Ekonomie
Skrywer: Elize-Mari Coetzer
c Kopiereg 2016 Onder redaksie van: Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOC (POK), DEd (Unisa) Skrywer: Elize-Mari Coetzer Onderwysontwerp, bladuitleg en taalversorging: Dr. Daleen van Niekerk ’n Publikasie van Akademia. Alle regte voorbehou. Adres: Von Willichlaan 284, Die Hoewes, Centurion Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046 Tel: 0861 222 888 E-pos: diens@akademia.ac.za Webtuiste: www.akademia.ac.za
Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames, vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.
www.akademia.ac.za
GEC105 Ekonomie
INHOUDSOPGAWE
INLEIDING .................................................................................................................. 7 VAKLEERUITKOMSTE ............................................................................................ 8 WOORDOMSKRYWING VIR EVALUERING........................................................ 9 STUDIE-EENHEID 1: MIKRO-EKONOMIE: DEEL I......................................... 11 1.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 11
1.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 12
1.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 12
1.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 12
1.5
Inleiding ................................................................................................................................ 13
1.6
Waaroor gaan ekonomie?................................................................................................. 13
1.6.1
Wat is ekonomie? ........................................................................................................... 13
1.6.2
Verskil tussen mikro-ekonomie en makro-ekonomie ................................................ 14
1.6.3
Skaarsheid, keuses en geleentheidskoste ................................................................. 15
1.6.4
Skaars hulpbronne: die produksiefaktore ................................................................... 16
1.6.5
Die produksiemoontlikheidskromme ........................................................................... 17
1.6.6
Ekonomie as ʼn wetenskap ............................................................................................ 18
1.6.7
Sekere punte om van kennis te neem ........................................................................ 19
1.6.8
Basiese instrumente van ʼn ekonomiese analise ....................................................... 19
1.7
Belangrike konsepte, vraagstukke en verhoudings ...................................................... 21
1.7.1
Verskillende ekonomiese stelsels ................................................................................ 21
1.7.2
Produksie, inkomste en besteding ............................................................................... 23
1.7.3
Die onderlinge afhanklikheid tussen huishoudings en ondernemings ................... 23
1.7.4
Makro-ekonomie beleid ................................................................................................. 25
1.7.5
Die meting van die peil van ekonomiese aktiwiteite: die bruto binnelandse produk ........................................................................................................................................... 26
1.7.6
Ander sleutelkonsepte ................................................................................................... 28
1.8
Vraag, aanbod en pryse .................................................................................................... 29
1.8.1
Vraag ................................................................................................................................ 29
1.8.2
Aanbod ............................................................................................................................. 31
1.8.3
Markewewig .................................................................................................................... 32
Inhoudsopgawe
Bladsy 1
GEC105 Ekonomie 1.8.4 1.9
Verbruikersurplus en produsentesurplus .................................................................... 33 Vraag en aanbod in aksie ................................................................................................. 34
1.9.1
Verandering in vraag...................................................................................................... 34
1.9.2
Verandering in aanbod .................................................................................................. 35
1.9.3
Gelyktydige veranderings in vraag en aanbod .......................................................... 35
1.9.4
Die wisselwerking tussen verwante markte ............................................................... 36
1.9.5
Owerheidsinmenging ..................................................................................................... 36
1.9.6
Landboupryse ................................................................................................................. 38
1.9.7
Spekulatiewe gedrag: selfvervullende verwagtings .................................................. 38
1.10
Elastisiteit............................................................................................................................. 38
1.10.1
Pryselastisiteit van vraag .............................................................................................. 39
1.10.2
Ander vraagelastisiteite ................................................................................................. 42
1.10.3
Pryselastisiteit van aanbod ........................................................................................... 43
1.11
Die teorie van vraag: die nutsbenadering ....................................................................... 43
1.11.1
Nut .................................................................................................................................... 44
1.11.2
Grensnut en totale nut ................................................................................................... 44
1.11.3
Verbruikersewewig volgens die nutsbenadering ....................................................... 45
1.11.4
Afleiding van ʼn individuele vraagkromme ................................................................... 45
1.11.5
Opmerkings oor die nutsbenadering ........................................................................... 46
1.12
Die teorie van vraag: die onsydigheidsbenadering ....................................................... 46
1.12.1
Ordinale en kardinale nut .............................................................................................. 46
1.12.2
Onsydigheidskrommes .................................................................................................. 46
1.12.3
Die begrotingslyn ............................................................................................................ 47
1.12.4 Verbruikersewewig, die verbruiker se waardebepaling en die mark se waardebepaling .............................................................................................................................. 47 1.12.5 1.13
Veranderings in ewewig ................................................................................................ 48 Agtergrond tot aanbod: produksie en koste ................................................................... 49
1.13.1
Inleiding ............................................................................................................................ 49
1.13.2
Basiese koste- en winsbegrippe .................................................................................. 49
1.13.3
Produksie op die kort termyn ........................................................................................ 50
1.13.4
Korttermynkoste.............................................................................................................. 52
1.13.5
Produksie en koste op die lang termyn ....................................................................... 53
1.14
Samevatting ........................................................................................................................ 54
1.15
Selfevaluering ..................................................................................................................... 55
Bladsy 2
Inhoudsopgawe
GEC105 Ekonomie
STUDIE-EENHEID 2: MIKRO-EKONOMIE: DEEL II ....................................... 57 2.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 57
2.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 58
2.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 58
2.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 58
2.5
Inleiding ................................................................................................................................ 58
2.6
Markstrukture I: oorsig en volmaakte mededinging ...................................................... 59
2.6.1
Markstrukture: ʼn oorsig.................................................................................................. 59
2.6.2
Die ewewigsvoorwaardes vir enige onderneming ..................................................... 60
2.6.3
Volmaakte mededinging ................................................................................................ 60
2.6.4
Die vraag na die produk van die onderneming .......................................................... 61
2.6.5
Die ewewig van ʼn onderneming onder volmaakte mededinging ............................ 61
2.6.6
Die aanbodkromme van die onderneming en die markaanbodkromme ................ 62
2.6.7 Langtermynewewig van die onderneming en die bedryf onder volmaakte mededinging.................................................................................................................................... 62 2.7
Markstrukture II: monopolie en onvolmaakte mededinging ......................................... 62
2.7.1
Monopolie ........................................................................................................................ 62
2.7.2
Monopolistiese mededinging ........................................................................................ 63
2.7.3
Oligopolie ......................................................................................................................... 65
2.7.4 Vergelykings tussen monopolie en onvolmaakte mededinging met volmaakte mededinging.................................................................................................................................... 65 2.8
Die arbeidsmark ................................................................................................................. 66
2.8.1
Die arbeidsmark teenoor die goederemark ................................................................ 66
2.8.2
ʼn Volmaak mededingende arbeidsmark ..................................................................... 67
2.8.3
Onvolmaakte arbeidsmarkte......................................................................................... 69
2.9
Samevatting ........................................................................................................................ 70
2.10
Selfevaluering ..................................................................................................................... 71
STUDIE-EENHEID 3: MAKRO-EKONOMIE: DEEL I ....................................... 73 3.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 73
3.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 74
3.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 74
3.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 74
3.5
Inleiding ................................................................................................................................ 74
Inhoudsopgawe
Bladsy 3
GEC105 Ekonomie 3.6
Die meting van die prestasie van die ekonomie ............................................................ 75
3.6.1
Ander maatstawwe vir produksie, inkomste en besteding ....................................... 75
3.6.2
Die meting van werkverskaffing en werkloosheid ..................................................... 76
3.6.3
Die meting van pryse: die verbruikersprysindeks ...................................................... 76
3.6.4
Die meting van transaksies met die res van die wêreld: die betalingsbalans ....... 77
3.6.5
Die meting van ongelykheid: die verdeling van inkomste ........................................ 77
3.7
ʼn Eenvoudige Keynesiaanse ekonomiese model ......................................................... 78
3.7.1
Produksie, inkomste en besteding ............................................................................... 78
3.7.2
Die basiese aannames van die model ........................................................................ 79
3.7.3
Verbruiksbesteding ........................................................................................................ 79
3.7.4
Investeringsbesteding .................................................................................................... 80
3.7.5
Die algebraïese voorstelling van die eenvoudige Keynesiaanse model................ 81
3.7.6
Die invloed van ʼn verandering in investering: die vermenigvuldiger ...................... 81
3.8
Samevatting ........................................................................................................................ 82
3.9
Selfevaluering ..................................................................................................................... 82
STUDIE-EENHEID 4: MAKRO-EKONOMIE: DEEL II ...................................... 83 4.1
Studie-eenheid leeruitkomste ........................................................................................... 83
4.2
Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 84
4.3
Verrykende bronne............................................................................................................. 84
4.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 84
4.5
Inleiding ................................................................................................................................ 85
4.6
Die owerheidsektor en die fiskale beleid ........................................................................ 85
4.6.1
Die owerheid of publieke sektor ................................................................................... 85
4.6.2
Owerheidsdeelname in die ekonomie ......................................................................... 85
4.6.3
Fiskale beleid en die begroting .................................................................................... 85
4.6.4
Staatsbesteding .............................................................................................................. 86
4.6.5
Finansiering van staatsbesteding ................................................................................ 86
4.6.6
Belasting .......................................................................................................................... 86
4.6.7
Die Keynesiaanse model saam met ʼn staatsektor .................................................... 87
4.7
Die buitelandse sektor ....................................................................................................... 88
4.7.1
Waarom lande handel dryf ............................................................................................ 88
4.7.2
Handelsbeleid ................................................................................................................. 91
4.7.3
Wisselkoerse ................................................................................................................... 91
Bladsy 4
Inhoudsopgawe
GEC105 Ekonomie 4.7.4 Bekendstelling van die buitelandse sektor aan die Keynesiaanse model: die oop ekonomie ......................................................................................................................................... 92 4.8
Geld en die monetêre beleid ............................................................................................ 92
4.8.1
Die funksies van geld..................................................................................................... 92
4.8.2
Geld in Suid-Afrika ......................................................................................................... 93
4.8.3
Die Suid-Afrikaanse Reserwebank .............................................................................. 94
4.8.4
Die vraag na geld ........................................................................................................... 94
4.8.5
Die voorraad van geld: hoe word geld geskep? ........................................................ 95
4.8.6
Instrumente van monetêre beleid ................................................................................ 96
4.9
Meer oor makro-ekonomiese teorie en beleid ............................................................... 98
4.9.1
Die totale-vraag-en-aanbodmodel ............................................................................... 98
4.9.2
Monetêre transmissiemeganisme .............................................................................. 100
4.9.3
Monetêre en fiskale beleide in die AD-AS-raamwerk ............................................. 101
4.9.4
Ander benaderings tot makro-ekonomie................................................................... 101
4.10
Samevatting ...................................................................................................................... 101
4.11
Selfevaluering ................................................................................................................... 102
STUDIE-EENHEID 5: MAKRO-EKONOMIE: DEEL III ................................. 103 5.1
Studie-eenheid leeruitkomste ......................................................................................... 103
5.2
Voorgeskrewe handboek ................................................................................................ 104
5.3
Verrykende bronne........................................................................................................... 104
5.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ..................................................................................... 104
5.5
Inleiding .............................................................................................................................. 104
5.6
Inflasie ................................................................................................................................ 105
5.6.1
Meting van inflasie........................................................................................................ 105
5.6.2
Gevolge van inflasie..................................................................................................... 106
5.6.3
Die oorsake van inflasie .............................................................................................. 106
5.6.4
Anti-inflasiebeleid ......................................................................................................... 107
5.7
Werkloosheid en die Phillipskromme ............................................................................ 107
5.7.1
Werkloosheid ................................................................................................................ 107
5.7.2
Werkloosheid en inflasie: die Phillipskromme.......................................................... 108
5.8
Ekonomiese groei en konjunktuurgolwe ....................................................................... 109
5.8.1
Die definisie en meting van ekonomiese groei ........................................................ 109
5.8.2
Die konjunktuurgolf/sakesiklus/besigheidsiklus ....................................................... 110
Inhoudsopgawe
Bladsy 5
GEC105 Ekonomie 5.8.3
Bronne van ekonomiese groei.................................................................................... 110
5.9
Samevatting ...................................................................................................................... 111
5.10
Selfevaluering ................................................................................................................... 111
WOORDELYS IN AFRIKAANS EN ENGELS .................................................... 112 BRONNELYS .......................................................................................................... 116 SELFEVALUERINGSRIGLYNE ........................................................................... 117
Bladsy 6
Inhoudsopgawe
GEC105 Ekonomie
INLEIDING Ekonomie is deel van die sosiale wetenskappe en is ʼn vakgebied wat probeer om te verklaar hoe, onder andere, die doeltreffende gebruik van skaars bronne kan bydra tot die maksimum voordeel van ekonomiese behoeftes. Ekonomiese beginsels kan gebruik word om verskeie vraagstukke te probeer beantwoord. Ekonomie is soos ʼn storie wat vertel word. Daarom is dit belangrik om eerstens die definisie van ekonomie te ontleed. Die volgende aspek, naamlik mikro-ekonomie, verduidelik wat met die ekonomie in die kleine bedoel word. Nadat ʼn basiese konsep van die mikro-ekonomie gevorm is, gaan die ekonomie vanuit ʼn geheelbeeld, die makro-ekonomie, beskou word. Die gids sal jou deur die handboek begelei en poog om moeilike gedeeltes toe te lig en aan te vul, waar nodig, en om die belangrike gedeeltes uit te wys. Let daarop dat die nommering van paragrawe in die handboek nie met dié in die gids ooreenstem nie. Maak telkens seker dat jy die belangrike begrippe verstaan en doen die selfevalueringsaktiwiteite aan die einde van elke studie-eenheid wanneer jy vir die eksamen voorberei. Die gedeeltes in die handboek wat betrekking het op die inhoud van die studie-eenhede sal telkens aangedui word. Vir eksamendoeleindes moet jy dus die voorgeskrewe gedeeltes in die handboek, asook hierdie begeleidingsgids bestudeer. Die aantekeninge in die begeleidingsgids is kripties van aard en moet gesien word as ʼn bykomende hulpmiddel tot die handboek. Jy word aangemoedig om die handboek en die begeleidingsgids soos volg te gebruik: •
Berei voor vir lesings deur die toepaslike onderwerpe in die handboek en begeleidingsgids deur te werk.
•
Identifiseer probleemareas en konsepte en woon die lesings getrou by waar dit uitgeklaar kan word.
•
Hersien die verskillende onderwerpe in die handboek deur die aktiwiteite, soos daarna verwys word in hierdie begeleidingsgids, deur te werk.
Vir hierdie vak is die volgende handboek voorgeskryf: Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. Die gedeeltes wat betrekking het op die inhoud van die studie-eenhede sal telkens aangedui word. Vir eksamendoeleindes moet jy dus die voorgeskrewe gedeeltes in die handboek, asook hierdie begeleidingsgids bestudeer.
Inleiding
Bladsy 7
GEC105 Ekonomie
VAKLEERUITKOMSTE Kennis en begrip Na voltooiing van die vak EKONOMIE (GEC105) sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Mikro-ekonomiese konsepte
•
Makro-ekonomiese konsepte
•
Die verskillende sektore wat in die ekonomie voorkom
•
Makro-ekonomiese modelle
•
Makro-ekonomiese onderwerpe
•
Verbruikers- en produsentegedrag
•
Verskillende markvorms wat in die ekonomie voorkom
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
makro-ekonomiese konsepte te verduidelik;
•
die verskillende sektore wat in die ekonomie voorkom te onderskei en te definieer;
•
makro-ekonomiese modelle te gebruik;
•
makro-ekonomiese onderwerpe te ontleed;
•
mikro-ekonomiese onderwerpe te verduidelik;
•
verbruikers- en produsentegedrag te gebruik om ekonomiese afleidings te maak; en
•
Bladsy 8
verskillende markvorms wat in die ekonomie voorkom van mekaar te onderskei.
Vakleeruitkomste
GEC105 Ekonomie
WOORDOMSKRYWING VIR EVALUERING In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte, sal daar van jou verwag word om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die woordelys hieronder sal jou hiermee help. Werkwoord
Omskrywing
Lys
Lys die name/items wat bymekaar hoort
Identifiseer
Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde
Verduidelik
Ondersoek die moontlikhede, oorweeg dit en skryf dan jou antwoord (verklaring/verduideliking) neer
Beskryf
Omskryf die konsep of woorde duidelik
Kategoriseer/
Bepaal tot watter klas, groep of afdeling bepaalde
klassifiseer
items/voorwerpe behoort
Analiseer
Om iets te ontleed
Evalueer
Bepaal die waarde van ʼn stelling/stelsel/beleid/ens.
Toepas
Pas die teoretiese beginsels toe in ʼn praktiese probleem
Hersien
Evalueer, verbeter en/of wysig ʼn beleid/dokument/stelsel/ens.
Maak ʼn studie van
Maak seker dat jy alle konsepte en definisies verstaan en in staat sal wees om dit in jou eie woorde weer te gee, asook prakties toe te pas
Woordomskrywing vir evaluering
Bladsy 9
GEC105 Ekonomie
Notas
Bladsy 10
Woordomskrywing vir evaluering
GEC105 Ekonomie
STUDIE-EENHEID 1: MIKRO-EKONOMIE: DEEL I
1.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Die veld van die ekonomie
•
Belangrike konsepte, vraagstukke en verhoudings
•
Aanbod, vraag en pryse
•
Aanbod en vraag in aksie
•
Elastisiteit
•
Die teorie van vraag: die nutsbenadering
•
Die teorie van vraag: die onsydigheidsbenadering
•
Aanbod: produksie en koste
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die konsepte van ekonomie, mikro-ekonomie en makro-ekonomie te verduidelik
•
verskeie ekonomiese stelsels te identifiseer
•
vraag, aanbod en ewewig te beskryf
•
verandering in vraag en aanbod te analiseer
•
pryselastisiteit van vraag en aanbod te analiseer
•
nutsbenadering toe te pas
•
onsydigheidsbenadering toe te pas
•
produksie en koste op die kort en lang termyn te verduidelik
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 11
GEC105 Ekonomie 1.2
Voorgeskrewe handboek
Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 1 tot 9. 1.3
Verrykende bronne •
Mahadea, D., Mangondo, K., Snowball, J. & Viljoen, K. 2008. Economics: An introduction. South Africa: Heimann.
•
Mohr, P. 2001. Economics Indicators. Revised Edition. South Africa: Unisa Press.
•
Roos, A. 2008. Economics: An introduction. South Africa: Heimann.
•
Sloman, J. & Jones, E. 2011. Economics and the business environment. England: Pearsons Education Limited.
• 1.4
Sien ook lys met relevante webwerwe op bladsy 8 in die handboek Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Aanbod
Hoeveelheid van ʼn produk of diens wat produsente bereid is om te verkoop.
Basiese behoefte
Behoefte na dinge/goedere wat noodsaaklik is vir oorlewing.
Behoefte
Innerlike begeerte na goedere en dienste.
Elastisiteit
Maatstaf wat sensitiwiteit meet.
Faktormark
Mark waar produksiefaktore soos arbeid en kapitaal aan ondernemings verkoop word.
Goederemark
Mark waar goedere en dienste deur ondernemings aan huishoudings verkoop word.
Huishoudings
Persone wat saamwoon en wat gesamentlike ekonomiese besluite neem.
Inkomste-elastisiteit
Meet die gevoeligheid van die hoeveelheid gevra vir ʼn verandering in inkomste.
Bladsy 12
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie
Makro-ekonomie
Makro-ekonomie verwys na die ekonomie as ʼn geheel, byvoorbeeld die totale produksie van alle goedere en dienste in ʼn land.
Mikro-ekonomie
Mikro-ekonomie fokus op sekere sektore/elemente van die ekonomie, byvoorbeeld die produksie van ʼn produk soos koring.
Normatiewe
Gebaseer op menings.
ekonomie Produsentesurplus
Die verskil tussen wat produsente bereid is om die produk voor te verkoop, en wat hulle ontvang.
Pryselastisiteit
Persentasieverandering in die hoeveelheid gevra, indien die prys van die produk met een persent verander (ceteris paribus)
Verbruikersurplus
Die verskil tussen wat verbruikers betaal en die waarde wat hulle ontvang.
Vraag
Hoeveelheid van ʼn produk of diens wat voornemende kopers kan bekostig en bereid is om aan te koop.
1.5
Inleiding
Hierdie studie-eenheid kyk na die term “ekonomie” en wat dit behels, asook wat die onderskeid tussen mikro-ekonomie en makro-ekonomie is. Belangrike konsepte en ekonomiese stelsels word uitgewys. Daarna fokus die studie-eenheid slegs op die mikroekonomie. Vraag, aanbod, ewewig en elastisiteit word volledig bespreek met die verskeie benaderings wat gebruik word in die teorie van vraag. Laastens word daar aandag gegee aan produksie en koste wat ʼn agtergrond skep rondom aanbod. 1.6
Waaroor gaan ekonomie?
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 1-26 (Hoofstuk 1) 1.6.1
Wat is ekonomie?
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 1-4 Die meeste mense is bekend met die woord “ekonomie”, maar min mense kan die term werklik definieer. Die term “ekonomie” is afkomstig van die Griekse woorde “huis” en “bestuur”. Ekonomie het te doen met elke aspek van die menslike bestaan en die bestuur daarvan. Dit kan gestaaf word deur die feit dat ons op ʼn daaglikse basis keuses moet uitoefen. Keuses soos wat om te eet, wat om aan te trek, watter vervoer om te gebruik,
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 13
GEC105 Ekonomie watter beroep om te volg. Net soos wat ʼn individu keuses maak, maak ondernemings, die regering en ander besluitnemers in die gemeenskap ook keuses, byvoorbeeld: moet pryse verhoog word? Hoeveel aankope moet gedoen word? Moet die regering meer geld op staatshospitale spandeer? Het jy al ooit gewonder hoekom keuses gemaak word en hoekom dit belangrik is? Die antwoord lê in skaarsheid. Dit sou nie nodig gewees het om keuses te maak as dit nie vir skaarsheid was nie. Individue, ondernemings en die regering wil baie dinge hê en doen; ons noem dit ʼn behoefte of begeerte. Die hulpbronne om die behoefte te vervul is ongelukkig beperk. Die uitdaging is om met die skaars hulpbronne die oneindige behoeftes te vervul. Die kern van ekonomie lê dus in keuses en skaarsheid. Verder omskryf, verduidelik, analiseer en voorspel ekonomie verskynsels soos ekonomiese groei, werkloosheid, inflasie, handel tussen individue en lande, die pryse van verskillende goedere en dienste, armoede, welstand, geld, rentekoerse, wisselkoerse en ondernemingsiklusse. Lees deur die ekonomiese vrae wat gelys is op bladsy 3 en 4 in die handboek. Iets om oor te dink Watter besluite moes jy gemaak het vandat jy vanoggend opgestaan het? 1.6.2
Verskil tussen mikro-ekonomie en makro-ekonomie
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 12-13
Makro-ekonomie Mikro-ekonomie
Figuur 1.1: Mikro-ekonomie en makro-ekonomie (Outeur: 2014) Mikro-ekonomie fokus op die individuele besluitnemers in die ekonomie, soos individuele verbruikers, huishoudings, ondernemings en ander ondernemings deur hulle te isoleer van die res van die ekonomie. Dit sluit die studie van vraag, aanbod en prys in van individuele
Bladsy 14
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie goedere en dienste soos mediese dienste, skoonheidsbehandelings, die diens van ʼn motor, ensovoorts. Die eerste twee studie-eenhede bespreek die mikro-ekonomie. Makro-ekonomie fokus op die ekonomie as ʼn geheel en kyk na die groter prentjie. Dit het te doen met die totale ekonomiese gedrag. Dit sluit onderwerpe in soos die totale produksie, inkomste, spandering, ekonomiese groei, werkloosheid, die algemene prysvlakke, inflasie en die balans van betalings. Die laaste drie studie-eenhede van die begeleidingsgids fokus op makro-ekonomie. Om mikro-ekonomie en makro-ekonomie in konteks te plaas kan die volgende voorbeeld gebruik word: in mikro-ekonomie kyk ons na die prys van mielies, terwyl ons in makroekonomie op die totale produksie van goedere en dienste in die landbousektor fokus. Kyk na Raam 1-3 in die handboek om ʼn duidelike onderskeid tussen die twee terme te tref. 1.6.3
Skaarsheid, keuses en geleentheidskoste
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 4-5 Op bladsy 4 word die verskil tussen ʼn behoefte (begeerte), basiese behoefte en vraag verduidelik. Som dit in drie kolomme op met voorbeelde sodat jy dit maklik van mekaar kan onderskei. Soos genoem, is die kern van die ekonomie skaarsheid en keuses. Met die skaars hulpbronne wat beskikbaar is, moet keuses uitgeoefen word om aan behoeftes te voldoen. Op bladsy 4 word drie tipes hulpbronne verduidelik. ʼn Keuse kan slegs uitgeoefen word wanneer daar twee of meer alternatiewe is om uit te kies, anders kan ʼn keuse nie gemaak word nie. Byvoorbeeld, wanneer Sarah R300 tot haar beskikking het en sy wil die geld gebruik vir ʼn nuwe aandrok, ʼn massering, om brandstof in haar motor te gooi en plante te koop vir haar tuin, moet sy ʼn keuse maak omdat die R300 nie genoeg gaan wees om vir alles te betaal nie. Sy kan moontlik net een van daardie items aankoop. Hoe meer alternatiewe daar betrokke is, hoe moeiliker is die besluit wat geneem moet word. Veronderstel sy hoef net te kies tussen die brandstof en die massering, sal die keuse makliker wees. As sy die massering sou kies, is die massering die opsie wat sy kies en die geld die skaars hulpbron. Behalwe dat sy R300 vir die massering betaal, kom die keuse wat sy maak ook met ʼn ander koste. Sy het die brandstof prysgegee vir die massering, dus het die massering haar haar brandstof gekos. Hierdie verskynsel word geleentheidskoste genoem. Op bladsy 5 in die handboek word die definisie van geleentheidskoste opgesom.
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 15
GEC105 Ekonomie 1.6.4
Skaars hulpbronne: die produksiefaktore
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 4, 44-48 Produksiefaktore Produksiefaktore is die skaars hulpbronne wat gebruik word om goedere en dienste te produseer. Daar is vyf produksiefaktore. Lees bladsy 44-48 om ʼn beter agtergrond te kry van wat die faktore alles behels. Let daarop dat geld nie ʼn produksiefaktor is nie. Natuurlike
Arbeid
Kapitaal
Entrepreneurskap
Menslike hulpbron
Nie-menslike
Menslike hulpbron
hulpbron
Nie-menslike hulpbron
hulpbron
Primêre faktore
Sekondêre faktore
Tegnologie Figuur 1.2: Produksiefaktore (bron: http://www.davey.com/elements/skin/home_tree.png; http://static.ddmcdn.com/gif/labor-union7.jpg; http://www.expatcapetown.com/images/south_africa_currency.JPG; http://undercdn.under30media.netdna-cdn.com/wp-content/uploads/2013/05/Crash-Course-forEntrepreneur.jpg; http://rdacl.ca/wp-content/uploads/2013/07/Technology-and-telecom.jpg)
Lees bylae 3-1 deur om `n oorsig te kry van Suid-Afrika se faktorbegiftiging.
Bladsy 16
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie Tipes goedere en dienste Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 9-11 Menslike begeertes en behoeftes word vervul deur ʼn diens of produk. Daar is ʼn verskil tussen ʼn produk en ʼn diens. Die kernverskil is dat ʼn produk tasbaar is en ʼn diens nie. In ekonomie praat ons die meeste van die tyd van “goedere”, maar in werklikheid verwys ons na “goedere en dienste”. Daar is verskeie tipes goedere. Maak seker dat jy onderskeid kan tref tussen die volgende: •
Verbruiksgoedere (nie-duursame, semi-duursame en duursame) en kapitaalgoedere
•
Finale goedere en intermediêre goedere
•
Private goedere en owerheidsgoedere
•
Ekonomiese goedere en vrye goedere
•
Homogene en heterogene goedere
1.6.5
Die produksiemoontlikheidskromme
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 5-9 Die produksiemoontlikheidskromme dui die kombinasie van twee of meer goedere aan wat geproduseer kan word, indien ʼn gemeenskap se hulpbronne optimaal en effektief aangewend word. Lees aandagtig deur afdeling 1.3 in die handboek. Gestel ʼn dorp, soos Ventersdorp, kan hoenders en mielies produseer. As hulle al hul hulpbronne vir mielies aanwend, kan hulle nie hoenders produseer nie. Dus moet die hulpbronne so aangewend word dat beide produkte geproduseer kan word. Vir elke 100 kg mielies kan daar 1 boks hoenders per dag geproduseer word. Hoe minder mielies geproduseer word, hoe meer hoenders kan geproduseer word en omgekeerd. Daar is verskeie moontlikhede waaruit die entrepreneur kan kies rakende die verhouding mielies en hoenders wat geproduseer kan word. Indien Opsie B gekies word, kan dit soos volg geïnterpreteer word: Opsie B: 100 kg mielies word geproduseer en 1 boks hoenders. Die geleentheidskoste is 20 kg mielies en 4 bokse hoenders. Dis die verskil tussen die maksimum wat geproduseer KON word en hoeveel nou geproduseer KAN word: (120 – 100 = 20 / 5 – 1 = 4) Moontlikheid
Hoenders
Mielies
(boks per dag)
(kg per dag)
A
0
120
B
1
100
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 17
GEC105 Ekonomie
C
2
85
D
3
70
E
4
45
F
5
0
Tabel 1.1: Produksiemoontlikhede Hierdie moontlikhede word op ʼn x-as en y-as geplot en ʼn kromme word getrek uit die moontlikhede om dit aan te dui. Sien Figuur 1-1 op bladsy 6 in die handboek.
Gebruik die inligting in Tabel 1.1 om jou eie produksiemoontlikheidskromme te teken. Kyk na Figuur 1-1 in die handboek as ʼn voorbeeld. Belangrik: die x-as is horisontaal en die y-as vertikaal. In Figuur 1-1 in die handboek lê Punt G buite die kromme wat beteken dat daardie punt van produksie nie bereikbaar is nie. Punt H lê binne die kromme, wat beteken dat produksie nie optimaal en effektief plaasvind soos wat dit kan nie, dus wel bereikbaar, maar oneffektief. Op dieselfde kromme kan die asse gebruik word om die verbruikersgoedere en kapitaalgoedere aan te dui – die verbruikersgoedere op die y-as en die produksiegoedere op die x-as. Die kromme word gebruik om aan te dui wat die beperking op produksie is. Indien daar ʼn verbeterde tegniek ontwerp word om meer kapitaalgoedere te produseer met die huidige hulpbronne, kan die kromme uitwaarts skuif om aan te dui dat daar meer geproduseer kan word; dieselfde met verbruikersgoedere. Hierdie beweging dui dan op ekonomiese groei. Indien die aantal hulpbronne of produktiwiteit verminder, dan beweeg die kromme na binne wat dui op ʼn afname in produksie. Kyk na die opsomming in Tabel 1-2 op bladsy 9 in die handboek rakende die produksiemoontlikheidskromme. 1.6.6
Ekonomie as ʼn wetenskap
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 11-12, 13-15 Lees die bladsye deur om ʼn begrip te kry van wat met ekonomie as ʼn wetenskap bedoel word. Raam 1-4 verduidelik waarom ekonome van mekaar verskil.
Bladsy 18
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie 1.6.7
Sekere punte om van kennis te neem
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 15-19 Daar is konsepte wat ekonome verkeerd interpreteer – lees deur afdeling 1.8 in die handboek om te verstaan watter tipe foute dit is sodat jy nie dieselfde foute maak nie. Bestudeer Raam 1-5 en doen die berekeninge van die voorbeelde wat gegee word en kyk of jy by dieselfde antwoord kan uitkom as wat in die voorbeeld gegee is. 1.6.8
Basiese instrumente van ʼn ekonomiese analise
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 19-25 Neem kennis van die volgende: •
Hoofdoelwitte van ekonomie as ʼn teorie.
•
Vier verskillende maniere waarop ʼn teorie verduidelik kan word.
•
Die term “ewewig”. Ewewig verteenwoordig ʼn gebalanseerde situasie waarin alle teenkragte uitbalanseer en daar geen neiging tot verandering is nie. Om dit prakties te verduidelik kan die volgende voorbeeld gebruik word: ʼn Winkeleienaar wil sy winkel vir tien ure (08:00-18:00) vir ses dae van die week oophou vir besigheid. Sy twee werknemers wil egter net halfdag werk omdat hulle op ʼn Saterdag ook moet werk. Die oplossing is dat die twee werknemers in skofte moet werk – vyf ure in die oggend en vyf ure in die middag. Die een werknemer sal die een week die oggendskof werk en die volgende week die middagskof; dieselfde vir die ander werknemer waar hy of sy dan die middagskof werk wanneer die ander werknemer die oggendskof gewerk het. Die oplossing voldoen dan in almal se behoeftes. Dit is ewewig – ʼn situasie waarin al die betrokke planne realiseer. Indien die een werknemer siek word en nie ʼn skof kan werk nie, moet die ander werknemer instaan en ʼn dubbelskof werk. In hierdie geval word die ewewig versteur en sal die siek werknemer die skof moet inwerk om weer die ewewig te balanseer. Die nuwe ewewig word dan met die oorspronklike ewewig vergelyk om die invloed van die verandering te bepaal.
•
Die term “ceteris paribus”. Die term verwys na die aanname dat daar slegs na een verandering (faktor/krag) op ʼn keer gekyk kan word en dat al die ander faktore en kragte konstant of onveranderd bly. Om die oorsaak of gevolge van ʼn verandering te voorspel kan slegs een ding op ʼn keer toegelaat word om te verander. Natuurwetenskaplikes doen dieselfde wanneer hulle bestanddele een vir een byvoeg om te bepaal watter bestanddeel tot ʼn bepaalde verandering bydra en om so die
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 19
GEC105 Ekonomie resultaat te kan toeskryf aan een van die bestanddele. In die ekonomie moet die faktore ook afsonderlik “bygevoeg” word. •
Vertolking en gebruik van grafieke. Dis belangrik om ʼn grafiek te verstaan en reg te vertolk. Grafieke word gebruik om ekonomiese feite en syfers visueel voor te stel en om ʼn ekonomiese teorie of model grafies te illustreer. Lees aandagtig deur bladsy 22-25 rakende die vertolking en gebruik van grafieke. Die belangrikste om te weet is dat ʼn grafiek normaalweg in vier kwadrante gedeel word, maar dat ekonome slegs die eerste kwadrant gebruik omdat die x- en y-waardes in daardie kwadrant positief is. Die x-as is die horisontale lyn en loop van links na regs en die getalle raak groter na regs. Die y-as is die vertikale lyn en loop van onder na bo en die getalle raak groter na bo. Gewoonlik word die afhanklike veranderlike op die vertikale y-as, aangedui en die onafhanklike veranderlike op die horisontale x-as. Indien mielies en reënval as voorbeeld gebruik word, is mielies die afhanklike veranderlike (y-as) en reën die onafhanklike veranderlike (x-as) omdat reën nie van die mielies afhang nie, maar die mielies wel afhanklik van reën is. Die x-as se waardes op die lyn moet ewe groot wees en so ook die y-as se waardes. Die x- en y-waardes word gewoonlik gegee. Neem dan die eerste opsie of moontlikheid en begin met die x-as se waarde wat gegee is en plot dit regoor die y-waarde van dieselfde opsie en maak ʼn kolletjie waar dit bymekaarkom. So word elke moontlikheid geneem en geplot met ʼn kolletjie; daarna word die kolletjies met ʼn liniaal verbind deur ʼn lyn te trek. Indien dit moontlik is om ʼn lyn te trek, word dit ʼn lineêre verband genoem. Indien dit nie moontlik is nie en die kromme ʼn boog maak, word dit ʼn nie-lineêre verband genoem. Die lyn of kromme wat getrek word kan na regs of links lê. Indien dit na regs neig, is dit ʼn direkte of positiewe verband. Indien die lyn na links neig, is dit ʼn inverse of negatiewe verband. Die twee asse kruis mekaar by 0, wat die oorsprong genoem word. Byskrifte is van kardinale belang wanneer ʼn grafiek getrek word, anders sal niemand in staat wees om die grafiek te lees nie.
Bestudeer Figuur A-4 in die handboek, op bladsy 24 en kyk of jy die vier verbande kan identifiseer.
Bladsy 20
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie 1.7
Belangrike konsepte, vraagstukke en verhoudings
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 27-60 (Hoofstuk 2 ,3 en bladsy 71-72) 1.7.1
Verskillende ekonomiese stelsels
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 27-40 (Hoofstuk 2) Bestudeer die afdelings en neem veral kennis van die volgende aspekte: Drie ekonomiese vrae wat beantwoord moet word •
Uitsetvrae: Watter en hoeveel produkte en dienste gaan geproduseer word?
•
Insetvrae: Hoe gaan dit geproduseer word? Hoeveel van die skaars hulpbronne gaan gebruik word in die produksie daarvan?
•
Verspreidingsvrae: Vir wie word die produkte en dienste geproduseer? Wie gaan die produkte en dienste ontvang? Hoeveel gaan hulle ontvang? Waar gaan die produksie plaasvind
Vier ekonomiese stelsels om die drie vrae op te los Dis belangrik dat jy die term “sisteem” of “stelsel” verstaan en kan verduidelik. Daar is vier stelsels in die ekonomie: die tradisionele stelsel, bevelstelsel, markstelsel en ʼn gemengde ekonomie. •
Tradisionele stelsel Hierdie stelsel word gekenmerk deurdat die take van elke deelnemer aan die ekonomie, sowel as die produksiemetodes, deur tradisie voorgeskryf word. Die tradisie van hoe, wat en vir wie, word van geslag tot geslag oorgedra en kinders gaan eenvoudig net op dieselfde manier voort as wat hulle by hul ouers geleer het. Deur na tradisie te kyk kan die antwoorde van die drie ekonomiese vraagstukke maklik beantwoord word. Die stelsel is egter onbuigsaam en pas stadig by veranderende omstandighede aan. Bestaansekonomie is ʼn voorbeeld van die tradisionele stelsel en word gekenmerk deur ekonomiese stagnasie. Ekonomiese aktiwiteite is gewoonlik nie die eerste prioriteit nie en is ondergeskik aan, byvoorbeeld, kulturele waardes.
•
Bevelstelsel Die stelsel word gekenmerk deur die sentrale owerheid wat voorskryf wat geproduseer moet word, hoe dit geproduseer moet word en vir wie geproduseer
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 21
GEC105 Ekonomie moet word. Die ekonomie word dus deur die owerheid gerig en gekoördineer. Daar word ook na bevelstelsels verwys as sosialistiese stelsels. Die kenmerke van ʼn bevelstelsel kan soos volg opgesom word: o
Sentrale beplanning word deur die owerheid gedoen.
o
Die owerheid besit alle goedere, dienste en produksiefaktore behalwe arbeid.
Min bevelstelsels kom vandag nog voor, maar elemente van die bevelstelsel is waarneembaar in die meeste ekonomieë. Die owerheid speel ʼn belangrike rol in alle lande en alle owerheidsaktiwiteite word deur ʼn sentrale liggaam beplan. Lees deeglik deur Raam 2-1 in die handboek sodat jy ʼn onderskeid kan tref tussen die verskillende ekonomiese stelsels op grond van die kriteria vir eiendomsreg en koördineringsmeganismes:
•
o
Kapitalistiese markekonomie / markkapitalisme
o
Beplande sosialisme
o
Marksosialisme
Markstelsel ʼn Mark word gedefinieer as enige kontak tussen potensiële kopers en potensiële verkopers. Enige instelling wat dus hierdie twee partye bymekaarbring, word as ʼn mark geklassifiseer. Dit is belangrik dat jy besef dat ʼn mark nie noodwendig ʼn fisiese plek, byvoorbeeld in ʼn spesifieke gebou, hoef te wees nie. Vir ʼn mark om te bestaan moet daar aan vyf voorwaardes voldoen word: o
Daar moet ten minste een koper en een verkoper teenwoordig wees.
o
Die verkoper moet ʼn produk/diens besit wat hy/sy wil verkoop.
o
Die koper moet oor die middele beskik om die produk/diens te koop.
o
ʼn Markprys moet vasgestel wees.
o
Die ooreenkoms moet deur wet of tradisie gewaarborg wees.
In ʼn markstelsel word die besluite en voorkeure deur die markmeganisme gekommunikeer en gekoördineer. Die markprys word die belangrikste element van hierdie stelsel. Die markmeganisme word hoofsaaklik in kapitalistiese stelsels aangetref. Dit is belangrik dat jy die kenmerke van markkapitalisme ken. Dit is ook belangrik om te weet wat, hoe en vir wie daar volgens markkapitalisme geproduseer moet word.
Bladsy 22
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie Alle partye in markkapitalisme reageer op prysseine en mededinging is ʼn belangrike kenmerk van markkapitalisme. •
Gemengde ekonomie Elke ekonomie is ʼn mengsel van tradisie, gedrag, sentrale beheer en markbepaling, waar een van die meganismes gewoonlik oorheersend is. Die Suid-Afrikaanse ekonomie is ʼn gemengde ekonomie en bevat elemente van private eiendom, private inisiatief, eiebelang en die markmeganisme, sowel as ʼn groot mate van owerheidsinmenging. Dit is belangrik dat jy weet wat die verskil tussen privatisering en nasionalisering is. Trek vir jouself `n tabel op om onderskeid te tref tussen Smith, Marx en Keynes se uitkyk op die ekonomie (sien bladsy 36-40)
1.7.2
Produksie, inkomste en besteding
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 41-42 (Hoofstuk 3) Soos jy kan aflei, fokus ekonomie baie op produksie. Die uiteindelike doel daarmee is om aan die mens se behoeftes te voldoen deur die gebruik of verbruik van produkte. Die logiese orde of vloei in die ekonomie word in Figuur 3-1 aangedui. Dit verwys na die drie hoofvloeie in die ekonomie: produksie, inkomste en besteding. Produksie wat geskied deur die produksiefaktore (natuurlike hulpbronne, arbeid, kapitaal en entrepreneurskap) genereer inkomste. Natuurlike hulpbronne verdien huur; arbeid verdien lone en salarisse; kapitaal verdien rente; en entrepreneurskap verdien wins. Hierdie inkomste word dan weer deur huishoudings, ondernemings, die regering en die buitelandse sektor spandeer op goedere en dienste wat beskikbaar is. Hierdie drie vloeie vind tegelyk plaas. Buiten vir produksie, inkomste en besteding, is ruil die ander belangrike ekonomiese aktiwiteit wat die verskillende sektore verbind. Ruil vind op die goederemark en op die faktormark plaas. Lees Raam 3-4 in die handboek vir die onderskeid tussen die goederemark en faktormark. 1.7.3
Die onderlinge afhanklikheid tussen huishoudings en ondernemings
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 48-57
Huishoudings en ondernemings
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 48-50 Let op die volgende:
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 23
GEC105 Ekonomie
Huishoudings •
•
Al die persone wat saamwoon en wat of wat ondergeskik is aan ander wat die
produseer wat dan op die goederemark
besluite vir hulle neem.
verkoop word.
Verbruiksgoedere en dienste om in
•
Hoofsaaklik betrokke by produksie.
•
Kopers op die faktormark en verkopers op die goederemark.
•
Bepaal hoe die goedere en dienste geproduseer moet word.
Verbruik word aangedui met die •
Huishoudings bepaal grootliks wat geproduseer moet word.
•
•
Die gebruik van goedere en dienste
simbool C. •
Die eenheid wat produksiefaktore aanwend om goedere en dienste te
word verbruik genoem. •
•
gesamentlik ekonomiese besluite neem
behoeftes te voorsien. •
Sakeondernemings
Probeer om maksimum wins te maak – verskil tussen inkomste en koste.
•
Kapitaal is een van die
Huishoudings verkoop produksiefaktore
produksiefaktore. Die aankoop van
op die faktormark aan ondernemings.
kapitaalgoedere staan as investering of kapitaalvorming bekend en word met
Ontvang inkomste in ruil vir
die simbool I aangedui.
produksiefaktore sodat goedere en dienste op die goederemark
•
aangekoop kan word om sodoende aan hul behoeftes te voldoen.
Eenmansake, vennootskappe, maatskappye en beslote korporasies. (Let daarop dat nuwe beslote koporasies nie meer geskep word nie).
Tabel 1.2: Verskille tussen huishoudings en ondernemings (Opgesom uit Mohr en medewerkers, 2015: 48-50)
Goederemark en faktormark
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 50
Goederekringloop vs inkomste-en-bestedingskringloop
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 52-56 Bestudeer Figuur 3-3 en Figuur 3-4 in die handboek deeglik. Jy moet in staat wees om hierdie figure te skets en te verduidelik.
Bladsy 24
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie
Goederekringloop
Inkomste-en-bestedingskringloop (monetĂŞre/geldelike vloei)
Huishoudings bied hul produksiefaktore
Ondernemings koop produksiefaktore op die
te koop aan op die faktormark.
faktormark aan.
Ondernemings koop die faktore.
Die besteding deur ondernemings verteenwoordig die inkomste van
Ondernemings gebruik die faktore om
huishoudings.
goedere en dienste te produseer. Op hul beurt spandeer huishoudings hul Die goedere en dienste word op die
inkomste op die goederemark om goedere en
goederemark te koop aangebied.
dienste te koop.
Die goedere en dienste word deur die
Die besteding van die huishoudings
huishoudings gekoop
verteenwoordig die inkomste van die
(let op dat die vloei in Figuur 3-3
ondernemings.
kloksgewys is).
(let op dat die vloei in Figuur 3-4 antikloksgewys is).
Figuur 1.3: Vloei van goedere en dienste vs. vloei van inkomste en besteding (Opgesom uit Mohr & medewerkers, 2015: 52-53) Bestudeer ook Figuur 3-5 en Figuur 3-6. Hierdie figure beeld die toevoeging van die owerheid en buitelandse sektor op die inkome-en-bestedingskringloop. Let daarop dat die owerheid se besteding en uitvoere op `n ekonomiese inspuiting dui en belasting wat betaal word en invoere op `n ekonomiese lekkasie dui. 1.7.4
Makro-ekonomie beleid
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 244-245 Die makrobeleid het vyf doelwitte, soos hier opgesom: Ekonomiese groei
Ekonomiese groei vind plaas wanneer totale produksie van goedere en dienste in die ekonomie toeneem.
Volle indiensneming
Volle indiensneming word bereik wanneer alle beskikbare hulpbronne (arbeid, kapitaal, grond en entrepreneurskap) verbruik word vir produksiedoeleindes.
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 25
GEC105 Ekonomie
Prysstabiliteit
Prysstabiliteit verwys na die doelstelling om inflasie so laag as moontlik te hou.
Betalingsbalansstabiliteit
Betalingsbalansstabiliteit (eksterne stabiliteit) bestaan wanneer daar ʼn balans tussen invoere en uitvoere in ʼn land is. Die betalingsbalans en wisselkoers moet redelik stabiel wees.
Regverdige verdeling van Die verdeling van inkomste is ʼn subjektiewe kwessie. Die inkomste
verdeling van inkomste kan ook ʼn belangrike invloed op die struktuur en ontwikkeling van die ekonomie uitoefen.
1.7.5
Die meting van die peil van ekonomiese aktiwiteite: die bruto binnelandse produk
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 245-251 Die bruto binnelandse produk (BBP) is die totale waarde van alle finale goedere en dienste wat gedurende ʼn sekere tydperk (een jaar) binne die grense van ʼn land geproduseer is. Om die waarde te bereken word die pryse van die verskillende goedere en dienste gebruik. Lees bladsy 245-246 rakende toegevoegde waarde aandagtig deur. Bestudeer Tabel 13-1 en bereken die toegevoegde waarde van die volgende: Deelnemer
Waarde van verkope
Plantasieboer
R40 000
Meubelvervaardiger
R45 000
Meubelhandelaar
R49 000
Winkelier
R51 000
Totaal
R185 000
Toegevoegde waarde
Drie metodes om die BBP te bereken Daar is drie metodes om die BBP te bereken: •
Produksiebenadering (toegevoegde waarde)
•
Bestedingsbenadering (finale goedere en dienste)
•
Inkomstebenadering (inkomste van die produksiefaktore)
Die drie metodes meet in werklikheid dieselfde vloei, maar op verskillende punte in die ekonomiese kringloop. Dit lewer egter dieselfde antwoord omdat die waarde van die finale
Bladsy 26
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie goedere en dienste saamgestel is uit die waarde wat in elke stadium van die produksieproses toegevoeg word. Bestudeer die voorbeeld op bladsy 247-248. Dis duidelik dat produksie uitgedruk in geldterme gelyk moet wees aan die totale geldelike inkomste wat in die produksieproses verdien is. Verdere aspekte van die definisie van die BBP Die woord “bruto” in die konsep “BBP” beteken dat daar geen voorsiening gemaak is vir waardevermindering nie, anders sou die konsep “netto” gebruik word. Die woord “binnelandse” verwys na ʼn geografiese gebied van ʼn land waar produksie plaasvind. Die definisie van BBP dui ook daarop dat dit betrekking het op produksie van nuwe goedere en dienste gedurende ʼn spesifieke tydperk wat normaalweg gekoppel word aan ʼn jaar. Maak seker wat word nie tydens hierdie periode ingesluit nie (bladsy 248). Meting teen markpryse, basiese pryse en faktorkoste (of -inkomste) BBP kan bereken word deur drie stelle pryse te gebruik: •
Markpryse word gebruik tydens die bestedingsbenadering
•
Basiese pryse word gebruik tydens die produksiebenadering
•
Faktorkoste word gebruik tydens die inkomstebenadering
Lees deur bladsy 248 en 249. Maak seker dat jy weet wat die volgende konsepte behels: •
Indirekte belasting
•
Subsidies
•
Belasting op produkte
•
Ander belasting op produksie
•
Subsidies op produkte
•
Ander subsidies op produksie
Kyk ook na die identiteite wat aangewys word op bladsy 249. Meting teen heersende of konstante pryse In hierdie afdeling word die fokus geplaas op BBP teen heersende pryse en BBP teen konstante pryse. Dis belangrik om die verskil tussen hierdie begrippe te identifiseer en om die berekeninge daarvan te kan doen. Bestudeer Raam 13-1 en bladsy 249-251 aandagtig.
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 27
GEC105 Ekonomie
BBP teen heersende pryse
BBP teen konstante pryse
•
Word ook nominale BBP genoem
•
Word ook reële BBP genoem
•
Verwys na die sigwaarde
•
Verwys na die werklike waarde wat gemeet word teen ʼn basisjaar
Tabel 3.1: Verskil tussen BBP teen heersende pryse en konstante pryse Die verskil tussen nominale BBP en reële BBP dui dus aan wat met pryse gebeur het. Kyk ook na Tabel 13-2 wat die BBP teen heersende pryse en konstante pryse aandui. 1.7.6
Ander sleutelkonsepte
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 56-57, 71-72
Die drie hoof ekonomiese aktiwiteite
Produksie
Ruil
Verbruik
Die vraag is: in watter produk of diens moet ondernemings of ’n land spesialiseer? Die antwoord lê in watter geleentheidskoste die laagste sal wees en om ook te kyk na die absolute voordeel en relatiewe voordeel per arbeider.
Absolute voordeel
Hierdie verskynsel is waar daar twee persone, ondernemings of lande is wat twee van dieselfde produkte produseer en waar die een beide produkte beter kan produseer as die ander. Veronderstel beide Suid-Afrika en Australië produseer mielies én vervaardig skootrekenaars, maar Suid-Afrika produseer 2 ton mielies of vervaardig 6 skootrekenaars per arbeider per dag. Hierteenoor kan een arbeider in Australië 1 ton mielies produseer of 8 skootrekenaars per dag vervaardig. Dus het Suid-Afrika ʼn absolute voordeel in die produsering van mielies en Australië ʼn absolute voordeel in die vervaardiging van skootrekenaars.
Relatiewe voordeel
Relatiewe voordeel is ʼn verskynsel waar daar twee persone, ondernemings of lande is wat twee van dieselfde produkte produseer, maar waar die een se geleentheidskoste minder as dié van die ander is. As ons die bogenoemde voorbeeld gebruik van Suid-Afrika en Australië, dan moet Australië 8 skootrekenaar prysgee om 1 ton mielies te produseer en Suid-Afrika moet 3 skootrekenaar prysgee vir 1 ton mielies (tensy die geleentheidskoste konstant is). Alhoewel Australië meer skootrekenaars vervaardig, het Suid-Afrika ʼn relatiewe voordeel omdat hulle minder skootrekenaars moet prysgee om 1 ton mielies te produseer.
Bladsy 28
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie
Die wet van relatiewe prys / wet van vergelykende voordeel
ʼn Groep individue, ondernemings of lande se uitset/opbrengs sal meer wees indien die uitset van elke produk geproduseer word deur die persoon, onderneming of land wat die laagste geleentheidskoste vir daardie produk het.
Absolute prys
Die werklike prys van ʼn produk in die mark op enige gegewe tyd, byvoorbeeld, ʼn koeldrank kos R10.00.
Relatiewe prys (Raam 4-1 op bladsy 71-72)
Dit is die prys van ʼn produk in vergelyking met ander produkte se pryse, of in vergelyking met ʼn persoon se inkomste. Byvoorbeeld, ʼn koeldrank kos R10 en ʼn burger kos R30. Die burger is drie keer duurder as die koeldrank. Wanneer die prys van koeldranke styg na R15, is ʼn burger relatief goedkoper in vergelyking met die koeldrank, want dis nou slegs twee keer duurder as die koeldrank. 1.8
Vraag, aanbod en pryse
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 61-86 (Hoofstuk 4) Die handboek bied ʼn oorsig van vraag en aanbod. Gee veral aandag aan Figuur 4-1 in die handboek. 1.8.1
Vraag
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 61-72 Vraag verwys na die hoeveelheid goedere en dienste waarvoor ʼn potensiële koper gewillig is om te betaal en kan bekostig. Vraag word oor ʼn sekere tydperk gemeet (dae, weke, maande, ensovoorts), maar om dit eenvoudig te hou verwys ons daarna as hoeveelhede, in plaas van hoeveelhede oor ʼn tydperk. Die hoeveelheid wat aangevra word, kan meer, gelyk aan of minder wees as die werklike hoeveelheid wat aangekoop word. Vraag hou verband met die planne van huishoudings, ondernemings en ander deelnemers in die ekonomie en het nie betrekking op gebeure wat reeds plaasgevind het nie.
Individuele vraag
Daar is vyf faktore of determinante wat die hoeveelheid vraag bepaal: •
Prys van die produk
•
Prys van verwante produkte (komplementerende en substituutprodukte)
•
Inkomste van die verbruiker
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 29
GEC105 Ekonomie
•
Die voorkeure van die verbruiker
•
Die grootte van die huishouding
Een afhanklike veranderlike (vraag) is die funksie van vyf ander onafhanklike veranderlikes (determinante van vraag), waarvan prys die belangrikste is. Maak seker jy weet watter simbole gebruik word as ʼn snelskrifmetode (bladsy 64). Die wet op vraag (bladsy 65) dui aan dat, indien die ander determinante konstant bly en prys styg, die hoeveelheid vraag sal daal. Die verhouding tussen vraag en prys kan uitgebeeld word deur ʼn vraagskedule (Tabel 4-1 in die handboek) of deur ʼn vraagkromme (Figuur 4-2 in die handboek). Om die kromme te trek, word die inligting in die vraagskedule gebruik en geplot op die x-as en y-as, soos vroeër verduidelik. Let wel dat die vraagkromme altyd links lê en dus dui op ʼn negatiewe verhouding tussen die hoeveelheid vraag en die prys van die produk. Kyk ook na die ander maniere waarop die hoeveelheid vraag en die wet op vraag uitgedruk kan word (handboek, bladsy 66-67).
Markvraag
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 67 Die markvraag is die som van die vraag van al die betrokke persone in die bepaalde mark. Die vyf determinante wat die hoeveelheid vraag bepaal is dieselfde as by individuele vraag, behalwe dat N by markvraag die totale aantal potensiële verbruikers van die produk is. Bestudeer Tabel 4-2 en Figuur 4-3 in die handboek wat aandui hoe die markvraagskedule vanaf individuele vraagskedules afgelei word.
Bewegings langs ʼn vraagkromme en ʼn verskuiwing van die vraagkromme
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 68-72 Dit is belangrik om te onderskei tussen ʼn beweging langs die kromme en die verskuiwing van ʼn kromme. Die beweging langs die kromme hou verband met die helling van die kromme en die verskuiwing van die kromme hou verband met die posisie van die kromme. ʼn Beweging in die kromme vind slegs plaas indien die prys van ʼn produk verander en die beweging is op of af, langs die kromme. ʼn Verskuiwing in die kromme vind plaas in die volgende gevalle en verskuif na links of regs van die kromme: •
ʼn verandering in die prys van ʼn substituutproduk of komplementêre produk
•
ʼn verandering in die verbruiker se inkomste
•
ʼn verandering in die verbruiker se voorkeure of smaak
•
ʼn verandering in die grootte van die populasie
Bladsy 30
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie
•
ʼn Verwagting dat toekomstige pryse gaan verander
Bestudeer Tabel 4-3 in die handboek saam met die Figure 4-4, 4-5 en 4-6. Jy moet in staat wees om die verskillende krommes te teken en te verduidelik met die scenario’s wat gegee word. 1.8.2
Aanbod
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 72-78 Aanbod is die hoeveelheid goedere en dienste wat ondernemings beplan om te verkoop teen verskeie moontlike pryse gedurende ʼn sekere tydperk. Die ondernemings moet gewillig en in staat wees om die hoeveelhede aan te bied. Daar is geen waarborg dat die hoeveelheid wat beplan was, wel in werklikheid verkoop gaan word nie; dit kan minder, gelyk aan of meer as die beplande hoeveelheid wees.
Individuele aanbod
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 72-76 Aanbod is die resultaat van die besluite wat individuele verskaffers maak rakende die produk wat in aanvraag is. Daar is vyf faktore of determinante wat bepaal hoeveel van ʼn produk of diens voornemende verkopers beplan om teen verskillende pryse te verkoop: •
Die prys van die produk
•
Die prys van alternatiewe produkte
•
Die prys van produksiefaktore en ander insette
•
Verwagte toekomstige pryse
•
Die stand van tegnologie
Ondernemings wil sovêr as moontlik ʼn wins maak deur die produk te verkoop teen ʼn prys wat meer as net die onkoste van die insette sal wees. Maak seker jy weet watter simbole word gebruik as ʼn snelskrifmetode (bladsy 75). Aanbod kan uitgedruk word deur ʼn aanbodskedule (Tabel 4-4 in die handboek), of deur ʼn aanbodkromme (Figuur 4-8 in handboek). Die kromme word getrek deur die inligting te gebruik wat in die aanbodskedule gegee word en dit dan op die x-as en y-as te plot, soos vroeër verduidelik is. Die helling lê na regs en is dus ʼn positiewe helling wat aandui dat die hoeveelheid wat aangebied word, styg soos wat pryse verhoog. Die wet op aanbod dui aan dat die verhouding tussen prys en die hoeveelheid van ʼn produk wat aangebied word,
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 31
GEC105 Ekonomie positief is. Kyk ook na ander maniere waarop die hoeveelheid van aanbod uitgedruk kan word (handboek, bladsy 76).
Markaanbod
Om van die individuele aanbod na die markaanbod oor te gaan, word die aanbod van elke individuele aanbieder horisontaal bymekaargetel. Vier ander moontlike determinante wat ook ʼn impak op die aanbod kan hê, word genoem (sien bladsy 77 in handboek).
Bewegings langs ʼn aanbodkromme en ʼn verskuiwing van die aanbodkromme
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 77-78 ʼn Beweging langs die kromme vind slegs plaas indien die prys van ʼn produk verander en die beweging is op of af langs die kromme. Die beweging verwys na ʼn verandering in die hoeveelheid van die aanbod. ʼn Verskuiwing in die kromme vind plaas in die volgende gevalle en verskuif na links of regs van die kromme, waar daar ʼn hele nuwe verhouding geskep word (dit word ʼn verandering in aanbod genoem): •
Pryse van alternatiewe produkte
•
Pryse van komplementêre produkte
•
Pryse van insette
•
Verwagte toekomstige pryse
•
Tegnologie
•
Aantal ondernemings
Bestudeer Tabel 4-5 in die handboek saam met Figure 4-9 en 4-10. Jy moet in staat wees om die verskillende krommes te teken en te verduidelik met die scenario’s wat gegee word. 1.8.3
Markewewig
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 78-81 Jy behoort nou ʼn basiese begrip van vraag en aanbod te hê. Ons gaan nou vraag en aanbod kombineer en begin kyk na die ewewig van ʼn produk, soos bespreek in afdeling 4.4 in die handboek. Ewewig in die mark kan gedefinieer word as die plek waar die hoeveelheid gevra, gelyk is aan die hoeveelheid aangebied. Die ewewigsprys sal dan ook hier voorkom. Maak seker jy verstaan Figuur 4-11 tesame met Tabel 4-6, wat die vraag- en aanbodkrommes kombineer, en vir jou duidelik wys waar ewewig voorkom. Op die grafiek kan jy sien dat, waar die krommes mekaar sny (by Punt E), die mark in ewewig is teen ʼn
Bladsy 32
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie prys van R5 per kg tamaties. Die hoeveelheid tamaties waar die ewewig voorkom is 200 kg. Teen enige ander prys is daar onewewigtigheid in die vorm van ʼn oormaataanbod of oormaatvraag. Enigiets bokant Punt E sal as oormaataanbod bekend staan, aangesien daar meer, teen ʼn hoër prys, aangebied word as wat gevra word. Hoe hoër die prys van goedere is, hoe minder gaan aangevra word (negatiewe verhouding), maar hoe meer gaan aangebied word deur produsente (positiewe verhouding). Die teenoorgestelde is waar by enige punt onder die ewewig. Dit is belangrik om te weet dat markewewig bereik word wanneer die gevraagde hoeveelheid gelyk is aan die hoeveelheid aangebied en nie waar vraag gelyk is aan aanbod nie. 1.8.4
Verbruikersurplus en produsentesurplus
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 81-83 Ons het reeds gesien dat die markprys bepaal word deur die vraag- en aanbodkromme en waar hulle mekaar sny. Belangrike begrippe waarvan jy moet kennis neem, is verbruikersurplus en produsentesurplus (afdeling 4.5 in die handboek). Let daarop dat verbruikersurplus te doen het met die vraag en dat die produsentesurplus te doen het met die aanbod.
Verbruikersurplus
Verwys na Figuur 4-12 in die handboek. Soos ons reeds gesê het, is al die punte op die vraagkromme moontlik. Dit beteken dat verbruikers teen verskillende pryse verskillende hoeveelhede produkte vra. Die verskil tussen wat verbruikers betaal en die waarde wat hulle ontvang, word die verbruikersurplus genoem. Dus: Die verbruikers betaal markprys, met ander woorde, dit is waar vraag en aanbod mekaar sny en die ewewigsprys voorkom. Die waarde word aangedui deur die bedrag wat verbruikers bereid is om te betaal. Dit stop egter nie by die markprys nie. As jy na die grafiek in Figuur 4-12 kyk, sien jy dat daar wel verbruikers is wat bereid sal wees om meer vir minder produkte te betaal, dit is die punte op die vraagkromme bokant markprys. Hierdie gedeelte is dus die verbruikersurplus. Vir elke hoeveelheid tussen nul en Q1, betaal verbruikers minder as wat hulle bereid is om te betaal.
Produsentesurplus
Produsentesurplus is soortgelyk aan verbruikersurplus. Produsentesurplus beteken dat produsente bereid is om eenhede van die produk teen laer as die markprys aan te bied. Verwys na Figuur 4-13 in die handboek.
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 33
GEC105 Ekonomie Die aanbodkromme dui die verskillende hoeveelhede aan wat produsente bereid is om aan te bied. Alhoewel die markprys P1 is, is produsente egter bereid om van hulle produkte aan te bied teen laer pryse as P1 – hierdie gedeelte verteenwoordig produsentesurplus. Figuur 4-14 kombineer die verbruikersurplus en produsentesurplus by markewewig in een diagram. 1.9
Vraag en aanbod in aksie
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 87-106 (Hoofstuk 5) 1.9.1
Verandering in vraag
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 88-89 Bestudeer Figuur 5-1 deeglik en maak seker dat jy die diagram sal kan teken en verduidelik. Hieronder opgesom: Toename in die vraag
Afname in die vraag
•
Vraagkromme skuif na regs.
•
Vraagkromme skuif na links.
•
Styging in die produkprys.
•
Daling in die produkprys.
•
Toename in die hoeveelheid wat
•
Afname in die hoeveelheid wat
verhandel word. •
•
•
verhandel word.
Toename kan as gevolg van enige van
•
die determinante van vraag wees,
determinante van vraag wees, behalwe
behalwe prys.
prys.
Die aanbod bly onveranderd, maar die
•
Die aanbod bly onveranderd, maar
hoeveelheid wat aangebied word styg
daar is ʼn afname in die hoeveelheid
soos die prys van die produk styg
wat aangebied word soos die prys van
(opwaartse beweging).
die produk daal (afwaartse beweging).
Die proses duur voort totdat die ewewig
•
herstel word. •
Afname kan as gevolg van enige
herstel word.
Hoër prys en ʼn hoër hoeveelheid as tevore.
Die proses duur voort totdat die ewewig
•
Laer prys en ʼn laer hoeveelheid as tevore.
Tabel 1.3: Toename en afname in vraag (Opgesom uit Mohr & medewerkers, 2015: 88-89) Werk deur die voorbeelde van verandering in vraag in Figuur 5-2.
Bladsy 34
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie 1.9.2
Verandering in aanbod
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 89-91 Bestudeer Figuur 5-3 deeglik en maak seker dat jy die diagram sal kan teken en verduidelik. Hieronder opgesom: Toename in die aanbod
Afname in die aanbod
•
Die aanbodkromme skuif na regs.
•
Die aanbodkromme skuif na links.
•
Daling in die produkprys.
•
Styging in die produkprys.
•
Toename in die hoeveelheid wat
•
Afname in die hoeveelheid wat
verhandel word. •
•
•
•
verhandel word.
Meer goedere word teen elke prys
•
Minder goedere word teen elke prys
aangebied of elke hoeveelheid word
aangebied as tevore of die hoeveelheid
nou teen ʼn laer prys as vroeër
word teen ʼn hoër prys as tevore
aangebied
aangebied.
Skuif vind plaas as gevolg van enige
•
Skuif vind plaas as gevolg van enige
van die determinante van aanbod,
van die determinante van aanbod,
behalwe prys.
behalwe prys.
Vraag bly onveranderd, maar die
•
Vraag bly onveranderd, maar die
hoeveelheid gevra neem toe namate
hoeveelheid gevra neem af namate die
die prys van die produk daal (afwaartse
prys van die produk styg (opwaartse
beweging).
beweging).
Die ewewig word herstel by E1 teen ʼn
•
Die ewewig word herstel by E2 teen ʼn
laer prys en ʼn hoër hoeveelheid as
hoër prys en ʼn laer hoeveelheid as
tevore.
tevore. Tabel 1.4: Toename en afname in aanbod (Opgesom uit Mohr & medewerkers, 2015: 89-91)
Werk deur Figuur 5-4 se voorbeelde van verandering in aanbod. 1.9.3
Gelyktydige veranderings in vraag en aanbod
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 91-92 In die vorige paragraaf kon ons voorspel wat in die mark gaan gebeur, indien slegs vraag/aanbod sou verander. Maar dit kan gebeur dat vraag sowel as aanbod verander. Die gelyktydige toename in vraag en afname in aanbod sal veroorsaak dat die ewewigsprys
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 35
GEC105 Ekonomie verander, maar dit is nie moontlik om te voorspel presies wat met die ewewigshoeveelheid in die mark sal gebeur nie. ʼn Toename in vraag het die teenoorgestelde uitwerking op die ewewigshoeveelheid as wat ʼn afname in aanbod het. Die uiteindelike ewewigshoeveelheid sal afhang van die grootte van die veranderings in vraag en aanbod. Tabel 5-1 (bladsy 92) bied ʼn opsomming van die invloed wat die gelyktydige verandering in vraag en aanbod moontlik op die mark kan hê. Hierdie verskille word ook grafies voorgestel in Figuur 5-5 in die handboek. Maak seker jy verstaan wat in elke geval gebeur en wat die gevolge van die veranderings vir die mark gaan wees. 1.9.4
Die wisselwerking tussen verwante markte
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 92-93 Bestudeer die voorbeelde van die wisselwerking tussen die vismark en vleismark met betrekking tot smaak en die mark van motors en bande met betrekking tot komplementêre produkte se pryse. Maak seker jy verstaan wat in Figure 5-6 en 5-7 (bladsy 93-94) gebeur en wat die gevolge van die wisselwerking vir die markte gaan wees. 1.9.5
Owerheidsinmenging
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 94-104 In die vorige paragrawe het ons gesien hoe die mark, onder andere, die ewewigsprys bepaal. In sekere gevalle is die verskillende rolspelers in die ekonomie egter nie tevrede met die prys wat deur die markkragte bepaal word nie en word daar van die owerheid verwag om in te meng. Owerheidsinmenging geskied op die volgende maniere:
•
vasstelling van maksimum pryse in die vorm van prysplafonne
•
vasstelling van minimum pryse in die vorm van vloerpryse
•
die subsidiëring van sekere produkte of aktiwiteite
•
belasting op sekere produkte of aktiwiteite
Maksimumpryse (prysplafonne, prysbeheer)
ʼn Plafon veroorsaak dat jy nie hoër kan gaan nie. Dink hier aan ʼn huis se plafon. Dit verhoed jou om hoër op te gaan. Net so word prysplafonne gebruik om te verseker dat pryse nie hoër styg as wat die “plafon” is nie. Van die redes vir die instelling van maksimumpryse is: •
om die prys van basiese voedsel laag te hou;
Bladsy 36
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie
•
om onregverdige pryse te verhoed;
•
om inflasie te beheer; en
•
om die produksie van sekere goedere/dienste te beperk.
Vir ʼn prysplafon om suksesvol te wees, moet dit onder die markewewigsprys ingestel word. Verwys na Figuur 5-8 vir die grafiese voorstelling van ʼn prysplafon. Die gevolge van ʼn prysplafon is die volgende: •
Oormaatvraag
•
Die ontstaan van swartmarkte
•
Welvaartskoste (Figuur 5-9, bladsy 97)
Jy moet in staat wees om hierdie gevolge te omskryf. Kyk ook na die voorbeelde in Raam 5-1 en Raam 5-2.
Minimumpryse (steunpryse, vloerpryse)
Vloerpryse verwys weer na die minimumprys wat vir ʼn produk gevra kan word. Vir ʼn vloerprys om effektief te wees, moet dit bokant die markewewigsprys ingestel word. Hierdie vloerprys word grafies voorgestel in Figuur 5-10 (bladsy 98) in die handboek. Die gevolg van ʼn vloerprys is dat ʼn marksurplus (oormaataanbod) geskep word. Maniere waarop die marksurplus hanteer kan word: •
Owerheid koop surplus en voer dit uit
•
Owerheid koop surplus en berg dit
•
Owerheid stel produksiekwotas in om die hoeveelheid wat aangebied word, te beperk tot die hoeveelheid wat aangevra word teen die minimum prys
•
Owerheid koop surplus en vernietig dit
•
Produsente vernietig die surplus
Dit is belangrik dat jy hierdie punte kan bespreek. Die gevolge van vloerpryse is: •
Beskerming van ondoeltreffende produsente
•
Hoër pryse kom voor
•
Verdere koste vir belastingbetalers en welvaartskoste
•
Voordeel gaan na groot maatskappye
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 37
GEC105 Ekonomie Daar gaan van jou verwag word om hierdie gevolge te kan bespreek. Bestudeer dus die volgende figure: •
Figuur 5-11 (bladsy 99)
•
Figuur 5-12 (bladsy 100)
•
Figuur 5-13 (bladsy 101)
•
Figuur 5-14 (bladsy 101)
•
Figuur 5-15 (bladsy 102)
•
Figuur 5-16 (bladsy 102)
•
Figuur 5-17 (bladsy 103)
Dit behoort duidelik te wees dat inmenging die mark versteur en veroorsaak dat die mark nie by ewewig funksioneer nie. 1.9.6
Landboupryse
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 104 Landboupryse fluktueer oor die algemeen meer as die pryse van vervaardigde goedere. Die aanbod van landbouprodukte wissel van seisoen tot seisoen en word beïnvloed deur weersomstandighede, siektes en die bederfbaarheid van die produkte. Soos wat die aanbod verander, verander die pryse, ongeag of die vraag dieselfde bly. Bestudeer afdeling 5.6 en Figuur 5-18 (bladsy 104) in die handboek en maak seker jy verstaan die begrip van opteldenkfout of drogrede/aanname van holisme (fallacy of composition). Dit verwys na die fout wat mense maak deur aan te neem dat die geheel altyd gelyk is aan die som van die individuele dele. 1.9.7
Spekulatiewe gedrag: selfvervullende verwagtings
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 104-105 Spekulasie is om na die toekoms te kyk en koop- en verkoopsbesluite op grond van ʼn verwagting te maak. Bestudeer afdeling 5.7 in die handboek (bladsy 104) en werk deur die voorbeeld wat gegee is saam met Figuur 5-19 (bladsy 105). 1.10 Elastisiteit Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 107-124 (Hoofstuk 6) Lees die inleiding deeglik deur om ʼn agtergrond te kry oor die konsep “elastisiteit”. Let veral op na die formule van elastisiteit op bladsy 108 in die handboek waar die
Bladsy 38
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie persentasieverandering in die afhanklike veranderlike gedeel word deur die persentasieverandering in die onafhanklike veranderlike. In hierdie gedeelte gaan ons kyk na vier soorte elastisiteit: •
Pryselastisiteit van vraag
•
Inkomste-elastisiteit van vraag
•
Kruiselastisiteit van vraag
•
Pryselastisiteit van aanbod
1.10.1 Pryselastisiteit van vraag Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 108-120 Pryselastisiteit van vraag verwys na die mate waarin die hoeveelheid gevra en die hoeveelheid aangebied gaan verander wanneer daar ʼn verandering in prys is. Hiervoor gebruik ons elastisiteit as maatstaf, wat beteken ons kan kyk hoe sensitief of gevoelig die hoeveelheid gevra en aangebied is vir ʼn verandering in prys. Elastisiteit meet hoe sensitief die afhanklike veranderlike is vir ʼn verandering in die onafhanklike veranderlike. Elastisiteit is die persentasieverandering in ʼn afhanklike veranderlike indien die betrokke onafhanklike veranderlike met een persent verander. ʼn Voorbeeld: Hoe sensitief sal investering (afhanklike veranderlike) wees vir ʼn verandering in die rentekoers (onafhanklike veranderlike)? Wanneer ons met vraagkrommes werk, is die afhanklike veranderlike die hoeveelheid gevra en die onafhanklike veranderlike die prys van die produk. Pryselastisiteit kan gedefinieer word as die persentasieverandering in die hoeveelheid gevra, indien die prys van die produk met een persent verander, ceteris paribus. Pryselastisiteit word deur die simbool aangedui:
Indien die prys van tamaties met 5% verander en dit lei tot ʼn 10%-verandering in die hoeveelheid gevra, word die elastisiteit soos volg bereken:
% %
Dit beteken dat ʼn 1%-verandering in die prys van tamaties sal lei tot ʼn 2%-verandering in die hoeveelheid tamaties gevra.
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 39
GEC105 Ekonomie Belangrike aspekte van elastisiteit: •
Persentasieveranderings word gebruik.
•
Verhouding word gebruik, wat ʼn getal is en nie in eenhede of persentasies gemeet word nie.
•
Vergelykings kan getref word oor moontlike gedrag van verbruikers as gevolg van prysveranderings.
•
Verandering in prys en hoeveelheid beweeg in teenoorgestelde rigtings.
Berekening van die pryselastisiteit van vraag
Bestudeer bladsy 110-111 in die handboek, asook Raam 6-1 (boogelastisiteit).
Die pryselastisiteit van vraag en totale inkomste (of totale besteding)
Bestudeer bladsy 111-113 in die handboek. Gee aandag aan die voorbeeld wat voorkom in Tabel 6-1.
Verskillende kategorieĂŤ van die pryselastisiteit van vraag
Vyf kategorieÍ van pryselastisiteit van vraag kom voor, naamlik (handboek bladsy 113 116): •
Volmaak onelastiese vraag ( ) Volmaak onelastiese vraag kom nie werklik voor nie, maar kan grafies voorgestel word soos in die grafiek in Figuur 6-3 (a) in die handboek. Soos jy kan sien, is die vraagkromme ʼn reguit lyn wat ewewydig aan die prys-as is. Dit beteken dat verbruikers dieselfde hoeveelheid van ʼn produk gaan vra, ongeag of die prys hoog of laag is. Produsente kan dus hulle pryse verhoog, sonder dat verbruikers se hoeveelheid gevra, gaan verander.
•
Onelastiese vraag ( ! ! " ) As jy kyk na Figuur 6-3 (b) in die handboek sien jy dat die persentasieverandering in prys groter is as die persentasieverandering in hoeveelheid gevra. Die elastisiteitskoÍffisiÍnt is dus groter as nul, maar kleiner as een. ʼn Onelastiese vraag kan ʼn aanduiding vir produsente gee dat hulle hul pryse sal kan verhoog, sonder dat dit die hoeveelheid gevra baie gaan beïnvloed.
Bladsy 40
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie
•
Eenheidselastisiteit ( " ) Eenheidselastisiteit word op ʼn grafiek aangedui in Figuur 6-3 (c) in die handboek. As jy na die grafiek kyk, kan jy sien dat die persentasieverandering in prys presies gelyk is aan die persentasieverandering in hoeveelheid gevra. Produsente gaan dus nie hul totale inkomste kan verhoog deur die prys te verhoog, soos in die geval van onelastiese vraag nie, want dit gaan geneutraliseer word deur ʼn ooreenstemmende persentasieverandering in die hoeveelheid gevra.
•
Elastiese vraag ( ! " !# ) Wanneer jy na Figuur 6-3 (d) kyk, sien jy dat die vraag elasties is wanneer ʼn kleiner prysverandering lei tot ʼn groter verandering in die hoeveelheid gevra. Produsente kan van ʼn elastiese vraagkromme aflei dat hulle hulle inkomste kan verhoog deur die prys van die produk te laat daal. ʼn Klein daling in die prys van tamaties sal lei tot ʼn groter hoeveelheid van tamaties gevra, wat meer totale inkomste vir die produsent beteken. Wanneer produsente voor ʼn elastiese vraagkromme te staan kom, sal hul nie regtig hul pryse verhoog nie, want ʼn klein verhoging in hul pryse sal veroorsaak dat daar ʼn groter vermindering is in die hoeveelheid na hul produk gevra. Daarom moet hulle pryse eerder verlaag, indien hulle meer van hul produkte wil verkoop en hul totale inkomste wil opstoot.
•
Volmaak elastiese vraag ( # ) Volmaak elastiese vraag het ʼn horisontale vraagkromme, soos jy sal sien in Figuur 6-3 (e). Volgens hierdie kromme is verbruikers bereid om enige hoeveelheid teen ʼn bepaalde prys te koop, maar as die prys effens verhoog, daal die hoeveelheid gevra na nul.
Determinante van die pryselastisiteit van die vraag
Wanneer besluit moet word of die vraag na ʼn sekere produk of diens elasties of onelasties sal wees, moet al die moontlike determinante in ag geneem word. Hierdie is soos volg (bladsy 118-119 in die handboek): •
Vervangbaarheid van die produk
•
Komplementariteitsgraad van die produk
•
Soort behoefte wat deur die produk bevredig word
•
Die tydperk onder beskouing
•
Die gedeelte van die verbruiker se inkomste wat aan die produk bestee word
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 41
GEC105 Ekonomie
•
•
Ander determinante van die pryselastisiteit van vraag: o
Definisie van die produk
o
Reklame
o
Duursaamheid
o
Aantal gebruike van die produk
o
Verslawing
Die gekombineerde uitwerking van die determinante
Maak seker dat jy hierdie determinante verstaan en kan bespreek. Tabel 6-2 (bladsy 116) en Raam 6-2 (bladsy 117) gee ʼn opsomming van die pryselastisiteit van vraag. 1.10.2 Ander vraagelastisiteite Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 120-121 Ander vraagelastisiteite sluit inkomste-elastisiteit en kruiselastisiteit van vraag in.
Inkomste-elastisiteit
Verbruikers het inkomste nodig om produkte te kan koop wat aan hul behoeftes voldoen. Wanneer daar ʼn verandering in ʼn verbruiker se inkomste is, het dit ʼn invloed op die verbruikers se koopgedrag. Indien die verbruiker se inkomste toeneem, beteken dit dat die verbruiker meer kan koop en daar ʼn verhoging in die hoeveelheid aangevra sal wees. Inkomste-elastisiteit van vraag meet hoe gevoelig die hoeveelheid gevra vir ʼn verandering in inkomste is. ʼn Positiewe inkomste-elastisiteit beteken dat ʼn styging in die inkomste sal lei tot ʼn styging in die hoeveelheid gevra van die spesifieke produk.
Kruiselastisiteit van vraag
Die kruiselastisiteit van vraag meet hoe sensitief die hoeveelheid gevra van ʼn bepaalde produk is vir die prysverandering van ʼn ander produk. Substituut produkte het ʼn positiewe kruiselastisiteit. Indien die prys van margarien styg, gaan verbruikers eenvoudig net botter koop. Die produkte vervul dieselfde behoefte en indien een se prys hoër is as die ander, gaan verbruikers die produkte eenvoudig met mekaar vervang. Komplementêre produkte het ʼn negatiewe kruiselastisiteit. Indien die prys van gholfstokke toeneem, gaan die vraag na gholfballetjies afneem.
Bladsy 42
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie 1.10.3 Pryselastisiteit van aanbod Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 121-123 Net soos vraag, kom pryselastisiteit ook by aanbod voor. Die pryselastisiteit van aanbod meet die sensitiwiteit van die hoeveelheid aangebied, vir ʼn verandering in die prys van ʼn produk. Sien die formule van pryselastisiteit op bladsy 121.
Verskillende kategorieë aanbodelastisiteit
Daar word onderskei tussen vyf verskillende kategorieë van aanbodelastisiteit (kyk bladsy 121). Verwys ook na Figuur 6-4 in die handboek vir die grafieke wat die verskillende kategorieë van die pryselastisiteit van aanbod voorstel:
•
Volmaak onelastiese aanbod
•
Onelastiese aanbod
•
Eenheidselastisiteit
•
Elastiese aanbod
•
Volmaak elastiese aanbod
Die determinante van die pryselastisiteit van aanbod
Net soos met die pryselastisiteit van vraag, is daar by die pryselastisiteit van aanbod ook ʼn aantal determinante wat gaan bepaal hoe sensitief aanbod vir ʼn verandering in prys is. Hierdie determinante is die volgende: •
Tydsverloop sedert die prysverandering
•
Prysverwagtinge
•
Voorraadstapeling en oormaatkapasiteit
•
Beskikbaarheid van insette
Maak seker jy kan hierdie determinante se rol op pryselastisiteit van aanbod bespreek. Verwys na Tabel 6-4 (bladsy 123) in die handboek vir ʼn opsomming van die verskillende elastisiteite. 1.11 Die teorie van vraag: die nutsbenadering Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 125-135 (Hoofstuk 7) Lees die inleiding op bladsy 125 deur om ʼn agtergrond te kry van die nutsbenadering en onsydigheidsbenadering.
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 43
GEC105 Ekonomie 1.11.1 Nut Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 126 Die doel van verbruik is om in behoeftes te voldoen. In die ontleding van verbruikersgedrag word aangeneem dat huishoudings of verbruikers poog om met die beskikbare middele en alternatiewe tot hulle beskikking behoeftevoorsiening te maksimeer. Nut word gebruik om die graad van behoeftevoorsiening wat ʼn verbruiker uit die verbruik van goedere/dienste verkry, uit te druk. Kardinale nut berus op die idee dat nut op die een of ander wyse gemeet kan word. Die nutsbenadering berus op die idee van kardinale nut. Ordinale nut beteken dat die mate waartoe verskillende produkte of kombinasies van produkte in ʼn verbruiker se behoefte voorsien, in ʼn rangorde geplaas word. Die onsydigheidsbenadering, wat in paragraaf 1.12 bespreek gaan word, berus op die idee van ordinale nut. 1.11.2 Grensnut en totale nut Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 126-127 Die nutsbenadering tot die ontleding van verbruikersgedrag berus op die aanname dat ʼn verbruiker subjektiewe nutsvergelykings kan maak van elke opeenvolgende eenheid van verbruiksgoedere wat verbruik word. Om hierdie eenhede van ander metingseenhede te onderskei, word dit utils genoem. Kom ons beskou Johan Smit se verbruik van piesangs gedurende ʼn bepaalde periode. Gestel die eerste piesangs wat hy verbruik het aan hom ʼn nut van 50 utils verskaf. Nadat hy een piesang geëet het, neem die intensiteit van sy behoefte aan piesangs af en die tweede piesang se nut is slegs 35 utils. Die ekstra of bykomende nut wat ʼn verbruiker deur die verbruik van een bykomende eenheid van ʼn produk verkry, word grensnut genoem. Sy totale nut is die som van al die grensnutte. Indien identiese eenhede van ʼn produk die een na die ander verbruik word, sal die grensnut tot nul afneem – ná nul word dit negatief. Negatiewe nut word disutiliteit genoem. Dit bereik ʼn maksimum wanneer die grensnut gelyk is aan nul (wanneer die verbruiker versadig is) en neem af as die grensnut negatief word. Die bogenoemde verskynsels word duidelik aangedui in Tabel 7-1 (bladsy 126). Volgens die wet van dalende grensnut neem die grensnut van ʼn produk/diens af namate meer eenhede daarvan gedurende ʼn gegewe periode verbruik word. Die wet word ook die eerste wet van Gossen genoem. Bestudeer Raam 7-1 (bladsy 128-129) rakende totale, gemiddelde en grenswaardes.
Bladsy 44
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie 1.11.3 Verbruikersewewig volgens die nutsbenadering Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 127-131 Verbruikers verbruik nie net een produk nie, maar ʼn kombinasie van produkte. Hierdie kombinasie van produkte hang af van die nut wat elke produk aan die verbruiker verskaf, sowel as die inkomste wat die verbruiker beskikbaar het om aan hierdie kombinasie van produkte te bestee. Die verbruiker rangskik sy/haar behoeftes in volgorde van belangrikheid; hierdie lys word weerspieël in ʼn voorkeurskaal (Tabel 7.2, bladsy 127). In hierdie geval is dit brood, vleis en rys. Tabel 7.2 dui ook die grensnut, totale nut en prys per eenheid van die produk aan sowel as die geweegde grensnut. Die geweegde grensnut is die grensnut per eenheid gedeel deur die prys per eenheid (MU/P). Heide het net R12.00 ʼn week om aan hierdie drie items te spandeer. As jy na Tabel 7-3 kyk sal jy sien dat daar 18 kombinasies is waarvan sy kan kies om haar R12.00 te spandeer. Om haar ewewigsposisie te bepaal moet vasgestel word watter kombinasies bekostigbaar is en teen watter van hierdie kombinasies die geweegde grensnut vir al die betrokke produkte dieselfde is. Daar is ʼn bekostigbare kombinasie van vyf eenhede brood, een eenheid vleis en twee eenhede rys. By hierdie kombinasie is die geweegde grensnut van elke produk gelyk aan 30. Wanneer die geweegde grensnutte gelyk is en sy haar beskikbare inkomste ten volle bestee het, is sy in ewewig. By die ewewigsposisie verkry sy dieselfde nut uit die laaste rand wat aan elke produk bestee word. Kyk na die simbole waarin ewewigsvoorwaarde uitgedruk kan word op bladsy 130 in die handboek. Vir ʼn verbruiker om in ewewig te wees, moet twee voorwaardes nagekom word: •
Die kombinasie goedere wat gekoop word, moet bekostigbaar wees.
•
Die geweegde grensnutte van die verskillende goedere moet gelyk wees.
Die twee voorwaardes word soms die wet van die gelykmaking van die geweegde grensnutte of Gossen se tweede wet genoem. 1.11.4 Afleiding van ʼn individuele vraagkromme Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 131-132 Bestudeer afdeling 7.4 in die handboek tesame met Tabelle 7-4 en 7-5, asook Figuur 7-1. Hieruit sal jy aflei dat Ben Burger sy behoeftevoldoening kan verhoog deur ʼn groter hoeveelheid sjokolade te verbruik wanneer die prys van sjokolade daal, ceteris paribus. ʼn Verbruiker wat nut maksimeer, sal ʼn groter hoeveelheid van ʼn produk vra wanneer die prys van die produk daal, terwyl alle ander dinge onveranderd bly. Die individuele vraagkromme verloop dus afwaarts van links bo na regs onder.
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 45
GEC105 Ekonomie 1.11.5 Opmerkings oor die nutsbenadering Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 132-133 1.12 Die teorie van vraag: die onsydigheidsbenadering Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 137-146 (Hoofstuk 8) 1.12.1 Ordinale en kardinale nut Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 138 Ordinale en kardinale nut is reeds bespreek in paragraaf 1.11.1. Die onsydigheidsbenadering berus op die ordinale nut. Lees bladsy 138 in die handboek vir verdere bespreking. 1.12.2 Onsydigheidskrommes Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 138-141
Drie basiese aannames
Die onsydigheidsbenadering berus op drie basiese aannames: •
Die aanname van volledigheid beteken dat aangeneem word dat ʼn verbruiker in staat is om alle moontlike kombinasies van goedere/dienste in ʼn rangorde te plaas.
•
Die aanname van konsekwentheid beteken dat daar aanvaar word dat verbruikers konsekwent optree.
•
Die aanname van nieversadiging beteken dat die verbruikers nie ten volle versadig is nie en altyd meer bo minder sal verkies.
Definisie
’n Onsydigheidskromme toon alle kombinasies van twee produkte wat aan die verbruiker dieselfde behoeftevoorsiening of nut verskaf (bladsy 138). Werk deur die voorbeeld en Tabel 8-1 in die handboek op bladsy 138 en Figuur 8-1 op bladsy 139. In die voorbeeld sal jy sien dat Koos dieselfde behoeftevoldoening uit vleis kry as wat hy uit brode kry, dus staan hy onsydig daarteenoor. Wanneer die kromme getrek word, vertoon dit konveks (bolvormig). Dit illustreer die wet van substitusie, ook genoem die wet van dalende grenskoers van substitusie, wat daarop dui dat hoe skaarser ʼn produk word, hoe groter sal die substitusiewaarde daarvan wees. Met ander woorde, hoe minder Koos se brode word, hoe minder brood is hy bereid om vir ʼn bykomende porsie vleis te verruil. Die grenskoers van
Bladsy 46
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie substitusie dui die koers aan waarteen die verbruiker bereid is om ʼn klein hoeveelheid van een produk prys te gee ten einde ʼn klein bietjie meer van die ander produk te kry.
Eienskappe van onsydigheidskrommes
Dit is belangrik dat jy die eienskappe van onsydigheidskrommes ken. Die eienskappe word hier slegs kortliks genoem: •
Toon verskillende kombinasies van twee produkte wat dieselfde nut aan verbruiker verskaf.
•
Verbruiker kan meer as een onsydigheidskromme hê (Tabel 8-2 en Figuur 8-2).
•
Hoe verder vanaf die oorsprong die kromme lê, hoe groter is die verbruiker se nut.
•
Verbruiker sal altyd op die hoogste moontlike onsydigheidskromme wil wees, aangesien behoeftevoldoening groter is.
•
Onsydigheidskrommes sny mekaar nooit nie (Figuur 8-3).
1.12.3 Die begrotingslyn Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 141-142 In die vorige paragraaf het ons gaan kyk na die behoeftevoldoening wat verskillende kombinasies goedere aan die verbruiker verskaf. Vervolgens gaan ons kyk na die ander element van die verbruiker se besluit, naamlik die kombinasies wat hy/sy kan bekostig. Lees deeglik deur afdeling 8.3 in die handboek, saam met Tabel 8-3 en Figuur 8-4. Die lyn in Figuur 8-4 word ʼn begrotingslyn genoem, omdat dit al die kombinasies van die twee produkte aandui wat die verbruiker met die inkomste tot sy/haar beskikking kan bekostig. Die lyn word ook soms die verbruiksmoontlikheidskromme, die uitgawelyn of die begrotingsbeperking genoem. Let ook op dat daar geleentheidskoste ter sprake is, byvoorbeeld die hoeveelheid brood wat opgeoffer moet word om ʼn ekstra porsie vleis te bekom. 1.12.4 Verbruikersewewig, die verbruiker se waardebepaling en die mark se waardebepaling Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 142-143 Jy sal sien dat Figuur 8-5 ʼn kombinasie van Figuur 8-4 en Figuur 8-2 is. Enige posisie bokant en regs van die begrotingslyn is onbekostigbaar en enige punt onder en links van die begrotingslyn kan geïgnoreer word, omdat ons aanneem dat die verbruiker sy/haar volle beskikbare inkomste wil bestee. Die verbruiker sal in ewewig wees as hy/sy die maksimum behoeftevoldoening verkry vir die bedrag wat hy/sy bestee. Dit word aangedui deur Punt B in
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 47
GEC105 Ekonomie Figuur 8.5. By die verbruikersewewig is die helling van die begrotingslyn gelyk aan die helling van die onsydigheidskromme. Solank daar ʼn verskil tussen die verbruiker se subjektiewe waardebepaling en die mark se objektiewe waardebepaling van die relatiewe belangrikheid van die goedere is, kan die verbruiker sy/haar posisie verbeter deur die kombinasie van die goedere te verander, maar as die waardebepaling dieselfde is, kan geen verbetering in die verbruiker se posisie bewerkstellig word nie en is ewewig bereik. 1.12.5 Veranderings in ewewig Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 143-146 Die ewewigsposisie verander indien die verbruiker se inkomste of die prys van een van die produkte verander.
Verandering in inkomste
Wanneer die verbruiker se inkomste verander, terwyl die pryse van produkte onveranderd bly, kan ʼn nuwe tabel van verbruiksmoontlikhede opgestel word. Wanneer die inkomste verhoog, skuif die begrotingslyn na regs (sien Figuur 8-6) en wanneer inkomste daal, skuif die begrotingslyn dan na links. Wanneer Punt B en B` verbind word met mekaar word die inkomste-verbruikskromme verkry.
Verandering in prys
Wanneer die prys van een van die twee produkte styg, sal die verbruik daarvan daal. Die oorspronklike ewewig (B) word verbind met die nuwe ewewig (B`) om die prysverbuikskromme te verkry (sien Figuur 8-7a). Indien die prys van een van die twee produkte daal, sal die verbruik daarvan toeneem en sal die begrotingslyn na die ander kant toe swaai.
Die vraagkromme
Bestudeer bladsy 144-146 en maak seker jy kan onderskei tussen die inkomste-effek en die substitusie-effek.
Bladsy 48
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie 1.13 Agtergrond tot aanbod: produksie en koste Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 147-168 (Hoofstuk 9) 1.13.1 Inleiding Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 147-149
Soorte ondernemings
Jy moet bewus wees van die verskeie soorte ondernemingsvorme in Suid-Afrika (bladsy 148). Let daarop dat beslote korporasies nie meer geregistreer kan word nie, maar dat dit nou as ʼn maatskappy moet registreer. In hierdie afdeling fokus ons egter op klein, ongekompliseerde ondernemings.
Die doel van die onderneming
In die handboek word veronderstel dat alle ondernemings na maksimum wins streef.
Wins, inkomste en koste: ʼn kort inleiding
Jy moet die volgende terme ken en kan definieer – kyk ook na die inligting daaroor in Raam 9-2 (bladsy 150):
-
Wins
-
Totale inkomste (TR)
-
Gemiddelde inkomste (AR)
-
Grensinkomste (MR)
Die kort termyn en die lang termyn van produksie- en kosteteorie
Maak seker dat jy kan onderskei tussen die kort en die lang termyn in terme van hoe lank elke periode is in die produksie- en kosteteorie (bladsy 149). 1.13.2 Basiese koste- en winsbegrippe Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 149-153 Jy moet die belangrikste kostebegrippe kan definieer (bladsy 149-152): •
Geleentheidskoste
•
Eksplisiete koste
•
Implisiete koste
•
Ekonomiese koste
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 49
GEC105 Ekonomie
•
Totale koste (TC)
•
Gemiddelde koste (AC)
•
Grenskoste (MC)
Jy moet die winsbegrippe kan definieer (bladsy 152): •
Wins
•
Totale/rekeningkundige wins
•
Normale wins
•
Ekonomiese wins
Kyk ook na die begrip “ekonomiese verlies” op bladsy 153 en gee ook aandag aan Figuur 91. 1.13.3 Produksie op die kort termyn Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 153-157 Bestudeer bladsy 153-154 en maak seker jy verstaan die volgende: •
Produksie
•
Insette
•
Intermediêre inset
•
Vaste inset
•
Veranderlike inset
•
Die ses aannames wat gemaak word ten einde produksie op die kort termyn te ontleed
•
Produksiefunksie
Op die kort termyn kan ondernemings produksie uitbrei deur die hoeveelheid van die veranderlike inset te vermeerder.
Die korttermynproduksiefunksie
Bestudeer bladsy 154-155. Tabel 9-1 dui die produksieskedule aan waar die eerste kolom die aantal eenhede grond wat deur die boer gebruik word aandui, die tweede kolom dui die eenhede arbeid (N) aan en die laaste kolom dui die maksimum hoeveelheid produksie aan. Dit word ook aangedui in Figuur 9-2a.
Bladsy 50
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie
Die wet van dalende meeropbrengs, gemiddelde en grensproduk
Die gemiddelde produk (AP) van die veranderlike inset is die gemiddelde hoeveelheid uitset wat per eenheid van die veranderlike inset geproduseer word. Dit word verkry deur die totale produk (TP) deur die hoeveelheid van die veranderlike inset (N) te deel. AP word in Kolom 5 van Tabel 9-2 aangedui. Die hoogste gemiddelde produk (29 ton) word bereik wanneer vyf eenhede arbeid in diens geneem word. Die grensproduk (MP) van die veranderlike inset is die bykomende aantal eenhede wat geproduseer word deur een bykomende eenheid van die veranderlike inset by te voeg. Dit word in Kolom 4 van Tabel 9-2 aangedui. Die hoogste grensproduk is 35 ton wat verkry word wanneer die vierde eenheid arbeid in diens geneem word. Die wet op dalende grensopbrengs/meeropbrengs stel dat namate meer van ʼn veranderlike inset met een of meer vaste insette in die produksieproses gekombineer word, produksiepeile bereik sal word waar, eerstens die grensproduk, dan die gemiddelde produk en laastens die totale produk begin daal. Indien ʼn landery bewerk moet word en jy het net een arbeider, gaan jy nie die landery optimaal kan bewerk nie. Jy gaan waarskynlik meer werkers moet aanstel. Namate die hoeveelheid arbeiders verhoog word, gaan jy jou landery beter kan bewerk, tot op ʼn sekere punt wanneer die voordeel wat jy verkry het deur meer werkers aan te stel, uitgeput is. Wanneer jy net meer en meer werkers aanstel, gaan daar van die ander wees wat lui raak en eerder staan en kyk omdat hulle dalk nie gereedskap het nie, terwyl die res werk, of daar gaan eenvoudig nie vir hulle plek wees om te werk nie. Jy kry dus geen voordeel daaruit deur net nog meer werkers aan te stel nie. Hier het ons te doen met dalende meeropbrengs en spesifiek die wet op dalende meeropbrengs.
Vergelyking van die totale, gemiddelde en grensproduk
Tabel 9-2 en Figuur 9-2 dui aan dat namate meer eenhede arbeid met ʼn vaste hoeveelheid grond gekombineer word, eerstens die grensproduk, daarna die gemiddelde produk en laastens die totale produk sal daal. Kyk ook na Figuur 9.3, Raam 9-5 en watter wiskundige eienskappe die krommes toon (bladsy 157).
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 51
GEC105 Ekonomie 1.13.4 Korttermynkoste Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 157-161
Vaste en veranderlike koste
Vaste koste is koste wat konstant bly ongeag die hoeveelheid wat geproduseer word, byvoorbeeld die huur van grond. Veranderlike koste is die koste wat verander namate die totale produk verander, byvoorbeeld die koste van arbeid. Bestudeer Tabel 9-3 (bladsy 159) en let op die volgende: •
Totale vaste koste (TFC) word in Kolom 4 aangedui. Ongeag hoeveel geproduseer word of hoeveel arbeiders daar is, daar word 20 eenhede land gebruik teen ʼn koste van R 9 000 en dit bly dieselfde.
•
Totale veranderlike koste (TVC) word in Kolom 5 aangedui. Om die koste van arbeid te bepaal, moet die aantal eenhede arbeid (Kolom 2) met die prys per eenheid vermenigvuldig word en in hierdie geval is die prys per eenheid R2 400. TVC neem toe namate die hoeveelheid arbeidseenhede toeneem.
•
Totale koste (TC) is die som van die totale vaste koste (TFC) en die totale veranderlike koste (TVC) wat met elke peil van produksie verbind word en word in Kolom 6 aangedui.
Gemiddelde en grenskoste
Bestudeer Tabel 9-4 (bladsy 159) om te sien hoe die volgende bepaal word: •
Gemiddelde vaste koste (AFC) in Kolom 6 word bereken deur die totale vaste koste (TFC) te deel deur die totale produk (TP).
•
Gemiddelde veranderlike koste (AVC) in Kolom 7 word bereken deur die totale veranderlike koste (TVC) te deel deur die totale produk (TP).
•
Gemiddelde koste (AC) in Kolom 8 word bereken deur die totale koste (TC) te deel deur die totale produk (TP).
•
Grenskoste (MC) in Kolom 9 word bereken deur, eerstens, die toename in die totale koste (TC) en in die totale produk (TP) te bereken, en dan die styging in die totale koste (TC) deur die styging in die totale produk (TP) te deel. Kyk na Tabel 9.5 om te sien hoe die grenskoste bereken word.
In Figuur 9.5 (bladsy 160) word die verskillende krommes van bogenoemde aangedui. Bestudeer die krommes se eienskappe op bladsy 160 en 161.
Bladsy 52
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie
Die verband tussen produksie en koste op die kort termyn
Bestudeer Figure 9-6a en b. Figuur 9-6a toon die gemiddelde en grensproduk van arbeid wat elkeen ʼn verband hou met die hoeveelheid arbeid en die produk eenheid inset. Kyk mooi waar die grensproduk en die gemiddelde produk ʼn maksimum bereik. Figuur 9-6b toon die grenskoste en die gemiddelde veranderlike koste aan, elk met ʼn verwantskap tussen totale produksie en eenheidskoste. Kyk mooi waar die grenskoste en die gemiddelde veranderlike koste ʼn maksimum bereik. Om op te som, daal die grenskoste wanneer die grensproduk styg en styg die grenskoste wanneer die grensproduk daal. 1.13.5 Produksie en koste op die lang termyn Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 161-166
Wat word bedoel met die lang termyn?
Op die lang termyn is daar geen vaste insette nie. Alle insette is veranderlik. Daar is byvoorbeeld genoeg tyd vir die onderneming om ʼn nuwe fabriek te bou, nuwe masjinerie te installeer en nuwe produksietegnieke in gebruik te neem.
Skaalopbrengs
Skaalopbrengs verwys na die langtermynverband tussen insette en uitsette. Drie moontlikhede kan onderskei word (bladsy 162-163): •
Konstante skaalopbrengs, byvoorbeeld ʼn verdubbeling van die insette lei tot die verdubbeling van die opbrengs.
•
Stygende skaalopbrengs, byvoorbeeld ʼn verdubbeling van die insette lei tot die drievoudige toename in die opbrengs.
•
Dalende skaalopbrengs, byvoorbeeld ʼn 100%-toename in die insette lei tot ʼn 50%toename in die opbrengs.
Skaalvoordele
Skaalvoordele verwys na die verband tussen koste en opbrengs, meer spesifiek na die afname in eenheidskoste namate produksie toeneem. ʼn Onderneming ondervind skaalvoordele as die koste per eenheid wat geproduseer word, daal namate die produksieomvang of skaal toeneem. Daar is ook skaalnadele wat ondervind kan word wanneer eenheidskoste styg namate die produksiehoeveelheid toeneem. Maak seker dat jy ook kan onderskei tussen interne en eksterne skaalvoordele (bladsy 164).
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 53
GEC105 Ekonomie
Omvangsvoordele
Omvangsvoordele behels die kostebesparings wat voortspruit uit die vervaardiging van verwante produkte deur een onderneming, eerder as meer ondernemings.
Langtermyn-gemiddelde koste
Die langtermyn-gemiddeldekostekromme (LRAC) kan enige vorm aanneem. Die drie basiese vorms word in Figuur 9.7a, b en c aangedui. •
a: Wanneer skaalvoordele ondervind word, daal die onderneming se LRAC namate die opbrengs toeneem.
•
b: Indien skaalnadele oorheersend is, sal die LRAC styg namate die produksie toeneem.
•
c: Wanneer daar nie skaalvoordele of skaalnadele ondervind word nie, sal die LRACkromme horisontaal vertoon, wat op konstante koste dui.
Soos wat ʼn onderneming groter word, kan hierdie drie vorms gekombineer word en word ʼn pieringvormige LRAC-kromme verkry, soos in Figuur 9.8. Maak seker dat jy Figuur 9-7 en 9-8 reg kan interpreteer (sien grysblok onder elke figuur). 1.14 Samevatting Jy behoort nou te weet wat ekonomie beteken en hoe mikro-ekonomie van makro-ekonomie verskil. Die vloei van produksie, inkomste en besteding saam met die afhanklikheid tussen huishoudings en ondernemings is uitgewys en ook aanbod, vraag, ewewig en elastisiteit. In die studie-eenheid is dit duidelik dat veranderinge in vraag of aanbod ʼn impak het op die kromme en so ook op die onderskeie markte. Pryselastisiteit van vraag is geïdentifiseer, sowel as ander vorme van elastisiteit. Die teorie van vraag is uit twee verskillende benaderings bespreek, naamlik die nutsbenadering en onsydigheidsbenadering. Die studieeenheid sluit af deur na aanbod te kyk vanaf ʼn produksie- en kosteperspektief en hoe produksie en koste verskil op die kort termyn en die lang termyn.
Bladsy 54
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie 1.15 Selfevaluering Aktiwiteit 1 Maak van vyf voorbeelde gebruik om die verskil tussen mikro-ekonomie en makroekonomie te illustreer. Aktiwiteit 2 Gebruik die geleentheidskostebeginsel om te verduidelik: •
waarom studente gedurende die week ná afloop van die eksamens meer TV kyk as gedurende die week voor die eksamens.
•
waarom Sarie Smit eerder ʼn au pair aanstel om haar kinders na hulle buitemuurse aktiwiteite te neem, as om uit haar bestuurspos, waar sy al vyf jaar werksaam is, te bedank. Aktiwiteit 3
In werklikheid verander baie dinge tegelykertyd. Hoekom maak ekonome dan dikwels die aanname dat “alle ander dinge dieselfde bly”? Aktiwiteit 4 As gevolg van die groot hongersnood in Suid-Afrika bestaan daar ʼn groot vraag na voedsel. Is hierdie stelling waar of vals? Gee redes vir jou antwoord. Aktiwiteit 5 Wat sal gebeur indien ʼn verbruiker se inkomste styg, ceteris paribus, ten opsigte van die verbruiker se vraag na boontjies, wat as ʼn minderwaardige produk beskou word? Aktiwiteit 6 Die prys van vleis daal met 50% en die hoeveelheid gevra styg met 100%. Van watter tipe elastisiteit word hier gepraat? Dui ook aan of die antwoord elasties, onelasties of volmaak elasties gaan wees. Aktiwiteit 7 Sekere inspuitings en lekkasies bestaan in die inkomste-en-bestedingskringloop. Gee twee voorbeelde van inspuitings in die kringloop en twee voorbeelde van lekkasies.
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
Bladsy 55
GEC105 Ekonomie Notas
Bladsy 56
Studie-eenheid 1: Mikro-ekonomie: Deel I
GEC105 Ekonomie
STUDIE-EENHEID 2: MIKRO-EKONOMIE: DEEL II
2.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Markstrukture
•
Ewewig van ʼn onderneming
•
Monopolie en monopolistiese mededinging
•
Oligopolie
•
Onvolmaakte mededinging
•
Arbeidsmark teenoor die goederemark
•
Volmaakte mededingende arbeidsmark en onvolmaakte arbeidsmark
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
tussen markstrukture te onderskei
•
ewewigsvoorwaardes van ʼn onderneming te identifiseer, sowel as ewewig onder volmaakte en onvolmaakte mededinging
•
die term “monopolie” te verduidelik en die ewewigsposisie van monopolie te identifiseer
•
te bepaal wat monopolistiese mededinging behels
•
oligopolie te verduidelik aan die hand van kenmerke
•
vergelykings te tref tussen monopolie of onvolmaakte mededinging en volmaakte mededinging
•
onderskeid te tref tussen die arbeidsmark en die goederemark
•
ʼn volmaakte en onvolmaakte mededingende arbeidsmark te bespreek
Studie-eenheid 2: Mikro-ekonomie: Deel II
Bladsy 57
GEC105 Ekonomie 2.2
Voorgeskrewe handboek
Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 10 tot 12. 2.3
Verrykende bronne
Die volgende bronne word aanbeveel as verrykende bronne. Jy hoef nie hierdie bronne aan te koop nie. As jy egter hierdie bronne in die biblioteek raakloop, kan dit jou agtergrondkennis in die vak verbreed. •
Mahadea, D., Mangondo, K., Snowball, J. & Viljoen, K. 2008. Economics: An introduction. South Africa: Heimann.
•
Mohr, P. 2001. Economic indicators. Revised Edition. South Africa: Unisa Press.
•
Roos, A. 2008. Economics: An introduction. South Africa: Heimann.
•
Sloman, J. & Jones, E. 2011. Economics and the business environment. England: Pearsons Education Limited.
2.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Ewewig
Situasie waar geen neiging tot verandering is nie en waar geen deelnemers enige aansporing het om hul gedrag te verander nie.
Inkomste
Vergoeding wat produksiefaktore in die produksieproses verdien.
Monopolie
Slegs een produsent kom in die mark voor en toetrede is onmoontlik.
Volmaakte
ʼn Groot aantal kopers en verkopers in die mark wat almal prysnemers
mededinging
is.
2.5
Inleiding
In hierdie studie-eenheid gaan jy kennis maak met die verskillende markstrukture en die arbeidsmark. Eerstens gaan ʼn oorsig gegee word van markstrukture en wat volmaakte mededinging behels, insluitend die ewewig van ʼn onderneming op die lang termyn en onder volmaakte en onvolmaakte mededinging. Tweedens word daar aandag gegee aan
Bladsy 58
Studie-eenheid 2: Mikro-ekonomie: Deel II
GEC105 Ekonomie monopolie en onvolmaakte mededinging deur vergelykings te tref. Laastens word die arbeidsmark bespreek en wat die volmaakte en onvolmaakte arbeidsmarkte behels. 2.6
Markstrukture I: oorsig en volmaakte mededinging
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 169-186 (Hoofstuk 10) 2.6.1
Markstrukture: ʼn oorsig
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 169-171 Daar is vier soorte markstrukture soos geïllustreer in Figuur 10-1: •
Volmaakte mededinging
•
Monopolistiese mededinging
•
Oligopolie
•
Monopolie
Die graad van mededinging is op sy maksimum by volmaakte mededinging en neem geleidelik af tot nul by monopolie. (Paragraaf 2.6 in hierdie gids handel slegs oor volmaakte mededinging en die ander markstrukture sal in paragraaf 2.7 bespreek word.) Daar is agt kategorieë wat gebruik kan word om markstrukture van mekaar te onderskei. Hierdie kategorieë is: •
Aantal ondernemings in die mark
•
Aard van die produk ter sprake
•
Toetrede tot die mark
•
Inligting rakende die mark
•
Samespanning in die mark
•
Ondernemings se beheer oor prys in die mark
•
Vraagkromme na die onderneming se produk
•
Langtermyn ekonomiese wins
Dit is baie belangrik dat jy hierdie kategorieë kan gebruik en kan aandui hoe elkeen van bogenoemde sal lyk in die vier verskillende markstrukture. Verwys na Tabel 10-1 en Figuur 10-1 in die handboek wat ʼn opsomming gee van al die kategorieë, sowel as hoe elkeen in die verskillende markstrukture lyk.
Studie-eenheid 2: Mikro-ekonomie: Deel II
Bladsy 59
GEC105 Ekonomie 2.6.2
Die ewewigsvoorwaardes vir enige onderneming
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 171-173 Ons gaan vervolgens na die ewewigsvoorwaardes kyk, ongeag die mark waarin die onderneming voorkom. Daar is bepaalde ewewigsvoorwaardes, naamlik: •
Die eerste voorwaarde is dat die onderneming moet besluit of dit die moeite werd is om te produseer. Produksie sal plaasvind indien totale of gemiddelde inkomste groter of gelyk is aan totale of gemiddelde veranderlike koste. Hierdie voorwaarde staan ook bekend as die sluitingsreël (bladsy 172).
•
Die tweede voorwaarde is dat die hoeveelheid van die produk geproduseer moet word waar wins gemaksimeer word. Wins word gemaksimeer wanneer grensinkomste (MR) gelyk is aan grenskoste (MC). Hierdie voorwaarde staan ook bekend as die winsmaksimeringsreël (bladsy 172). Hier is ook twee ander moontlikhede: o
Wanneer grensinkomste (MR) groter is as grenskoste (MC) moet produksie uitgebrei word.
o
Wanneer grensinkomste (MR) kleiner is as grenskoste (MC) moet produksie verminder word.
Dit is hier belangrik dat jy weet wat die konsepte “marginaal” of “grens” beteken. Bestudeer Raam 10-1 op bladsy 173 wat handel oor die korttermynbesluite van ʼn onderneming, die irrelevansie van versonke koste en die belangrikheid van die grensbeginsel. 2.6.3
Volmaakte mededinging
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 174-175 Volmaakte mededinging kom voor wanneer nie een van die individuele markdeelnemers (koper/verkopers) die prys van die produk kan beïnvloed nie. Dit is belangrik dat jy hierdie voorwaardes, wat op bladsy 174 genoem word, verstaan. Die voorwaardes vir volmaakte mededinging is soos volg: •
Groot aantal kopers en verkopers
•
Geen samespanning
•
Identiese produkte
•
Vrye toetrede tot die mark
Bladsy 60
Studie-eenheid 2: Mikro-ekonomie: Deel II
GEC105 Ekonomie
•
Volledige kennis van markomstandighede
•
Geen owerheidsinmenging
•
Beweeglike produksiefaktore
Bestudeer ook die vier punte van toepaslikheid op bladsy 174-175. 2.6.4
Die vraag na die produk van die onderneming
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 175-176 Verwys na afdeling 10.4 en veral Figuur 10-2 in die handboek wat na die vraagkromme van ʼn onderneming in die volmaakte mededingende mark verwys. Die grafiek links toon hoe die prys in die mark bepaal word deur vraag en aanbod. Hierdie prys word deur die onderneming aangeneem. Ons weet dat ondernemings in die volmaakte mededingende mark prysnemers is, wat beteken hulle moet die markprys aanvaar wat deur die vraag en aanbod in die mark bepaal is. Die ondernemings kan slegs besluit hoeveel hulle van die produkte wil lewer, maar nie oor wat die prys van die produkte gaan wees nie. Die grafiek regs toon dat die onderneming ʼn horisontale vraagkromme het. Die redes hiervoor kan opgesom word as die volgende: •
Prys word deur vraag en aanbod bepaal.
•
Ondernemings is prysnemers en kan enige hoeveelheid teen markprys verkoop.
•
Ondernemings vra nie hoër of laer pryse as markprys nie.
Raam 10-2 verduidelik die verhouding tussen die prys, totale inkomste, grensinkomste en gemiddelde inkomste met behulp van ʼn numeriese voorbeeld. 2.6.5
Die ewewig van ʼn onderneming onder volmaakte mededinging
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 176-180 Bestudeer Raam 10-3 rakende grenskoste en winsmaksimering deeglik. Figuur 10-3 kombineer die onderneming in die volmaakte mededingende mark se inkomsteen kostekrommes. Hier kan jy duidelik sien wanneer daar ʼn wins en wanneer ʼn verlies gemaak sal word. Indien die totale koste meer as die totale inkomste is, ly die onderneming ʼn verlies. ʼn Wins word gemaak indien die totale inkomste groter is as die totale koste. Wins word dus gemaksimeer waar die verskil tussen die totale inkomste en totale koste die grootste is.
Studie-eenheid 2: Mikro-ekonomie: Deel II
Bladsy 61
GEC105 Ekonomie Ons kyk nou na die tweede voorwaarde wat bepaal dat wins gemaksimeer word waar MR gelyk is aan MC. Verwys na Figuur 10-4 in die handboek wat die verskillende korttermynewewigsposisies van ʼn onderneming onder volmaakte mededinging illustreer. Dit is belangrik dat jy hierdie posisies moet kan verduidelik. Om op te som kan ons sê dat ʼn onderneming (op die kort termyn) in ewewig kan wees waar hy ʼn ekonomiese wins maak. 2.6.6
Die aanbodkromme van die onderneming en die markaanbodkromme
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 180-181 Bestudeer afdeling 10.6 en Figuur 10-5. Maak seker dat jy die sluitingspunt en gelykbreekpunt kan identifiseer, asook weet van watter punt die aanbodkromme beskou kan word. 2.6.7
Langtermynewewig van die onderneming en die bedryf onder volmaakte mededinging
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 181-184 Soos ons reeds weet, kan daar nie veel veranderings op die kort termyn plaasvind nie, aangesien die tyd gewoonlik te min is vir verandering. Dit is egter nie op die lang termyn die geval nie. Op die lang termyn kan nuwe ondernemings tot die bedryf toetree of bestaande ondernemings kan die bedryf verlaat. Produksiefaktore is ook veranderlik op die lang termyn. Hierdie twee langtermynveranderings word in afdeling 10.7 van die handboek bespreek. Maak seker dat jy hierdie veranderings verstaan. Kyk ook na Figure 10-6 tot 10-8 wat hierdie aspek in meer besonderhede toelig. Afdeling 10.8 (Volmaakte mededinging as ’n norm of verwysingspunt) kan net deurgelees word vir kennisname. 2.7
Markstrukture II: monopolie en onvolmaakte mededinging
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 187-216 (Hoofstuk 11) 2.7.1
Monopolie
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 187-196 Bestudeer die definisie van monopolie in die handboek, afdeling 11.1, bladsy 188. Lees Raam 11-1 oor die verskillende beperkings wat bestaan om as monopolie op te tree.
Bladsy 62
Studie-eenheid 2: Mikro-ekonomie: Deel II
GEC105 Ekonomie Die ewewigs- (of winsmaksimerings-) posisie van die monopolis Soos enige ander onderneming, moet ʼn monopolis produseer waar grensinkomste (MR) gelyk is aan grenskoste (MC) (winsmaksimeringsreël), mits die gemiddelde inkomste (AR) op die kort termyn groter as die minimum gemiddelde veranderlike koste (AVC) is, of op die lang termyn groter as totale veranderlike koste (AC) is (uitsluitingsreël). Bestudeer die volgende afdelings saam met die tabel en figure soos aangedui: •
Totale, gemiddelde en grensinkomste onder monopolie (Tabel 11-1 en Figuur 11-1).
•
Die korttermynewewig van die monopolistiese onderneming (Figuur 11-2).
•
Die langtermynewewig van die monopolistiese onderneming.
•
Die afwesigheid van ʼn aanbodkromme onder monopolie.
Prysdiskriminasie Bestudeer die definisie van prysdiskriminasie op bladsy 193-194. Daar is twee basiese vereistes vir prysdiskriminasie: •
Die onderneming moet ʼn prysmaker of prysvassteller wees.
•
Verbruikers of markte moet onafhanklik wees.
Daar is drie verskillende vorme van prysdiskriminasie – maak seker dat jy die onderskeid tussen die volgende vorme kan tref (bladsy 194-195): •
Eerstegraadse prysdiskriminasie
•
Tweedegraadse prysdiskriminasie
•
Derdegraadse prysdiskriminasie
2.7.2
Monopolistiese mededinging
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 196-200 Bestudeer afdeling 11.2 in die handboek en maak seker dat jy die definisie van monopolistiese mededinging verstaan en kan weergee. Produkdifferensiasie Wanneer daar verskillende variante van ʼn produk bestaan, word die produk ʼn gedifferensieerde/heterogene produk genoem. Of ʼn produk homogeen of heterogeen is, lê in die oordeel van die verbruiker, byvoorbeeld, skoonheidsprodukte, brandstof, medikasie, ensovoorts. Vir ʼn produk soos brandstof, waar die prys vasgestel word deur die regering, speel die ligging ʼn rol. Die verbruiker sal by die bes geleë motorhawe brandstof ingooi.
Studie-eenheid 2: Mikro-ekonomie: Deel II
Bladsy 63
GEC105 Ekonomie Motorhawens probeer wel hul ondernemings differensieer deur bemarkingsveldtogte en lojaliteitsprogramme vir hul verbruikers. Hoofkenmerke van monopolistiese mededinging Voorwaardes vir monopolistiese mededinging word op bladsy 198 opgesom: •
Elke onderneming produseer ʼn onderskeibare, gedifferensieerde produk.
•
Elke onderneming het ʼn vraagkromme na sy spesifieke produk wat afwaarts verloop.
•
Daar is ʼn groot aantal ondernemings in die bedryf.
•
Daar is geen beperkings op toetrede nie.
Die ewewig van die onderneming onder monopolistiese mededinging Bestudeer Figuur 11-5 op bladsy 200. Die ewewig van ʼn verteenwoordigende onderneming onder monopolistiese mededinging kan op die kort en lang termyn ontleed word. Korttermynewewigsposisie (Figuur 11-5 a) •
Dalende vraagkromme (D).
•
Grensinkomstekromme (MR) het dalende verloop; indien AR ʼn reguit lyn is, lê MR halfpad tussen die prys-as en die vraagkromme.
•
Wins word gemaksimeer by die hoeveelheid waar grensinkomste (MR) gelyk is aan grenskoste (MC); dus, by Punt Q1, waar die monopolistiese mededinger ʼn prys P1 per eenheid vra.
•
Ekonomiese wins per eenheid is die verskil tussen gemiddelde inkomste (AR) en gemiddelde koste (AC) by Q1.
•
Die totale ekonomiese wins word deur die grys reghoek voorgestel.
•
Die korttermynewewig kan nie op die lang termyn gehandhaaf word nie, want die ekonomiese wins lok nuwe toetreders en die vraag na die produk daal en die vraagkromme word meer pryselasties.
Langtermynewewigsposisie (Figuur 11-5 b) •
Waar die individuele onderneming ʼn hoeveelheid (Qe) produseer, waar die gemiddelde inkomste (AR) gelyk is aan die gemiddelde koste (AC).
•
AR-kromme vorm ʼn raaklyn met AC-kromme (MR=MC en AR=AC).
Bladsy 64
Studie-eenheid 2: Mikro-ekonomie: Deel II
GEC105 Ekonomie 2.7.3
Oligopolie
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 200-206 Die vernaamste kenmerke van ʼn oligopolie word in afdeling 11.3 van die handboek bespreek. Hierdie kenmerke is kortliks: •
ʼn Paar groot ondernemings oorheers die mark.
•
Homogene en heterogene produkte kom voor.
•
’n Mate van onderlinge afhanklikheid kom tussen ondernemings voor.
•
Onsekerheid oor wat ander ondernemings in die mark gaan doen.
•
Beperking op toetrede tot die mark
2.7.4
Vergelykings tussen monopolie en onvolmaakte mededinging met volmaakte mededinging
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 206-230 Ons gaan nou kyk na afdeling 11.4 wat ʼn vergelyking tref tussen volmaakte mededinging en die ander markstrukture. Tabel 11-2 op bladsy 214 bied ʼn opsomming van die verskillende markstrukture. Vergelyking tussen monopolie en volmaakte mededinging Die vergelyking word gedoen deur na die lang termyn te kyk, aangesien alle moontlike aanpassings slegs op die lang termyn gemaak kan word. Verwys na Figuur 11-7. Uit die grafiek kan jy sien dat die prys onder monopolie hoër sal wees en die produksiehoeveelheid laer as wat die geval sou wees onder volmaakte mededinging. Onder volmaakte mededinging is MC=P en produksie vind op die lang termyn plaas by die minimumpunt van die AC-kromme waar slegs normale wins gemaak word. Hierdie is ook die vereiste vir allokasie- en produksiedoeltreffendheid. Volmaakte mededinging voldoen dus aan die allokasie- en produksiedoeltreffendheidsvereiste. Monopolie voldoen nie aan die allokasie- en produksiedoeltreffendheidsvereiste nie. P is hoër as MC en die monopolis produseer ook nie waar ʼn normale wins gemaak word nie. Vergelyking tussen monopolistiese mededinging en volmaakte mededinging Die langtermynewewig van ʼn monopolistiese mededingende onderneming word bereken wanneer slegs normale wins gemaak word. Dit is dieselfde in ʼn volmaakte mededingende mark.
Studie-eenheid 2: Mikro-ekonomie: Deel II
Bladsy 65
GEC105 Ekonomie By langtermynewewig produseer die monopolistiese mededingende onderneming egter nie by die laagste punt op die AC-kromme nie. Produkte word teen ʼn hoër prys verkoop en minder produkte word geproduseer. Vergelyking tussen oligopolie en volmaakte mededinging Oligopolie is ʼn vorm van onvolmaakte mededinging. Oligopolistiese mededinging is ʼn strategiese proses van “kyk wat doen jou mededingers” en die gebruik van hierdie inligting om jou eie strategie aan te pas om beter as jou mededingers te wees. In volmaakte mededinging is dit nie die geval nie. Die markvraag en markaanbod bepaal wat gebeur aangesien geen onderneming alleen ʼn invloed op die mark kan uitoefen nie. Afdeling 11.5 (Beleid met betrekking tot monopolie en onvolmaakte mededinging) hoef nie bestudeer te word nie, neem slegs kennis daarvan. 2.8
Die arbeidsmark
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 217-242 (Hoofstuk 12) Bestudeer Figuur 12-1 en die inleiding op bladsy 218 om ʼn agtergrond te verkry van die arbeidsmark. 2.8.1
Die arbeidsmark teenoor die goederemark
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 219-220 Die arbeidsmark vorm die skakel tussen huishoudings wat hul arbeid wil verkoop en produsente wat arbeid wil koop. Ons gaan nou kyk na die verskille wat tussen die arbeidsmark en die ander markte voorkom. ʼn Volledige bespreking kom in afdeling 12.2 van die handboek voor. Die verskille kan soos volg kortliks opgesom word: •
Ligging van die werkgeleentheid is belangriker in die arbeidsmark as ander markte.
•
Arbeidsdienste is nie oordraagbaar nie.
•
Arbeid word gehuur, eerder as verkoop.
•
Funksionering van die arbeidsmark word deur ʼn wye verskeidenheid nie-ekonomiese oorwegings beïnvloed.
•
Mark word gekenmerk deur vakbonde, werknemersverenigings, kollektiewe bedinging en owerheidsinmenging.
•
Gewoonlik word langtermynkontrakte gesluit.
•
Arbeid is heterogeen.
Bladsy 66
Studie-eenheid 2: Mikro-ekonomie: Deel II
GEC105 Ekonomie
•
Verskillende arbeidsmarkte bestaan.
•
Vergoeding sluit in lone en nieloonvoordele.
•
Vergoeding word beïnvloed deur faktore wat nie regstreeks met arbeidsmarktoestande verband hou nie.
2.8.2
ʼn Volmaak mededingende arbeidsmark
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 220-226 Vereistes vir volmaakte mededinging Maak seker dat jy weet wat die vereistes vir volmaakte mededinging in die arbeidsmark insluit (verwys bladsy 220). Ewewig in die arbeidsmark Bestudeer Figuur 12-2. Ewewig kom voor wanneer die hoeveelheid arbeid wat gevra word gelyk is aan die hoeveelheid wat aangebied word. Dit word by die snypunt van die vraagkromme en die aanbodkromme aangedui. Die individuele aanbod van arbeid Bestudeer Figuur 12-3 en Figuur 2-3 rakende die individuele aanbod van arbeid. Elke individu moet besluit hoe om sy/haar tyd tussen werk en vrye tyd te verdeel. Die hoeveelheid arbeid wat aangebied word (ure) sal neig om toe te neem namate die loonkoers toeneem, maar slegs tot op ʼn bepaalde punt (B). Die individuele aanbodkromme van arbeid staan ook bekend as die terugwaartsbuigende aanbodkromme. Hierdie vorm wat die aanbodkromme aanneem, kan aan twee kragte toegeskryf word: •
Substitusie-effek Soos loonkoers toeneem, sal werkers neig om meer ure te werk. Dus sal die stygings in die prys van arbeid werkers motiveer om vrye tyd deur werk te vervang/substitueer.
•
Inkomste-effek Soos ʼn werker meer aan goedere en dienste bestee, sal sy/haar grensnut van verbruik afneem. Soos die werker se inkomste saam met die loonkoers toeneem, sal sy/haar vraag na vrye tyd dus ook toeneem.
Studie-eenheid 2: Mikro-ekonomie: Deel II
Bladsy 67
GEC105 Ekonomie Die markaanbod van arbeid Bestudeer Figuur 12-4. Die markaanbodkromme dui aan dat, indien die loonkoers (w) toeneem, die hoeveelheid arbeid wat aangebied word (N) ook sal toeneem. Daar sal slegs verskuiwing in die kromme plaasvind indien: •
nuwe werkers tot die mark toetree
•
die aantal werkers afneem
•
lone in ander betrekkings verdien kan word of die spesifieke betrekking minder/meer aantreklik word
•
die niemonetêre aspekte van die betrekking verander, byvoorbeeld indien byvoordele of die veiligheid van die werksomgewing verander
Die individuele onderneming se vraag na arbeid Ondernemings sal slegs arbeid aanvra en in diens neem indien daar ʼn vraag na die goedere en dienste is wat deur die betrokke arbeid geproduseer word en indien dit vir die ondernemings winsgewend is om dit te doen. Wanneer ʼn onderneming besluit om ʼn werker in diens te neem, sal die grensvoordeel wat verkry word deur die werker in diens te neem vergelyk word met die grenskoste van die werker se indiensneming. Die onderneming sal voortgaan om bykomende eenhede in diens te neem solank die grensvoordeel die grenskoste oorskry en sal daarmee aanhou totdat die grensvoordeel gelyk is aan die grenskoste. Bestudeer Figuur 12-5. Op enige bepaalde tydstip kom die onderneming voor ʼn horisontale aanbodkromme te staan. Dit dui aan dat die onderneming enige hoeveelheid arbeid teen die loonkoers, soos in die volmaak mededingende arbeidsmark bepaal, in diens kan neem. Bestudeer Tabel 12-1 om die grensinkomsteproduk van arbeid te bereken. Die eerste kolom toon die aantal werkers (N) en die tweede kolom die totale hoeveelheid produkte wat geproduseer kan word. Die derde kolom bevat die aantal bykomende produkte wat deur elke ekstra werker geproduseer kan word (MPP). Die vierde kolom dui die prys (P) van die produk aan. Die laaste kolom toon die grensinkomsteproduk (MRP). MRP word bereken deur MPP met P te vermeningvuldig. Bestudeer Figuur 12-6 waar die afgeleide arbeidsvraagkromme deur die grensinkomsteproduk gegee word en Figuur 12-7 waar die ewewigsposisie van ʼn individuele onderneming in ʼn volmaakte mededingende arbeidsmark geïllustreer word.
Bladsy 68
Studie-eenheid 2: Mikro-ekonomie: Deel II
GEC105 Ekonomie Die markvraag na arbeid Verwys na die handboek, bladsy 225-226, vir ʼn verduideliking van die verskuiwing van die markvraagkromme van arbeid. Die markvraag sal verskuif as gevolg van: •
verandering in aantal ondernemings
•
verandering in die prys van produk
•
verandering in produktiwiteit
•
beskikbaarheid van nuwe substituut vir arbeid
•
verandering in die prys van die substituutproduksiefaktor
•
verandering in die prys van die komplementêre produksiefaktor
Verandering in arbeidsmarkewewig en veranderings in ewewig Enige verandering in die nieloondeterminante van vraag en aanbod sal lei tot ʼn verskuiwing in die vraag- en/of aanbodkromme soos aangedui in Figuur 12-8: •
Toename in vraag na arbeid
•
Afname in vraag na arbeid
•
Toename in aanbod van arbeid
•
Afname in aanbod van arbeid
Maak seker dat jy die figure met die verskuiwings kan verduidelik. 2.8.3
Onvolmaakte arbeidsmarkte
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 226-239 Maak seker dat jy die ses redes waarom arbeidsmarkte onvolmaak kan wees, kan identifiseer (bladsy 228). Die verskillende arbeidsmarkonvolmaakthede wat jy moet kan bespreek, word in afdeling 12.4 behandel en sluit die volgende in: •
Vakbonde (ambagsvakbond en nywerheidsvakbond) Kyk spesifiek na Figuur 12-9 waar die maniere waarop ʼn vakbond kan probeer om die loonkoers te verhoog, geïllustreer word.
•
Monopsonie en bilaterale monopolie
•
Owerheidsinmenging in die arbeidsmark
•
Minimum lone
Studie-eenheid 2: Mikro-ekonomie: Deel II
Bladsy 69
GEC105 Ekonomie Bestudeer Figuur 12-11 wat die uitwerking van die instelling van ʼn minimum loon in ʼn volmaak mededingende arbeidsmark uitwys. •
Arbeidsimmobiliteit en onvolmaakte inligting Jy moet in staat wees om te onderskei tussen geografiese immobiliteit en beroepsimmobiliteit (bladsy 236).
Afdeling 12.5 (Loonverskille) is slegs vir kennisname. 2.9
Samevatting
In hierdie studie-eenheid het ons gekyk na markstrukture en die arbeidsmark. Vier markstrukture is geïdentifiseer, naamlik volmaakte mededinging, monopolistiese mededinging, oligopolie en monopolie. Hierdie markstrukture is van mekaar onderskei deur na elk se kenmerke te kyk en daar is aandag gegee aan die ewewigsvoorwaardes van elk van hierdie markte. Vergelykings is ook getref tussen monopolie of onvolmaakte mededinging en volmaakte mededinging. By die arbeidsmark is die verskil aangedui tussen die arbeidsmark en die goederemark. Spesifieke klem is gelê op ʼn volmaak mededingende arbeidsmark deur die vereistes, ewewig, vraag en aanbod te bespreek. Laastens is redes geïdentifiseer vir onvolmaakte arbeidsmarkte en die verskillende arbeidsmarkonvolmaakthede.
Bladsy 70
Studie-eenheid 2: Mikro-ekonomie: Deel II
GEC105 Ekonomie 2.10 Selfevaluering Aktiwiteit 8 Gebruik die tabel en dui aan hoeveel lampskerms die onderneming in ʼn volmaakte mededingende mark sal produseer om wins op die lang termyn te maksimeer. Dui ook aan watter tipe wins die onderneming op die lang termyn gaan maak Aantal
Prys per
Totale
Totale
Marginale
Gemiddelde
lampskerms
eenheid
inkomste
wins
koste
veranderlike
(R)
(R)
(R)
(R)
koste (R)
0
10
0
-10
-
-
1
10
10
-9
9
9,00
2
10
20
-5
6
7,50
3
10
30
-3
8
7,67
4
10
40
-3
10
8,25
5
10
50
-6
13
9,20
Aktiwiteit 9 In ʼn volmaakte mededingende mark is die markprys R20. ʼn Individuele onderneming produseer uitsette waar die MC = R25. Wat moet die onderneming doen om wins op die kort termyn te maksimeer? Aktiwiteit 10 ʼn Onderneming bepaal dat deur ʼn ekstra eenheid te produseer en te verkoop, hulle R15 grensinkomste gaan verdien en dat die grenskoste van die produk R14 gaan wees. Die onderneming wil graag sy wins maksimeer. Adviseer die onderneming oor die besluit om hierdie ekstra eenheid te produseer.
Studie-eenheid 2: Mikro-ekonomie: Deel II
Bladsy 71
GEC105 Ekonomie Notas
Bladsy 72
Studie-eenheid 2: Mikro-ekonomie: Deel II
GEC105 Ekonomie
STUDIE-EENHEID 3: MAKRO-EKONOMIE: DEEL I
3.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 3 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Makro-ekonomiese beleid
•
Meting van die prestasie van die ekonomie
•
Keynesiaanse ekonomiese model
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die doelwitte van die makrobeleid te identifiseer
•
die meting van verskeie prestasies van die ekonomie te verduidelik
•
die Keynesiaanse ekonomiese model te beskryf
•
onderskeid te tref tussen verbruikersbesteding en investeringsbesteding
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie: Deel I
Bladsy 73
GEC105 Ekonomie 3.2
Voorgeskrewe handboek
Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 13 en 17. 3.3
Verrykende bronne Mahadea, D., Mangondo, K., Snowball, J. & Viljoen, K. 2008. Economics: An
•
introduction. South Africa: Heimann. •
Mohr, P. 2001. Economic indicators. Revised Edition. South Africa: Unisa Press.
•
Roos, A. 2008. Economics: An introduction. South Africa: Heimann.
•
Sloman, J. & Jones, E. 2011. Economics and the business environment. England: Pearsons Education Limited.
3.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Belasting (T)
Verpligte betaling aan die owerheid deur verskillende rolspelers.
Verbruikersprysindeks ʼn Indeks wat die koste van ʼn verteenwoordigende mandjie (VPI)
verbruiksgoedere en -dienste weerspieël.
Outonome verbruik
Die deel van verbruik wat onafhanklik van die inkomstevlak is. Vorige besparing en krediet word gebruik om besteding te finansier.
Verbruiksfunksie
Verwantskap tussen verbruiksbesteding deur huishoudings en totale inkomste.
3.5
Inleiding
In hierdie studie-eenheid word daar aandag gegee aan die makro-ekonomie. Ons begin deur te kyk na die verhouding tussen huishoudings, ondernemings, die regering en die buitelandse sektor binne ʼn gemengde ekonomie. Tweedens word die doelwitte van die makrobeleid geïdentifiseer. Daarna volg ʼn bespreking wat handel oor die meting van die
Bladsy 74
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie: Deel
GEC105 Ekonomie verskillende prestasies van die ekonomie en die studie-eenheid eindig met ʼn opsomming van die Keynesiaanse ekonomiese model. 3.6
Die meting van die prestasie van die ekonomie
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 243-266 (Hoofstuk 13) Die belangrikste makro-ekonomiese doelwitte word eerstens verduidelik en daarna sal die res van hierdie afdeling fokus op die meting van die prestasie van die ekonomie deur hierdie doelwitte as kriteria te gebruik. 3.6.1
Ander maatstawwe vir produksie, inkomste en besteding
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 251-255 Bruto nasionale inkomste of produk Dit maak nie saak van watter land die produksie-eienaar in Suid-Afrika afkomstig is of aan watter land die produkte wat in Suid-Afrika vervaardig word verkoop word nie. Solank die produksie op Suid-Afrikaanse bodem plaasvind, vorm dit deel van die Suid-Afrikaanse BBP. Ekonome wil ook weet wat met die inkomste en lewenstandaard van alle permanente inwoners en burgers van Suid-Afrika gebeur. Om dit te bepaal moet die inkomste wat verdien is deur produksiefaktore wat in die buiteland besit word, afgetrek word van die BBP en moet die inkomste wat verdien is deur Suid-Afrikaanse produksiefaktore in die buiteland bygetel word. Na hierdie berekening sal dit duidelik wees wat die nasionale inkomste is en dit word dan die bruto nasionale inkomste (BNI) genoem en is gelykstaande aan die bruto nasionale produk (BNP). Kyk na die verduideliking op bladsy 252 om te sien wat word afgetrek en by die BBP bygetel. In Suid-Afrika gebeur dit dat die vergoeding wat buitelandse produksiefaktore in die ekonomie verdien, die vergoeding wat Suid-Afrikaanse produksiefaktore in die buiteland verdien, oorskry. Die verwantskappe word aangedui op bladsy 253. Besteding aan BBP Soos vroeër genoem, is daar drie metodes om BBP te bereken. Ons gaan nou kyk na die bestedingsbenadering. Die bestedingsbenadering sluit die besteding deur die vier hoofsektore in die ekonomie in, naamlik: •
Verbruikersbesteding deur huishoudings (C)
•
Investeringsbesteding deur ondernemings (I)
•
Owerheidsbesteding (G)
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie: Deel I
Bladsy 75
GEC105 Ekonomie
•
Besteding aan uitvoer (X) minus besteding aan invoer (Z)
Dit word uitgedruk in die volgende formule: BBP= C + I + G + X – Z Bestudeer Tabel 13-3 wat ’n blik gee op die samestelling van die besteding van BBP in SuidAfrika in 2013. Bruto binnelandse besteding (BBB) Die bruto binnelandse besteding dui die totale besteding binne die grense van ʼn land aan; dit sluit die invoer in en die uitvoer uit. Die verskil tussen BBB en BBP lê dus tussen invoer en uitvoer, want BBP sluit die uitvoer in en die invoer uit. Daar is drie binnelandse bestedingskomponente (BBB), naamlik C, I en G. Die formule vir die berekening van BBB lyk soos volg: BBB = C + I + G. ʼn Opsomming van die belangrikste nasionale-rekening-totale Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 255 3.6.2
Die meting van werkverskaffing en werkloosheid
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 255-257 Om werkverskaffing te meet moet daar bepaal word hoeveel mense werk het op die tydstip waarop die meting plaasvind. Om die werkloosheidsyfer te meet moet daar bepaal word hoeveel mense bereid en in staat is om te werk, maar nie werk het op die tydstip waarop die meting plaasvind nie. Die getal, wat dan in persentasie uitgedruk word, word die werkloosheidskoers genoem. 3.6.3
Die meting van pryse: die verbruikersprysindeks
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 257-259 Verbruikersprysindeks (VPI) Die VPI is ʼn denkbeeldige mandjie goedere en dienste wat ʼn tipiese gemiddelde SuidAfrikaanse huishouding elke maand aankoop. Aan elkeen van hierdie goedere en dienste word ʼn sekere gewig gekoppel, wat dan gebruik word om hierdie mandjie goedere en dienste elke maand te meet. Maak seker dat jy weet watter vyf aksies Statistiek Suid-Afrika moet uitvoer vir die samestelling van die VPI (bladsy 258). Die mandjie bestaan uit 393 verbruikersgoedere en dienste en hierdie goedere en dienste word weer in 40 groepe en subgroepe verdeel. Volgens Tabel 13-5 sal jy merk dat die grootste groep in die mandjie uit voedsel, vervoer en
Bladsy 76
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie: Deel
GEC105 Ekonomie behuising bestaan. Die hoogste indeksgroep was drank en tabak wat beteken dat die pryse van hierdie groep die meeste gestyg het vanaf 2012 tot 2013. 3.6.4
Die meting van transaksies met die res van die wêreld: die betalingsbalans
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 259-264 Die betalingsbalans is ʼn sistematiese rekening van al die ekonomiese transaksies tussen lande. Daar word van alle transaksies met die res van die wêreld rekord gehou. Daar word hoofsaaklik tussen twee rekeninge onderskei, naamlik die lopende rekening en die finansiële rekening. Hierdie rekening kan surplusse of tekorte toon. Die lopende rekening bevat al die transaksies rakende invoere en uitvoere. ʼn Surplus op die lopende rekening in Suid-Afrika beteken dat die waarde van die uitvoere van Suid-Afrika die waarde van die invoere vir die tydperk oorskry. Indien daar ʼn tekort op die lopende rekening is, dui dit weer aan dat meer invoere as uitvoere gedurende die tydperk plaasgevind het. Die finansiële rekening bevat slegs suiwer finansiële transaksies tussen Suid-Afrika en die res van die wêreld. Die betalingsbalans is een van die belangrikste aanwysers van die ekonomiese stand in ʼn land. 3.6.5
Die meting van ongelykheid: die verdeling van inkomste
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 264-265 Daar is drie maatstawwe wat gebruik word om die gelykheid/ongelykheid van die verdeling van inkomste te meet nadat die nodige basiese inligting deur bevolkingsensusse, belastingopgawes en ander bronne ingesamel is: Lorenz-kromme Bestudeer Tabel 13-7 en Figuur 13-1. Die individue/huishoudings in die ekonomie word van die armste tot die rykste op ʼn persentasiebasis gerangskik. Die horisontale as toon die persentasies van arm na ryk en die vertikale as toon die kumulatiewe persentasie van die totale inkomste. Daar loop ʼn diagonale lyn deur die grafiek wat die absoluut gelyke verdeling van inkomste aandui. Die graad van ongelykheid word deur die afwyking vanaf die diagonale lyn getoon. Hoe groter die afstand tussen die diagonaal en die Lorenz-kromme, hoe groter is die graad van ongelykheid. Die grys gedeelte word die gebied van ongelykheid genoem.
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie: Deel I
Bladsy 77
GEC105 Ekonomie Gini-koëffisiënt Bestudeer bladsy 265. Wanneer die Gini-koëffisiënt gelyk is aan nul, is die ongelykheid dus ook nul en wanneer een individu/huishouding die totale inkomste ontvang, sal die Ginikoëffisiënt een wees wat dui op ʼn ongelyke verdeling van inkomste. Kwantielverhouding Die kwantielverhouding is die verhouding tussen die persentasie van die inkomste wat deur die hoogste persent van die bevolking ontvang word en die persentasie van die inkomste wat deur die laagste persent van die bevolking ontvang word. Hoe groter die verhouding, hoe groter is die graad van ongelykheid. 3.7
ʼn Eenvoudige Keynesiaanse ekonomiese model
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 327-350 (Hoofstuk 17) 3.7.1
Produksie, inkomste en besteding
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 327-330 Jy sal onthou dat ons reeds in Studie-eenheid 1 melding gemaak het van die ekonomiese vloeie wat in die ekonomie plaasvind en dat die drie sentrale vloeie produksie, besteding en inkomste is. Daar bestaan ʼn deurlopende vloei tussen produksie, besteding en inkomste in die ekonomie. Deur deel te neem aan produksie kry eienaars van produksiefaktore inkomste in die vorm van lone, rente en wins. Die waarde van produksie is gelyk aan dit wat betaal word vir die produksiefaktore. Daar kan dus gesê word: produksie = inkomste. Inkomste wat ontvang word deur eienaars van die produksiefaktore word dan gebruik om produkte te koop. Opsommend beteken dit dus: produksie = inkomste = besteding. Die totale inkomste in die ekonomie kan slegs toeneem indien produksie uitbrei. Totale produksie en totale inkomste is dus eintlike twee kante van dieselfde muntstuk. Besteding kan egter groter wees as die inkomste gedurende ʼn gegewe tydperk. Die twee redes vir hierdie verskynsel is, eerstens, dat huishoudings moontlik voorheen gespaar het en nou hierdie spaargeld gebruik om produkte te koop, of tweedens, dat goedere ook op krediet deur huishoudings gekoop kan word. Jy sal onthou dat ʼn besparing ʼn lekkasie uit die kringloop is. As gevolg van lekkasies kan die volgende in die ekonomiese vloei gebeur: •
Besteding kan gelyk wees aan produksie en inkomste (ewewigsvlak is bereik).
•
Besteding kan groter as produksie en inkomste wees.
Bladsy 78
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie: Deel
GEC105 Ekonomie
•
Besteding kan kleiner as produksie en inkomste wees.
In die ekonomie word verskillende simbole aan die verskillende rolspelers gekoppel. Ons het vroeër aangedui dat ons in ekonomie van grafieke, vloeie, formules en vergelykings gebruik maak om die ekonomie te probeer ontleed. In die makro-ekonomie word die simbool Y gebruik om totale produksie of totale inkomste aan te dui en die simbool A vir totale besteding. Maak seker dat jy hierdie toepassings verstaan (kyk bladsy 329 van die handboek). 3.7.2
Die basiese aannames van die model
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 330-331 Verwys na Raam 17-2 in die handboek vir ʼn opsomming van die aannames wat gemaak is vir die Keynesiaanse model en ook wat die implikasies van hierdie aannames is. Dit is belangrik om te onthou dat hierdie Keynesiaanse model baie vereenvoudig is, sodat ons duidelik die invloed op die ekonomie kan sien. Daar kom gewoonlik meer veranderlikes voor wat in ag geneem moet word. Volgens die vereenvoudigde Keynesiaanse model neem ons aan dat daar slegs twee rolspelers in die ekonomie is wat geld bestee. Die eerste is huishoudings en hul besteding in die ekonomie staan bekend as verbruiksbesteding en word deur die simbool C aangedui. Die tweede rolspeler is ondernemings en ondernemings se besteding word investeringsbesteding genoem en deur die simbool I aangedui. 3.7.3
Verbruiksbesteding
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 331-333 Afdeling 17.3 in die handboek gee ʼn volledige beskrywing van wat verbruikersbesteding/verbruiksbesteding is. Verbruikers kan geld bestee aan duursame goedere soos huishoudelike toestelle, semi-duursame goedere soos klere en nie-duursame goedere soos kos. Dit is vanselfsprekend dat besteding aan kos, wat gesien word as nieduursame besteding, die grootste komponent van besteding uitmaak en ook die mees stabiele komponent is, omdat dit daagliks gebeur en nie vermy kan word nie. Verbruiksfunksie Die verbruiksfunksie is hier ter sprake en verwys na die verwantskap tussen verbruikersbesteding en totale inkomste. Volgens Keynes is inkomste die belangrikste faktor wat besteding sal beïnvloed. Maak seker dat jy die drie kenmerke van verbruiksfunksie verstaan (bladsy 332).
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie: Deel I
Bladsy 79
GEC105 Ekonomie Verwys nou na Figuur 17-1 in die handboek om te sien hoe die verbruiksfunksie grafies voorgestel word. Dit is belangrik dat jy verstaan hoe om grafieke te interpreteer. Op die vertikale as word, in hierdie geval, die totale verbruikersbesteding aangetoon, met totale inkomste op die horisontale as. Van 0 tot C1 is die outonome verbruik. Dit beteken dus dat, al is die inkomste 0, gaan verbruik nog steeds plaasvind tot en met C1. Jy sal sien dat, indien inkomste toeneem van Y1 na Y2, neem verbruik ook toe van C2 na C3. Neem kennis dat die toename in inkomste groter is as wat die toename in verbruik is. Hierdie verhouding tussen die toename in verbruik en die toename in inkomste, word die grensverbruiksgeneigdheid genoem. Grensverbruiksgeneigdheid wys wat jy gaan doen, indien jy, byvoorbeeld, R10 per maand meer inkomste kry – presies hoe jy daardie bykomende R10 gaan bestee. Jy mag dalk besluit om R6 te spaar, wat beteken dat, alhoewel jou inkomste met R10 toegeneem het, jou besteding of verbruik net met R4 gaan toeneem. Die posisie van die verbruiksfunksie Die afsnit van die lyn in Figure 17-1 en 17-2 wat deur C1 aangedui word, verander as die verbruiksfunksie verskuif. Die posisie van die verbruiksfunksie word bepaal deur die nieinkomste-determinante, soos gesien kan word in Raam 17-3. Die vergelyking vir die verbruiksfunksie Bestudeer bladsy 333 om te sien hoe die verbruiksfunksie in ʼn vergelyking uitgedruk word. 3.7.4
Investeringsbesteding
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 333-342 Investeringsbesteding (I) is meer wisselvallig en minder voorspelbaar as verbruikersbesteding. Jy sal onthou dat investering na die aankoop van kapitaalgoedere, soos geboue deur ondernemings, verwys. Daar is sekere redes hoekom ondernemings minder of meer investeer. Hierdie redes word in afdeling 17.4 bespreek en is die koste van die kapitaalgoedere, rentekoerse en verwagte inkomste. Investering (I) word gewoonlik as onafhanklik van die inkomstevlak beskou. Investering beïnvloed wel inkomste, maar word nie self deur inkomste bepaal nie. Investering (I) is dus outonoom met betrekking tot inkomste. Verwys na Figuur 17-4 in die handboek. Jy sal sien dat investering (I) gaan plaasvind, al is inkomste nul. Om die ewewigsvlak van inkomste volgens die Keynesiaanse model te bepaal, maak ons gebruik van ʼn 45-grade-lyn wat in ons grafiek getrek word. Hierdie 45-grade-lyn verteenwoordig al die punte waar dit wat gemeet word op die vertikale as (naamlik totale
Bladsy 80
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie: Deel
GEC105 Ekonomie besteding) gelyk is aan dit wat gemeet word op die horisontale as, naamlik totale inkomste (Y). Hierdie lyn dui dus alle moontlike ewewigspunte aan. A=Y
Totale besteding
C E
A=C+I
Ae Hierdie is die somtotaal van outonome C en outonome I B
Ye Totale inkomste Figuur 3.1 Ewewigsinkomstevlak (Steyn (red.): 2012) Figuur 3.1 hierbo wys dat inkomste Y in ewewig is wanneer dit gelyk is aan totale besteding A. Dit is op die grafiek aangedui deur Punt E. Indien totale besteding A groter is as inkomste Y, gaan daar ʼn oormaat vraag in die ekonomie voorkom. Hierdie oormaat vraag word aangedui deur die area gemerk as B op die grafiek. Dit beteken dat die huidige produksie nie voldoende is vir die vraag na produkte wat bestaan nie. Wanneer totale besteding A egter weer kleiner is as totale inkomste Y, gaan daar ʼn oormaataanbod in die ekonomie bestaan. Hierdie oormaat word op die grafiek aangedui as C. Dit beteken dat al die produkte wat geproduseer is, nie verkoop word nie. (Sien ook Figuur 17-7 op bladsy 340) 3.7.5
Die algebraïese voorstelling van die eenvoudige Keynesiaanse model
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 342-344 Bestudeer die algebraïese voorstelling van die model in afdeling 17.6 in die handboek. 3.7.6
Die invloed van ʼn verandering in investering: die vermenigvuldiger
Lees deur afdeling 17.7 in die handboek. Die verhouding tussen die uiteindelike verandering in inkomste en die aanvanklike investering word die vermenigvuldiger genoem. Die grootte van die vermenigvuldiger hang af van die grootte van die deel van die bykomende inkomste wat in elke rondte gegenereer word en wat in die volgende rondte bestee word, met ander woorde van die grensverbruiksgeneigdheid.
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie: Deel I
Bladsy 81
GEC105 Ekonomie 3.8
Samevatting
Eerstens is die verhouding tussen huishoudings, ondernemings, die regering en die buitelandse sektor binne ʼn gemengde ekonomie bespreek en is ekonomiese inspuitings, lekkasies, invoere en uitvoere uitgelig. Die doelwitte van die makrobeleid is geïdentifiseer en daarna het ʼn bespreking gevolg oor die meting van die prestasie van die ekonomie. Aandag is gegee aan die bruto binnelandse produk, die meting van werkverskaffing en werkloosheid, meting van pryse, die betalingsbalans en die meting van ongelykheid met die verdeling van inkomste. Laastens is die Keynesiaanse ekonomiese model bespreek, waaronder twee konsepte, naamlik verbruikersbesteding en investeringsbesteding, beklemtoon is.
3.9
Selfevaluering Aktiwiteit 11
Wat gebeur in die ekonomie volgens die Keynesiaanse model, indien totale produksie (Y) die totale besteding (A) oorskry? Aktiwiteit 12 Verduidelik waarom daar ewewig volgens die Keynesiaanse model in die ekonomie is wanneer die totale besteding (A) gelyk is aan die totale produksie of inkomste (Y).
Bladsy 82
Studie-eenheid 3: Makro-ekonomie: Deel
GEC105 Ekonomie
STUDIE-EENHEID 4: MAKRO-EKONOMIE: DEEL II
4.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 4 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Owerheidsektor en die fiskale beleid
•
Buitelandse sektor
•
Geld en die monetêre beleid
•
Makro-ekonomiese teorie en beleid
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
owerheidsektore te identifiseer
•
owerheidsbesteding en finansiering te verduidelik
•
te analiseer waarom lande handel dryf
•
geld en monetêre beleide te bespreek
•
makro-ekonomiese teorie en beleid te beskryf
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
Bladsy 83
GEC105 Ekonomie 4.2
Voorgeskrewe handboek
Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 14, 15, 16 ,18 en 19. 4.3
Verrykende bronne Mahadea, D., Mangondo, K., Snowball, J. & Viljoen, K. 2008. Economics: An
•
introduction. South Africa: Heimann. •
Mohr, P. 2001. Economic indicators. Revised Edition. South Africa: Unisa Press.
•
Roos, A. 2008. Economics: An introduction. South Africa: Heimann.
•
Sloman, J. & Jones, E. 2011. Economics and the business environment. England: Pearsons Education Limited.
4.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Ekspansionistiese fiskale
Wanneer owerheidsbesteding verhoog word of belasting
beleid
verlaag word in ʼn poging om die ekonomiese toestande te verbeter.
Fiskale beleid
Beleid oor die vlak en samestelling van staatsbesteding, belasting en lenings.
Grensverbruiksgeneigdheid Dui die verhouding aan tussen verbruik en inkomste. Dit dui die gedeelte van die toename in inkomste aan wat verbruik sal word. Inflasie
Die volgehoue styging in pryse oor die algemeen.
Repokoers
Rentekoers wat banke vir hul vereiste reserwes moet betaal.
Bladsy 84
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
GEC105 Ekonomie 4.5
Inleiding
Hierdie studie-eenheid handel oor verskeie onderwerpe in die makro-ekonomie. Eerstens word die owerheidsektor en die fiskale beleid bespreek. Daarna word daar aandag gegee aan die buitelandse sektor en waarom lande handel dryf. Verder word geld en monetĂŞre beleid bespreek. Laastens fokus die studie-eenheid op makro-ekonomiese teorie en beleid. 4.6
Die owerheidsektor en die fiskale beleid
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 287-311 (Hoofstuk 15) 4.6.1
Die owerheid of publieke sektor
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 288 Hieruit sien ons dat die owerheidsektor in Suid- Afrika uit die volgende bestaan: Sentrale regering
Verantwoordelik vir nasionale sake, soos verdediging.
Provinsiale regering
Verantwoordelik vir streeksake, soos behuising en onderwys.
Plaaslike regering
Verantwoordelik vir plaaslike aangeleenthede, soos riolering, water en paaie.
Openbare korporasies
Sakeondernemings van die regering, soos Eskom en Transnet.
Bestudeer afdeling 15.1 in die handboek en skenk veral aandag aan Figure 15-1 en 15-2. 4.6.2
Owerheidsdeelname in die ekonomie
Lees deur afdeling 15.2 in die handboek op bladsy 288-289. Dit is belangrik dat jy weet wat die verskil tussen privatisering en nasionalisering is (sien afdeling 15.7, bladsy 301-302). Lees afdeling 15.3-15.6 deur vir agtergrondinligting. Die inhoud fokus op markmislukking, redes vir owerheidsinmenging en hoe die owerheid inmeng. 4.6.3
Fiskale beleid en die begroting
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 303 Omdat regerings goedere en dienste aankoop, moet hierdie aankope op ʼn manier gefinansier word. Die fiskale beleid word deur die regering opgestel en toon aan wat die
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
Bladsy 85
GEC105 Ekonomie staatsbesteding vir die termyn gaan wees en hoe hierdie uitgawes gefinansier gaan word. Verwys na afdeling 15.8 in handboek vir meer inligting oor die fiskale beleid. Maak seker dat jy deur die huidige jaar se begrotingsrede werk wat aan die einde van Februarie aan die publiek voorgelê word. 4.6.4
Staatsbesteding
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 303-305 Staatsbesteding vorm ʼn belangrik deel van die totale besteding in die ekonomie en word gewoonlik in enige ekonomiese formule aangedui met die simbool (G) (verwys na afdeling 5.9 in die handboek). Staatsbesteding in Suid-Afrika het oor die afgelope paar jare aansienlik toegeneem in vergelyking met vroeëre jare. Die redes wat aangevoer word vir die toename, sluit in: •
Politieke en ander skokke, byvoorbeeld oorloë
•
Herverdeling van inkomste
•
Bevolkingsgroei en verstedeliking
4.6.5
Finansiering van staatsbesteding
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 305-306 Nie net het die algemene besteding deur die regering verhoog nie, maar die samestelling van die besteding het ook deur die jare verander. Soos wat die regering se prioriteite verander en daar ook verandering in die ekonomiese en sosiale situasie in die land is, verander die samestelling van dit waarop die owerheid hul geld spandeer. Omdat die regering nie goedere en dienste het wat hulle kan verkoop, soos in die geval van ʼn supermark wat produkte verkoop nie, moet die regering op ʼn ander manier sy uitgawes finansier. Afdeling 15.10 in die handboek fokus op die finansiering van staatsbesteding. Die drie basiese finansieringsmetodes wat jy moet ken, is inkomste uit eiendom, belastings en lenings. 4.6.6
Belasting
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 306-310 Belasting is die vernaamste bron van staatsinkomste. Afdeling 15.11 in die handboek is hier van toepassing. Daar is sekere kriteria waaraan belasting moet voldoen. Die kriteria sluit in neutraliteit, billikheid en administratiewe eenvoud.
Bladsy 86
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
GEC105 Ekonomie Daar is verskillende soorte belasting wat die regering op verskillende rolspelers in die ekonomie van toepassing maak. Maak seker jy verstaan die verskil tussen direkte en indirekte belasting, algemene belasting en selektiewe belasting, asook progressiewe, proporsionele en regressiewe belasting. In Suid-Afrika is persoonlike inkomstebelasting die belangrikste vorm van direkte belasting wat op bladsy 308-309 van die handboek bespreek word. Omdat maatskappye onafhanklike regsentiteite is, word hulle afsonderlik van hul aandeelhouers belas en is maatskappybelasting (KWB) van toepassing. BTW is weer die belangrikste vorm van indirekte belasting vir die Suid-Afrikaanse staat. 4.6.7
Die Keynesiaanse model saam met ʼn staatsektor
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 352-360 (Hoofstuk 18) Vervolgens gaan ons die staatsektor byvoeg en spesifiek staatsbesteding en belasting onder die loep neem. Die fiskale beleid word ook weer deel van die bespreking aangesien staatsbesteding (G) en belasting (T) die hoofkomponente van fiskale beleid vorm. Ons voeg dus meer komponente by die totale besteding (A). Afdeling 18.1 in die handboek ontleed hoe staatsbesteding en belasting as beleidsinstrumente gebruik kan word om die totale inkomste (Y) te beïnvloed. Staatsbesteding (G) Soos reeds genoem, is staatsbesteding ʼn politieke aangeleentheid. Met ander woorde, staatsbesteding word deur politieke doelwitte, eerder as die totale inkomste (Y) bepaal. Staatsbesteding word dikwels verhoog wanneer Y daal. Daar is geen verband tussen G en Y nie. Daar word ook aangedui dat G outonoom is, wat beteken dat G sal plaasvind al is Y nul. Onthou dat ons reeds by verbruiksbesteding (C) en investeringsbesteding (I) van outonome besteding gepraat het. Staatsbesteding (G) moet dus by die ander komponente van totale besteding gevoeg word: A=C+I+G Maak seker dat jy Figure 18-1 en 18-2 in die handboek (bladsy 353) verstaan en kan interpreteer. Ons kan dus aflei dat staatsbesteding gebruik kan word om die vlak van produksie en inkomste te verhoog. Staatsbesteding is dus ʼn instrument wat gebruik kan word om produksie en inkomste te verhoog en werkloosheid te verminder.
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
Bladsy 87
GEC105 Ekonomie Belasting (T) Ons het vroeër reeds gesê dat die regering sy besteding finansier deur belastings te hef. Waar staatsbesteding ʼn inspuiting in die inkomste-en-bestedingskringloop is, is belasting ʼn lekkasie uit die kringloop. Die teenoorgestelde as wat met owerheidsbesteding gebeur, vind dus plaas. Kom ons kyk eers weer presies wat belasting aan ʼn huishouding se inkomste doen. Onthou dat ons gesê het dat belasting in verskillende vorms gehef kan word, maar dat persoonlike inkomstebelasting en BTW twee van die belangrikste belastings is wat deur die regering gehef word. Indien ʼn persoon ʼn salaris verdien, word daar inkomstebelasting van die persoon se salaris afgetrek nog voordat dit aan hom/haar oorbetaal word. Dit beteken dat die inkomste wat ʼn persoon ná belasting verdien, kleiner is as voor belasting. Hierdie inkomste wat ʼn persoon verdien nadat belasting afgetrek is, word besteebare inkomste genoem. Die besteebare inkomste van ʼn persoon is dus minder as die oorspronklike inkomste wat hy/sy verdien het. Persoonlike inkomstebelasting het dus die gevolg dat dit ʼn persoon se inkomste verminder, wat weer tot gevolg het dat die persoon minder geld het wat aan goedere en dienste bestee kan word. Belasting (T) verminder dus indirek verbruikersbesteding (C). (Sien Figuur 18-4). Soos wat ʼn persoon se inkomste toeneem, betaal daardie persoon ook meer belasting. Dit word progressiewe belasting genoem. Indien ʼn persoon meer inkomste het, en meer goedere en dienste koop, gaan daardie persoon ook vanselfsprekend meer bydra tot BTW. Ons kan dus sê dat daar ʼn verband is tussen inkomste en besteding in die ekonomie en die totale hoeveelheid belasting wat betaal word. T is dus nie outonoom nie, omdat daar ʼn verband tussen T en Y is. Dit is belangrik dat jy die verskil tussen totale inkomste en besteebare inkomste ken. Maak seker dat jy die uitwerking van die twee hoofkomponente, naamlik G en T op die fiskale beleid onder die knie het. 4.7
Die buitelandse sektor
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 313-326 (Hoofstuk 16) 4.7.1
Waarom lande handel dryf
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 315-318 Omdat verskillende lande oor verskillende produksiefaktore beskik, vind daar handel tussen lande plaas. Hierdie handel vind plaas in die buitelandse sektor. Die buitelandse sektor sluit
Bladsy 88
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
GEC105 Ekonomie al die lande en instellings buite Suid-Afrika se grense in. Sekere lande het, byvoorbeeld, meer natuurlike hulpbronne (soos goud in Suid-Afrika se geval) wat hulle dan uitvoer, terwyl daar weer produkte waaraan Suid-Afrika ʼn tekort het, ingevoer word. Lande dryf dus met mekaar handel omdat hulle, eerstens, ʼn voordeel daaruit kan verkry en, tweedens, omdat hulle miskien nie oor al die nodige produksiefaktore beskik wat vir sekere produksie benodig word nie. Ons gaan nou na die redes vir internasionale handel kyk. Handel as gevolg van absolute voordeel Absolute voordeel bestaan wanneer ʼn land meer van ʼn produk kan produseer per produksiefaktor, as wat ʼn ander land kan produseer met dieselfde hoeveelheid produksiefaktore. Voorbeeld: Japan
Suid-Afrika
Rekenaars
8 000
4 000
Mielies (ton)
16 000
24 000
Tabel 4.1: Rekenaar- en mieliesyfers vir Japan en Suid-Afrika (Steyn (red.), 2012; Mohr, 2012) In die boonste tabel word die produksie van beide rekenaars en mielies in Japan en SuidAfrika aangedui. Veronderstel beide Japan en Suid-Afrika het elk 100 produksie-eenhede arbeid tot hulle beskikking. Uit die bostaande tabel kan ons dus sien dat Japan 8 000 rekenaars kan produseer deur sy 100 arbeiders te gebruik, of Japan kan 16 000 ton mielies produseer. In Suid-Afrika kan daar 4 000 rekenaars vervaardig word deur 100 arbeiders, of 24 000 ton mielies. In hierdie geval het Japan ʼn absolute voordeel in die vervaardiging van rekenaars (Japan, 8 000 vs. Suid-Afrika, 4 000). Suid-Afrika het weer ʼn absolute voordeel in die vervaardiging van mielies (Suid-Afrika, 24 000 ton mielies vs. Japan, 16 000 ton mielies). As gevolg van die verskillende produksiefaktore wat in die verskillende lande voorkom, kan sommige lande sekere produkte net goedkoper en makliker produseer as ander lande. Ons praat hier van die geleentheidskoste van produksie. Geleentheidskoste is die koste van die alternatief wat verbeur word deur die keuse wat gemaak word. Indien jy, byvoorbeeld, besluit om klas by te woon, is jou geleentheidskoste die feit dat jy nie saam met vriende koffie kan gaan drink nie. In die tabel hierbo is die geleentheidskoste dat, indien Suid-Afrika besluit om 24 000 ton mielies te produseer, hulle nie 4 000 rekenaars kan produseer nie.
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
Bladsy 89
GEC105 Ekonomie Vir Japan is die geleentheidskoste om 8 000 rekenaars te produseer, die 16 000 ton mielies wat hulle nie kan produseer nie. Dit is dus tot beide lande se voordeel om met mekaar te handel in die produk waarin die land die absolute voordeel het. Beide lande trek voordeel uit die feit dat die ander land in die produksie van die alternatiewe produk spesialiseer. Lande gaan egter nie net handel dryf omdat een land ʼn absolute voordeel in die produksie van ʼn produk het nie. Dit is ook nodig dat ons kyk na wat genoem word “relatiewe voordeel”. Handel as gevolg van relatiewe voordeel Die wet van relatiewe voordeel bepaal dat dit onder sekere omstandighede voordelig vir twee lande kan wees om met mekaar handel te dryf, al is die een land meer doeltreffend in die produksie van beide produkte. Voorbeeld: Japan
Suid-Afrika
DVD-spelers
7 500
2 000
Wyn (liter)
1 500
1 000
Tabel 4.2: DVD-spelers teenoor wyn geproduseer in Japan en Suid-Afrika (Steyn (red.), 2012; Mohr, 2012) Uit die boonste syfers kan ons aflei dat Japan ʼn absolute voordeel het in die produksie van DVD-spelers en wyn. Indien Japan 100 eenhede arbeid gebruik, kan hy 7 500 DVD-spelers produseer of 1 500 liter wyn. Indien Suid-Afrika 100 eenhede arbeid gebruik, kan 2 000 DVD-spelers of 1 000 liter wyn geproduseer word. Japan kan dus meer van beide produkte produseer deur 100 eenhede arbeid te gebruik. Om te besluit wat die beste vir Japan sal wees om te produseer (aangesien Japan ʼn absolute voordeel in beide produkte het), moet ons weereens na die geleentheidskoste van die produkte gaan kyk. In Japan is die geleentheidskoste om een liter wyn te produseer gelyk aan die produsering van vyf DVD-spelers (7500/1500), terwyl die geleentheidskoste vir een liter wyn in SuidAfrika geproduseer, slegs gelyk aan twee DVD-spelers (2000/1000) is. Japan moet dus vyf DVD spelers prysgee indien hulle een liter wyn wil produseer. Die geleentheidskoste vir Japan, indien hulle wyn wil produseer, is dus hoër as wat dit vir Suid-Afrika is. Vir Japan gaan dit dus beter wees om eerder wyn in te voer omdat die relatiewe koste om wyn te produseer goedkoper in Suid-Afrika as in Japan is. Beide Japan en Suid-Afrika sal voordeel daaruit trek indien Japan eerder spesialiseer in die produksie van DVD-spelers.
Bladsy 90
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
GEC105 Ekonomie Die buitelandse sektor word dus ook een van die rolspelers in die ekonomie en het ook ʼn invloed op die kringlope waarna ons vroeër verwys het. In die volgende paragraaf sal dit duidelik word hoe die buitelandse sektor deel word van hierdie kringloop. 4.7.2
Handelsbeleid
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 318-319 Regerings beperk internasionale handel om binnelandse industrieë te beskerm van buitelandse mededinging. Daar is ses maatreëls wat gebruik word, naamlik: •
Invoertariewe
•
Invoerkwotas
•
Subsidies
•
Nietariefversperrings
•
Valutabeheer
•
Wisselkoersbeleid
Maak seker dat jy elk van hierdie maatreëls kan beskryf. 4.7.3
Wisselkoerse
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 319-325 Buitelandse handel vereis betaling in buitelandse geldeenhede, byvoorbeeld euro, pond sterling, Amerikaanse dollar, ensovoorts. Suid-Afrikaanse invoerders moet hierdie geldeenhede betaal vir goedere wat hulle koop en is daarom verplig om Suid-Afrikaanse rand vir hierdie geldeenhede te ruil en omgekeerd. Suid-Afrikaanse invoerders het dus ʼn vraag na die betrokke buitelandse geldeenheid en Suid-Afrikaanse uitvoere skep ʼn aanbod van buitelandse valuta. Die koers waarteen hierdie geldeenhede verruil word, word wisselkoers genoem. Die wisselkoers kan met behulp van ʼn vraagkromme en aanbodkromme ontleed word. Maak seker dat jy die verskil tussen appresiasie en depresiasie ken en dat jy ʼn valutamark kan definieer (verwys na bladsy 319). Die vraag en aanbod na buitelandse valuta werk op dieselfde prinsiep as die oorspronklike vraagkromme en aanbodkromme soos in Studie-eenheid 1 bespreek. Bestudeer bladsy 320-323. Gee spesifiek aandag aan Figure 16-2 en 16-3 en Tabel 16-1 en 16-2.
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
Bladsy 91
GEC105 Ekonomie Die sentrale bank kan inmeng in die valutamark deur die wisselkoerse te beheer; dit staan bekend as beheerde swewing en word uitgebeeld in Figuur 16-4 op bladsy 324. Maak seker dat jy die figuur kan verduidelik. Skenk aandag aan afdeling 16-5 wat die ruilvoet verduidelik. 4.7.4
Bekendstelling van die buitelandse sektor aan die Keynesiaanse model: die oop ekonomie
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 360-371 Lees afdeling 18.3 in die handboek om agtergrond te kry oor die Keynesiaanse model en die buitelandse sektor. 4.8
Geld en die monetêre beleid
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 267-286 (Hoofstuk 14) Geld is een van die belangrikste middele in die ekonomie. Geld het egter al verskillende vorme deur die jare aangeneem. In die dae van ruilhandel is beeste, skape en ander stowwe, soos goud, as betaalmiddel gebruik en het dus dieselfde doel gedien as papiergeld vandag. Papiergeld word deur sentrale banke uitgereik (verwys na afdeling 14.2 in die handboek). In Suid-Afrika word dit gedoen deur die Reserwebank. Onthou dat geld nie ʼn produksiefaktor is nie en dat geld ook nie dieselfde is as rykdom of inkomste nie. Geld is ʼn belangrike uitvindsel wat die handelsproses tussen verskillende partye vergemaklik. Daar is geen verband tussen die hoeveelheid geld in die ekonomie en die vlak van produksie en inkomste nie. Indien daar so ʼn verband was, sou dit aansienlik makliker gewees het om van die ekonomiese probleme in die ekonomie, soos armoede, vinnig op te los, want meer geld kon net gedruk word. Kom ons kyk, eerstens, na die funksies van geld (afdeling 14.1 van die handboek). 4.8.1
Die funksies van geld
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 268-270 Geld as ruilmiddel beteken dat geld ʼn aanvaarbare eenheid is wat gebruik kan word om goedere en dienste voor te ruil. Indien geld nie as ruilmiddel bestaan het nie, sou goedere en dienste geruil moes word. Dit sou beteken dat daar ʼn ooreenstemming van behoeftes moes wees. Indien ek oor ʼn plaas beskik en ek wil graag ʼn motor bekom, sou ek iemand moes soek wat sy motor vir my plaas wou ruil. Indien die persoon met die motor egter ʼn huis
Bladsy 92
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
GEC105 Ekonomie en nie ʼn plaas wou hê nie, sou ons nie met mekaar kon handel nie en sou ek verder moes soek na iemand wat aan my behoefte sal voldoen. Hierdie funksie van geld voorsien ʼn definisie van geld, naamlik dat geld enigiets is wat algemeen aanvaar word as betaling vir goedere en dienste, of wat vir die aflossing van skuld aanvaar word. Geld as rekeneenheid verwys na die eenheid wat gebruik word om die prys van goedere en dienste uit te druk. In Suid-Afrika werk ons met rande en sente. Om die meeste uit jou maandelikse begroting te kry, moet jy besluit of die geleentheidskoste om een fliek meer te gaan kyk, wel die moeite werd gaan wees. Maar geleentheidskoste word nie in rand en sent gemeet nie, dit is die hoeveelheid roomyse, koffies en sjokolades wat jy moet prysgee vir die een ekstra fliek wat jy wil gaan kyk. Dit is maklik om hierdie berekeninge te doen wanneer alle goedere ʼn prys in rande en sente aan hulle gekoppel het. Indien ʼn fliek R25 kos en ʼn koffie R5, kan jy dadelik bereken dat een ekstra fliek jou van vyf koppies koffie gaan ontneem. Geld as waardedraer beteken dat geld gehou kan word en op ʼn later stadium verruil kan word vir goedere en dienste. Dit is egter ook belangrik om hier te weet dat die koopkrag van geld verwys na hoeveel van ʼn produk jou geld op verskillende tye kan koop. Indien inflasie voorkom, sal jou koopkrag minder wees, wat beteken jy gaan dalk eerder besluit om gedurende hierdie tydperk van inflasie bates, soos vaste eiendom, as waardedraer te kies. 4.8.2
Geld in Suid-Afrika
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 270-272 Die basiese eienskappe van geld is dat dit eenvormig, duursaam, deelbaar en ook draagbaar is. Die Suid-Afrikaanse Reserwebank (SARB) beheer alle monetêre aangeleenthede in die Suid-Afrikaanse ekonomie. Die SARB gebruik drie maatstawwe om die geldvoorraad in Suid-Afrika te meet, naamlik M1, M2 en M3. Verwys na afdeling 14.3 in die handboek vir die bespreking van M1, M2 en M3 M1
Munte en note wat in omloop buite die monetêre sektor is (sluit dus nie geld in wat tans in banke se kluise is nie). Onmiddellik-opeisbare deposito’s.
M2
M1 plus •
Korttermyndeposito’s (deposito vir minder as 30 dae belê)
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
Bladsy 93
GEC105 Ekonomie
•
Middeltermyndeposito’s (deposito vir minder as 6 maande belê)
M3
M2 plus •
Langtermyndeposito’s (deposito vir langer as 6 maande belê)
Tabel 4.3: Opsomming van M1, M2 en M3 (Bron: Mohr & medewerkers, 2015: 270-272) Alle inkomste wat huishoudings en ondernemings verdien word egter nie spandeer nie. Dit beteken dat geld ook gespaar word. Daar moet dus tussengangers tussen die surpluseenhede en die tekorteenhede in die geldekonomie wees. Verwys na afdeling 14.4 vir ʼn aanduiding van wie hierdie tussengangers is. 4.8.3
Die Suid-Afrikaanse Reserwebank
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 272-274 Bestudeer afdeling 14.5 in die handboek en maak seker dat jy die volgende kan identifiseer: •
Die vier vernaamste verantwoordelikhede van die SARB
•
Die drie dienste wat SARB aan die sentrale regering bied
•
Die vier terreine waarop die SARB ʼn rol speel
4.8.4
Die vraag na geld
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 275-279 Ter inleiding is dit belangrik om kennis te neem dat geld hoofsaaklik deur banke geskep word en nie deur ʼn munt of drukpers nie. Soos ons hierbo genoem het, word geld in die ekonomie gespaar en deur banke as deposito’s gehou. Indien ʼn persoon dus ʼn tekort aan geld het, kan hy ʼn lening by die bank maak. Die bank is dan gemagtig om ʼn sekere deel van die deposito’s in sy besit vir hierdie persone aan te bied in die vorm van lenings wat terugbetaal moet word. Bestudeer afdeling 14.6 van die handboek oor die vraag van geld. Rykdom kan in reële bates, soos vaste eiendom, of finansiële bates, soos effekte, gehou word. Die hoeveelheid geld wat gevra word, is die bedrag wat die rolspelers in die ekonomie beplan om te hou in die vorm van kontantdeposito’s. Let egter daarop dat die vraag na geld nie verwar moet word met mense se behoeftes na geld nie. Dit is nie moontlik om aan alle
Bladsy 94
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
GEC105 Ekonomie behoeftes in die mark te voldoen nie, maar ʼn persoon se inkomste beperk die hoeveelheid geld in sy besit. Om die vraag na geld beter te verstaan, moet ons onderskei tussen geld en rentedraende bates, of, soos ons vroeër gesê het, effekte. Huishoudings en ondernemings het die keuse om hulle geld te hou in die vorm van kontant in hulle sak, of om dit te belê. Indien geld as kontant gehou word, word daar geen rente op die geld verdien nie. Hulle kon egter besluit om effekte met die geld te koop waarop hulle rente sou verdien het. Hier het ons weer te doen met geleentheidskoste. Die geleentheidskoste verbonde aan die keuse om geld in die vorm van kontant in jou sak te hou, is die rente wat jy verbeur deur nie effekte te koop nie. Onthou dat ons vroeër oor die funksies van geld gepraat het, onder andere oor die ruilfunksie en die waardedraende funksie van geld. Met hierdie funksies in gedagte, gaan ons nou kyk na die redes hoekom huishoudings en ondernemings mag verkies om geld in die vorm van kontant te hou.
1. Transaksiemotief
Rolspelers het geld nodig om transaksies aan te gaan en goedere en dienste te koop. Jy het geld gedurende die maand nodig om al jou kos te koop en daarom kan jy nie jou maandelikse inkomste net so spaar nie.
2. Spekulasiemotief
Jy mag dalk geld nodig hê om, byvoorbeeld, ʼn huis te koop, aangesien die huismarkpryse baie laag is. Jy gaan dus nie effekte koop nie, maar eerder in eiendom wil belê. Rentekoerse het ʼn effek op die spekulasiemotief.
Tabel 4.4: Opsomming van likiditeitsvoorkeur (Mohr & medewerkers, 2015: 276-278) 4.8.5
Die voorraad van geld: hoe word geld geskep?
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 279-281 Lees afdeling 14.7 in die handboek deur om ʼn agtergrond te kry van geldvoorraad.
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
Bladsy 95
GEC105 Ekonomie 4.8.6
Instrumente van monetêre beleid
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 281-284 Ons het vroeër verwys na die Suid-Afrikaanse Reserwebank (SARB) wat verantwoordelik is vir die handhawing van die monetêre beleid in Suid-Afrika. Dit beteken, onder andere, dat die SARB die hoeveelheid geld in sirkulasie kan aanpas. Die SARB se visie is om ʼn stabiele finansiële omgewing te skep wat sal lei tot, onder andere, ekonomiese groei. Die SARB se primêre doel is om prysstabiliteit in die ekonomie te bewerkstellig. Afdeling 14.8 in die handboek gee ʼn meer volledige verduideliking van die ontwikkeling van die monetêre beleidsraamwerk. Om hierdie primêre doel te bereik, is die SARB verantwoordelik vir die: •
formulering en implementering van monetêre beleid
•
diens aan die regering
•
voorsiening van ekonomiese en statistiese dienste
•
handhawing van finansiële stabiliteit
Die twee vernaamste beleidsinstrumente wat die SARB gebruik, word in afdeling 14.8 van die handboek bespreek: •
Akkommodasiebeleid
•
Opemarkbeleid
Akkommodasiebeleid as instrument Noudat ons ʼn beter agtergrond van die SARB en sy funksies het, moet ons die instrumente van die monetêre beleid in meer diepte beskou. Die belangrikste eienskap van die klassieke kontantreserwestelsel is die 2.5% kontantreserwe wat alle banke verplig is om te hou. Dit beteken dat ʼn bank 2.5% van sy verpligtinge teenoor die publiek as reserwe by die SARB moet hou. Banke kan bymekaar geld leen, indien hulle ʼn tekort ervaar teen, wat genoem word, die interbank-oornagkoers. Indien alle finansiële instellings likiditeitsprobleme ervaar, tree die SARB as kredietverlener op. Dit beteken dat die SARB deur die repostelsel die nodige fondse aan die banke beskikbaar stel. Die repostelsel voorsien likiditeit aan banke deur middel van terugkoopooreenkomste tussen die SARB en sy bankkliënte. Die akkommodasiebeleid gaan dus daaroor dat die SARB die repokoers wysig en ander voorwaardes waarvolgens kontant aan banke voorsien word, verander. Die akkommodasiebeleid is ʼn instrument wat die geldvoorraad beheer deur wysigings te maak in
Bladsy 96
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
GEC105 Ekonomie die koste van krediet. Wanneer die repokoers verander, lei dit tot die verandering in die rentekoers wat verbruikers betaal vir hulle lenings by die banke. Die koste van die lening of krediet is dus afhanklik van die repokoers. Opemarkbeleid as instrument Opemarktransaksies as beleidsinstrument gaan oor die koop en verkoop van finansiële bates deur die SARB met die doel om rentekoerse en die geldvoorraad te beïnvloed. Met finansiële bates word bedoel skatkiswissels en staatseffekte. Indien die SARB die geldvoorraad wil verhoog, koop die bank staatseffekte op die ope mark van ʼn finansiële instelling. Die SARB sal vir hierdie staatseffekte betaal deur die kontantreserwe van die spesifieke bank te verhoog. Onthou dat die 2.5% kontantreserwes wat banke verplig is om te hou, by die SARB gehou word. Om dus ʼn boekinskrywing te maak in die betrokke bank se rekening, beskik hierdie bank nou oor surplus reserwes wat gebruik kan word om opeisbare deposito’s te skep. Die teenoorgestelde is ook moontlik wanneer die SARB die geldvoorraad wil verminder. Die SARB moet banke dus oorreed om staatseffekte te koop of te verkoop, afhangende van wat hulle wil hê moet gebeur met die geldvoorraad. Om die finansiële instansies aan te moedig om effekte te koop, maak die SARB die prys van die effekte aantrekliker deur dit te verlaag. Die opbrengs op die effekte sal dus hoër wees omdat die bank dit vir ʼn laer prys koop. Die opemarktransaksies word gebruik om die akkommodasiebeleid van die SARB te ondersteun omdat hierdie opemarktransaksies ook ʼn invloed op rentekoerse het. Die belangrikste kenmerk van die opemarkbeleid is dat dit gebruik kan word om kontantreserwes te manipuleer en help om die akkommodasiebeleid meer effektief te maak. Alhoewel die twee belangrikste instrumente nou bespreek is, sal dit goed wees indien jy gaan oplees oor die ander maatreëls wat bestaan, al word van hulle nie meer in Suid-Afrika gebruik nie. Hierdie maatreëls sluit in kredietplafonne, depositokoersbeheer, huurkoopvoorwaardes, wysigings in valutabeheerregulasies, inmenging in die mark vir buitelandse valuta en staatskuldbeheer. Die internet is ʼn goeie bron van inligting.
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
Bladsy 97
GEC105 Ekonomie 4.9
Meer oor makro-ekonomiese teorie en beleid
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 373-394 (Hoofstuk 19) 4.9.1
Die totale-vraag-en-aanbodmodel
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 374-381 Die totale-vraag-en-aanbodmodel (AD-AS-model) verskil van die Keynesiaanse model en is die gewildste model in makro-ekonomie. Verwys na Raam 19-1 vir ʼn opsomming van die belangrikste verskille tussen die twee modelle. Kyk ook na Figuur 19-1 op bladsy 375. Die AD-kromme loop skuins afwaarts van links na regs, wat die negatiewe verhouding tussen pryse en produksie/inkomste aandui. Die AS loop skuins opwaarts van links na regs en word primêr beïnvloed deur produksiekoste. Ons gaan vervolgens die AD- en AS-krommes bespreek. Totale-vraagkromme (AD) Die totale-vraagkromme word saamgestel deur te kyk na die totale besteding (A) in die ekonomie. Al die komponente wat ons vroeër bespreek het, naamlik C, I, G en T, het ʼn invloed op die AD-kromme. Die AD-kromme het ʼn negatiewe helling wat aandui dat ʼn verlaging in pryse sal lei tot ʼn styging in totale besteding, wat totale produksie en totale inkomste sal laat toeneem. Dit is belangrik om te onderskei tussen ʼn beweging op die kromme en ʼn beweging van die kromme.
B Prysvlak
P1 A
Pe
AD2 AD Y1
Ye
Y2
Totale produksie of inkomste Figuur 4.1: Verskil tussen beweging op en verskuiwing van die AD-kromme (Aangepas uit Mohr, 2011: 476)
Bladsy 98
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
GEC105 Ekonomie ʼn Beweging op die kromme vind plaas indien daar ʼn verandering in die komponente is wat op die grafiek se asse aangedui word. In die geval van die AD-kromme, sal daar ʼn beweging op die kromme wees indien die prysvlak verander, of indien totale produksie of inkomste verander. Indien daar byvoorbeeld ʼn styging in pryse is, sal daar ʼn opwaartse beweging op die AD-kromme wees van A na B. Pryse gaan nou by P1 wees, wat tot gevolg gaan hê dat totale produksie en inkomste gaan daal na Y1. Indien daar egter ʼn beweging of verskuiwing van die kromme plaasvind, beteken dit dat ander faktore as prys verander het. Indien die kromme regswaarts na AD1 skuif, beteken dit dat teen elke prysvlak die totale vraag hoër is, met die gevolg dat totale produksie en totale inkomste hoër is. Die teenoorgestelde is waar indien die AD-kromme na links skuif. Verwys na Tabel 19-1 (bladsy 377 in die handboek) vir ʼn opsomming van die invloed van die sleutelveranderlikes op die totale-vraagkromme (AD-kromme). Die totale-aanbodkromme (AS) Soos ons reeds gesê het, word die AS-kromme hoofsaaklik beïnvloed deur ʼn verandering in die koste van produksie. Die koste van produksie word beïnvloed deur pryse en produktiwiteit van produksiefaktore. Die AS-kromme het ʼn opwaartse helling van links na regs. Enige faktor wat ʼn verandering veroorsaak in die pryse waarteen ondernemings ʼn bepaalde uitset produseer, byvoorbeeld lone, huur, salarisse, rente en wins, sal die AD-kromme laat skuif. Indien daar egter ʼn verandering in pryse is, sal daar slegs ʼn beweging op die kromme wees. Die konsep wat ons hierbo bespreek het by die AD-kromme en ʼn beweging op die kromme en ʼn verskuiwing van die kromme, bly dieselfde (Mohr & medewerkers, 2015: 378) en word hieronder voorgestel:
Prysvlak
AS AS2
P1 Pe
Y1
Ye
Y2
Totale produksie of inkomste Figuur 4.2: Verskil tussen beweging op en verskuiwing van AS-kromme (Mohr & medewerkers, 2015: 278)
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
Bladsy 99
GEC105 Ekonomie ʼn Beweging op die kromme gaan plaasvind indien die prys van die produk verander. Teen die hoër prys van P1, gaan totale produksie gelyk wees aan Y2; ondernemings sal meer wil produseer omdat die prys hoër is. Daar gaan opwaartse beweging op die kromme wees. Indien rentekoerse, byvoorbeeld, sou afneem, sal AS vermeerder, wat ʼn verskuiwing van die kromme gaan wees na AS1. Meer produkte gaan dus aangebied word teen die huidige prys. Ondernemings gaan, as gevolg van die laer rentekoers, dalk lenings aangaan om masjinerie aan te koop wat tot gevolg sal hê dat hulle produksie styg. Opwaartse verskuiwings van die AS-kromme word aanbodskokke genoem (verwys na bladsy 380 in die handboek). Om hierdie aanbodskokke teen te werk, kan die regering gebruik maak van ekspansionistiese fiskale en monetêre beleide. ʼn Ekspansionistiese fiskale beleid is wanneer die regering G verhoog of T verlaag. ʼn Beperkende fiskale beleid is net die teenoorgestelde, waar G verlaag word of T verhoog word. ʼn Ekspansionistiese monetêre beleid is wanneer die Reserwebank die repokoers verlaag. ʼn Beperkende monetêre beleid sal dus wees indien die repokoers verhoog word. Hierdie ekspansionistiese beleid gaan egter totale vraag verhoog, wat weer totale produksie, inkomste en indiensneming gaan verhoog, maar terselfdertyd gaan die pryse ook verhoog. Die eintlike oplossing vir ʼn aanbodskok is om stappe te neem om produksiekoste te verminder. Hierna word verwys as ʼn anti-inflasiebeleid. Die doel van so ʼn beleid is om ʼn balans tussen groei in inkomste en die groei in produktiwiteit aan te help. Verwys na Tabel 19-2 (bladsy 378 in die handboek) vir ʼn opsomming van die invloed van die sleutelveranderlikes op die totale-aanbodkromme (AS-kromme). 4.9.2
Monetêre transmissiemeganisme
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 381-386 Ons het gesien dat, indien rentekoerse verlaag, die AD-kromme na regs gaan verskuif, wat beteken dat daar ʼn groter vraag na produkte gaan wees. Een van die redes hiervoor kan wees dat huishoudings nou minder in ʼn maand aan rente betaal en dus meer geld het om te bestee. Die teenoorgestelde is egter ook waar dat, indien rentekoerse weer verhoog, die AD-kromme na links gaan skuif omdat huishoudings nou minder geld het om te bestee omdat hulle meer per maand aan rente bestee. Hierdie invloed wat die monetêre beleid op die res van die ekonomie het, word die monetêre oordrag- of transmissiemeganisme genoem. Kyk na Figuur 19-7 op bladsy 383 en na Figuur 19-8 op bladsy 385.
Bladsy 100
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
GEC105 Ekonomie 4.9.3
Monetêre en fiskale beleide in die AD-AS-raamwerk
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 386-389 Bestudeer afdeling 19.3 in die handboek. Maak seker dat jy die volgende kan doen: •
Onderskei tussen ekspansionistiese en beperkende beleide
•
Bespreek die vier monetêre en fiskale beleidsloerings (sien ook Tabel 19-3)
4.9.4
Ander benaderings tot makro-ekonomie
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 389-394 Die makro-ekonomie in die handboek is hoofsaaklik ʼn mengsel van Keynesiaanse en postKeynesiaanse denke. Daar is egter ook verskeie ander denkrigtings in die makro-ekonomie, naamlik: •
Monetarisme
•
Aanbodkantekonomie
•
Nuwe klassieke ekonomie
•
Nuwe Keynesiaanse ekonomie
Lees deur afdeling 19.4 om ʼn agtergrond te kry van elk van die denkrigtings. 4.10 Samevatting Die studie-eenheid fokus eerstens op die staatsektor en die fiskale beleid deur te kyk na die verskeie staatsektore, staatsbesteding en die finansiering daarvan. Tweedens is die buitelandse sektor bespreek waar dit duidelik is dat lande handel dryf weens die absolute en relatiewe voordeel wat daardeur verkry kan word. Daarna is geld en die monetêre beleid verduidelik deur te fokus op die funksie van geld, vraag na geld en instrumente van die monetêre beleid, wat die akkommodasiebeleid en opemarkbeleid insluit. Laastens is die daar aandag gegee aan die makro-ekonomiese beleid en teorie.
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
Bladsy 101
GEC105 Ekonomie 4.11 Selfevaluering Aktiwiteit 13 Suid-Afrika het ʼn oop ekonomie. Die owerheid bepaal dat die huidige inkomste-ewewig laer is as die volle indiensnemingsvlak van inkomste en hulle wil graag hierdie gaping verklein. Jy spesialiseer in die Keynesiaanse model. Die regering nader jou vir advies oor hoe hulle die gaping kan verklein. Adviseer hulle. Aktiwiteit 14 Wat gaan met die vraag na geld gebeur indien rentekoerse verlaag word? Aktiwiteit 15 In Februarie elke jaar word die begroting deur die Minister van Finansies in die parlement gegee. Doen navorsing en dui aan waaraan die meeste geld spandeer gaan word in die nuwe finansiële jaar. Aktiwiteit 16 Watter faktore kan daartoe bydra dat ʼn land ʼn relatiewe voordeel in die produksie van ʼn sekere produk kan hê? Noem en bespreek die faktore.
Bladsy 102
Studie-eenheid 4: Makro-ekonomie: Deel II
GEC105 Ekonomie
STUDIE-EENHEID 5: MAKRO-EKONOMIE: DEEL III
5.1
Studie-eenheid leeruitkomste
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 5 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die volgende te demonstreer: •
Konsep van inflasie
•
Meting van inflasie
•
Koste van werkloosheid
•
Phillipskromme se verhouding met totale aanbodkromme
•
Meting van ekonomiese groei
•
Sakesiklus
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die konsep “inflasie” te verduidelik
•
te verduidelik hoe inflasie gemeet kan word
•
die koste van werkloosheid te identifiseer en te verduidelik
•
die Phillipskromme te verduidelik en ook hierdie kromme se verhouding met die totale-aanbodkromme aan te dui
•
te beskryf hoe ekonomiese groei gemeet word
•
die sakesiklus te analiseer
Studie-eenheid 5: Makro-ekonomie: Deel III
Bladsy 103
GEC105 Ekonomie 5.2
Voorgeskrewe handboek
Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet jy die volgende afdelings bestudeer: Hoofstuk 20-22. 5.3
Verrykende bronne •
Mahadea, D., Mangondo, K., Snowball, J. & Viljoen, K. 2008. Economics: An introduction. South Africa: Heimann.
•
Mohr, P. 2001. Economic indicators. Revised Edition. South Africa: Unisa Press.
•
Roos, A. 2008. Economics: An introduction. South Africa: Heimann.
•
Sloman, J. & Jones, E. 2011. Economics and the business environment. England: Pearsons Education Limited.
5.4
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Bruto binnelandse
Die somtotaal van die produksie van goedere en dienste
produk (BBP)
gedurende ʼn jaar binne die grense van ʼn land.
Ekonomiese groei
Jaarlikse koers van toename in totale produksie of inkomste in die ekonomie, gemeet in reële terme.
Reële rentekoers
Die verskil tussen nominale rentekoers en inflasiekoers.
Stagflasie
Wanneer inflasie en werkloosheid gelyktydig toeneem.
Verbruikersprysindeks Denkbeeldige mandjie goedere en dienste wat gebruik word om inflasie te meet. 5.5
Inleiding
“Inflasie” is ʼn term wat feitlik daagliks in die media verskyn. In hierdie studie-eenheid gaan ons kyk na wat met inflasie bedoel word en hoe dit ontstaan, asook ʼn kort gedeelte oor wat die gevolge van inflasie is. Dit is ook belangrik om inflasie te kan meet en daarom gaan ons kyk na die verskillende maniere waarop inflasie gemeet kan word. Ons gaan kennis maak met die Phillipskromme wat die verband tussen inflasie en werkloosheid aandui. Die studie-
Bladsy 104
Studie-eenheid 5: Makro-ekonomie: Deel III
GEC105 Ekonomie eenheid word afgesluit deur te kyk na die meting van ekonomiese groei en wat die sakesiklus behels. 5.6
Inflasie
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 395-413 (Hoofstuk 20) Inflasie is een van die meer algemene ekonomiese verskynsels en terme waaroor daagliks in die media gepraat word, maar nie almal weet presies wat met inflasie bedoel word nie. Inflasie kan gedefinieer word as volgehoue en aanmerklike/beduidende styging in algemene pryse. Dit is belangrik dat jy die verskillende terme in die definisie verstaan. Met volgehoue prysstyging word bedoel dat die pryse van maand tot maand toeneem. Inflasie verwys dus na ʼn proses en nie ʼn eenmalige styging in die pryse nie, maar na ʼn deurlopende en volgehoue proses van pryse wat styg. Aanmerklike of beduidende styging verwys na die feit dat die pryse met ʼn redelike persentasie elke maand styg. Ons praat nie hier van 5 of 10 sent nie, maar van ʼn paar persentasiepunte elke keer. 5.6.1
Meting van inflasie
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 396-398 Ons het gesien dat inflasie te doen het met die styging in pryse, daarom moet ʼn maatstaf gebruik word wat pryse kan meet, om sodoende inflasie te kan meet. Ons gaan na die volgende metingsmaatstawwe van inflasie kyk (maak ʼn deeglike studie van afdeling 20.2 in die handboek): Verbruikersprysindeks Jy kan ook verwys na paragraaf 3.7.5 in hierdie begeleidingsgids waar die verbruikersprysindeks (VPI) bespreek word. Hierdie is die gewildste aanwyser wat gebruik word om inflasie te bereken. Die maandelikse VPI-syfers wat bekendgestel word, kan gebruik word om inflasie te meet deur na die persentasie verandering in die VPI op ʼn maand-tot-maand-, of jaar-tot-jaargrondslag te kyk. Wanneer die inflasiekoers dus aangekondig word as 6.2%, beteken dit dat pryse gemiddeld met 6.2% per jaar toegeneem het. Indien daar egter gedurende ʼn sekere maand of tydperk erge skommelinge in die ekonomie was, sal dit tot gevolg hê dat die VPI beïnvloed word deur hierdie skommelinge vir daardie
Studie-eenheid 5: Makro-ekonomie: Deel III
Bladsy 105
GEC105 Ekonomie periode. Voorbeelde van skommelinge kan die verhoging in brandstofpryse of rentekoerse wees. Omdat rentekoerse so ʼn impak op huishoudings se maandelikse uitgawes het, kan ʼn geringe verandering in rentekoerse ʼn groot verandering in die ekonomie veroorsaak. Produksieprysindeks Die produksieprysindeks/produsenteprysindeks (PPI) is ʼn denkbeeldige mandjie wat bestaan uit verskillende verbruiksgoedere, kapitaalgoedere en intermediêre goedere. Dit verskil dus van die VPI wat bestaan uit ʼn mandjie verbruikgoedere en -dienste. Verwys na Tabel 20-2 vir ʼn opsomming van die verskille tussen die VPI en die PPI. Die PPI meet produksiekoste en nie lewenskoste nie. Omdat produksiekoste gemeet word, word daar aangeneem dat die PPI ʼn aanduiding gee van wat binnekort met die VPI kan gebeur. Die rede hiervoor is dat, indien produksiepryse toeneem, hierdie prysstyging aan die verbruiker deurgegee gaan word in die vorm van hoër pryse vir produkte en dienste, wat dus die VPI gaan beïnvloed. Die PPI onderskei ook tussen goedere wat in Suid-Afrika vervaardig word en goedere wat ingevoer word. Hierdie inligting kan dus gebruik word om te bepaal of die druk van inflasie deur binnelandse produkte veroorsaak word, of deur produkte wat vanaf die buiteland ingevoer word. Die PPI word op dieselfde manier as die VPI bereken deur na die maandelikse syfers wat bekendgestel word te kyk en dit op ʼn maand-tot-maand-grondslag, of op ʼn jaar-tot-jaargrondslag te bereken. 5.6.2
Gevolge van inflasie
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 398-402 Daar is drie belangrike gevolge van inflasie (afdeling 20.3 in die handboek) wat jy kortliks moet kan verduidelik: •
Verdelingsgevolge
•
Ekonomiese gevolge
•
Sosiale en politieke gevolge
5.6.3
Die oorsake van inflasie
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 402-409 Inflasie is ʼn ingewikkelde, dinamiese proses wat nie aan een oorsaak alleen toegeskryf kan word nie. In hierdie studie-eenheid word daar slegs aandag gegee aan die Bladsy 106
Studie-eenheid 5: Makro-ekonomie: Deel III
GEC105 Ekonomie vraagtrekinflasie (demand-pull inflation) en kostedrukinflasie. Bestudeer afdeling 20.4 en maak seker dat jy tussen hierdie twee tipes inflasie kan onderskei. 5.6.4
Anti-inflasiebeleid
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 409-413 Bestudeer afdeling 20.5 en maak seker dat jy die volgende kan identifiseer: •
Vyf punte wat beleidmakers moet oorweeg voordat hulle inflasie wil probeer bekamp
•
Vyf kenmerke van die inflasiemikpuntstelling
•
Tien voordele van inflasiemikpuntstelling
•
Vier nadele van inflasiemikpuntstelling
5.7
Werkloosheid en die Phillipskromme
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 415-425 (Hoofstuk 21) 5.7.1
Werkloosheid
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 416-412 Werkloosheid het verskillende definisies, maar die definisie waarna ons gaan kyk, staan bekend as die eng definisie. Volgens hierdie definisie word werkloosheid gedefinieer as mense wat ouer as vyftien jaar is, wat nie werk nie, maar wel beskikbaar is vir werk en aktiewe stappe geneem het om werk te kry. Werkloosheid het gevolge vir die individu wat werkloos is, sowel as vir die gemeenskap. Die individu ervaar, eerstens, ʼn verlies aan inkomste wat weer ʼn reeks gevolge vir die gemeenskap inhou. Werkloosheidsversekering kan wel aangebied word om die koste van werkloosheid te verlaag, maar dit kan net geëis word indien die individu tot die fonds bygedra het en die voordele word net vir ʼn bepaalde tydperk ontvang. Daar is nie net geldelike koste ter sprake nie, maar ook sielkundige koste, verlies aan werkondervinding en menslike ontwikkeling. Persone wat vir ʼn tydperk uit die werksmag is, het moontlik nie ondervinding in die nuutste tegnologiese ontwikkelinge nie en skakel dus moeilik in as gevolg van die agterstand. Werkloosheid hou egter ook ʼn koste vir die gemeenskap in. Indien arbeid nie gebruik word nie, gaan dit verlore. Werkloosheid is ook nadelig vir sosiale en politieke orde. Geleentheidskoste is ook ter sprake wanneer ons met werkloosheid te doen het. Ons het vroeër aangedui dat die geleentheidskoste die koste is van die alternatief wat verbeur word.
Studie-eenheid 5: Makro-ekonomie: Deel III
Bladsy 107
GEC105 Ekonomie Indien werkloosheidsprogramme deur, byvoorbeeld die regering, aangepak word, beteken dit dat daar minder geld beskikbaar is vir ander bestedingsprogramme, wat dus ʼn geleentheidskoste inhou. Geld word dus benodig om werkloses te ondersteun en daarom moet besteding aan staatsgoedere en -dienste opgeoffer word. Wanneer ons praat van werkloosheid kan ons tussen verskillende tipes werkloosheid (bladsy 417-418) onderskei. Maak seker jy ken die verskil tussen: •
Vrywillige werkloosheid en onvrywillige werkloosheid
•
Wrywingswerkloosheid
•
Seisoenswerkloosheid
•
Sikliese werkloosheid
•
Strukturele werkloosheid (Gee aandag aan die voorbeelde op bladsy 418)
Bestudeer bladsy 418 tot 421 om maatreëls te kan identifiseer om werkloosheid te verminder en werkloosheid volgens die Keynesiaanse en AD-AS modelle te verstaan. 5.7.2
Werkloosheid en inflasie: die Phillipskromme
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 421-425 Hersien die AS-AD-model in paragraaf 4.9.1 van hierdie begeleidingsgids. Ons het vroeër gesê dat ʼn toename in totale vraag (AD) aangewys word deur ʼn regswaartse beweging van die AD-kromme. Hierdie toename in AD lei tot ʼn toename in produksie en inkomste (Y) en ʼn styging in pryse (P). Aangesien die indiensnemingsvlak verband hou met die prysvlak, kan ons dus aflei dat indiensneming sal styg en werkloosheid gevolglik sal daal wanneer produksie toeneem. In afdeling 21.2 gaan ons kyk na die Phillipskromme en hoe dit verband hou met die AD-ASmodel. As gevolg van die aanname wat gemaak is dat die indiensnemingsvlak verband hou met die prysvlak, ontstaan die vermoede dat inflasie (wat met prysveranderings te make het) verband kan hou met werkloosheid. Verwys na Tabel 21-2 in die handboek vir ʼn opsomming oor totale vraag, produksie, pryse en werkloosheid. Daar is ʼn vermoede dat daar ʼn omgekeerde verband tussen inflasie en werkloosheid is, wat beteken dat, indien inflasie toeneem, werkloosheid sal afneem (verwys na Figuur 21-2). Die verband tussen inflasie en werkloosheid word deur die kromme aangedui wat afwaarts van links na regs loop. Volgens Phillips gaan lae vlakke van werkloosheid gepaard met hoër inflasie.
Bladsy 108
Studie-eenheid 5: Makro-ekonomie: Deel III
GEC105 Ekonomie Volgens die Phillipskrommeteorie is daar bewys dat inflasie en werkloosheid teenoor mekaar afgekoop kan word. Wat dit beteken, is dat, indien ʼn ekonomie ʼn lae werkloosheidskoers verlang, die ekonomie dit sal kan bewerkstellig deur voorsiening te maak dat inflasie hoog is. Die omgekeerde is natuurlik ook moontlik, dat, indien ʼn lae inflasiekoers gehandhaaf wil word, dit afgekoop kan word deur groter werkloosheid in die ekonomie. Dit mag egter wees dat beide hoë inflasie en hoë werkloosheid in die ekonomie kan voorkom. Hierdie situasie staan bekend as stagflasie waar die verskuiwing van die Phillipskromme na regs is (Figuur 21-3). Dieselfde faktore wat die AS-kromme na links verskuif het, sal die Phillipskromme na regs laat verskuif. Hierdie faktore is: •
Styging in die pryse van die produksiefaktore
•
Styging in pryse van ingevoerde kapitaal- en intermediêre goedere
•
Afname in produktiwiteit
•
Verswakking in die weersomstandighede
Ekspansionistiese monetêre en fiskale beleidsmaatreëls kan gebruik word om werkloosheid te verminder, maar sal dan weer lei tot die verhoging van inflasie. Beperkende monetêre en fiskale beleidsmaatreëls om inflasie te bekamp, sal egter weer tot groter werkloosheid lei. Fiskale en monetêre maatreëls beïnvloed die totale vraag, maar in die geval van stagflasie ontstaan die probleem aan die aanbodkant en nie die vraagkant nie. Die oplossing moet dus aan die aanbodkant gevind word. Daar moet dus maatreëls gevind en toegepas word wat die probleem van beide inflasie en werkloosheid sal aanpak. 5.8
Ekonomiese groei en konjunktuurgolwe
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 427-435 (Hoofstuk 22) 5.8.1
Die definisie en meting van ekonomiese groei
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 428-429 Dit is belangrik dat jy die definisie van ekonomiese groei wat in afdeling 22.1 verduidelik word, verstaan. Onthou dat ekonomiese groei in reële terme gemeet word, wat beteken dat inflasie in berekening gebring word. Probleme wat verband hou met die BBP Bestudeer bladsy 428 en identifiseer die vier probleme.
Studie-eenheid 5: Makro-ekonomie: Deel III
Bladsy 109
GEC105 Ekonomie Berekening van ekonomiese groei Ekonomiese groei word gewoonlik op ʼn jaarlikse grondslag bereken en word gemeet deur die volgende: •
Reële bruto binnelandse produk (BBP). Dit is belangrik om te kan onderskei tussen die produksie-, besteding- en inkomstebenadering wat gebruik word om BBP te bereken en die drie stelle pryse wat gebruik word om BBP te bereken: markpryse, basiese pryse en faktorpryse. Onderskei ook tussen BBP teen heersende en BBP teen konstante/reële pryse.
•
Reële bruto binnelande produk per capita (BBP aangepas vir bevolkingsgroei). Indien ʼn aanpassing op die BBP gemaak word, word dit BBP per capita genoem. Daar sal slegs positiewe ekonomiese groei plaasvind indien die totale reële produksie vinniger as die bevolking groei.
Kyk na Tabel 22-1 wat die ekonomiese groei in Suid-Afrika, 2000-2013 aandui. 5.8.2
Die konjunktuurgolf/sakesiklus/besigheidsiklus
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 429-431 Die sakesiklus word in afdeling 22.2 van die handboek bespreek. Hierdie siklus wys die fases waardeur die ekonomie beweeg – die opswaai en weer die afswaai. ʼn Siklus is voltooi indien daar deur al vier die fases beweeg is. Die vier fases is trog, opswaai, piek en afswaai. Verwys na Figuur 22-1 in die handboek vir die skematiese voorstelling van die sakesiklus en maak seker dat jy die verskillende teorieë in dié verband verstaan. Lees bladsy 429 tot 431 om ʼn agtergrond te kry oor die oorsake en meting van die sakesiklus. 5.8.3
Bronne van ekonomiese groei
Handboek: Mohr & medewerkers, 2015: 431-434 Die bronne van ekonomiese groei kan verdeel word in aanbodfaktore en vraagfaktore. Beide aanbod- en vraagfaktore kom voor aangesien ekonomiese groei slegs kan plaasvind indien daar ʼn verhoging in produksiekapasiteit is en ook ʼn verhoging in die vraag na goedere en dienste (afdeling 22.3 in die handboek). Die aanbodfaktore waarvan jy moet kennis dra, is: •
Natuurlike hulpbronne
•
Arbeid
Bladsy 110
Studie-eenheid 5: Makro-ekonomie: Deel III
GEC105 Ekonomie
•
Kapitaal
•
Ondernemerskap
Die vraagfaktore wat van belang is, sluit in:
5.9
•
Binnelandse vraag
•
Uitvoer
•
Invoervervanging Samevatting
Hierdie eenheid het gekyk na inflasie, die gevolge van inflasie en die benaderings ten opsigte van inflasie wat bestaan. Die verskillende metodes wat gebruik kan word om inflasie te meet, is ook bespreek. Die tweede deel van die eenheid het gefokus op werkloosheid en melding is gemaak van die verskillende tipes werkloosheid wat voorkom. Nadat inflasie en werkloosheid bespreek is, is daar na die Phillipskromme gekyk om te sien hoe dit verband hou met inflasie en werkloosheid. Die eenheid sluit af deur die sakesiklus te verduidelik. 5.10 Selfevaluering Aktiwiteit 17 Watter soort werkloosheid verteenwoordig elk van die volgende voorbeelde? Verduidelik jou antwoord. 1) Werkers by die Toyota-aanleg in Durban word afgedank as gevolg van die resessionêre toestand van die Suid-Afrikaanse ekonomie. 2) Werkers by ʼn fabriek wat kassetbande maak, verloor hulle werk wanneer die onderneming vanweë mededinging deur CD’s bankrot speel. 3) Die indiensneming van plaastrekarbeiders word beëindig nadat oestyd verby is. 4) Werkers by ʼn klerefabriek in Durban verloor hulle werk toe die onderneming na Kenia verskuif. Aktiwiteit 18 ʼn Vriend hoor van die Phillipskromme en vra wat dit beteken. Antwoord hom en verduidelik die beginsels van die Phillipskromme.
Studie-eenheid 5: Makro-ekonomie: Deel III
Bladsy 111
GEC105 Ekonomie
WOORDELYS IN AFRIKAANS EN ENGELS Afrikaans
Engels
Absolute en relatiewe voordeel
Absolute and relative advantage
Afhanklike veranderlike
Dependent variable
Appresiasie/depresiasie
Appreciation/depreciation
Arbeidsimmobiliteit
Labour immobility
Begrotingslyn
Budget line
Belasting
Taxation
Besteding
Spending
Betalingsbalans
Balance of payments
Betalingsbalansstabiliteit
Balance of payment stability
Bevelstelsel
Command system
Bruto Binnelandse Besteding
Gross Domestic Expenditure
Bruto Binnelandse Produk
Gross Domestic Product
Bruto Nasionale Inkomste/Produk
Gross National Income/Product
Disutiliteit
Disutility
Eenheidselastiese vraag
Unitarily elastic demand
Ekspansionistiese
Expansionary
Elastiese vraag
Perfectly elastic demand
Elastisiteit
Elasticity
Ewewig
Equilibrium
Fiskale
Fiscal
Gemiddelde koste
Average cost
Gemiddelde vaste koste
Average fixed cost
Gemiddelde veranderlike koste
Average variable costs
Geweegde grensnut
Weighted marginal utility
Grensinkomste
Marginal revenue
Bladsy 112
Woordelys in Afrikaans en Engels
GEC105 Ekonomie
Grensinkomsteproduk
Marginal revenue product
Grenskoers van substitusie
Marginal rate of substitution
Grenskoste
Marginal cost
Grensnut
Marginal utility
Grensproduk
Marginal product
Grensverbruiksgeneigdheid
Marginal propensity to consume
Handelsbeleid
Trade policy
Heersende en konstante pryse
Current and constant prices
Inflasie
Inflation
Kardinale/ordinale nut
Cardinal/ordinal utility
Komplementariteitsgraad
Degree of complementarity
Kostedrukinflasie
Cost-push inflation
Likiditeitsvoorkeur
Liquidity preference
LineĂŞre en nie-lineĂŞre verband
Linear and non-linear relationship
Markvraag
Market demand
Menslike en nie-menslike hulpbronne
Human and non-human resources
MonetĂŞre/geldelike
Monetary
Monopolie
Monopoly
Monopolistiese mededinging
Monopolistic competition
Nasionalisering
Nationalisation
Nut
Utility
Omvangsvoordele
Economics of scope
Onafhanklike veranderlike
Independent variable
Onelastiese vraag
Inelastic demand
Onsydigheidsbenadering
Indifference approach
Optel-denkfout/drogrede van holisme
Fallacy of composition
Oormaataanbod/oormaatvraag
Excess supply/excess demand
Woordelys in Afrikaans en Engels
Bladsy 113
GEC105 Ekonomie
Outonome verbruik
Autonomous consumption
Privatisering
Privatisation
Produkdifferensiasie
Product differentiation
Produksiefaktore
Factors of production
Produksiemoontlikhede
Production possibilities
Produsentesurplus
Producer surplus
Prysdiskriminasie
Price discrimination
Prysplafonne
Price ceilings
Prysstabiliteit
Price stability
Prysvloere
Price floors
Sikliese werkloosheid
Cyclical unemployment
Skaalopbrengs
Returns to scale
Skaalvoordele
Economies of scale
Skaarsheid
Scarcity
SluitingsreĂŤl
Shut-down rule
Spekulatiewe gedrag
Speculative behaviour
Totale vaste koste
Total fixed cost
Totale veranderlike koste
Total variable cost
Tussenganger
Intermediate
Utils
Utility
Vakbonde
Trade unions
Verbruikersprysindeks
Consumer Price Index
Verbruikersurplus
Consumer surplus
Verbruikersgoedere
Consumer goods
Volle indiensname
Full employment
Volmaak onelastiese vraag
Perfectly inelastic demand
Voorkeurskaal
Scale of preference
Bladsy 114
Woordelys in Afrikaans en Engels
GEC105 Ekonomie
Vraag en aanbod
Demand and Supply
Vraagtrekinflasie
Demand-pull inflation
Wet op dalende grensopbrengs
Law of diminishing marginal returns
Wet van dalende grenskoers van substitusie
Law of diminishing marginal rate of substitution
Wet van relatiewe prys / Wet van
Law of comparative advantage
vergelykende voordeel Winsmaksimeringsposisie
Profit-maximising position
WinsmaksimeringsreĂŤl
The profit-maximising rule
Wisselkoers
Exchange rate
Wrywingswerkloosheid
Frictional unemployment
Woordelys in Afrikaans en Engels
Bladsy 115
GEC105 Ekonomie
BRONNELYS Mahadea, D., Mangondo, K., Snowball, J. & Viljoen, K. 2008. Economics: An introduction. South Africa: Heimann Mohr, P. & Fourie, L. 2005. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 3de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. Mohr, P. & Fourie, L. 2011. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 4de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. Mohr, P. 2001. Economic indicators. Revised Edition. South Africa: Unisa Press Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. Roos, A. 2008. Economics: An introduction. South Africa: Heimann Sloman, J. & Jones, E. 2011. Economics and the business environment. England: Pearsons Education Limited. Steyn, P.J.N. (red) 2012. Ekonomie. Pretoria: Kraal Uitgewers.
Bladsy 116
Bronnelys
GEC105 Ekonomie
SELFEVALUERINGSRIGLYNE Riglyne: Aktiwiteit 1 Verwys na Raam 1-3, bladsy 13, in hoofstuk 1 van die handboek vir moontlike voorbeelde van mikro-ekonomie teenoor makro-ekonomie. Riglyne: Aktiwiteit 2 •
Gedurende die eksamens is die koste om TV te kyk, die moontlikheid om die eksamens te druip. Hierdie geleentheidskoste is dus baie hoër gedurende die eksamentyd as na afloop van die eksamen.
•
Indien Sarie self haar kinders na hul buitemuurse aktiwiteite moet neem, beteken dit dat sy haar werk moet prysgee en die salaris wat sy daaruit sou verdien. Die geleentheidskoste om self haar kinders te vervoer is dus haar salaris. Riglyne: Aktiwiteit 3
Die aanname dat “alles dieselfde bly”, word die ceteris paribus-aanname genoem. Om te bepaal wat die gevolg van ʼn verandering in een faktor is, is dit belangrik dat die ander faktore konstant bly, sodat daar bepaal kan word wat die gevolg van die verandering werklik is. Indien ʼn klomp faktore toegelaat word om te verander, gaan dit onmoontlik wees om te bepaal watter faktore vir watter verandering verantwoordelik is. Riglyne: Aktiwiteit 4 Vals; om deel te wees van die vraag na iets, moet jy oor die vermoë beskik om die produk te koop. Hongersnood kom voor omdat mense nie oor die vermoë beskik om produkte te koop nie. Riglyne: Aktiwiteit 5 Indien inkomste styg en die produk waarvan gepraat word, is ʼn minderwaardige produk, sal die vraag daal en die vraagkromme na links skuif. Riglyne: Aktiwiteit 6 Prys en hoeveelheid gevra word in die stelling genoem, dit wil sê dat pryselastisiteit van vraag van toepassing is. Persentasieverandering in hoeveelheid gevra, is groter as die persentasieverandering in prys; dus is vraag elasties.
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 117
GEC105 Ekonomie
Riglyne: Aktiwiteit 7 Inspuitings
Lekkasies
Inkomste verdien uit uitvoere
Betalings vir invoere
Investerings deur ondernemings
Belastingbetalings
Riglyne: Aktiwiteit 8 Alle ondernemings maksimeer wins deur te produseer waar MR=MC in volmaakte mededinging P=MR is. In die tabel is P=MR=MC=10 wat beteken dat die onderneming vier lampskerms gaan produseer en ook in die langtermyn normale wins maak. Riglyne: Aktiwiteit 9 MC = 25, MR = P = 20. Dus is MC > MR wat beteken dat die onderneming sy produksie moet verminder, aangesien die koste uit elke ekstra eenheid wat geproduseer word, meer is as die inkomste wat deur daardie eenheid gegenereer word. Riglyne: Aktiwiteit 10 Ondernemings in alle markstrukture sal wins maksimeer indien hulle produseer waar MC = MR. In hierdie geval is MR = R15 en MC = R14 wat beteken MR > MC. Indien die onderneming wins wil maksimeer, moet hulle hul produksie verhoog. Riglyne: Aktiwiteit 11 Indien Y > A bestaan daar ʼn oormaataanbod van goedere en dienste. Ondernemings sal dus nie in staat wees om hul produkte te verkoop nie en hul voorraad van onverkoopte goedere sal toeneem. Riglyne: Aktiwiteit 12 Volgens die Keynesiaanse model bestaan totale besteding (A) uit verbruiksbesteding (C) en investeringsbesteding (I), dus A = C + I. Riglyne: Aktiwiteit 13 Ten opsigte van die Keynesiaanse model kan ewewigsinkomste verhoog word deur beplande besteding te verhoog of die belastingkoers te verlaag. Die regering kan na die volgende moontlike aksies kyk om dit te bewerkstellig: •
Skep ʼn beter klimaat vir investeringsbesteding, want dit sal lei tot verhoogde besteding.
•
Bestee meer aan infrastruktuur; dit sal owerheidsbesteding verhoog.
Bladsy 118
Selfevalueringsriglyne
GEC105 Ekonomie
•
Verlaag die belastingkoers; huishoudings gaan meer besteebare inkomste hê wat sal lei tot hoër besteding. Riglyne: Aktiwiteit 14
Die geleentheidskoste van geld verminder en die vraag na geld gaan vermeerder. Riglyne: Aktiwiteit 15 Hierdie aktiwiteit is afhanklik van die gepaste jaar se inligtingsbronne rakende die staatsrede wat in die toepaslike jaar gelewer word. Riglyne: Aktiwiteit 16 Tegnologie – indien ʼn land oor ʼn produksieproses beskik wat tegnologies beter is as die prosesse wat in ander lande gebruik word, kan dit veroorsaak dat daardie land ʼn relatiewe voordeel het. Faktorbegiftiging – verskillende lande het verskillende hoeveelhede skaars hulpbronne. Omdat die skaars hulpbronne in verskillende verhoudings gebruik word om verskillende produkte te produseer, verskil die produksiekoste van soortgelyke produkte tussen lande Verskille in smaak en vraag – verskillende lande se verbruikers het verskillende vraag na produkte. Riglyne: Aktiwiteit 17 1) Sikliese werkloosheid. As gevolg van die sakesiklus waarin die ekonomie hom bevind, ontstaan hierdie vorm van werkloosheid. 2) Strukturele werkloosheid. As gevolg van die verandering in vaardighede is hierdie persone nou sonder werk omdat hul vaardighede verouderd is of nie meer benodig word nie. 3) Seisoenale werkloosheid. Sodra die seisoen afgehandel is, is daar nie meer werk tot die volgende seisoen nie. 4) Wrywingswerkloosheid. Dit neem tyd vir hierdie werkers om ander werk te vind. Riglyne: Aktiwiteit 18 Dui die verband tussen werkloosheid en inflasie aan. Kan gekoppel word aan die AD-ASmodel en die kromme kan na regs beweeg as gevolg van die faktore wat die AS-kromme na links laat beweeg. Daar is ʼn afkoopmoontlikheid tussen inflasie en werkloosheid. Die inkomstebeleid kan gebruik word om hierdie verband te beheer. Verwys na paragraaf 5.7 in hierdie gids vir die bespreking van die Phillipskromme.
Selfevalueringsriglyne
Bladsy 119
Ekonomie Handboek • Mohr, P. & medewerkers. 2015. Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. 5de uitgawe. Pretoria: Van Schaik Uitgewers.
E
konomie is deel van die sosiale wetenskappe en is ʼn vakgebied wat probeer om te verklaar hoe, onder andere, die doeltreffende gebruik van skaars bronne kan bydra tot die maksimum voordeel van ekonomiese behoeftes. Ekonomiese beginsels kan gebruik word om verskeie vraagstukke te probeer beantwoord. Ekonomie is soos ʼn storie wat vertel word. Daarom is dit belangrik om eerstens die definisie van ekonomie te ontleed. Die volgende aspek, naamlik mikro-ekonomie, verduidelik wat met die ekonomie in die kleine bedoel word. Nadat ʼn basiese konsep van die mikro-ekonomie gevorm is, gaan die ekonomie vanuit ʼn geheelbeeld, die makro-ekonomie, beskou word. Die gids sal jou deur die handboek begelei en poog om moeilike gedeeltes toe te lig en aan te vul, waar nodig, en om die belangrike gedeeltes uit te wys. Let daarop dat die nommering van paragrawe in die handboek nie met dié in die gids ooreenstem nie. Maak telkens seker dat jy die belangrike begrippe verstaan en doen die selfevaluerings-
aktiwiteite aan die einde van elke studie-eenheid wanneer jy vir die eksamen voorberei. Die gedeeltes in die handboek wat betrekking het op die inhoud van die studie-eenhede sal telkens aangedui word. Vir eksamendoeleindes moet jy dus die voorgeskrewe gedeeltes in die handboek, asook hierdie begeleidingsgids bestudeer. Die aantekeninge in die begeleidingsgids is kripties van aard en moet gesien word as ʼn bykomende hulpmiddel tot die handboek. Jy word aangemoedig om die handboek en die begeleidingsgids soos volg te gebruik: • Berei voor vir lesings deur die toepaslike onderwerpe in die handboek en begeleidingsgids deur te werk. • Identifiseer probleemareas en konsepte en woon die lesings getrou by waar dit uitgeklaar kan word. • Hersien die verskillende onderwerpe in die handboek deur die aktiwiteite, soos daarna verwys word in hierdie begeleidingsgids, deur te werk.
www.akademia.ac.za