Franchise en Entrepreneurskap
Franchise en Entrepreneurskap
© Kopiereg 2014 Onder redaksie van: Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOD (POK), DEd (Unisa) Skrywer: Alta Fine Onderwysontwerp, bladuitleg & taalversorging: Dr. Daleen van Niekerk ’n Publikasie van Akademia. Alle regte voorbehou. Adres: H/v D.F. Malan- & Eendrachtstraat, Kloofsig, Pretoria Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046 Webtuiste: www.akademia.ac.za
Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames, vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.
akademia Akademia MSW (Maatskappyregistrasienommer: 2005/024616/08) is voorwaardelik by die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding tot 31 Desember 2016 as privaat hoëronderwysinstelling geregistreer ingevolge die Wet op Hoër Onderwys, 1997, Registrasienommer: 2011/HE08/005. Akademia is deel van die Solidariteit Beweging
w w w. a k a d e m i a . a c . z a
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Inhoudsopgawe
Programoorsig............................................................................................................................. 6 Inleiding.......................................................................................................................................... 7 Vakleeruitkomste...................................................................................................................... 8 Woordomskrywing vir evaluering ..................................................................................... 9
Studie-eenheid 1: Inleiding tot konsessies ............................................................... 11 1.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 11
1.2
Verrykende bronne............................................................................................................. 12
1.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 12
1.4
Inleiding ................................................................................................................................ 13
1.5
Die konsep van konsessies .............................................................................................. 14
1.5.1
Agtergrond ....................................................................................................................... 14
1.5.2
Geskiedenis..................................................................................................................... 16
1.5.3
Wat is konsessies? ........................................................................................................ 18
1.5.4
Partye tot die ooreenkoms ............................................................................................ 20
1.5.5
Mites rakende bedryfsreg.............................................................................................. 21
1.6
Struktuur en vorms van konsessies ................................................................................ 23
1.6.1
Struktuur .......................................................................................................................... 24
1.6.2
Vorm van die konsessie ................................................................................................ 25
1.7
Voor- en nadele van konsessies ...................................................................................... 27
1.7.1
Voordele vir die konsessienemer ................................................................................. 27
1.7.2
Nadele vir die konsessienemer .................................................................................... 31
1.7.3
Voordele vir die konsessionaris ................................................................................... 34
1.7.4
Nadele vir die konsessionaris ....................................................................................... 34
1.8
Koste van eienaarskap van die konsessienemer .......................................................... 35
1.8.1
Aanvangsgelde ............................................................................................................... 35
1.8.2
Oprigtingsgelde............................................................................................................... 35
1.8.3
Geld vir deurlopende bestuur ....................................................................................... 35
1.8.4
Bykomende dienste........................................................................................................ 36
1.9
Wetlike aspekte .................................................................................................................. 36
Šakademia (MSW)
Bladsy 1
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 1.9.1
Die bedryfsregverhouding tussen partye .................................................................... 36
1.9.2
Bedryfsregkontrak .......................................................................................................... 37
1.9.3
Die bedryfs- en prosedurehandleiding (BPH) ............................................................ 40
1.9.4
Die openbaarmakingsdokument .................................................................................. 41
1.10
Samevatting ........................................................................................................................ 42
1.11
Selfevaluering ..................................................................................................................... 43
Studie-eenheid 2: Konsessiegeleenthede.................................................................. 45 2.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 45
2.2
Verrykende bronne............................................................................................................. 46
2.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 46
2.4
Inleiding ................................................................................................................................ 47
2.5
Behoefteontleding en selfondersoek ............................................................................... 48
2.5.1 2.6
Oorsake van mislukkings .............................................................................................. 51 Konsessiegeleenthede ...................................................................................................... 53
2.6.1
Besluit wat jy wil hê ........................................................................................................ 53
2.6.2
Ontwikkel intree-, langtermyn en uittreestrategie ...................................................... 54
2.6.3
Verwagtinge van die konsessienemer ........................................................................ 55
2.6.4
Navorsing......................................................................................................................... 57
2.6.5
Bronne van inligting........................................................................................................ 59
2.6.6
Konsessionarisse wat vermy moet word .................................................................... 60
2.7
Oprigtingskoste ................................................................................................................... 61
2.7.1
Bekostigbaarheid ............................................................................................................ 61
2.7.2
Geskatte verdienste ....................................................................................................... 62
2.8 2.8.1 2.9
Aankoop van ʼn nuwe afsetpunt (konsessie) .................................................................. 63 Kostes .............................................................................................................................. 64 Aankoop van ʼn bestaande afsetpunt (konsessie) ......................................................... 66
2.9.1
Voordele van ʼn bestaande afsetpunt .......................................................................... 67
2.9.2
Nadele van ʼn bestaande afsetpunt.............................................................................. 67
2.9.3
Faktore wat aankoopprys van bestaande afsetpunt sal bepaal .............................. 68
2.10
Bepaling van die verkoopprys .......................................................................................... 70
2.10.1
Metode van vergelykbare opbrengskoers .................................................................. 70
2.10.2
Verdiskontering van toekomstige kontantvloei .......................................................... 72
2.11
Samevatting ........................................................................................................................ 73
©akademia (MSW)
Bladsy 2
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 2.12
Selfevaluering ..................................................................................................................... 73
Studie-eenheid 3: Kies die geskikte konsessie ...................................................... 75 3.1
Studie-eenheid leer uitkomstes ........................................................................................ 75
3.2
Verrykende bronne............................................................................................................. 76
3.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 76
3.4
Inleiding ................................................................................................................................ 77
3.5
Vier-stap plan om die regte bedryfsreg te kies .............................................................. 78
3.5.1
Stap 1: Lees die literatuur en voer onderhoude ........................................................ 79
3.5.2
Stap 2: Hersien die vrae en herhaal die proses ........................................................ 79
3.5.3
Stap 3: Besoek konsessieafsetpunte .......................................................................... 80
3.5.4
Stap 4: Besoek die konsessionaris se hoofkantoor .................................................. 80
3.6
Bepaling van behoefte/vraag na produkte en dienste .................................................. 82
3.6.1
Vraagfaktore .................................................................................................................... 83
3.6.2
Industrie-/nywerheids-/bedryfsanalise......................................................................... 86
3.6.3
Markanalise ..................................................................................................................... 88
3.6.4
Hersiening van data ....................................................................................................... 90
3.7
Ontleding van mededingers .............................................................................................. 91
3.7.1
Identifisering van handhaafbare mededingende voordele (HMV) .......................... 91
3.7.2
Mededingerontleding ..................................................................................................... 93
3.8
Bemarkingstrategie .......................................................................................................... 100
3.9
Keuse van ligging ............................................................................................................. 101
3.9.1
Evaluering van die ligging ........................................................................................... 102
3.9.2
Finansiering van die ligging ........................................................................................ 103
3.10
Berekening van potensiĂŤle verdienstes en groeipotensiaal ...................................... 104
3.10.1 3.11 3.11.1
Assessering van winsgewendheid ............................................................................. 104 Skatting van finansiĂŤle behoeftes .................................................................................. 107 Persentasie van verkope tegniek ............................................................................... 107
3.12
Samevatting ...................................................................................................................... 109
3.13
Self evaluering .................................................................................................................. 109
Studie-eenheid 4: Bedryfsreglewensiklus ................................................................ 111 4.1
Studie-eenheid leer uitkomstes ...................................................................................... 111
4.2
Verrykende bronne........................................................................................................... 112
Šakademia (MSW)
Bladsy 3
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 4.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ..................................................................................... 112
4.4
Inleiding .............................................................................................................................. 112
4.5
Ondernemingslewensiklus .............................................................................................. 113
4.5.1
Bekendstellingsfase ..................................................................................................... 114
4.5.2
Groei ............................................................................................................................... 116
4.5.3
Volwassenheid .............................................................................................................. 117
4.5.4
Post-volwassenheid ..................................................................................................... 117
4.6
Produklewensiklus ........................................................................................................... 118
4.6.1
Bekendstellingsfase ..................................................................................................... 119
4.6.2
Groeifase ....................................................................................................................... 120
4.6.3
Rypheidsfase/Volwasse stadium ............................................................................... 121
4.6.4
Daalfase ......................................................................................................................... 122
4.7
Bedryfsreglewensiklus ..................................................................................................... 123
4.7.1
Aantal bedryfsregte in die konsessiestelsel ............................................................. 124
4.7.2
Bedryfsreg transaksie ontleding ................................................................................. 125
4.8
Verlenging van die bedryfsreglewensiklus ................................................................... 132
4.8.1
Verlenging van die kontrak ......................................................................................... 132
4.8.2
Internasionalisering ...................................................................................................... 132
4.8.3
E-Handel ........................................................................................................................ 133
4.9
Uittrede uit die bedryfsregonderneming........................................................................ 134
4.9.1
Die verstryking van die kontrakperiode ..................................................................... 135
4.9.2
BeĂŤindiging van die verhouding ................................................................................. 136
4.9.3
Onttrekking deur die konsessionaris ......................................................................... 137
4.10
Samevatting ...................................................................................................................... 139
4.11
Selfevaluering ................................................................................................................... 140
Studie-eenheid 5: Konsessies in Suid-Afrika .......................................................... 143 5.1
Studie-eenheid leer uitkomstes ...................................................................................... 143
5.2
Verrykende bronne........................................................................................................... 144
5.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ..................................................................................... 144
5.4
Inleiding .............................................................................................................................. 145
5.5
Verskillende modelle (soorte) konsessies .................................................................... 146
5.5.1
Ondernemingsbesit eenhede ..................................................................................... 146
5.5.2
Gesamentlike onderneming ........................................................................................ 146
Šakademia (MSW)
Bladsy 4
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 5.5.3
Eenheidskonsessie ...................................................................................................... 147
5.5.4
Omskakelingskonsessie .............................................................................................. 147
5.5.5
Abba (Piggyback) konsessies .................................................................................... 147
5.5.6
Meester lisensiehouer.................................................................................................. 147
5.5.7
Multi-eenheid eienaarskap .......................................................................................... 148
5.5.8
Area ontwikkelaars ....................................................................................................... 148
5.6
Tipes konsessies .............................................................................................................. 148
5.6.1
Kleinhandelkonsessie .................................................................................................. 148
5.6.2
Bestuurskonsessie ....................................................................................................... 148
5.6.3
Enkel operateur konsessie – handel ......................................................................... 149
5.6.4
Enkel-operateur – uitvoerend ..................................................................................... 150
5.6.5
Beleggingskonsessie ................................................................................................... 150
5.7
Wette betrokke by die aankoop van ʼn konsessie........................................................ 151
5.7.1
Selfregulering ................................................................................................................ 151
5.7.2
Statutêre regulering...................................................................................................... 152
5.7.3
Ander wetgewing .......................................................................................................... 153
5.8
Belangrikste tendense ..................................................................................................... 160
5.8.1
Aanleidende faktore ..................................................................................................... 160
5.8.2
Nuwe geleenthede ....................................................................................................... 162
5.9
Swart Ekonomiese Bemagtiging .................................................................................... 165
5.9.1
Hoekom SEB? .............................................................................................................. 165
5.9.2
Beoordelingskale .......................................................................................................... 166
5.9.3
Vrygestelde mikro-ondernemings .............................................................................. 167
5.9.4
Kwalifiserende Klein Ondernemings ......................................................................... 168
5.9.5
Nuwe ondernemings .................................................................................................... 168
5.10
Finansiering van konsessies .......................................................................................... 168
5.10.1
Keuse van skuld en/of ekwiteit ................................................................................... 169
5.10.2
Bronne van finansiering ............................................................................................... 172
5.11
Samevatting ...................................................................................................................... 177
5.12
Selfevaluering ................................................................................................................... 177
Afrikaans/Engelse woordelys.......................................................................................... 179 Bronnelys ................................................................................................................................... 182 Selfevalueringsriglyne ........................................................................................................ 185
©akademia (MSW)
Bladsy 5
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Programoorsig Diploma in Kleinsakebestuur en Entrepreneurskap Derdejaar
Kleinsakebestuur
Kleinsake finansiële bestuur
Konsessies en entrepreneurskap
FMG307
ENP307
Studie-eenheid 1: Interne aard van kleinsakebestuur
Studie-eenheid 1: Finansiële state en rekeningkundige tegnieke
Studie-eenheid 2: Die sakeomgewing
Markanalise
Kleinsakebedryf
MKT306
SBO306
Studie-eenheid 1: Inleiding tot konsessies
Studie-eenheid 1: Markanalise – beginsels en proses
Studie-eenheid 1: Die operasionele plan
Studie-eenheid 2: Die gebruik van rekeningkundige inligting
Studie-eenheid 2: Konsessiegeleenthede
Studie-eenheid 2: Strategiese bemarkingsproses
Studie-eenheid 2: Die beste vestigingsplek vir ʼn onderneming
Studie-eenheid 3: Administrasie en prosedures
Studie-eenheid 3: Bestuurs-rekeningkunde
Studie-eenheid 3: Kies die regte konsessie
Studie-eenheid 3: Bemarkingsnavorsing
Studie-eenheid 3: Die verkryging en bestuur van masjinerie en toerusting
Studie-eenheid 4: Menslike hulpbronbestuur
Studie-eenheid 4: Bronne van finansiering
Studie-eenheid 4: Bedryfsreglewensiklus
Studie-eenheid 4: Bemarkings intelligensie
Studie-eenheid 4: Materiaal- en voorraadbestuur
Studie-eenheid 5: Ander bestuursaspekte
Studie-eenheid 5: Finansiële verslagdoening
Studie-eenheid 5: Bedryfsreg in SuidAfrika
Studie-eenheid 5: Gebruik van tegnologie in bemarkingsnavorsing
Studie-eenheid 5: Kwaliteitsbestuur en normstelling (benchmarking)
SBM307
©akademia (MSW)
Bladsy 6
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Inleiding Vandag is konsessies (franchises) een van die vinnigste ontwikkelende sakemodelle in die wêreld. In Suid-Afrika is dit ook nie ʼn uitsondering nie en die konsessiebedryf is ʼn gesonde en groeiende industrie. Met sy groeiende bevolking en hoë werkloosheidsyfers, bied hierdie sakemodel uitstekende voordele aan die entrepreneur in Suid-Afrika. Tog is alles nie net maanskyn en rose nie. Konsessies sal nie byval vind by alle mens nie en eerlike selfondersoek moet gedoen word. Daar is voor- en nadele verbonde aan dié bedryfsreg. Die konsessienemer moet hom/haarself deeglik vergewis hiervan. Natuurlik, is die kwessie van finansies ook altyd boaan die lys van faktore wat oorweeg moet word in die besluit om te belê in ʼn konsessie, al dan nie. Wetlike aspekte, soos dit ook uiting vind in die baie belangrike konsessieooreenkoms, is ʼn verdere aspek waaroor die konsessienemer deeglike navorsing moet doen en liefs nie op eie oordeel en insig, moet onderteken nie. Die navorsing wat gedoen moet word voordat ʼn beleggingsbesluit gemaak word, is iets wat baie voornemende beleggers agterweë laat – later tot hulle spyt. Die voornemende konsessienemer word begelei deur die proses van keuse, beoordeling van vraag na produkte, die berekening van potensiële verdienstes en hoe om skattings te maak van finansiële behoeftes. Dit is verder ook van groot belang dat die konsessienemer, sowel as die konsessionaris, die produk-, onderneming- en bedryfsreglewensiklus verstaan, sodat gepaste strategieë beraam en toegepas kan word om die lewensiklus daarvan te verleng. Min konsessienemers oorweeg hoe die verhouding tussen die twee partye eendag tot ʼn einde sal kom. Hulle sien in hulle geestesoog ʼn lang en gelukkige verhouding. Natuurlik is dit die ideaal, maar daar moet realisties na hierdie aspek gekyk word. Volgende kom spesifieke wetgewing onder die vergrootglas. Die partye tot die ooreenkoms mag nie onkundig wees oor die impak van wetgewing op hulle verhouding nie. Onder hierdie wetgewing word Swart Ekonomiese Bemagtiging in die besonder bespreek. Laastens, word die finansieringsgeleenthede wat tot die konsessienemer se beskikking is, ondersoek. Gewapen met kennis, kan die voornemende belegger, met gemoedsrus sy/haar swaarverdiende geld belê in ʼn konsessie van sy/haar keuse.
©akademia (MSW)
Bladsy 7
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Vakleeruitkomste Kennis en begrip Na voltooiing van die vak KONSESSIES EN ENTREPRENEURSKAP sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van: •
Die konsep “konsessies”
•
Konsessiegeleenthede
•
Keuse van geskikte konsessie
•
Konsessie-/bedryfsreglewensiklus
•
Konsessies in Suid Afrika
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
Die begrip konsessie te verduidelik, tussen die verskillende strukture en vorms van konsessies te onderskei, die voor- en nadele van konsessies te verduidelik, die koste verbonde aan die besit van ʼn bedryfsreg te verduidelik, asook die wetlike aspekte en beperkinge wat verband hou met konsessies duidelik te illustreer.
•
Die behoeftes aan ontleding en selfondersoek te verduidelik, konsessiegeleenthede te bespreek, oprigtingskoste in detail te ontleed en te verduidelik watter faktore betrokke is by die aankoop van ʼn bestaande of ʼn nuwe konsessie.
•
Die vier-stapplan te gebruik om die regte konsessie of bedryfsreg te kies, te bepaal wat die behoefte/vraag na produkte en dienste is, mededingers te ontleed, bemarkingstrategieë te verduidelik, die keuse van ligging te beoordeel, potensiële verdienstes en groeipotensiaal te bereken en ʼn skatting te maak van finansiële behoeftes.
•
Die ondernemings- en produklewensiklus, asook die bedryfsreglewensiklus te ontleed, metodes te omskryf waarvolgens die bedryfsreglewensiklus verleng kan word en hoe daar uit die bedryfsregonderneming getree kan word.
•
Die verskillende tipes konsessies wat in Suid-Afrika beskikbaar is te bespreek, wetgewing wat betrekking het op konsessies te bespreek, belangrikste tendense te bespreek wat in die konsessiebedryf voorkom, swart ekonomiese bemagtiging te verduidelik en die finansieringsgeleenthede wat beskikbaar is vir konsessienemers te verduidelik en die beginsels prakties te demonstreer.
©akademia (MSW)
Bladsy 8
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Woordomskrywing vir evaluering In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die woordelys hieronder sal jou hiermee help. Werkwoord Wanneer daar van jou
Omskrywing Moet jy die volgende doen:
verwag word om te: Lys
Lys die name/items wat bymekaar hoort
Identifiseer
Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde
Verduidelik
Ondersoek die moontlikhede, oorweeg en skryf dan jou antwoord (verklaring/verduideliking) neer
Beskryf
Omskryf die konsep of woorde duidelik
Kategoriseer/
Bepaal tot watter klas, groep, afdeling bepaalde
Klassifiseer
items/voorwerpe behoort
Analiseer
Om iets te ontleed
Evalueer
Bepaal die waarde van ʼn stelling/stelsel/beleid/ens
Toepas
Pas die teoretiese beginsels toe in ʼn praktiese probleem
Hersien
Evalueer, verbeter en/of wysig ʼn beleid/dokument/stelsel/ens
©akademia (MSW)
Bladsy 9
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Notas
Šakademia (MSW)
Bladsy 10
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Studie-eenheid 1: Inleiding tot konsessies
1.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die konsep van konsessies
•
Onderskei tussen die verskillende strukture en vorms van konsessies
•
Voordele en nadele van konsessies
•
Koste van eienaarskap vir die konsessienemer
•
Wetlike aspekte en beperkings op die besit van ʼn konsessie.
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
Die geskiedenis en agtergrond rakende ʼn konsessie of bedryfsreg te verduidelik. ʼn Duidelike beeld te vorm van presies wat ʼn konsessie is, die partye tot die ooreenkoms te identifiseer, asook om mites rondom konsessies te bespreek.
•
Die verskillende strukture en tipes konsessies met hulle onderskeie kenmerke te identifiseer en te bespreek.
•
Die onderskeie voor- en nadele vir die konsessienemers én konsessionarisse te bespreek.
•
Die verskillende kostes wat verbonde is aan konsessies te verduidelik vanuit die bedryfsregnemer se oogpunt.
•
Die wetlike aspekte en beperkinge soos wat dit die partye tot die ooreenkoms raak, te bespreek. Die bedryfsreg kontrak, bedryfs- en prosedurehandleiding en openbaarmakingsdokument in detail te bespreek.
©akademia (MSW)
Bladsy 11
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 1.2
Verrykende bronne •
http://www.fasa.co.za Dit is die amptelike webtuiste van die Franchising Association of South Africa en gee baie duidelike inligting oor die meeste sake rakende konsessies.
•
Woker, T. 2012. The franchise relationship under South African law. Cape Town: Juta & Co.Ltd.
•
Swart, N. 2002. Starting or buying your own business or a franchise. Lansdowne: Juta.
1.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Bona fide
Te goeder trou
Handelsgeheim
Formule, proses of toestel wat in ʼn onderneming gebruik word wat nie gepubliseer is nie en nie bekend gemaak word aan die publiek nie. Dit gee aan die onderneming ʼn voordeel bo mededingers, byvoorbeeld die resep vir die maak van Coca-Cola.
Handelsmerk
Dit is die ontwerp (woord) wat duidelik die oorsprong of eienaarskap van die handelsware waarop dit aangebring is, toon. Dit is regtens gereserveer vir die eksklusiewe gebruik van die vervaardiger of verkoper.
Handelsnaam
Die naam wat deur die vervaardigers of handelaars aan ʼn artikel of diens gegee word om dit te onderskei as vervaardig of verkoop deur hulle. Dit bied dieselfde beskerming as ʼn handelsmerk. Dit is dikwels ʼn naam wat vir enige artikel van dieselfde soort gebruik word, byvoorbeeld Kleenex vir sneesdoekies, Xerox vir fotokopiëring.
Konsessie
Die reg om te handel onder die naam (gewoonlik met ʼn handelsmerk) en die magte van ʼn maatskappy uit te oefen. Dit word deur die konsessionaris toegeken aan die konsessienemer.
Konsessiekontrak
Dit is die wettige kontrak tussen die konsessionaris en die konsessienemer.
©akademia (MSW)
Bladsy 12
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Konsessienemer
Persoon of onderneming wat die konsessie koop.
Konsessionaris/
Persoon of onderneming wat ʼn produk of diens skep en die reg
Konsessiegewer
verkoop om die produk en/of die verspreiding van die produk of diens aan ander individue of ondernemings te verkoop.
Reklame
Dit is ʼn metode om onpersoonlik met ʼn groot gehoor verbruikers te kommunikeer. Die boodskap word aan die verbruikers oorgedra deur die massamedia. Die vervaardigers betaal vir die reklame en kan dus self bepaal wat gesê moet word.
Stigter
ʼn Entrepreneur wat ʼn nuwe onderneming op die been bring.
Tantièmes
ʼn Aandeel in die wins of oortollige wins van ʼn onderneming.
1.4
Inleiding
Suid-Afrika het ʼn lang geskiedenis van konsessies – ʼn geskiedenis wat gebore is uit die donker jare van sanksies en wat juis tot die ontwikkeling van bedryfsreg bygedra het. Daar word eerstens, gekyk na die agtergrond en geskiedenis van konsessies in SA, sowel as internasionale ontwikkeling. Omdat daar so dikwels mites is rondom bedryfsreg, is dit noodsaaklik dat daar stilgestaan word by die ondersoek van wát bedryfsreg is en nié is nie, asook by die mites rondom konsessies. Dit is dan nodig om die verskillende strukture en vorme van konsessies te ondersoek, sodat die voornemende entrepreneur hom/haarself deeglik kan vergewis van die feite voordat beleggingsbesluite gemaak word. Hiermee saam word daar in diepte gekyk na die voor- en nadele van konsessies. Seker een van die belangrikste aspekte is koste. Enige entrepreneur wat sy sout werd is, sal eerstens die kosteaspek ondersoek voordat ʼn belegging gemaak word. Tesame hiermee is daar wetlike aspekte waarmee die entrepreneur moet rekening hou, indien hy/sy binne die reg wil optree en om te verseker dat sy belange beskerm sal word. Al die bogenoemde sake kry aandag in hierdie studie-eenheid en vorm die grondslag vir die daaropvolgende eenhede.
©akademia (MSW)
Bladsy 13
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Scenario 1.1
(http://www/google.co.za/images) Koos Jansen is bekommerd. Hy is 55 jaar oud en het geen inkomste nie. Ses maande gelede is hy by die werk afgelê en het hy ʼn skeidingspakket van R 400 000 ontvang. Sy dogter is nog op universiteit en sy seun is in matriek. Sy vrou is ʼn kleuterskoolonderwyseres, maar hy weet dat haar inkomste alleen nie genoeg is om hulle te onderhou nie. Hy het so bietjie spaargeld, maar dit sal ook nie baie langer hou nie. Hy voel al depressief want hy het werklik baie moeite gedoen om nuwe werk te kry, maar tot dusver was hy onsuksesvol. Werkgewers neem nie maklik ʼn 55-jarige in diens wat geen tersiêre opleiding het nie! Een aand blaai hy deur die koerant en sien ʼn advertensie vir ʼn fynproewer koffiewinkelkonsessie, genaamd Royal Coffee House. Koos sien dit as ʼn “teken” van die gode – wou hy dan nie nog altyd sy eie baas wees en vry wees om te maak soos hy wil nie? ʼn Maand later het hy die bedryfsreg ooreenkoms geteken en die aanvangsfooie van R100 000 betaal. Hy neem ʼn tweede verband uit op sy huis om die bykomende R350 000 kapitaal te bekom wat benodig word vir die oprigtingskoste. Die konsessie is die eerste van sy soort in die area en bestaan nog nie baie lank nie, maar die konsessiegewer het Koos self die versekering gegee dat dit ʼn uitstekende belegging is en dat hy nie sy besluit sal berou nie. Koos is ook oortuig daarvan want mislukking is nie ʼn opsie nie! 1.5 1.5.1
Die konsep van konsessies Agtergrond
Volgens Parker (2007) dui skattings daarop dat 35 tot 40% van alle ekonomiese aktiwiteite uitgevoer word deur kleinsakeondernemings waarvan konsessies 12% uitmaak. Hierdie kleinsakeondernemings word gestig deur entrepreneurs. In 2012 het die konsessiebedryf in
©akademia (MSW)
Bladsy 14
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Suid-Afrika met 21% gegroei, volgens die jongste FASA konsessie-oorsig. Verder het die bedryf ʼn omset van R302 miljard gegenereer en werk geskep vir meer as 300 000 mense (Du Plessis T. , 2013). Dit is dus geen wonder dat hierdie konsep so gewild is onder entrepreneurs nie. Entrepreneurs is besluitnemers wat help om ʼn vryemarkekonomie te vorm en te ondersteun deur nuwe ondernemings te stig wat voorsien in markbehoeftes. Baie van die beweegkrag vir verandering, innovering en vooruitgang kom juis vanuit die geledere van entrepreneurs – mense wat bereid is om risiko’s te neem en ekonomiese groei te stimuleer. Hedendaagse entrepreneurs het ʼn wye verskeidenheid van geleenthede waarin die vrugte van harde werk gepluk kan word. Ons dink gewoonlik aan die entrepreneur as iemand wat ʼn onderneming van meet af begin, maar hulle kan ook mense wees wat ʼn familiebesigheid besit en bestuur of eienaar/bestuurders wat die stigter(s) van ʼn bestaande onderneming uitkoop (Longenecker, 2000, p. 3).
ʼn Bekende spotprentkunstenaar het die volgende definisie van ʼn entrepreneur gegee: A person who does everything he can think of to keep from getting a job. Van die kenmerkendste eienskappe van ʼn entrepreneur is dat hulle baie gedrewe is om suksesvol te wees in dít wat hulle aanpak, dat hulle selfvertroue het en ʼn passie het vir sake. Die belangrikste is dat hulle bereid is om risiko’s te neem. Deur eie kapitaal te belê, neem hulle finansiële risiko’s en om uit huidige poste te bedank, plaas hulle hul loopbane op die spel. As daar na risiko verwys word, praat ons nie van dieselfde risiko wat ʼn dobbelaar neem nie. Die entrepreneur neem berekende risiko’s waar daar ʼn sekere mate van beheer uitgeoefen kan word oor die uitkomste. Alhoewel die verskillende tipe entrepreneurs in ʼn mate oorvleuel, word entrepreneurs hoofsaaklik geklassifiseer in drie kategorieë, naamlik stigters, algemene bestuurders en konsessienemers. Stigters Hulle word algemeen beskou as “suiwer” entrepreneurs en mag uitvinders wees wat ondernemings begin op die basis van nuwe of verbeterde produkte of dienste. Hulle kan ook ambagsmanne (artisans) wees wat hulle vaardighede verfyn en ontwikkel en dan hulle eie ondernemings begin. Vindingryke persone, dikwels met ʼn bemarkingsagtergrond, maak gebruik van ander persone se idees om ʼn nuwe onderneming te begin. Dit kan individue wees, of deel vorm van ʼn groep van persone, is stigters mense wat nuwe ondernemings op
©akademia (MSW)
Bladsy 15
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap die been bring deur die mark na te vors, die fondse bymekaar te maak en die nodige reëlings tref vir die nodige fasiliteite (Longenecker, 2000, p. 11).
Veral in die nuwe millennium, is daar ʼn verwagting dat entrepreneurs met hoogs gespesialiseerde en tegnologies-gevorderde produkte vorendag moet kom om werklik innoverend te wees. Dit is egter nie altyd die geval nie. Neem maar Tomima Edmark as voorbeeld. In 1989 het sy, nadat sy ʼn ander vrou gesien het wat haar hare in ʼn elegante Franse rol gedra het, gewonder of mens nie ook sommer die gewone poniestert ook omgedop kon dra nie. ʼn Nuwe poniestert mag dalk net ʼn modegier wees, maar Amerikaners het $100 miljoen se Topsytail produkte in ses jaar gekoop (Longenecker, 2000, p. 18). Algemene bestuurders Nadat ʼn nuwe onderneming gestig is, mag dit gebeur dat daardie onderneming oorgeneem word deur ʼn tweede-generasie familielid of ʼn ander entrepreneur wat as administrateur van daardie onderneming optree. Hierdie entrepreneur is dus daardie persoon(e) wat beheer en toesig uitoefen oor die daaglikse bedryfsaktiwiteite van die reeds bestaande onderneming. Dit mag dalk voorkom asof die onderskeid tussen stigters en algemene bestuurders effens vaag is. In sommige gevalle groei goedgevestigde ondernemings vinnig en die entrepreneur se oriëntasie sal dan meer neig na stigting, as wat dit sal neig na die bestuur van die onderneming. Dit is nietemin handig om die onderskeid te maak tussen ʼn entrepreneur wat ʼn onderneming stig, of een wat gevestigde ondernemings radikaal verander, teenoor entrepreneurs wat bloot die voortsettings van bedryfsaktiwiteite van bestaande ondernemings verseker (Longenecker, 2000, p. 12). Konsessienemers Dit is die derde tipe entrepreneur. Hulle verskil van algemene bestuurders wat die graad van onafhanklikheid betref. Soos later gesien sal word, is daar sekere beperkinge en riglyne van die konsessiekontrak met die konsessionaris, en tree die konsessienemers dus op as ʼn beperkte entrepreneur (Longenecker, 2000, pp. 11-12). Dit is dan nou hierdie tipe van entrepreneur wat ons in hierdie vak van nader gaan beskou. 1.5.2
Geskiedenis
Die woord franchise beteken voorreg of vryheid in Frans. (Die woord word ook vrylik as ʼn leenwoord in Afrikaans gebruik. In hierdie kursus sal ons “konsessie” en “bedryfsreg” gebruik as ʼn alternatiewe vir franchise.) Dit gee in der waarheid aan ʼn individu ʼn reg of vryheid tot
©akademia (MSW)
Bladsy 16
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap iets – en in hierdie geval die reg om ʼn onderneming te bedryf, of ʼn lisensie onder spesifieke omstandighede (http://www.fasa.co.za/guidelines.php). Konsessies as ʼn sakekonsep dateer sover terug as 200 BC, toe Los Kas ʼn konsessie kettingwinkelkonsep ontwikkel het om kos met ʼn sekere handelsmerk in China te versprei. Verdere konsessie-ontwikkeling vind plaas toe die Britse adel aan politici en soldate konsessies toegestaan het om belastinggeld in te samel. Hierdie konsessienemers moes dan ʼn sekere gedeelte van die fondse, in die vorm van tantièmes (royalties) aan die adellikes oorbetaal. Moderne konsessies het sy ontstaan gehad in die 1860s toe Isaac Singer die Singer Sewing Centre ontwikkel het. Twee probleme is deur Singer ondervind, naamlik: •
Kliënte moes geleer word hoe om die produk (die naaimasjien) te gebruik, en
•
ʼn tekort aan fondse wat nodig was om masjiene van hoë kwaliteit te vervaardig.
Singer besluit toe om die handelsregte te verkoop vir die verkoop van naaimasjiene en om opleiding te voorsien in die gebruik van die masjiene. Verskeie ondernemings, waaronder Coca-Cola en sommige in die motorindustrie het hierdie konsep nagevolg, wat bekend staan as produkkonsessie (Swart, 2002, p. 50). Na die Tweede Wêreldoorlog was die groei van konsessies geskoei op die uitbreiding van die produkkonsep na ander bedrywe soos motelle en indiensnemingsagentskappe, om maar ʼn paar te noem. Die ekonomiese oplewing in die 1960s en 1970s het konsessies in die kitskosrestaurantbedryf tot gevolg gehad. Konsessiegroei brei uit in die 1990s en 2000s na globale konsessies en na verskeie lande waarvan die bekende McDonald’s konsessie ʼn goeie voorbeeld is (Longenecker, 2000, p. 49). Konsessies is nie iets nuuts nie President Paul Kruger het reeds meer as ʼn eeu gelede konsessies aan verskillende ondernemings gegee, soos vir die ontginning van steenkool, goud en ander minerale: die konsessiebeginsel is dus nie iets nuuts in Suid-Afrika nie (Van der Walt, 1989). Alhoewel die moderne bedryfsreg sy oorsprong gehad het in die VSA, is die konsep in SuidAfrika goed gevestig. Die geskiedenis van die plaaslike pioniers kan teruggevoer word na die middel 1960s toe George Halamandaris die nóú bekende Steers gevestig het. Gedurende die 1970s het ander sektore ook die bedryfsregomgewing betree en vandag word konsessies gebruik as die verkose manier om ondernemings uit te brei. As ʼn mens die bedryfsregsektor ondersoek, kom ʼn paar faktore vorendag:
©akademia (MSW)
Bladsy 17
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
•
Omtrent 90% van die Suid-Afrikaanse konsessiegeleenthede is gebaseer op plaaslik ontwikkelde konsepte. Dít is in skerp kontras met ander lande wat buite die VSA gevestig is, waar buitelandse handelsname neig om die botoon te voer. Die rede hiervoor kan moontlik gevind word in die tye van handelsanksies teen Suid-Afrika, toe die meeste buitelandse konsessies effens teruggehou het, wat die Suid-Afrikaanse ondernemings kans gegee het om te ontwikkel.
•
Die hoë vlak van professionaliteit wat deur bona fide bedryfsreggewers geopenbaar word. Dit is gebaseer op die uiters goeie werk wat gedoen word deur die Franchise Association of Southern Africa en sy geaffilieerde lede wat tred gehou het met internasionale ontwikkelings en hulle bekendgestel het aan plaaslike konsessionarisse. Hierdie feite is veral van belang vir voornemende bedryfsregnemers.
•
Die voordeel daarvan om onder ʼn plaaslike ontwikkelde handelsmerk sake te bedryf. Die voordeel is dat dit van grondvlak af ontwikkel is met Suid-Afrikaanse toestande in gedagte. Om dieselfde rede is plaaslike konsessies in die beste posisie om veranderende verbruikersverwagtinge te moniteer en op die voorpunt te bly van nuwe ontwikkelinge (http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?Articleid=45)
1.5.3
Wat is konsessies?
Voordat konsessies verder bespreek word, sal dit goed wees om eers kortliks stil te staan by die verskillende terme. Daar is verskillende vertalings vir die begrip “konsessie” of “franchising” en sommige daarvan is bedryfsreghouding, vergunningsooreenkoms of oktrooiagentskappe. Soos reeds genoem sou dit ook nie verkeerd wees om die woord “franchising” te gebruik nie, omdat dit nou ook as aanvaarbaar beskou word in Afrikaans. Bedryfsreghouding is ʼn baie goeie beskrywing van die konsep en in hierdie studiehandleiding sal ons afwisselend gebruik maak van die terme “konsessie” en “bedryfsreg”. Maak dus seker dat jy hierdie terme met gemak kan gebruik. Soos gesien in die inleidende paragraaf, is ʼn konsessie die reg om ʼn onderneming te bedryf, of ʼn lisensie onder spesifieke omstandighede. Twee belangrike definisies is soos volg: Dit is die reg om handel te dryf onder die naam – gewoonlik met ʼn handelsmerk en om
©akademia (MSW)
Bladsy 18
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
die magte van ʼn maatskappy uit te oefen. Dit word deur die konsessionaris (konsessiegewer) toegeken aan die konsessienemer teen ʼn ooreengekome fooi. Dit kan ook beskryf word as die reg wat toegeken word aan ʼn onderneming om ʼn spesifieke onderneming se naam en goedere te gebruik en om die produkte of dienste te verkoop aan ander ondernemings in ʼn bepaalde land of gebied waarop ooreengekom is in die konsessieoreenkoms. ʼn Konsessie kan in enige nywerheid toegeken word (Eksteen, 2002, p. 148) (Outeur, 2013). Longenecker et al, (2000, p.49) definieer konsessies soos volg:
Franchising is a marketing system revolving around a two-party legal agreement whereby one party (the franchisee) is granted the privilege to conduct business as an individual owner but is required to operate according to methods and terms specified by the other party (the franchisor). Konsessies kan ook beskryf word as die samevoeging van hulpbronne en vaardighede. Die konsessionaris voorsien die aanvanklike kapitaalbelegging, kennis en ondervinding. Die konsessienemer voorsien bykomende kapitaalbeleggings, gemotiveerde inspanning en bedryfsondervinding in ʼn verskeidenheid van markte. Die konsessieverhouding is omvattend en strek verder as net ʼn verkoop-koop-verhouding. Daar is aansienlike interafhanklikheid tussen die twee partye. In sy eenvoudigste vorm is die konsessie ʼn ooreenkoms of lisensie tussen twee partye, naamlik die konsessiegewer en die konsessienemer. In Suid-Afrika is die mees belangrike definisie dié wat vervat word in die Wet op Verbruikersbeskerming 68 van 2008. Hiervolgens is daar sekere noodsaaklike elemente wat aanwesig moet wees voordat ʼn verhouding tussen partye beskou kan word as dié van ʼn bedryfsregverhouding of konsessie: •
Die konsessienemer se onderneming word geassosieer met dié van die konsessionaris se handelsmerk, handelsnaam, logo’s, reklame en ander kommersiële simbole.
•
Die konsessionaris verleen aan die konsessienemer die reg om besig te wees in die praktyk van aanbieding, verkoop of verspreiding van goedere/dienste onderhewig aan ʼn bemarkingsplan of stelsel, vasgestel of onder die beheer van die konsessionaris.
©akademia (MSW)
Bladsy 19
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
•
Die konsessienemer staan onder verpligting om die konsessionaris sekere fooie en gelde te betaal soos ooreengekom in die ooreenkoms, in ruil vir hierdie regte (Woker, 2012, p. 20)
1.5.4
Partye tot die ooreenkoms
Basies is konsessies net ʼn baie goeie verspreidingskanaal. Die persoon (konsessionaris) wat die ondernemings begin of ʼn konsep ontwikkel, gebruik ander persone/ondernemings (konsessienemers) om sy/haar konsep te dupliseer en om verspreiding op groot skaal te doen. Hierdie interafhanklikheid vorm die basis tot die konsessievorm en die sukses daarvan is geskoei op die effektiewe implementering van sekere basiese, maar duidelik gedefinieerde, sakebeginsels. Die party het sekere verantwoordelikhede en pligte om dié verhouding te laat werk en hulle openbaar die volgende eienskappe naamlik: Die konsessionaris/bedryfsreggewer •
is die skepper/vervaardiger van die konsep/produk.
•
voorsien ʼn gevestigde en beproefde “sakeresep”.
•
het ʼn gevestigde naam, handelsmerk en produk/diens.
•
verkoop “kopieë” van die konsep ten einde die onderneming te laat groei en om die naam te laat groei.
•
voorsien die bedryfskennis, opleiding en ondersteuningsdienste.
•
brei die netwerk vinnig en koste-effektief uit.
•
trek voordeel uit gesamentlike operasionele doelmatigheid.
Die konsessienemer/bedryfsregnemer •
koop ʼn klaargemaakte ondernemingspakket.
•
koop die reg om sake te bedryf onder ʼn goed gevestigde handelsnaam.
•
belê kapitaal, tyd en inspanning om die “resep” te dupliseer.
•
volg die konsessionaris se standaarde, metodes, prosedures, tegnieke en bemarkingsplanne.
•
betaal konsessie fooie vir die reg om handelsmerk en bedryfstelsel vir ʼn ooreengekome tydperk te gebruik.
•
trek voordeel uit die oordrag van vaardighede, opleiding en ondersteuning.
©akademia (MSW)
Bladsy 20
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
•
belê in ʼn lewensvatbare onderneming wat ʼn goeie belegging is (http://www.fasa.co.za/guidelines.php).
Die konsessionaris het, soos reeds genoem, ʼn verpligting om hierdie regte te voorsien wat aanvanklike en voortgesette dienste, en ondersteuning aan die konsessienemer betref. Streng gesproke is konsessies nie ʼn ondernemingsvorm of bedryf nie. Dit is ʼn alternatiewe manier vir ondernemings om hulle produkte en dienste te bemark en beide die konsessionaris en konsessienemer het wesenlike belang in die sukses van die handelsmerk. Dit kan slegs bereik word deur klante tevrede te stel. As toetredingsmetode tot die sakewêreld bied konsessies die entrepreneur ʼn geleentheid om die voordele van ʼn eie onderneming te geniet teen ʼn betreklike lae risiko, want die konsessiegewer/konsessionaris staan die konsessienemer daadwerklik by en help hom/haar om sukses te behaal (Van der Walt, 1989, p. 262). 1.5.5
Mites rakende bedryfsreg
Ongelukkig is dit so dat mites en halwe waarhede volop is oor konsessies. Seker een van die grootste mites onder voornemende konsessienemers is dat konsessies ʼn vinnige en maklike manier is om geld te maak – hulle raak opgewonde oor ʼn sekere konsep vir die verkeerde redes. Baie bedryfsregnemers lees en hoor van suksesvolle konsessies en dink: “Ek kan dit ook doen!”. Miskien kan hulle, maar voordat ʼn mens halsoorkop ʼn beleggingsbesluit maak wat ʼn mens dalk later sal berou, moet daar eers deeglike navorsing gedoen word – nie alle stellings wat deur konsessionarisse gemaak word, is noodwendig waar nie.
Mite 1 – ʼn Konsessie verseker sukses
Dit is beslis nie waar nie! ʼn Behoorlik gestruktureerde konsessie is slegs ʼn kopie van ʼn sakeplan (blueprint), niks meer en niks minder nie. Elke bona fide bedryfsreggewer sal die feit beaam dat sukses afhang van die konsessienemer se vermoë om die beste te haal uit die leiding en ondersteuning wat die netwerk bied (Parker, 2007, p. 106).
Mite 2 – Daar is ʼn konsessie vir elke persoon
Nee, daar is nie! Natuurlik kom konsessies in verskillende vorms en groottes voor en dek dit ʼn groot verskeidenheid van bedrywe, maar alle tipes konsessies het bepaalde faktore in gemeen naamlik: •
Die konsessienetwerk se sukses hang af van die sistematiese toepassing en duplisering van die bewese konsep.
©akademia (MSW)
Bladsy 21
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
•
Daar word van elke lid van die netwerk verwag om die handelsmerk ten volle uit te leef en dit is juis hierin dat probleme hulle kop uitsteek, naamlik: o
Sekere individue hou nie daarvan om aan voorgeskryf te word oor wat en hoe dinge gedoen moet word nie – hulle meen hulle weet beter.
o
Ander beskou weer die konsessionaris se pogings om standaarde te handhaaf as ongevraagde inmenging en beskou optrede en besoeke deur die konsessionaris as sodanig. Maar hulle vergeet dat hulle onder die konsessionaris se handelsmerk sake bedryf.
o
In sommige gevalle veroorsaak die byhou van administratiewe rekords wrywing. Finansiële rekordhouding is noodsaaklik in enige onderneming, of dit ʼn konsessie of onafhanklike onderneming is.
Individue wat nie by hierdie basiese beginsels van konsessies kan hou nie, sal dit baie moeilik vind om aan te pas en suksesvol te wees in die bedryfsregomgewing (Parker, 2007, p. 107). Mite 3 – Daar word van bedryfsregnemers verwag om soos marionette op te tree
Geensins nie. Hou ingedagte dat die konsessionaris baie tyd en geld bestee het om ʼn stelsel te ontwikkel en dit tot volmaaktheid te bring. Meer belangrik is dat die klante ʼn sekere verwagting het van die handelsmerk en ʼn sekere standaard verwag van die produk of diens. Dit is juis die spil waarom alles draai, want dit is juis die rede hoekom voornemende entrepreneurs bereid is om in die konsessie te belê. As die konsessienemer ʼn goeie idee het wat ʼn verbetering is op ʼn bestaande konsep, word dit oorweeg deur die konsessionaris en sal dit deur die hele netwerk in werking gestel word (Parker, 2007, p. 107). Mite 4 – Dit is ʼn geleentheid om dinge rustiger te neem
Hierdie is veral ʼn algemene én gevaarlike mite. Baie voornemende konsessienemers dink dat hulle ná die aanvanklike belegging en ʼn bietjie harde werk, lekker sal kan agteroor sit en die vrugte van hulle harde werk kan pluk. Die teenoorgestelde is eerder waar en daar sal van die konsessienemer verwag word om nóg harder te werk as ooit tevore. Met goeie rede, want die sukses van die netwerk hang af van elke individuele konsessie en dit kan ʼn beduidende invloed hê op die netwerk se sukses en reputasie. Dit is juis om hierdie rede dat sommige bedryfsreggewers weier om aan afwesige eienaars konsessies toe te staan. Dit is al tevore bewys dat konsessies wat deur eienaars self bestuur word, baie beter vaar as konsessies waar die bestuur oorgelaat word aan bestuurders (Parker, 2007, p. 107).
©akademia (MSW)
Bladsy 22
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Mite 5 – Alle konsessies is dieselfde
Onwaar! Alhoewel dit teenstrydig blyk te wees met mite 2, hou laasgenoemde verband met die ondernemingsvorm konsessies. Die ander konsessievorm is die produk- of handelsmerkvorm. In die volgende afdeling sal die twee vorms van konsessies in detail bespreek word met hulle onderskeie voor- en nadele. Die feit dat daar aanvanklike en deurlopende ondersteuningsdienste en toegang tot bewese stelsels en prosedures is, maak die ondernemingsvorm konsessies baie aanloklik en gewild. Die produk- of handelsmerkvorm konsessie bied nie hierdie dienste nie, maar bied die konsessienemer groter vryheid teen ʼn stewige prys! (Parker, 2007, p. 108) Mite 6 – Bedryfsregnetwerke is mislukking-bestand
Nie noodwendig nie. Alhoewel die meeste netwerke stabiel is, bestaan daar tog uitsonderings. Dit is gewoonlik die geval waar ʼn entrepreneur sy onderneming wil omskep in ʼn konsessie vóórdat die nodige infrastruktuur gevestig is. Die konsep word met groot entoesiasme bekend gestel en bemark, maar die nodige huiswerk is nie gedoen nie en die hele netwerk misluk (Parker, 2007, p. 109). Mite 7 – Konsessies is ʼn vorm van ondernemingseienaarskap
Dit is nie ʼn vorm van eienaarskap nie. Soms word geen ware eienaarskap aan die konsessienemer oorgedra nie. Wie die onderneming besit, hang af van wát in die bedryfsregooreenkoms staan. In die meeste ooreenkomste, bied die ooreenkoms slegs die reg/lisensie om die onderneming te bedryf, soos uiteengesit in die kontrak; die reg om die onderneming te besit eindig met die bedryfsreg. Met ander woorde, ʼn konsessienemer het nie die reg om voort te gaan met die onderneming, indien die konsessie tot ʼn einde kom nie. (Daar kan ook weer terugverwys word na die tweedejaarsvak Entrepreneursteorie waar die vlakke en oorsake van mislukking bespreek is.) 1.6
Struktuur en vorms van konsessies
Die bedryfsreg- of konsessie-ooreenkoms is in essensie ʼn kontrak of ʼn lisensie tussen twee partye wat een party (die konsessienemer) die reg gee om ʼn produk of diens te bemark van ʼn ander party (die konsessionaris). Die ooreenkoms mag ʼn hele aantal ander regte ook insluit en, afhangende van die omvang van daardie regte, kan verskillende vorms van die bedryfsregooreenkoms geïdentifiseer word (Woker, 2012, p. 14). Daar gaan nou ondersoek ingestel word na hoe die konsessiebedryf gestruktureer word in die verspreidingskanaal. (Later, in Studie-eenheid 5, sal die verskeie soorte en tipes konsessies bespreek word.)
©akademia (MSW)
Bladsy 23
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 1.6.1
Struktuur
Konsessieverleningsorganisasies is belangrike voorbeelde van ʼn kontraktuele vertikale bemarkingstelsel (VBS). Dit beteken dat elk van die opeenvolgende stadiums in die produkverspreidingsproses ineengeskakel word deur ʼn ooreenkoms met een entiteit in die stelsel, wat as die konsessionaris beskou word (Eksteen, 2002, p. 149). Die verskillende strukture van konsessies is soos volg: Vervaardiger-geborgde kleinhandelskonsessiestelsel Dit is die mees algemene stelsel wat gebruik word. Hiervolgens is die vervaardiger die konsessiegewer en die kleinhandelaar die konsessienemer. Die motornywerheid, byvoorbeeld, het gelisensieerde handelaars wat hulle motors verkoop, maar bly onafhanklike ondernemings wat ooreenkom om aan sekere verkoops- en diensvoorwaardes te voldoen (Eksteen, 2002). Vervaardiger-geborgde groothandelaarskonsessiestelsel Die vervaardiger is die konsessionaris en die groothandelaar is die konsessienemer. Dit word veral aangetref in die koeldrankbedryf, byvoorbeeld Coca-Cola. Die koeldrankvervaardiger gee aan die groothandelaars vryheid in sekere markte. Die groothandelaars (botteleerders) is verplig om bestanddele by die vervaardiger te koop (Eksteen, 2002). Diensonderneming-geborgde kleinhandelaarskonsessiestelsel Die diensonderneming organiseer die hele stelsel om aan die verbruiker diens te lewer, byvoorbeeld motorverhuringsondernemings (Budget, Hertz, Avis), kitskos ondernemings (McDonald’s, Wimpy, ens.), brandstofvulstasies en motelle (Formule One). Dit is die tipe konsessievorm wat die algemeenste voorkom. Die konsessionaris gebruik die groot beskikbare koopkrag om gunstige voorwaardes van die verskaffers te kry. Die ondernemings is gestandaardiseer sover dit voorkoms, prosedures en diens betref. Die konsessionaris verskaf verder ʼn groot aantal dienste aan die konsessienemer, o.a. reklame en verkoopsbevordering, kies van ligging, opleiding, markoorsig en bestuursadviesdienste. Die konsessienemer is verplig om toerusting en voorrade deur die konsessionaris aan te koop. Hulle betaal ook konsessiegelde en onderneem om ʼn persentasie van hulle inkomste aan die konsessionaris te betaal (Eksteen, 2002, p. 149). Groothandelaar-/kleinhandelaarkonsessiestelsel Hierdie is ooreenkomste tussen groothandelaars en kleinhandelaars, soos by kleinhandelsapteke (Link apteke) (Van der Walt, 1989, p. 263).
©akademia (MSW)
Bladsy 24
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Konsessionaris
Vervaardiger
Vervaardiger
Diensfirma
Groothandelaar
Konsessienemer
Kleinhandelaar
Groothandelaar
Kleinhandelaar
Kleinhandelaar
Figuur 1.1: Struktuur van konsessies (Outeur, 2013) 1.6.2
Vorm van die konsessie
Soos reeds gestel in paragraaf 1.6, kan verskillende vorme van bedryfsregooreenkomste onderskei word en dit word geïdentifiseer op grond van die ooreenkoms tussen die partye. Ondernemingsvormkonsessies By die ondernemingsvormkonsessie is dit ʼn ooreenkoms waar die konsessienemer ʼn omvattende bemarkingstelsel en voortgesette leiding van die konsessionaris verkry. Dit impliseer dus dat daar ʼn ten volle geïntegreerde verhouding is tussen die twee partye en die belangrikste idee is dat die konsessionaris die konsessienemer toelaat om sy suksesvolle ondernemingsformule te repliseer (Woker, 2012, p. 15). Die konsessionaris bied ʼn duidelik gedefinieerde pakket aan die konsessienemer, wat onder andere die volgende sal insluit: •
ʼn Sterk korporatiewe identiteit met die gebruik van handelsmerke en logo’s.
•
ʼn Volledige stelsel of handleiding waarvolgens die onderneming bedryf moet word vir optimale effektiwiteit.
•
Praktiese bystand in die soek van ʼn geskikte perseel; winkel uitleg en -ontwerp; die aankoop van toerusting; aanstel en opleiding van personeel; aanvanklike reklame en verkoopsbevordering en so meer (http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?articleID=18).
Die ondernemingsvormkonsessie kan ook gedefinieer word as: ʼn Verspreidingsnetwerk wat onder een handelsmerk bedryf word en waar konsessienemers die konsessionaris betaal vir die reg om sake te bedryf onder daardie handelsnaam vir ʼn bepaalde tydperk. In ruil daarvoor is die konsessienemers geregtig daarop om van die konsessionaris se ondernemingstelsel, insluitende die naam, klandisiewaarde (goodwill), produkte, dienste, bedryfshandleidings en standaarde, bemarkingsprosedures, stelsels en ondersteuningsfasiliteite gebruik te maak. Die
©akademia (MSW)
Bladsy 25
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
konsessionaris is op sy beurt weer verplig om aanvanklike en voortgesette dienste en ondersteuning aan die konsessienemer te verleen (http://www.fasa.co.za/guidelines.php). In ruil vir toegang tot al hierdie dienste, betaal die konsessienemer ʼn aanvanklike fooi of konsessiegelde, gewoonlik met die ondertekening van die konsessiekontrak. Verder betaal hulle ook ʼn persentasie van hulle inkomste aan die konsessionaris vir die voortgesette bedryfsondersteuning. Ondernemingsvormkonsessie is verreweg die mees gewilde konsessievorm en verskeie geleenthede is beskikbaar in ʼn groot verskeidenheid van bedryfsektore, insluitende: •
Kitsdiens en restaurante waar die kliënte aansit
•
Motorhandelaarsdienste
•
Eiendomsagentskappe
•
Ondernemingsdienste
•
Gerieflikheidswinkels en ander kleinhandelswinkels, om maar net ʼn paar te noem (http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?articleID=18).
Onderskeidende kenmerke Ondernemingsvormkonsessies het drie onderskeidende kenmerke: •
Die konsessienemer verkoop goedere of dienste wat aan die konsessiegewer se kwaliteit standaarde voldoen. In hierdie geval dryf die konsessienemer handel onder die konsessionaris se handelsmerk, handelsnaam of merk, wat geïdentifiseer kan word as dié van die konsessiegewer.
•
Die konsessionaris bied uitgebreide bystand in die bedryf van die onderneming en het beduidende beheer oor hóé so ʼn onderneming sake doen.
•
Daar word van die konsessienemer verwag om ʼn aansienlike belegging te maak en besit dan in werklikheid die onderneming (afhangende van wat in die kontrak staan). Ongeag die eienaarskap van die konsessienemer, staan hy/sy steeds onder die verpligting om die onderneming te bedryf volgens die konsessionaris se riglyne soos uiteengesit in die bedryfshandleiding (http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?articleid=18).
Produk- en handelsnaamkonsessies ʼn Produk- en handelsnaamkonsessie word gekenmerk deur ʼn verkoop-verhouding tussen die verskaffer en ʼn handelaar. Dit is die oudste vorm van die hedendaagse konsessies en
©akademia (MSW)
Bladsy 26
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap die konsessienemer (verspreider) tree op as ʼn nie-eksklusiewe, gemagtigde handelaar vir die konsessionaris se produkte en handelsmerke. Daar is slegs ʼn beperkte verhouding tussen die twee partye en daar word veronderstel dat beide partye gelyke vaardighede en toegang tot hulpbronne het (Woker, 2012, p. 14). Produk- en handelsnaamkonsessies word algemeen gevind onder motorhandelaars, brandstofdiensstasies en koeldrankbotteleerders. Produk- en handelsnaamkonsessies is ʼn konsessieverhouding waar die reg toegestaan word om ʼn baie bekende naam of produk te gebruik (Longenecker, 2000, p. 50). Die konsessionaris voorsien handelsmerke en logo’s, nasionale reklameveldtogte en beperkte ondersteuningsdienste. Hierdie tipe konsessie vereis nie altyd ʼn aanvanklike betaling of voortgesette fooie nie. In ruil daarvoor word die konsessienemer verplig om die gespesifiseerde produk, of reeks produkte, uitsluitlik van die konsessionaris aan te koop. Dit was die oorspronklike vorm van konsessies, maar raak al hoe meer ongewild omdat die ondernemingsvormkonsessie soveel meer voordele bied as die produk- en handelsmerkkonsessievorm (http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?articleid=18). 1.7
Voor- en nadele van konsessies
Van die redes waarom konsessies as ʼn manier van sake doen, so suksesvol is, is die sinergie wat tussen konsessionaris en konsessienemers tot stand kom. Dit is so dat konsessienemers wat saam ʼn sekere produk of diens onder een handelsmerk versprei, meer kan vermag as individue (Van der Walt, 1989, p. 264). Kom ons kyk nou na die voordele verbonde aan konsessies teenoor die nadele (en voordele) van ʼn onafhanklike onderneming vir beide die konsessionaris en die konsessienemer. 1.7.1
Voordele vir die konsessienemer
Oorweging Handelsnaam
Konsessie •
Die konsessienemer het die
•
Die entrepreneur moet sy
reg om ʼn gevestigde
eie handelsnaam vestig wat
handelsnaam, logo’s en styl
ʼn lang tyd kan neem.
van die konsessionaris te gebruik. •
Onafhanklike onderneming
•
Die naam sal nie nasionaal bekend wees nie, maar
Alhoewel die onderneming
plaaslike klante sal daarvan
nie onderskeidbaar is van
bewus wees.
ander eenhede nie, kan klante bewus gemaak word van plaaslike eienaarskap.
©akademia (MSW)
Bladsy 27
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Bekende
•
produk/diens
Die produk/diens sal publieke
•
Dit neem ʼn lang tyd om ʼn
aanvaarding hê. Dit is ʼn
produk/diens te vestig wat
belangrike voordeel, veral as
die behoeftes van
die netwerk oor die algemeen
teikenmarkte bevredig en
ʼn goeie reputasie het. Dit kan
om publieke aanvaarding te
natuurlik ook ʼn nadeel wees,
bewerkstellig.
indien ander konsessienemers binne die netwerk swak presteer. Aanvangshulp
•
Die konsessionaris is
•
Die entrepreneur moet self
en finansiële
gewoonlik behulpsaam met
navorsing doen oor die
ondersteuning
die keuse van vestigingsplek,
geskikste ligging,
die uitleg van die winkel,
professionele hulp inwin
kantoor of fabriek en werwing
rakende winkeluitleg en self
van geskikte personeel en
voorsiening maak vir die
bied ook hulp met die
werwing van personeel. Dit
verkryging van
kan baie tydrowend en duur
aanvangskapitaal.
wees.
Opleiding
•
•
Opleiding is noodsaaklik
•
Die onderneming word
veral as jy van beroep
gebaseer op die
verander.
entrepreneur se vaardighede en stokperdjies en
Dit voorsien jou met die
bedryfsresultate sal
vaardighede om tegnologie te
heeltemal afhang van die
gebruik, finansies en
entrepreneur se vaardighede
personeel te bestuur en gee
en toewyding met geen
die konsessienemer vertroue
leiding nie.
en vaardighede om ʼn onderneming suksesvol te bedryf. Risiko
©akademia (MSW)
•
Indien daar reeds ander
•
Die onderneming is nuut en
eenhede in die netwerk
nog nie bewese nie. Die onus
verkoop is, is dit ʼn bewys dat
rus op die entrepreneur om
die onderneming elders
die waarskynlikheid op
suksesvol was. Tog moet
sukses te verseker.
Bladsy 28
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
daar met omsigtigheid gehandel word, want dit beteken nie noodwendig dat dit op enige plek suksesvol sal wees nie. Dit is noodsaaklik dat die konsessionaris ʼn lewensvatbaarheidstudie doen in die voorgenome vestigingsarea. Winsdrempel
•
•
Daar word belê in ʼn algehele
•
ondernemingsvormkonsessie
ondersteuning wees en dus
wat al bewese en getoets is
sal die onderneming klein
en wat heel moontlik al ʼn
begin en mettertyd groei.
gevestigde kliëntlojaliteit in
Intussen moet
die teikengebied het.
bokoste/administrasiekoste gedek word en dalk kan
Die winsdrempel word gouer
goeie geleenthede ook
bereik as by ander
onbenut gelaat word.
sakeondernemings. Reklame
•
Nasionale reklame is die
•
Reklame is uitsluitlik die
verantwoordelikheid van die
verantwoordelikheid van die
konsessionaris, terwyl
entrepreneur.
plaaslike reklame deur die konsessienemer gedoen
•
Dit kan baie duur wees, omdat dit onwaarskynlik is
word. •
Daar sal baie min eksterne
dat ʼn enkel onderneming sal
Die konsessionaris sal
kwalifiseer vir groepsafslag
waarskynlik riglyne verskaf
wat dikwels gegee word aan
en selfs reklamemateriaal
groot ondernemings.
voorsien. Verskaffers
•
Konsessionarisse sal bepaal
•
Die entrepreneur het vrye
watter reeks
keuse oor watter reeks
produkte/dienste in voorraad
produkte/dienste aangehou
aangehou/verskaf moet
of verskaf moet word.
word. Dikwels is die
©akademia (MSW)
Bladsy 29
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
konsessionaris die enigste bron van sekere voorrade. •
•
Die entrepreneur word nie beperk tot sekere verskaffers
Dit is tot voordeel van die
nie en het die vryheid om te
konsessienemer, aangesien
kies tussen verskaffers wat
hy/sy voordeel trek uit die
die beste voorwaardes en
grootmaatafslag wat deur die
pryse aanbied.
konsessionaris beding word namens die netwerk.
•
Die nadeel is dat daar aanvanklik slegs klein hoeveelhede aangekoop word en dus nie sal kwalifiseer vir grootmaatafslag nie.
Voortgesette
•
Die konsessienemer het
•
Geen bystand word verleen
bestuurshulp-
toegang tot die bedryfs- en
nie, tensy die entrepreneur
en
prosedurehandleiding.
gebruik maak van eksterne
ondersteuning
•
besigheidskonsultante wat
Onder sekere
baie duur is.
omstandighede kan ʼn probleemoplossingsdiens ook tot die konsessienemer se beskikking wees. •
ʼn Konsultant kan ook beskikbaar gestel word om probleme op die perseel te assesseer en oplossings voor te stel.
Ligging
Die konsessionaris staan
•
•
Dit staan die entrepreneur
gewoonlik die konsessienemer
vry om ʼn spesifieke ligging te
by in die uitsoek van die
kies. Weer eens kan
geskikte ligging. Hoe dit ook al
vakkundige kennis ingewin
sy, die konsessionaris behou
word, maar teen ʼn prys.
die reg voor om die finale ligging goed te keur. Eienaarskap
©akademia (MSW)
•
Alhoewel daar eienaarskap
•
Dit staan die entrepreneur
Bladsy 30
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
•
is, word operasionele
vry om sy onderneming te
vereistes gestel soos vervat
enige tyd en aan enigiemand
in die konsessie-
te verkoop. Niemand kan die
ooreenkoms.
ondernemingsbedrywighede staak, solank dit solvent is
Die reg om die onderneming
nie.
te verkoop, sal beperk word. Die konsessionaris sal die reg voorbehou om die konsessie terug te koop of om die nuwe koper goed te keur. •
Hou ook in gedagte dat ʼn konsessie toegestaan word vir ʼn bepaalde tydperk met die reg om die kontrak te hernu wat verdere onderhandelings beteken.
Verkoop van
•
onderneming
Indien die konsessienemer die eenheid wil verkoop, kan
•
Die entrepreneur moet self ʼn koper vind.
die konsessionaris dit terugkoop of ʼn ander potensiële koper voorstel. Tabel 1.1: Voordele van konsessies vir die konsessienemer (Van der Walt, 1989) (Outeur, 2013) (http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?Articleid=23) 1.7.2
Nadele vir die konsessienemer
Wanneer die voornemende entrepreneur dit oorweeg om ʼn konsessie te koop, moet hy/sy deeglik besin, omdat daar verskeie aspekte is, wat bepaalde gevare inhou, indien dit nie ten volle begryp word nie. Daar is reeds na sommige van die nadele verwys in Tabel 1.1. Hierdie nadele val in drie kategorieë: Beperking op onafhanklikheid Seker een van die belangrikste kenmerke van ʼn konsessie, is dat die bedryfsvorm vasgestel is en dat elke eenheid ooreenkomstig daardie vorm bedryf moet word.
©akademia (MSW)
Bladsy 31
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Eenvormigheid word dus beklemtoon. Nie almal sal geneë wees met die beperkinge wat daar geplaas word op die konsessienemer nie en die voornemende koper moet selfondersoek doen en besluit of dit hom/haar sal geval (http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?Articleid=19). • Dissipline Om ʼn konsessienemer te wees verg baie selfdissipline! Enersyds is die konsessionaris die eienaar en niemand gaan roetine handelinge nagaan nie en moet hy/sy daartoe in staat wees om die vereiste ure en entoesiasme aan die dag te lê om sukses te verseker. Andersyds, werk die konsessienemer binne ʼn bepaalde stelsel en is daar min ruimte vir kreatiwiteit. Byna elke aspek van die onderneming word uiteengesit in die bedryfs- en operasionele handleiding en baie dikwels stel verteenwoordigers ondersoek in om vas te stel of riglyne gevolg word. Dit is nie noodwendig ʼn slegte ding nie. Dit beskerm die konsessienemer teen oorhaastige besluite wat hy/sy later kan berou. Om hierdie redes, moet die konsessienemer baie deeglike ondersoek instel om ʼn stelsel te identifiseer waar daar goeie passing is tussen korporatiewe kultuur en eie doelwitte en ambisies (http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?Articleid=19). • Monitering deur konsessionaris Terwyl aanvanklike monitering deur verteenwoordigers verwelkom word, begin die meeste konsessienemers dit later as onnodig sien en beskou hulle dit as inmenging en kritiek. Dit is egter kortsigtig – die entrepreneur belê juis in die konsessie, omdat dit ʼn effektiewe en suksesvolle stelsel is. Hierdie noue monitering is belangrik om verskeie redes: o
Die konsessionaris voorsien die entrepreneur met ʼn bloudruk hoe om ondernemingsukses te behaal. Sodra daarvan afgewyk word, kan sukses nie behaal word nie.
o
Klante doen sake met die onderneming juis a.g.v. die beloftes wat gepaard gaan met die handelsmerk. Enige afwyking van standaarde, plaas hierdie belofte onder verdenking en kan dit die onderneming se prestasie negatief beïnvloed – nie net van daardie spesifieke eenheid nie, maar ook van die hele netwerk.
o
Ander lede van die netwerk het baie geld belê en hulle verwag dat die konsessionaris hulle belange sal beskerm deur lede wat die handelsmerk skade aandoen, aan te spreek, of te verwyder uit die netwerk (http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?Articleid=19).
©akademia (MSW)
Bladsy 32
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap • Bedryfsreggelde Gedurende die vroeë stadiums van die konsessionêre verhouding, is die konsessienemer baie afhanklik van die bystand wat verleen word deur die konsessionaris en ondervind hulle geen probleme daarmee om deurlopende gelde te betaal nie. Met verloop van tyd, raak die konsessienemer meer onafhanklik en mag hulle dalk die oorbetaling van deurlopende gelde as onnodig beskou. Dit is interessant om te weet dat navorsing bevind het dat konsessienemers deur siklusse beweeg van totale afhanklikheid tot samewerking, met verskillende stadiums tussenin. Hierdie verskynsel staan bekend as die konsessienemerslewensiklus sindroom (Franchisee lifecycle syndrome) (http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?Articleid=19). • Reputasie Elke eenheid in die netwerk het die potensiaal om die reputasie van die hele stelsel te beïnvloed. Indien die kwaliteit van die dienste/produkte wyd uiteenlopend is tussen die verskillende eenhede, kan dit die reputasie nadelig beïnvloed. Onbuigsaamheid • Reaksie tot die mark Onder sekere omstandighede is konsessies ʼn baie onbuigsame manier van sake doen. Die konsessienemer is verplig om sake te bedryf volgens noukeurig, vasgestelde reëls en voorskrifte en indien enige veranderinge aangebring wil word, moet dit geskied deur ʼn proses van konsultasie wat tydsaam is. Die ervare entrepreneur sal gefrustreerd voel, indien hy/sy nie vinnig op veranderinge in die mark, soos ʼn nuwe mededinger, of ʼn nuwe tendens, kan reageer nie. Dit kan egter ook ʼn bedekte seën wees, aangesien dit die entrepreneur kan beskerm teen oorhaastige optrede wat die onderneming skade kan berokken (http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?Articleid=19). • Werkroetine Wat aanvanklik mag lyk na ʼn uitdaging, kan later verander in ʼn sieldodende roetine. Dit is belangrik dat die entrepreneur ʼn passie moet hê vir die produk/diens en as dit sy/haar doel is om die onderneming uit te brei, moet daar seker gemaak word dat die bepaalde gebied wel die potensiaal het vir toekomstige groei (http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?Articleid=19).
©akademia (MSW)
Bladsy 33
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Netwerk-/konsessionarisprestasie Die feit dat iemand ʼn sake-idee geneem het en dit omskep het in ʼn konsessie, beteken nie dat dit gewaarborg is om ʼn sukses te wees nie. Nie alle konsessienetwerke word op goeie sakebeginsels geskoei of goed bedryf nie en die voornemende koper van ʼn konsessie moet eers sy/haar huiswerk deeglik doen voordat ʼn kontrak geteken word. Dit ʼn uiters noodsaaklik dat ʼn konsessie gekies moet word wat bedrewe en eties bedryf word. Hoe meer ervare en gevestig die konsessienetwerk hoe groter is die kans op sukses (http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?Articleid=19). 1.7.3
Voordele vir die konsessionaris
Die volgende is bepaalde voordele: • Minder kapitaal is nodig vir die uitbreiding van die onderneming. • Elke konsessienemer bestuur sy/haar eie konsessie. • Meer tyd is beskikbaar om te bestee aan die uitbreiding van die netwerk in plaas daarvan om individuele eenhede te bestuur. • Die moontlikheid om in grootmaat te koop word groter, wat ʼn kosteoordeel inhou. • Winsgrense verhoog omdat konsessienemers vir hulle self werk en nie bloot iemand anders se onderneming bestuur nie (Swart, 2002, p. 54 en Woker, 2012, pp. 33-36). 1.7.4
Nadele vir die konsessionaris
Nadele is die volgende: • Met elke nuwe konsessie, verhoog die risiko vir die konsessiegewer. • Verminderde beheer – konsessienemers is nie werknemers nie. • Daar is winsdeling – nie al die winste gaan na die bedryfsreggewer nie. • Die aanvanklike koste verbonde aan die oprigting en uitbreiding van die konsessie is hoog. • Dit kan ʼn lang tyd neem om kostes te verhaal wat gepaard gaan met die uitbreiding van die netwerk. • Konsessies is oor die algemeen slegs winsgewend, indien twaalf of meer konsessies gevestig is. • Die verkeerde konsessienemer kan gekies word wat die prestasie van die hele netwerk negatief kan beïnvloed.
©akademia (MSW)
Bladsy 34
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap • Die ligging van die konsessie mag swak wees (Swart, 2002, p. 54; Longenecker, 2000, p. 64 en Woker, 2012, pp. 33-36). 1.8
Koste van eienaarskap van die konsessienemer
Bedryfsregskostes het verskeie komponente en al die komponente moet oorweeg en in ag geneem word. Oor die algemeen word hoër fooie gevra deur bekende konsessies. Die betalings wat deur die bedryfsregnemer aan die bedryfsreggewer betaal word, val gewoonlik in vier kategorieë, naamlik: 1.8.1
Aanvangsgelde
Dit is ʼn vasgestelde bedrag wat eenmalig aan die bedryfsreggewer betaal word – gewoonlik by die ondertekening van die ooreenkoms. Aanvangsgelde wat uitermate hoog is, is gewoonlik ʼn gevaarteken. Dit beteken dikwels dat die konsessionaris vooraf op betalings aandring en daarna min of geen bystand sal verleen nie. Normaalweg dek aanvangsgelde die volgende: • Die gebruik van die naam, handelsmerk, sakekennis en ondervinding wat die onderneming benodig. • Bystand met die keuse van die ligging, sowel as die oprigting van die onderneming. • Aanvangsopleiding van die bedryfsregnemer en sy personeel (Van der Walt, 1989, p. 267). 1.8.2
Oprigtingsgelde
Geld word benodig vir die oprigting van geboue, verbouings en verbeterings, sowel as die aankoop van toerusting en die inrig van die winkel. Meestal is daar ook lopende uitgawes ter sprake, nog voordat die deure van die onderneming vir sake geopen word. So byvoorbeeld, sal salarisse betaalbaar wees tydens opleiding. Daar moet dus voorsiening gemaak word vir bedryfskapitaal om die onderneming aan die gang te hou totdat die kontantvloei uit die onderneming se aktiwiteite voldoende is (Van der Walt, 1989, p. 267). 1.8.3
Geld vir deurlopende bestuur
Hierdie gelde word weekliks of maandeliks betaal en is gewoonlik gebaseer op ʼn persentasie van die omset. Dit behels die volgende: Bestuursdiensgeld/tantième Bestuursgelde, ook bekend as tantième, is die bedryfsreggewer se bruto inkomste uit die toestaan van ʼn konsessie aan ʼn ondernemer. Dit betaal vir die koste van die konsessionaris
©akademia (MSW)
Bladsy 35
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap om ʼn diens aan die konsessienemer te lewer, soos ooreengekom. Daar moet ook ʼn wins vir hom/haarself uit die betalings oorbly. In ʼn gesonde sakeverhouding is die tantième die belangrikste bron van inkomste vir die bedryfsreggewer. In dié geval sal die gewer goed vaar as dit met die onderneming goed gaan. Lae bestuursdiensgelde as ʼn persentasie van die omset, sal onvermydelik tot swakker dienste deur die bedryfsreggewer lei. ʼn Lae diensgeld as ʼn persentasie van omset is dus nie in die langtermyn tot die voordeel van die onderneming nie. ʼn Ooreenkoms oor vasgestelde of minimum betalings (die betaling van ʼn voorafbepaalde bedrag ongeag die omset) druis in teen die gees van enige bedryfsregverhouding. Dit waarborg as’t ware ʼn minimum inkomste aan die bedryfsreggewer (Van der Walt, 1989, p. 267). Advertensiekoste Die meeste bedryfsreggroepe het geld waaruit advertensies en ander bemarkingsuitgawes betaal moet word. Alle bedryfsregnemers betaal ʼn sekere persentasie van hul omset oor aan die fonds. Die voordeel daarin is dat dié geld gebruik word vir hulle gesamentlike advertensieveldtogte (Van der Walt, 1989, p. 267). 1.8.4
Bykomende dienste
Sommige konsessionarisse vra ook geld vir bykomende dienste, byvoorbeeld gesentraliseerde boekhoustelsels of professionele belastingdienste. Dit is goed, solank die betaling werklik tot die voordeel van die bedryfsregnemers aangewend word. Dit moenie ʼn onnodige finansiële las op hulle plaas sonder dat hulle enige voordeel daaruit trek nie. Dit moet duidelik gestel word waarvoor die verskillende betalings van die konsessienemers aangewend sal word. Dit sal wenslik wees om die soort onderhandelinge oor te laat aan ʼn rekenmeester wat vertroud is met die manier van sake doen. ʼn Bedryfsreg moet ʼn wen-wen situasie wees. Dit beteken dat dit vir albei partye winsgewend moet wees (Van der Walt, 1989, pp. 267-268). 1.9
Wetlike aspekte
Bedryfsregkontrakte word oor die algemeen behandel soos normale handelskontrakte wat gesluit word tussen twee gelykstaande partye, maar omdat daar, uit die aard van die verhouding, ʼn wanbalans van mag is, kan dit lei tot toekomstige konflik. Laat ons eers die verhouding tussen die twee partye ondersoek. 1.9.1
Die bedryfsregverhouding tussen partye
Soos tot dusver gesien, is die bedryfsregverhouding ʼn baie intieme en interafhanklike verhouding. ʼn Kritieke eienskap van die verhouding is die feit dat konsessienemers ʼn
©akademia (MSW)
Bladsy 36
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap belegging maak en die eienaar van die bates is in die onderneming, maar dat die konsessionaris die mag het om te bepaal hoe hierdie bates aangewend moet word. Hierdie onderskeid tussen eienaarskap en beheer het verreikende gevolge vir die verhouding soos dit ontwikkel. Daar is werklike potensiaal vir konflik wat natuurlik sover moontlik vermy moet word. Daar is ʼn vanselfsprekende wanbalans van mag in die verhouding – juis omdat minder ervare entrepreneurs as’t ware baie suksesvolle en ervare entrepreneurs se sakevernuf koop. Dikwels word onsuksesvolle konsessienemers blameer vir mislukkings. Dit is juis hier waar die kern van die saak lê. Omdat hulle nie ervare is nie, koop hulle ʼn konsessie met die verwagting dat raad en leiding aan hulle voorsien sal word. Dikwels lê die fout by die konsessionaris wat versuim om voldoende bystand en opleiding te gee, onrealistiese verwagtinge wat geskep word, die tipe onderneming wat nie geskik is vir die bedryfsregomgewing nie en nog vele meer. Die wanbalans kom na vore omdat die konsessienemer kwesbaar is vir uitbuiting. Sodra die konsessienemer die belegging gemaak het wat tyd en fondse betref, word die mag van die konsessionaris aansienlik verhoog en kan hulle daarop aandring dat die konsessienemer sal voldoen aan hulle eise. So kan hulle tantièmes verhoog, reklame koste verhoog of aankooppryse van voorraad verhoog (Woker, 2012, pp. 44-47). Daar is verskeie dokumente wat ʼn baie belangrike rol speel in die vestiging van ʼn kontraktuele bedryfsregverhouding. Dit sluit in die: • bedryfsregooreenkoms (kontrak); • die bedryfs- en prosedure handleiding; en • die openbaarmakingsdokument. 1.9.2
Bedryfsregkontrak
Die verhouding tussen die twee partye word vervat in die bedryfregkontrak/ooreenkoms. Hierdie dokument is tipies ʼn baie komplekse en lywige dokument. Omdat hierdie so ʼn belangrike dokument is wat die basis vorm van die verhouding, is dit noodsaaklik dat hierdie dokument nooit onderteken moet word, sonder die hulp en bystand van ʼn ervare prokureur nie (Longenecker, 2000, p. 65). Hierdie dokument bevat bepalings en voorwaardes sowel as al die onderskeie verpligtinge van die partye tot die ooreenkoms. Hierdie bepalings en voorwaardes sal van krag bly solank as wat die verhouding voortduur en kan slegs verander word met gemeenskaplike toestemming. Die Verbruikersbeskermingswet 68 van 2008 (VBW) speel veral hier ʼn groot rol. Die VBW stipuleer dat die ooreenkoms skriftelik moet wees; dat daar na ondertekening
©akademia (MSW)
Bladsy 37
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap van die kontrak ʼn tien dae “afkoel”-periode (cooling off period) sal wees sou die konsessienemer die kontrak wil kanselleer; en dat sekere inligting daarin vervat moet wees (Woker, 2012, p. 93). Die detail van wát vervat moet word in hierdie kontrak, val buite die bestek van hierdie kursus en sal natuurlik verskil van een bedryfsreg na ʼn ander, maar van die belangrikste aspekte wat daarin vervat moet word, is:
Pligte van die bedryfsreggewer
Die konsessienemer moet suksesvol opgeneem word in die netwerk. Om dit te bewerkstellig is die konsessionaris verplig om die volgende te doen: • Die ondernemingsgees en -stelsels aan die konsessienemer bekend te maak. • Die intellektuele eiendomsreglisensie tot beskikking van die konsessienemer te stel. • Die konsessienemer te adviseer t.o.v. sake rakende die vestiging van die bedryfsreg soos ontwerp en dekor, geskikte gebou, winkeluitleg, uithangborde (signboards), bronne vir die voorsiening van toerusting, uitrustings (furnishings) ens. • Bystand te verleen met die aankoop van handelsvoorraad en die verkryging van dienste wat nodig is vir die bedryf van daardie bepaalde bedryfsreg. • Opleiding te voorsien aan die konsessienemer en sy/haar personeel. • Voortgesette hulp en bystandsdiens te verleen. • Die konsessienemer in te lig van enige verbeteringe en ontwikkelinge in die netwerk en dan die nodige opleiding en raad te gee om hierdie veranderinge te implementeer (Havenga, 1997, p. 169).
Pligte van die bedryfsregnemer
Die pligte van die bedryfsregnemer is die volgende: • Die bedryfsregnemer moet die onderneming streng volgens die bedryfs- en opleidingshandleiding bedryf. Hy/sy moet ook streng hou by enige geskrewe spesifikasies en aanwysings soos die konsessionaris van tyd tot tyd mag deurgee. • Hy/sy moet verseker dat die onderneming eenvorming is aan ander konsessies in die netwerk, ooreenkomstig die ondernemingstelsel. • Hy/sy en sy/haar werknemers is verplig om opleiding te ondergaan en mag nie werknemers van ander konsessies in die netwerk probeer afrokkel nie.
©akademia (MSW)
Bladsy 38
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap • Die perseel moet onderhou word in ʼn goeie, skoon toestand. Die konsessionaris mag van die konsessienemer verwag om die perseel op te gradeer sodat dit in dieselfde toestand as ander konsessies is. • Minimum besigheidsure moet gehandhaaf word. • Is verplig om reklame of verkoopspromosiemateriaal van die konsessionaris te gebruik en mag nie eie promosies of advertering doen sonder die geskrewe toestemming van die konsessionaris nie. • Is verplig om die konsessionaris toe te laat om redelikerwys inspeksies te hou en die personeel aan te moedig om hulle volle samewerking te gee tydens sulke inspeksies (Havenga, 1997, p. 170).
Beskerming van intellektuele eiendom
Die volgende is veral hier van belang: • Alhoewel die bedryfsregnemer die reg verkry het om die intellektuele eiendom van die bedryfsreggewer te gebruik, word hy/sy nie die eienaar daarvan nie en is hy/sy verplig om dit te beskerm. • Die bedryfsregnemer verkry ook die reg op die gebruik van handelsmerke en word verder ook verplig om die handelsmerk(e) te gebruik maar, soos met bogenoemde, word hulle nie die eienaars daarvan nie. • Die bedryfsregnemer en sy/haar werknemers onderneem ook om nie enige aspek van die konsessie se handelsgeheime of ander kennis wat spesifiek verband hou met daardie konsessie, aan ander te openbaar of bekend te maak nie. In hierdie verband is dit dus algemeen dat daar van die konsessienemer en sy/haar werknemer vereis word om ʼn vertroulikheidsklousule (fiduciary clause) te onderteken. • Die konsessienemer onderneem ook om die goeie naam/klandisie van die konsessie te beskerm en te bevorder (Havenga, 1997, p. 171).
Beperking op handel op die bedryfsreggewer en -nemer
Ten einde standaarde en eenvormigheid te handhaaf, is dit nodig dat sekere beperking op die bedryfsregnemer geplaas word. • Gebiedsbeperkinge: Die bedryfsregnemer word beperk tot sekere gebiede of persele. • Prysbeperkinge: Die bedryfsregnemer word verplig om die produkte/dienste teen ʼn voorgeskrewe prys aan die publiek te lewer.
©akademia (MSW)
Bladsy 39
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap • Produk- en verkopebeperkinge: Die konsessionaris kan verplig word om handelsvoorraad van die bedryfsreggewer of ander toegewysde verskaffers te koop. Hy/sy kan verplig word om sekere produkte of dienste te verskaf. • Reg tot advertering en mededinging: Die konsessienemer mag byvoorbeeld nie ʼn belang in ʼn ander onderneming hê wat meeding met die konsessie nie. • Beperking op die konsessionaris: Dit word gedoen om die konsessienemer te beskerm. Indien die konsessienemer eksklusiewe bedryfsreg het in ʼn sekere gebied, mag die konsessionaris nie ander konsessies toestaan binne daardie gebied nie. Verder kan die konsessionaris beperk word om slegs aan die konsessienemer te verkoop, of om nie produkte teen ʼn laer prys aan die konsessienemer se mededingers te verkoop nie (Havenga, 1997, pp. 171-172).
Betalings verskuldig • Buiten die gelde vir die vestiging van die onderneming, soos die aankoop van toerusting en handelsvoorraad, die verkryging van ʼn perseel, ens. is die bedrae verskuldig dieselfde, soos bespreek in paragraaf 1.8.
Beëindiging van ooreenkoms
Volgens die Wet op Verbruikersbeskerming 2008, is bedryfsreggewers nou verplig om klousules in die bedryfsregooreenkoms te plaas wat handel oor die beëindiging van die kontrak, asook die verskillende gevolge van beëindiging. Omdat die nuwe konsessienemer tydens die “wittebrood”-periode (die onderhandelingsperiode en die ondertekening van die kontrak) nie ten volle die implikasies van beëindiging besef nie, is dit ʼn saak wat hulle later duur te staan kan kom. Die voornemende konsessienemer moet, buiten die spesialiskennis van ʼn prokureur, ook sy/haar bankier betrek by die proses. Verder is dit raadsaam om die dienste van ʼn geoktrooieerde rekenmeester te verkry, om die voorgelegde finansiële state en vooruitskattings van die konsessionaris te evalueer, om vas te stel wat die moontlikheid is dat die projeksies wél sal realiseer (Longenecker, 2000, p. 65). 1.9.3
Die bedryfs- en prosedurehandleiding (BPH)
Soos Woker (2012) dit stel, word die bedryfs- en prosedurehandleiding beskou as die “bybel” van enige bedryfsregonderneming. Die sukses van enige konsessienetwerk hang in ʼn groot mate af van die oordrag van kennis vanaf die konsessionaris na die konsessienemer wat die bedryf van die onderneming betref. Die BPH verduidelik aan die
©akademia (MSW)
Bladsy 40
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap konsessienemer die details aangaande die agtergrond, filosofie, prosedures, bedryfsriglyne en metodes wat gevolg moet word. Die daaglikse bedryfsprosedures word ook hierin vervat. Die BPH is ʼn “lewende” dokument (dus nie staties nie) wat aangepas kan en móét word, soos en wanneer dit nodig sou wees om in voeling te bly met ʼn dinamiese omgewing. Hierdie dokument is ʼn interne dokument (Woker, 2012, pp. 99-100). 1.9.4
Die openbaarmakingsdokument
Die openbaarmakingsdokument is ʼn dokument wat die bedryfsreggewer aan die bedryfsregnemer gee gedurende die onderhandelingsfase van die ooreenkoms; dus vóórdat ʼn ooreenkoms bereik word. Dit bevat omvattende inligting oor die konsessionaris en sy netwerk en het ten doel om die voornemende konsessienemer te help om ʼn ingeligte besluit te maak voor ʼn ooreenkoms bereik word (Woker, 2012, pp. 97-98). Dit is voor die hand liggend dat elke voornemende konsessienemer die finansiële toestand van die konsessie baie deeglik moet ondersoek. Dit is belangrik omdat die konsessienemer ʼn belegging wil maak in ʼn handelsmerk, asook om seker te maak dat hy/sy vooraf ingelig is oor al die aspekte rakende sy/haar belegging.
Telling it as it is Being a Pick ʼn Pay franchisee is hard work, and can become outright stressful at times. We tell applicants that. In fact, we go out of our way to tell it as it is. The last thing we would want to happen, is that we attract an individual who joined the network based on unrealistic expectations. This would only make for unhappy franchisees. To grow the brand, we need to attract people who share our philosophy and are prepared to commit 100%. Neal Quirk, Franchise Director, Pick ʼn Pay Franchise. (Parker, 2007, p. 114) Die Wet op Verbruikersbeskerming maak o.a. voorsiening vir die reg van verbruikers tot die openbaarmaking van inligting, die reg tot billike en eerlike behandeling, asook billike, regverdige en redelike bepalings en voorwaardes. Hierdie openbaarmakingsdokument is ʼn wetlike vereiste en moet ten minste 14 dae voor die ondertekening van die dokumente aan die bedryfsregnemer voorgelê word. Dit moet ten minste die volgende inligting bevat: • Die aantal individuele afsetpunte waaraan bedryfsregte toegestaan is. Dit moet vergesel word deur ʼn volledige lys van name, kontakbesonderhede en dies meer. • Groei van die bedryfsregnetwerk se omset en netto wins.
©akademia (MSW)
Bladsy 41
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap • ʼn Verklaring dat daar geen materiële of beduidende verandering was in die maatskappy se finansiële posisie vanaf die laaste datum waarop die sertifikaat uitgereik is nie en dat die bedryfsreggewer op redelike gronde glo dat skulde betaal sal kan word soos dit betaalbaar raak. • Geskrewe projeksies oor die vlakke van potensiële verkope, inkomste, bruto of netto winste of ander finansiële projeksies van die bedryfsreg. Verder moet die openbaarmakingsdokument vergesel word van ʼn sertifikaat van die rekeningkundige beampte wat aandui dat: • die onderneming ʼn lopende saak is. • die onderneming, sover dit sy/haar kennis strek, in staat is om sy bedryfs- en toevallige laste te kan dek. • die bedryfsreg daartoe in staat is om finansiële verpligtinge na te kom in die normale gang van sake, en • die finansiële state opgestel is volgens AARP-beginsels (Algemene Aanvaarde Rekeningkundige Praktyk); ooreenstem met beleide soos gebruik in vorige finansiële jare in nakoming van die Maatskappywet en ander toepaslike wetgewing en dat dit die finansiële posisie en resultate weergegee vir die vermelde periode (Woker, 2012, pp. 97-99). 1.10 Samevatting Hierdie studie-eenheid het gepoog om jou begrip te verbeter van presies wat konsessies/bedryfsreg is. Dit is veral belangrik vir die voornemende belegger en entrepreneur om ʼn duidelike beeld te hê van presies waarin hy/sy wil belê en wat die gevolge sal wees van sy beleggingsbesluit. Juis om hierdie rede is daar gefokus op die partye betrokke, die mites, verskillende vorms, die voor- en nadele, kostes en wetlike aspekte rakende konsessies. Voorbereiding en inligting is seker een van die belangrikste elemente tot sukses in die sakewêreld en dit is geensins anders in die geval van konsessies as wat dit by die ontwikkeling van ʼn totale nuwe onderneming is nie. Onthou, die feit dat dit ʼn konsessie is, waarborg beslis nie sukses nie.
©akademia (MSW)
Bladsy 42
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 1.11 Selfevaluering Vir aktiwiteite 1 tot 4 moet jy verwys na Scenario 1.1 aan die begin van hierdie eenheid. Aktiwiteit 1 Dink na oor jou eie idee van wat ʼn konsessie behels. Dink jy Koos weet regtig wat bedoel word met die begrip “konsessie”? Motiveer jou antwoord. Aktiwiteit 2 Watter vorm is die Royal Coffee House konsessie? Bespreek jou antwoord volledig deur te verwys na die definisie, onderskeidende kenmerke en voordele van die spesifieke vorm. Hoekom dink jy is hierdie vorm juis geskik vir entrepreneurs soos Koos? Aktiwiteit 3 Dink jy die versekering deur Royal Coffee House konsessie, is genoeg om Koos gerus te stel? Motiveer. Aktiwiteit 4 Bespreek die nadele wat die Royal Coffee House konsessie kan ondervind. Watter nadele sou Koos vir die Royal Coffee House konsessie kon inhou?
©akademia (MSW)
Bladsy 43
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Notas
Šakademia (MSW)
Bladsy 44
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Studie-eenheid 2: Konsessiegeleenthede
2.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: • Behoefteontleding en selfondersoek. • Konsessiegeleenthede. • Oprigtingskoste. • Die aankoop van ʼn bestaande konsessie. • Die aankoop van ʼn nuwe konsessie. Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: • Die belangrikheid van behoefteontleding en selfondersoek te verduidelik. Jy sal ook die oorsake van die mislukking van konsessies kan identifiseer. • Te kan verduidelik watter proses gevolg moet word ten einde te verseker dat die regte konsessie gekies word. • Die bronne van inligting te ontleed asook watter konsessies vermy moet word. • Die onderskeie kostes te ontleed en te verduidelik wat ter sake is by die aankoop of oprigting van ʼn nuwe afsetpunt (konsessie). • Die voor- en nadele verbonde aan die aankoop van ʼn bestaande afsetpunt (konsessie) te ontleed, asook die faktore wat die aankoopprys van ʼn bestaande konsessie beïnvloed, te verduidelik. • Die verskillende maniere van bepaling van die verkoopprys te demonstreer en te verduidelik.
©akademia (MSW)
Bladsy 45
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 2.2
Verrykende bronne • Franchise Association of South Africa.(Web adres: http://www.fasa.co.za) • Which franchise. (Web adres: http://www.whichfranchise.co.za) Vir meer inligting oor die keuse van ʼn konsessie. • Business Central. (Web adres: http://www.businesscentral.co.za/franchise/a-guideto-franchising.htm)
2.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord Bedryfskapitaal
Omskrywing Daardie gedeelte van ʼn onderneming se kapitaal waarmee voorraad aangekoop word, bedryfskoste betaal en krediet toegestaan word en wat vloeibaar bly en dus gedurig verander.
Bruto verkope
Verkope voor aftrekking van koste van verkope.
Bruto wins
Verkope minus koste van verkope.
Fluktueer
Wissel/skommel en daal/styg.
Gelykbreekpunt
Daardie punt waar verkoopsvolumes inkomste gelyk is aan totale koste.
Handelsvoorraad
Dit is die voorraad wat aan kliënte verkoop word ten einde ʼn inkomste te genereer. Die waarde van handelsvoorraad sal op ʼn daaglikse basis verander a.g.v. gereelde verkope en aankope.
Korrelasie
ʼn Verhouding van onderlinge afhanklikheid of beïnvloeding.
Koste van
Dit is die aankoopprys van handelsvoorraad vanaf die verskaffer.
verkope/kosprys Likiditeit
Dit verwys na ʼn onderneming se vermoë om korttermyn finansiële verpligtinge na te kom.
Netto wins
Bruto wins minus alle uitgawes.
Onttrekkings
Dit is wanneer die eienaar bates uit die onderneming neem vir eie gebruik. Dit is nie ʼn uitgawe nie, maar verminder kapitaal.
©akademia (MSW)
Bladsy 46
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Voorbeelde is as die eienaar kontant of ander bates soos voorraad neem vir eie gebruik. Strategie
Die maak en uitvoer van planne.
Toerusting
Toerusting word nie gekoop en verkoop op ʼn gereelde basis nie. Dit word gekoop met die doel om die onderneming meer effektief en doelmatig te bedryf, byvoorbeeld, rekenaars of yskaste.
Uitgawe
Dit is betalings wat tot gevolg het dat die eienaarsbelang verminder en word gemaak in die normale gang van die ondernemings se bedrywighede. Uitgawes kan nie verhaal word nie. Voorbeelde is reklame, bankkoste, skryfbehoeftes, telefoon, water en elektrisiteit, koste van verkope, ens.
Verkope
Inkomste verdien deur die verkoop van handelsvoorraad
Versadigingspunt
ʼn Punt waar ander eenhede nie meer opgeneem kan word nie.
2.4
Inleiding
Konsessies is bekend en almal het al sake gedoen met die een of ander konsessie. Mense het gewoonlik ook redelik baie menings oor hoe so ʼn onderneming bedryf moet word. Selfs al het ʼn mens meer as genoeg geld, beteken dit nie noodwendig dat hy/sy ʼn sukses sal maak van ʼn konsessie nie. Die konsessienemer moet buiten die nodige kapitaal, ook ander faktore oorweeg voordat hy/sy ʼn konsessie koop. In hierdie studie-eenheid word daar in die besonder gekyk na sommige van hierdie faktore wat vooraf oorweeg moet word. Seker een van die mees belangrike faktore is dié van die konsessienemer self. Baie voornemende kopers laat na om ernstige selfondersoek te doen, konsessiegeleenthede te ondersoek, die bekostigbaarheid en geskatte verdienste van ʼn onderneming na te vors, die onderskeie sake te ondersoek wat betrokke is by die koop van ʼn nuwe konsessie, asook dié wat van toepassing sal wees by die aankoop van ʼn reeds bestaande afsetpunt. Verder word die bepaling van die verkoopprys ook soms heeltemal aan die verkoper oorgelaat sonder om self die geldigheid van die prys na te gaan. Al hierdie aspekte word in hierdie studie-eenheid ondersoek en daar word voorstelle gemaak vir die baie belangrike selfondersoek.
©akademia (MSW)
Bladsy 47
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 2.5
Behoefteontleding en selfondersoek
Daar is reeds in die vorige studie-eenheid onderskeid gemaak tussen stigters, algemene bestuurders en konsessienemers. Dit is duidelik dat nie almal uitgeknip is om ʼn ware entrepreneur of ʼn goeie bedryfsregnemer te wees nie. Om ʼn bedryfsregnemer te wees, is nie dieselfde as om ʼn entrepreneur te wees nie. Net soos ʼn entrepreneur, is die bedryfsregnemer ook verantwoordelik vir sy/haar onderneming, 24 uur ʼn dag, maar sommige eienskappe wat ʼn bedryfsregnemer ʼn sukses maak, mag ʼn ware entrepreneur dalk net frustreer. Dit is belangrik om hierdie onderskeid te tref en om jouself te ken voordat daar besluit word om ʼn bedryfsreg te koop. Dit is belangrik, ongeag die tipe bedryfsreg wat gekoop word (Dugan, 1998, p. 14). Dit is daarom noodsaaklik dat ʼn ernstige, en eerlike selfondersoek gedoen moet word om te verseker dat ʼn persoon oor die nodige eienskappe besit om ʼn konsessie suksesvol te bedryf. Tabel 2.1 wys sommige van hierdie eienskappe uit. Motivering
Motivering kan omskryf word as die interne dryfkrag agter ʼn individu se doelgerigte handeling. Hierdie dryfkrag is die direkte gevolg van ʼn onvervulde behoefte. Daar kan beweer word dat ʼn onvervulde behoefte spanning veroorsaak en ʼn mens motiveer om op te tree om die spanning te verlig (Van der Walt, 1989). Dit is dan hierdie interne dryfkrag wat ʼn persoon sal motiveer om ʼn onderneming te begin en daarmee deur te druk, ongeag die omstandighede.
Volwassenheid en
Motivering kry die ”enjins” aan die gang; volwassenheid help
deursettingsvermoë
die persoon om doelwitte voor oë te hou en deur te druk wanneer lang ure gewerk word, om met personeel oor die weg te kom, geldsake op ʼn verantwoordelike manier te hanteer en om krisisse met geduld en goeie oordeel te hanteer. Om ʼn eie onderneming te bedryf verg wysheid om te besef dat die lang ure en toevallige terugslae deel is van die proses om die droom te verwesenlik. Die voornemende bedryfsregnemer moet ʼn dromer sowel as ʼn realis wees. Doelwitte moet gestel en planne beraam word om daardie droom te verwesenlik. (Hier kan terugverwys word na die SMART-beginsel van doelwitstelling). Bowenal, moet die bedryfsregnemer deeglik bewus wees van sy/haar beperkinge en maniere vind om die faktore wat groei en die verwesenliking van drome kniehalter,
©akademia (MSW)
Bladsy 48
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
te oorkom. Geld
Dit is seker een van die eerste oorwegings. Die voornemende konsessienemer moet bereid wees om baie eerlik na sy/haar geldsake te kyk en te besluit hoeveel hy/sy bereid is om te belê. Hy/sy moet bepaal watter gedeelte van die belegger se netto waarde (die waarde van al besittings minus skulde) hy/sy bereid is om met gemak te investeer en watter bates omskep kan word in kontant om likiditeit te handhaaf, soos wat daar vereis kan word deur die bank of konsessionaris. Daar moet ook bepaal word of die konsessie daartoe in staat is om voldoende inkomste te genereer.
Kennis en
Ten einde vertroue en lojaliteit van kliënte en personeel te
ondervinding
verkry, moet kwaliteit produkte/dienste gelewer word teen mededingende pryse. Dit beteken dat die konsessienemer ten volle vertroud moet wees met alle aspekte van die onderneming. Selfs al beskik die konsessienemer nie oor die nodige vakkundige kennis nie, kan kenners op die gebied geraadpleeg word om die nodige kennis te bekom. Dit is dan juis hier waar die rol en belangrikheid van opleiding duidelik word. Die konsessienemer moet sy/haar eie kennis aangaande finansies, bemarking, boekhouding, menslike hulpbronne, reklame, ens. deeglik evalueer en bewus wees van eie beperkinge en sover moontlik die nodige kennis en vaardighede bekom.
Temperament en
Die bedryfsregnemer moet in staat wees om logiese besluite te
verdraagsaamheid
neem en goeie oordeel aan die dag te lê. Dit beteken dat die bedryfsregnemer druk, konflik en krisisse met geduld en oorleg kan hanteer. Impulsiwiteit kan lei tot swak besluite. Iemand wat kort van draad, of hardkoppig is, mag dalk net kliënte sowel as personeel vervreem, wat die onderneming se voortbestaan in gevaar kan stel.
Gesinsondersteuning
Goeie gesinsondersteuning is van onskatbare waarde, veral as familielede se geld gebruik word om die onderneming te finansier. Die gesin moet besef dat die bestuur van die
©akademia (MSW)
Bladsy 49
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
onderneming lang en ongereelde ure gaan verg, maaltye en sosiale geleenthede soms misgeloop sal word en inkomste vir ʼn tyd onbestendig sal wees. Dinge sal beslis verander wat die gesin betref. Die bedryfsregnemer moet absolute vertroue in en
Vertroue
ondersteuning van die konsessionaris se stelsels en beleide toon. Omdat dit vir die konsessionaris belangrik is dat bedryfsregnemers suksesvol is – hulle verdien tog inkomste uit tantièmes – ontwikkel hulle voortdurend nuwe beleid en sakebenaderings (business approaches) wat geïmplementeer moet word. Die ware bedryfsregnemer sal hierdie veranderinge in goeie trou aanvaar. Vermoë om by
Dit is ʼn baie belangrike eienskap. Ware entrepreneurs hou
bedryfsreggewer se
daarvan om innoverend te wees en dinge op hulle eie manier
voorskrifte te hou en
te doen. ʼn Beperkte entrepreneur is doodgelukkig om
inskiklikheid
aanwysings en voorskrifte van die konsessionaris te volg en is nie te besorg as voorstelle ter verbetering van die konsessie van die hand gewys word nie. Net so is dit belangrik dat die bedryfshandleiding tot die letter gevolg moet word. Daar word ten nouste saamgewerk met konsultante en dit is
Kommunikasie
belangrik om enige idees of kwellinge met hierdie ervare persone te deel sodat oplossings gevind kan word en sodoende ʼn effektiewe stelsel regdeur die netwerk gevestig kan word. Tabel 2.1: Eienskappe van ʼn goeie bedryfsregnemer (Aangepas uit Dugan, 1998, pp.14-19)
Karaktereienskappe van ʼn entrepreneur teenoor dié van ʼn bedryfsregnemer • ʼn Entrepreneur is baie dapper, ʼn bedryfsregnemer is meer versigtig. • ʼn Entrepreneur is hoogs onafhanklik, ʼn bedryfsregnemer is meer oop vir leiding. • ʼn Entrepreneur is ʼn dromer (visionary), ʼn bedryfsregnemer is meer metodies (methodical).
©akademia (MSW)
Bladsy 50
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
• ʼn Entrepreneur aanvaar meer risiko as ʼn bedryfsregnemer. • ʼn Entrepreneur is normaalweg ietwat van ʼn alleenloper waar ʼn bedryfsregnemer meer geredelik in interaksie sal wees met die bedryfsreggewer en medebedryfsregnemers. (Aangepas uit Dugan, 1998, p. 19) 2.5.1
Oorsake van mislukkings
Soos reeds gestel, is die feit dat ʼn bedryfsreg gekoop word, nie ʼn waarborg van sukses nie. Daar moet ingedagte gehou word dat ten minste 50% van mislukkings toegeskryf kan word aan die bedryfsregnemer se eie toedoen. Mendlesohn (1992, pp. 120-122) noem juis sulke eienskappe wat verantwoordelik is vir die mislukking van ʼn konsessie deur die eie toedoen. Onder andere, noem hy die volgende en dis belangrik dat die voornemende konsessienemer ʼn selfondersoek moet doen ten opsigte van die volgende aspekte: Die bedryfsregnemer wat voorheen sy eie onderneming gehad het en moontlik dieselfde tipe onderneming as konsessie verkry. Die gevaar hier is dat die eienaar sulke diepgewortelde (entrenched) idees het en sodoende nie oop is vir nuwe idees of die dissipline van die konsessiestelsel nie. Bedryfsregnemerselfvoldaanheid Sommige bedryfsregnemers gaan van die standpunt uit dat hulle nou die baas is en dat base nie werk nie! Hierdie “baas”-sindroom is uiters gevaarlik en die onderneming sal dan gedoem wees tot mislukking. Die bedryfsregnemer wie se moed hom/haar begewe Dit kan bloot wees dat die verantwoordelikhede en omvang (magnitude) van die taak van selfindiensneming (self-employment) net te groot is, of dat die bedryfsregnemer nie kan saamleef met die verliese wat gely kan word in die beginstadiums van die onderneming nie. In laasgenoemde geval, kan dit voorkom ten spyte van die feit dat die bedryfsregnemer gewaarsku is dat dit wél die geval mag wees en dat hulle finansiering op so ʼn manier moet struktureer om voorsiening te maak vir genoegsame bedryfskapitaal. Die konsessienemer het versuim om met die stres en verantwoordelikheid van eienaarskap rekening te hou (Van Zyl J, 2010). Die bedryfsregnemer wat nie die aangewese stelsel volg nie Hierdie verskynsel is meer algemeen onder bedryfsregnemers wat al vir ʼn tyd lank die onderneming bedryf en suksesvol geraak het. Hulle glo dat húlle, en nie die
©akademia (MSW)
Bladsy 51
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap bedryfsreggewer nie, verantwoordelik is vir sy/haar sukses. Natuurlik het hulle bygedra tot die sukses, maar die gevaar lê daarin dat die bedryfsregnemer arrogant raak en veranderinge wil maak na eie goeddunke. Inmenging van familielede/vriende Ondersteuning deur gesinslede is belangrik, maar inmenging is iets heel anders. Van Zyl (2010) noem die gebrek aan ondersteuning as een van die redes vir mislukking. Baie bedryfsreggewers dring daarop aan om die eggenoot van die bedryfsregnemer ook vir ʼn onderhoud te nooi, ten einde die graad van ondersteuning en moontlike inmenging te bepaal. Bemoeisieke vriende moet vermy word, veral as hulle daarop aanspraak maak dat hulle kenners op die gebied is. Die bedryfsregnemer wat verwag dat te veel vir hom gedoen moet word Sommige bedryfsregnemers verwag dat konsessionaris veel meer op ʼn daaglikse basis moet doen as wat deur die stelsel gegee word. Dit is so dat ondersteuning gegee word, maar die daaglikse teenwoordigheid van die konsessionaris is nie moontlik nie. Veral bedryfsregnemers wat voorheen salaristrekkers was, moet besef dat hulle nou self verantwoordelik sal wees om ʼn inkomste te genereer. Die bedryfsregnemer wat nie die regte aanleg (aptitude) het nie Hierdie tipe bedryfsregnemer kan in twee kategorieë val. Eerstens dié wat so verblind word deur die aanloklikheid van die konsessiegeleentheid dat hulle nie hulle eie onbekwaamheid en tekortkominge raaksien nie. So kan ʼn konsessiestelsel wat aktiewe verkoopsvernuf (sales abilities) vereis probleme voorspel vir iemand wat glad nie daarvan hou om betrokke te wees by persoonlike verkope nie. Die ander kategorie is diegene wat voorheen in bestuursposisies was en nie gewoond is daaraan om die moue op te rol en self in te spring om die basiese werk te doen nie. Van Zyl (2010) noem ook hierdie faktor. Konsessienemers evalueer nie hulle geskiktheid om ʼn konsessie te besit en te bestuur nie. Gebrekkige navorsing voordat ʼn konsessie aangekoop word Die bedryfsregnemer wat nie al die beskikbare geleenthede ondersoek het wat verenigbaar is met hulle belangstellings, vaardighede en sterkpunte nie (Van Zyl J, 2010). Konsessienemers wat versuim om marknavorsing te doen oor die produk/diens (Van Zyl J, 2010). Die konsessienemer het nie vooraf bepaal hoeveel kapitaal benodig sal wees nie (Van Zyl J, 2010).
©akademia (MSW)
Bladsy 52
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Hulle het nagelaat om regsadvies in te win (Van Zyl J, 2010) Hierdie is ʼn belangrike aspekte wat soms nagelaat word. Al bogenoemde eienskappe moet dus ingedagte gehou as algemene agtergrond waarteen die selfondersoek gedoen word en wanneer daar onderhoude gevoer word met die voornemende konsessienemer. Hoe om die gepaste konsessie te vind, word nou ondersoek. 2.6
Konsessiegeleenthede
Dit mag dalk simplisties klink, maar die proses begin met die voornemende konsessienemer self. Te veel konsessienemers word die prooi van gewetenlose verkoopsmense en koop letterlik die eerste konsessie wat hulle sien. Dan, voordat hulle besef, is hulle die trotse eienaars van ʼn konsessie wat dalk glad nie in hul belangstellingsveld val nie, of wat dalk baie meer van hulle gaan verg as wat hulle bereid is om te gee. Soos verduidelik in die vorige afdeling, moet die persoon eerstens, deur ernstige selfondersoek, bepaal of hy/sy oor die regte persoonlikheid en vaardighede beskik om ʼn sukses te maak. Dugan (998) doen aan die hand dat ʼn vier-stap proses gevolg moet word om te verseker dat die regte konsessie gekies moet word, naamlik: 2.6.1
Besluit wat jy wil hê
Dit is belangrik om te bepaal of die konsessie die voornemende konsessienemer se sakedrome sal kan vervul. Hierdie stap sluit aan by die selfondersoek wat gedoen word en begin by die bepaling van persoonlike sterk- en swakpunte en vaardighede en persoonlikheid. Dit dien as raamwerk vir die voornemende belegger om te besluit of die konsessie wél aan die behoeftes sal voorsien. Om dit te bewerkstellig is dit noodsaaklik dat daar met absolute eerlikheid hieroor besin word. Watter faktore gaan jou werklik gelukkig maak én hou? Beantwoord die volgende vrae: • Wat wil bereik word met die onderneming? • Watter tipe onderneming sal verseker dat vaardighede gemaksimeer word? • Watter kwaliteit lewenswyse verlang die konsessienemer? • Hoe gaan die belegging sy/haar finansies beïnvloed? • Op watter wyse gaan die belegging gesinslewe beïnvloed? • Sal die beloning op sukses voldoende wees as dit gemeet word teenoor die kans dat die belegging ʼn mislukking mag wees (Dugan, 1998, p. 21)? Individuele voorkeure sal die finale besluit beïnvloed. Neem die volgende as voorbeeld:
©akademia (MSW)
Bladsy 53
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap • Verkies die voornemende konsessienemer ʼn onderneming met baie werknemers of min? • Word daar voorkeur gegee aan ʼn formele of informele sakeomgewing? • Sal die voornemende konsessienemer verkies om slegs vyf dae per week te werk, of kan sake gedoen word elke dag van die week? • Is die konsessienemer ʼn “oggend-” of “aandmens”? • Wil die voornemende konsessienemer met mense werk, of verkies hy/sy om alleen te werk? • Wil die voornemende konsessienemer self kliënte werf (hou van verkope), of word daar verkies dat kliënte deur die stelsel na die onderneming verwys word? Deur hierdie benadering te volg, kan die voornemende konsessienemer nie net besluit watter geleenthede by sy/haar persoonlike voorkeure pas nie, maar kan verskillende geleenthede ook teenoor mekaar opgeweeg word. Sodoende word ʼn duidelike beeld en doelwitte gevorm van wat verlang word en so kan die gepaste onderneming ook vinniger gevind word (Dugan, 1998, p. 21). 2.6.2
Ontwikkel intree-, langtermyn en uittreestrategie
Nadat ʼn duidelike beeld verkry is oor presies wat daar verwag word, moet ʼn strategiese model ontwerp word wat bestaan uit drie vlakke, naamlik ʼn intree-, langtermyn en uittreestrategie. Dit sal soos volg daar uitsien:
Strategie Intreestrategie
Beskrywing Hierdie strategie sal toelaat dat die sakeonderneming veilig betree word. Dit sal insluit die vind en aankope van ʼn gepaste konsessie en om dit te begin sonder om ʼn tekort aan bedryfskapitaal en ʼn tekort aan fondse vir persoonlike lewenskoste te ondervind. Sekere take moet ook self gedoen kan word wat eers op ʼn latere stadium aan ander gedelegeer kan word.
Langtermynstrategie
Hierdie is die oorhoofse suksesstrategie. Dit sal bepaal hoe die onderneming moet lyk, wat daarmee bereik wil word en aan watter verwagtinge dit moet voldoen. Dit moenie net aan al die pragmatiese lewensbehoeftes voldoen nie, maar
©akademia (MSW)
Bladsy 54
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
ook aan die verwagte drome, ambisies en waardes van die belegger. Hoe sal die belegger se sake- en persoonlike lewe daarna uitsien in vyf tot agt jaar van harde werk, indien die onderneming suksesvol is. Uittreestrategie
Hierdie strategie sal bepaal wat sal gebeur indien die konsessie verkoop word. Die meeste beleggers dink nie daaraan hoe hulle uit ʼn onderneming wil tree voordat hulle dit gekoop het nie, maar dit is belangrik om te oorweeg omdat die lewe self onvoorspelbaar is. Vrae om te oorweeg: Sal jou kinders die onderneming kan/wil oorneem by jou aftrede? Sou jy dit in sy geheel of slegs ʼn gedeelte daarvan wou verkoop? Hoe moeilik/maklik sou dit wees om die onderneming te verkoop? Kan hierdie onderneming deur enige een bedryf word, of hang dit spesifiek van jou insette en vaardighede af? Indien dit die geval is, sou dit verseker die bemarkbaarheid en uittrede beïnvloed (later meer hieroor in Studie-eenheid 4). Tabel 2.2: Drie-vlak strategieë (Aangepas uit Dugan, 1998, p. 22)
Nadat hierdie twee stappe voltooi is, kan daar oorgegaan word om ondersoek in te stel na wát daar verwag word van ʼn konsessionaris. 2.6.3
Verwagtinge van die konsessienemer
Verskillende mense het verskillende verwagtinge van ʼn konsessionaris. Party verkies ʼn baie rigiede struktuur terwyl ander ʼn minder gestruktureerde stelsel verkies wat meer vryheid bied. Dugan (1998) stel die volgende aspekte voor wat die konsessienemer kan verwag: •
ʼn Suksesvolle stelsel wat maklik oorgedra kan word van die konsessionaris na die konsessienemer. Waak teen onsuksesvolle of onbeproefde konsessies.
•
ʼn Onderneming wat absoluut toegewyd is aan die konsessie en wat daarop toegespits is om sy produkte/dienste na die eindverbruiker te bring. Vermy konsessies wat meer daarin belangstel om konsessies te verkoop in plaas daarvan om ondersteuning te gee, of daardie konsessies wat hulle produkte/dienste deur verskeie ander kanale versprei. Die konsessienemer wil uiteraard nie met sy/haar eie konsessionaris meeding nie.
©akademia (MSW)
Bladsy 55
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
•
ʼn Konsessionaris wat bereid is om enige vrae te beantwoord vóórdat die belegging gemaak word.
•
ʼn Gevoel van aanpasbaarheid tussen eie visie en dié van die konsessionaris. Daar moet van die konsessionaris gehou word en ʼn gevoel wees van gedeelde visie. Die konsessienemer moet glo in die toekomsplanne van die konsessionaris.
•
Sterk naamherkenning (name recognition) en/of uitstekende groei vooruitsigte. ʼn Sterk handelsnaam is een van die mees belangrike komponente van ʼn konsessiestelsel. Daar word aanbeveel dat ʼn bedryfsreg gekies moet word wat goed gevestig is in die mark, maar hou in gedagte dat die beste groeigeleenthede gevind word in nuwer stelsels. Bowenal moet enige stelsel gekies word vir die kwaliteit produk/diens wat gelewer word.
•
ʼn Regverdige konsessie-ooreenkoms. Dit is nie verbasend dat die meeste ooreenkomste tot voordeel strek van die konsessionaris nie. Per slot van rekening was dit die konsessionaris wat die risiko geneem het en die stelsel ontwerp en op die proef gestel het. Daarom is dit vanselfsprekend dat die konsessionaris sekere aspekte van die onderneming wil beheer en hom/haarself en sy/haar goeie naam wil beskerm. Aspekte waarna die bedryfsregnemer moet kyk, is onbeperkte regte om die kontrak te hernu – genoem die immergroen-klousule (evergreen clause), asook die reg om die konsessie maklik oor te dra, of te verkoop op ʼn regverdige wyse. Die konsessionaris moet die konsessienemer se billike en eerlike verhandelingsregte, asook sy/haar billike, regverdige en redelike bedinge en voorwaardes respekteer. Onder die Suid-Afrikaanse reg word dit uiteengesit in die Wet op Verbruikersbeskerming 68 van 2008. Dit sluit in beskerming teen gewetenlose gedrag, vals, misleidende of bedrieglike voorstellings en bedrieglike skemas en aanbiedinge (Wet op Verbruikersbeskerming, 2008).
•
Bystand by die vind van ʼn geskikte ligging.
•
Uitstekende opleiding. Dit sal raadsaam wees om by ander konsessienemers uit te vind of die opleiding van waarde was en of die konsessionaris daartoe verbind is om voortgesette opleiding te gee teen billike pryse of selfs gratis.
•
ʼn Vennootskap met die konsessionaris. Die konsessionaris moet die konsessienemer beskou as ʼn vennoot, deelgenoot (associate) én kliënt. Die verhouding tussen die konsessionaris en konsessienemer moet vriendelik wees.
•
ʼn Toekomsgerigte konsessionaris. Die stelsel moenie net in die verlede of tans suksesvol wees nie. Die sakewêreld is een wat geken word aan verandering en die
©akademia (MSW)
Bladsy 56
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap konsessionaris moet ʼn definitiewe toekomsvisie hê om oorlewing en sukses te verseker. •
Voldoende menslike- en finansiële hulpbronne. Dikwels ondervind nuwe/groeiende ondernemings ʼn tekort aan geld, arbeidskrag/werkkrag of beide. Maak seker dat ʼn konsessionaris voldoende fondse en arbeidskrag/werkkrag het om die konsessienemer by te staan. As ʼn konsessionaris op wankelrige finansiële voet is, maak hulle dikwels veelvuldige afsetpunte (outlets) oop, versprei die afsetpunte oor ʼn groot geografiese gebied en probeer aggressief die handelsnaam bemark. Waak hierteen.
•
ʼn Konsessienemer moet vry wees van die las van regsgedinge (litigation). Litigasie is nie noodwendig ʼn teken van probleme nie, maar wees op die uitkyk na ʼn patroon van litigasie. Dieselfde tipe sake kan ʼn aanduiding wees van swakplekke, of selfs daarop dui dat die konsessionaris nie te goeder trou optree teenoor sy konsessienemers nie. Veral sake wat die konsessienemer se vermoë sal beïnvloed om die konsessionaris se handelsmerk te gebruik, moet ernstig oorweeg word.
•
Tegnologie. ʼn Konsessionaris wat traag is om van tegnologie gebruik te maak, kan nadelig wees.
•
Kieskeurigheid by die keuse van konsessienemers. Die gehalte van die ander konsessienemers kan ʼn onderneming se ondergang beteken. Gevestigde konsessies weet uit ondervinding watter persone meer geskik sal wees om sukses moontlik te maak.
•
Bekragtiging (validation) deur ander bedryfsregnemers. Dit beteken dat die meeste bedryfsregnemers in die stelsel gelukkig en tevrede is met hulle keuse, suksesvol is en dat hulle dit aanbeveel. Deeglike navorsing sal konsessienemers insluit wat baie suksesvol is, dié wat swak doen en een of twee wat misluk het. Die voornemende belegger sal hom/haarself met almal vergelyk en bepaal waar die ooreenkomste is. Indien die belegger baie soos die suksesvolle konsessie is, sal hy/sy weet dat daar ʼn goeie passing is.
2.6.4
Navorsing
Daar moet altyd deeglike navorsing gedoen word vóórdat ʼn konsessie gekoop word. Navorsing moenie beperk word tot slegs een konsessie nie. Dit is beter om twee of drie konsessiestelsels te ondersoek en met mekaar te vergelyk – selfs dié uit verskillende industrieë. Daar moenie té veel verskillende konsessies tegelykertyd ondersoek word nie –
©akademia (MSW)
Bladsy 57
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap twee of drie per geleentheid is voldoende. Dikwels kan sommige moontlikhede onmiddellik geëlimineer word deur net na hulle verkoopsdokumentasie te kyk (Dugan, 1998, p. 26). In die evaluering van ʼn konsessie moet die konsessionaris se verlede, huidige situasie en toekomsvooruitsigte ondersoek word. Die hulp van kenners, en veral dié van ʼn geoktrooieerde rekenmeester, sal van groot waarde wees in die beoordeling van finansiële prestasie (Swart, 2002). Wanneer hierdie situasies ondersoek word, moet antwoorde gevind word op die volgende vrae. Geskiedenis • Hoe lyk die finansiële struktuur van die konsessionaris? • Hoe word die konsessionaris gefinansier? • Hoe lank doen hulle al sake en hoe suksesvol is hulle? • Is daar enige aanduiding dat die konsessiehouer opgehou met groei, omdat die onderneming ʼn versadigingspunt bereik het? • Het die konsessionaris enige geldelike probleme wat later ook ʼn probleem vir die konsessienemer kan word? • Is ander konsessienemers tevrede met die optrede en bystand van die konsessionaris? (Swart, 2002, p. 55) Huidige situasie • Hoe word die konsessionaris se onderneming tans bedryf? • Hoeveel ander konsessienemers is daar tans en hoe suksesvol is hulle? • Pas die konsessionaris aan by marktoestande (verbruikersbehoeftes)? • Hoeveel ander nuwe konsessienemers word tans oorweeg en waar is hulle geleë? • Hoe word ʼn nuwe konsessienemer oorweeg? • Watter kwalifikasies is nodig om ʼn konsessie te koop? • Ondervind die konsessionaris likiditeitsprobleme? (Swart, 2002, p. 55) Toekomsvooruitsigte • Wat is die konsessionaris se vooruitsigte t.o.v. uitbreiding? • Hoeveel afsetpunte word uiteindelik beplan deur die konsessionaris? • Watter vorm gaan ondersteuning en opleiding aanneem?
©akademia (MSW)
Bladsy 58
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap • Watter vorm gaan mededinging tussen konsessienemers in die stelsel aanneem? • Word daar beplan om internasionale bedryfsregte toe te staan? (Swart, 2002, p. 55) 2.6.5
Bronne van inligting
Die graad van toewyding wat vereis word by die aankoop van ʼn konsessie, regverdig intense ondersoek en navorsing. Die vraag is: Waar word hierdie inligting verkry? Daar is hoofsaaklik drie bronne van inligting wat ontgin kan word, naamlik onafhanklike, derdeparty bronne, die konsessionaris self en bestaande en vorige konsessienemers (Longenecker, 2000, p. 58). Onafhanklike tydskrifte, soos Your Own Business, voorsien waardevolle inligting t.o.v. aspekte rakende konsessies, asook konsessiegeleenthede. Verwys ook terug na paragraaf 2.2 om verdere inligting te kry oor waardevolle bronne. Een van die belangrikste bronne van inligting is dié van die Franchise Association of South Africa. FASA (Franchise Association of South Africa) Regulering in die konteks van die konsessieverhouding fokus op hoe die verhouding tussen die konsessionaris en die konsessienemer beheer en gereguleer word. Hierdie verhouding word op verskeie maniere gereguleer. Eerstens, deur die partye self d.m.v. die konsessieooreenkoms, tweedens, deur selfregulering d.m.v. ʼn selfregulerende liggaam soos FASA en laastens, deur statute deur die staat ingestel (Woker, 2012). Tot onlangs was daar geen wetgewing wat spesifiek van toepassing was op konsessies nie, maar met die promulgering van die Wet op Verbruikersbeskerming 68 van 2008 het die staat besluit om konsessies binne die bestek van verbruikersbeskermingswetgewing te bring. Die FASA was voorheen ʼn Seksie 21 Maatskappy (Section 21 Company) wat in 1979 gestig is, maar wat nou in die nuwe Maatskappywet 71 van 2008, gereguleer word onder Skedule 2 van die Maatskappywet (Davies, 2009, p. 27). Dit is ʼn maatskappy vir nie-winsbejag wat ten doel het om die bedryf te reguleer, ten einde etiese standaarde te bevorder onder sy lede, asook om voortdurend die voordele van bedryfsreg te bevorder (FASA, 2012). Lidmaatskap is vrywillig en diegene wat lede is van FASA verbind hulself om te hou by die etiese standaarde soos neergelê deur FASA (FASA, 2012).
(http://www.google.co.za/imgres?)
©akademia (MSW)
Bladsy 59
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap FASA het geen regsbevoegdheid nie en kan verbruikers slegs opvoed oor die moets en moenies van konsessies. Dit is steeds die verantwoordelikheid van die voornemende koper om seker te maak dat die beoogde konsessie ʼn goeie reputasie het en hou by die etiese kodes soos gestel deur FASA (FASA, 2008). 2.6.6
Konsessionarisse wat vermy moet word
Volgens Vera Valasis, voormalige uitvoerende direkteur van FASA, is die grootste risiko in die konsessiebedryf vir die voornemende belegger sekerlik dié van die gewetenlose konsessionaris. Uit die aard van die samewerkende struktuur en die wetlike verhouding tussen die twee partye, kan konsessies ʼn baie destruktiewe instrument wees in die hande van ʼn onetiese konsessionaris (FASA, 2008). Die voornemende konsessienemer moet besef dat ʼn konsessie ʼn langtermyn verhouding is en dat dinge kan verander. Dit is nie genoeg om op die advies van een individu, of bepaalde omstandighede, ʼn beleggingsbesluit te maak nie; daarom moet die konsessienemer versigtig wees vir die volgende konsessionarisse:
Die onbevoegde konsessionaris
Hierdie konsessionarisse bied nie konsessies te koop aan met die bedoeling om bedrog te pleeg nie, maar is bloot onbevoeg. Die oorspronklike onderneming is ongesond, dit het hopeloos te min hulpbronne, of die konsessionaris is heeltemal onbekwaam. ʼn Onderneming is ongesond as die produk/diens wat verkoop word, die potensiaal ontbreek om winsgewend te wees. ʼn Bevoegde konsessionaris sal eers die konsep toets d.m.v. marknavorsing en deur ʼn proef-afsetpunt (pilot outlet) te bedryf voordat ʼn konsessie te koop aangebied word. Tweedens, is dit duur om ʼn etiese en bevoegde konsessionaris te word. Die konsessionaris moet bereid wees om alle kostes vir ongeveer twee jaar te dra, voordat enige winste gerealiseer word. ʼn Konsessionaris wat nie genoegsame hulpbronne het nie, sal nie hierdie tydperk kan oorleef nie. Verder sal sy bedryfshandleidings van swak kwaliteit wees en sal hulle nie die infrastruktuur hê om volgehoue ondersteuning van hoogstaande kwaliteit te lewer nie. Dit sal veral van belang wees, indien ʼn konsessiegeleentheid ondersoek word wat ver van die hoofkantoor geleë is (http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?Articleid=19). Die onbekwame konsessionaris Die konsessionaris mag dalk die beste bedoelings hê, maar het bitter min begrip vir hoe en waarom die stelsel werk, of hoe die produk/diens bemark moet word. Hierdie is miskien die
©akademia (MSW)
Bladsy 60
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap gevaarlikste. Sy entoesiasme kan aansteeklik wees wat ongekende skade kan berokken aan onbehoedsame konsessienemers. Hulle kan oorreed word om hulle swaar verdiende geld in ʼn onderontwikkelde stelsel te belê wat geen werklike vooruitsigte het op sukses nie (Possible Disadvantages of Franchising in South Africa). Die onetiese konsessionaris Hierdie konsessionaris het geen intensie om in ʼn langtermynverhouding met die konsessienemer te tree nie. Tewens, hulle is daar om so vinnig as moontlik geld te maak. Dit word gedoen deur ʼn dop-konsessie (shell franchise) op die been te bring en baie op papier aan te bied. Die beste wapen teen sulke konsessionarisse is om deeglike ondersoek te doen (http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?Articleid=19). 2.7
Oprigtingskoste
Voordat ʼn bedryfsreg gekoop word, moet daar, eerstens, bepaal word wat dit kos en of dit bekostig kan word. Die antwoord hierop sal daarvan afhang of ʼn bestaande konsessieafsetpunt gekoop word en of ʼn nuwe afsetpunt gekoop gaan word. Dit is belangrik om te weet dat daar nie ʼn outomatiese korrelasie is tussen die verkrygingskoste en die winsgewendheid van ʼn onderneming nie. Die belegging wat benodig sal word, is slegs ʼn aanduiding van hoeveel dit die konsessienemer gaan kos om te begin en nie hoe goed die onderneming sal vaar, sodra dit op die been is nie (Dugan, 1998). Die koste sal ook bepaal watter soort konsessie gekoop word (meer hieroor in Studieeenheid 5). Oor die algemeen word enkel-eenheid, multi-eenheid, of areaontwikkelaarskonsessies verkoop. Kortliks word daar by ʼn enkel- en multieenheidskonsessie eenmalige aanvangsgelde betaal en daarna die tantièmes. Die areaontwikkelaar betaal die konsessionaris vir die regte in ʼn spesifieke area, waarop die konsessionaris dan ooreenkom om nie konsessies in daardie beskermde area toe te ken nie, op voorwaarde dat die area- ontwikkelaar die ooreengekome aantal afsetpunte oopmaak binne ʼn bepaalde tydperk. Hoe groter en hoe meer beskermd die eksklusiwiteit, hoe hoër die prys (Dugan, 1998). 2.7.1
Bekostigbaarheid
Om te bepaal of dit moontlik is om die konsessie te koop, moet daar na die totale aanbiedingspakket gekyk word. Daar moet verskeie faktore oorweeg word. Likiditeit Het die belegger genoeg spaargeld, of ander bates wat vinnig in kontant omskep kan word om tussen 25 en 40 persent van die totale bedrag self te betaal?
©akademia (MSW)
Bladsy 61
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Finansiering Sal ʼn uitlener gevind kan word om die balans van die bedrag te gee? Dikwels word sekuriteit vereis deur finansieringsinstansies en gewoonlik is dit in die vorm van eiendomme. Hoe meer riskant die bedryf waarin belê wil word, hoe meer sekuriteit word vereis. Soms vereis banke of ander instansies ʼn rand-vir-rand sekuriteit. Bedryfskapitaal Gedurende die eerste jaar van sakebedrywighede moet daar in ag geneem word dat ʼn beduidende bedrag nodig gaan wees om lopende uitgawes te dek, terwyl die onderneming se inkomste fluktueer. Daar móét ʼn ander bron van inkomste wees om persoonlike uitgawes te dek. Indien dit nie moontlik is nie, moet hierdie faktor ingereken word by projeksies wat gemaak word (Dugan, 1998, pp. 37-38). 2.7.2
Geskatte verdienste
Ongeag die feit of ʼn nuwe of bestaande onderneming gekoop word, moet die geskatte verdienste bepaal word ten einde kostes en inkomste te bepaal. Sonder ʼn basis om verkope te bepaal, sal dit onmoontlik wees om persoonlike inkomstedoelwitte te behaal. Die meeste konsessionarisse is effens ligvoet om geprojekteerde inkomstesyfers te verskaf – uit vrees vir ʼn moontlike toekomstige regsgeding sou die konsessie nie presteer soos wat hulle voorspel het nie. Tog voorsien sommige konsessionarisse syfers van sekere van hulle afsetpunte sonder om kommentaar daaroor te lewer. Indien die konsessionaris glad nie bereid is om enige syfers bekend te maak nie, kan die gemiddelde verkope per afsetpunt bereken word deur gebruik te maak van die volgende vier-stap formule: Stap 1: Op die konsessionaris se finansiële state, vind die item “Tantièmes”. Stap 2: Neem die totale aantal afsetpunte en trek enige afsetpunte wat deur die konsessionaris self besit word daarvan af – hulle betaal nie tantièmes nie. Stap 3: Deel die tantièmebetalings deur die aantal afsetpunte om die gemiddelde tantièmebetaling per afsetpunt te kry. Stap 4: Deel nou dié gemiddelde tantièmebetaling per afsetpunt deur die tantièmepersentasiebetalings, soos genoem in die ooreenkoms. Die resultaat is die gemiddelde bruto verkope per afsetpunt. Hierdie bedrag kan dan gebruik word om vooruitskattings te maak, maar hou ingedagte dat ʼn scenario vir ʼn ergste geval, asook een vir ʼn beste geval, ook bereken moet word.
©akademia (MSW)
Bladsy 62
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Voorbeeld 2.1 Susan oorweeg dit om ʼn konsessie in die kitskosbedryf te koop. Die konsessionaris is nie geneë om enige voorspellings te maak oor die moontlike verdienste van die beoogde konsessie nie. Hulle was wel bereid om haar te voorsien van hulle finansiële state, asook ʼn afskrif van ʼn standaard konsessieooreenkoms. Daarvolgens het hulle vir die vorige finansiële jaar R2 500 000 verdien uit tantièmes. In totaal is daar 176 afsetpunte waarvan 37 in eie besit is. Volgens die konsessieooreenkoms moet die bedryfsregnemer 5% van bruto verkope oorbetaal aan die konsessionaris. Sy wil bepaal wat die gemiddelde bruto verkope is per afsetpunt. Berekeninge: =
2 500 000 139
=
17 985.61 . 05
= 359 712.23 Die gemiddelde bruto verkope per afsetpunt is dus R 359 712.23 per jaar. Indien die gemiddelde maandelikse bruto verkope nou bereken wil word, moet die bogenoemde antwoord deur 12 gedeel word. =
359 712.23 12
= 29 976.01 2.8
Aankoop van ʼn nuwe afsetpunt (konsessie)
Ongeag of ʼn bestaande afsetpunt of ʼn nuwe afsetpunt gekoop word, is dit noodsaaklik om die volgende grondbeginsel voor oë te hou: geld moet gespandeer word ten einde geld te maak. Indien te min geld gespandeer word, kan die onderneming nooit sy volle potensiaal bereik nie – spandeer te veel geld, dan word hulpbronne nie-effektief aangewend nie. Dit is hier waar kosteskatting baie belangrik raak. Indien daar ʼn onderskatting gemaak word van kostes kan die bedryfskapitaal na ses of agt maande uitgeput wees en dan mag dit baie moeilik wees om bykomende fondse by die bank te bekom. Dan begin die moeilikheid wanneer kortpaaie geneem word, soos die afname in die kwaliteit van die produk, ʼn vermindering van werknemers se lone en werksure, of dat daar besnoei word op adverteringskostes. Dit sal lei tot ʼn afname in die groei van die onderneming en ʼn vermindering in verkope. ©akademia (MSW)
Bladsy 63
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Ten einde hierdie situasie te vermy, is dit beter om ʼn oorskatting te maak van kostes en ʼn onderskatting te maak van bruto verkope. Sodoende kan verseker word dat daar voldoende geld is om personeel aan te stel, genoegsame voorraad aan te koop en miskien nog grootmaatafslag ook beding kan word en dat daar genoeg geld sal wees om reklame te verhoog sodat nuwe verkope daardeur gegenereer kan word. Vervolgens word daar gekyk na verskeie kostes wat beslis ingesluit moet word in die vooruitskattings wat gemaak gaan word. Sou dit nagelaat word, kan ʼn rooskleurige prentjie geskets word wat ver is van die werklikheid. 2.8.1
Kostes
Kontant Genoeg kontant moet opsy gesit word om tussen een tot drie maande se bedryfskostes te dek. Dit is baie waarskynlik dat die konsessie vir die eerste ses maande nie winsgewend sal wees nie, terwyl uitgawes steeds betaal moet word. Sodra dit winsgewend raak, is dit ʼn goeie idee om steeds kontant voorhande te hê vir onvoorsiene gebeurlikhede. Dit kan gedoen word deur spaargeld te gebruik, of om korttermyn finansiering, soos ʼn oortrokke fasiliteit, te reël om kontanttekorte aan te vul. Voorraad Ongeag of produkte of dienste verkoop gaan word sal aanvangsvoorraad benodig word. Diensteondernemings mag dalk nie handelsvoorraad aankoop nie, maar sal tog verbruiksgoedere soos skryfbehoeftes, moet aankoop. By die besluit om te bepaal hoeveel handelsvoorraad om aan te koop (produkte), oorweeg die volgende: • Wagtyd vir die verkryging van nuwe voorraad. • Hoe vinnig voorraad verkoop gaan word (voorraadomset) • Die raklewe van die voorraad. Handelsvoorraad vir ʼn kitskosrestaurant mag dalk elke paar dae aangekoop moet word teenoor ʼn seisoenale geskenkwinkel wat handelsvoorraad maar twee maal per jaar hoef aan te koop. Toerusting Een van die redes hoekom aanvangskoste so wyd verskil is omdat toerustingsbehoeftes dramaties wissel van een konsessie na ʼn ander. Toerusting wat eksklusief is tot ʼn spesifieke bedryfsreg mag dalk baie duur wees en nie goeie herverkoopwaarde hê nie. Ten einde kostes te beperk, kan tweedehandse toerusting aangekoop word.
©akademia (MSW)
Bladsy 64
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Indien ʼn konsessie oorweeg word in ʼn bedryf waar tegnologie vinnig verander, byvoorbeeld drukkerye of uithangbordvervaardiging (sign making), maak seker dat die konsessionaris se toerustingspakket die nuutste toerusting bevat – die konsessienemer wil nie opgeskeep sit met gedateerde toerusting waarvan hy nie ontslae kan raak nie. Nog ʼn oorweging is om toerusting te huur. Dit mag dalk goedkoper wees en bied buigsaamheid indien daar opgegradeer wil word. Grond en geboue Of die perseel gekoop, of gehuur word, is grond en geboue een van die hoogste oprigtingskoste. Indien die konsessionaris die eiendom besit en dit aan die konsessienemer uitverhuur, sal huur die belangrikste uitgawe wees. Indien die konsessienemer self die perseel/gebou besit, moet in ag geneem word dat die perseel/gebou voorberei moet word. Die koste om veranderinge aan die binnekant van die gebou te doen, moet ook bygereken word. Doen vroegtydig skattings van hierdie koste. As die beoogde konsessie, byvoorbeeld, drie-fase kragtoevoer benodig om masjinerie aan te dryf en dit is nie beskikbaar op die eiendom nie, moet dit oorweeg word om ʼn perseel te vind wat reeds drie-fase krag het, omdat dit baie duur kan wees om dit te laat installeer. Professionele fooie Ten einde baie moeite en geld later te bespaar, is dit raadsaam om die hulp van ʼn prokureur en rekenmeester te kry wat spesialiseer in konsessies. Verkry ook die hulp van ʼn ervare eiendomsagent. Moenie suinig wees as dit hierby kom nie. Konsessiegelde, tantièmes en reklamekoste Dit is die eenmalige fooi wat betaal moet word by die ondertekening van die ooreenkoms en kan geweldig wissel. Dit hang af van die bedryf. ʼn Hoë aanvangsfooi beteken nie dat ʼn hoër kwaliteit konsessie gekoop word nie, of dat ʼn laer fooi ʼn beter kopie sal wees nie. Hierdie fooi help die konsessionaris om sy bemarkingskostes te dek, asook die koste van konsultante, eiendomsagente en die opleiers wat die konsessionaris moet voorsien om die konsessienemers op te lei. Sou die koste te laag wees en die konsessionaris het nie voldoende fondse om opleiding te voorsien, opvolgdienste en ondersteuningsdienste te lewer nie, sou die konsessienemer in werklikheid niks bespaar het nie en heel moontlik ook die onderneming as gevolg daarvan kan verloor. Buiten die tantièmes wat betaal word, moet daar tussen 2 tot 5 persent fooi betaal word vir nasionale reklamekostes ten einde die stelsel se handelsnaam te bevorder. Hierdie fooi dek
©akademia (MSW)
Bladsy 65
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap nie die konsessienemer se eie plaaslike bemarking nie en is ʼn uitgawe wat uit eie bemarkingsbegroting betaal moet word. Tyd Tyd is ʼn werklike koste, indien ʼn onderneming van nuuts af begin of gekoop word. Dit neem tyd om die ligging voor te berei, personeel in diens te neem en op te lei. Dit kan verskeie maande neem voordat personeel daartoe in staat sal wees om effektief by te dra tot die winsgewendheid van ʼn onderneming. Ten spyte van die feit dat ʼn konsessie met ʼn baie bekende handelsnaam gekoop word, kan dit maande of selfs jare neem voordat ʼn kliëntebasis gevestig word. Daar moet dus seker gemaak word dat tyd ingereken word by die bepaling van koste voordat ʼn nuwe konsessie begin word. Opsommenderwys moet die volgende faktore in ag geneem word, indien ʼn nuwe afsetpunt gekoop word:
Kontant
Voorraad
Toerusting
Grond en geboue
Professionele dienste
Aanvangsfooie, tantiémes en reklamekoste
Tyd
Figuur 2.1: Faktore by die aankoop van ʼn nuwe afsetpunt (Outeur, 2013) 2.9
Aankoop van ʼn bestaande afsetpunt (konsessie)
Suksesverhale is algemeen, maar daar word selde gehoor van die baie ondernemings wat hulle deure moet toemaak omdat hulle nie winsgewend is nie. Daar is verskeie probleme
©akademia (MSW)
Bladsy 66
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap met die koop van ʼn nuwe of bestaande onderneming en die voornemende belegger moet op sy/haar hoede wees. Die besluit om ʼn bestaande afsetpunt te koop, hou verskeie voordele in: 2.9.1
Voordele van ʼn bestaande afsetpunt
Voordele is die volgende: • Dit het ʼn gevestigde kliëntebasis. • Die nodige toerusting, huurkontrak en perseel is klaar daar. • Die onderneming is reeds ʼn lopende saak wat beteken dat daar ʼn boekhoudingstelsel in plek is en daar reeds ʼn gevestigde organisasiekultuur is. • Gegewe dat die onderneming reeds sy gelykbreekpunt (break-even point) bereik het, kan beter winste verwag word en die eienaar kan groter onttrekkings (drawings) verwag as wanneer ʼn nuwe afsetpunt gekoop word. • Die bestaande onderneming sal reeds finansiële rekords hê wat dit makliker gaan maak om vooruitskattings en projeksies te doen. • Finansiële instellings sal ook meer geneë wees om lenings toe te staan as hulle werklike rekords het en nie net op projeksies moet staatmaak nie. • Minder tyd hoef afgestaan te word aan mark- en produknavorsing. • Die bemarkingsresep, naamlik produk-, prys-, verspreidings- en bemarkingskommunikasiebeleid, is reeds op die proef gestel in die mark. • Goed opgeleide personeel is ʼn groot bate. • Nuwe sakekontakte kan voorsien word deur vorige bestuur (Dugan, 1998 en Swart, 2002). 2.9.2
Nadele van ʼn bestaande afsetpunt
Nadele kan die volgende wees: • Gedateerde/ou voorraad, swak opgeleide personeel, negatiewe/ongemotiveerde personeel, verkeerde inligting en swak beeld van die onderneming. • ʼn Nuwe eienaar veroorsaak dikwels onnodige probleme deur alles te wil verander – insluitende dit wat wel werk. • Konflik met bestaande personeel. • Ondernemings word gekoop in bedrywe waarvan die koper geen kennis het nie.
©akademia (MSW)
Bladsy 67
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap • ʼn Koper wat sy/haar kredietwaardigheid so uitput, dat daar gevolglik geen verdere finansiering bekom kan word nie. • Nuwe kopers kombineer die aankoop van ʼn onderneming met ʼn nuwe voertuig en/of huis a.g.v. die oënskynlike hoër status. (Sommige van die bogenoemde faktore is natuurlik ook van toepassing by die aankoop van ʼn nuwe afsetpunt.) Oorweeg alles voor jy koop As jy ʼn mededingende en volhoubare franchise wil opbou, moet jy seker maak jou belegging is by die regte franchisegroep. ʼn Goeie franchisemaatskappy kan aansienlike ondersteuning gee en opleiding en raad om die onderneming suksesvol te bedryf. Dit kan wissel van sakeplanne tot bemarkings- en verkoopsadvies om jou mark te penetreer. Bronwyn Oliveira, handelsnaambestuurder van Maxi’s, meen die volgende vrae kan help om die regte franchisegroep te kies: • Wat sal my totale koste wees om die franchise te begin? • Sluit dié bedrag werkskapitaal in? • Watter goedere of dienste is ek verplig om regstreeks van die franchisemaatskappy te koop? • Hoeveel franchisetakke moes al toemaak en hoekom? • Hoeveel mense het al gepoog om ʼn franchise by die groep te verkry, maar was nooit in staat om dit uiteindelik te doen nie? • Wie is jul mededingers en wat gee die maatskappy die mededingende voordeel? (Du Plessis T. , 2013b) Indien ʼn bestaande onderneming gekoop gaan word, moet die volgende faktore oorweeg word. 2.9.3
Faktore wat aankoopprys van bestaande afsetpunt sal bepaal
Finansiële state Die bestaande onderneming se finansiële resultate van die afgelope drie jaar moet voorsien word. Hierdie state behoort aan te dui dat ʼn redelike opbrengs op die konsessienemer se ©akademia (MSW)
Bladsy 68
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap belegging verwag kan word en dat genoeg kontant gegenereer word om enige skuld af te betaal, asook om die eienaar van ʼn voldoende salaris te voorsien vir al sy/haar harde werk. Finansiële state kan ook help om die konsessie se prestasie, asook die potensiaal vir verhoogde winsgewendheid te bepaal. Die konsessienemer moet versigtig wees vir verkopers wat geen finansiële state kan voorlê nie. Hulle gebruik die flou verskoning dat dit ʼn kontant-onderneming is. Hy/sy is dikwels oneerlik deur van die staat en die konsessionaris te steel en sal dit moontlik ook met die voornemende koper wil doen. Huurvoorwaardes Daar kan verwag word dat daar meer betaal sal word vir konsessies wat ʼn oordraagbare huurkontrak met gunstige voorwaardes het, veral as die huurkontrak nog vir etlike jare geld. Indien die huurkontrak binnekort verval, maak vroegtydig seker van die verwagte voorwaardes by hernuwing. Konsessievoorwaardes en hernubaarheid Gewoonlik word konsessie-ooreenkomste aangegaan vir ʼn tydperk van tussen 10 en 20 jaar met verskeie hernuwingsopsies. ʼn Konsessie waar die ooreenkoms binne 2 jaar verval, sal minder waardevol wees, as een waar die ooreenkoms nog geldig is vir 12 of 15 jaar, omdat onsekerheid oor hernubaarheid uit die weggeruim is. Ouderdom van die konsessie Indien ʼn ouer, bestaande konsessie aangekoop word, moet onthou word dat die kapitale uitgawes vir voortgesette winsgewende bedrywighede wesenlik kan wees. Die fisiese toestand van die konsessie – geboue, toerusting, meublement, ens – moet deeglik ondersoek word. Die konsessionaris mag van die konsessienemer vereis om periodiek bykomende kapitaalbeleggings te maak. Ligging Daar kan verwag word om meer te betaal vir ʼn konsessie indien dit geleë is in ʼn gegoede omgewing wat min misdaad het, teenoor een in ʼn minder gegoede gebied waar die misdaadsyfer hoog is, selfs al sou beide afsetpunte dieselfde verkoopsvolumes, huur ooreenkomste en winsgewendheid hê Tyd Betaal minder vir ʼn onderneming wat vereis dat die eienaar 7 dae ʼn week en 12 uur ʼn dag fisies teenwoordig moet wees, ten einde winsgewend te wees, as een wat minder van die eienaar se tyd verg.
©akademia (MSW)
Bladsy 69
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Kontantvloei ʼn Konsessie se kapasiteit om kontant te genereer is ʼn belangrike faktor in die bepaling van sy waarde. Hoe meer daar betaal word vir die konsessie, hoe vinniger behoort die aanvanklike belegging verhaal te word. Wanneer die tyd kom om oor prys te gesels, is dit raadsaam om kenners op die gebied te raadpleeg. Waardebepalingsformules neig om te wissel van een bedryf na die ander en daar sal van die standaardformule vir daardie bedryf gebruik gemaak kan word. Die konsessionaris sal ook weet watter formule die geskikste is. Met die bogenoemde ingedagte, laat ons nou ondersoek instel na die verskillende metodes van hoe die verkoopprys bepaal kan word. 2.10 Bepaling van die verkoopprys Soos reeds genoem, bestaan daar verskeie metodes om die markwaarde of aankoopprys van ʼn klein onderneming te bepaal. Vir doeleindes van die bespreking sal die markwaarde en aankoopprys die beleggingsprys genoem word. 2.10.1 Metode van vergelykbare opbrengskoers Die grafiese metode Die grafiese metode verteenwoordig die aankoopprys wat betaal is en die netto inkomste van soortgelyke ondernemings, maar dit is nie altyd moontlik in die praktyk om inligting te verkry oor vergelykbare ondernemings nie. Die volgende inligting sal gebruik word om berekeninge te doen: Opbrengs op belegging benodig = 20% Netto jaarlikse inkomste = R50 000 In Figuur 2.1 verskyn die netto inkomste van vergelykbare ondernemings op die vertikale as en die aankoopprys van vergelykbare ondernemings op die horisontale as. Deur die gemiddelde van hierdie aankooppryse te kry – die reguitlyn (A) – kan die aankoopprys van ander sakeondernemings bepaal word m.b.v. die netto inkomste. Die netto inkomste van die onderneming in die geval van ʼn onderneming wat beoog word vir aankope is R50 000 per jaar. Die beleggingswaarde van die onderneming, gebaseer op vergelykbare verkooppryse is R250 000. Die vergelykbare syfers (netto inkomste en verkooppryse) in hierdie grafiek is lukraak gekies en is nie verteenwoordigend van syfers soos in die praktyk gevind word nie. Hierdie metode is nie maklik om in die praktyk toe te pas nie, aangesien dit baie moeilik is om vergelykbare syfers te vind. ©akademia (MSW)
Bladsy 70
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
80
A
Netto inkomste (Duisende)
70 60 50 40 30 20 10 0 150
200
250
300
Verkoopprys (beleggingsprys)
Figuur 2.2: Bepaling van aankoopprys van ʼn onderneming (Aangepas uit Swart, 2002 en Outeur, 2013) Die kapitalisering van inkomste metode In hierdie metode word die netto inkomste, markwaarde en die opbrengs op belegging benodig om die verkoopprys te bepaal.
Markwaarde = !" """
= #"% % .#" = R250 000 Hierdie formule kan ook soos volg voorgestel word:
Werklike netto inkomste
Markwaarde x verlangde opbrengdkoers
Figuur 2.2: Bepaling van markwaarde (Swart, 2002) Vanuit hierdie formule kan enige drie van die waardes bepaal word, indien twee van die ander waardes bekend is.
Šakademia (MSW)
Bladsy 71
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Verlangde
=
opbrengskoers
& '
Netto inkomste = markwaarde x opbrengskoers Indien die belegger daartoe in staat is om twee vergelykbare ondernemings op te spoor wat onlangs (binne die afgelope drie maande) verkoop is, kan hy/sy daardie inligting gebruik om te bepaal wat die verwagte opbrengs op sy belegging kan wees. Kom ons kyk na die volgende twee transaksies waarmee die voorgenome belegging vergelyk kan word: Transaksie 1
=
& '
x
(" """ )(" """
= 18.92%
Transaksie 2
=
& '
x
*" """ )+" """
= 23.68%
As die gemiddelde opbrengskoers van hierdie twee ondernemings geneem word, kan gesien word dat die verlangde opbrengskoers ongeveer dit is wat verlang word naamlik: 18.92 + 23.68 2
= 21.3% Die markwaarde kan nou bepaal word deur die netto inkomste te deel deur 21.3% (Swart, 2002, pp. 44-45). 2.10.2 Verdiskontering van toekomstige kontantvloei Indien die toekomstige kontantvloei van ʼn onderneming bereken word oor ʼn aantal jare, kan die huidige waarde van inkomste bepaal word. Hierdie proses word verdiskontering genoem (Swart, 2002, p. 45). ʼn Praktiese metode In die praktyk verkoop sakekonsultante dikwels klein ondernemings. Hierdie konsultante het hulle eie metodes om die markwaarde van kleinsakeondernemings te bepaal. Sommige gebruik uitsluitlik net jaarlikse netto inkomste. Die jaarlikse netto wins word vermenigvuldig met 2,5. Indien die netto wins R50 000 per jaar is, sal die markwaarde R125 000 wees (R50 000 x 2.5). Vir goeie handelsnaam/klandisiewaarde word daar tussen R10 000 en R20 000 betaal (Swart, 2002, p. 45).
Šakademia (MSW)
Bladsy 72
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 2.11 Samevatting Aan die einde van hierdie studie-eenheid behoort duidelik te wees dat die aankoop van ʼn konsessie nie net afhang van die beskikbaarheid van kapitaal nie. Ons het begin met die baie belangrike selfondersoek van die voornemende koper. Voorts is daar gekyk na kwessies wat ondersoek moet word rakende konsessiegeleenthede, soos die ontwikkeling van strategieë, navorsing, FASA en dies meer. Oprigtingskoste is verder in besonderhede ondersoek met bekostigbaarheid en geskatte verdienste wat hier aandag geniet het. Daarna is die verskillende faktore, voor- en nadele, kostes en faktore wat aankoopprys bepaal by die aankoop van ʼn nuwe, sowel as ʼn reeds bestaande konsessie bespreek. Laastens, het ons die verskillende maniere bespreek van hoe die voornemende koper die verkoopprys kan beoordeel ten einde te bepaal of die belegging die moeite werd sal wees.
2.12 Selfevaluering Aktiwiteit 5 Verwys na Scenario 1.1 in Studie-eenheid 1. Daar word ʼn onderskeid gemaak tussen ʼn entrepreneur en konsessienemers. Voordat ʼn konsessie gekoop word, moet die voornemende belegger eers deeglike selfondersoek doen. Dink jy dat Koos hierdie selfondersoek gedoen het? Sou jy sê dat hy tekort skiet aan sekere eienskappe? Motiveer jou antwoord. Aktiwiteit 6 As jy ʼn voorspelling moet maak oor die toekomstige sukses of mislukking van Koos se nuwe onderneming, wat sal jy voorspel? Hoekom sê jy so? Aktiwiteit 7 Dink jy Koos het die drie faktore van bekostigbaarheid oorweeg. Bespreek hierdie faktore en hoe dit op Koos van toepassing is. Aktiwiteit 8 Wat sou die verwagte inkomste per jaar wees, indien die praktiese metode van berekening van verkoopprys gebruik word?
©akademia (MSW)
Bladsy 73
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Notas
Šakademia (MSW)
Bladsy 74
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Studie-eenheid 3: Kies die geskikte konsessie
3.1
Studie-eenheid leer uitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 3 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: • Vier-stap plan om die regte bedryfsreg te kies. • Bepaling van behoefte/vraag na produkte en dienste. • Ontleding van mededingers. • Bemarkingstrategieë. • Keuse van ligging. • Berekening van potensiële verdienstes en groeipotensiaal. • Skatting van finansiële behoeftes. Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: • ʼn praktiese riglynplan te volg om te verseker dat die navorsing deeglik en sistematies gedoen word. • die onderskeie faktore wat vraag bepaal te beskryf. • ʼn bedryfsanalise te doen en te verduidelik watter bronne gebruik word in die ontleding daarvan. die verskillende grondslae en doel van ʼn markanalise te beskryf. • die belangrikheid van die ontleding van mededingers te verduidelik, die identifisering van handhaafbare mededingende voordele te bespreek en die onderskeie stappe in mededingerontleding deeglik toe te pas. • ʼn bemarkingstrategie saam te stel. • die verskillende aspekte te verduidelik wat verband hou met die keuse en finansiering van die geskikte ligging.
©akademia (MSW)
Bladsy 75
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
• ʼn deeglike kennis te openbaar en prakties te demonstreer hoe die assessering van ʼn onderneming se potensiële winsgewendheid gedoen word. • praktiese kennis te openbaar in die skatting van ʼn onderneming se finansiële behoeftes. 3.2
Verrykende bronne • www.homebusiness.com (Hierdie webtuiste kan gebruik word om sake-idees te kry.)
3.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Ekonomiese
Dit verwys na eenheidskoste van goedere wat aanvanklik
skaalvoordele
hoog is, maar hierdie eenheidskoste daal namate meer produkte geproduseer word. Dieselfde beginsel geld met aankope. Hoe groter die aantal eenhede wat gekoop word, hoe goedkoper raak die koste per produk en kan ʼn groter wins behaal word. Grootmaatafslag is ʼn voorbeeld.
Hop
ʼn Klimplant met vrugte wat by die voorbereiding van bier gebruik word.
Mark
ʼn Groep kliënte of potensiële kliënte wat die koopkrag en ʼn onvervulde behoefte het.
Pro forma
In die vorm van/voorlopige
Sywaartse of
Die onderneming neem ʼn mededingende onderneming oor
horisontale integrasie
en versterk sy eie posisie.
Terugwaartse integrasie
Die kleinhandelaar koop of skep sy eie vervaardiger.
Verkoopsvoorspelling
ʼn Voorspelling van hoeveel van ʼn produk/diens aangekoop
of
sal word deur ʼn mark binne ʼn gegewe tydperk.
verkoopsvooruitskatting Vertikale integrasie
Die vervaardiger koop of skep sy eie kleinhandelafsetpunte.
Vraag
Kooplus na ʼn bepaalde artikel/diens.
©akademia (MSW)
Bladsy 76
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 3.4
Inleiding
Dikwels onderneem voornemende kopers na hulle mening deeglike navorsing, maar wat in werklikheid gedoen word, is net oppervlakkige, algemene navrae. Te dikwels maak voornemende kopers staat op dit, wat die konsessionaris hulle vertel en laat deeglike ondersoek agterweë. In hierdie studie-eenheid word daar ʼn praktiese plan voorgestel wat die voornemende koper kan gebruik om seker te maak dat hy/sy al die nodige aspekte ondersoek het, voordat ʼn beleggingsbesluit geneem word. Netso redeneer voornemende kopers dat, omdat hulle graag ʼn produk/diens sou wou koop, ander ook daardie behoefte moet openbaar. Daarom moet die behoefte aan vraag van ʼn sekere produk/diens ook eers met sorg ondersoek word. Vervolgens word die ontleding van mededingers bespreek om eerstens te bepaal wat dit beteken om ʼn handhaafbare mededingende voordele te hê en ook om op sistematiese wyse mededingers te ontleed. Verder word gekyk na bemarking voordat daar oorgegaan word na ʼn bespreking van die keuse van ʼn ligging en die onderskeie faktore wat oorweeg moet word. Laastens, word die assessering van winsgewendheid en die skatting van finansiële behoeftes onder die loep geneem, sodat die voornemende belegger met ʼn groot mate van sekerheid kan bepaal of die neem van die risiko wél die moeite werd sal wees, al dan nie. Scenario 3.1 Gewilde Sausage Saloon franchise nou op Modimolle
Die gewilde Sausage Saloon wat nou in die Modi Mall op Modimolle sy deure oopgemaak het (Foto: Outeur, 2013) Die 54ste franchise van een van Suid-Afrika se suksesvolste kitskosgroepe is pas op Modimolle geopen en doen reeds flink sake, danksy die gehalte van sy bekostigbare
©akademia (MSW)
Bladsy 77
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
wegneemetes. Die 65jarige Ampie Ras, wat die Sausage Saloon namens die eienaar, sy seun Ewerd, bestuur, meen die hele konsep werk in hul guns en die kliënte is net so in hul skik met wat hulle kry. Hy sê Ewerd en Steven Strange van die familie wat Sausage Saloon begin het, is op ʼn bootreis aan mekaar bekend gestel en toe hulle weer sien, was die 54ste Sausage Saloon ʼn werklikheid. Aangesien Ewerd ook ander sakebelange het, is Pa gevra om na die nuwe onderneming om te sien. “Ek is vasberade om ʼn sukses daarvan te maak en dink my entoesiasme en opgewondenheid oor die hele affêre steek ook ons klante aan”, verduidelik Ampie, wat voorheen ook vir Simba en van Ewerd se ander ondernemings gewerk het. Sausage Saloon is sedert sy stigting in 1997 ʼn klinkende sukses. Die onderneming is gou op franchise beskikbaar gestel en het binne ʼn kort tydjie na al Suid-Afrika se besigste strate en sentra versprei – die 50ste is as merkwaardige mylpaal in dié bedryf beskou. Kliënte kan uit ʼn wye reeks worsies kies wat spesiaal vir die franchise berei word. Nege hiervan is in 2000 op die DLG Gehaltekompetisie in Duitsland met medaljes bekroon. Die regte voet-lange hotdog is ʼn wenner onder Sausage Saloon se aanhangers en gee die onderneming ekstra skop. Besoek hulle op Modimolle by winkel 5A, op die hoek van Thabo Mbeki- en Limpopo straat. (Die Pos, 2013) 3.5
Vier-stap plan om die regte bedryfsreg te kies
In die vorige studie-eenheid is daar verwys na navorsing en die belangrikheid daarvan. Hierdie navorsing kan nie net vergemaklik word deur die gebruik van ʼn baie praktiese vierstap navorsingsplan nie, maar ook verseker dat dit deeglik en sistematies gedoen word. Hierdie plan sal vereis dat beskikbare literatuur van die konsessionaris bestudeer moet word, vrae gestel word aan die konsessionaris en bestaande konsessienemers, asook afsetpunte besoek word, sowel as die konsessionaris se hoofkantoor ten einde voldoende inligting te versamel, sodat ʼn ingeligte besluit geneem kan word. Soos reeds genoem, is dit belangrik om die dienste van ervare kenners, soos ʼn bedryfsregprokureur en ʼn rekenmeester te gebruik. Hierdie persone sal tegniese kwelvrae kan beantwoord wat van kardinale belang is in die proses van navorsing en besluitneming (Dugan, 1998). Dugan (1998) stel die volgende plan voor:
©akademia (MSW)
Bladsy 78
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 3.5.1 Stap 1: Lees die literatuur en voer onderhoude Dit behels die volgende: • Lees die literatuur (openbaarmakingsdokument). • Stel ʼn vraelys op vir die konsessionaris. • Stel ʼn vraelys op vir die konsessienemer. • Stel hierdie vrae telefonies aan ongeveer agt of tien konsessienemers. • Neem notas en voeg bykomende vrae by die lys van vrae aan die konsessionaris. • Bepaal jou vlak van belangstelling. Soos wat daar deur die literatuur gelees word, word daar vrae opgestel wat aan die konsessionaris en aan ʼn konsessienemer gevra kan word. Die doel van die vrae aan ʼn konsessienemer, is om inligting te bekom oor wat werklik op ʼn dag-tot-dag basis in ʼn betrokke konsessie gebeur. Onthou dat ʼn konsessienemer nie alles net so kan los om ʼn telefoniese onderhoud te voer nie. Stel jouself voor en vra of dit geleë is om te gesels. Die vlak van belangstelling sal bepaal of daar oorgegaan moet word na die volgende stap. 3.5.2 Stap 2: Hersien die vrae en herhaal die proses Dit behels die volgende: • Hersien jou notas. • Plaas vrae wat bevredigend beantwoord is, opsy. • Voeg bykomende vrae by wat deur jou notas geïnspireer is. • Vra jou nuwe vrae aan ʼn verdere agte tot tien konsessienemers. • Neem notas en voeg bykomende vrae by. • Stel nou die vrae, plus bykomende vrae aan die konsessionaris soos opgestel in Stap 1. • Bepaal jou vlak van belangstelling. Wanneer daar deur die notas gewerk word en die meeste van die konsessienemers het soortgelyke antwoorde gegee, kan jy dit so aanvaar. Nuwe vrae wat bygewerk word, moet nou aan ʼn bykomende agt tot tien konsessienemers gestel word. Bykomende vrae aan die konsessionaris word nou bygewerk en hierdie vrae sal nou telefonies aan die konsessionaris gestel word. Indien daar steeds belangstelling is, kan daar oorgegaan word na Stap 3.
©akademia (MSW)
Bladsy 79
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 3.5.3 Stap 3: Besoek konsessieafsetpunte Hierdie stap behels die volgende: • Maak ʼn lys van die resultate wat jy graag sou wou sien. • Besoek verskeie afsetpunte en neem noukeurige notas. • Vra baie vrae. • Bepaal jou vlak van belangstelling. Indien jy steeds seker is dat die spesifieke onderneming vir jou geskik sal wees, kan daar oorgegaan word na Stap 4. Beplan om drie of vier besoeke aan konsessienemers te maak by die afsetpunte self. Vra jouself voortdurend af of jy jouself in daardie soort onderneming kan indink, of jy daarvan sal hou en of dit regtig is waarna jy soek. Onthou ook dat plaaslike konsessienemers gemengde gevoelens sal hê om behulpsaam te wees. Neem ander belanghebbende persone saam sodat hulle insette ook verkry kan word. Belangrike subtiele tekens is, byvoorbeeld die liggaamstaal van werknemers. Is daar tekens van spanning? Indien wel, wat veroorsaak dit? Vra die konsessienemer of hy/sy dit alles weer sal doen. As die antwoord negatief is, moet daar noukeurig hieraan aandag gegee word. 3.5.4 Stap 4: Besoek die konsessionaris se hoofkantoor Besoek konsessionaris se hoofkantoor om ʼn eerstehandse indruk te kry van die konsessionaris se personeel. • Stel spesifieke vrae op vir belangrikste rolspelers, byvoorbeeld die opleidingsbeampte, finansiële bestuurder, operasionele bestuurder, bemarkingsbestuurder en kliëntedienste bestuurder. • Laat jou rekenmeester die konsessionaris se finansiële posisie beoordeel en vra jou prokureur om die konsessieooreenkoms en openbaarmakingsdokument deeglik te bestudeer. • Gebruik soveel tyd as wat nodig is om al jou notas en bevindinge van jou rekenmeester en prokureur deur te werk en besluit dan of hierdie geleentheid een is wat jy wil aangryp. Die afspraak met die konsessionaris en die betrokke rolspelers moet formeel beplan word en ook as sodanig hanteer word. Hierdie is ʼn geleentheid vir die twee partye om mekaar op te som en te besluit of daar goeie passing sal wees. Indien daar op hierdie stadium steeds belangstelling is, word die dienste van ʼn prokureur en rekenmeester ingespan. Onthou dat ʼn
©akademia (MSW)
Bladsy 80
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap prokureur betaal word vir sy/haar regskennis en nie sy sakemening nie. Indien sulke kennis of raad verlang word, maak dan gebruik van ʼn sakekonsultant (Dugan, 1998). Die voornemende koper sal nou toegerus wees met ʼn groot hoeveelheid inligting, indrukke en raad en in ʼn posisie wees om te besluit of hy/sy bereid is om so ʼn konsessie te koop. Soos wat daar deur die navorsingsnotas en die openbaarmakingsdokument gewerk word, moet die volgende vrae beantwoord word: Navorsingskontrolelys •
Is die onderneming van die huidige konsessienemers en konsessionaris winsgewend?
•
Het die konsessiestelsel plaaslike en nasionale aantrekkingskrag en aanpasbaarheid?
•
Is die stelsel goed georganiseerd?
•
Is die konsessionaris se kontantvereistes redelik?
•
Is die konsessionaris ten volle toegewyd om die sukses van die konsessienemer te verseker?
•
Het die konsessionaris integriteit en is dit geloofwaardig?
•
Watter goedere is onderhewig aan eiendomsreg en moet van die konsessionaris aangekoop word?
•
Het die konsessionaris ʼn moniteringstelsel?
•
Is daar voldoende vraag na die produk/diens? Tabel 3.1: Navorsingskontrolelys (Dugan, 1998, p. 30)
ʼn Verder belangrike punt om te onthou, is dat hierdie navorsing, koop en opening van ʼn onderneming baie tyd in beslag neem. Hieronder is ʼn geskatte tydrooster vir die proses. Aantal weke
Stappe
1 – 26
Vind ʼn onderneming wat vir jou aanloklik lyk.
2–4
Gebruik die vier-stap plan om elke konsessiegeleentheid te ondersoek. Besoek en skakel verskeie konsessie. Maak seker dat jy weet waarvoor jy jouself inlaat.
©akademia (MSW)
Bladsy 81
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
2–6
Laat die prokureur en rekenmeester die verskeie dokumente nagaan en bevestig terwyl die sake- en bemarkingsplan geskryf word en vasgestel word watter inligting die uitlener/bank sal benodig.
2–8
Kry ʼn verbintenis van die bank vir die befondsing van die onderneming.
4 – 24
Vind die regte ligging en ondergaan opleiding by die konsessionaris.
2–3
Koop die toerusting, voorraad en meublement terwyl enige veranderinge aan die perseel/gebou gedoen word.
2
Berei voor vir die opening en begin met personeelopleiding. Tabel 3.2: Tipiese tydrooster (Dugan, 1998, p. 30)
Die goue reël is om geensins oorhaastig te wees nie en om die nodige tyd te neem om ʼn besluit te maak. 3.6
Bepaling van behoefte/vraag na produkte en dienste
Daar is vir die voornemende konsessienemer ʼn groot hoeveelheid geleenthede. Die geheim lê in die keuse van die spesifieke tipe produk of diens wat verkies of waarmee geïdentifiseer word en die voornemende koper van ʼn bedryfsreg moet, eerstens, bepaal of daar wel ʼn behoefte is aan die produk/diens. Dit word vraag genoem. Hoe gaan daar bepaal word of mense die produk/diens wil hê? Meer nog, sal hulle bereid wees om geld te betaal vir daardie produk of diens? Dit is hier waar marknavorsing handig te pas kom. Deur sistematiese markinligting bymekaar te maak, te ontleed en te interpreteer, kan tendense in die mark verstaan word, kliënte voorkeure bepaal word en kan mededingers geïdentifiseer en verstaan word (Dugan, 1998). Antwoorde op die volgende vrae wil deur marknavorsing beantwoord word: • Wie is die kliënte? • Wie is my potensiële kliënte? • Watter soort mense is hulle? • Waar woon hulle? • Hoe gereeld koop hulle die spesifieke produk/diens? • Watter modelle, style, kleure of geure verkies hulle? ©akademia (MSW)
Bladsy 82
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap • Hoekom koop hulle van hierdie spesifieke winkel? • Hoe beoordeel verbruikers hierdie konsessie teenoor dié van mededingers? • Watter reklamemedia is die waarskynlikste om ʼn boodskap oor te dra? (Dugan, 1998). Indien die navorsing toon dat daar genoegsame vraag is na die produk/diens om die voornemende konsessie te onderhou en te laat groei, kan hierdie resultate handig te pas kom om ʼn geskikte ligging te vind en om ʼn bemarkingsplan te ontwikkel. Hierdie inligting vorm ʼn integrale deel van die sakeplan en dit is daarom noodsaaklik om hierdie marknavorsing te doen, voordat die konsessie gekoop word, sodat hierdie inligting gebruik kan word om aan beoogde uitleners/banke voor te lê. Indien die resultate van die marknavorsing toon dat daar geen vraag is na die produk/diens nie, of dat vraag besig is om af te neem, kan dit die voornemende koper daarvan weerhou om ʼn duur en ongelukkige fout te maak (Dugan, 1998). 3.6.1 Vraagfaktore Enige onderneming kan suksesvol wees, indien daar ʼn mark daarvoor gevind kan word. Mark ʼn Groep kliënte of potensiële kliënte/klante wat die koopkrag en ʼn onvervulde behoefte het. Dit is belangrik om daarop te let dat daar drie elemente teenwoordig is in die definisie van ʼn mark. Eerstens, het ʼn mark kliënte. Hierdie kliënte kan individue of sakeondernemings wees. Verbruikersprodukte word aan individue verkoop en nywerheidsgoedere aan sakeondernemings. ʼn Mark is meer as net ʼn geografiese gebied; dit moet ook potensiële kliënte bevat. Tweedens, moet hierdie kliënte oor voldoende koopkrag besit. Dit sal nie veel help, indien daar wel ʼn onvervulde behoeftes bestaan onder die kliënte, maar hulle besit nie oor die nodige koopkrag nie. Laastens, moet daar ʼn onvervulde behoefte bestaan by die kliënte. Kliënte sal nie beweeg word om aankope te doen, tensy hulle gemotiveer word om te koop nie – motivering vind slegs plaas, indien daar ʼn erkenning is van ʼn onvervulde behoefte. Dit sou, byvoorbeeld,
©akademia (MSW)
Bladsy 83
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap baie moeilik wees om bababenodigdhede te verkoop aan iemand wat nie kinders het nie (Longenecker, 2000, pp. 154 - 155). Gegewe dan die definisie van ʼn mark, is die bepaling van die markpotensiaal die proses van die vind en ondersoek instel na kliënte wat beide koopkrag en die nodige behoeftes het wat deur die bepaalde produk/diens bevredig kan word (Longenecker, 2000, p. 155). Die vraag na ʼn produk/diens teen ʼn spesifieke prys kan slegs geskat word, omdat geen bemarker presies vooruit kan bepaal wat die vraag sal wees nie. Tog is verkoopsvooruitskatting ʼn noodsaaklike element in die besluit om ʼn onderneming te koop, al dan nie. Die verkoopsvooruitskatting skat hoeveel van ʼn produk/diens verkoop gaan word binne ʼn gegewe tydperk. Hierdie vooruitskatting kan gedoen word in Rande of in aantal eenhede (Longenecker, 2000). Omdat prys so ʼn belangrike rol speel by verkope, sal hierdie faktor ook in ag geneem moet word, as die skatting na vraag gedoen word. Die skatting van vraag kan op drie faktore gebaseer word, naamlik demografiese en sielkundige faktore en pryssensitiwiteit. Demografiese kenmerke van die doelmark Die demografiese kenmerke van die doelmark beïnvloed die potensiële vraag na ʼn produk/diens omdat ʼn aanduiding verkry word van hoeveel potensiële kopers daar is en of hulle oor die vermoëns beskik om ʼn produk/diens teen ʼn bepaalde prys te koop. Tipiese vrae wat gevra word, is: • Hoeveel potensiële kopers is daar? • Waar is hulle gevestig? • Is hulle verbruikers, tussenpersone of industriële kopers? • Hoeveel sal die gemiddelde koper bestee? • Hoe sterk is die koopkrag van die doelmark? (Van der Walt, 1989) Sielkundige faktore Antwoorde op die volgende vrae kan ʼn aanduiding verskaf van potensiële kopers se persepsie van pryse en verandering in pryse: • Gebruik potensiële kopers prys as ʼn maatstaf van kwaliteit? • Sal potensiële kopers die prys as te hoog beskou relatief tot die waarde wat die produk sal lewer. • Wat is potensiële kopers bereid om vir die produk te betaal?
©akademia (MSW)
Bladsy 84
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap • Is potensiële kopers bereid om meer te betaal as gevolg van die produk of winkel se beeld? (Van der Walt, 1989) •
Pryssensitiwiteit
Pryssensitiwiteit verwys na die koper se gewilligheid om meer van ʼn produk te koop, indien die prys verlaag word en minder, indien die prys verhoog word. Kopers is nie pryssensitief nie as hulle steeds dieselfde hoeveelheid van ʼn produk koop, ongeag ʼn prysverhoging of -verlaging. Die vraag na brandstof is byvoorbeeld prysonsensitief – kopers gebruik nog min of meer dieselfde hoeveelheid brandstof ongeag ʼn prysverhoging of -verlaging. Die volgende faktore beïnvloed ʼn verbruiker se pryssensitiwiteit: •
Unieke waarde-effek: Verbruikers is minder pryssensitief, indien hul die produk/diens as uniek beskou, byvoorbeeld eksklusiewe handvervaardigde meubels, klere of kunswerke.
•
Bewustheid van plaasvervangers: Verbruikers is minder pryssensitief, indien hulle redelik onbewus is van mededingende handelsmerke of plaasvervangende produkte, byvoorbeeld botter voor die bekendstelling van margarien; ook brandstof en posdienste.
•
Moeilik-om-te-vergelyk effek: Verbruikers is minder pryssensitief, indien dit moeilik is om die prestasie of kwaliteit van alternatiewe handelsmerke of plaasvervangers te vergelyk.
•
Totale uitgawe effek: Verbruikers is minder pryssensitief in die besteding t.o.v. ʼn item, indien dit in verhouding tot hulle inkomste relatief min is. Dit verklaar byvoorbeeld waarom verbruikers in die hoë-inkomste groepe minder sensitief is vir verhogings in die pryse van basiese voedselware, as verbruikers wat onder die broodlyn lewe. Dit is ook die rede waarom die mark vir kleiner motors meer pryssensitief is as die mark vir luukse motors.
•
Uiteindelike voordeel effek: Verbruikers is minder pryssensitief, indien die uitgawe ʼn klein gedeelte van die totale koste van die finale produk uitmaak, byvoorbeeld die industriële aankoper wat grondstof, of ʼn onderdeel aankoop wat slegs ʼn klein gedeelte van die totale produk uitmaak.
•
Gedeelde koste effek: Verbruikers is minder pryssensitief, indien ʼn gedeelte van die koste om ʼn produk of diens te verkry deur ʼn ander party gedra word, byvoorbeeld mediese dienste – waar ʼn gedeelte van die koste deur ʼn mediese fonds of versekeringspolis gedra word – of ʼn bestuurder met ʼn uitgawerekening (expense account).
©akademia (MSW)
Bladsy 85
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
•
Bate effek: Verbruikers is minder pryssensitief, indien ʼn aankoop nodig is om volle gebruik/benutting van ʼn bate wat voorheen aangekoop is, te verseker, byvoorbeeld onderdele, instandhoudingsdienste, programmatuur vir rekenaars en skeermeslemmetjies.
•
Prys-kwaliteit effek: Verbruikers is minder pryssensitief, indien hulle glo dat die duurder produk van beter gehalte is as goedkoper produkte, byvoorbeeld rokke, horlosies en kunswerke.
•
Voorraad effek: Verbruikers is minder pryssensitief (in die korttermyn), indien hulle nie groot hoeveelhede van ʼn produk kan stoor as ʼn skans teen toekomstige prysverhogings nie, byvoorbeeld groente, vars vrugte en bevrore produkte (Van der Walt, 1989, pp. 446-447)
Hoe sal daar te werk gegaan word om te bepaal of daar wel ʼn mark is vir die produk/diens? Daar kan gebruik gemaak word van drie stappe, naamlik ʼn industrie-/nywerheidsanalise wat die toestand van die spesifieke nywerheid/bedryf sal bepaal; markanalise, wat sal aantoon of daar genoeg verbruikers in die spesifieke area is en dan, laastens, die hersiening van data en die maak van gevolgtrekkings. 3.6.2 Industrie-/nywerheids-/bedryfsanalise Elke bedryfsreg funksioneer in ʼn spesifieke nywerheid/industrie/bedryf wat ʼn direkte impak sal hê op die manier waarop die onderneming bedryf word en sy potensiaal vir sukses. McDonald’s funksioneer in die kitskosbedryf; SupaQuick funksioneer in die motornywerheidsbedryf. Sekere konsessies funksioneer in verskillende bedrywe soos ʼn vinnige-drukkersbedryf (Quick Print) wat binne die drukkersbedryf, sowel as die bemarkingsbedryf funksioneer. Industrieë is voortdurend in ʼn toestand van verandering. Nuwe verbruikers en mededingers betree die mark; ou tegnologie word vervang; nuwe metodes om kliënte te bereik, word geskep, ens (Dugan, 1998). Voordat ʼn konsessie gekoop word moet die voornemende koper die groter prentjie verstaan waarbinne daardie konsessie funksioneer. Deur ʼn bedryfsanalise te doen, kan die voornemende koper gou ontdek hoe vinnig ʼn bedryf groei en vir hoe lank daar verwag kan word dat dit sal floreer. Hierdeur kan die sterk- en swakpunte uitgewys word, geleenthede ontdek word en bevestiging verkry word dat die bedryf waartoe die voornemende konsessienemer beoog om toe te tree, gesond is, of een is waarvan die vooruitsigte nie so rooskleurig is nie. Dugan (1998, p.42) wys daarop dat primêre data oor die bedryf by die volgende bonne verkry kan word:
©akademia (MSW)
Bladsy 86
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap • Kliënte: Hulle kan ʼn aanduiding gee van tevredenheid oor die bedryf en die produk of diens. Neem kennis van voortdurende klagtes. • Verskaffers en verspreiders: Hulle is in ʼn uitstekende posisie om kommentaar te lewer oor die stand van finansiële sake in die bedryf, asook praktyke wat gevolg word deur die belangrikste rolspelers in daardie bedryf. Hulle kan ook vraag en aanbod van die bedryf baie goed beoordeel. • Werknemers van sleutelondernemings in die bedryf: Hulle kan inligting voorsien oor potensiële mededingers. • Direkte en indirekte mededingers: Hulle kan inligting voorsien oor die intensiteit van mededinging vir kliënte. As daar reeds drie hoof mededingers is wat in die mark optree, sal daar plek wees vir ʼn vierde? Word nuwe kliënte gewerf, of word daar bloot meegeding oor reeds bestaande kliënte? Deur handelskoue (trade shows) te besoek, kan daar vinnig vasgestel word wie die belangrikste rolspelers in daardie bedryf is. • Huidige konsessienemers: Hulle insette kan ook handig wees om te bepaal hoe sake staan in die bedryf. • Bedryfskenners: Hierdie mense rapporteer spesifiek oor sake in ʼn bepaalde bedryf in die media en kan ook kommentaar lewer oor internasionale tendense (trends) en ander sake wat konsessies in die besonder raak. • Prokureurs, rekenmeester en ander professionele diensverskaffers: Hulle kan ook waardevolle inligting voorsien. Nadat hierdie bedryfsanalise gedoen is, moet die voornemende koper weet wat die huidige grootte van die bedryf is, wat die groeipotensiaal is, die geografiese konsentrasie van die bedryf, tendense, of dit seisoenaal van aard is, verkoopspatrone, tipiese bruto winsmarge (profit margin) op produkte, belangrikste rolspelers in die bedryf, asook hulle bemarkingstrategieë en onderskeie produkte, tipiese verbruikersgedrag, vernaamste verskaffers, hoe die ekonomiese-, sosio-politieke en politieke omgewings daar uitsien (Dugan, 1998). Al die bogenoemde inligting sal baie handig te pas kom wanneer die markanalise gedoen word en wanneer daar voorbereidings getref en uiteindelik oorgegaan word na die ontwikkeling van ʼn bemarkingsplan. Hierdie is alles deel van die behoorlike navorsing en verantwoordelike optrede wat gepaard gaan met die aankope van ʼn bedryfsreg. Indien hierdie stap oorgeslaan word, kan dit tot ernstige gevolge lei, soos om met ʼn konsessie
©akademia (MSW)
Bladsy 87
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap opgeskeep te sit wat verouderd is en wat geen vooruitsigte het om te groei nie (Dugan, 1998). 3.6.3 Markanalise Die vorige stap het die gesondheidstoestand van die bedryf bepaal. Hierdie stap sal bepaal of daar genoeg kliënte is om ʼn winsgewende onderneming te onderhou. Die konsessiegewer sal reeds ʼn spesifieke demografiese segment vir die spesifieke produk/diens geïdentifiseer het. Die werk van die voornemende koper is om seker te maak dat daardie segment wel in die geografiese gebied waar die beoogde konsessie opgerig/gekoop wil word, voorkom. Indien daar genoeg potensiële vraag is na die produk/diens is dit goed. Indien nie, moet die besluit in heroorweging geneem word. Daar moet genoeg kopers in die mark wees, anders sal die finansiële belegging en moeite verniet wees. Kopers word nie net op grond van demografiese eienskappe gesegmenteer nie. Tabel 3.3 gee ʼn uiteensetting van die grondslae vir segmentering. Grondslae
Moontlike veranderlikes Geografies
Streek
Gauteng, KwaZulu-Natal, Limpopo, ens.
Grootte van stad/dorp
Minder as 10 000, 10 000 – 20 000, 20 000 – 25 000, ens.
Digtheid
Stedelik, voorstedelik, landelik.
Klimaat
Somerreënval, winterreënval, warm en klam, baie warm en droog. Demografies
Ouderdom
Jonger as 7, 7 – 13, 14 – 19, 20 – 34, 35 – 49, 50 – 65, ouer as 65 jaar.
Geslag
Manlik, vroulik.
Gesinsgrootte
1 en 2, 3 en 4, meer as 4 lede.
Gesinslewensiklus
Jonk, getroud sonder kinders; jonk, getroud en met kinders; ouer, getroud en met kinders; getroud sonder kinders wat inwoon; enkellopende.
©akademia (MSW)
Bladsy 88
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Inkomste
R20 000 en minder, R20 001 – R50 000, R50 001 – R80 000, R80 001 – R110 000, R110 001 – R140 000, R141001 – R170 000, meer as R170 000.
Beroep
Professioneel en tegnies, bestuur, administratief, verkope en verwante dienste, boere, studente, huisvroue, werkloses, afgetredenes.
Geloof
Protestant, Katoliek, Moslem, Hindoe, Joods.
Ras
Swart, Blank, Kleurling, Indiër. (Ondernemings het tradisioneel op ras as segmenteringsveranderlike gekonsentreer, maar tans word daar weggedoen daarmee tensy dit werklik slegs op ʼn spesifieke ras van toepassing is.)
Opvoeding
Graad 7, Graad 12, diploma, graad, nagraads Psigografiese
Lewenstyl
Konserwatief, liberaal.
Persoonlikheid
Sosiaal, outoritêr, impulsief, ambisieus.
Sosiale klas
Hoër klas, middelklas, laer klas. Gedrag
Aankoopsgeleentheid
Gereelde gebruik, spesiale geleentheid.
Voordele verlang
Ekonomie, gerief, prestige, spoed.
Gebruikstatus
Nie-gebruiker, voormalige gebruiker, potensiële gebruiker, gereelde gebruiker.
Gebruikskoers
Swaar, medium, ligte gebruiker.
Lojaliteitstatus
Geen, matig, sterk, absoluut.
Gereedheidsfase
Onbewus, bewus, ingelig, geïnteresseerd, begeer, van voorneme om te koop.
Houdings teenoor produk
©akademia (MSW)
Entoesiasties, positief, neutraal, negatief, vyandig.
Bladsy 89
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Sensitiwiteit Kwaliteit, prys, diens, advertensies, persoonlike verkope. Tabel 3.3: Grondslae vir segmentering van verbruikersmarkte (Van der Walt, 1989, p. 119) Die Suid-Afrikaanse Reklame Navorsingstigting het in 1993 hul Lewenstandaarde maatstaf (LSM) gepubliseer waar markte in drie subgroepe verdeel word, naamlik gevestigde presteerders, ontluikende markte en die minderbevoorregtes. Hierdie groepe word dan volgens sekere veranderlikes geïdentifiseer, naamlik demografies, produkte, finansies, groot toestelle, media, kooppatrone en lewenstyl (Van der Walt, 1989). ʼn Besoek aan ʼn bestaande konsessie sal baie goeie inligting verskaf oor die tipe voornemende kliënte wat verwag kan word. Veronderstel dat die studies aantoon dat mans tussen 18 en 38 jaar ʼn groeiende mark is vir die voorgenome produk/diens en ʼn besoek aan die konsessies in ander areas bevestig dit. Bepaal nou die aantal 18 tot 38 jarige mans in die voorgenome gebied en vergelyk koopgedrag met die ligging wat beoog word. Stem die ligging en die koopgedrag ooreen? Is dit byvoorbeeld geleë naby ander ondernemings wat komplimentêre produkte verkoop wat byval sal vind vir dié teikenmark? Indien navorsing toon dat die voorgenome produk/diens van toepassing is op ongetroude mans, moet ʼn area wat oorwegend vol jong getroude paartjies met klein kindertjies, vermy word. Die volgende vrae moet gevra word oor die voorgestelde markomgewing: • Watter tipe buurt omring die area? • Wie woon daar? • Wat is die area se huishoudelike inkomste? • In die bevolking besig om te groei, of daal die aantal inwoners? • Is dit jong paartjies met kinders, of is dit oorwegend ouer persone wie se kinders al uit die huis is? • Hoeveel van die verlangde teikenmarkkliënte woon in die area? • Hoeveel van die teikenkliënte woon binne ʼn agt kilometer radius van die beoogde ligging? 3.6.4 Hersiening van data Die moeilikste deel is om objektief na die navorsingsdata te kyk en om ʼn objektiewe besluit daarvolgens te maak. Net omdat die voornemende koper baie opgewonde is en vol vertroue
©akademia (MSW)
Bladsy 90
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap is, beteken dit nie dat die onderneming suksesvol gaan wees nie. Neem noukeurige kennis van die navorsing en as dit wys op ʼn tekort aan vraag, of dat sterk mededingers ook daardie area gaan betrek, moet daar tweemaal gedink word voordat so ʼn konsessie gekoop word. Hopelik sal die navorsing positiewe resultate lewer, sodat sukses verseker sal word. 3.7
Ontleding van mededingers
Die ontleding van die onderneming se mededingers is ʼn verdere belangrike oorweging in die keuse van ʼn konsessie. Die voornemende koper moet ondersoek instel na die intensiteit, omvang en ligging van mededingende ondernemings. In die besonder, moet die voornemende koper vasstel of die beoogde onderneming besig is om die stryd te wen, of te verloor teen mededingers (Longenecker, 2000, p. 89). Die bedryfsanalise sou uitgewys het watter ondernemings direkte en indirekte mededinging vir die onderneming sal wees, maar daar moet eers gekyk word na faktore binne die onderneming self, om te bepaal hoe mededingend dit is in vergelyking met ander ondernemings. 3.7.1 Identifisering van handhaafbare mededingende voordele (HMV) Om mededingend te wees, te groei en te oorleef in die mark impliseer dat die onderneming oor mededingende voordele, bo die mededingers, moet beskik. In alle gevalle moet die mededingende voordeel volhoubaar wees oor ʼn sekere tydperk. Daarom word handhaafbare mededingende voordele (sustainable competitive advantage) omskryf as die vermoë om vir ʼn lang tydperk uitstaande waarde aan die mark te lewer. Die tydperk waarna verwys word, moet lank genoeg wees sodat die onderneming sy investering in die produk/mark kan verhaal. Daar word onderskei tussen handhaafbare (of volhoubare) mededingende voordele en sleutelsuksesfaktore (SSF). SSF bestaan uit mededingende vaardighede of bates wat benodig word om suksesvol in die mark mee te ding. Die belangrikste verskil tussen die twee konsepte is dat SSF nodig is om die onderneming op gelyke voet met mededingers te bring (byvoorbeeld, in die vyfster hotelbedryf moet die hotel wat wil meeding, oor sekere inherente eienskappe, soos ʼn eksklusiewe atmosfeer en omgewing beskik), terwyl HMV nodig is om beter te vaar as die mededingers oor ʼn langer periode van tyd. Praktiese voorbeelde van HMV word gevind in ekonomiese skaalvoordele wat ʼn onderneming groot kostevoordeel bied. Tabel 3.4 gee ʼn aanduiding van die grondslag vir die ontwikkeling van handhaafbare mededingende voordele.
©akademia (MSW)
Bladsy 91
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Organisatoriese voordele •
Ekonomiese skaalvoordele
•
Prestasie in die verlede
•
Buigsaamheid
•
Finansiële sterkpunte
•
Mededingende posisionering
•
Vorm van eienaarskap
•
Grootte
•
Reputasie
•
Reaksiespoed Departementele en funksionele voordele
Bemarking •
Kliëntebasis
•
Verspreiding/distribusie
•
Verbruikerskennis
•
Verkoopspersoneel
•
Nuwe produkvaardighede
•
Diensondersteuning
•
Pryse
•
Reputasie
•
Bemarkingskommunikasie
Navorsing en ontwikkeling •
Produktegnologie
•
Patente
Produksie/operasioneel •
Tegnologie
•
Ervaring
•
Prosesdoeltreffendheid
•
Produkkwaliteit
•
Ekonomiese skaalvoordele
•
Vervaardigingsaanpasbaarheid
Arbeidskrag •
Goeie bestuur-werker verhoudings
•
Aanpasbaarheid van arbeidskragte Voordele gebaseer op eksterne verhoudings
•
Verbruikerslojaliteit
•
Verspreidingskanaalbeheer
©akademia (MSW)
Bladsy 92
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
•
Politieke en wetgewende bevoordeling
•
Owerheidsbystand
•
Voordelige tarief en nie-tarief handelsversperring
•
Monopolieë
•
Intra-organisatoriese verhoudings
•
Toegang tot voorkeur- en buigsame finansiële bronne
Tabel 3.4: Grondslag vir die ontwikkeling van handhaafbare mededingende voordele (Van der Walt, 1989, p. 565) 3.7.2 Mededingerontleding Die identifisering van mededingers in die mark is deel van die eksterne ontleding wat die onderneming op ʼn voortdurende basis moet uitvoer. Deur die ontleding van die sterk- en swakpunte van mededingers kan geleenthede en bedreigings geïdentifiseer word wat mag lei tot HMV. Ses stappe word gebruik in die proses van die ontleding van mededingers (Van der Walt, 1989). Hierdie stappe word aangetoon in Figuur 3.1 en word vervolgens verder toegelig.
©akademia (MSW)
Bladsy 93
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Stap 6
Stap 1
Identifiseer nuwe mededingers
Omskryf bedryfstak en karaktertrekke
Stap 2
Stap 5
Produk/markstruktuur
Identifiseer en ontleed strategiese groepe
Antisipeer aksies van mededingers
Stap 3 Stap 4 Evalueer hoof mededingers
Identifiseer en omskryf die vernaamste mededingers
Figuur 3.1: Stappe in mededingerontleding (Van der Walt, 1989, p. 568) Stap 1: Omskryf bedryfstak en karaktertrekke Daar is reeds vroeër verwys na die bedryfsanalise, maar laat ons nou in meer besonderhede na hierdie aspek kyk. Vier aspekte van die bedryfstak word gebruik in die bepaling van die mededingende grense van die onderneming. Dit is die tipe bedryfstak, die bedryfstakomgewing, toegevoegde waarde stelselontleding en die ontleding van mededingende kragte. Tipe bedryfstak In die ontleding van die vorm van die bedryfstak word die bedryfstak geklassifiseer na aanleiding van die grootte en aantal mededingers in die bedryfstak. Dit verwys na die vorm van die mark waarin die onderneming wil optree. Die volgende vorme word onderskei: •
Volmaakte/suiwer mededinging. Onder toestande van volmaakte mededinging is daar ʼn groot aantal aktiewe kopers en verkopers in die mark en die prys word bepaal deur vraag en aanbod. Hier is baie klein mededingers wie se produkte
©akademia (MSW)
Bladsy 94
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap basies dieselfde is. Nie een onderneming het beheer oor die prys van die produk of diens nie. •
Monopolistiese mededinging. Indien die vervaardiger die enigste verkoper van die bepaalde produk is en die verbruikers kan oorreed word om die handelsmerk te koop, kan hoër pryse gevra word. Daar kan ook slegs ʼn paar kleinsakeondernemings bestaan wie se produkte gedifferensieerd is sodat elkeen ʼn klein gedeelte van die mark domineer. ʼn Baie eksklusiewe restaurant kan as voorbeeld dien.
•
Oligopolie. Hier is slegs ʼn klein aantal verkopers van ʼn produk en hulle oorheers die mark. Elke verkoper kan op sy eie prys aandring. In die voedselbedryfstak van Suid-Afrika is voorbeelde die groot voedsel-konglomerate soos Tiger Oats en Premier.
•
Monopolie. Hier is slegs een verkoper om die prys te bepaal, maar wel binne perke van die wet, byvoorbeeld De Beers wat diamante op die wêreldmarkte verkoop (Eksteen, 2002 en Van der Walt, 1989).
Bedryfstakomgewing Die ontleding van die bedryfstakomgewing word beïnvloed deur die mate van konsentrasievorming, die stadium in die bedryfstak se lewensiklus en die weerbaarheid teen internasionale mededinging. Die volgende bedryfstakomgewings word onderskei: •
Ontwikkelend. Die bedryfstak is nuut, of is in ʼn dramatiese herstelfase deur die ingebruikneming van nuwe tegnologie of weens veranderende voorkeure van die verbruikers.
•
Gefragmenteerd. Geen onderneming verkeer in ʼn sterk posisie wat betref markaandeel en mag in die bedryfstak nie. Die omgewing bestaan dus uit ʼn groot aantal klein rolspelers.
•
Oorgangstadium. Hierdie bedryfstak word gekarakteriseer deur ʼn beweging vanaf groei tot volwassenheid in die lewensiklus.
•
Dalende stadium. Dié bedryfstak is in ʼn skerp dalende fase met verkope wat stadig daal sonder enige aanduiding van ommekeer.
•
Globaal. Hierdie bedryfstak ding mee op ʼn wêreldwye basis (Van der Walt, 1989, p. 570).
Toegevoegde waarde stelselontleding
©akademia (MSW)
Bladsy 95
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap ʼn Mededingende voordeel kan verkry word wanneer die onderneming waarde toevoeg tot die produk wat deur die verbruikers gekoop word. Die mededingende voordeel moet egter nie nagevolg kan word deur mededingers nie. Die onderneming voer dus ʼn aktiwiteit beter teen ʼn laer koste uit, of op ʼn heeltemal ander manier (Van der Walt, 1989). Ontleding van mededingende kragte Mededinging as ʼn veranderlike van die markomgewing kan omskryf word as ʼn situasie in die markomgewing waar verskeie ondernemings met min of meer soortgelyke produkte of dienste, om die ondersteuning van dieselfde verbruikers meeding. Daar is vyf verskillende mededingende kragte wat ontleed moet word en wat ʼn invloed sal hê op die winsgewendheid van ʼn onderneming en die bedryfstak in die algemeen. Hierdie verskillende mededingende kragte word skematies in Figuur 3.2 uitgebeeld.
Potensiële toetreders
Kopers
(Bedreiging van nuwe toetreders)
(bedingingsmag van kopers)
Mededinging tussen bestaande ondernemings Leweransiers
Substitute (Bedreiging van substituut produkte en dienste)
(bedingingsmag van leweransiers)
Figuur 3.2: Mededingingskragte in die bedryf (Van der Walt, 1989) •
Mededinging tussen bestaande ondernemings. Aktiewe mededinging tussen ondernemings help om die bedryfstak se prestasievlak te bepaal. Die aantal mededingers, hoeveelheid bates betrokke en die uittredingsmure (of struikelblokke) speel almal ʼn rol in die bepaling van die bedryfstakprestasie.
•
Bedreiging van nuwe toetreders. Die moontlikheid van nuwe ondernemings wat kan toetree tot die bedryfstak speel ook ʼn rol in die bepaling van die prestasie van die bedryfstak. Toetredingsmure, soos gespesialiseerde kennis en groot kontantreserwes, sowel as die skep van ekonomiese skaalvoordele (economies of scale), is voorbeelde van faktore wat die prestasie van die bedryfstak kan beïnvloed.
©akademia (MSW)
Bladsy 96
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
•
Bedreigings van substituut produkte. Die potensiële toetrede van substituut produkte tot die mark is ʼn verdere bedreiging. Dit is veral die geval waar nuwe tegnologie die mark betree. Die gebruik van e-posse het byvoorbeeld ʼn negatiewe invloed gehad op die gebruik van posdienste.
•
Bedreigings mag van leweransiers. Leweransiers (suppliers) is deel van die waardeketting en mag ʼn invloed uitoefen op die bedryfstak. Een van die maniere om die mag van die leweransier die hoof te bied, is terugwaartse integrasie. So, het die Suid-Afrikaanse Brouerye hulle eie hopproduserende plase gekoop om ʼn voortdurende stroom van grondstowwe te verseker.
•
Bedreigingsmag van kopers. Kopers van ʼn produk/diens kan ook die mededingende situasie beïnvloed. Die situasie in die Suid-Afrikaanse voedselkleinhandel is van so ʼn aard dat die groot voedselkleinhandelaars soos Pick ʼn Pay en Shoprite-Checkers en ʼn paar ander, verantwoordelik is vir die verkope van meer as 80 persent van alle voedsel en toiletware. Dié aankoopmag het dus ʼn definitiewe invloed op die mededingendheid in die voedselvervaardigingsbedryftak (Van der Walt, 1989, pp. 571-572).
Stap 2: Identifiseer en ontleed strategiese groepe Ondernemings in ʼn bedryfstak kan gewoonlik saamgevat word in vergelykbare groepe op grond van ooreenkomste wat daar bestaan in die strategieë wat gebruik word. Die gebruik van ooreenstemmende strategieë mag lei tot die identifisering van sleuteldimensies van die bedryfstak. In die Suid-Afrikaanse motornywerheidsmark maak al die vervaardigers van bedryfsregooreenkomste gebruik om hul produklyne aan die verbruiker te verkoop. Strategiese groepsanalise is handig om uit te vind hoe daar in die mark meegeding moet word om prestasies te vergelyk en om die toekomstige strategieë van mededingers te antisipeer (Van der Walt, 1989, p. 572). Stap 3: Identifiseer en omskryf vernaamste mededingers Sleutelmededingers kan omskryf word as daardie mededingers wat dieselfde doelmarkte as die eie onderneming bedien. Mededingerontleding word dan gebruik om te bepaal wat die strategiese stukrag is van die mededingers. Toyota en Nissan word as sleutelmededingers van mekaar beskou. Tabel 3.5 beskryf die soort inligting wat nodig is om sleutelmededingers te beskryf. • Besigheidsomvang en doelwitte • Bestuurservaring, bevoegdheid en swakpunte
©akademia (MSW)
Bladsy 97
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
• Posisie in die mark en tendense • Doelmark en kliëntebasis • Funksionele strategie • Finansiële, tegniese en vervaardigingsvermoë • Sleutel strategiese stukragte (byvoorbeeld toegang tot hulpbronne of patente)
Tabel 3.5: Inligting benodig om sleutelmededingers te beskryf (Van der Walt, 1989, p. 574) Stap 4: Evalueer die belangrikste mededingers Die mededingers wat in Stap 3 geïdentifiseer is, kan nou geëvalueer word. Die evaluering mag spesifieke sterk- en swakpunte van mededingers aandui. Vier areas word geïdentifiseer wat gebruik kan word in die evaluering, naamlik: • Omvang van markdekking. Watter marksegment word deur die mededinger bedien en hoe groot is daardie mededinger se markaandeel? • Verbruikers bevrediging. Waarde, sowel as kostevoordeel, kan verbruikersbevrediging vir die produk/diens van ʼn onderneming verseker. • Historiese prestasie. Die prestasie van mededingers in die verlede, ten opsigte van omset en wins, is ʼn aanduiding van die mededingendheid van ʼn onderneming. • Huidige vermoëns. Deur gebruik te maak van faktore soos markdekking, verbruikerstevredenheid en historiese prestasie, kan ʼn duidelike prentjie gevorm word van die onderneming se sterk- en swakpunte. Deur bykomende inligting aangaande bestuursvermoëns, die bemarkingstrategie, ens. kan ʼn verdere beeld verkry word oor die mededinger se huidige vermoëns (Van der Walt, 1989). Stap 5: Antisipeer aksies van mededingers Met ʼn duidelike begrip van die mededinger se vermoëns kan die onderneming antisipeer wat die mededinger in die toekoms sal doen. Die gevaar bestaan dat die mededinger reeds besig is om nuwe strategieë te beplan wat die mededingende situasie drasties kan verander. Tog kan huidige aktiwiteite steeds ʼn aanduiding wees van moontlike toekomstige aktiwiteite (Van der Walt, 1989). Stap 6: Identifiseer nuwe mededingers
©akademia (MSW)
Bladsy 98
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Nie net moet huidige mededingers geëvalueer word nie, maar potensiële toetreders tot die mark moet ook gemoniteer word. Potensiële toetreders kan ontstaan deurdat ondernemings een van die volgende opsies volg: • Markuitbreiding. Die mees algemene voorbeeld is mededingers wat in ʼn ander geografiese gebied optree. Pick ʼn Pay het sy ontstaan in die Wes-Kaap gehad en het met verloop van tyd die kleinhandelveld in ander provinsies betree. • Produkuitbreiding. Byvoorbeeld Pep Stores wat ook nou selfone verkoop. • Terugwaartse en voorwaartse vertikale integrasie. Ondernemings soos Pep Stores en Pick ʼn Pay is beide betrokke in terugwaartse vertikale integrasie. Pep Stores het hulle eie klerasiefabrieke, terwyl Pick ʼn Pay ʼn groothandelsgroep, Price Club, geopen het. • Die uitvoer van bates en vaardighede. ʼn Plaaslike mededinger met kritieke swakhede kan betrokke raak in ʼn oorname wat hom in ʼn sleutelspeler in die mark kan verander (Van der Walt, 1989). Die veranderings wat deur die onderskeie veranderlikes en hul onderlinge wisselwerking in die markomgewing teweeggebring word, sowel as die tendense wat deurentyd in die makroomgewing ontstaan, kan uiteindelik in twee groepe geklassifiseer word, naamlik die veranderinge wat vir die onderneming ʼn geleentheid bied en dié wat vir die onderneming ʼn bedreiging is. Omgewingsgeleentheid Dit is ʼn gunstige toestand of tendens wat in die markomgewing voorkom en deur middel van ʼn doelgerigte bestuurspoging tot voordeel van die onderneming benut kan word. Daar moet egter besef word dat die moontlikhede wat ʼn geleentheid vir die onderneming inhou, altyd teen die agtergrond van die onderneming se vermoë en hulpbronne geëvalueer moet word. Sonder die nodige kundigheid en hulpbronne om die geleenthede te benut, hou die geleentheid weinig nut vir die onderneming in. ʼn Onderneming se sukses met die benutting van ʼn geleentheid hang dus daarvan af of sy vermoë aan die suksesvereistes van die bepaalde mark voldoen.
Omgewingsbedreiging Dit is ʼn ongunstige toestand of tendens wat in die markomgewing voorkom en wat by gebrek aan ʼn doelgerigte bestuurspoging tot die ondergang van die onderneming, sy
©akademia (MSW)
Bladsy 99
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
produk of sy diens kan lei. In die lig van voortdurende veranderinge in die markomgewing, lê die taak van die bemarkingsbestuurder (en/of die eienaar) ook op die gebied van die identifikasie van bedreigings, werklik sowel as potensieel, en die skep van ʼn teenstrategie of gebeurlikheidstrategie om dit die hoof te bied (Van der Walt, 1989, p. 55). 3.8
Bemarkingstrategie
Dit is van die grootste belang dat die entrepreneur sy potensiële kliënte moet inlig oor sy betrokke produk/diens. Indien niemand bewus is van daardie produk/diens nie gaan niemand dit kan koop nie. Daar is vier elemente wat ʼn rol speel in ʼn verbruikers se besluit om ʼn produk/diens te koop: produk, prys, verspreiding en bemarkingskommunikasie. (In Engels staan dit bekend as die vier “P’s” van bemarking: product, price, place en promotion.) Hierdie vier faktore kan op verskillende maniere saamgevoeg word om te verseker dat voornemende kopers aangemoedig sal word om die produk/diens te koop. Bemarking Dit is die proses waardeur die regte produk teen die regte prys, in die regte vorm, op die regte plek beskikbaar gestel word sodat verbruikers deeglik bewus sal wees van die produk (Eksteen, 2002). Die konsessienemer is in hierdie opsig baie gelukkig omdat die konsessionaris reeds baie van die bemarkingskwessies nagevors en besluite daaroor geneem het. Dit is dan ook juis een van die redes waarom konsessies so gewild is – al hierdie navorsingswerk is reeds gedoen en breedvoerig getoets om ʼn baie suksesvolle bemarkingsresep daar te stel. In die meeste gevalle word daar slegs van die konsessienemer verwag om produkkwaliteit te handhaaf, eerder as om nuwe produkte te ontwikkel (Dugan, 1998). Wat minimum prysvasstellingooreenkomste betref, word dit oor die algemeen beskou as ʼn blatante oortreding van die mededingingsreg (competition law). Tog word konsessionarisse nie verbied om ʼn maksimum verkoopprys voor te skryf nie en is in baie gevalle selfs verkieslik. In gevalle waar die konsessionaris en die konsessienemer onafhanklik pryse vasstel, kan dit gebeur dat elkeen ʼn hoër prys vra as hulle marginale kostes ten einde hulle eie winste te maksimaliseer. Hierdie situasie lei tot pryse waar daar ʼn dubbele winsverhoging (mark-up) is, wat lei tot pryse wat hoër is as wat nodig is (Woker, 2012, p. 218).
©akademia (MSW)
Bladsy 100
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Konsessionarisse mag wel ʼn minimum prys aanbeveel, solank dit duidelik gestel word dat dit slegs ʼn aanbeveling is en dat dit nie bindend is nie. In hierdie geval, as die produk se prys op die produk self aangebring is, moet die woorde “aanbevole prys” (recommended price) langs die gestelde prys verskyn. Soms stel konsessionarisse nie net pryse voor nie, maar stel allerhande ander “sanksies” teen die konsessienemer in om hulle te dwing om te hou by hierdie voorgestelde pryse. Sulke taktieke kom neer op onwettige prysvasstelling (price fixing). Daarom moet konsessionarisse seker maak dat geen sanksie, boete of negatiewe aansporings (disincentives) gebruik word om konsessienemers te dwing om by voorgestelde pryse te hou nie. In 2001 het Italtile-konsessienemers gekla by die Mededingingskommissie dat hulle gepenaliseer word deur die konsessionaris, Italtile Franchising (Pty) Ltd, omdat hulle geweier het om by die streng prysvoorskrifte te hou, deurdat die konsessionaris gedreig het om die konsessieooreenkomste te kanselleer. Die Kommissie het bevind dat sulke dreigemente deel vorm van ʼn onwettige prysvasstellingsooreenkoms (Woker, 2012, p. 219). Die konsessionaris sal ook voorstelle maak oor hoe om die produk/diens in ʼn toepaslike afsetpunt te lewer, maar die keuse van ʼn spesifieke ligging is die verantwoordelikheid van die konsessienemer. Die konsessionaris sal ʼn mate van ondersteuning bied, maar die keuse van plaaslike bemarking en promosie sal die verantwoordelikheid wees van die konsessienemer (Dugan, 1998). Marknavorsing en insette deur die konsessionaris, sal aandui waar die onderneming geleë moet wees, watter verskillende metodes van afsetbevordering, o.a. reklame, persoonlike verkope en publisiteit, aangewend moet word om potensiële kopers te lok. Vervolgens word die keuse van die ligging van ʼn afsetpunt bespreek. 3.9
Keuse van ligging
Die bekende Engelse spreekwoord lui: Location, location, location! In die huidige markomgewing is dit baie waar. Ligging is net so belangrik soos produk, diens, logo’s, ens. Om die waarheid te sê, is dit nog belangriker. Baie konsessienemers maak besluite oor die ligging van die onderneming omdat dit beskikbaar was, dit die goedkoopste was, of omdat dit naby aan hulle huis geleë is. Alhoewel hierdie belangrike faktore is om in ag te neem, moet baie ander faktore ook oorweeg word voordat daar op ʼn spesifieke ligging besluit word (Dugan, 1998). Die keuse van ʼn spesifieke ligging is in werklikheid ʼn bemarkingsbesluit en, indien die marknavorsing deeglik uitgevoer is, sal die voornemende konsessienemer weet waar die teikenmark geleë is en wat hulle koopgewoontes is. Die aard van die ondernemings sal natuurlik ook ʼn invloed hê op die keuse van die ligging. Soos reeds genoem, sal sommige
©akademia (MSW)
Bladsy 101
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap konsessionarisse hulp en raad voorsien oor ligging en selfs voorskrifte hê oor spesifieke tipes liggings. In byna alle gevalle, behou die konsessionaris die reg voor om ʼn bepaalde ligging goed te keur, om (soos in Studie-eenheid 1 gestel) te verseker dat daar aan standaarde voldoen word en om die handelsmerk en sukses, nie net van die individuele konsessienemer se onderneming te help verseker nie, maar ook dié van die hele netwerk. 3.9.1 Evaluering van die ligging Die volgende faktore is belangrik: • Toeganklikheid en verkeerspatrone. Hoe maklik is die toegang en uitgang tot die perseel? Hoofweë, druk verkeer, nuwe ontwikkelende gebiede en beplande ontwikkelings moet oorweeg word. • Sigbaarheid. Hoe belangrik is sigbaarheid tot die sukses van die onderneming? Is die produk/diens een wat op impuls gekoop word, of sal die kliënt die moeite doen om spesifiek daarheen te gaan? Daar moet ingedagte gehou word dat sigbaarheid teen ʼn premie beskikbaar is en as dit nie ʼn vereiste is nie, moet die perseel nie geneem word nie. • Bedryfsure. Stem die ligging se bedryfsure ooreen met die onderneming se ligging? • Parkering. Bepaal hoeveel parkering nodig is en soek dan ʼn ligging wat voldoende parkering bied. • Publiek vervoer. In stedelike gebiede kan toegang tot parkering meer belangrik wees as in landelike gebiede waar publieke vervoer van groter belang is omdat minder mense privaatvervoer besit. • Omgewingsontwikkeling. Die stabiliteit van die omgewing moet oorweeg word. Is dit ʼn stabiele omgewing of een wat tekens toon van agteruitgang? Gesprekke met plaaslike owerhede en sakegroepe sal ʼn aanduiding kan gee van die stand van die omgewing en die ekonomiese vooruitsigte van daardie omgewing. • Mededingers. Die feit dat daar mededingende ondernemings in die omgewing is, beteken dat die ligging reg is, maar die slegte nuus is dat daar meegeding gaan word om kliënte. • Grootte/vloerruimte. Word ruimte benodig vir verkope, stoorplek of die onderhoud van toerusting? Hoe groter die ruimte, hoe duurder die huur, elektrisiteit, versekering en onderhoud. Daar moenie meer ruimte gehuur word as wat nodig is nie.
©akademia (MSW)
Bladsy 102
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap • Huurvoorwaardes. Die ideaal is om huurvoorwaardes te beding wat ooreenstem met die konsessieooreenkoms, maar wat vir korter periodes hernu kan word. Indien die huurtydperk te lank is, mag daar dalk huur betaal word, lank nadat die onderneming dalk nie meer bestaan nie (Dugan, 1998). 3.9.2 Finansiering van die ligging In sommige gevalle beding die konsessionaris die huurooreenkoms direk met die landheer/eienaar en onderverhuur dan die perseel aan die konsessienemer. Selfs in hierdie geval is dit noodsaaklik om die huurkontrak aan ʼn ervare prokureur voor te lê. In die meeste gevalle moet die konsessienemer self beding met die landheer. Indien ʼn perseel gehuur word in ʼn kleinhandelsomgewing (retail environment), soos ʼn winkelsentrum, sal die konsessienemer se eie kredietwaardigheid noukeurig nagegaan word. Indien die konsessionaris aan die konsessienemer onderverhuur, of as waarborg optree vir die huurkontrak, sal die konsessionaris se kredietwaardigheid ondersoek word. Indien daar gebruik gemaak word van onderverhuring, moet die konsessienemer die landheer versoek om hom/haar te verwittig, indien daar enige agterstallige huur is sodat die nodige stappe gedoen kan word om te verseker dat die huurkontrak nie voortydig beëindig word nie. Indien daar van die konsessienemer verwag word om die eiendom te koop, soos baie keer die geval is met hotelle, moet in gedagte gehou word dat die kostes ooreenkomstig groter sal wees. Dit sal ook moeiliker wees om van ligging te verander, sou dit gebeur dat die onderneming nie so suksesvol is soos daar verwag is nie. Nadat ʼn geskikte ligging gevind is, moet dit omskep word om te voldoen aan die spesifieke onderneming se behoeftes. Terwyl sommige eienaars van die perseel sal onderneem om die perseel volgens spesifikasie te omskep, sal ander weer verwag dat dit self deur die konsessionaris of konsessienemer omskep moet word. Indien dit wel die geval is, moet hoë konstruksiekoste in ag geneem word, want, indien die onderneming verskuif moet verskuif, sal dáárdie kostes nie verhaal kan word nie. ʼn Verdere oorweging is dié van uithangborde (signage). Maak seker dat die nodige toestemming verkry word om dit te laat opsit – soms word die plaaslike owerheid se toestemming benodig. Die huurkontrak moet ook hieraan onderhewig wees. Indien toestemming nie verkry kan word nie, moet daar ʼn opsie wees om die huurkontrak te kanselleer (Dugan, 1998).
©akademia (MSW)
Bladsy 103
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 3.10 Berekening van potensiële verdienstes en groeipotensiaal Die voornemende koper sal graag wil weet of die nuwe onderneming winsgewend sal wees. In die geval van ʼn nuwe onderneming kan die koper gebruik maak van pro forma finansiële state om ʼn voorspelling te maak van die winsgewendheid van die nuwe onderneming. Pro forma finansiële state is verslae wat projeksies/vooruitskattings gee van ʼn onderneming se finansiële situasie (Longenecker, 2000, p. 220). Hierdie geprojekteerde finansiële state is nie ʼn bestuursfoefie nie en is die middelpunt van goeie bestuur en beplanning. Ingeligte besluite berus op koste- en ander skattings. Ongeag of dit ʼn nuwe onderneming, of ʼn lopende saak is, is finansiële vooruitskattings die sleutel tot suksesvolle bestuur. Dit voorsien ʼn belangrike toets vir lewensvatbaarheid vir nuwe ondernemings en bied aan reeds bestaande ondernemings die kans om probleme te identifiseer en die nodige korreksies te maak, voordat dit te laat is (Longenecker, 2000). 3.10.1 Assessering van winsgewendheid Winste is die eienaar se beloning op die belegging wat gemaak is en die risiko’s wat geneem is. Hierdie winste sal in die toekoms die primêre bron wees van finansiering van toekomstige groei. ʼn Belegger/eienaar/entrepreneur moet die onderskeie faktore verstaan wat die dryfkrag agter winste is, sodat winsgewendheid effektief beoordeel kan word. ʼn Onderneming se netto inkomste is afhanklik van vier veranderlikes, naamlik: • Bedrag van verkope. Die randwaarde van verkope is gelyk aan die prys van die produk/diens vermenigvuldig met die aantal eenhede verkoop of dienste gelewer. Die meeste projeksies/vooruitskattings van ʼn onderneming se finansiële toekoms word direk afgelei van toekomstige verkope. • Koste van verkope en bedryfsuitgawes. Hierdie veranderlike sluit in die koste van goedere verkoop, uitgawes wat verband hou met die bemarking en verspreiding van goedere/dienste en algemene en administratiewe uitgawes. Daar moet sover moontlik probeer word om hierdie uitgawes te verdeel in vaste kostes (vaste kostes verander nie soos wat die verkoopsvolumes verander nie) en veranderlike koste (hierdie kostes verander proporsioneel met verkope). • Rente-uitgawe. ʼn Entrepreneur wat geld leen stem daartoe in om rente te betaal op die lening. Dit is die koste van skuld. Byvoorbeeld ʼn lening van R25 000 vir ʼn volle jaar teen 12 persent rente sal tot gevolg hê dat daar R3 000 rente betaal moet word vir die jaar (25000 x 0.12 = 3 000). • Belasting. ʼn Onderneming se inkomstebelasting word bereken as ʼn persentasie van belasbare inkomste (Longenecker, 2000, p. 221 en Outeur, 2013). ©akademia (MSW)
Bladsy 104
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Voorbeeld 3.1 Die volgende denkbeeldige voorbeeld kan gebruik word om te illustreer hoe om ʼn nuwe onderneming se winste te skat. Jan Gouws beoog om ʼn nuwe onderneming te begin wat spesialiseer in die vervaardiging van houtstoeltjies. ʼn Nuut ontwerpte draaibank (lathe) sal die onderneming toelaat om verskillende stoeltjies te vervaardig. Nadat Jan sy navorsing gedoen het, het hy die volgende projeksies gemaak vir die eerste twee jaar van bedrywighede: • Bedrag van verkope. Die onderneming verwag om sy eenhede teen R125 per eenheid te verkoop met ʼn geskatte 2 000 eenhede vir die eerste jaar van produksie, of R125 x 2 000 = R250 000 en totale verkope van 3 200 eenhede vir die tweede jaar van produksie, of R125 x 03 200 = R400 000. • Koste van verkope en bedryfsuitgawes. Vaste produksiekoste (soos huur) word gereken op R100 000 per jaar, terwyl vaste bedryfsuitgawes (soos bemarking en administratiewe kostes) geraam word op R50 000 per jaar. Die totale vaste kostes en vaste bedryfsuitgawes sal dan gesamentlik R150 000 wees. Veranderlike vervaardigingskoste van een stoel sal ongeveer 20 persent wees van die randwaarde verkope en die veranderlike bedryfskostes sal ongeveer 30 persent wees van randwaarde verkope. Die gesamentlike veranderlike koste sal dus (0.2 + 0.3) x R125 = R62.50 per eenheid wees. • Rente uitgawe. Die bank het ingestem om R100 000 aan Jan se onderneming te leen teen 12 persent per jaar. • Belasting. Daar word aangeneem dat die inkomstebelastingkoers 25 persent sal wees – dus 25 persent van inkomste voor belasting. Die geprojekteerde inkomstestaat van XYZ Maatskappy sal soos volg daarna uitsien:
Verkope Min: Koste van verkope: Vaste koste Veranderlike koste (20% van verkope)
©akademia (MSW)
Jaar 1
Jaar 2
R 250 000
R 400 000
Reël 1
(R 150 000)
(R 180 000)
Reël 2
R 100 000
R100 000
Reël 3
R 50 000
R80 000
Reël 4
Bladsy 105
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Bruto wins
Min: Bedryfsuitgawes: Vaste uitgawes Veranderlike uitgawes (30% van verkope) Bedryfswins Min: Rente-uitgawe (teen 12%) Inkomste voor belasting Min: Belasting (25% van verdienste voor belasting) Netto inkomste
R100 000
R 220 000
Reël 5
(R125 000)
(R170 000)
Reël 6
R50 000
R50 000
Reël 7
R75 000
R120 000
Reël 8
(R25 000)
R50 000
Reël 9
(R12 000)
(R12 000)
Reël 10
(R37 000)
R38 000
Reël 11
(R0)
(R 9 500)
Reël 12
(R37 000)
R28 500
Reël 13
Die volgende stappe is gevolg om die onderneming se geskatte inkomste te bepaal: Stap 1
Begin met die verwagte verkope (Reël 1)
Stap 2
Bereken die verwagte totale koste van goedere verkoop/koste van verkope (Reël 2), wat verkry word deur Reël 3 en 4 bymekaar te tel. Trek hierdie bedrag af van totale verkope om die bruto wins te bereken (Reël 5). Bereken dan die totale bedryfsuitgawes (Reël 6), wat verkry word deur Reël 7 en 8 bymekaar te tel. Hierdie bedrag word nou afgetrek van die bruto wins om die bedryfswins te bereken (Reël 9).
Stap 3
Bereken die rente-uitgawe vir elke jaar (Reël 10) en trek dit af van bedryfswins (Reël 9). In hierdie geval is dit R100 000 x 0.2 = R12 000.
Stap 4
Bereken die geskatte inkomstebelasting (Reël 12) en trek dit af van die inkomste voor belasting (Reël 11). Die inkomstebelastingkoers is 25 persent van inkomste voor belasting. Let daarop dat die inkomstebelasting nul is vir die eerste jaar, omdat daar ʼn verlies van R37 000 in die eerste jaar was. In jaar 2, is die inkomste voor belasting R38 000 en die belasting word dan soos volg bereken: R38 000 x .25 = R9 500. Hierdie word dan afgetrek van die inkomste vóór belasting om by die bedrag van R28 500 wins (Reël 13) uit te kom (aangepas uit Longenecker, 2000, p. 222).
©akademia (MSW)
Bladsy 106
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Gewoonlik moet daar verwag word dat nuwe ondernemings vir die eerste twee of drie jaar ʼn verlies sal toon en dat projeksies vir drie tot vyf jaar vooruit gemaak word (Longenecker, 2000). 3.11 Skatting van finansiële behoeftes Die spesifieke behoeftes van ʼn onderneming sal die aard van sy aanvanklike finansiële behoeftes bepaal. Daar is reeds in Studie-eenheid 2 verwys na geskatte verdienste en die onderskeie kostes wat ingereken moet word by die vooruitskatting. Daar is ook reeds daarop gewys dat hierdie kostes redelik uiteenlopend is. Die sleutel tot effektiewe vooruitskattings is ʼn begrip van die verhouding wat daar bestaan tussen verwagte verkope en die bates wat benodig word. ʼn Onderneming se verkope is, soos reeds genoem, die dryfkrag van toekomstige finansiële behoeftes. Met ander woorde, ʼn toename in verkope skep ʼn ooreenstemmende toename in die onderneming se batevereistes, wat weer op sy beurt ʼn behoefte aan meer finansiering sal teweegbring. Hierdie verhouding word in Figuur 3.3 uitgebeeld.
Toename in verkope
Toename in batevereistes
Toename in finansieringsvereistes
Figuur 3.3: Verkope-bates-finansieringsverhouding (Longenecker, 2000, p. 225) 3.11.1 Persentasie van verkope tegniek Aangesien batebehoeftes neig om toe te neem soos wat verkope toeneem, word die batebehoeftes van ʼn onderneming dikwels geskat as ʼn persentasie van verkope. As verkope dus geskat is, kan ʼn verhouding van bates tot verkope gebruik word om batebehoeftes te beraam. Veronderstel ʼn onderneming het ʼn geskatte verkope van 1 miljoen Rand en dat bates in daardie spesifieke bedryf gemiddeld 50 persent van verkope beloop, sal die onderneming se batevereistes gereken word op R500 000 (1 000 000 x 0.5 = 500 000). Natuurlik verskil hierdie behoeftes van een bedryfstak na ʼn ander. So neig bates om gemiddeld 20 persent van verkope te wees vir kruidenierswinkels, teenoor 65 persent vir olie- en gasmaatskappye (Longenecker, 2000, p. 225).
©akademia (MSW)
Bladsy 107
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Hierdie tegniek kan ook gebruik word om voorspellings te maak vir items soos rekeninge ontvangbaar (debiteure), omdat daar tipies ʼn verhouding bestaan tussen kredietverkope en debiteure. Voorbeeld 3.2 Karel Dalton wil ʼn onderneming begin wat sleepwaentjies vervaardig. Nadat hy navorsing oor verskillende soortgelyke ondernemings gedoen het, kom hy tot die gevolgtrekking dat die onderneming verkope van R250 000 in die eerste jaar van produksie kan lewer. Daar is ook ʼn groot moontlikheid vir groei in die daaropvolgende jare. Karel het die volgende skattings gemaak: Bates
Persentasie van verkope
Kontant
5%
Debiteure
10%
Voorraad
25%
Karel kry ʼn geskikte perseel vir R50 000 vir die vervaardiging van die waentjies. Deur gebruik te maak van die persentasie-van-verkope tegniek, lyk sy voorspelling soos volg: Kontant
R 12 000
(5% van verkope)
Debiteure
R 25 000
(10% van verkope)
Voorraad
R 62 500
(25% van verkope)
Totale bedryfsbates
R 100 000
Vaste bates (gebou)
R 50 000
Totale bates benodig
R 150 000
Karel sal dus ongeveer R 150 000 in bates nodig hê om mee te begin. Onthou, hierdie getalle is slegs ʼn skatting. In die bedryf word verhoudings gegee as omset. Die bates-verkope verhouding kan ook weergegee word as ʼn omset-verhouding. Dit word verkry deur verkope te deel deur voorraad. Omset: Die aantal kere wat voorraad aangekoop en verkoop word per jaar.
©akademia (MSW)
Bladsy 108
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Indien voorraad ʼn omset het van vier keer per jaar, kan daar ook gesê word dat voorraad 25 persent is van verkope.
=4
Met die bogenoemde voorbeeld sal dit soos volg daar uitsien: #!" """
=4
Dus: Voorraad =
#!" """ -
= R62 500
3.12 Samevatting In hierdie studie-eenheid is daar gefokus op nog aspekte wat die voornemende konsessienemer in ag moet neem voordat hy/sy swaarverdiende geld moet belĂŞ of skuld moet aangaan. Aspekte soos ʼn deeglike plan vir navorsing, of daar werklik ʼn vraag is na ʼn die produk/diens, die bedreiging van mededingers en geleenthede, bemarkingstrategie, hoe evaluering en finansiering van ʼn ligging hanteer moet word, die berekening van potensiĂŤle verdienstes en laastens, die skatting van finansiĂŤle behoeftes. Al hierdie aspekte het bygedra om die voornemende koper in ʼn beter posisie te plaas om ingeligte besluite te maak aangaande hulle toekoms. In die volgende studie-eenheid word die konsessielewensiklus ondersoek. 3.13 Self evaluering Aktiwiteite 9 tot 12 het betrekking op Scenario 3.1 aan die begin van Studie-eenheid 3. Aktiwiteit 9 Ampie Ras sĂŞ dat “... toe hulle weer sien, was die 54ste Sausage Saloon ʼn werklikheidâ€?. Dink jy dat dit werklik so vinnig gebeur het? Motiveer jou antwoord. Noem van die faktore wat Ewerd sou oorweeg het in sy besluit. Aktiwiteit 10 Hierdie spesifieke winkel is in ʼn moderne, nuwe winkelsentrum op ʼn klein plattelandse dorpe geleĂŤ. (Dit is inderwaarheid die enigste mall en die inwoners het die opening daarvan met groot afwagting verwelkom). Bespreek die mark aan die hand van die drie elemente teenwoordig. Bespreek ook die faktore waarop die skatting van vraag, soos van toepassing op die scenario, gebaseer is.
Šakademia (MSW)
Bladsy 109
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Aktiwiteit 11 Modimolle en omgewing is hoofsaaklik ʼn bees-, groente- en druiweboerderygemeenskap met baie wildsplase in die omgewing. Daar is ʼn groot township met ongeveer 40 000 inwoners. Die wit bevolking is ongeveer 4 000 en beroepe wissel van winkeleienaars tot onderwysers, dokters, prokureurs, ens. Ontleed die mark aan die hand van die grondslae vir segmentering. Aktiwiteit 12 Winkel 5A is die tweede winkel reg langs ʼn groot, moderne Checkers. Checkers is geleë by Ingang 1 van die sentrum en is een van die hoof winkels van die sentrum. Winkel 5B is ʼn King Pie Konsessie wat pasteie verkoop. Evalueer die ligging van Sausage Saloon.
©akademia (MSW)
Bladsy 110
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Studie-eenheid 4: Bedryfsreglewensiklus
4.1
Studie-eenheid leer uitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 4 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: • Die ondernemingslewensiklus • Die produklewensiklus • Ontleding van die bedryfsreglewensiklus • Die verlenging van die bedryfsreglewensiklus • Uittrede uit die bedryfsregonderneming Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: • die ondernemingslewensiklus te beskryf vanaf die bekendstellingsfase tot postvolwassenheid. • die produklewensiklus in detail te bespreek vanaf die bekendstellingsfase tot die daalfase, insluitende verskillende strategieë wat deur die onderneming aangewend word tydens elke fase. • die bedryfsreglewensiklus volledig te bespreek aan die hand van die aantal afsetpunte in die konsessiestelsel en die bedryfsregtransaksieontleding. • verskillende maniere te bespreek om die bedryfsreglewensiklus te verleng. • te verduidelik hoe daar uit die bedryfsregonderneming uitgetree kan word.
©akademia (MSW)
Bladsy 111
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 4.2
Verrykende bronne •
Longenecker, J.G., Moore, C.W. en Petty, J.W. (2000). Small business management: An Entrepreneurial Emphasis. Cincinnati: South-Western College Publishing.
•
Woker, T. (2012). The franchise relationship under South African law. Cape Town: Juta & Co.Ltd
•
Mendlesohn, M. (1992). Guide to franchising (5th ed.). New York: Cassell Publishers Limited.
• 4.3
http://www.fasa.co.za Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Innoveerders
Dit is ʼn relatiewe klein groep verbruikers wat eerste is om ʼn nuwe idees, metodes of produkte bekend te stel. Hulle is gretig om nuwe idees uit te toets en aanvaar makliker risiko.
Produklewensiklus
Die periode wat ʼn produk op die mark is vanaf bekendstelling tot uiteindelike onttrekking.
Publisiteit
Dit bied die vervaardigers en produk gratis, gunstige blootstelling by verbruikers en die buitewêreld. Die vervaardiger betaal nie vir hierdie diens nie en daarom is daar nie beheer oor die presiese inhoud van die blootstelling nie.
Reklame
Is ʼn metode om onpersoonlik met ʼn groot gehoor verbruikers te kommunikeer. Die boodskap word aan die verbruikers oorgedra deur die massamedia – koerante, tydskrifte, radio, televisie, ens. Die vervaardigers betaal vir die reklame en bepaal wat gesê moet word.
4.4
Inleiding
Net soos met enige lewendige organisme, groei die onderneming en produkte ook. Dit begin ook met die ontstaan van ʼn idee en eindig met die uiteindelike afname en afsluiting van bedrywighede. Dieselfde geld natuurlik vir konsessies ook. Sommige ondernemings en produkte geniet ʼn lang en suksesvolle lewensiklus en ander maak hulle kortstondige
©akademia (MSW)
Bladsy 112
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap verskyning – nie altyd met goeie finansiële resultate nie. Die entrepreneur moet bewus wees van hierdie stadiums om voorbereid te wees met gepaste strategieë om sukses te verseker. In hierdie studie-eenheid word, o.a. verdere ondersoek ingestel na hoe om die lewensiklus van die konsessie te verleng. Laastens, word noukeurig gekyk na hoe daar uit die bedryfsreg uitgetree kan word. Hierdie onderwerp is ʼn belangrike een vir die voornemende konsessionaris, omdat daar wetlike en finansiële gevolge daaraan verbonde is. Ongelukkig is die meeste voornemende konsessienemers so gretig en opgewonde om sy/haar nuwe onderneming te begin, dat die ondersoek van hierdie aspek, dikwels agterweë gelaat word. 4.5
Ondernemingslewensiklus
Lewensiklusmodelle is nie net ʼn verskynsel wat in die lewenswetenskappe aangetref word nie. Industrieë ondervind soortgelyke lewensiklusse. Net soos wat ʼn persoon gebore word, groei, volwassenheid bereik, agteruitgang en verval beleef en uiteindelik sterf, so ondervind industrieë en produkte ook hierdie verskillende stadia. Die stadia is dieselfde vir alle industrieë, maar elke industrie sal hierdie stadia anders beleef. Sommige stadia sal vir party industrieë langer wees as vir ander. Natuurlik sal daar binne dieselfde industrie, individuele ondernemings wees wat op verskillende ontwikkelingstadiums verkeer. Hoe word groei gemeet? Ondernemings se verkope oor ʼn gegewe tydperk word gebruik om die stadium van die lewensiklus te bepaal. Die onderskeie stadia is soos volg: bekendstelling, groei, volwassenheid en agteruitgang. Verkope begin tipies stadig met die bekendstellingsfase en neem dan vinnig toe gedurende die groeifase. Nadat afplatting van verkope plaasgevind het in die volwasse stadium, begin verkope afneem in die agteruitgangsfase. In teenstelling met verkope, sal winste oor die algemeen aanhou om toe te neem regdeur die lewensiklus soos wat ondernemings in die bedryf voordeel trek uit bedrewenheid (expertise), ekonomiese skaalvoordele en omvang van bedrywighede om koste oor die jare te verminder. Vervolgens word die verskillende stadia ondersoek (www.Inc.com).
©akademia (MSW)
Bladsy 113
Verkope
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Bekendstelling
Groei
Rypheid
Afname
Lewensfase Markaandeel Winsgewendheid
Figuur 4.1: Die lewensiklus van ʼn industrie/onderneming (Aangepas uit Van der Walt, 1989, p. 321) 4.5.1
Bekendstellingsfase
Hierdie is die geboorte van ʼn onderneming en die industrie is nog in sy kinderskoene. Dit kan wees dat ʼn nuwe, unieke produk ontwikkel en gepatenteer is en daar sodoende ʼn nuwe bedryf gestig word. Sommige bedryfsontleders stel selfs voor dat ʼn embrioniese stadium bygevoeg moet word. Die eienaar(s) het beide tyd en geld in die onderneming belê en interne, sowel as eksterne omgewingsfaktore, kan ʼn groot invloed hê op die toekoms van die onderneming. Die doel is om die onderneming op ʼn standvastige grondslag te kry en om ʼn konstante kontantvloei te bewerkstellig. Gedurende die bekendstellingsfase kan gedetailleerde beplanning grootliks bydra tot die kanse op sukses (www.Inc.com). Tydens die bekendstellingsfase, mag dit wees dat die onderneming die enigste onderneming is in daardie bedryf. Dit mag ʼn klein entrepreneurs onderneming wees of ʼn bewese onderneming wat breedvoerige navorsing, ontwikkeling en kennis gebruik het om ʼn nuwe produk/diens aan die mark bekend te stel. Die sukses van daardie produk/diens of die spesifieke bedryf is nog nie bewys of wyd bekend nie. Die onderneming sal ʼn gefokusde bemarkingstrategie in hierdie stadium gebruik om die uniekheid van die produk/diens aan ʼn klein groepie kliënte bekend te stel. Hierdie kliënte staan tipies bekend as innoveerders of vroeë aanvaarders (later meer hieroor).
©akademia (MSW)
Bladsy 114
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Bemarkingstaktieke gedurende hierdie stadium het hoofsaaklik ten doel om die produk/diens aan die verbruiker te bekend te stel en sodoende ʼn bewustheid te skep by die verbruiker. Gedurende hierdie stadium sal ondernemings ʼn nis (niche) vir dominansie skep. So sal ondernemings poog om vroeë persepsies van die produk/diens se kwaliteit of tegnologiese superioriteit te vestig, of om voordelige verhoudings met leweransiers te ontwikkel, sodat ʼn mededingende voordeel bó mededingers verkry kan word. Omdat dit baie duur is om ʼn nuwe produk/diens te skep, ʼn prototipe te toets en bemarking te doen, ondervind ondernemings en industrieë gewoonlik dat winste in hierdie ontwikkelingstadium laag is. Enige winste wat wél gedurende hierdie stadium gegenereer word, word teruggeploeg in die onderneming sodat sy posisie versterk kan word in die mark, asook om groei aan te moedig. Bekendstelling verg beduidende kontantbesteding ten einde die produk/diens te bevorder en om dit te differensieer van ander aanbiedinge. Ook wat die produksie betref, sal daar gepoog word om so vinnig moontlik oor te gaan vanaf ʼn onderbroke produksieproses, soos stukproduksie en reeksproduksie, na ʼn ononderbroke produksieproses – ook vloeiproduksie genoem – soos die geval is by massaproduksie (www.Inc.com). Ononderbroke produksie Halfvoltooide produkte vloei ononderbroke van die een produksiepunt na ʼn ander. Dit word as sinoniem beskou met massaproduksie. Massaproduksie Massaproduksie benodig normaalweg gespesialiseerde, enkeldoel-masjinerie, wat groot kapitale uitleg verg. ʼn Klein verskeidenheid van goedere word in groot hoeveelhede vervaardig. Produkte word op vervoerbande na vasgestelde werkstasies vervoer, byvoorbeeld die massaproduksie van motorvoertuie. Onderbroke produksie Dit geskied wanneer afsonderlike bestellings, elk met ʼn eie stel vereistes t.o.v. hoeveelheid, gehalte, datum van aflewering, ens., vervaardig word. ʼn Groot verskeidenheid van produkte word in relatief klein hoeveelhede vervaardig, byvoorbeeld in die geval van handgereedskapvervaardigers, boukontrakteurs, ens. Reeks- en stukproduksie val in hierdie kategorie. Stukproduksie Die produksieprojek word as een taak vertolk en eers afgehandel voordat die volgende
©akademia (MSW)
Bladsy 115
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
taak begin word. Die klant gee die vervaardiger spesifieke opdragte oor produkspesifikasies, spesiale vereistes en afleweringsdatum. Die produk is van so ʼn aard dat dit selde herhaal word. Hoogs kundige werkers word vereis en ʼn aansienlike kapitaalbelegging is nodig. Vervaardigers gebruik algemene, meerdoelige masjinerie en toerusting om een produk volgens kliëntespesifikasie te vervaardig. (Eksteen, 2002, p. 268) Markvraag groei vanaf die bekendstelling en soos wat die lewensikluskurwe groei beleef in ʼn toenemende mate, so word daar gesê dat die bedryf ʼn nuwe fase betree, naamlik die groeifase. Ondernemings mag ook saam ʼn tros vorm in dieselfde onmiddellike omgewing in die vroeë stadiums van die industrie se lewensiklus om toegang te verkry tot sleutel materiale of tegnologiese vakkundige kennis, soos in die geval van die Amerikaanse rekenaar mikroskyfie (micro chip) vervaardigers (www.Inc.com). 4.5.2
Groei
Soos met die bekendstellingsfase, benodig die groeifase ook aansienlike kapitaal. Die doel van bemarking op hierdie stadium is om die onderneming se produkte/dienste te onderskei van mededingers binne die industrie. Die groeistadium vereis fondse vir ʼn gefokusde bemarkingsveldtog (marketing campaign), sowel as fondse vir die voortgesette belegging in eiendom, aanlegte en toerusting wat groei sal ondersteun. Maar die industrie sal al hoe meer produkstandaardisasie beleef in hierdie stadium wat ekonomiese skaalvoordele sal aanmoedig wat op sy beurt weer ʼn meer ononderbroke produksieproses teweeg sal bring. Navorsings- en ontwikkelingsfondse sal ook benodig word om veranderinge te maak aan die produk/diens om aan te pas by die voorstelle en behoeftes van kliënte. In die groeistadium sal die suksesvolle onderneming ʼn hoër vraag beleef wat ʼn verkope-groei sal meebring. Verdienstes en die meegaande bates sal groei en winste sal positief wees. Bemarkers verwys dikwels na produkte in die groeistadium as “sterre” – hierdie produkte toon ʼn hoë groeikoers en markaandeel. Die hoofsaak in hierdie stadium is mededinging. Omdat daar ʼn wye aanvaarding is van die produk/diens, betree al hoe meer mededingers die bedryf wat natuurlik aanleiding gee tot meer intense mededinging. Die duur (duration) van die groeistadium, net soos dit die geval is met die ander stadiums, hang natuurlik af van die tipe produkte, of die spesifieke bedryf waarin die onderneming optree. Sommige items, soos modegiere, ondervind ʼn baie kort groeistadium en beweeg amper onmiddellik oor na die volwasse- en afnamestadiums. ʼn Gewilde speelding hierdie vakansie mag volgende seisoen glad nie meer bestaan nie. Omdat so baie nuwe-produk bekendstellings misluk, is die groeistadium baie kort of ontbreek dit geheel en al. Tog, vir
©akademia (MSW)
Bladsy 116
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap ander produkte mag die groeistadium langer duur a.g.v. voortdurende opgraderings en aanpassings, wat die oorgang na volwassenheid effens vertraag. ʼn Goeie voorbeeld is die rekenaarbedryf met ʼn baie lang groeistadium as gevolg van die voortdurende opgradering van apparatuur vir die rekenaars, dienste en toevoegings tot produkte. Gedurende die groeistadium is die lewensikluskurwe baie steil, wat vinnige groei aandui. Ondernemings neig ook om geografies te versprei gedurende hierdie stadium wat voortduur in die volwasse- en afname stadiums. In Amerika kan dit gesien word in die motorvervaardigingsbedryf, waar vervaardigers aanvanklik gekonsentreerd was in die Detroit-area en omliggende stede. Vandag, soos wat die bedryf wasdom bereik, het dit so uitgebrei dat dit nou internasionaal verspreid is (www.Inc.com). 4.5.3
Volwassenheid
Soos wat die industrie volwassenheid bereik, plat die lewensikluskurwe merkbaar af – wat ʼn afname in groei aandui. Sommige kenners identifiseer ʼn bykomende stadium, die uitbreidingstadium, tussen groei en volwassenheid. Terwyl die koers van verkope en verdienstes toeneem van hierdie sogenaamde “kontant koei”-produkte (cash cows), het hierdie koers tog afgeneem teenoor die groeikoers van die groeistadium. Laat toetreders tot die mark sal duidelik word wanneer hulle die markaandeel van bestaande produkte probeer oorneem. Om hierdie rede moet die bemarkingspogings steeds volgehou word en die unieke eienskappe sterk beklemtoon word om produkte te differensieer van dié van die mededinging. Ondernemings mag meeding op die vlak van kwaliteit om hulle produkte te differensieer van laer-koste aanbiedinge of hulle kan hulle produkte differensieer deur gebruik te maak van laer prys-koste strategie om verkoopsvolumes te verhoog en sodoende winste te genereer deur hoë voorraadomset. ʼn Onderneming mag op hierdie stadium oortollige kontant hê om dividende aan aandeelhouers te betaal. Gewoonlik is daar minder en groter ondernemings in die bedryf wat meer dominant is. Alhoewel daar steeds vernuwing is, is dit nie so radikaal soos voorheen nie en mag dit slegs ʼn verandering in kleur of formule wees om die “nuwe” of “verbeterde” eienskappe aan verbruikers oor te dra. Seeppoeiers is hier ʼn goeie voorbeeld van ʼn volwasse produk (www.Inc.com). 4.5.4
Post-volwassenheid
Hierdie finale stadium kan drie verskillende uitkomstes hê, naamlik: Oplewing Nuwe areas van groei kan lei tot ʼn toename in verkope en winste. Dit is dikwels die mees direkte gevolg van nuwe markte wat ontgin word om nuwe areas van groei te skep.
©akademia (MSW)
Bladsy 117
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Bestendige stadium Ten einde ʼn bestendige staat vol te hou, moet daar gefokus word op wat huidige kliënte wil hê. Dit verg marknavorsing wat akkurate resultate lewer. In die bestendige stadium word uitgawes op navorsing en ontwikkeling vir produkontwikkeling gestaak. Onthou dat ʼn bestendige stadium nie onbepaald volgehou kan word nie en op een of ander stadium oorgaan in afname óf in oplewing (The Business Life Cycle: Establishment, Growth, Maturity, Post-Maturity) Afname Afname is bykans onafwendbaar in ʼn industrie. As produk/diensinnovasie nie pas gehou het met ander mededingende produkte/dienste nie, of as nuwe tegnologie of uitvindings veranderinge veroorsaak het dat die industrie uitgediend (obsolete) geraak het, sal verkope daal teen ʼn versnelde koers. Dit word dikwels vergesel deur ander ondernemings wat vinnig die bedryf verlaat, indien hulle dit nie al in die volwasse stadium gedoen het nie. Tog bly sommige ondernemings steeds aktief in ʼn baie kleiner mark. Samesmeltings en konsolidasies raak ook die norm soos wat ondernemings poog om mededingend te bly of om te groei deur aanskaffing en/of deur diversifikasie (www.Inc.com). 4.6
Produklewensiklus
Die produklewensiklus is soortgelyk aan dié van die ondernemingslewensiklus en begin wanneer ʼn onderneming ʼn nuwe produk ontwikkel. Gedurende hierdie fase, nog voordat die produk op die mark bekend gestel word, die navorsings- en ontwikkelingsfase, is verkope nul en die onderneming se beleggingskoste neem net toe. Nadat die produk geloods is, sal ondernemings verskeie strategieë gebruik om hulle te help om suksesvol te wees in die mark. Nie alle produkte volg dieselfde produklewensiklus nie. Sommige word vinnig bekend gestel en gaan vinnig “dood”; ander bly weer lank in die volwasse stadium. Sommige produkte wat die afnamestadium betree, word herwin om weer die groeistadium te betree deur aggressiewe en kragtige bemarking of herposisionering (http://drmiddlebrook.hubpages.com/hub/Product-Life-Cycle-Strategies). Gedurende die produk se lewensiklus, dit wil sê, vanaf die eerste bekendstelling tot uiteindelike onttrekking, verkeer die produk telkens in verskillende mededingende markomgewings wat veranderings in die bemarkingstrategie noodsaak. Aan die hand van die omvang en relatiewe groeitempo van die produk se verkope, kan ʼn bekendstellings-, groei-, rypheids- en daalfase in die produk se lewensiklus in die doelmark herken word (Van der Walt, 1989).
©akademia (MSW)
Bladsy 118
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Soos reeds genoem, wissel die tydsduur van die produklewensiklus van produk tot produk. Tog wil dit voorkom of die lewensiklus van produkte neig om korter te word. Te veel ondernemings laat toe dat hulle produkte die rypheidsfase en daalfase betree sonder dat nuwe produkte ontwikkel word om hulle plek in te neem, of die nodige aanpassings aan die bestaande produkte aangebring word. Gister se markleiers, met hul hoogs suksesvolle produkte, is dus nie die markleiers van môre nie, omdat die ondernemings se klem verskuif vanaf navorsing en ontwikkeling na ʼn nie-produk fokus. Die bemarkingskommunikasie, prysen distribusiebesluite kry dus al die aandag ten koste van langtermynprodukleierskap. Die vier fases word nou toegelig.
Verkope/wins
8 7 6 5 4 3 Verkoopskromme
2
Winskromme
-2
Daal
Groei
-1
Rypheid
0 Bekendstelling
Verlies
1
Tydsverloop
. Figuur 4.2: Fases in die produklewensiklus (Aangepas uit Van der Walt, 1989, p.539.) 4.6.1
Bekendstellingsfase
Die bekendstellingsfase begin nadat die beplanning vir toetrede tot die doelmark afgehandel is en die produk te koop aangebied word. Die aanvanklike verkope is gewoonlik relatief min, maar namate die eerste aanvaarders die produk geskik vind, volg aankope deur vroeë aanvaarders. Tevredenheid, uitgedra deur bemarkingskommunikasie, lei tot herhalingsaankope en sodra verkope verder toeneem, verlaat die produk hierdie fase (Van der Walt, 1989, p. 538). Winste op hierdie stadium is gewoonlik nul – in plaas daarvan, kos die produk die vervaardiger geld omdat daar so ʼn groot kapitaaluitleg betrokke is by die vervaardiging
©akademia (MSW)
Bladsy 119
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap daarvan. In teenstelling met ander stadiums, is winste negatief of baie laag, omdat daar so min verkope is en die koste van verspreiding en bemarking hoog is. Die onderneming moet ʼn produkbekendstellingstrategie (product launch strategy) kies wat in ooreenstemming is met die beoogde produkposisionering – hoe hulle wil hê die verbruiker die produk moet beoordeel in vergeleke met mededingende produkte. Hierdie is slegs die eerste stap van ʼn groter bemarkingsplan vir die produk (http://drmiddlebrook.hubpages.com/hub/Product-Life-Cycle-Strategies). 4.6.2
Groeifase
Die groeifase word gekenmerk deur ʼn sterk groei in verkope in die doelmark, veral as gevolg van die toename in herhalingsaankope en die aankope aan ʼn breë front deur die vroeë meerderheidsverbruikers. Mededingers betree die doelmark met soortgelyke produkte (indien hulle kan) en die trefkrag van hulle promosie verleen verdere stukrag aan die vraag na die produk (Van der Walt, 1989, p. 539). Indien die nuwe produk verbruikers bevredig, sal dit ʼn groeistadium beleef waarin verkope vinnig sal begin toeneem. Groei is gewoonlik ʼn periode van vinnige markaanvaarding en toenemende winste. Verbruikers, wat vroeë aanvaarders genoem word, sal eerste die produk koop en later sal ander verbruikers hulle voorbeeld volg. Dit sal vinniger gebeur as potensiële klante positiewe terugvoering kry oor die produk deur word of mouth. In hierdie stadium is daar ook mededingers wat net wag om ook gebruik te maak van ʼn gulde geleentheid. Hulle word gelok deur die geleentheid om ook winste te maak en hulle sal dan ook die mark betree. Nuwe toetreders sal nuwe produkeienskappe bekendstel en indien verbruikers dit wil hê, sal die mark vir die produk uitbrei. Winste sal gedurende hierdie stadium toeneem, omdat reklame- en verkoopsbevorderingkoste nou versprei word oor ʼn groot volume eenhede en eenheidskoste sal daal a.g.v. massaproduksie. Die onderneming sal ʼn verskeidendheid reklame- en verkoopsbevorderingstegnieke aanwend om hierdie vinnige groei in markaandeel vol te hou vir solank as moontlik. Daar kan o.a. van die volgende strategieë gebruik gemaak word: • Verbetering van produkkwaliteit en die toevoeging van nuwe produkkenmerke en modelle. • Toetrede van nuwe marksegmente en nuwe verspreidingskanale. • Reklame- en verkoopsbevorderingskostes word nou nie net aangewend om produkbewustheid aan te moedig nie, maar om produkaankope en lojaliteit te bewerkstellig.
©akademia (MSW)
Bladsy 120
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap • Prysverlaging op die regte tyd om meer kopers te lok. In die groei stadium sal die onderneming ʼn balans moet vind tussen ʼn groot markaandeel, of hoë huidige winste (http://drmiddlebrook.hubpages.com/hub/Product-Life-Cycle-Strategies). 4.6.3
Rypheidsfase/Volwasse stadium
Sodra die rypheidsfase binnegegaan word, is daar ʼn gestadigde verkoop-groei en afplatting in die vraag na die produk in die doelmark. Die laat-meerderheid koop ook reeds die produk en daar is relatief min nie-verbruikers oor in die doelmark. Min of geen bykomende mededingers betree die mark met soortgelyke produkte. Verbeterde produkte wat dieselfde behoeftes bevredig, word geloods en lok die eerste en vroeë aanvaarders weg. ʼn Stadium van markversadiging word uiteindelik bereik – die verkope van die produk bereik ʼn versadigingspunt en begin dan daal. Die laatslapers koop ook nou die produk (Van der Walt, 1989, p. 539). Die rypheidsfase beteken ook ʼn afplatting of afname in winste omdat daar nou ʼn toename is in die bemarkingsuitgawes om die produk te “verdedig” teen sy mededingers. ʼn Produk se rypheidsfase duur gewoonlik langer as die bekendstellings- en groeifase. Om hierdie rede kom die bestuur teen verskeie uitdagings te staan. Op enige gegewe tydstip sal die meeste produkte wat in die mark is, in een of ander stadium van rypheid wees in die lewensiklus. Dit beteken dat bemarking meestal te make het met die bestuur van die behoeftes van ʼn volwasse produk. Dit mag dalk voorkom asof sommige produkte in die volwasse stadium onveranderd bly vir ʼn lang periode, maar die meeste suksesvolle produkte verander tog op subtiele wyses, sodat die verbruiker se smake en behoeftes deurentyd bevredig sal word. Goeie produkbestuur beteken dat daar voortdurend aanpassing en produkmodifikasie sal plaasvind. Wanneer die produk in die volwasse stadium is, kan die onderneming die volgende probeer: •
Produkmodifikasie: Deur die produk effens aan te pas/te verander, kan die produkverbruik verhoog word. Veranderinge kan wees in die kwaliteit, byvoeging of verbetering van sekere eienskappe, of die ontwikkeling van nuwe ontwerpe om nuwe verbruikers te lok, of om verhoogde verbruik aan te spoor.
•
Herposisionering: Deur die handelsmerk te herposisioneer sodat dit aanklank kry by ʼn groter of vinniger groeiende mark, kan verkope ook verhoog word. Bemarkers kan ook kyk na nuwe maniere waarop verbruik deur bestaande kliënte verhoog kan word.
©akademia (MSW)
Bladsy 121
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
•
Markmodifikasie: Verandering van die mark self kan ook verkope verhoog vir die produk.
Deur die verandering van die elemente in die bemarkingsresep (produk, prys, verspreiding en promosie), kan verkope verhoog word. Pryse kan verlaag word om nuwe kliënte te lok en ʼn beter reklameveldtog kan van stapel gestuur word (http://drmiddlebrook.hubpages.com/hub/Product-Life-Cycle-Strategies). 4.6.4
Daalfase
Die daalfase word gekenmerk deur ʼn vinnige afname in verkope en winste in die doelmark. Nuwe gebruike en verbruikers van die “ou” produk ontbreek geheel en al en die nuwe mededingende (en substituut-) produkte geniet toenemende aanvaarding in die doelmark. Figuur 4.2 toon die vier fases in die produklewensiklus, tesame met die verloop van die verkoop- en winskrommes. Die verkoopkromme styg tydens die bekendstellings- en groeifases en bereik ʼn toppunt tydens die rypheidsfase. Tydens die daalfase begin die verkoopkromme afwaarts daal. Die winskromme toon dieselfde verloop, maar begin eers later in die bekendstellingsfase styg. Die rede hiervoor is dat die hoë koste van produkontwikkeling eers verhaal moet word voordat ʼn wins behaal word (Van der Walt, 1989, p. 539). Die winskromme begin ook gouer as die verkoopkromme ʼn daling toon. Dit is die gevolg van intense mededingingstoestande, wat die prys van die produk en dus ook winste laat daal. Saam met die prys- en winsdaling styg die koste van die produk, aangesien verhoogde bemarkingskommunikasie nodig is om die vraag na die produk te stimuleer. Dit moet die bemarkingsbestuur se strewe bly om die produk so lank moontlik in die winsgewende fases van die produklewensiklus te hou. Indien die produk wel die dalende fase betree, moet die bestuur dit oorweeg om die produk te onttrek. Alternatiewelik moet die produk fisies en/of sielkundig sodanig aangepas word dat ʼn nuwe lewensiklus daarvoor geskep word, reeds voordat die winskromme sy dalende neiging begin toon. Sodra die wins begin afneem, moet die groeiende wins van die nuwe produk daarvoor vergoed (Van der Walt, 1989, p. 540). Vroeër is daar verwys na “innoveerders”. In die konteks van verbruikersgedrag, moet daar onthou word dat die mens funksioneer vanuit ʼn sosiale stelsel – die fisiese, sosiale en kulturele omgewing en dat besluite oor die aanvaarding of verwerping van ʼn nuwe produk vanuit hierdie sosiale stelsel geneem word. Dit is dan met hierdie in gedagte dat bemarkers voorbereid kan wees op die reaksie wat gepaardgaan met die bekendstelling van nuwe produkte en beplanning en vooruitskattings gemaak kan word.
©akademia (MSW)
Bladsy 122
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Verbruiker aanvaardingskategorie
Beskrywing
Relatiewe persentasie binne die populasie wat uiteindelik aanvaar
Innoveerder
Waaghalsig – baie gretig om nuwe produkte te probeer; aanvaar risiko makliker; het meer kosmopolitiese verhoudings.
2.5%
Vroeë aanvaarders
Ordentlik – meer geïntegreerd in die sosiale stelsel; is rolmodelle; die persoon wie se voorbeeld gevolg word.
13.5%
Vroeë meerderheid
Beraadslaag – aanvaar nuwe idees net gouer as die gemiddelde tyd wat dit neem vir aanvaarding; is selde in ʼn leiersposisie; beraadslaag goed voordat ʼn produk aanvaar word.
34%
Oorgrote meerderheid
Skepties – aanvaar nuwe idees net na die gemiddelde tyd; aanvaarding mag wees op grond van ekonomiese noodsaaklikheid en reaksie op druk; nuwe idees word versigtig benader.
34%
Sloerders
Tradisioneel – die laastes wat ʼn nuwe idee aanvaar; fokus op die verlede; agterdogtig oor enigiets nuuts.
16%
Tabel 4.1: Aanvaardingskategorieë (Schiffman, 1991, p. 529) 4.7
Bedryfsreglewensiklus
Net soos wat enige ander onderneming en produk ʼn lewensiklus het, so het die bedryfsreg ook ʼn lewensiklus. Die gevaarlikste stadium van enige konsessie is die begin- en groei stadiums. Tog het die konsessienemer ʼn voordeel in die vroeë stadiums dat hulle die ondersteuning het van die konsessiegewer en dat die sakemodel, die handelsmerk, bemarking- en bedryfstelsel almal help om stabiliteit en sekuriteit te voorsien om die kanse op sukses te vergroot. Konsessionarisse het egter nie dieselfde ondersteuning wanneer hulle begin en groei nie en is potensieel meer kwesbaar in die beginfase en dikwels net voor, of net nadat hulle die konsessie stelsel begin het (https://www.franchise.edu.au/managing-franchise-business-lifecycle.html)
©akademia (MSW)
Bladsy 123
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Hierdie lewensiklusse word ook beïnvloed deur die aantal bedryfsregte in die konsessiestelsel, asook die bedryfsregtransaksie self. 4.7.1
Aantal bedryfsregte in die konsessiestelsel
Daar is vroeër gestel dat die konsessiestelsel ʼn manier is om goedere en dienste makliker te versprei en die ondernemingskonsep verder uit te brei. Dit spreek vanself dat die bedryfsreggewer ʼn sake-idee het wat so suksesvol raak dat die eienaar dit oorweeg om die konsep na die volgende vlak te neem en die regte tot die “resep” van die onderneming te verkoop. Veronderstel dat dit wel die geval is en dat die konsessionaris konsessies begin verkoop. Dit volgende word vanuit die oogpunt van die konsessionaris beskou. Die verskillende stadium volgens die aantal bedryfsregte verkoop sal soos volg daar uitsien: Aantal konsessies verkoop 1 – 10
Kommentaar
In hierdie stadium is die konsessionaris nog besig om sy voete te vind. Nou sal die konsessionaris uitvind of hy deeglik genoeg was met die uittoetsing van die proefkonsessie (pilot concession). Is die konsep, byvoorbeeld, wyd genoeg getoets en is dit vir lank genoeg getoets? Die konsessionaris is in hierdie stadium baie kwesbaar (vulnerable) omdat hy nog onervare is in die keuse van bedryfsregnemers. Hy sal ook ongeduldig wees omdat hy sy hulpbronne belê het in die voorbereiding van die bemarking van die konsep en wil nou net voortgaan met die verkoop van die konsessies ten einde ʼn goeie kontantvloei op te bou.
11 – 40
Die konsessionaris het nou oor die eerste hindernis gekom, maar sal vind dat daar onder die eerste tien konsessienemers vier of vyf van hulle sal wees wat onbevredigend bedryf word. Hierdie onbevredigende toestande mag miskien nog nie heeltemal duidelik wees vir die konsessionaris nie en kan ʼn baie groot gedeelte van die konsessionaris se tyd in beslag neem. Indien die konsessiestelsel nie reg gestruktureerd is in hierdie stadium nie, kan verskillende knelpunte en probleme na vore tree. Die konsessionaris sal nou die ondernemingsinfrastruktuur begin ontwikkel om met die verwagte groei in die aantal konsessies tred te
©akademia (MSW)
Bladsy 124
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
hou. Daar moet in hierdie stadium gewaak word teen ʼn té vinnige groeikoers wat ʼn stremming op die konsessionaris se hulpbronne en kapasiteit kan plaas. 41 – 100
Teen hierdie stadium is die konsessie relatief volwasse. Die konsessionaris behoort nou goed georganiseerd te wees en ʼn skaflike opbrengs op sy belegging te geniet. Die volgende stap is om toekomsplanne te begin beraam vir substansiële/aansienlike uitbreiding. In hierdie stadium moet die konsessionaris ook noukeurig die gebeure in die konsessiestelsel evalueer. Moet daar nie miskien ʼn nuwe aanslag gevind word nie en vervul dit nog sy oorspronklike doel? Die konsessionaris sal nie dieselfde wees as wat hy/sy in die 1 – 10 stadium was nie. Dit sal nou moontlik wees om te bepaal hoe bevoeg die konsessionaris is om by vooruitgang en verandering aan te pas en in watter mate hy/sy ʼn goeie diens gelewer het aan die bedryfsregnemers.
Meer as 100
Die konsessionaris het nou volwassenheid bereik en alle relevante inligting wat nodig is om die konsessie mee te evalueer, sal geredelik beskikbaar wees. Bestaande konsessienemers sal dien as bronne van waardevolle inligting oor die kwaliteit van die konsessiestelsel, sowel as die konsessionaris en die verhouding wat daar tussen hulle bestaan. Die vermoë van die konsessionaris om by verandering aan te pas en om te reageer op ontwikkelinge en geleenthede in die markomgewing behoort teen dié tyd al baie duidelik te wees. Tabel 4.2: Ontwikkelingstadiums van ʼn konsessiestelsel (Mendlesohn, 1992, pp. 128-129)
4.7.2
Bedryfsreg transaksie ontleding
Dit is raadsaam om die proses te verstaan waarvolgens die bedryfsreg tot stand kom en te ontleed sodat daar ʼn beter begrip sal wees van die lewensiklus van ʼn konsessie. Alle bedryfsregstelsels moet gebaseer wees op ʼn onderneming wat in die praktyk suksesvol is. Soos reeds gesien, kan die voornemende konsessionaris betrokke wees in ʼn vervaardigingsonderneming, ʼn groothandelaar of ʼn kleinhandelaar, of hy mag glad nie
©akademia (MSW)
Bladsy 125
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap betrokke wees in die vervaardiging of verspreiding van goedere nie; of die onderneming se bedrywighede mag bestaan uit die lewering van dienste. Al sal die onderneming betrokke wees by die lewering van goedere of dienste, of beide, sal dieselfde basiese struktuur gevind word (daar sal volstaan word met die manlike vorm “hy” in die studie-eenheid, maar vir alle praktiese redes, kon daar ook na die vroulike “sy” verwys word). Die konsessionaris se onderneming sal herken word aan sy handelsnaam. Dit mag dieselfde wees as ʼn handelsmerk wat van toepassing is op produkte wat vervaardig word, of op die dienste wat gelewer word. Die onderneming sal van nature ontwikkel deur proeflopies en foute (trial and error) soos wat dit maar die geval is met nuwe ondernemings. Dit is nie net nuwe ondernemings wat in ʼn bedryfsreg omgeskakel kan word nie, reeds bestaande ondernemings kan ook in ʼn bedryfsreg omskep word – dit sal slegs verder ontwikkeld wees as ʼn nuwe onderneming. Die nuwe onderneming se eienaar kan moontlik nog foute begaan in die vestiging van ʼn onderneming, asook in die dag-tot-dag bedrywighede; hy sal gedurig daarop ingestel wees om daardie foute reg te stel en aanpassings te maak totdat daar ʼn sakestelsel ontwikkel is wat sal lei tot die bereiking van die gestelde doelwitte van die eienaar. Die rede waarom so baie ondernemings misluk, is dat hulle kapitaalreserwes uitgeput raak, voordat die probleme opgelos is. Die feit dat ʼn bedryfsreggewer hierdie waardevolle ondervinding gehad het en sy kapitaal gewaag het om te bewys dat hy ʼn stelsel het wat suksesvol is, beteken dat voornemende bedryfsregnemers hulle ondernemings kan begin sonder die risiko wat inherent deel vorm van die foute en teleurstellings wat gepaard gaan met die vestiging van ʼn nuwe onderneming en dat al hierdie foute al uitgeskakel kan word. Dit beteken nie dat daar geen risiko’s vir die bedryfsregnemer is nie. Die bedryfsregnemer het die bykomende risiko dat die konsessionaris nie so goed is as wat hy voorgee nie. Die voornemende konsessionaris van ʼn gevestigde onderneming sou dus die volgende ontwikkel het: • Die handelsnaam of -merk van die onderneming; en • ʼn sakestelsel (business system) wat ʼn metode is waarvolgens die onderneming bedryf word en die nodige kennis waarvoor die konsessionaris alleenreg (exclusivity) en vertroulikheid (confidentiality) sal eis. Indien bedryfsregnemers gewerf wil word, moet die konsessionaris meer bereik: • Hy moet voornemende konsessienemers kan oortuig om hulle geld te belê om ʼn soortgelyke onderneming te vestig.
©akademia (MSW)
Bladsy 126
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap • Hy moet hulle ook oortuig om hulle arbeid in die onderneming te belê in die bedryf (running) van so ʼn onderneming. Nadat ʼn konsessionaris ʼn voornemende konsessienemer oortuig het van die meriete van die konsessie, moet daar oorgegaan word om ʼn entoesiastiese, maar beginner-sakeman te verander in ʼn bevoegde sakepersoon wat daartoe in staat sal wees om die onderneming te bedryf, volgens die konsessionaris se stelsel. Hier word noukeurig aandag gegee aan opleiding om die konsessienemer voor te berei op die taak wat vir hom voorlê. Gegewe die feit dat die konsessienemer gebruik maak van die konsessionaris se beproefde stelsel en sy handelsnaam, is dit net logies dat die konsessionaris ʼn gedeelte van die belange in daardie onderneming wil behou ten einde te verseker dat: • standaarde wat gestel is i.v.m. die handelsmerk wel gehandhaaf word en dat die stelsel korrek bedryf word. • die bedryfsregnemer sover moontlik suksesvol sal wees, ten einde te verseker dat die klandisiewaarde (goodwill) wat met daardie handelsnaam en stelsel geassosieer word, nie skade lei nie. • die bedryfsregstelsel op datum gehou word en dat die onderneming mededingend is in vergelyking met ander soortgelyke ondernemings. Die bedryfsregnemer moet natuurlik betaal vir die voorreg om by die konsessiestelsel aan te sluit en die voordele van lidmaatskap te geniet, sowel as vir die dienste wat aan hom gelewer word deur die konsessionaris (Mendelson, 1995, pp. 3-5). (Hierdie betalings/fooie is reeds in Studie-eenheid 1 bespreek.) As daar na die lewensiklus van die konsessie gekyk word, kan dit ook ontleed word aan die hand van die konsessietransaksie wat onderverdeel word in verskillende stadiums. Mendelson (1995, p 35 - 43) bespreek hierdie stadiums soos volg: Stadium A: Die ontwikkeling van die konsep In hierdie stadium word daar gepoog om die doeltreffendheid van die voorgestelde konsessiestelsel te bepaal, sowel as die sake-idee waarop dit gebaseer is. Die belangrikheid van hierdie en die volgende stadium, word dikwels nie besef nie. Dit is gedurende hierdie stadiums waar intellektuele eiendomsregte na vore tree en van die belangrikste besluite, wat wetlike gevolge het, word in hierdie stadiums gemaak. Die konsep word ontwikkel d.m.v. ʼn proef konsessie (pilot operation). Die proef konsessie moet: • die geldigheid van die konsep in die praktyk toets.
©akademia (MSW)
Bladsy 127
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
• enige probleme uitstryk. • die sake-, bedryfs- en rekeningkundige stelsels vestig. • ʼn bewys wees van die bemarkbaarheid van die goedere/dienste aan die verbruiker. • ʼn bewys van sukses lewer sodat die konsessionaris die konsep aan ʼn konsessienemer kan verkoop. • die mees geskikte ligging, aard en grootte van die perseel identifiseer. • die konsessionaris in staat stel om te bepaal hoe om toerusting optimaal te gebruik. • die konsessionaris in staat stel om ʼn bedryfshandleiding saam te stel met al die besonderhede van die stelsel sodat dit gebruik kan word in die opleiding van voornemende konsessienemers, asook om as ʼn rekord te dien van bedryfsprosedures. Terwyl hierdie aktiwiteite aan die gang is, sal die proef konsessie sommige of al die volgende intellektuele-eiendomsregte skep: • ʼn Handelsmerk • ʼn Handelsnaam • Klandisiewaarde (goodwill) • Handelsgeheime (trade secrets) • Vertroulike inligting • Kopieregmateriaal • Ontwerpe (designs) • Prosesse van vervaardiging of voorbereiding • Formules • Resepte Stadium B: Strukturering van die pakket Tydens hierdie stadium sal die konsessionaris besluit of die konsep lewensvatbaar is na aanleiding van resultate verkry vanuit die proefkonsessie. Hy sal ook al die elemente in ʼn geheel saamvoeg sodat dit in ʼn bemarkbare handelsartikel (commodity) omskep kan
©akademia (MSW)
Bladsy 128
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap word. Dit is nou die tyd om kommersiële en wetlike besluite te neem. Die volgende aspekte sal oorweeg moet word: • Besit van eiendom: o
Voordele: beheer en behoud van die eiendom
o
Nadele: finansiële risiko
• Produkte: o
Waarborge van lewering (leweransiers
o
Prysbeleid
• Gebiedsoorwegings: o
Eksklusiewe regte
o
Grootte/lewensvatbaarheid
o
Teikenareas
• Duur van ooreenkoms • Hernuwingsregte • Vasstelling van fooie: o
Aanvanklike fooie
o
Voortgesette fooie
• Metodes van insameling en kontrolering van fooie • Vasstelling van reklamemetodes • Vasstelling van aard en omvang van ondersteuningsdienste o
Die soeke na ʼn geskikte perseel, ontwerp en uitleg van perseel, opdatering van handleidings, winkeluitleg en meublement, reklame, ens.
• Oorweeg die karakter van die konsessienemer: o
Belegger
o
Groot onderneming
o
Klein alleeneienaarsaak
o
ʼn Individu
©akademia (MSW)
Bladsy 129
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Stadium C: Bemarking van die pakket Die konsessionaris, wat nou reeds sy idees op die proef gestel het en die pakket voorberei het, moet nou voortgaan en hierdie pakket bemark aan moontlike konsessienemers. • Bemarkingsmateriaal (byvoorbeeld brosjures). • Konsessie-advertensies. • Ander werwingsmetodes soos uitstallings of kommentaar in die media. • Onderhoude met voornemende konsessienemers en die seleksieprosedures. • Reëlings met bankiers of ander finansiële instansies wat die konsessienemer sal finansier. Stadium D: Begin onderneming Die konsessionaris het nou sy konsessienemers gewerf en die kontrak is geteken. Nou lê die taak voor om die nuwe rekruut te omskep in ʼn ten volle opgeleide konsessienemer wat gereed is om sy eie deure te open vir sake. Die konsessionaris moet aan die volgende sake aandag gee: • Ligginginspeksie: o
Die geskiktheid van die perseel as ʼn handelsposisie
o
Die geskiktheid van die perseel vanuit ʼn fisiese oogpunt
• Opleiding • Spesifikasie en planne vir die omskepping van die perseel • Inrig van winkel (shop fitting) • Toerusting: o
Aanbevole verskaffers
o
Gekontrakteerde verskaffers
• Verkryging van voorraad • Reëlings vir dienste soos water en ligte Stadium E: Langtermyn verhouding Die konsessie is nou oop en bedryf sake (hopelik) fluks. Die partye tot die ooreenkoms hoop dat dit die begin is van ʼn lang en goeie verhouding. Die konsessionaris sal wil seker
©akademia (MSW)
Bladsy 130
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap maak dat die konsessienemer uitstekend presteer en dat die stelsel beskerm sal word teen onregverdige mededinging. In hierdie stadium word na die volgende sake gekyk: • Die omvang van die konsessionaris se dienste sal gespesifiseer word in die kontrak. • Die beskerming van die konsessionaris se stelsel, kennis en bedryfsprosedures. • Bedryfstelselvereistes, byvoorbeeld waarborge vir verbruikers. • Die toewyding van die konsessienemer aan die onderneming en dat die konsessienemer nie in mededinging is met die stelsel nie. • Voorsiening van vernuwing en verandering. • Verkoop van die onderneming deur die konsessienemer. • Dispuut oplossing. • Afsterwe van die konsessienemer. Stadium F: Beëindiging van die kontrak Die beëindiging van die kontrak word later in meer detail bespreek, maar daar word volstaan met die volgende: • Die ontwikkeling van ʼn strategie vir die administrasie/beëindiging van die netwerk self. • Besluit op ʼn gepaste tyd wanneer gebreke/afwykings aangespreek en beëindig word. • Spesifiseer spesifieke afwykings en metodes van beëindiging. Stadium G: Gevolge van beëindiging Die gevolge van beëindiging van die kontrak word later in meer detail bespreek, maar daar word volstaan met die volgende: • Kontrak beëindiging: ʼn strategie moet ontwikkel word vir die beskerming van die konsessionaris en die netwerk teen onregverdige mededinging na beëindiging van die kontrak. • Post-beëindigingsbeperkinge teen: o
Die bedryf van ʼn mededingende onderneming.
o
Die lok van klante (touting) vanaf ʼn ander basis.
©akademia (MSW)
Bladsy 131
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
o
Gebruik van spesifieke en vertroulike inligting.
• Vereistes van die konsessienemer om: o
Die sakeperseel te verander (as dit nie sy eiendom is nie).
o
Terugbesorging van bedryfshandleiding.
o
Staking van gebruik van naam.
o
Die konsessionaris die kans te gun om die huurkontrak oor te neem (indien perseel gehuur word.)
o 4.8
Staking van gebruik van kopiereg materiaal.
Verlenging van die bedryfsreglewensiklus
Dit is vir die konsessionaris en die konsessienemer voordelig om die lewensiklus van die bedryfsreg te verleng, indien albei partye voel dat daar daadwerklike voordeel geput kan word. Die partye tot die ooreenkoms kan die lewensiklus verleng op die volgende maniere: 4.8.1
Verlenging van die kontrak
Gegewe die beperkte periode waaroor die konsessiebedryf word, is dit moontlik dat konsessienemers hulle ondernemings se lewensiklus kan verleng deur die kontrakperiode te verleng en tot bykomende voorwaardes in te stem. Deur die konsessieooreenkoms te hernu, word die lewensiklus verleng en is dit ʼn voorwaardelike vergunning (grant). Beide partye moet vooraf instem tot die verlengde periode en die voorwaardes (http://www.franchise.edu.au/managing-franchise-business-lifecycle.html). 4.8.2
Internasionalisering
Konsessies speel nie net ʼn belangrike rol in die interne markte van ʼn land nie, maar speel nou ook al hoe meer ʼn belangrike rol in die internasionale markte. Al hoe meer konsessionarisse neem die besluit om hulle netwerke op internasionale vlak uit te brei – nie net om die bedryfsreg se lewensiklus te verleng nie, maar ook as teenvoeter vir resessies (Antonowicz, 2011, p. 9). Daar is gevind dat in die tydperk van 2008 tot 2010, het die konsessiebedryf wêreldwyd meer as 25 miljoen werksgeleenthede geskep met ʼn waarde van 1,935 biljoen Amerikaanse Dollar. Dit is dan nie verrassend dat konsessiegewers uitbrei na internasionale markte nie. Dit kom basies neer op ʼn konsessie-bloeityd (boom) wêreldwyd met die grootste potensiaal vir groei in Asië, Suid-Amerika en Afrika (Antonowicz, 2011, pp. 13-14).
©akademia (MSW)
Bladsy 132
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Suid-Afrikaanse konsessie-konsepte is dikwels so suksesvol dat dit uitgebrei word na ander Afrika-lande en oorsese markte. Die Dulce Cafe-konsessiegroep wat ongeveer 60 afsetpunte regoor die land het, het in 2006 die eerste van drie beplande afsetpunte in Bahrain oopgemaak. Dubai, Kuwait, Saudi Arabia en Lebanon was volgende op die lys. Dit is egter belangrik om na die plaaslike en oorsese tendense te kyk voordat daar na internasionalisering gekyk word. Enige industrie gaan deur siklusse en alhoewel daar soms uitbreiding is, kan daar ook konsolidering wees. Die kitskosbedryf het so ʼn paar jaar gelede ʼn oplewing (revival) gehad. Waar daar in 2004 ongeveer 50 lewensvatbare kitskoskonsessienetwerke bestaan het met sowat 3 464 afsetpunte, was daar in 2007 reeds 64 konsessienetwerke met sowat 4 603 afsetpunte. Hieronder het die hoenderkitskoskonsessies die meeste gegroei (19%) gevolg deur die pizza-konsessies (13%) (Van Zyl J. , 2007, p. 13).
Figuur 4.3: Voorbeelde van konsessies in die restaurant- en kitskosbedryf. (http://www.google.co.za/imgres?) 4.8.3
E-Handel
Die handelspers beklemtoon gedurig die belangrikheid van e-handel in die konsessiebedryf as die dryfkrag vir kliëntetevredenheid, innovering en prestasie. Baie min konsessiekonsepte het nie ʼn behoefte aan die internet as ʼn manier om kommunikasie en kontak te verbeter met kliënte, en op ʼn wyse wat gerieflik is vir die kliënt nie. Kliënte vind dit vreemd as ʼn onderneming nie oor ʼn webblad, of oor ʼn aanlyn-navrae fasiliteit beskik nie (byna so erg as wanneer daar in ʼn kleinhandelwinkel ingestap word, net om te hoor dat hulle slegs kontant aanvaar). Die potensiële voordele van e-handel in die konsessiebedryf sluit in handelsmerkherkenning, globale uitreiking (reach), verpersoonliking, kostevermindering, verbetering in die verskafferketting en bron van leidrade. Die internet stel die konsessionaris in staat om effektief met sy konsessienemers en verskaffers te kommunikeer en is ook ʼn manier om
©akademia (MSW)
Bladsy 133
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap reklame en bekendstellings te doen. Dit is dan die handelsnaam, wat ʼn sleutelelement is in die bedryfsreg, wat die grootste voordeel sal trek uit e-handel (Perrigot, 2013, pp. 109-110). Die gebruik van e-handel vergroot ook die kanse op internasionalisering en mededingende voordeel en dit is duidelik dat, solank daar ʼn mededingende voordeel geniet word, die lewensiklus van die onderneming verleng kan word. Kyk Figuur 4.4 waar die konsessionaris tegnologie soos Facebook, Twitter en hulle webblad gebruik om met sy kliënte te kommunikeer.
Figuur 4.4: Voorbeeld van E-handel (www.romanspizza.co.za) 4.9
Uittrede uit die bedryfsregonderneming
Konsessienemers word dikwels oorreed om ʼn konsessie te koop met die idee dat hulle hul eie onderneming koop. Dit word selfs weerspieël in die FASA slagspreuk (slogan), “In business for yourself, but not by yourself”. Tog was dit nooit die gedagte dat die konsessienemer die eienaar sal word van die intellektuele eiendom, wat ʼn integrale deel vorm van die netwerk, nie. Dit is waar dat die konsessienemer die eienaar word van die bates van die onderneming, maar die mees belangrike aspek, die intellektuele eiendom, word deur die konsessionaris besit. Die intellektuele eiendom van ʼn konsessiestelsel vorm die grondslag daarvan. Konsessienemers betaal vir die reg om ʼn herkenbare handelsmerk te gebruik en hulle het toegang tot bedryfshandleidings, reklame, ens. As die verhouding beëindig word, kan die konsessienemer nie meer voortgaan en daardie intellektuele eiendom gebruik nie. Hierdie feit word dikwels oorgesien deur konsessienemers, wat dalk die onderneming in dieselfde lig mag beskou as ʼn losstaande, onafhanklike onderneming waarin hulle nie net die infrastruktuur besit nie, maar ook die intellektuele eiendom. Hulle begryp nie dat hulle nie die
©akademia (MSW)
Bladsy 134
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap konsessie ten volle besit en dat die verhouding tussen die partye op die een of ander stadium tot ʼn einde sal kom nie (Woker, 2012, p. 128). Volgens regulasies van die VBW word daar bepaal dat die reëlings wat verband hou met die beëindiging van die ooreenkoms, nou ook in die openbaarmakingsdokument vervat moet word. Konsessionarisse is verplig om in die bepalings van die kontrak, alle reëlings wat verband hou met die beëindiging van die kontrak, asook die gevolge van beëindiging, volledig te openbaar. Elke konsessieooreenkoms moet klousules bevat wat sake uitlê wat nou verband hou met die beëindiging van ʼn kontrak, naamlik die konsessienemer se reg om die konsessie oor te dra; beëindiging en hernuwing van die kontrak en beperking op handel. Die probleem is dat baie nuwe konsessienemers, ten tye van die ondertekening van die kontrak (dikwels genoem die “wittebrood-periode”), nie werklik die implikasies van hierdie bepalings en voorwaardes ten volle begryp nie en dat hulle, ten tye van ondertekening, hierdie bepalings as heeltemal billik beskou. Dit is dan later baie moeilik om hierdie bepalings as onbillik en onregverdig te bewys. Die verhouding kan óf eindig omdat die vasgestelde kontrak periode verstryk het en daar is geen regte om die kontrak te hernu nie, óf omdat een van die twee partye besluit om die kontrak te beëindig. Die verhouding kan ook tot ʼn einde kom, indien die konsessionaris besluit om te onttrek van die netwerk (Woker, 2012, pp. 128-129). 4.9.1
Die verstryking van die kontrakperiode
Soms word konsessie vir ʼn bepaalde tydperk aan die konsessienemer toegestaan, byvoorbeeld vyf of tien jaar. As hierdie periode tot ʼn einde kom, beteken dit dat die kontrak ook tot ʼn einde gekom het. Daar is geen verpligting op die konsessionaris om die kontrak te hernu nie, alhoewel daar ʼn klousule in die ooreenkoms mag wees wat die konsessionaris die reg verleen om dit te hernu. Twee regulasies behandel die duur en bepalings van hernuwing. Die eerste stel dat die konsessionaris die tydperk en voorwaardes van hernuwing in die konsessieooreenkoms moet vervat – gegewe dat dit nie teenstrydig is met die doel en beleid van die VBW nie. Die tweede stel dat die konsessionaris verlengings- of hernuwingsvoorwaardes moet spesifiseer óf dat daar geen opsie vir verlenging of hernuwings is nie. Indien die konsessionaris nie van voorneme is om die kontrak te verleng of te hernu nie, moet dit dus duidelik gestel word. Dikwels, ten spyte van ʼn beëindigingsklousule, laat die partye tog toe dat die kontrak voortduur nadat die periode, soos gestipuleer, verstryk het, sonder om die saak van hernuwing of verlenging aan te spreek. Dit is ʼn algemene probleem met, byvoorbeeld
©akademia (MSW)
Bladsy 135
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap huurkontrakte. Dikwels gaan die partye maar net voort omdat hulle heeltemal onbewus is dat die kontrakperiode verstryk het. In hofsake in die verlede is daar gevind dat in hierdie geval, daar bloot aanvaar word dat daar ʼn nuwe stilswyende ooreenkoms (tacit agreement) tot stand gekom het t.o.v. die huurkontrak. (Doll House Refreshment (Pty) Ltd v O'Shea, 1957 (1)). Die howe het ook bevind dat, wat die konsessieooreenkoms betref, die periode nou ʼn onbepaalde periode is, wat met ʼn redelike kennisgewingtydperk, tot ʼn einde sal kom (Woker, 2012, pp. 130-132). 4.9.2
Beëindiging van die verhouding
Beide partye mag besluit om die verhouding voortydig (prematurely) te beëindig, omdat die ander party in kontrakbreuk is (breach of contract), of hulle mag die kontrak beëindig in ooreenstemming met ʼn spesifieke bepaling in die kontrak, wat beëindiging toelaat deur kennisgewing (giving notice). Kontrakbreuk Enige party wat nie die bepalings, soos gestel in die ooreenkoms, nakom nie, is in kontrakbreuk. Sodra daar gevind word dat een party kontrakbreuk gepleeg het, het die ander party verskeie opsies afhangende van die aard van die oortreding. Die kontrak self kom nie outomaties tot ʼn einde nie – selfs al bevat die kontrak ʼn kansellasieklousule. Die kontrak self kom op ʼn einde wanneer, en as, die verontregte party dit kanselleer. Verder moet onthou word dat die benadeelde party slegs die kontrak kan beëindig, indien die oortreding voldoende ernstig is om kansellasie te regverdig. Die kontrak kan ʼn klousule bevat wat die onskuldige party bemagtig om die kontrak te beëindig vir enige oortreding – selfs vir onbenullighede. Sulke klousules wat voorsiening maak vir beëindiging a.g.v. enige oortreding, word algemeen gevind in konsessie-ooreenkomste. Tegnies, gee dit albei partye die reg om te termineer, maar in die praktyk word daar gevind dat hierdie klousules gewoonlik fokus op wanneer die konsessionaris daarop geregtig is om die kontrak te termineer. Die konsessienemer moet dus bedag wees daarop en seker maak dat klousules ingesluit word in die kontrak wat hom ook die reg gee om die kontrak te beëindig, indien die konsessionaris, byvoorbeeld, nie optree soos gestel in die bedryfshandleiding nie of swak standaarde handhaaf (Woker, 2012, p. 133). Kansellasie van die kontrak deur die konsessionaris is ʼn drastiese remedie (remedy) wat die konsessienemer baie duur te staan kan kom. Konsessionarisse wat klein oortredings gebruik om die konsessienemers te dreig met beëindiging van die kontrak, mag beskuldig word van gewetenlose optrede, of daar kan geredeneer word dat bepalings wat voorsiening maak vir
©akademia (MSW)
Bladsy 136
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap kansellasie vir enige oortreding, onregverdig en onredelik is. Sommige konsessienemers mag redeneer dat die konsessionaris nie in goeder trou optree om sulke klousules in te sluit nie. Daar moet in gedagte gehou word dat een van die belangrikste funksies van die konsessionaris is om die optrede van die bedryfsregnemers te moniteer en om niepresterende bedryfsregnemers se ooreenkomste te beëindig. Dit kan in werklikheid ʼn saak wees waarop ander bedryfsregnemers in die stelsel aandring juis omdat die swak optrede van een konsessienemer die reputasie van die hele netwerk kan benadeel en verliese gely kan word. So het bedryfsregnemers van die McDonald’s netwerk geëis dat die kontrak van een konsessienemer in Parys, Frankryk, gekanselleer word omdat die kos koud bedien is, die winkel vuil was, standaard-bestanddele nie gebruik is nie en kos lank gestoor is (Woker, 2012, pp. 135-136). Kontrakbepalings Soos vroeër gestel, moet die ooreenkoms bepalings bevat wat handel oor beëindiging van die kontrak. Die kontrak mag stel dat die ooreenkoms gekanselleer word deur kennisgewing. Beide partye mag dan kennis gee en daar hoef nie redes aangevoer te word nie. Alhoewel dit op die oog af regverdig lyk dat beide partye die ooreenkoms kan kanselleer deur bloot kennis te gee, is dit in werklikheid betekenisloos sover dit die bedryfsregnemer betref. Dit is gewoonlik die bedryfsreggewer wat baat vind by hierdie klousules, omdat dit die konsessienemer is wat sy swaarverdiende geld in die onderneming belê het en die gevaar loop om alles te verloor, indien die kontrak opgesê word, veral as hulle meublement en toerusting aangekoop het wat nie in ander ondernemings gebruik kan word nie en ook as hulle toegestem het tot ʼn beperking op handel klousule. Konsessionarisse wat sommer net na willekeur kontrakte kanselleer, mag dalk op ʼn opportunistiese manier optree. Soms wil hulle net die mark “toets” en laat die arme konsessienemer sy geld waag. Sodra die konsessie suksesvol bedryf word, word die onderneming teruggeneem om bedryf te word as eie onderneming van die konsessionaris. Dié word dan later weer aan ʼn ander konsessienemer teen ʼn baie hoër prys verkoop (Woker, 2012, pp. 136-137). 4.9.3
Onttrekking deur die konsessionaris
Daar is ook altyd die gevaar dat die konsessionaris mag kies om nie voort te gaan met die bevordering van die konsessie nie, of dat die konsessienetwerk ʼn mislukking kan wees. Die vraag word gevra of konsessionarisse ʼn plig het om hulle netwerk te onderhou, of voornemende konsessienemers in te lig dat die netwerk in finansiële moeilikheid is, of selfs of hulle ander planne het met die konsessie. Ons weet reeds dat die konsessionaris in sy
©akademia (MSW)
Bladsy 137
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap openbaarmakingsdokument daartoe verplig is om sy finansiële posisie weer te gee, sodat voornemende konsessienemers vooraf bewus kan wees hiervan. Hierdie is hoofsaaklik ontwerp om te verseker dat die netwerk wel bestaan en dat die konsessie nie ʼn foefie (scam) is nie. Tog, omstandighede mag verander en daar is risiko’s verbonde aan enige onderneming. Geen waarborge kan gegee word in die sakewêreld nie. ʼn Konsessionaris mag besluit om die netwerk aan iemand anders te verkoop wat dalk veranderinge wil maak en dat hierdie veranderinge teenstrydig is met die huidige konsessienemers se belange (Woker, 2012). Voorbeeld 4.1 Die oorspronklike konsessionaris van Milky Lane het die netwerk oorgedra aan ʼn nuwe konsessionaris, Unilever, wat die Ola handelsmerk besit. Unilever het ʼn nuwe resep geskep vir die roomys en het besluit om beide die Milky Lane én Ola handelsmerke te gebruik. Die konsessienemers het hierdie veranderinge teëgestaan op die grondslag dat hulle nou verplig was om sake te doen met ʼn direkte mededinger wat tot die ondergang van die Milky Lane handelsmerk kan aanleiding gee, maar die kontrak het voorsiening gemaak dat die konsessionaris die reg het om van tyd tot tyd handelsmerke, kernprodukte en van verskaffers te verander en die hof het bevind dat die nuwe konsessionaris binne sy regte was. (Woker, 2012, p. 138) In die geval waar die konsessienetwerk ʼn mislukking is, kan daar verskeie oorsake wees. In gevalle waar daar opsetlike bedrog gepleeg is, die netwerk swak gestruktureerd is, die konsep swak ontwikkel is, ens., kan daar onmeetbare skade berokken word aan die bedryfsregnemer. In gevalle waar die stelsel ʼn goeie een is, maar net swak geadministreer is deur die konsessionaris, mag daar dalk nog hoop wees. Al het die konsessiegewer gefaal, mag daar steeds opsies oop wees vir die konsessienemers. Daar is bates, soos ʼn konsessiestelsel, handelsgeheime, handelsmerke, ens. wat oorgekoop kan word, of ʼn mededinger kan hierdie bates uitkoop, of die bestaande konsessienemers kan dit doen. Indien die konsessienemers sou besluit om die kontrakte te kanselleer, sal dit beteken dat hulle daarna nie meer geregtig sou wees om gebruik te maak van die stelsel, handelsmerke, ens. nie. Toekomstige sakebedrywighede kan ook beperk word a.g.v. ʼn beperking op handel klousule. Dit sou dus miskien beter wees om te probeer om die konsessie oor te neem as konsessionaris, as om die kontrak te kanselleer. Die konsessienemer mag dalk net in ʼn goeie posisie wees om met die konsessionaris te onderhandel. Om die stelsel te behou kan in almal se guns tel (Mendlesohn, 1992, pp. 136-139).
©akademia (MSW)
Bladsy 138
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 4.10 Samevatting Dit behoort nou duidelik te wees dat die bedryfsreg, net soos enige ander sakemodel, ook onderworpe is aan die normale lewensiklus van ander ondernemings. Hierdie siklus, asook die produklewensiklus is ondersoek. Hierdie aspekte in ʼn onderneming kom ooreen met dié van ʼn konsessie, asook die bestaansrede wat hoofsaaklik gaan om sekere produkte/dienste op die mark aan te bied en winste te genereer. Die verlenging van die lewe van ʼn onderneming, of produk, is ook bespreek deur te kyk na die verskillende strategieë wat ʼn entrepreneur kan gebruik om die produk se lewensiklus te verleng. Metodes is bespreek hoe die bedryfsreg se lewensiklus verleng kan word. Laastens, is daar in detail gekyk na die verskillende maniere waarop daar uit die bedryfsreg uitgetree kan word – deur die konsessionaris en deur die konsessienemer. In die volgende studie-eenheid gaan ons kennis maak met die konsessiebedryf soos wat dit in Suid-Afrika van toepassing is.
©akademia (MSW)
Bladsy 139
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 4.11 Selfevaluering Aktiwiteit 13 Besoek ʼn supermark en identifiseer 4 items wat onderskeidelik in die bekendstellings-, groei-, volwasse en daalfase is. Aktiwiteit 14
(Toyota Advert, 1974) Kyk na die advertensie hierbo. Dit is ʼn advertensie vir die (toe) nuwe Toyota Mk11 in die jare 1970’s. Die advertensie lees soos volg, na die opskrif: The only way you can tell its a 4-cylinder................is here! The new Mk 11 has big car handling and a zestful 2-litre engine so smooth it’s hard to believe there are only four cylinders Until you get to the petrol pump. Then it’s down to 6,65 liters a 100 Km (43 mpg), and you get as much as 735 km on a tankful Brilliant new styling. Sleek, streamlined exterior. Spacious, colour-co-ordinated
©akademia (MSW)
Bladsy 140
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
interior with glove-soft, superbly comfortable seats They all add up to the greatest car yet from the Toyota craftsmen Choose from: Toyota Mk 11 Manual with bucket seats, console and floor shift Automatic with bench type seat and steering column gear change Automatic with bucket seats, console and floor stickshift (sic) Beantwoord nou die volgende vrae: 1) Waarom sou jy sê word hierdie model voertuig nie meer vervaardig nie? 2) Watter produkbekendstellingstrategie het hulle gekies? 3) As die produk in die volwasse stadium is, watter strategie het Toyota gebruik om by die verbruiker se behoeftes aan te pas? Aktiwiteit 15 Jan Groenewald is ʼn konsessienemer van ABC Cycle Beperk en besit die konsessie al vir vier jaar. Hulle verkoop trapfietse teen baie goeie pryse. In sy konsessieooreenkoms met die konsessionaris word daar gestel dat beide partye die kontrak kan beëindiging vir enige oortreding. Jan oortree een van die bepalings deurdat hy 1 dag laat is met die betaling van sy tantièmes. Die konsessionaris wil die kontrak beëindig. Adviseer die konsessionaris oor sy besluit. Aktiwiteit 16 Beteken die verstryking van die konsessiekontrakperiode noodwendig die beëindiging van die kontrak? Verduidelik.
©akademia (MSW)
Bladsy 141
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Notas
Šakademia (MSW)
Bladsy 142
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Studie-eenheid 5: Konsessies in Suid-Afrika
5.1
Studie-eenheid leer uitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 5 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: • Die verskillende soorte konsessies wat beskikbaar is in Suid-Afrika • Die verskillende tipes konsessies wat beskikbaar is in Suid-Afrika • Die wetgewing wat betrekking het op konsessies • Belangrikste tendense in die konsessiebedryf • Swart ekonomiese bemagtiging en konsessies • Finansieringsgeleenthede by die aankoop van ʼn konsessie Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: • Die verskillende soorte konsessies te identifiseer en te beskryf. • Die verskillende tipes konsessies te identifiseer en te beskryf. • Selfregulering, statutêre en ander wetgewing te identifiseer, te beskryf en te verduidelik soos van toepassing op konsessies in Suid-Afrika. • Die belangrikste tendense, saam met aanleidende faktore, te identifiseer en te bespreek, asook voorbeelde te gee, en te bespreek van nuwe geleenthede in die konsessie-industrie. • Die rasionaal agter Swart Ekonomiese Bemagtiging te verduidelik, wat dit behels en die klasse te bespreek waarop SEB nie van toepassing is nie. • Te onderskei tussen die verskille soorte kapitaal, die keuse tussen skuld en ekwiteit te bespreek en prakties toe te pas en die bronne van finansiering te identifiseer en te bespreek.
©akademia (MSW)
Bladsy 143
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 5.2
Verrykende bronne •
Longenecker, J.G., Moore, C.W. en Petty, J.W. (2000). Small business management: An Entrepreneurial Emphasis. Cincinnati: South-Western College Publishing.
•
Woker, T. (2012). The franchise relationship under South African law. Cape Town: Juta & Co.Ltd.
5.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Bedryfslaste
Dit verteenwoordig korttermyn skuld soos handelskrediteure, oortrokke rekenings, ander korttermyn lenings, rekeninge betaalbaar, voorsiening vir belasting en dividende verklaar, maar nog nie betaal nie.
Belegging
Wanneer ʼn persoon ʼn bedrag geld belê met die doel om later ʼn wins te maak. Hierdie optrede, naamlik om geld uit te lê, is ʼn belegging vir die belegger.
Ekwiteit
Die aandele wat deel van die eienaarskap van die onderneming verteenwoordig. Ekwiteit weerspieël eienaarsbelang.
Finansieringsvorms
Dit verwys na die verskillende maniere waarop sakeondernemings kapitaal aantrek, soos leweransierskrediet, bankoortrekkings, langtermynlenings, ens.
Finansieringsbronne
Die verskillende bronne waaruit sakeondernemings fondse verkry, soos handelsbanke.
Geleende kapitaal
Dit is daardie gedeelte van die kapitaal wat van ʼn derde party verkry word en wat die skuld van die sakeonderneming verteenwoordig. Dit word ook skuldfinansiering genoem.
KMMO
Klein-, medium- en mikro-ondernemings.
Likiditeit
Die vermoë van die onderneming om al die nodige betalings op ʼn deurlopende basis en op die regte tydstip te doen, ten einde sy aktiwiteite te verrig. Dit weerspieël die vermoë van die onderneming om al sy finansiële verpligtinge tydig na te kom en
©akademia (MSW)
Bladsy 144
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
sodoende sy kontinuïteit te verseker. Opbrengskoers
Die wins wat in ʼn bepaalde tydperk gemaak word, uitgedruk as ʼn persentasie van die kapitaal in daardie tydperk gebruik om die wins te genereer. Dit word ook winsgewendheid genoem.
Rente
Dit is die koste om geld te leen, d.w.s. die betaling gedoen in ruil vir die gebruik van geld vanuit die lener se perspektief; vanuit die uitlener se perspektief is rente die vergoeding vir die uitleen van geld.
5.4
Inleiding
Die voornemende konsessienemer moet, soos reeds bespreek, hom/haarself deeglik vergewis van al die feite voordat daar finaal ʼn besluit geneem word oor die aankoop van ʼn konsessie. Die meeste konsessienemers is onder die indruk dat daar slegs een tipe konsessie gekoop kan word – tog is daar ander modelle wat ook oorweeg kan word. Nadat konsessienemers deeglike selfondersoek gedoen het, moet hy/sy ook die aard van die werk wat betrokke is by die konsessie, oorweeg. In die bedryf word daar vyf tipes konsessies onderskei wat die voornemende konsessienemer kan oorweeg. Seker een van die belangrikste faktore, buiten finansiering, is die wetlike aspekte wat van toepassing is op die konsessiebedryf. Die konsessiebedryf word, eerstens gereguleer deur statutêre wetgewing en, tweedens deur selfregulering soos vervat in FASA se etiese kodes. Hierdeur word daar bepaal hoe die sakeverhouding tussen die konsessionaris en die konsessienemer beheer en bestuur moet word. Net soos daar in enige ander bedryf sekere tendense is wat ʼn groot invloed sal uitoefen op bestuursbesluite, net so is daar ook sekere tendense in die konsessiebedryf wat die toekoms daarvan sal bepaal. Sommige van hierdie tendense het nie net ʼn invloed op die konsessiebedryf nie, maar beïnvloed ook ander bedrywe. Nuwe geleenthede word geïdentifiseer soos wat die wêreld om ons verander en die wakker entrepreneur sal vinnig wees om van daardie geleenthede gebruik te maak. Nog ʼn kwessie wat veral in Suid-Afrika van belang is, is Swart Ekonomiese Bemagtiging en waarvan die konsessionaris én konsessienemer moet kennis neem. Konsessies kan in hierdie opsig ʼn groot bydrae lewer tot die ekonomiese groei van Suid-Afrika. Die laaste onderwerp in die studie-eenheid handel oor finansieringsopsies wat daar tot beskikking van die voornemende konsessienemer is. Ook hier moet die konsessienemer deeglik sy/haar huiswerk doen ten einde die beste opsie te kies.
©akademia (MSW)
Bladsy 145
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 5.5
Verskillende modelle (soorte) konsessies
As ons praat van die soorte konsessies verwys ons in werklikheid na die verskillende modelle wat konsessionarisse gebruik in die uitbreiding van hulle netwerke. Vroeër jare toe konsessies net gevestig geraak het, was elke konsessie wat toegestaan is, ʼn eenheidskonsessie. Konsessionarisse het egter oor die jare ander modelle begin gebruik in die uitbreiding van hulle konsessienetwerke. 5.5.1
Ondernemingsbesit eenhede
Voordat daar ʼn konsessie kan wees, moet die voornemende konsessionaris eers die konsep in die mark op die proef stel. Dit is die enigste manier om vas te stel of dit suksesvol sal wees en om enige probleme, met die produk/diens self, die ontwikkeling, die verspreiding, ens., uit te stryk. Die meeste konsessionarisse behou gewoonlik een eenheid, sodat dit kan dien as ʼn voorbeeld-eenheid en ook om te dien as opleidingsentrum vir nuwe konsessienemers. Voorts kan enige produk/diensverbetering, asook veranderinge aan die stelsel eers hier getoets word, voordat dit bekendgestel en geïmplementeer word aan ander konsessies in die netwerk. Laastens, moet onthou word dat winste wat gegenereer word in die ondernemingsbesit eenheid, aan die konsessionaris behoort. Slegs ʼn persentasie van die konsessionêre eenhede gaan na die konsessiehouer. Juis om hierdie rede bedryf sommige konsessionarisse verskeie eenhede vir hulle eie rekening. 5.5.2
Gesamentlike onderneming
ʼn Konsessionaris kan ook ʼn gesamentlike ooreenkoms sluit met voornemende konsessienemers. Die konsessionaris behou dus ʼn aandeel in die onderneming en hierdie model kan om verskeie redes aantreklik wees: • ʼn Voornemende konsessienemer besit oor die potensiaal om ʼn onderneming suksesvol te bedryf, maar het nie genoegsame kapitaal om die konsessie onmiddellik te koop nie. Hy/sy kan wel oor ʼn tydperk genoegsame kapitaal byeenbring om dit dan uiteindelik ten volle te besit. • Die konsessionaris kan uitbrei na nuwe gebiede met die hulp van vasberade individue. • Dit is ʼn uitstekende model vir swart ekonomiese bemagtigingsinisiatiewe, deur byvoorbeeld verdienstelike werknemers die geleentheid te bied om onmiddellik ʼn aandeel in die onderneming te verkry en om dan mettertyd dit ten volle te besit.
©akademia (MSW)
Bladsy 146
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 5.5.3
Eenheidskonsessie
Soos voorheen genoem, is dit die klassieke vorm van konsessies. Die konsessienemer belê in een eenheid en dit verteenwoordig dan die ooreenkoms in sy geheel. Daar kan wel op ʼn latere stadium aan die konsessienemer die geleentheid gebied word om in bykomende eenhede te belê en sodoende in ʼn multi-eenheidkonsessie te verander. Die besluit word egter aan die diskresie van die konsessionaris oorgelaat en is gewoonlik onderworpe aan prestasiekriteria. 5.5.4
Omskakelingskonsessie
Dit is ʼn eenheidskonsessie met dié verskil dat, in plaas daarvan dat nuwe konsessienemers gewerf word en ʼn nuwe onderneming gevestig word, werf die konsessionaris bestaande ondernemings en sal die onderneming nou bedryf word as ʼn konsessie in die naam van die netwerk se handelsmerk en sal dit in die toekoms gebruik maak van die konsessie se stelsels en prosedures. Dit hou voordele in vir beide partye: • As die onderneming hoogs afhanklik is van ʼn bepaalde ligging, soos die geval is met die meeste kleinhandelsondernemings, verkry die konsessionaris toegang tot puik liggings met ʼn gevestigde kliëntebasis. • Die konsessienemer verkry toegang tot die netwerk se uitstekende bemarkingsplanne en grootmaataankoopkrag. 5.5.5
Abba (Piggyback) konsessies
Dit is ook ʼn standaard eenheidskonsessie en verwys na die bedryf van ʼn kleinhandelskonsessie binne die fisiese omgewing van ʼn gasheerwinkel. Hierdie metode van uitbreiding is die geskikste in gevalle waar die twee ondernemings voordeel sal trek uit beskikbare gedeelde en gesamentlike funksies. 5.5.6
Meester lisensiehouer
Dit is ʼn onderneming of individu wat ʼn voortgesette kontraktuele verhouding het met die konsessionaris om sy konsessies te verkoop. Dit is ʼn onafhanklike onderneming of sakepersoon wat in werklikheid optree as verkoopsagent. Meester lisensiehouers is verantwoordelik daarvoor om nuwe konsessienemers te vind, binne ʼn spesifieke gebied. Soms voorsien hulle selfs ondersteuningsdienste soos stoorfasiliteite en opleiding, wat tradisioneel voorsien word deur die konsessionaris.
©akademia (MSW)
Bladsy 147
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 5.5.7
Multi-eenheid eienaarskap
Dit is wanneer ʼn konsessienemer meer as een konsessie besit vanaf dieselfde konsessionaris. 5.5.8
Area ontwikkelaars
Dit is wanneer ʼn individu of onderneming die reg het om verskeie konsessie-afsetpunte te open binne ʼn bepaalde gebied. 5.6
Tipes konsessies
Konsessietipe identifiseer die aard van die werk wat betrokke is in die bedryf van die onderneming. Daar word vyf tipes konsessies onderskei: 5.6.1
Kleinhandelkonsessie
In die geval van ʼn kleinhandelkonsessie, sal die konsessienemer handel dryf vanaf ʼn perseel en goedere of dienste verkoop. Die onderneming is geheel en al afhanklik van ligging en maak staat op verkope van verbygaande klante. Hierdie konsessienemer sal: • produkte/dienste verkoop aan eindverbruikers. • die onderneming bedryf vanaf liggings wat baie klanteverkeer dra soos winkelsentrums. • afhanklik wees van verbygaande klante vir verkope. • die onderneming bedryf gedurende sake-ure. • met die publiek werk; dus moet die konsessienemer goed met mense oor die weg kan kom. • personeel in diens neem; dít vereis dat die konsessienemer ʼn goeie bestuurder moet wees. • in sommige gevalle sal vorige ondervinding noodsaaklik sal wees. 5.6.2
Bestuurskonsessie
Hier word daar van die konsessienemer verwag om die onderneming te bestuur en te bemark terwyl opgeleide personeel die eintlike sakebedrywighede uitvoer. ʼn Goeie voorbeeld is ʼn loodgietersonderneming. Bestellings word telefonies geneem en opgeleide loodgieters voer dan die herstelwerk uit op die klante se perseel. Baie onderneming-totonderneming aktiwiteite vind plaas op soortgelyke maniere behalwe die feit dat reisende
©akademia (MSW)
Bladsy 148
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap verkoopspersoneel in diens geneem sal word. Met ʼn bestuurskonsessie sal die konsessienemer: • ʼn perseel benodig in ʼn kantoorgebou of sake bedryf in ligte industriële areas. • ʼn produk verkoop of ʼn diens lewer, of ʼn kombinasie van die twee doen. • die onderneming bemark en bestuur gedurende normale sake-ure – behalwe in noodgevalle. • opgeleide personeel in diens neem en bestuur. • kwotasies doen en werksaamhede administreer. Afhangende van die kompleksiteit van die werk wat uitgevoer moet word, sal opleiding aan die konsessienemer voldoende wees, maar in ander gevalle sal vorige ondervinding ʼn voorvereiste wees. • hoofsaaklik sake doen met ander ondernemings en tot ʼn mindere mate met die publiek. 5.6.3
Enkel operateur konsessie – handel
Die konsessienemer doen self die werk in hierdie konsessie. Gewoonlik is dit ʼn ambag of die verkoop en voorsiening van produkte of dienste. Dit kan ʼn mobiele opset wees, van die huis af bedryf word, of bedryf word vanuit klein kantore. In hierdie situasie sal die konsessienemer: • oor ekspert kennis moet besit om die produk te installeer, of te verkoop, of die diens te lewer. • op sy eie werk – veral aanvanklik. Soos wat die onderneming groei, sal dit dan nodig wees om ander personeel in diens te neem en kan die konsessie groei tot ʼn enkel operateur uitvoerende konsessie (kyk hieronder). • die onderneming plaaslik bemark om ʼn bestendige vloei van klante te verseker. • sake doen met die publiek, sowel as ander ondernemings. • ʼn groot gedeelte van sake telefonies doen. • baie beweeglik wees, miskien word dit bedryf vanuit ʼn bakkie/klein trokkie en administratiewe take word vanaf die huis gedoen. • in sommige gevalle word daar van die konsessienemer verwag om ʼn uniform te dra, wat die netwerk se korporatiewe identiteit weerspieël. • Aanpasbare sake-ure hê.
©akademia (MSW)
Bladsy 149
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap ʼn Baie goeie voorbeeld van hierdie vorm van konsessie is die baie bekende “warm brak”stalletjies (hot dog stands) en aartappelskyfie (chips) stalletjies. Hulle trek veral voordeel uit die handelsmerk (brand) herkenning en kwaliteitsversekering (quality assurance). Voorbeelde hiervan is die Hot Dog Cafe en Chip ʼn Dip. 5.6.4
Enkel-operateur – uitvoerend
In hierdie tipe word die werk ook self deur die konsessienemer uitgevoer, maar die werk is van professionele aard of die verkoop/voorsiening van produkte vereis professionele insette en/of verbruikersondersteuning en probleemoplossing. Die onderneming kan tuis-gebaseer wees, of bedryf word vanaf klein kantore. Hierdie tipe werk is uitvoerend, byvoorbeeld boekhoudingsdienste, belastingadviseurs, ondernemingskonsultante, opleidingsdienste, ens. In hierdie situasie sal die konsessienemer: • moet leer hoe om die diens te verrig, byvoorbeeld hoe om ʼn kliënt se boekhouding te doen, gewoonlik by die kliënt se onderneming. • op sy eie werk – veral aanvanklik. Soos wat die onderneming groei, sal dit dan nodig wees om ander personeel in diens te neem en kan die konsessie groei tot ʼn enkel operateur uitvoerende konsessie. • die onderneming plaaslik bemark om ʼn bestendige vloei van klante te verseker. • sake doen, hoofsaaklik met ander ondernemings en soms met die publiek. • ʼn groot gedeelte van sake telefonies en d.m.v. elektroniese kommunikasie doen. • vanaf die huis/klein kantoor werk, maar hoofsaaklik mobiel wees. • hoofsaaklik gereelde kantoorure werk. 5.6.5
Beleggingskonsessie
Met hierdie tipe beteken dit dat ʼn baie vermoënde belegger, dikwels ʼn korporatiewe entiteit, ʼn substansiële belegging maak in die konsessie, sonder die voorneme om self in die onderneming werksaam te wees. Die bestuur van die konsessie word gedelegeer aan ʼn bestuurder en sy bestuurspan wat verantwoordelik is vir die normale bedryf van sake. Dit word, byvoorbeeld gebruik in die hotelbedryf. Dit is nie ʼn baie gewilde vorm by konsessionarisse van kleiner konsepte nie, omdat die fisiese teenwoordigheid van die eienaar deur klante verkies word en ondervinding het ook bewys dat die fisiese teenwoordigheid van die eienaar ondernemings suksesvol maak. (Bostaande gedeeltes is gebaseer op http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?Articleid=23)
©akademia (MSW)
Bladsy 150
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 5.7
Wette betrokke by die aankoop van ʼn konsessie
Regulering in die konteks van die konsessieverhouding, fokus op hoe die sakeverhouding tussen die konsessionaris en die konsessienemer beheer en bestuur moet word. Eerstens, sal die partye self die verhouding reguleer deur die aangaan van ʼn konsessiekontrak; tweedens, het die konsessie sektor ʼn selfregulerende liggaam, FASA, gestig wat die etiese kode (code of ethics) vir die bedryf voorskryf en laastens, is daar statute wat deur die staat ingestel is d.m.v. wetgewing. Om al hierdie wetgewing te ondersoek val buite die bestek van hierdie handleiding, maar daar sal nogtans na ʼn paar aspekte gekyk word. Dis belangrik om net eers te kyk na die voor- en nadele van selfregulering en regulering deur die staat. 5.7.1
Selfregulering
Dit is wanneer ʼn spesifieke bedryf verantwoordelikheid aanvaar vir die daarstelling van eie reëls en regulasies. Selfregulering behels die beheer deur gelykes en kom voor wanneer die onderneming verantwoordelik is vir die bereiking van drie vereistes vir effektiewe regulering, naamlik: • Die stel van standaarde waarin aanvaarbare en onaanvaarbare gedrag beskryf word. • Die maniere beskryf word waarvolgens afwykende gedrag geïdentifiseer kan word. • Aansporingsmaatreëls (incentives) voorsien word om te verseker dat gedrag verander is. Met ander woorde, daar moet strafmaatreëls (penalties) wees vir nienakoming en belonings vir die nakoming van maatreëls.
Voordele van selfregulering
Die voordele van selfregulering is soos volg: • Ondernemings kan vinniger en meer effektief reageer op probleme omdat die gedragskodes meer buigsaam is as statutêre regulasies. Kodes kan maklik hersien word en prosedureel is dit ook makliker en goedkoper as hofprosedures. • Dit is meer effektief omdat kenners in die bedryf makliker regsmisbruike kan identifiseer as regeringsamptenare. • Daar kan makliker reageer word op klagtes en oplossings kan vinniger gevind word deur van hulpbronne gebruik te maak waartoe regeringsamptenare nie geredelik toegang het nie. • Dit verskaf ʼn effektiewe middeweg tussen geen regulering en staatsregulering.
©akademia (MSW)
Bladsy 151
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap • Selfregulering beklemtoon kommunikasie, samewerking en oorreding, eerder as konfrontasie, wat gewoonlik gepaard gaan met staatsregulering, wanneer geskille opgelos moet word.
Nadele van selfregulering
Die nadele is soos volg: • Lidmaatskap is vrywillig en dikwels word klagtes gelê teen nie-lede oor wie die beheerliggaam regtens geen beheer het nie. • Beheerliggame is dikwels onderbefonds en het nie die kapasiteit om hulle aktiwiteite te bevorder nie en dikwels is verbruikers, en selfs ondernemings in die bedryf, onbewus van hulle bestaan. • Mededingers kan ook hierdie liggame gebruik om mekaar te treiter (harass) wat kan inmeng in gesonde mededinging. • Verbruikersorganisasies glo oor die algemeen dat hierdie liggame die verbruikers nie werklik sal beskerm en publieke belange sal bevorder nie (Woker, 2012, pp. 57-59). 5.7.2
Statutêre regulering
Statutêre regulering is wanneer die staat invloed uitoefen deur standaarde daar te stel wat ondersteun word deur kriminele sanksies. Baldwin, soos aangehaal deur Woker (2012), stel dat die krag van die gereg gebruik word om sekere vorme van gedrag te verbied, of om sekere positiewe gedrag te vereis, of om sekere voorwaardes vir toegang tot ʼn sektor neer te lê. Die staat sal sekere wetgewing inbring, indien ondernemings nie vertrou kan word om hulleself te beheer nie en/of as mededingers en verbruikers nie oor die middele, of wilskrag, beskik om vergrype (abuses) teen te staan nie. Die rasionaal vir wetgewing sluit situasies in waarby monopolistiese kragte misbruik word; ondernemings onaanvaarbare gedrag openbaar soos diskriminasie; hulle skuldig maak aan skadelike handelinge soos besoedeling; misleidende inligting voorsien word rakende die kwaliteit van goedere en dienste, of as die welstand van toekomstige generasies in aanmerking geneem moet word. Geen moderne samelewing kan funksioneer sonder enige vorm van wetgewing nie. Sommige verhoudings is so kompleks dat hierdie funksie nie uitsluitlik deur privaatinstellings hanteer kan word nie.
Voordele van wetgewing
Die voordele is soos volg:
©akademia (MSW)
Bladsy 152
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap • Dit verskaf sekerheid. • Dit dra die krag van die wet (force of law). • Dit skryf minimum standaarde van gedrag voor. • Dit is onderhewig aan publieke ondersoeke.
Nadele van wetgewing
Die nadele is soos volg: • Wetgewing is baie rigied en reëls word gemaak om ʼn paar “vrot appels” te beheer. Dikwels word wetsgehoorsames daardeur benadeel. • Nadat wetgewing ingestel is, sal skelm entrepreneurs altyd nuwe planne beraam om die wetgewing te omseil, wat weer op hulle beurt nuwe óf aangepaste regulasies tot gevolg het om daardie slenters hok te slaan. • Wetstoepassers vind dit moeilik om ingewikkelde wetgewing toe te pas op sakepraktyke. Komplekse reëls vermenigvuldig net mettertyd. Dit is ook baie duur. • Dit mag as hindernis dien vir toetrede tot die mark. • Dit voorsien die beweegrede om slegs aan minimum standaarde te voldoen, maar niks meer nie. • Dit kan inmeng in die behoorlike funksionering van die mark en mag mededinging strem deur ʼn te swaar las te plaas op veral klein ondernemings. • Dit kan ook ʼn demper plaas op innovering en groei deur ondeurdagte wetgewing; tydsame prosedures; gekompliseerde en onbuigsame formaliteite (Woker, 2012, pp. 64-67). 5.7.3
Ander wetgewing
Daar is reeds in studie-eenheid 1 ondersoek ingestel na die Wet op Verbruikersbeskerming van 2008. Voorheen was daar geen spesifieke wet wat konsessies in Suid-Afrika gereguleer het nie, maar met die promulgering van die VBW is baie van die kwessies rakende bedryfsregte daarin vervat. Die VBW is nie die enigste wet wat van toepassing is op konsessies nie en ander wette moet saam met die VBW gelees word. Soos in die gedeeltes hierbo genoem, het die Franchise Association of South Africa (FASA) ʼn etiese kode en sakepraktykkode wat deur lede gevolg moet word. Wat wetgewing betref, is daar ook ander wette van toepassing op konsessies.
©akademia (MSW)
Bladsy 153
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Daar moet ook ingedagte gehou word dat al die wette nie in isolasie geïnterpreteer moet word nie, maar saam met ander, verbandhoudende wette, gelees en geïnterpreteer word. Die lys van wetgewing wat van toepassing is op konsessies is lank en ʼn bespreking van al hierdie wetgewing val nie binne die bestek van hierdie studiehandleiding nie. Nogtans word daar ʼn paar genoem en ander, wat meer spesifiek van toepassing is, sal bespreek word. Onder andere is daar die Breë-basis Swart Ekonomiese Bemagtiging Wet 53 van 2003, Maatskappywet 71 van 2008, die Grondwet van Suid-Afrika van 1996, Kredietooreenkomswet 75 van 1980, Arbeidsverhoudinge Wet 66 van 1995 om maar net ʼn paar te noem.
Kontraktereg
Een van die fundamentele beginsels van kontraktereg is die konsep van vryheid. Hierdie vryheid beteken dat dit partye tot ʼn ooreenkoms vrystaan om enige voorwaardes in hulle ooreenkoms in te sluit, gegewe dat dit binne die wet val. Sodra die ooreenkoms aangegaan is en dit nie onwettig is nie, sal die howe daardie ooreenkoms respekteer. Dit is daarom uiters belangrik dat die voornemende konsessienemer homself deeglik vergewis van die inhoud van so ʼn kontrak voordat dit onderteken word. Hierdie beginsel staan bekend as die caveat subscriptor – Let the signer beware.ʼn Algemene reël is dat ondertekenaars van ʼn kontrak nie later kan argumenteer dat hulle nie die dokument gelees het, of dat die dokument nie hulle ware bedoelings weerspieël nie. Nogtans is daar gevalle waar so ʼn kontrak tersyde gestel kan word, soos wanneer een party kan bewys dat hy op die een of ander wyse mislei is. Die VBW raak ook aan daardie onderwerp in Afdeling 48. Verder is die beginsel van goeie trou ook onderliggend aan kontraktereg. Wanneer ʼn kontrak aangegaan word, moet die ondertekenaar in goeder trou optree, maar as die een party nie in goeder trou optree nie, kan die ander party hom tot die reg wend vir remedie. Omdat die konsessie verhouding een is wat voortdurend is en mettertyd kan ontwikkel, maak dié feit dit baie moeilik vir die partye om voorsiening te maak vir elke gebeurlikheid in die toekoms. Dit is om hierdie rede dat die taalgebruik in ʼn konsessie-ooreenkoms neig om breed en niespesifiek te wees. Dikwels besef die konsessienemer nie die belangrikheid van hierdie feit nie (Woker, 2012, pp. 100-104).
Intellektuele eiendomsreg
Intellektuele eiendomsreg is van sentrale belang in die bedryfsregverhouding en veral t.o.v. die hele pakket wat aangebied word. Intellektuele-eiendomsreg bestaan gewoonlik uit kennis, insluitende handelsgeheime en vertroulike inligting, handelsmerke en inligting wat onderhewig is aan kopiereg. Bedryfsreggewers besit hierdie intellektuele eiendom en dan verkoop hulle die reg om hierdie intellektuele eiendom te gebruik – hulle verkoop nie die
©akademia (MSW)
Bladsy 154
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap intellektuele eiendom self nie – slegs die reg om dit te gebruik. Bedryfsreggewers sal wil verseker dat hulle eienaarskap behou van hierdie eiendom vir die duur van die verhouding; dat die bedryfsregnemer voordeel sal trek uit hierdie eiendom terwyl hulle lid is van die netwerk; en dat die intellektuele eiendom aan hulle terugbesorg word, sodra die konsessienemer die netwerk verlaat. Alhoewel die konsessienemer die fisiese bates van konsessie besit, besit hulle nie die intellektuele eiendom wat daardie konsessie maak wat dit is nie. Hierdie feit ontgaan baie konsessienemers en wanneer hulle die ooreenkoms onderteken, is hulle verkeerdelik onder die indruk dat hulle hul eie onderneming en alles wat daarmee gepaard gaan – insluitende die intellektuele eiendom – koop. Dit is nie so nie en sodra die verhouding tot ʼn einde kom, is hulle nie meer geregtig om daardie eiendom te gebruik nie. Probleme ontstaan gewoonlik wanneer die konsessienemer, wat vir ʼn geruime tyd al deel was van die netwerk, die netwerk verlaat en sy eie onderneming wil begin. Hy het nou al baie kennis opgedoen gedurende sy tydperk by die netwerk en wil nou daardie kennis gebruik om sy eie onderneming te begin. Die vraag is: Watter, indien enige, intellektuele eiendom mag hy nou in sy nuwe onderneming gebruik? Toegang tot intellektuele eiendom, soos handelsgeheime en vertroulike inligting, handelsmerke en inligting wat onderhewig is aan kopiereg, hou dikwels die sleutel tot mededingende voordeel. Om hierdie inligting te gebruik, sal die voormalige konsessienemer, wat nou in mededinging is met die konsessiegewer, baie tyd, geld en moeite bespaar. Alhoewel gesonde mededinging die hoeksteen vorm van ʼn gesonde vryemarkekonomie, moet dit geskied binne die perke van die reg. In hierdie opsig beskerm die Patentewet, 57 van 1978, nuwe uitvindings, die Ontwerpwet, 195 van 1993, nywerheidsontwerpe en die Handelsmerkwet 194 van 1993, handelsmerke. Ten einde te kwalifiseer vir beskerming kragtens hierdie wetgewing, moet die uitvinding, ontwerp en handelsmerk geregistreer wees (Woker, 2012, pp. 168-170).
Beskerming deur die Gemenereg
Nog ʼn kernaspek van konsessies is die spesialiskennis wat gepaard gaan met die bedryf van die onderneming. Hierdie spesiale kennis (know-how) is die samevloei van tegniese, kommersiële en praktiese kennis en ervaring wat opgedoen is in die loop van normale sakebedrywighede. Hierdie kennis, wat vertroulike inligting en handelsgeheime insluit, word deur die konsessionaris ontwikkel deur baie foute te begaan en moeite te doen en ook dikwels met groot koste. Sodra ʼn konsessienemer die netwerk verlaat, sal konsessionarisse natuurlik bekommerd wees dat hierdie voormalige konsessienemers hierdie spesiale kennis sal gebruik om teen hulle mee te ding. Hierdie inligting word as vertroulike inligting
©akademia (MSW)
Bladsy 155
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap geklassifiseer, indien hierdie kennis bruikbaar is, dit vertroulik is, d.w.s. dit is nie algemene kennis nie en ekonomiese waarde het vir die persoon wat dit wil beskerm. Die volgende tipes inligting word deur die howe as beskermde inligting aanvaar: tegniese prosesse, rekenaarprogrammatuur, spesialiskennis van die onderneming, ongepubliseerde handelsmerke, kliëntelyste, sakegesprekke, kredietrekords, pryslyste en tenderpryse. Gedurende die konsessieverhouding sal die konsessionaris ʼn aansienlike hoeveelheid van kennis aan die konsessienemer oordra. Een van die voordele van konsessies is dat onervare entrepreneurs die kennis van mentors het om hulle te help om ʼn suksesvolle onderneming te bou. Sodra die konsessienemer die netwerk verlaat, is dit hoogs waarskynlik dat hy/sy aansienlike sakekennis sou opgedoen het. Dit is ook moeilik om te onderskei tussen spesialiskennis wat die eiendom is van die konsessionaris en kennis wat hulle kan gebruik wanneer hulle eers die netwerk verlaat het. Die konsessionaris moet kan bewys dat daardie inligting in werklikheid aan hom (die konsessionaris) behoort en dat die konsessienemer toegang gehad het tot sulke inligting en dat die konsessienemer nie hierdie kennis vooraf gehad het nie. Daar word dus ʼn onderskeid gemaak tussen kennis van die konsessionaris en kennis van die konsessienemer. Die konsessionaris kan nie die konsessienemer verhoed om sy/haar vooraf kennis te gebruik, nadat hy/sy die netwerk verlaat het nie, maar wel daardie spesialiskennis wat aan die konsessionaris behoort. Verder word enige kennis wat algemene kennis is en algemeen bekend is in die bedryf, of maklik vasgestel kan word, nie beskou as ʼn handelsgeheim nie (Woker, 2012, pp. 172-173). Aangesien daar geen beskerming deur spesifieke wetgewing in Suid-Afrika is vir hierdie saak nie, moet die verontregte konsessionaris hom wend tot die gemenereg. Konsessionarisse moet pro-aktiewe stappe neem om hulle handelsgeheime te beskerm deur ʼn beperking op handel en vertroulikheidsklousules in hulle ooreenkomste in te sluit. Die beperking op handel (restraint of trade) beperk ʼn konsessienemer om met ʼn konsessionaris mee te ding, nadat die ooreenkoms tot ʼn einde gekom het. Sulke klousules is algemeen in konsessie-ooreenkomste en oor die algemeen word konsessienemers verbied om betrokke te raak by ondernemings wat soortgelyk is aan dié van die konsessionaris, binne ʼn gespesifiseerde radius van die sakeperseel en vir ʼn gespesifiseerde tydperk. Hierdie beperking op handel kan gesien word as benadelend vir die konsessienemer, maar dit is wel aanvaarbaar, indien dit bedoel is om die werklike belange van die konsessionaris te beskerm en dat dit billik is. Nie net moet die belange van die konsessionaris in ag geneem word nie, maar ook dié van ander konsessienemers in die netwerk (Woker, 2012, pp. 174177).
©akademia (MSW)
Bladsy 156
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Wet op Handelsmerke
Handelsmerke geniet ʼn hoë mate van beskerming deur die reg en is een van die belangrikste bates wat ʼn konsessionaris kan besit. Handelsmerke sluit in enige naam, simbool, slagspreuk (slogan), woord (logo) of kenmerkende produkontwerp wat entrepreneurs gebruik om hulle goedere/dienste van mededingers te onderskei. Die hoofdoel van ʼn handelsmerk is om die oorsprong van goedere of dienste aan te dui en sodat verbruikers kan onderskei tussen beskikbare produkte/dienste. Konsessionarisse moet seker maak dat hulle handelsmerke kies wat beide aantreklik is en wat goeie regsbeskerming geniet. Swak handelsmerke is daardie merke wat slegs die produk/diens beskryf. Sterk handelsmerke is daardie merke wat denkbeeldig, arbitrêr of suggestief is. Wanneer ʼn konsessionaris ʼn handelsmerk kies wat goedere of dienste moet identifiseer, moet handelsmerke gekies word wat nie van toepassing is op goedere/dienste van enigiemand anders nie. Handelsmerke wat geregistreer is onder die Handelsmerkwet 194 van 1993 geniet aansienlike beskerming. Om ʼn geregistreerde handelsmerk te wees, moet die handelsmerk daartoe in staat wees om (in hierdie geval) die konsessionaris se goedere en dienste van ander te onderskei. Dit moet ook geregistreer wees in ʼn besondere klas. Daar bestaan nie iets soos ʼn algemene registrasie vir algemene doeleindes nie en verskeie klasse word voorgeskryf. Die konsessionaris moet dus aandui in watter klasse hulle van voorneme is om hul handelsmerk in te klassifiseer. Sou hy/sy nalaat om dit te doen, mag dit ʼn invloed hê op die toekomstige ontwikkeling van daardie handelsmerk. Die konsessionaris mag op ʼn latere stadium wel aansoek doen om dit ook in ʼn ander klas te registreer, indien omstandighede dit vereis. Dit is interessant om daarop te let dat sekere woorde nie geregistreer kan word as handelsmerke nie. Dit sluit woorde in, wat algemeen in die handel gebruik word om kwaliteit, kwantiteit, bedoelde gebruik, of ander eienskappe van goedere te beskryf. So kan woorde soos GROOT, GRATIS, UITSTEKEND of HANDGEMAAK nie geregistreer word nie. Bogenoemde is nie die enigste voorbeeld van handelsmerke wat nie geregistreer kan word nie, maar dit val buite die bestek van hierdie studiehandleiding. Wanneer ʼn konsessionaris voel dat daar ʼn oortreding is van sy geregistreerde handelsmerk, kan hy/sy op wetgewing staatmaak om die ongemagtigde gebruik daarvan te verhoed. Indien sulke oortredings bewys kan word, mag die konsessionaris/houer van die handelsmerk die volgende remedies tot sy beskikking hê: • ʼn Interdik kry wat die voortgesette gebruik daarvan verbied.
©akademia (MSW)
Bladsy 157
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap • Bevel kry vir die verwydering van die handelsmerk, of die opgee van goedere wat daardie merk dra, indien die handelsmerk nie van die goedere verwyder kan word nie. • Skadevergoeding of in plaas van skadevergoeding, ʼn toekenning van billike tantièmes (royalties) (Woker, 2012, pp. 184-195).
Wet op mededinging
Die Wet op Mededinging 89 van 1998 reguleer die optrede tussen mededingende ondernemings in Suid-Afrika. Alhoewel bedryfsreggewers en bedryfsregnemers deel is van dieselfde netwerk, word hulle volgens wet as mededingers beskou. Die Wet op Mededinging voorsien ʼn raamwerk vir die regulering van nie-mededingende gedrag. Dit bepaal sekere basiese mededingingsreëls wat ontwerp is om (a) nie-mededingende horisontale gedrag (b) nie-mededingende vertikale gedrag en (c) misbruik van ʼn dominante posisie te voorkom. Sekere van hierdie reëls is absoluut, wat beteken dat sulke gedrag geheel en al verbied word, soos horisontale en vertikale prysvasstelling (price fixing), waar mededingers vooraf besluit om markte onder mekaar te verdeel op die basis van klante, verskaffers, ens. en waar hulle saamwerk in ʼn tenderproses. Ondernemings mag onderlinge ooreenkomste aangaan, maar daardie ooreenkomste mag nie inmeng in die proses van mededinging nie. Die verhouding tussen konsessienemers, alhoewel hulle deel is van dieselfde netwerk, word gesien as ʼn horisontale een en dat hulle onafhanklike ondernemings van mekaar is. Dit beteken dat hulle verbied word om saam te werk in die vasstelling van pryse (verwys na Studie-eenheid 3). Enige optrede wat die effek het van substansiële voorkoming of vermindering van mededinging word verbied. Die verhouding tussen die konsessionaris en die konsessienemer is ʼn vertikale een. Minimum herverkoop pryse, per se, word verbied en soos met die verhouding tussen konsessienemers in dieselfde netwerk, word enige optrede wat die effek het van substansiële voorkoming of vermindering van mededinging, verbied. Daar is reeds gekyk na prysvasstelling, maar ander ooreenkomste tussen die konsessionaris en die konsessienemer word ook aangespreek. Wanneer ʼn konsessie-ooreenkoms aangegaan word, word daar van die konsessienemer verwag om ook nog ʼn reeks ander kontrakte aan te gaan. Hierdie kan bindende reëlings (tying arrangements) of eksklusiewe transaksiekontrakte wees.
Verbintenisreëlings Wanneer die verkoper voorwaardes stel vir die verkoop van een produk (bindende
©akademia (MSW)
Bladsy 158
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
produk) met die aankoop van ʼn ander afsonderlike produk (verbonde produk), of om die koper te verbind om nie ʼn verbonde produk van enige ander verskaffer te koop nie. Eksklusiewe transaksiekontrakte Dit is ʼn ooreenkoms dat die konsessienemer uitsluitlik (eksklusief) produkte sal koop wat deur die konsessionaris self, of ʼn ander aangewese verskaffer, voorsien word. Dit beteken dat die konsessienemer nie sake mag doen met ander ondernemings wat met die konsessionaris in mededinging is nie. Een van die redes hoekom konsessionarisse aandring op sulke ooreenkomste is dat hulle moet verseker dat die produkte en dienste van ʼn sekere standaard is. Daarby is een van die voordele om ʼn konsessienemer te wees, dat konsessienemers voordeel trek uit die mag wat deur ʼn gevestigde konsessionaris tot stand gebring is. So kan die konsessionaris gebruik maak van afslag op grootmaataankope wat groot besparings vir die konsessienemer beteken. Tog word hierdie bepalings dikwels met agterdog beskou, omdat konsessionarisse hulle beheer oor die konsessienemers uitoefen en die situasie kan uitbuit omdat hulle hoër pryse sal moet betaal, as wanneer hulle self die produkte goedkoper by ander verskaffers sou kon koop. Maar hierdie bepalings word nie verbied nie, solank dit die konsessionaris se spesiale kennis, intellektuele eiendom en ander vaardighede beskerm en as aansporing dien vir die konsessionaris om in die konsessie te belê, sonder die vrees dat konsessienemer voordeel trek ten koste van die konsessionaris (free-riding).
Onregmatige voordeel (free-riding) Wanneer een konsessienemer onregmatige voordeel trek uit die dienste wat deur ʼn ander konsessienemer aangebied word – ry op die ander een se rug. Gebiedsbeperkings word soms aan konsessienemers toegestaan om hulle te beskerm teen mededinging van ʼn ander identiese konsessie, of van die konsessionaris self. Alhoewel hierdie optrede gesien kan word as anti-mededingend, sou konsessienemers nie baie geneë wees om te belê in ʼn onderneming, indien daar ʼn ander identiese konsessie in hulle omgewing is nie. Hierdie “rug-ryery” is ʼn ernstige probleem en die klousules word ingesluit om ʼn effektiewe netwerk daar te stel wat tot die voordeel van al die lede van die netwerk sal wees. Die effek van anti-mededingende gedrag moet oorskadu word deur die positiewe gevolge van mededinging. Alhoewel die toestaan van eksklusiewe gebiedsregte as antimededingend gesien word, is dit so dat beide die konsessionaris en die konsessienemer voordeel sal trek uit sulke klousules en dat konsessienemers in werklikheid sulke ©akademia (MSW)
Bladsy 159
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap eksklusiewe gebiedsbeperking verwag. Dit is amper standaard praktyk om sulke klousules in te sluit en uiteindelik trek die verbruiker ook voordeel hieruit omdat hulle ʼn beter diens ontvang van ʼn meer toegewyde konsessienemer. Die VBW stel dat ʼn konsessie-ooreenkoms gedetailleerde inligting moet bevat rakende gebiedsbeperkings wat van toepassing is op die konsessienemer en/of daar eksklusiewe gebiede aan die konsessienemer toegestaan is. Indien die konsessionaris nie van voorneme is om ʼn eksklusiewe gebied aan die konsessienemer toe te staan nie, moet dit baie duidelik so in die kontrak gestel word (Woker, 2012, pp. 118-119, 222-225). 5.8
Belangrikste tendense
5.8.1
Aanleidende faktore
Die onlangse wêreldwye resessie het ʼn keerpunt in die ekonomie verteenwoordig. Sommige kenners meen dat dit selfs erger was as die Groot Depressie van 1920 – eenvoudig omdat dit soveel vinniger versprei het deur ons hoogs ontwikkelde tegnologiese wêreld. Omdat ons in so ʼn vinnig veranderende wêreld leef, het dit die manier verander waarop mense dink, wie hulle vertrou en hoe hulle inkopies doen. Daar is reeds vroeër verwys na oplewing in sekere van die konsessiebedrywe. Van die oplewings in die konsessiebedryf in die verlede was die sport- en fiksheidsoplewing in die 1980’s, die rekenaaroplewing in die 1990’s en in die 2000’s, die etiese verbruikerswese, regverdige handel en nuwe, strengheidsmaatreëls (austerity) (Chang, 2011) Die veranderinge vind nie net op die tegnologiese front plaas nie, maar ook op ander gebiede. Seker een van die belangrikste veranderinge is dié van die verandering in waardestelsels. Geraak deur die resessie, is soberheid en eenvoudige strengheid nou die nuwe norm vir verbruikers wat meer versigtig is waarop en hoe hulle hul geld spandeer. Die sakewêreld se norme het ook verander – waar ondernemings voorheen net gefokus was op die maksimering van wins, word ander faktore soos omgewingsverantwoordelikheid en hulle klante se emosies, ook in ag geneem. Met die groot getalle mense wat hulle werk verloor, is daar nou ook groter druk om ʼn eie onderneming te begin – dikwels met baie min, of geen, kapitaal nie. Hierdie entrepreneurs gebruik gewoonlik tegnologie om ʼn nuwe onderneming te begin. Vroeër is daar verwys na e-handel. Ondernemings moet leer om die “taal” van sy nuwe kliënte te praat. Hierdie kliënte wil interaktief kommunikeer. Tradisioneel het konsessies altyd hulleself op die verbruikers afgedwing – “dit is hoe ons dinge doen, dit is wat jy gaan kry en basta!” Hierdie houding moes verander en hulle moes bereid wees om hul produk/diens aanbod aan te pas by die meer verfynde verbruiker.
©akademia (MSW)
Bladsy 160
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Met die ontwikkeling van slimfone word daar al hoe meer gebruik gemaak van mob-tailing (mobiele kleinhandelaankope). Verbruikers soek, vergelyk en koop aanlyn, in teenstelling met die tradisionele instap-aankope. Die onderneming moet op hierdie gebied dan ook maniere vind om uit te staan bo mededingers in die kuberruimte. ʼn Woord van waarskuwing: daar is toenemend weerstand teen mobiele boodskappe omdat dit as spam en ʼn inbreuk op privaatheid beskou word. Ondernemings moet ook, soos reeds genoem, eties en verantwoordelik optree wat die omgewing betref én sy sosiale verantwoordelikheid teenoor die gemeenskap nakom. So sal die onderneming sy sosiale verantwoordelikheid nakom deur borgskappe van skole in hulle omgewing en op so ʼn manier iets teruggee aan die gemeenskap wat hulle ondersteun. Die dae van die “koekiedrukker”-mentaliteit is ook lank reeds verby. In baie opsigte was die konsessiebedryf die pioniers van hierdie mentaliteit – waar die verbruiker dieselfde produk/diens aangebied word, ongeag waar hy hom bevind. Huidige verbruikers wil nie voorgeskryf word nie, byvoorbeeld wát om wáár en wanneer om te eet nie – daar moet vir individuele voorkeure voorsiening gemaak word. Indien die kernproduk nie verander kan word nie, moet konsessies probeer om die hele ondervinding met bykomende dienste te probeer aanvul. Kultuur, emosies en egtheid is ewe belangrik vir die huidige verbruiker (Chang, 2011).
Sosiale en demografiese tendense
ʼn Belangrike sosiale verandering wat al ʼn paar jaar gelede begin plaasvind het, is die toetrede van vroue tot die bedryfsreg. Hierdie verandering het daartoe bygedra dat nuwe konsessiekonsepte na vore gekom het en sodoende nie net werksgeleenthede vir ander vroue geskep het nie, maar ook vir mense uit voorheen benadeelde groepe. So is die kindersorgkonsessie ʼn redelike nuwe kategorie. Die skoonheid, binnenshuise versiering en skoonmaakdienste is ook nuwe toevoegings (Hoffman, 1993). Die konsessiekategorie vir kindersorg, onderwys en opleiding het met rasse skrede vermeerder. In 2007 was daar reeds 41 konsessionarisse met meer as 1 900 afsetpunte. In die gesondheid en skoonheidskategorie was daar in 2007 reeds 20 verskillende konsessies met 650 afsetpunte. Die gemiddelde belegging in 2007 was R618 000. Dream Nails, wat toe al meer as 50 afsetpunte gehad het in Suid-Afrika, en Placecol, is van die bekendste in dié kategorie. In die persoonlike dienste kategorie is daar ʼn ongewone verskeidenheid. Daar is byvoorbeeld konsessies vir begrafnisdienste (SA Funeral Homes en Martins), droogskoonmakers en skoenhersteldienste (Van Zyl J. , 2007, p. 14). Konsessionarisse kan ook die 55 jarige en ouer groep teiken, veral wat persoonlike dienste soos versiering, tuindienste, gesondheidsorg en skoonmaakdienste betref.
©akademia (MSW)
Bladsy 161
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Internasionale tendense
Globale ekonomiese integrasie vind plaas omdat hindernisse stelselmatig uit die weggeruim word vir handel tussen lande. Ontwikkelinge in minder ontwikkelde lande, soos die toenemende vraag na goedere en dienste, verstedeliking van die bevolking, groei in besteebare inkomste, meer vroue in die werksmag en stabiele regerings- en sakeklimaat, dra by tot die uitbreiding van ondernemings na hierdie lande. Regerings raak ook al hoe meer bewus van die voordele wat die konsessiesbedryf vir die ekonomie inhou en die belangrikste rolspelers in die bankwese het spesiale afdelings wat uitsluitlik daarop toegespits is om finansiering en ander hulp aan konsessienemers en konsessionarisse toe te staan (Hoffman, 1993, p. 36). Verder het verbeteringe in vervoer- en kommunikaise netwerke ook die taak van beheer oor buitelandse konsessies drasties verbeter. Die entoesiastiese aanneming van Westerse waardes en uitvindsels lei tot vinnige aanvaarding van nuwe konsessies. So byvoorbeeld is meer as 50 persent van die internasionale konsessie bedrywe, dié wat deur Amerikaanse ondernemings besit word (Hoffman, 1993, p. 37). Die eiendomskonsessie, Remax, is ʼn voorbeeld daarvan. Baie ander voorbeelde kan ook genoem word soos die alombekende McDonalds.
Ekonomiese tendense
Ekonomiese ontwikkeling speel ook ʼn rol in die vorming en sukses van die konsessiebedryf. Dit blyk dat daar ʼn verskuiwing weg van ʼn vervaardigingsekonomie na ʼn dienste-ekonomie is. Natuurlik word konsessies ook hierdeur geraak. Konsessies word ook geraak deur die veranderinge wat plaasvind in die ondernemingslewensiklusse. Wanneer die ekonomie sterk is en groei, vaar konsessies goed. In ʼn swak ekonomie blyk dit dat hulle ewe goed vaar. So het die konsessiebedryf in Amerika in 1992, toe daardie land se ekonomie maar met 1,8 persent gegroei het, met 18 500 nuwe konsessies gegroei wat meer as 100 000 werksgeleenthede geskep het (Hoffman, 1993, p. 36). Soos wat die konsessiebedryf versadig raak met sekere tipes konsessies, byvoorbeeld kitskoskonsessies, ontwikkel die geleenthede om ook uit te brei na ander lande. 5.8.2
Nuwe geleenthede
Daar is meer tot konsessies as net die kitskosnetwerke en kleinhandel. Voornemende konsessienemers wat voel dat hierdie “tradisionele” netwerke geen aantrekkingskrag vir hulle inhou nie, het ʼn groot verskeidenheid van industrieë om van te kies. Die 2007 Franchise Guide van FASA gee 12 hoof groepe waaruit gekies kan word wat o.a. die volgende insluit:
©akademia (MSW)
Bladsy 162
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap • Motorprodukte en dienste • Geboue, kantoor- en huisdienste • Landbou-, mynbou-, vervaardigings- en industriële dienste. • Onderneming-tot-onderneming. • Kindersorg, onderwys- en opleiding. • Vermaak en ontspanning. • Kitskos en restaurante. • Gesondheid en skoonheid. • Persoonlike dienste. • Kleinhandel en direkte bemarking. Om die omvang daarvan te illustreer, was daar in die motorprodukte en dienstekategorie in 2006, 44 konsessiestelsels met ʼn totaal van 2 240 afsetpunte in Suid-Afrika. Die gemiddelde belegging in hierdie kategorie was R844 000 met ʼn gemiddelde bydrae van 5% tantièmes op omset en ʼn gemiddelde bemarkingsheffing van 2,7% van die omset. Van die bekende handelsname in hierdie kategorie is Battery Centre, Hi-Q, PG Glass en Silverton Radiators. So kan daar baie voorbeelde gevind word van ou, bekende name in verskillende kategorieë. Een van hulle is Italtile, wat al in 1969 gestig is, maar eers na die konsessiemodel oorgegaan het in 2002. So ook Cardies, wat die konsessiebedryf in 1981 betree het en in 2007, 90 afsetpunte besit het. Meer onlangse konsessies sluit in Cash Converters, BP Express, Fruit & Veg City, Verimark, Spec Savers en Trappers Trading. Die verskeidenheid van konsessies en hulle suksesse, maak van die konsessiebedryf ongetwyfeld ʼn gewilde en aantreklike een (Van Zyl J. , 2007). Nuwe geleenthede kan gevind word in:
Omgewingsbewustheid (Greening)
Alhoewel daar ʼn risiko is dat ʼn beweging in hierdie rigting om heeltemal “groen” te word, misbruik kan word, moet ondernemings nogtans probeer om die regte ding te doen en nie net lippediens (lip service) te gee nie. Ondernemings moet probeer uitvind wat internasionale standaarde is om hulle koolstofvoetspoor (carbon footprint) te verminder en eko-sertifikate te verkry. Die post-koolstofekonomie kyk na verskuiwings in lewenstyl tendense ten einde die aarde te red, byvoorbeeld die vermindering van die rooivleis verbruik, sodat die gasse wat deur beeste geproduseer word, tot ʼn minimum beperk word.
©akademia (MSW)
Bladsy 163
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Plaaslike vervaardiging
Daar is ʼn werklike verskuiwing van massaproduksie na plaaslike produksie. Voedselkleinhandelaars neig om kleiner, meer omgewingsvriendelike, verskaffers te soek wat plaaslik vars produkte kan voorsien. Daar is selfs ʼn tendens om in die stedelike omgewing, groente te verbou, sodat plaaslike gemeenskappe ondersteun kan word.
Nismarkte
Die generasie, 40 jaar en ouer voorsien die mark waar die regte geld is. Hierdie generasie/mark is een waar kontant nie ʼn probleem is nie, hulle het tyd tot hulle beskikking en is tegnologies bedrewe. ʼn Onlangse studie toon dat 81% van die internetgebruikers in hierdie marksegment voorkom en dat ʼn groot persentasie van Facebook gebruikers, vroue bo 55 is (Chang, 2011).
Welstand (wellness)
Die welstand-industrie toon baie groei en veral in die werkplek is voorkomende gesondheid baie gewild. So het daar interessante vennootskappe tot stand gekom, soos Discovery Health voordele aan sy lede, as hulle sekere produkte by Pick ʼn Pay aankoop.
Nuwe handelsmerktaal
Die opkoms van die sogenaamde streekstamme (regional tribes) – die teorie dat wat in een streek werk, nie noodwendig in ʼn ander streek sal werk nie – is ʼn nuutjie en konsessies moet hierdie waarheid besef. Daar kan dalk nie dieselfde vraag bestaan in alle geografiese gebiede nie. Indien een streek/gebied ʼn ander behoefte openbaar, moet daar voorsiening daarvoor gemaak word.
Toegevoegde waarde
Hierdie beginsel word veral gesien in die digitale ruimte waar daar soveel gratis programmatuur (free downloading) vir verbruikers beskikbaar is en waar hulle hierdie toegevoegde waarde ontvang. Alhoewel dit dalk onmiddellike koste vir die onderneming beteken, is die toekomstige voordele wat daaruit verkry sal word, groot. Ondernemings moet ʼn werklike poging aanwend om hierdie toegevoegde waarde aan verbruikers te voorsien.
Regerings en privaat vennootskappe
Dit is ʼn bekende feit, veral in derde wêreld lande, dat dienslewering uitgekontrakteer moet word aan entrepreneurs deur die samewerking met die regering. Ook hier kan konsessies ʼn belangrike rol speel met sy baie verskillende vorme. (Die bostaande gedeelte is gebaseer op die werk van Chang, 2011, tensy anders aangedui.)
©akademia (MSW)
Bladsy 164
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 5.9
Swart Ekonomiese Bemagtiging
Nadat sanksies tot ʼn einde gekom het in 1994, met die eerste demokratiese verkiesing, het die konsessiebedryf ʼn oplewing getoon omdat baie mense afbetaal is (retrenched) en skeidingspakkette van staatsinstellings en groot maatskappye ontvang het. Dit het ʼn bron van potensiële konsessienemers geskep wat nou ʼn nuwe bron van inkomste moes vind. Die regering moes ook nou werkskeppingsgeleenthede identifiseer om die toenemende styging in werkloosheid teë te werk. Veral wat voorheen benadeelde groepe betref, het die regering met sy Swart Ekonomiese Bemagtigingswetgewing, konsessies geïdentifiseer as nog ʼn manier van werkskepping om armoede te verlig. Die rede hiervoor is dat konsessies sekere voordele het wat bydra tot sukses – faktore wat dikwels deur nuwe ondernemings as problematies ervaar word. Nuwe, en dikwels baie onervare, entrepreneurs kan nou deel word van ʼn netwerk waarin hulle voorsien word van ʼn bewese formule vir die suksesvolle bedryf van ʼn onderneming en waar hulle ondersteuning en aanmoediging kry. In 2005 het FASA riglyne ontwikkel vir SEB (Swart Ekonomiese Bemagtiging, of BEE, Black Economic Empowerment). Dit is gedoen sodat dit die sektor kon bystaan om te voldoen aan die vereistes soos gestel in die BBEE Act 53 van 2003 (Broad-based Economic Empowerment). Die FASA kodes vereis van elke konsessionarislid om FASA te voorsien van ʼn skaalsertifikaat (rating certificate) waar die graad van nakoming (compliance) aangedui word. In gevalle waar ʼn konsessionaris nie ooreenkomstig die kodes funksioneer nie, word daar van hulle verwag om ʼn SEB-strategie voor te lê wat die tydsduur en manier, waarop dit van voorneme is om daaraan te voldoen, uiteen te sit (Woker, 2012, pp. 13-14). 5.9.1
Hoekom SEB?
Die Wet en die kodes lê nie ʼn verpligte Swart Ekonomiese Bemagtigingsproses op nieregeringsentiteite nie en die privaatsektor is dus nie verplig om SEB-inisiatiewe te implementeer nie, maar daar is tog ʼn ekonomiese, politieke en morele dringendheid in alle sektore om SEB toe te pas. Die ekonomiese belangrikheid word duidelik in die lig van die verskaffersketting. Alle staatsinstellings en regeringsdepartemente word wetlik verplig om SEB in hulle verskaffersaktiwiteite toe te pas. Dit beteken dat privaat ondernemings wat kontrakte met die regering wil aangaan, aan SEB-voorskrifte moet voldoen. Hierdie ondernemings is dan verplig om van ondernemings aan te koop wat ook aan SEB-voorskrifte voldoen. Die implementering van SEB word ook gesien as goeie sakebestuur in privaat ondernemings, omdat ondernemings wat nie aan SEB-voorskrifte voldoen nie, hulleself kan blootstel aan negatiewe publisiteit. Verder sal ʼn hoë SEB-telling ʼn onderneming ʼn
©akademia (MSW)
Bladsy 165
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap mededingende voordeel gee. Hoe laer die SEB-telling, hoe minder punte sal die onderneming kry, wanneer hulle verskaffers gebruik wat ook lae puntetellings het. Ondernemings sal minder geneë wees om sake met ander nie-SEB-ondernemings te doen wat lae tellings het, omdat hulle eie takserings (rating) negatief daardeur geraak sal word (Hale, 2009, pp. 4-5). 5.9.2
Beoordelingskale
Die kodes het ʼn telkaart daargestel waarvolgens ʼn onderneming se SEB-status geëvalueer kan word. Volgens hierdie telkaart word punte toegeken vir verskeie kriteria soos geïdentifiseer (kyk Tabel 5.1). Hoe hoër die aantal punte verwerf deur ʼn onderneming in elke kategorie, hoe hoër sal die algemene SEB-taksering wees. Die SEB-taksering staan bekend as die SEB-bydraevlak en dit word hoofsaaklik gebruik om SEB te meet in tenderprosesse en voorkeur verkryging (procurement) van kontrakte (Hale, 2009, p. 1). Voorbeeld 5.1 Verkryging van ʼn kontrak van ʼn vlak vier onderneming sal getel word as 100% “swart”besteding vir die doeleindes van die meting van ʼn onderneming se verkrygingsvlakke. ʼn Onderneming met minder as 30 punte sal beoordeel word as een wat nie aan SEB maatreëls voldoen nie. Die SEB-status wat kwalifiseer vir SEB-verkryging met hulle onderskeie punte en verkryging word in Tabel 5.1 weergegee. SEB-status
Kwalifikasie
SEB-verkryging
Vlak 1
100 punte op telkaart
135%
Vlak 2
85-100 punte
125%
Vlak 3
75-85 punte
110%
Vlak 4
65-75 punte
100%
Vlak 5
55-65
80%
Vlak 6
45-55
60%
Vlak 7
40-45
50%
©akademia (MSW)
Bladsy 166
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Vlak 8
30-40
10%
Nie-nakoming
Minder as 30 punte
0%
Tabel 5.1: Telkaart vir SEB beoordeling (Hale, 2009, p. 2) Hierdie telkaart, wat op alle ondernemings van toepassing is (behalwe vrygestelde mikroondernemings en nuwe ondernemings), meet sewe elemente van SEB – elk met sy eie gewig. Hierdie telkaart is ook van toepassing in die konsessiebedryf, aangesien daar nie ʼn afsonderlike afdeling in die wetgewing is wat transformasie in die konsessiebedryf bespreek nie. Element/Kriteria
Gewig
Verwysingskode
Eienaarskap
20 punte
100
Bestuursbeheer
10 punte
200
Indiensnemingsgelykheid
10 punte
300
Vaardigheidsontwikkeling
10 punte
400
Voorkeurverkryging
20 punte
500
Ondernemingsontwikkeling
10 punte
600
Oorblywend
10 punte
700
Tabel 5.2: Elemente vir beoordeling (Aangepas uit Hale, 2009, p. 2) 5.9.3
Vrygestelde mikro-ondernemings
Die kodes het verskillende kategorieë geskep sodat SEB-nakoming vergemaklik kan word en om rompslomp met administrasie te verminder. KMMO’s en nuwe ondernemings (startup businesses) word in die meeste gevalle vrygestel van die beoordeling van SEB-nakoming. Ondernemings met ʼn jaarlikse totale inkomste van R5 miljoen of minder, kwalifiseer as ʼn vrygestelde mikro-onderneming. Hierdie ondernemings word nie beoordeel nie en word geoordeel as ʼn Vlak 4-bydraer, wat beteken dat daar aangeneem word dat 100% van elke Rand wat gespandeer word met sulke ondernemings as SEB-gespandeer beskou word (Hale, 2009, p. 3).
©akademia (MSW)
Bladsy 167
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap 5.9.4
Kwalifiserende Klein Ondernemings
Ondernemings met ʼn jaarlikse totale inkomste van tussen R5 miljoen en R35 miljoen kwalifiseer as ʼn “Kwalifiserende Klein Onderneming” (KKO’s) (Qualifying Small Enterprise – QSE). Die meeste konsessienetwerke sal kwalifiseer as KKO’s. 5.9.5
Nuwe ondernemings
Nuwe ondernemings word gedefinieer as ʼn entiteit wat pas begin is en vir minder as ʼn jaar bedryf word. Nuwe ondernemings word gesien as Vrygestelde Mikro-ondernemings vir die eerste jaar van bedrywighede, nieteenstaande die verwagte totale inkomste. Ten einde te kwalifiseer as ʼn Nuwe Onderneming, moet die onderneming onafhanklike bevestiging daarvan voorsien, deur ʼn prokureur of ʼn ouditeur. Nieteenstaande die status van ʼn nuwe onderneming, as so ʼn onderneming vir ʼn staatstender, met ʼn waarde van meer as R5 miljoen, maar minder as R35 miljoen aansoek doen, moet so ʼn onderneming ʼn telling voorlê volgens die telkaart soos voorgeskryf. ʼn Onderneming wat erkenning wil kry as een wat aan SEB-maatreëls voldoen, moet gewoonlik sy telling laat verifieer deur ʼn onafhanklike SEB-beoordelingsagentskap (Hale, 2009, p. 4). 5.10 Finansiering van konsessies Die finansiering van ʼn onderneming is meer ingewikkeld as wat dit dalk mag voorkom en behels meer as net die besluit om geld te leen. Finansieringsbesluite sluit verskeie besluite in oor sake soos die kapitaalbehoeftes van die onderneming, die tipe onderneming, wetlike verpligtinge, eie en geleende kapitaal, beskikbare vorme van finansiering, koste verbonde aan kort- en langtermyn finansiering, die sakeplan, bronne van finansiering en die voorgeskrewe voorvereistes van hierdie bronne. Die hoof doelwit van enige onderneming is die maksimering van wins. Eerstens, moet vasgestel word hoeveel kapitaal benodig gaan word. Akkurate vooruitskattings op die kort-, medium en langtermyn moet bepaal word. Korttermyn behoeftes is byvoorbeeld om die onderneming te begin en die nodige voorraad aan te skaf. Op die medium termyn mag dit dalk nodig wees om op hoogte te bly van die nuutste tegnologie, byvoorbeeld rekenaars, kasregisters en ander vorme van outomatisering. ʼn Langtermynbehoefte kan byvoorbeeld wees om ʼn gebou te koop waaruit die onderneming bedryf kan word. Korttermyn behoeftes sal gedek word deur korttermyn finansiering, medium termyn behoeftes deur medium termyn finansiering en langtermynbehoeftes deur langtermynfinansiering. Die korttermyn strek gewoonlik vir twaalf
©akademia (MSW)
Bladsy 168
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap maande of minder, medium termyn strek gewoonlik vir ʼn tydperk van een tot vyf jaar en die langtermyn vir ʼn tydperk langer as vyf jaar. Voorbeelde van korttermyn finansiering is ʼn oortrokke fasiliteit op ʼn lopende (tjek) rekening, of ʼn lening van ʼn familielid. Medium termyn finansiering sluit in afbetalingsooreenkomste en langtermynfinansiering is ʼn verband op ʼn eiendom (Swart, 2002, pp. 13-14). Die behoefte aan finansiering kom natuurlik slegs na vore, indien die entrepreneur nie oor die nodige fondse beskik nie en dit iewers moet leen. Die tydstip waarop die geld benodig word, is ook belangrik en moet fyn beplan word. Onthou dat die koste van skuld, rente is en as geld te vroeg geleen word, kan dit duur raak. Net so sal dit ook nie veel help, indien die geld te laat geleen word nie. Ook moet daar seker gemaak word dat daar nie te min, óf te veel geleen word nie, want beide situasies is nadelig. Nadat die kapitaalbehoeftes van ʼn onderneming bepaal is, moet die verhouding tussen eie kapitaal (ekwiteit) en vreemde kapitaal (geleende) vasgestel word om uit te vind wat die optimale kapitaalstruktuur van die onderneming moet wees. Hierdie verhouding tussen eie en vreemde kapitaal word die kapitaalstruktuur van ʼn onderneming genoem. Skuldfinansiering verwys na bedryfslaste (korttermyn) en nie-bedryfslaste (medium en langtermyn). Ekwiteit verwys na bydraes deur die eienaar self, aandele en behoue inkomste (Swart, 2002). 5.10.1 Keuse van skuld en/of ekwiteit Voordat daar besluit word waar finansiering vandaan gekry gaan word, moet die volgende beginsels ingedagte gehou word: •
Hoe meer bates benodig word, hoe groter sal die kapitaalbehoeftes wees.
•
Om ʼn onderneming se groei te finansier moet die korrekte graad van likiditeit gehandhaaf word. Die algemene maatstaf van likiditeit is die bedryfskapitaalverhouding (liquidity). Likiditeit word bereken deur die verhouding van die bedryfsbates tot die bedryfslaste te bereken en te bepaal of die onderneming in staat sal wees om sy korttermyn verpligtinge na te kom. Die formule is soos volg: Bedryfskapitaalverhouding = Bedryfsbates : Bedryfslaste of anders gestel: Bedryfskapitaalverhouding =
. /% . /%
Om te verseker dat korttermyn verpligtinge nagekom kan word, moet hierdie verhouding 2:1 wees – bedryfsbates moet twee maal soveel as bedryfslaste wees. •
Die hoeveelheid skuld word beperk deur die hoeveelheid ekwiteit wat deur die eienaar(s) bygedra kan word. Dit word gemeet deur die nie-bedryfsbates
Šakademia (MSW)
Bladsy 169
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap (langtermyn skuld) : Aandeelhouersbelang verhouding (debt/equity ratio). Hierdie verhouding is ʼn aanduiding van die onderneming se kredietwaardigheid en as die verhouding groter is as 1 : 1, is die onderneming hoog gerat (high-geared) en sal dit nie kwalifiseer vir verdere lenings nie. Dit is dan ʼn hoë risiko. Indien die verhouding minder is as 0,5 : 1, is dit laag gerat (low-geared) en kredietwaardig en dus ʼn lae risiko. Skuld word ook vreemde kapitaal genoem en is geld wat van buite instellings geleen word. Eie kapitaal is fondse wat deur aandeelhouers bygedra word (Conradie, 2007, p. 44).
Voorbeeld 5.2 Die volgende syfers is verkry uit die finansiële state van ABC Maatskappy. Bedryfsbates
R 219 580
Bedryfslaste
R 93 894
Langtermyn lening
R 120 000
Ekwiteit
R 545 316
Bereken die: 1) Likiditeit = Bedryfsbates : Bedryfslaste = 219 580 : 93 894 = 2,3 : 1 Die verhouding voldoen aan die norm van 2 : 1. Die onderneming sal in staat wees om sy korttermyn verpligtinge na te kom. 2) Die skuld/eienaarsbelang verhouding = 120 000 : 545 316 = 0,2 : 1. Dit voldoen aan die norm van minder as 0,5 : 1. Die onderneming is laag gerat en kredietwaardig. Nou moet daar besluit word watter vorm van finansiering gebruik gaan word en hoe dit die potensiële winsgewendheid, finansiële risiko en beheer sal beïnvloed. By die keuse tussen eie of geleende kapitaal moet bepaal word hoe hierdie twee vorme van finansiering die
©akademia (MSW)
Bladsy 170
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap winsgewendheid van die onderneming sal beïnvloed. Dit kan deur die volgende voorbeeld geïllustreer word:
Voorbeeld 5.3 Skuld/ekwiteit Die eienaar van Maatskappy X het R 100 000 van sy eie geld om in die onderneming te belê, maar hy kort nog R100 000 om die finansiering te voltooi. Gestel dat hy die ander geld verkry deur aandele uit te reik ter waarde aan R100 000 – dan sal sy ekwiteit gelyk wees aan R 200 000 wat die totale bedrag sal wees (onthou aandeelhouers is deel van ekwiteit). As hy die geld leen teen 10% sal die rente-uitgawe R 10 000 per jaar wees (100 000 x 0.10 = R 10 000). Verder het hy bereken dat die onderneming ʼn bedryfswins van R 28 000 sal maak (voor #+ """
rente en belasting) wat ʼn 14 persent opbrengs op sy bates beteken (#"" """ x
0"" 0
= 14).
Indien hy aandele uitreik, sal sy balansstaat soos volg lyk: Skuld
R0
Ekwiteit
R 200 000
Totale skuld en ekwiteit
R 200 000
Maar as hy geld leen, sal die balansstaat soos volg lyk: Skuld (teen 10% rente)
R 100 000
Ekwiteit
R 100 000
Totale skuld en ekwiteit
R 200 000
Die onderneming se Inkomstestaat sal soos volg daar uitsien onder die twee bogenoemde finansieringsopsies: Eie kapitaal Bedryfsinkomste
©akademia (MSW)
R 28 000
Geleende kapitaal R 28 000
Bladsy 171
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Min: Rente uitgawe Netto inkomste
R0
(R 10 000)
R 28 000
R18 000
Soos gesien kan word, is die netto inkomste groter as die eienaar gebruik maak van eie kapitaal i.p.v. geleende kapitaal. Maar as die eienaar wil weet wat die opbrengs op sy belegging sal wees, word die volgende formule gebruik: Opbrengs op belegging: =
1
Dus, lyk die opbrengste onder die twee toestande soos volg: Eie kapitaal
Geleende kapitaal
1
1
=
#+ """ #"" """
= 14%
=
0+ """ 0"" """
= 18%
Hierdie berekeninge beteken dat as die eienaar slegs gebruik maak van eie kapitaal, sal hy slegs R14 vir elke R100 belê, verdien. As hy egter gebruik maak van skuld, sal hy R18 vir elke R100 belê, verdien. As ʼn algemene reÍl kan daar van skuld gebruik gemaak word, solank as wat die opbrengs op beleggingskoers groter is as die koers waarteen geld geleen word, kan skuld gebruik word om opbrengste te verkoop. Die opbrengs op eie kapitaal is 14% en die rentekoers is 10%. Alhoewel dit dalk mag voorkom asof dit beter sal wees om net al hoe meer skuld te gebruik, moet die gebruik van skuld beperk word, omdat skuld ʼn groot risiko dra. Indien die onderneming sou misluk, of as die netto inkomste swak is vir ʼn tydperk, sou die krediteure steeds aanspraak maak op terugbetaling van die kapitaalbedrag, sowel as die opgelope rente (Longenecker, 2000, pp. 236-238). 5.10.2 Bronne van finansiering What often causes businesses to fail, is not their profitability but their cash flow (Unknown). Die aanvanklike finansiering van kleinsakeondernemings word dikwels eers gedoen deur persoonlike spaargeld te gebruik en dan word daar later gepoog om toegang tot spaargeld van vriende en familie te verkry. Slegs as hierdie bronne van finansiering onvoldoende is, sal
Šakademia (MSW)
Bladsy 172
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap die entrepreneur hom/haar wend tot formele bronne van finansiering soos banke en buite beleggers.
Ekwiteit
Skuld
Persoonlike spaargeld
Sakeverskaffers
Vriende en familie
Kommersiële banke
Ander individuele beleggers
Regeringsorganisasies
Sakeverskaffers
Groot ondernemings
Figuur 5.1: Bonne van finansiering (Aangepas uit Longenecker, 2000, p. 242) Die belangrikste bronne van ekwiteitsfinansiering is persoonlike spaargeld, vriende en familie, private beleggers en die verkoop van aandele aan die publiek. Die belangrikste bronne van skuldfinansiering is sakeverskaffers, kommersiële banke, regeringsorganisasies en groot ondernemings.
Persoonlike spaargeld
Soos reeds genoem, is dit die grootste bron van kapitaal wat deur kleinsakeondernemings gebruik word. Hierdie eie kapitaal is noodsaaklik omdat die nuwe onderneming nie kan bekostig om met groot bedrae skuld te sit nie – veral nie in die beginjare nie, omdat winste wisselvallig kan wees. Dit is ook baie onwaarskynlik dan ʼn bankier finansiering sal voorsien sonder dat die entrepreneur van sy eie geld ook in die onderneming belê (Longenecker, 2000).
Vriende en familie
Soms is vriende en familie die enigste bron van finansiering. Hierdie tipe lenings is vinnig beskikbaar omdat die voorsiening daarvan meestal gebaseer is op ʼn persoonlike verhouding in plaas van finansiële ontleding. Dikwels, egter, voel vriende en familielede dat hulle die reg het om voorstelle te maak, aangaande die bestuur van die onderneming. So kan swaar tye in die onderneming, ook ʼn stremming plaas op die verhouding. Om die kanse te verminder dat verhoudings versuur, moet daar noukeurig beplan word om hierdie lenings so spoedig moontlik terug te betaal en enige ooreenkomste moet liefs op skrif gestel word (Longenecker, 2000).
Philip Knight, die stigter van Nike Inc. het saam met sy atletiekafrigter, ingevoerde
©akademia (MSW)
Bladsy 173
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Japannese tekkies vanuit sy motor se kattebak verkoop het. Oprigtingsgelde het $1 000 beloop. In 1997 was die firma se verkope meer as $ 9 biljoen. (Longenecker, 2000, p. 242)
Ander individuele beleggers
Daar is baie privaat individue wat bereid is om in ander mense se ondernemings te belê. Hoofsaaklik is hulle mense wat oor gemiddelde of beduidende sakeondervinding beskik, of hulle is ryk professionele mense soos prokureurs en dokters. Hierdie tipe beleggers word dikwels “sake engele” genoem. Dikwels voorsien hulle nie net die fondse nie, maar ook raad oor hoe om sake te bedryf. Alhoewel dit makliker is om van hierdie bronne finansiering te ontvang, kan hulle baie veeleisend wees.
Sakeverskaffers
Ondernemings waarmee die bepaalde onderneming sake doen, kan ook ʼn primêre bron van finansiering wees vir voorraad en toerusting. Beide groothandelaars en vervaardigers/verskaffers kan handelskrediet toestaan of toerusting/voorraad op huurkoop voorsien. Handelskrediet word voorsien op voorraad wat aangekoop word en is korttermyn finansiering – gewoonlik 30 dae en is ongesekureerd (unsecured). Handelskrediet sal ook afhang van die produkte wat verkoop word. Huurkoopooreenkomste word aangegaan vir die verkryging van toerusting en ʼn aanvanklike betaling (down payment) van 25 tot 35 persent word gewoonlik verwag. Dit strek gewoonlik oor 36 tot 60 maande met ʼn sekere persentasie rente op die bedrag. Al hoe meer ondernemings maak gebruik van hierdie tipe finansiering omdat die onderneming sy kontant vir ander doeleindes kan gebruik en dat die huurkoopooreenkoms ʼn skans is teen uitgediende toerusting (Longenecker, 2000, p. 244).
Kommersiële banke
Kommersiële banke is baie gretig om finansiering te verskaf aan voornemende konsessienemers omdat hulle weet dat die kans goed is dat hulle lenings betyds, ten volle en met rente terugbetaal sal word teenoor die kanse op terugbetaling deur ʼn onafhanklike entrepreneur. Voornemende entrepreneurs het die ondersteuning van ʼn gevestigde netwerk en daar is direkte betrokkenheid deur die konsessionaris. Dit is natuurlik ook in die konsessionaris se belang dat die konsessienemer suksesvol is en hulle sal alles in hulle vermoë doen om te verseker dat die onderneming ʼn sukses is. Dit begin by die noukeurige seleksie van konsessienemers en perseelinspeksie, voortdurende opleiding en ondersteuning en intensiewe betrokkenheid by konsessienemers wat dalk miskien mag sukkel (Parker, 2007, pp. 149-150).
©akademia (MSW)
Bladsy 174
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Toekomsgerigte banke het ʼn toegewysde konsessie-afdeling. Dit word beman deur kenners wat die konsep van bedryfsreg goed verstaan en ook die finansiële behoeftes van beide die konsessionaris en die konsessienemer waardeer. Sommige banke hou ʼn lys by van goedgekeurde konsessionarisse. Om op daardie lys te verskyn moet hulle hul finansiële state en ander dokumentasie oopstel vir insae deur die bank. Sodra die bankamptenare tevrede is met die toestand daarvan, die bedryfsooreenkoms regverdig is en die ondersteuning deur die konsessionaris voldoende is, word hulle op die lys van goedgekeurde konsessionarisse geplaas. Dit beteken dat daar voorkeur gegee word aan lenings aan voornemende konsessienemer van daardie konsessie en dikwels ook teen voorkeur uitleenkoerse (Parker, 2007, p. 150). In die toestaan van lenings word die verhouding dikwels verder gevoer en ontstaan daar ʼn drie-rigting verhouding waarby die volgende betrokke is: • Die bank o
Lenings word toegestaan selfs al word daar nie volkome voldoen aan al die sekerheidsvoorwaardes nie (surety requirements).
o
Voorsien ʼn toegewyde bestuurder aan die konsessienemer wat leiding gee t.o.v. alles aspekte rakende finansies.
• Die konsessionaris o
Verbind homself om as mentor op te tree en praktiese en intensiewe ondersteuning aan die konsessienemer te gee.
o
Onderneem om die bank vroegtydig te laat weet, indien daar ʼn kontantvloei probleem sou ontstaan.
o
Bereid sal wees om bates, wat deur die bank gefinansier word, oor te neem en uitstaande skulde van die konsessienemer te betaal, indien die konsessienemer sou misluk.
• Die konsessienemer o
Stem daartoe in om ten volle saam te werk met die bankamptenare en die konsessionaris, veral as daar ʼn dreigende finansiële krisis is.
o
Gee magtiging aan die konsessionaris om sy finansiële sake te moniteer en die bank in kennis te stel, sodra daar ʼn probleem opgemerk word (Parker, 2007, p. 151).
©akademia (MSW)
Bladsy 175
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Nogtans is die besluit om finansiering aan ʼn voornemende konsessienemer toe te staan nie ʼn maklike besluit nie en die volgende moet in ag geneem word: • Aansoeke om lenings sal net soos enige aansoek, deeglik geëvalueer word. Die konsessienemer se sakeplan en die konsessionaris se vermoë vir uitbreiding en ontwikkeling word in ag geneem en gesien as positiewe faktore. • Aansoeke deur konsessienemers van bekende en goed gevestigde konsessienetwerke geniet beduidende voordele. Alhoewel die konsessienemer se onderneming ʼn nuwe een is, sal die bewese rekord van die konsessionaris geloofwaardigheid verleen aan die vooruitskattings van die konsessienemer. Voortgesette ondersteuning sal ook die konsessienemer se kanse op sukses verhoog. Die bank sal nogtans verwag dat die konsessienemer: • verstaan hoe bedryfsreg werk en bereid sal wees om by die voorskrifte en reëls te hou. • deeglik ondersoek ingestel het na die geleentheid en daartoe in staat is om die onderneming te bedryf. • ʼn passie sal hê vir die onderneming en bereid sal wees om hard te werk om sukses te verseker. • in staat sal wees om ʼn beduidende bydra te lewer i.t.v. sy/haar eie hulpbronne (Parker, 2007, pp. 151-152). Baie voornemende konsessionarisse raak ontsteld as ʼn bankinstelling nie bereid is om die volle bedrag van die fondse wat benodig word aan hulle te verskaf nie. Dit is egter onrealisties. Geen bank sal dit doen nie. Die risiko is te hoog dat die entrepreneur, wat niks het om te verloor nie, ʼn mislukking kan wees en bloot die deure kan toemaak. Vir hierdie rede sal ervare bankiers, sowel as konsessionarisse, daarop aandring dat die konsessienemer ʼn bydrae lewer van tussen 10 en 60 persent, met 40 persent as die norm (Parker, 2007, p. 152).
Regeringsorganisasies
Die Departement van Handel en Nywerheid het die Sentrum vir Bevordering van Kleinsakeondernemings (Centre for Small Business Promotion) gestig. Die National Small Business Enabling Act 1996, maak o.a. voorsiening vir die Khula Enterprise Finance wat finansiële steun aan klein-, medium en mikro-ondernemings (KMMO’s) moet verskaf. Die steun kan insluit lenings, ʼn nasionale waarborgfonds, toekennings en ʼn infrastruktuur vir
©akademia (MSW)
Bladsy 176
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap kleinhandeltussengangers. Verder gee buitelandse skenkingsagentskappe en honderde nieregeringsorganisasies finansiële ondersteuning aan die informele sektor (Eksteen, 2002, p. 147). Met die finansiering van ʼn konsessie, word die finansieringsbesluit geneem, nadat die konsessiepakket bestaande uit die ooreenkoms, die bedryfs- en operasionele handleiding en die opleidingsreëlings gefinaliseer is, dit nagevors en noukeurig nagegaan is. 5.11 Samevatting In hierdie studie-eenheid is, eerstens, begin met die ondersoek na die verskeie soorte en verskillende tipes konsessies wat in Suid-Afrika voorkom. Met hierdie kennis kan die voornemende konsessienemer besluit watter opsies die geskikste sal wees vir sy/haar omstandighede. Verder is daar gekyk na die wetlike aspekte en hoe die Suid-Afrikaanse wetgewing, veral die Wet op Verbruikersbeskerming, ʼn impak het op die bestuur van die verhouding tussen die twee partye. Die voornemende konsessienemer sal wys wees, indien hy bewus is van hoe veranderinge in die wêreld om hom sy onderneming gaan beïnvloed en indien hy voorbereid is op sulke veranderinge. So kan hy ʼn mededingende voordeel handhaaf. Die volgende aspek wat bespreek is, is Swart Ekonomiese Bemagtiging. Alle eienaars van ondernemings moet deeglik kennis neem van hierdie aspekte – dit het ook ʼn wesenlike invloed op die Suid-Afrikaanse konsessiebedryf. Laastens, is daar gekyk na die kwessie van finansiering. Daar is gewys hoe die samestelling van kapitaal moet lyk, maar ook waar en hoe daar toegang verkry kan word tot die verskillende bronne van finansiering. 5.12 Selfevaluering Aktiwiteit 17 Gee ʼn voorbeeld van elk van die volgende en bespreek die kenmerke van daardie model/soort konsessie: a) Abba (Piggyback) konsessies b) Meesterlisensiehouer. Aktiwiteit 18 Werk saam met ʼn medestudent en gee ʼn voorbeeld van elk van die volgende: a) Kleinhandelskonsessie
©akademia (MSW)
Bladsy 177
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
b) Bestuurskonsessie c) Enkel operateurskonsessie – handel Aktiwiteit 19 Dink jy dat wetgewing noodsaaklik is om ʼn industrie te beheer? Verduidelik. Aktiwiteit 20 Noem en bespreek die basiese beginsels van kontraktereg.
©akademia (MSW)
Bladsy 178
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Afrikaans/Engelse woordelys Afrikaans
Engels
Aanleg
Aptitude
Afsetpunt
Outlet
Alleenreg
Exclusivity
Bedryfslaste
Current liabilities
Bemarkingsveldtog/reklameveldtog
Marketing campaign
Beperking op handel
Restraint of trade
Deelgenoot
Associate
Diepgewortelde
Entrenched
Doelmatigheid
Efficiency
Dop-konsessie
Shell franchise
Gelykbreekpunt
Break-even point
Goeie naam/klandisie
Goodwill
Handelsartikel
Commodity
Handelskoue
Trade shows
Hop
Hop
Immergroen klousule
Evergreen clause
Kleinhandel
Retail
Konsessie/bedryfsreg
Franchise
Konsessienemer
Franchisee
Konsessionaris
Franchisor
Kwesbaar
Vulnerable
Lewensvatbaarheidstudie
Viability study
Šakademia (MSW)
Bladsy 179
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Leweransiers
Suppliers
Mikroskyfie
Micro chip
Mobiele kleinhandel
Mob-tailing
Naamsherkenning
Name recognition
Nie-bedryfslaste
Non-current liabilities
Nis
Niche
Omvang
Magnitude/ Extent
Onttrekkings
Drawings
Oplewing
Boom
Proefkonsessie
Pilot concession
Regsgeding
Law suit
Sakekonsultant
Business consultant
Sakestelsel
Business system
Selfindiensneming
Self-employment
Sloerders/Draaikouse
Laggards
Strengheid
Austerity
Taksering
Rating
Tantièmes
Royalties
Taxi staanplek
Taxi rank
Tendens
Trend
Uitgawe rekening
Expense account
Verkoopsvernuf
Sales abilities
Verkryging
Procurement
Vertroulikheid
Confidentiality
Šakademia (MSW)
Bladsy 180
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Vertroulikheidsklousule
Fiduciary clause
Welaf/ryk
Wealthy
Winsopslag
Mark-up
Šakademia (MSW)
Bladsy 181
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Bronnelys Antonowicz, A. (2011). The Dissemination of Franchising all over the World: An attempt to assess the scale of the phenomenon. Problems of Management in the 21st Century, 2, 8-18. Barnard, T. (2013, Oktober 18). Bekostigbaarheid. (A. Fine, Interviewer) Persoonlike onderhoud. Johannesburg. Benefits of a franchise business. (n.d.). Retrieved August 02, 2013, from Which Franchise (Art 57): http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?Articleid=57 Chang, D. (2011, July 16). Future Trends in Franchising. Retrieved September 09, 2013, from Seda.org: http://www.seda.org.za/MYBISINESS/SEDA/Pages/Franchising.aspx Conradie, E. L. (2007). Study and Master Accounting: Grade 12. Cape Town: Cambridge University Press. Davies, D. (Ed.). (2009). Companies and other Business Structures in South Africa. Cape Town: Oxford University Press Southern Africa (Pty) Ltd. Die Pos. (2013, November 01). Gewilde Sausage Saloon franchise nou op Modimolle. Die Pos Koerant, p. 25. Doll House Refreshment (Pty) Ltd v O'Shea, SA 345 (T) (1957 (1)). Du Plessis, T. (2013, September 12). SA Franchise-bedryf goud werd. Beeld, p. 17. Du Plessis, T. (2013b, September 12). Oorweeg alles voor jy koop. Beeld: Emtreprneursake, p. 17. Dugan, A. (1998). Franchising 101: The Complete Guide to Evaluating, Buying and Growing Your Franchise Business. (A. Dugan, Ed.) Chicargo: Dearborn Financial Publishing. Eksteen, F. (2002). Nuwe bedryfsekonomie 2000. Kaapstad: NASOU. FASA. (2008, March 27). Opportunities and risks. Finweek, p. 10. FASA. (2012). Promotion of Access to Information Act Manuel. Retrieved August 02, 2013, from Franchising Association of South Africa: http://www.fasa.co.za Fasa. (n.d.). What is franchising? Retrieved August 02, 2013, from Franchise Association of South Africa: http://www.fasa.co.za/guidelines.php Franchising in South Africa - Franchise facts and figures. (n.d.). Retrieved August 02, 2013, from Which Francise (Art 45): http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?Articleid=45 Hale, A. (2009, February 2). BEE. Retrieved August 2, 2013, from Franchising Association of South Africa: http://www.fasa.co.za Havenga, P. e. (1997). General principles of commercial Law (3d ed.). Cape Town: Juta & Co Ltd.
Šakademia (MSW)
Bladsy 182
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap Hoffman, R. &. (1993, Nov-Dec). Franchising into the Twenty-First Century. Business Horizens, pp. 3543. Image online. (n.d.). Retrieved August 02, 2013, from Success-Failure: http://www/google.co.za/images Inc.com. (n.d.). Industry life cycle. Retrieved November 04, 2013, from http://www.inc.com.encyclopedia/industry-life-cucle.html Longenecker, J. M. (2000). Small business management: An Entrepreneurial Emphasis. Cincinnati: South-Western College Publishing. Managing Franchise Business Lifecycle. (n.d.). Retrieved November 04, 2013, from Franchise Education: http://www.franchise.edu.au/managing-franchise-business-lifecycle.html Mendelson, M. B. (1995). Franchising. London: FT Law & Tax. Mendlesohn, M. (1992). Guide to franchising (5th ed.). New York: Cassell Publishers Limited. Middlebrook, S. (n.d.). Product Life Cycle Strategies. Retrieved November 04, 2013, from Hubpages.com: http://drmiddlebrook.hubpages.com/hub/Product-Life-Cycle-Strategies Parker, E. &. (2007). Franschising in South Africa. The Real Story. (D. Ristic, Ed.) Northcliff: Frontrunner Publishing (Pty) Ltd. Perrigot, R. e. (2013). Determinants of E-Commerce Strategy in Franchising: A Resource-Based View. International Journal of Electronic Commerce, 17(3), 109-130. Possible Disadvantages of Franchising in South Africa. (n.d.). Retrieved August 02, 2013, from Which Franchise (Art 19): http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?Articleid=19 Schiffman, L. a. (1991). Consumer Bahaviour (4th ed.). New Jersey: Prentice Hall. Swart, N. (2002). Starting or buying your own bisiness or a franchise. Lansdowne: Juta. The Business Life Cycle: Establishment, Growth, Maturity, Post-Maturity. (n.d.). Retrieved November 04, 2013, from Hubpages: http://www.hubpages.com Toyota Advert. (1974, July). Readers Digest, p. 112. Van der Walt, A. S. (1989). Bemarkingsbestuur (3 ed.). Kaapstad: Juta en Kie, Bpk. Van Zyl, J. (2007, March 15). Watch local and overseas trends: Theres more than just restaurants and fast food. Finweek, pp. 13-14. Van Zyl, J. (2010, Maart 18). No get-rich-quick opportunity. Finweek, p. 48. Wet op Verbruikersbeskerming. (2008). Retrieved September 4, 2013, from Die Vereniging van Regslui vir Afrikaans: www.vra.co.za What are the different franchise types? (n.d.). Retrieved August 02, 2013, from Which Francise (Art 23): http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?Articleid=23 Šakademia (MSW)
Bladsy 183
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap What is a franchise? (n.d.). Retrieved August 02, 2013, from Which Franchise (Art 18): http://www.whichfranchise.co.za/article.cfm?Articleid=18 Woker, T. (2012). The franchise relationship under South African law. Cape Town: Juta & Co.Ltd.
Šakademia (MSW)
Bladsy 184
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Selfevalueringsriglyne Riglyne: Aktiwiteit 1 Dit blyk dat Koos nie heeltemal die begrip verstaan nie, omdat hy dink dat as ʼn persoon ʼn bedryfsregnemer is, dit sinoniem is met ʼn onafhanklike onderneming. Uit die verskillende definisies van konsessies is dit duidelik dat daar twee partye tot die verhouding is en dat daar sekere regte en verpligtinge is wat beide die bedryfsreggewer én -nemer moet nakom. Hy sal dus nie kan maak soos wat hy wil nie en dat daar sekere beperkinge op hom geplaas sal word. Jy moet ook die nadele vir die konsessienemer hier bespreek het. Verder kan jy ook die mites wat gepaard gaan met konsessies noem. Riglyne: Aktiwiteit 2 Gaan terug na paragraaf 1.6.2. Hier word die definisie, voordele onderskeidende kenmerke en voordele bespreek. Dit is juis geskik vir beperkte entrepreneurs so Koos deurdat die bedryfsregnemer voorsien word van ʼn omvattende bedryfshandleiding en voortgesette hulp en bystand deur die konsessionaris. Riglyne: Aktiwiteit 3 Die mondelingse versekering deur die konsessionaris is beslis nie genoeg nie! Jy moes in jou bespreking gefokus het op die openbaarmakingsdokument en die inhoud daarvan asook mites rakende konsessies. Alhoewel dit nie ʼn waarborg is vir sukses nie dra dit baie by om die verbruiker te help om ʼn ingeligte besluit te maak. Riglyne: Aktiwiteit 4 Verwys na paragraaf 1.7.4, asook die mites. Koos is nie ʼn gesoute entrepreneur nie en sy persoonlikheid en verwagtinge kan ook nie ooreenstem met dié van die kultuur van die netwerk nie.
Riglyne: Aktiwiteit 5 Dit is duidelik dat Koos nie hierdie baie belangrike selfondersoek gedoen het nie. Jy moet elkeen van die faktore, soos gemeld in paragraaf 2.5, oorweeg en dan jou mening gee. Neem byvoorbeeld “Temperament en verdraagsaamheid”, Koos het nie goeie oordeel aan die dag gelê nie, omdat hy ʼn impulsiewe besluit geneem het sonder om sy beleggingsbesluit deeglik te oorweeg. Dit mag dalk later ʼn probleem word in sy nuwe
©akademia (MSW)
Bladsy 185
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
onderneming. Hy mag dalk sekere eienskappe van ʼn entrepreneur openbaar, maar of hy suksesvol sal wees as entrepreneur is ook debatteerbaar. ʼn Konsessienemer is gewoonlik versigtiger en meer metodies van aard. Dit is egter nie so dat die eienskappe van ʼn konsessienemer minderwaardig is teenoor dié van ʼn entrepreneur nie. Dit gaan hier meer oor die inherente geaardheid van ʼn persoon. Riglyne: Aktiwiteit 6 Dit is nie ʼn uitgemaakte saak dat Koos se onderneming ʼn mislukking sal wees nie. Op die oog af lyk dit of Koos nie ʼn goeie kans staan op sukses nie – hy ly moontlik aan die “baas”- sindroom, die omvang van die taak mag dalk net te groot wees in ʼn latere stadium, dit blyk of hy nie die regte aanleg het nie (word verblind deur die aanloklikheid van die geleentheid) en hy het nie al die beskikbare geleenthede ondersoek nie. ʼn Mens kan aanneem dat hy ook nie al die beskikbare geleenthede ondersoek het, of die nodige marknavorsing gedoen het, sy finansiële posisie deeglik ondersoek het, of selfs regsadvies ingewin het nie, omdat hy slegs ʼn maand later die konsessie-ooreenkoms geteken het. Dit neem baie langer as vier weke om al die nodige inligting in te win, voordat so ʼn groot beleggingsbesluit geneem word. Tog is dit nie onmoontlik vir Koos om suksesvol te wees nie. In die beantwoording van die volgende aktiwiteit sal dit miskien blyk dat Koos tog wel die knoop kan deurhaak. Riglyne: Aktiwiteit 7 Dit wil voorkom dat asof Koos wél sy huiswerk gedoen het rakende die kwessie van bekostigbaarheid. Die volgende faktore moet oorweeg word. •
Likiditeit: As daar veronderstel word dat Koos tussen 25% en 40% van die totale bedrag self moet bydra, kon daar soos volg geredeneer word: 25% van die totale bedrag = R450 000 x 0.25 = R112 500 en 40% van die totale bedrag = R450 000 x 0.40 = R180 000. Koos sou dan volgens die voorgestelde persentasies ten minste R 112 500 uit eie kapitaal moes bygedra het. Die R100 000 is baie naby aan hierdie ideaal en kan dus so aanvaar word.
•
Finansiering: Omdat Koos reeds ʼn verband gehad het en daar kan veronderstel word dat hierdie verband al amper afgelos is – ʼn gemiddelde verband loop oor 25 jaar en dat Koos sy huis gekoop het op 30 jarige ouderdom. Die bank sou dus geredelik ʼn tweede verband op die eiendom registreer. Die huis “behoort” aan die bank en dien dus as sekuriteit vir sy skuld.
©akademia (MSW)
Bladsy 186
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
ʼn Mens kan ook aanneem dat die waarde van die eiendom baie meer sal wees as die R350 000 wat hy wil leen – vir argumentsonthalwe sal ons aanneem dat die eiendom nou R800 000 werd is. Verder moet daar onthou word dat die koste van skuld rente is. Teen ʼn rentekoers van 12% per jaar sal die koste van sy skuld R42 000 per jaar of R3 500 per maand beloop (R350 000 x 0.12 = R42 000 ÷ 12 = R3 500 per maand). •
Bedryfskapitaal: Koos moet verseker dat daar genoegsame inkomste sal wees vanuit eie bronne om die onderneming se lopende uitgawes te dek. Daarvoor het hy voorsiening gemaak deur slegs R100 000 van sy skeidingspakket te gebruik en die res beskikbaar te hou vir hierdie uitgawes. Alhoewel die rente op sy skuld na regte betaal moet word vanuit inkomste gegenereer uit die onderneming, kan hy wel terugval op die oorblywende R300 000, indien die onderneming se inkomste onvoldoende sou wees. Koos kan ook rente verdien op sy R300 000 wat hy vir argumentsonthalwe belê het by dieselfde instansie teen ʼn rentekoers van 5.6% p.j.
Later in die studiehandleiding sal ons in meer diepte kyk na die beoordeling van finansiële prestasie, maar wat belangrik is in hierdie geval, is die beskikbaarheid van genoegsame kontant om bedryfsuitgawes te finansier. Indien dit nie gedoen kan word nie, loop Koos die gevaar om sy nuwe onderneming te laat misluk en sodoende alles te verloor. (Barnard, 2013) Riglyne: Aktiwiteit 8 Die markwaarde van die onderneming is R450 000 ÷ 2.5 = R180 000 per jaar. Sy verwagte maandelikse inkomste hiervolgens is dan R180 000 ÷ 12 = R15 000.
Riglyne: Aktiwiteit 9 Nee. Sy seun is ʼn ervare sakeman wat ander ondernemings besit en dit is hoogs onwaarskynlik dat hy die bedryfsreg sommer net sou koop. Ewerd sou definitief die vrae op die navorsingskontrolelys gebruik het om ʼn besluit te maak en dat hy sal besef dat dinge nie oornag gebeur nie. Die tydrooster in Tabel 3.2 is bewys daarvan.
©akademia (MSW)
Bladsy 187
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Riglyne: Aktiwiteit 10 Jy moet, eerstens, begin met ʼn definisie van ʼn mark. Elke element word nou afsonderlik bespreek. Kliënte: Dit is individue wat verbruikersprodukte koop. Koopkrag: Die verbruikers kom vanuit ʼn wye reeks agtergronde, maar die etes is so bekostigbaar dat enigeen dit kan bekostig. Onvervulde behoeftes: Die winkel is in ʼn nuwe sentrum en die produkte wat verkoop word, is meestal impuls-aankope. Mense raak honger wanneer hulle inkopies doen, maar is nie altyd lus om by ʼn aansit-restaurant iets te gaan eet nie. Die produkte is ʼn nuwigheid wat plattelanders verwelkom en kan in die loop geëet word. Demografies: Beantwoord hier die tipiese vrae wat gevra moet word. Sielkundige faktore: Beantwoord hier die tipiese vrae wat gevra moet word. Pryssensitiwiteit: Bespreek die toepaslike faktore wat die verbruiker se pryssensitiwiteit sal beïnvloed, byvoorbeeld uiteindelike voordeel en gedeelde koste-effek sal nie hier van toepassing wees nie. Riglyne: Aktiwiteit 11 Grondslae
Moontlike veranderlikes
Geografies Streek
Limpopo
Grootte van stad/dorp
Ongeveer 40 000 mense
Digtheid
Voorstedelik en landelik
Klimaat
Somerreënval, baie warm en droog
Demografies Ouderdom
Alle ouderdomme
Geslag
Manlik, vroulik
Gesinsgrootte
Meer as 4 lede
Gesinlewensiklus
Jonk, getroud sonder kinders; jonk, getroud met kinders; ouer, getroud met kinders; getroud, sonder kinders wat inwoon; enkellopendes.
©akademia (MSW)
Bladsy 188
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Inkomste
R20 000 en minder, R20 001 – R50 000
Beroep
Professioneel en tegnies, bestuur, administratief, verkope en verwante dienste, boere, studente, huisvroue, werkloses, afgetredenes.
Geloof
Protestant, Katoliek, Moslem (Moslems sal nie die produkte koop nie, omdat dit nie Halaal is nie.)
Ras
Swart, Blank, Kleurling, Indiër.
Opvoeding
Die hele spektrum
Psigografies Lewenstyl
Konserwatief
Persoonlikheid
Onbelangrik
Sosiale klas
Alle klasse
Gedrag Aankoopgeleentheid
Impuls
Voordele verlang
Ekonomie, gerief, spoed
Gebruikstatus
Potensiële gebruiker
Gebruikskoers
Ligte gebruiker
Lojaliteitstatus
Geen tot matig
Gereedheidsfase
Onbewus, bewus, ingelig, geïnteresseerd
Houdings jeens produk
Entoesiasties, positief, neutraal, negatief, vyandig (afhangende van koopondervinding)
Sensitiwiteit Kwaliteit, prys, diens Riglyne: Aktiwiteit 12 Jy kan jou verbeelding gebruik indien jy nog nooit Modimolle besoek het nie. •
Toeganklikheid en verkeerspatrone: Toegang en uitgang tot perseel is baie maklik en geleë langs een van die bekendste winkels in die sentrum. Dit is in ʼn nuwe sentrum wat groot aantrekkingskrag het en baie “voete” lok. Klante moet
©akademia (MSW)
Bladsy 189
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
verby Sausage Saloon loop om by Checkers uit te kom en weer daar verby as hulle klaar hulle inkopies gedoen het. •
Sigbaarheid: Dit is baie belangrik. Al die ander Sausage Saloon konsessies is in besige strate en sentra en hierdie winkel het die bykomende voordeel van Checkers wat druk klante-verkeer verseker.
•
Bedryfsure: Checkers het lang sakeure en die sentrum bly tot laat oop. Hulle kan dus hulle ure daarby aanpas vir maksimum effek.
•
Parkering: Dit is in ʼn winkelsentrum geleë wat meer as genoeg parkering bied.
•
Publiek vervoer: Daar is voldoende toegang vir taxi’s met voorsiening vir ʼn staanplek vir taxi’s (taxi rank).
•
Omgewingsontwikkeling: Dit is in ʼn stabiele omgewing wat vooruitgang toon. Ontwikkelaars van groot winkelsentrums sou beslis hulle navorsing gedoen het oor die lewensvatbaarheid van so ʼn groot projek.
•
Mededingers: Alhoewel King Pie as ʼn potensiële mededinger beskou kan word, kan daar geredeneer word dat ook hulle dieselfde mark as Sausage Saloon het en dat die een se kliënt maklik die ander een kan raak! Mense kan op die ingewing van die oomblik besluit dat die worsies vandag lekkerder lyk as pasteie en ook andersom.
•
Grootte/vloerruimte: Slegs ʼn klein ruimte word benodig omdat die worsies nie op die perseel vervaardig word nie, maar spesiaal vir hulle voorberei word. Net soos King Pie word slegs toerusting benodig om die worsies en skyfies warm te maak.
•
Huurvoorwaardes: Die ideaal is om huurvoorwaardes te beding wat ooreenstem met die konsessieooreenkoms maar wat vir korter periodes hernu kan word. Indien die huurtydperk te lank is, mag daar dalk huur betaal word lank nadat die onderneming dalk nie meer bestaan nie (Dugan, 1998).
Riglyne: Aktiwiteit 13 Elke persoon se antwoorde sal anders wees, maar jy moet die vier produkte identifiseer en verduidelik hoekom elke produk in die stadium is wat jy geïdentifiseer het. Verwys na paragraaf 4.6 in die studiehandleiding. Riglyne: Aktiwiteit 14
©akademia (MSW)
Bladsy 190
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
Jou antwoorde kon so gelyk het: 1) Tegnologie en vooruitgang het meegebring dat nuwe, mededingende (en substituut) produkte meer aanvaarding in die doelmark geniet. Ou verbruikers wil meer gevorderde produkte koop. Ekonomiese toestande kan ook aanleiding gee dat kleiner, meer ekonomiese voertuie aangekoop wil word. Politieke toestande dra by tot die isolering van Suid-Afrika van buitelandse markte. In 1976 breek politieke onrus in die land uit en nog later begin Suid-Afrika sanksies te beleef vanuit die buiteland. In die motorvervaardigingsbedryf is daar intense mededinging waar die vervaardiger voortdurend moet innoveer om die mededingende voordeel te handhaaf. 2) Hulle posisioneer hierdie model as ʼn stylvolle motor wat soos ʼn groot voertuig hanteer, maar wat die brandstofverbruik het van ʼn 4-silinder voertuig. Hulle beklemtoon die goeie brandstofverbruik, asook die verskeie opsies waar tussen die verbruikers kan kies. Dit word geposisioneer as ʼn luukse motor met die voordeel van lae brandstofverbruik. 3) Hulle het gebruik gemaak van produkmodifikasie: Deur die produk effens aan te pas/modifiseer kan die produkverbruik verhoog word. Veranderinge in die kwaliteit, byvoeging of verbetering van sekere eienskappe of die ontwikkeling van nuwe ontwerpe om nuwe verbruikers te lok en verhoogde verbruik aan te spoor. Riglyne: Aktiwiteit 15 Verwys na paragraaf 4.9.2 in die studiehandleiding. Bespreek of Jan wel ʼn oortreding begaan het of nie. Bespreek ook wanneer ʼn kontrak tot ʼn einde kom en of beëindiging van die kontrak altyd so ʼn goeie remedie is. Riglyne: Aktiwiteit 16 Verwys na paragraaf 4.9.1 in die studiehandleiding.
Riglyne: Aktiwiteit 17 1)
Abba (Piggyback) konsessies Voorbeeld: Steers en Total Vulstasies is voorbeelde. Dit is ook ʼn standaard eenheidskonsessie en dit verwys na die bedryf van ʼn
©akademia (MSW)
Bladsy 191
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
kleinhandelskonsessie binne die fisiese omgewing van ʼn gasheerwinkel. Hierdie metode van uitbreiding is die geskikste in gevalle waar die twee ondernemings voordeel sal trek uit beskikbare gedeelde en gesamentlike funksies. 2)
Meesterlisensiehouer Voorbeeld: Mnr. Cyril Ramaphosa van McDonald’s SA. Dit is ʼn firma of individu wat ʼn voortgesette kontraktuele verhouding het met die konsessionaris om sy konsessies te verkoop. Dit is ʼn onafhanklike onderneming of sakepersoon wat in werklikheid optree as verkoopsagent. Meesterlisensiehouers is verantwoordelik daarvoor om nuwe konsessienemers te vind, binne ʼn spesifieke gebied. Soms voorsien hulle selfs ondersteuningsdienste soos stoorfasiliteite en opleiding, wat tradisioneel voorsien word deur die konsessionaris. Riglyne: Aktiwiteit 18
Studente se antwoorde sal verskil. Die volgende is enkele voorbeelde: a) Wimpy b) Roto-Rooter loodgieters c) Chip ʼn Dip Riglyne: Aktiwiteit 19 Die krag van die gereg word gebruik om sekere vorme van gedrag te verbied of om sekere positiewe gedrag te vereis, of om sekere voorwaardes vir toegang tot ʼn sektor neer te lê. Die staat sal sekere wetgewing inbring indien ondernemings nie vertrou kan word om hulleself te beheer nie en/of as mededingers en verbruikers nie oor die middele, of wilskrag, beskik om vergrype (abuses) teen te staan nie. Voordele van wetgewing: Die rasionaal vir wetgewing sluit situasies in waarby monopolistiese kragte misbruik word, ondernemings onaanvaarbare gedrag openbaar soos diskriminasie, hulle skuldig maak aan skadelike handelinge soos besoedeling, misleidende inligting voorsien rakende die kwaliteit van goedere en dienste of as die welstand van toekomstige generasies in aanmerking geneem moet word. •
Dit verskaf sekerheid.
•
Dit dra die krag van die wet (force of law).
•
Dit skryf minimum standaarde van gedrag voor.
©akademia (MSW)
Bladsy 192
ENP307 Konsessies en Entrepreneurskap
•
Dit is onderhewig aan publieke ondersoeke.
Riglyne: Aktiwiteit 20 Een van die fundamentele beginsels van kontraktereg is die konsep van vryheid. Hierdie vryheid beteken dat dit partye tot ʼn ooreenkoms vrystaan om enige voorwaardes in hulle ooreenkoms in te sluit, gegewe dat dit binne die wet val. Sodra die ooreenkoms aangegaan is en dit nie onwettig is nie, sal die howe daardie ooreenkoms respekteer. Dit is daarom uiters belangrik dat die voornemende konsessienemer homself deeglik vergewis van die inhoud van so ʼn kontrak voordat dit onderteken word. Hierdie beginsel staan bekend as die caveat subscriptor – Let the signer beware.ʼn Algemene reël is dat ondertekenaars van ʼn kontrak nie later kan argumenteer dat hulle nie die dokument gelees het, of dat die dokument nie hulle ware bedoelings weerspieël nie. Nogtans is daar gevalle waar so ʼn kontrak tersyde gestel kan word, soos wanneer een party kan bewys dat hy op die een of ander wyse mislei is. Die VBW raak ook aan daardie onderwerp in Afdeling 48. Verder is die beginsel van goeie trou ook onderliggend aan kontraktereg. Wanneer ʼn kontrak aangegaan word, moet die ondertekenaar in goeder trou optree, maar as die een party nie in goeder trou optree nie, kan die ander party hom tot die reg wend vir remedie. Omdat die konsessie verhouding een is wat voortdurend is en mettertyd kan ontwikkel, maak dié feit dit baie moeilik vir die partye om voorsiening te maak vir elke gebeurlikheid in die toekoms. Dit is om hierdie rede dat die taalgebruik in ʼn konsessie-ooreenkoms neig om breed en nie-spesifiek te wees. En dikwels besef die konsessienemer nie die belangrikheid van hierdie feit nie
©akademia (MSW)
Bladsy 193
Franchise en Entrepreneurskap (ENP307) Vandag is konsessies (franchises) een van die vinnigste ontwikkelende sakemodelle in die wêreld. In Suid-Afrika is dit ook nie ’n uitsondering nie en die konsessiebedryf is ’n gesonde en groeiende bedryf. Met sy groeiende bevolking en hoë werkloosheidsyfers, bied hierdie sakemodel uitstekende voordele aan die entrepreneur in Suid-Afrika. Tog is alles nie net maanskyn en rose nie. Konsessies sal nie by almal byval vind nie en eerlike selfondersoek moet gedoen word. Daar is voor- en nadele verbonde aan dié bedryfsreg. Die konsessienemer moet hom/haarself deeglik hiervan vergewis. Natuurlik is die kwessie van finansies altyd boaan die lys van faktore wat oorweeg moet word in die besluit om te belê in ’n konsessie, al dan nie. Wetlike aspekte, soos dit ook uiting vind in die baie belangrike konsessieooreenkoms, is ’n verdere aspek waaroor die konsessienemer deeglike navorsing moet doen en liefs nie op eie oordeel en insig, moet onderteken nie. Die navorsing wat gedoen moet word voordat ’n beleggingsbesluit gemaak word, is iets wat baie voornemende beleggers agterweë laat – later tot hulle spyt. Die voornemende konsessienemer word begelei deur die proses van keuse, beoordeling van vraag na produkte, die berekening van potensiële verdienstes en hoe om skattings te maak van finansiële behoeftes. Dit is verder ook van groot belang dat die konsessienemer, sowel as die konsessionaris, die produk-, onderneming- en bedryfsreglewensiklus verstaan, sodat gepaste strategieë beraam en toegepas kan word om die lewensiklus daarvan te verleng. Min konsessienemers oorweeg hoe die verhouding tussen die twee partye eendag tot ’n einde sal kom. Hulle sien in hulle geestesoog ’n lang en gelukkige verhouding. Natuurlik is dit die ideaal, maar daar moet realisties na hierdie aspek gekyk word. Volgende kom spesifieke wetgewing onder die vergrootglas. Die partye tot die ooreenkoms mag nie onkundig wees oor die impak van wetgewing op hulle verhouding nie. Onder hierdie wetgewing word Swart Ekonomiese Bemagtiging in die besonder bespreek. Laastens, word die finansieringsgeleenthede wat tot die konsessienemer se beskikking is, ondersoek. Gewapen met kennis, kan die voornemende belegger, met gemoedsrus sy/haar swaarverdiende geld belê in ’n konsessie van sy/haar keuse.
akademia Akademia MSW (Maatskappyregistrasienommer: 2005/024616/08) is voorwaardelik by die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding tot 31 Desember 2016 as privaat hoëronderwysinstelling geregistreer ingevolge die Wet op Hoër Onderwys, 1997, Registrasienommer: 2011/HE08/005. Akademia is deel van die Solidariteit Beweging
w w w. a k a d e m i a . a c . z a