteit
•
Gelyke deelname aan die ekonomie
4. Ekonomiese uitdaging: •
Kapitaal, belegging en finansiële markte
•
Land- en grondhervorming
•
Werkloosheid, werkskepping en markte
Riglyne: Aktiwiteit 6 1. Finansiële state •
Geprojekteerde inkomstestaat
•
Geprojekteerde kontantvloeistaat
•
Geprojekteerde balansstaat
©akademia (MSW)
Bladsy 187
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap
2. Eienskappe: •
Onsekerheid – die entrepreneur het nie altyd al die feite voordat besluite geneem moet word nie.
•
Kompleksiteit – die entrepreneur moet soms tussen baie interafhanklike faktore keuses maak.
•
Hoë risiko’s – Die besluite wat die entrepreneur gaan neem, het soms hoë risiko’s, nie net vir die entrepreneur self nie. maar ook vir ander betrokke partye, soos finansiële instellings en personeel
3. Besluitnemingstyle: •
Outokraties
•
Deelnemend
•
Konsensus
•
Demokraties
Riglyne: Aktiwiteit 7 1. Eksterne finansiering: •
Oortrokke fasiliteit. Hierdie is die mees algemene vorm van finansiering en ook gesien as ʼn korttermynlening. Die meeste kommersiële banke sal onder streng maatreëls, geld aan entrepreneurs beskikbaar stel in die vorm van ʼn oortrokke fasiliteit op die entrepreneur se lopende rekening. Die banke sal uit die aard van die onderneming se bedrywighede sekere waarborge vereis, wat deur die entrepreneur self verskaf sal moet word.
•
Banklenings. Hierdie is ʼn meer langtermynoplossing vir die entrepreneur en die nuwe onderneming. Weereens sal die bank, op grond van die aard van die onderneming se bedrywighede en die persoonlike kredietwaardigheid van die entrepreneur, sekere vereistes vir die terugbetaling en waarborge stel.
•
Aandelekapitaal. ʼn Verdere vorm van finansiering is wanneer die entrepreneur besluit om aandele in die onderneming te verkoop, om sodoende kontant te genereer. Die uitdaging hier is dat die entrepreneur nie meer die alleeneienaar is nie en dat hy verantwoordelikheid neem vir die aandeelhouers in die onderneming.
•
Sake-engele. Sake-engele is professionele beleggers wat spesialiseer in die
©akademia (MSW)
Bladsy 188
ENP105 Beginsels van ekonomie en entrepreneurskap befondsing van entrepreneurs en nuwe ondernemings. Hierdie beleggers het gewoonlik kennis van die verskillende markte en soek na goeie groeigeleenthede. Hierdie beleggers is meestal ook self entrepreneurs en verstaan die uitdagings wat aan entrepreneurs gestel word. Die nadeel van hierdie vorm van befondsing, is dat die entrepreneur gewoonlik ʼn mate van beheer moet afstaan aan die belegger.
Riglyne: Aktiwiteit 8 1. Die Nasionale Tesourie speel ʼn belangrike rol in die ontwikkeling van KMO’s, veral wanneer ondernemings misluk, as gevolg van die feit dat hulle nie toegang tot finansiering het, soos in ander ontwikkelende lande nie. Die fokus van die Tesourie is om die fiskale ondersteuning stadig, maar betekenisvol te verskuif van ʼn skuldinsentief na ʼn kapitaalintensief. Dit beteken dat die Tesourie aandag moet gee aan regverdigheid en soortgelyke behandeling van alle ondernemings, wanneer dit by belastingvoordele en ander intensiewe kom, om uit te voer, om ondernemings aan te moedig en beperkinge op handel op te skort. Die Finansiële Diensteraad het die volgende funksies (Nieman et al., 2005:149): •
Toesighouding oor die nakoming van die wette wat die finansiële instansies reguleer en finansiële dienste verskaf.
•
Adviseer die minister aangaande die werkswyses van die finansiële instansies en die dienste wat gelewer word.
•
Om programme en inisiatiewe van finansiële instansies en liggame wat die finansiële dienste industrie verteenwoordig, aan te beveel en verbruikers in te lig oor potensiële produkte en dienste.
©akademia (MSW)
Bladsy 189
E
konomie en entrepreneurskap is deel van die Sosiale Wetenskappe en is ’n vakgebied wat poog om te verklaar hoe die doeltreffende gebruik van skaars bronne in ekonomiese behoeftes kan voorsien en hoe die entrepreneur tot werkskepping en ekonomiese groei kan bydra. Die ekonomie verklaar hoe rykdom geskep, versprei en verbruik word. Dit verduidelik hoe ’n land soos Suid-Afrika produkte produseer, dit dan versprei en hoe dit verbruik word. Die ekonomie verklaar voorts hoe die inkomste wat gegenereer word, versprei word deur die partye wat aan die ekonomiese aktiwiteite deelgeneem het. Die partye betrokke in die ekonomie is gewoonlik sakeondernemings, werknemers, die gemeenskap en die staat. Die ekonomie probeer ook vrae beantwoord soos: Wat word geproduseer? Hoe word dit geproduseer? Hoekom produseer sekere lande net sekere produkte? Hoe word natuurlike hulpbronne gebruik? Hoe verdien ’n land geld en hoe word geld bestee? Hoe word mense in diens geneem? Watter tipe tegnologie word gebruik in maatskappye? Wat is die verhouding van al hierdie aspekte van die ekonomie tot mekaar en hoe beïnvloed dit rykdom en armoede in verskillende gemeenskappe? Entrepreneurskap is waarskynlik die belangrikste element in die ontwikkeling van die ekonomie in enige land. Deur innovering skep die entrepreneur mededingende markte en werkgeleenthede. Entrepreneurskap bemagtig gewone mense en verseker dat ontluikende markte ’n belangrike bydrae kan lewer tot die plaaslike en internasionale ekonomiese markte. In die hedendaagse ekonomie word die entrepreneur beskou as een van die belangrikste dryfvere in die ekonomiese groei van ’n land.
akademia jou oop, afrikaanse leertuiste
w w w. a k a d e m i a . a c . z a