Verbruikerswetgewing
Verbruikerswetgewing
© Kopiereg 2014 Onder redaksie van: Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOD (POK), DEd (Unisa) Skrywer: Cherie van Straaten Onderwysontwerp, bladuitleg & taalversorging: Dr. Daleen van Niekerk ’n Publikasie van Akademia. Alle regte voorbehou. Adres: H/v D.F. Malan- & Eendrachtstraat, Kloofsig, Pretoria Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046 Webtuiste: www.akademia.ac.za
Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames, vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.
akademia Akademia MSW (Maatskappyregistrasienommer: 2005/024616/08) is voorwaardelik by die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding tot 31 Desember 2016 as privaat hoëronderwysinstelling geregistreer ingevolge die Wet op Hoër Onderwys, 1997, Registrasienommer: 2011/HE08/005. Akademia is deel van die Solidariteit Beweging
w w w. a k a d e m i a . a c . z a
CNL206 Verbruikersreg
Inhoudsopgawe
Programoorsig............................................................................................................................. 8 Inleiding.......................................................................................................................................... 9 Vakleeruitkomste.................................................................................................................... 10 Woordomskrywing vir evaluering ................................................................................... 11
Studie-eenheid 1: Inleiding tot kontrakte .................................................................. 13 1.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ......................................................................................... 13
1.2
Verrykende bronne............................................................................................................. 14
1.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 14
1.4
Inleiding ................................................................................................................................ 15
1.5
Algemene beginsels met betrekking tot kontrakte ........................................................ 16
1.5.1
Indeling van kontraktereg .............................................................................................. 16
1.5.2
Definisie ........................................................................................................................... 16
1.5.3
Eensydige, meersydige en wederkerige kontrakte ................................................... 17
1.6
Vereistes vir die totstandkoming van ʼn geldige kontrak ............................................... 18
1.6.1
Algemeen......................................................................................................................... 18
1.6.2
Wilsooreenstemming ..................................................................................................... 18
1.6.3
Handelingsbevoegdheid van partye ............................................................................ 22
1.6.4
Formaliteite ...................................................................................................................... 23
1.6.5
Die ooreenkoms moet geoorloof wees ....................................................................... 24
1.6.6
Die prestasie moet moontlik wees ............................................................................... 25
1.7
Partye tot ʼn kontrak ............................................................................................................ 25
1.7.1
Algemeen......................................................................................................................... 25
1.7.2
Meerdere partye ............................................................................................................. 26
1.7.3
Verteenwoordiging ......................................................................................................... 27
1.7.4
Kontrakte ten behoewe van derdes ............................................................................. 29
1.8
Tipes verbintenisse ............................................................................................................ 29
1.8.1
Algemeen......................................................................................................................... 29
1.8.2
Alternatiewe verbintenisse ............................................................................................ 29
1.8.3
Generieke verbintenis .................................................................................................... 30
1.8.4
Fakultatiewe verbintenisse............................................................................................ 31
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 1
CNL206 Verbruikersreg 1.8.5
Deelbaarheid en ondeelbaarheid van die prestasie ................................................. 31
1.8.6
Verbintenisse met tydsbepalings en voorwaardelike verbintenisse ....................... 31
1.9
Bedinge (Bepalings)........................................................................................................... 32
1.9.1
Algemeen......................................................................................................................... 32
1.9.2
Bedinge deur partye bepaal en bedinge van regsweë geïmpliseer ....................... 32
1.9.3
Uitdruklike en stilswyende bedinge ............................................................................. 32
1.9.4
Essentialia ....................................................................................................................... 33
1.9.5
Naturalia........................................................................................................................... 33
1.9.6
Incidentalia ...................................................................................................................... 34
1.10
Kontrakbreuk of wanprestasie .......................................................................................... 34
1.10.1
Algemeen......................................................................................................................... 34
1.10.2
Mora debitoris (versuim deur die skuldenaar) ........................................................... 35
1.10.3
Repudiëring ..................................................................................................................... 36
1.10.4
Onmoontlikmaking van die prestasie .......................................................................... 36
1.10.5
Positiewe wanprestasie ................................................................................................. 37
1.10.6
Mora creditoris (versuim van die skuldeiser) ............................................................. 37
1.11
Regsmiddele vir kontrakbreuk .......................................................................................... 38
1.11.1
Algemeen......................................................................................................................... 38
1.11.2
Die exceptio non adimpleti contractus ........................................................................ 39
1.11.3
Die reg op daadwerklike vervulling .............................................................................. 39
1.11.4
Terugtrede ....................................................................................................................... 40
1.11.5
Skadevergoeding ........................................................................................................... 40
1.11.6
Strafbeding ...................................................................................................................... 40
1.12
Samevatting ........................................................................................................................ 41
1.13
Selfevaluering ..................................................................................................................... 42
Studie-eenheid 2: Kredietooreenkomste .................................................................... 43 2.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ......................................................................................... 43
2.2
Verrykende bronne............................................................................................................. 44
2.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 44
2.4
Inleiding ................................................................................................................................ 45
2.5
Geskiedkundige agtergrond van wetgewing .................................................................. 45
2.5.1
Algemeen......................................................................................................................... 45
2.5.2
Geldleningskontrakte ..................................................................................................... 45
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 2
CNL206 Verbruikersreg 2.5.3
Huurkoopkontrakte ......................................................................................................... 46
2.5.4
Ander vorme van kredietkontrakte ............................................................................... 46
2.5.5
Wet op Kredietooreenkomste ....................................................................................... 46
2.5.6
Woekerwet....................................................................................................................... 46
2.6
Nasionale Kredietwet ......................................................................................................... 46
2.6.1
Doel van die Nasionale Kredietwet.............................................................................. 46
2.6.2
Inwerkingtreding van die Nasionale Kredietwet......................................................... 47
2.6.3
Toepassingsgebied van die Nasionale Kredietwet ................................................... 47
2.6.4
Tipes kredietooreenkomste .......................................................................................... 48
2.7
Uitsluitings van die Nasionale Kredietwet ...................................................................... 55
2.7.1
Beperkte toepassing van die Nasionale Kredietwet ................................................. 56
2.7.2
Klein, middelslag en groot ooreenkomste .................................................................. 57
2.8
Ooreenkoms tot en sluiting van ʼn kredietooreenkoms ................................................. 58
2.8.1
Algemeen......................................................................................................................... 58
2.8.2
Pre-kontraktuele bekendmakings ................................................................................ 58
2.8.3
Vorm en inhoud van kredietooreenkomste................................................................. 58
2.8.4
Ongeoorloofde ooreenkomste ...................................................................................... 59
2.8.5
Ongeoorloofde bepalings .............................................................................................. 60
2.8.6
Wysigings van kredietooreenkomste .......................................................................... 60
2.9
Regte en verpligtinge van partye ..................................................................................... 61
2.9.1
Algemeen......................................................................................................................... 61
2.9.2
Omskrywing van kredietverskaffer............................................................................... 61
2.9.3
Omskrywing van verbruiker .......................................................................................... 61
2.9.4
Regte van kredietverskaffer .......................................................................................... 62
2.9.5
Verpligtinge van kredietverskaffer ............................................................................... 62
2.9.6
Regte van verbruiker...................................................................................................... 62
2.9.7
Verpligtinge van verbruiker ........................................................................................... 64
2.9.8
Die verskil tussen oormatige skuld en roekelose krediet ......................................... 65
2.10
Finansiële aangeleenthede............................................................................................... 66
2.10.1
Items verhaalbaar deur kredietgewers........................................................................ 66
2.10.2
Ultra duplum-reël ............................................................................................................ 67
2.10.3
Rente ................................................................................................................................ 67
2.11 2.11.1
Verbruikerkredietinstellings............................................................................................... 67 Algemeen......................................................................................................................... 67
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 3
CNL206 Verbruikersreg 2.11.2
Nasionale Kredietreguleerder ....................................................................................... 68
2.11.3
Nasionale Verbruikerstribunaal .................................................................................... 69
2.11.4
Skuldraadgewers ............................................................................................................ 69
2.11.5
Registrasie van rolspelers ............................................................................................. 69
2.12
Samevatting ........................................................................................................................ 70
2.13
Selfevaluering ..................................................................................................................... 71
Studie-eenheid 3: Wet op Verbruikersbeskerming ................................................ 73 3.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ......................................................................................... 73
3.2
Verrykende bronne............................................................................................................. 74
3.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 74
3.4
Inleiding ................................................................................................................................ 77
3.5
Oorsig van die Wet op Verbruikersbeskerming 68 van 2008 ...................................... 78
3.5.1
Inwerkingtreding en terugwerkendheid ....................................................................... 78
3.5.2
Definisies en omskrywings ingevolge die Wet ........................................................... 79
3.5.3
Doelstellings van die Wet .............................................................................................. 81
3.5.4
Toepassingsgebied van die Wet .................................................................................. 83
3.6
Beskerming van die verskillende verbruikersregte ....................................................... 84
3.6.1
Die verbruiker se reg op gelykheid in die verbruikersmark ...................................... 85
3.6.2
Die verbruiker se reg op privaatheid ........................................................................... 87
3.6.3
Die verbruiker se reg om te kies .................................................................................. 87
3.6.4
Die reg op blootlegging en inligting ............................................................................. 92
3.6.5
Die reg op billike en verantwoordelike bemarking..................................................... 95
3.6.6
Die reg op billike en eerlike verhandeling ................................................................... 99
3.6.7 Verbruiker se reg om te aanvaar dat die verskaffer geregtig is om goedere of dienste te verkoop of te verskaf ................................................................................................. 100 3.6.8
Die reg op billike, regverdige en redelike bedinge en voorwaardes ..................... 101
3.6.9
Die reg op billike waarde, goeie gehalte en veiligheid ........................................... 102
3.7
Verantwoordelikhede van die verskaffer teenoor die verbruiker............................... 105
3.7.1
Voorafbetaalde sertifikate, krediete en bewyse ....................................................... 105
3.7.2
Voorafbetaalde dienste en toegang tot diensfasiliteite ........................................... 105
3.7.3
Bewaring en rekenskap van verbruiker se eiendom ............................................... 105
3.7.4
Teruggawe van onderdele en materiale ................................................................... 105
3.7.5
Konsessie-ooreenkomste............................................................................................ 105
Šakademia (MSW) 2013
Bladsy 4
CNL206 Verbruikersreg 3.8
Verbruikersbeskermingsinstellings ................................................................................ 106
3.8.1
Nasionale Verbruikerskommissie .............................................................................. 106
3.8.2
Nasionale Verbruikerstribunaal .................................................................................. 107
3.8.3
Alternatiewe geskilbeslegtingsagente ....................................................................... 107
3.8.4
Misdrywe ........................................................................................................................ 108
3.8.5
Verbruikersbeskermingsgroepe ................................................................................. 108
3.9
Besigheidsname en industriekodes............................................................................... 109
3.9.1
Besigheidsname ........................................................................................................... 109
3.9.2
Industriekodes............................................................................................................... 109
3.10
Samevatting ...................................................................................................................... 110
3.11
Selfevaluering ................................................................................................................... 111
Studie-eenheid 4: Intellektuele Goederereg ........................................................... 113 4.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ....................................................................................... 113
4.2
Verrykende bronne........................................................................................................... 114
4.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ..................................................................................... 114
4.4
Inleiding .............................................................................................................................. 115
4.5
Definiëring van intellektuele goedere ............................................................................ 116
4.6
Kommersiële aspekte van intellektuele goedere ......................................................... 116
4.6.1
Intellektuele goedere as sekuriteit ............................................................................. 116
4.6.2
Akte van oordrag .......................................................................................................... 117
4.6.3
Intellektuele goedere se lisensiëring en verspreidingsreg/verkoopsreg .............. 117
4.6.4
Intellektuele goedere-evaluering ................................................................................ 118
4.6.5
Intellektuele goederereg litigasie ............................................................................... 120
4.7
Handelsmerke ................................................................................................................... 123
4.7.1
Wat is ʼn handelsmerk? ................................................................................................ 123
4.7.2
Kollektiewe handelsmerke .......................................................................................... 125
4.7.3
Gesertifiseerde handelsmerke ................................................................................... 125
4.7.4
Voordele van registrasie van ʼn handelsmerk........................................................... 125
4.7.5
Vereistes vir die registrasie van ʼn handelsmerk ...................................................... 126
4.7.6
Inligting wat benodig word vir die aansoek van ʼn handelsmerk............................ 128
4.7.7
Proses van registrasie van ʼn handelsmerk .............................................................. 128
4.7.8
Wysigings van ʼn handelsmerkaansoek .................................................................... 133
4.7.9
Leeftyd van ʼn handelsmerk ........................................................................................ 133
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 5
CNL206 Verbruikersreg 4.7.10
Oortredings .................................................................................................................... 134
4.7.11
Bekende handelsmerke............................................................................................... 138
4.7.12
Domeinname ................................................................................................................. 139
4.8
Kopiereg............................................................................................................................. 140
4.8.1
Oorspronklike werke wat deur kopiereg beskerm kan word .................................. 140
4.8.2
Oorspronklikheid en reprodusering in ʼn tasbare vorm ........................................... 142
4.8.3
Outeur en kopiereg-eienaarskap ............................................................................... 143
4.8.4
Leeftyd van kopiereg.................................................................................................... 144
4.8.5
Ontstaan en registrasie van kopiereg ....................................................................... 145
4.8.6
Beskerming wat ontstaan as gevolg van kopiereg en die kopiereg-oortreding .. 146
4.8.7
Kunswerke en terugwerkende produksie ................................................................. 148
4.8.8
Kopiereg-litigasie .......................................................................................................... 149
4.8.9
Kriminele oortredings ................................................................................................... 150
4.9
Patente ............................................................................................................................... 150
4.9.1
Wat is ʼn patent?............................................................................................................ 150
4.9.2
Uitvindings en ontdekkings wat patenteerbaar is .................................................... 151
4.9.3
Inligting wat vereis word vir ʼn patentaansoek in Suid-Afrika ................................. 153
4.9.4
Registrasieprosedure................................................................................................... 154
4.9.5
Die effek van indiening van die patentaansoek en die aard van die patentregte ..... ......................................................................................................................................... 156
4.9.6
Herroeping van ʼn patent.............................................................................................. 157
4.9.7
Tydperk en onderhoud van die patent ...................................................................... 157
4.9.8
Patentoortredings ......................................................................................................... 158
4.10
Samevatting ...................................................................................................................... 158
4.11
Selfevaluering ................................................................................................................... 159
Studie-eenheid 5: Arbeidsreg.......................................................................................... 161 5.1
Studie-eenheid leeruitkomstes ....................................................................................... 161
5.2
Verrykende bronne........................................................................................................... 162
5.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter? ..................................................................................... 162
5.4
Inleiding .............................................................................................................................. 165
5.5
Omskrywing van Arbeidsreg ........................................................................................... 166
5.6 Grondwetlike bepalings in verband met arbeidsverhoudinge in gevolge die Grondwet van 1996...................................................................................................................... 166
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 6
CNL206 Verbruikersreg 5.6.1
Arbeidsverhoudinge ..................................................................................................... 167
5.6.2
Gelykheid ....................................................................................................................... 167
5.7
Die Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van 1995 ............................................................. 168
5.7.1
Doelstellings van die Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van 1995........................... 168
5.7.2
Toepassingsgebied van die Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van 1995............... 169
5.7.3
Dienskontrakte as individuele arbeidsreg ................................................................. 171
5.8
Wet op Basiese Diensvoorwaardes 75 van 1997 ....................................................... 183
5.8.1
Inleiding .......................................................................................................................... 183
5.8.2
Toepassing van die Wet .............................................................................................. 184
5.8.3
Gevalle wanneer die Wet nie van toepassing sal wees nie................................... 184
5.8.4
Basiese minimum diensvoorwaardes........................................................................ 184
5.8.5
Onbillike arbeidspraktyke ............................................................................................ 186
5.8.6
Onbillike ontslag van werknemers ............................................................................. 188
5.9
Kollektiewe arbeidsreg .................................................................................................... 191
5.9.1
Doelstellings van die Wet vir kollektiewe arbeidsreg .............................................. 191
5.9.2
Vakbonde....................................................................................................................... 191
5.9.3
Bedingingsrade ............................................................................................................. 194
5.9.4
Kollektiewe bedinging .................................................................................................. 195
5.10
Stakings en uitsluitings .................................................................................................... 196
5.10.1
Definisie van ʼn ‘staking’............................................................................................... 196
5.10.2
Definisie van ʼn uitsluiting ............................................................................................ 197
5.10.3
Vereistes vir beskermde (wettige) stakings en uitsluitings .................................... 197
5.10.4
Verbode stakings en uitsluitings ................................................................................ 198
5.10.5
Gevolge van stakings en uitsluitings ......................................................................... 198
5.10.6
Sekondêre of solidariteitstakings ............................................................................... 199
5.11
Samevatting ...................................................................................................................... 199
5.12
Selfevaluering ................................................................................................................... 200
Terme in Engels ..................................................................................................................... 201 Bronnelys ................................................................................................................................... 208 Selfevalueringsriglyne ........................................................................................................ 210
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 7
CNL206 Verbruikersreg
Programoorsig Diploma in Bemarking en Verkope Tweede jaar
Verkoopsproses SPL206
Persoonlike Verkope PPS206
Studie-eenheid 1: Inleiding tot die verkoopsproses
Studie-eenheid 1: Persoonlike verkope
Studie-eenheid 2: Ontwerp van die verkoopsproses
Studie-eenheid 2: Persoonlike verkope in besigheidsmarkte
Studie-eenheid 3: Stappe in die verkoopsproses
Studie-eenheid 3: Verbruikersgedrag
Studie-eenheid 4: Tipes verkoopsprosesse
Studie-eenheid 4: Hantering van kliënte
Studie-eenheid 5: Sleutelrekeninge bestuur
Studie-eenheid 5: Kliënteverhoudings
©akademia (MSW) 2013
Bemarking MKT206
Markanalise MAL206
Verbruikersreg CNL206
Studie-eenheid 1: Die bemarking van dienste
Studie-eenheid 1: Inleiding tot markontleding
Studie-eenheid 1: Inleiding tot kontrakte
Studie-eenheid 2: Tipe ondernemingstrukture
Studie-eenheid 2: Diensgehalte
Studie-eenheid 2: Markontleding
Studie-eenheid 2: Kredietooreenkomste
Studie-eenheid 3: Sleutelfunksies in ʼn onderneming
Studie-eenheid 3: Dienslewering
Studie-eenheid 3: Die kliënt
Studie-eenheid 3: Wet op verbruikersbeskerming
Studie-eenheid 4: Strategiese beplanning en besluitneming
Studie-eenheid 4: Die bestuur van aanvraag en kapasiteit
Studie-eenheid 4: Mededingeranalise
Studie-eenheid 4: Intellektuele goederereg
Studie-eenheid 5: Verdere sake wat besluitneming beïnvloed
Studie-eenheid 5: Kliënte-verhoudingsbestuur
Studie-eenheid 5: Verbetering van kliëntediens
Studie-eenheid 5: Arbeidsreg
Ondernemingsorganisasie BUO206 Studie-eenheid 1: Inleiding tot ondernemingsorganisasie
Bladsy 8
CNL206 Verbruikersreg
Inleiding Welkom by die kursus Verbruikersreg. Omdat regte ʼn spesifieke vakdissipline is, is dit nie die doel om ʼn regsgeleerde van jou te maak nie, maar om jou in staat te stel om soos ʼn regsgeleerde te dink en te redeneer! Hierdie kursus is saamgestel vir bemarkingstudente met die oog op inligting wat relevant en interessant is vir die bemarkingsveld. Die kursus begin met kontraktereg, aangesien die meeste verhoudinge deur verskillende tipes kontrakte gereël word. Die partye tot ʼn kontrak word bespreek en daar word ook gekyk na wat die vereistes is vir die totstandkoming van ʼn geldige kontrak. Verder handel die eerste studie-eenheid oor kontrakbreuk indien ʼn geldige kontrak wel tot stand gekom het, maar nie ten volle uitgevoer word nie. Die verskeie remedies in hierdie geval word ook bepreek. In die tweede studie-eenheid word die Nasionale Kredietwet bestudeer. Dit is belangrik om te onderskei tussen die verskillende tipes kredietooreenkomste, omdat dit verder bepaal hoe die wet toegepas sal word. Die verskillende regte en verpligtinge van die partye tot ʼn kredietooreenkoms word dienooreenkomstig bespreek. Die volgende studie-eenheid handel oor die nuwe Wet op Verbruikersbeskerming en meer spesifiek oor die verskillende verbruikersregte wat ʼn verbruiker of verskaffer in terme van die wet het. In die voorlaaste eenheid val die klem op intellektuele goedere in geheel, maar verder word daar dan ook meer spesifiek gekyk na handelsmerke, kopiereg en patente, asook hoe die tipes intellektuele goedere van mekaar onderskei kan word. Heel laaste word arbeidsreg bespreek deur te kyk na die Wet op Arbeidsverhoudinge en ook die Wet op Basiese Diensvoorwaardes. Verder word stakings bespreek deur te fokus op die korrekte prosedures wat gevolg moet word sodat ʼn staking wettig sal wees. Ons hoop dat u die kursus sal geniet!
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 9
CNL206 Verbruikersreg
Vakleeruitkomste Kennis en begrip Na voltooiing van die vak VERBRUIKERSREG HOOFLETTERS sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van: •
Kontraktereg
•
Die Nasionale Kredietwet
•
Die Wet op Verbruikersbeskerming
•
Intellektuele goederereg
•
Arbeidsreg
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
die vereistes vir die totstandkoming van ʼn geldige kontrak te identifiseer en die partye tot ʼn kontrak te benoem.
•
tipe kontrakbreuk te identifiseer en raad te gee oor die remedies in die geval van kontrakbreuk.
•
verskillende tipes kredietooreenkomste te identifiseer en die toepassingsgebied van die Nasionale Kredietwet te bespreek.
•
die verskillende tipes verbruikersregte te identifiseer en die ooreenkomstige verskaffersverpligtinge te benoem.
•
onderskei tussen handelsmerke, kopiereg en patente na aanleiding van hulle kenmerke en soorte.
•
die verskillende regte in terme van die Wet op Arbeidsverhoudinge en ook die Wet op Basiese Diensvoorwaardes te kan beskryf.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 10
CNL206 Verbruikersreg
Woordomskrywing vir evaluering In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die woordelys hieronder sal jou hiermee help. Werkwoord Wanneer daar van jou
Omskrywing Moet jy die volgende doen:
verwag word om te: Lys
Lys die name/items wat bymekaar hoort
Identifiseer
Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde
Verduidelik
Ondersoek die moontlikhede, oorweeg en skryf dan jou antwoord (verklaring/verduideliking) neer
Beskryf
Omskryf die konsep of woorde duidelik
Kategoriseer/
Bepaal tot watter klas, groep, afdeling bepaalde
klassifiseer
items/voorwerpe behoort
Analiseer
Om iets te ontleed
Evalueer
Bepaal die waarde van ʼn stelling/stelsel/beleid/ens
Toepas
Pas die teoretiese beginsels toe in ʼn praktiese probleem
Hersien
Evalueer, verbeter en/of wysig ʼn beleid/dokument/stelsel/ens
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 11
CNL206 Verbruikersreg Notas
Šakademia (MSW) 2013
Bladsy 12
CNL206 Verbruikersreg
Studie-eenheid 1: Inleiding tot kontrakte
1.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Beginsels van en vereistes vir die totstandkoming van ʼn geldige kontrak
•
Partye tot ʼn kontrak
•
Tipes verbintenisse
•
Bedinge (Bepalings)
•
Kontrakbreuk of wanprestasie
•
Regsmiddele vir kontrakbreuk
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
tussen die algemene beginsels met betrekking tot kontrakte te onderskei.
•
die vereistes vir ʼn geldige kontrak te identifiseer.
•
die partye tot ʼn kontrak te identifiseer en te omskryf.
•
verskillende tipes verbintenisse te verduidelik.
•
bedinge as deel van die kontrak te bespreek.
•
die volgende terme te definieer: essentialia -, naturalia -, incidentalia van ʼn kontrak.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 13
CNL206 Verbruikersreg 1.2
Verrykende bronne •
Nagel, C.J. 2011. Kommersiële Reg. Pietermaritzburg: LexisNexis.
•
De Wet, J.C. & Van Wyk, A.H. 1995. Kontraktereg & Handelsreg. Pietermaritzburg: Butterworths.
•
Van Der Merwe, S.W.J., Van Huyssteen, L.F., Reinecke, M.F.B. & Lubbe, G.F. 2012. Kontraktereg Algemene Beginsels. Claremont: Juta.
1.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Dwaling (error)
Die party het ʼn verkeerde indruk van die werklike feite.
Essentialia
Bedinge om die kontrak as ʼn spesifieke tipe kontrak en kategorie te klassifiseer.
Genus
Spesie of soort
Geoorloof
ʼn Kontrak moet volgens die wetgewing of gemenereg wees, asook ooreenkomstig die openbare belang en beleid en goeie sedes van die publiek in die algemeen.
Handelings-
Die bevoegdheid om geldige regshandelinge te kan maak.
bevoegdheid Incidentalia
Enige verdere besondere bedinge wat partye in die kontrak insluit, wat die partye se bedoeling weerspieël.
Kontrak
ʼn Verbintenisskeppende ooreenkoms.
Kontraktante
Persone wat in eie persoon of deur middel van verteenwoordigers aan die sluiting van die kontrak deel het. Ook genoem die partye.
Kontraktereg
Bepaal al die regsreëls wat op kontrakte betrekking het.
Naturalia
Bedinge wat deur die reg bepaal word, afhangende van die tipe van kontrak wat ter sprake is. (Die tipe kontrak word bepaal deur die essentialia.)
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 14
CNL206 Verbruikersreg
Onbehoorlike
Wanneer ʼn kontraktant oorreed is deur ʼn persoon wat invloed
beïnvloeding
oor hom het, en die invloed is gebruik om sy instemming tot die kontrak te verkry.
Subjektiewe
Die enkele onvermoë van die skuldenaar om te presteer.
onmoontlikheid Sui generis
ʼn Eiesoortige tipe kontrak wat tot stand kom.
Vreesaanjaging
Die dwang om ʼn kontrak te sluit.
Wanprestasie of
Die onregmatige optrede van ʼn kontraktant, of optrede in stryd
kontrakbreuk
met die ooreenkoms in terme van die kontrak.
Wilsooreenstemming
Die werklike ooreenstemming tussen die kontraktante oor al die
(consensus)
bedoelings van die kontrak.
1.4
Inleiding
Hierdie studie-eenheid dien as ʼn inleiding tot kontrakte. Kontraktereg is ʼn baie omvangryke afdeling van die reg wat steeds ontwikkel word, maar kontrakte is ook te vinde in die alledaagse lewe. In die werksomgewing, sal die werknemer- en werkgewerverhouding tot stand kom na die sluiting van die diensooreenkoms. Hierdie ooreenkoms sal die aard van die werk uiteensit en selfs bepaal hoe die kontrak beëindig moet word en die werksverhouding dus tot einde sal kom. Terwyl daar gewerk word en aan ʼn loopbaan gebou word, sal dit nodig wees om verblyf te hê, en in hierdie verband sal ʼn huurooreenkoms of koopkontrak ter sprake word. In hierdie eenheid word daar bespreek hoe kontraktereg ingedeel is in die wyer reg, en dan ook die definisie van ʼn kontrak. Uit die aard van die kontrak kan dit bepaal word watter tipe kontrak ter sprake is. Volgende word die vereistes vir die totstandkoming van ʼn geldige kontrak bespreek, waarna daar gekyk word na die partye van die kontrak. Nadat die partye vasgestel is, is dit moontlik om te bepaal wat die tipe verbintenis is wat tot stand kom, of wat die saak is waaroor die kontrak handel. Sodra die partye die tipe kontrak vasgestel het, is dit nodig om verdere inligting in die kontrak te voeg, en hierdie verdere inligting of bedinge word dan bestudeer.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 15
CNL206 Verbruikersreg Laastens, word gekyk na kontrakbreuk, indien een van partye nie volgens die kontrak handel nie, en dan ook watter regsmiddele die ander kontraktant tot sy beskikking sal hê, indien kontrakbreuk plaasgevind het. 1.5 1.5.1
Algemene beginsels met betrekking tot kontrakte Indeling van kontraktereg
Kontraktereg bepaal al die regsreëls wat op kontrakte betrekking het. Hierdie reëls vorm deel van die verbintenisreg, wat onder die vermoënsreg geklassifiseer word. Vermoënsreg is dan op sy beurt weer ʼn onderafdeling van die privaatreg. Privaatreg is die deel van die reg wat verhoudinge tussen privaat persone reël, en hierdie persone is dan op ʼn gelyke vlak teenoor mekaar. In teenstelling met die privaatreg is daar publieke reg, wat die verhoudinge tussen die staat en privaat individue reël, en die staat moet in hierdie geval beheer word om nie die regte wat aan die staat toegeken is, te oorskry nie. Beide privaatreg en publieke reg vorm deel van die materiële reg, wat daardie gedeelte van die reg is, wat die inhoud en betekenis van verskillende regsreëls bepaal. Die reg Nasionale reg Materiële reg Privaatreg Vermoënsreg Verbintenisreg Kontraktereg
Figuur 1.1: Indeling van kontraktereg (Bron: Outeur 2013) 1.5.2
Definisie
ʼn Kontrak is ʼn verbintenisskeppende ooreenkoms, wat aan verskeie vereistes moet voldoen om bindend te wees. Indien alle vereistes nie nagekom is nie, sal daar ʼn ooreenkoms tot stand gekom het, maar daar sal nie ʼn geldige kontrak ontstaan het nie. Indien daar ʼn bedoeling is om ʼn verbintenis te skep, is daar ʼn kontrak, maar die kontrak moet dan aan ander vereistes ook voldoen om sodanig ʼn “geldige” kontrak te wees. Die algemene ©akademia (MSW) 2013
Bladsy 16
CNL206 Verbruikersreg standpunt wat dus aangetref word, is dat ʼn geldige kontrak deur wilsooreenstemming tot stand kom, mits verskeie ander vereistes ook aan voldoen word, byvoorbeeld die handelingsbevoegdheid van die partye, die moontlikheid van die prestasie, die geoorloofdheid van die ooreenkoms en voldoening aan voorgeskrewe formaliteite. Indien die partye ooreenstem om ʼn verbintenis te skep in die vorm van ʼn kontrak, maar nie aan al die vereistes voldoen om ʼn geldige kontrak te skep nie, is dit moontlik om die ongeldige kontrak geldig te maak deur, byvoorbeeld die gebrekkige handelingsbevoegdheid van ʼn minderjarige aan te vul met die toestemming van sy voog. 1.5.3
Eensydige, meersydige en wederkerige kontrakte
Oor die algemeen is ʼn kontrak meersydig, omdat daar meersydige regshandelinge ingevolge die kontrak is. ʼn Eensydige kontrak is ʼn kontrak waarvolgens slegs een party van die kontrak moet presteer, maar daar is steeds ʼn meersydige regshandeling as gevolg van die kontrak, aangesien ʼn ander party tot die kontrak prestasie moet aanvaar. ʼn Voorbeeld van so ʼn eensydige kontrak is ʼn skenkingskontrak, waarvolgens die skenker ooreenkom om ʼn skenking te maak. Ingevolge hierdie kontrak is dit duidelik dat slegs die een party presteer, maar dat meervuldige regshandelinge hier volg, aangesien die ander party die skenking moet aanvaar. ʼn Meersydige kontrak is ʼn kontrak waarvolgens meer as een party tot die kontrak moet presteer wat daarop dui dat daar veelvuldige prestasies sal wees. Daar is dus ook meervoudige regshandelinge wat uit ʼn meersydige kontrak vloei. ʼn Huurkontrak is ʼn voorbeeld van ʼn meersydige kontrak waarin die een party (die huurder) verplig is om maandelikse huur te betaal, terwyl die ander party (die verhuurder) ooreenkom om te presteer deurdat hy die saak (die eiendom) beskikbaar stel en in stand hou vir die gebruik van die huurder. ʼn Wederkerige kontrak is ʼn unieke tipe kontrak waar een kontraktant in terme van die kontrak moet presteer in ruil vir prestasie van die ander kontraktant. Die mees algemene kontrakte wat vandag aangetref word, is wederkerig van aard omdat een party presteer en op prestasie van die ander party mag aandring. Dit word, byvoorbeeld aangetref in ʼn dienskontrak wanneer die werknemer deur die loop van die maand werk verrig en aan die einde van die maand op betaling deur die werkgewer mag aandring. Omdat hierdie tipe kontrakte wederkerig is, mag die een party weier om te presteer, totdat die ander party eerste presteer het.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 17
CNL206 Verbruikersreg 1.6 1.6.1
Vereistes vir die totstandkoming van ʼn geldige kontrak Algemeen
ʼn Ooreenkoms sal eerstens ʼn kontrak wees as die partye bedoel om verbintenisse te skep. Ander vereistes waaraan daar voldoen moet word vir die totstandkoming van ʼn geldige kontrak, is die handelingsbevoegdheid van die partye, nakoming van enige voorgeskrewe formaliteite, die geoorloofdheid van die ooreenkoms en die moontlikheid van prestasie in terme van die kontrak. Indien daar aan een van die vereistes nie voldoen is nie, is daar ʼn ooreenkoms tussen die partye, maar dit sal nie ʼn kontrak wees nie. Daar sal wel ʼn kontrak tussen die partye ontstaan, indien die partye bedoel om verbintenisse met mekaar te skep, maar vir hierdie kontrak om dan “geldig” te wees, moet die ander vereistes ook nagekom word.
Formaliteite
Handelingsbevoegdheid
Geoorloofdheid van die ooreenkoms
Wilsooreenstemming •Dwaling •Wanvoorstelling •Vreesaanjaging •Onbehoorlike beïnvloeding
Vereistes vir die totstandkoming van ʼn geldige kontrak
Moontlikheid van prestasie
Figuur 1.2: Vereistes vir die totstandkoming van ʼn geldige kontrak (Bron: Outeur 2013)
1.6.2
Wilsooreenstemming
Die Romeinse juriste was van mening dat ʼn kontrak nie kon ontstaan bloot as gevolg van ooreenstemming oor die bedoelings van ʼn kontrak tussen die kontraktante nie, en was van mening dat daar ʼn besondere rede moes wees vir die skepping van die verbintenis. Sulke kontrakte was slegs bindend as dit, byvoorbeeld met die lewering van ʼn saak gepaard
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 18
CNL206 Verbruikersreg gegaan het, of as spesifieke woorde gebruik was om die kontrak uit te druk. In Suid-Afrika word daar aanvaar dat ʼn kontrak tot stand kom, indien daar wilsooreenstemming tussen die partye is om ʼn verbintenis te skep. Daarom word kontrakte gevorm deur wilsooreenstemming (consensus), dit wil sê, die werklike ooreenstemming tussen die kontraktante oor al die bedoelings van die kontrak. As A by B ʼn motor wil koop, sal daar ʼn kontrak tot stand kom, indien die partye ooreenstem oor die saak (die motor) en die koopprys wat A moet betaal, asook wanneer B die motor sal lewer. Verder moet die partye ook consensus hê oor enige bykomende aspekte, byvoorbeeld waar die motor gelewer sal word, wanneer die koopprys betaalbaar is en enige waarborge wat met die motor verband sal hou. Dus in beginsel, is dit aanvaarbaar om te sê dat ʼn kontrak tot stand kom, indien die partye ooreenstem om ʼn verbintenis tussen hulle te vorm, asook dat hulle in ooreenstemming is met al die besonderhede van die ooreenkoms, insluitende die inhoud, bykomende aspekte en gevolge van die verbintenis. Elemente van wilsooreenstemming sluit daarom die volgende in: •
Die partye moet ooreenstem oor die gevolge wat deur die kontrak geskep word; en
•
die partye moet bedoel om hulle te bind deur die kontrak; en
•
die partye moet bewus wees van hulle ooreenstemming.
Die uitdrukking van wilsooreenstemming word deur verskeie faktore beïnvloed. Dit is in hierdie geval moontlik dat die wilsooreenstemming van ʼn party gebrekkig is, of uitgesluit moet word. Byvoorbeeld ʼn party tot die kontrak kan sy wil om tot die kontrak verbind te word uiter, omdat hy sekere verwagtinge het weens sy eie swak oordeel, of as gevolg van ʼn verkeerde voorstelling wat ʼn ander gemaak het. Verder kan die wil ook uitgedruk word in ʼn toestand van vrees of gedurende ekonomiese nood. Die wil kan ook uitgedruk word omdat ʼn kontraktant beïnvloed word deur ʼn persoon in wie hy sy vertroue stel. Waar wilsooreenstemming op ʼn onbehoorlike wyse verkry is, kan die benadeelde party die geldigheid van die kontrak aanveg, asook eis vir finansiële toekenning. Die volgende aspekte sluit wilsooreenstemming uit:
Dwaling
Indien een van die partye ʼn foutiewe indruk omtrent die bedoeling van die ander party het, sal daar nie wilsooreenstemming wees nie. So ʼn party verkeer onder dwaling (error) en dit beteken dat die party ʼn verkeerde indruk van die werklike feite het. Die dwaling sal wesenlike dwaling wees, indien die partye nie in ooreenstemming is met die prestasie in
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 19
CNL206 Verbruikersreg terme van die kontrak nie, die voorwerp of saak in terme van die kontrak, of indien daar nie ooreenstemming is oor die partye wat die kontrak sluit nie. Wesenlike dwaling aangaande die prestasie van die kontrak sal voorkom wanneer A ʼn perd koop B, wat twee perde het, en elkeen van die partye het ʼn ander perd in gedagte. Indien A bedoel om die hings by B te koop, maar B lewer die merrie, is daar dwaling aangaande die voorwerp of saak van die kontrak. Dwaling met betrekking tot die persoon tot die kontrak sal nie wesenlik wees nie, as dit nie die dwalende persoon se besluit beïnvloed om die kontrak te sluit nie. Byvoorbeeld, A sal nie onder wesenlike dwaling verkeer, indien hy bedoel om die perd te koop terwyl dit C is wat die perd lewer nie, maar die dwaling sou wesenlik wees, indien A bedoel dat dit B moet wees wat die perd moet lewer. In hierdie geval is die bedoeling van die partye dus die oorwegende faktor.
Wanvoorstelling
ʼn Voornemende kontraktant sal besluit om die kontrak te sluit op grond van voorstellings deur die ander party tydens onderhandelings. Indien hierdie voorstellings verkeerd is en die party dan mislei is, verkeer die party onder dwaling. Indien hierdie dwaling wesenlik is, is daar geen wilsooreenstemming nie, en ontstaan daar nie ʼn geldige kontrak nie. Wanvoorstelling kan bedrieglik, nalatig of onskuldig wees, alhoewel enige tipe wanvoorstelling wilsooreenstemming sal uitsluit. Wanvoorstelling deur ʼn kontraktant sal onregmatig wees, indien die kontraktant ʼn handeling aangegaan het wat met skuld aan die kant van die kontraktant gepaard gaan, wat dan die gevolg is van ʼn ongewenste gevolg (die sluit van die kontrak) en daar dan ʼn nadelige gevolg (skade) uit die kontrak vloei. Die handeling kan enige voorstelling wees wat ʼn besondere indruk by die ander party skep, waar die eerste party bedoel om ʼn misleidende voorstelling te skep sodat die ander party die kontrak sal sluit. A sal, byvoorbeeld verklaar dat die ring egte diamante bevat alhoewel die diamant nie eg is nie, en B sodoende dan die kontrak sluit om die ring by A te koop. Die skade wat B dan ly omdat die diamant nie eg is nie, is die uiteindelike nadelige gevolg van die wanindruk wat A geskep het deur sy handeling.
Vreesaanjaging
Indien ʼn kontraktant gedwing is om ʼn kontrak te sluit, sal wilsooreenstemming uitgesluit wees en geen geldige kontrak tot stand kom nie. Die dwang om ʼn kontrak te sluit kan direk wees indien geweld gebruik is om ʼn party te dwing om die kontrak te sluit, of die dwang kan indirek wees deur ʼn dreigement indien die kontrak nie gesluit word nie. So byvoorbeeld kan ʼn werknemer gedreig word dat hy sy werk sal verloor indien hy nie skuld erken oor skryfbehoeftes wat in die werksomgewing verdwyn het nie. Dit is moontlik dat die werknemer
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 20
CNL206 Verbruikersreg daarom skuld erken (alhoewel hy nie noodwendig saamstem oor die feite nie) bloot omdat hy vrees dat hy sy werk sal verloor. In die uitspraak van Broodryk v Smuts is Broodryk oorreed om by die weermag aan te sluit as gevolg van dreigemente dat hy tronk toe sou gaan, indien hy nie by die weermag aansluit nie. Broodryk het die aansluitingskontrak in die hof bestry, waarna die hof die volgende elemente identifiseer het wat ʼn geldige kontrak sal uitsluit, indien vreesaanjaging of dwang ter sprake was: a) Daar moet werklike of redelike vrees wees. b) Die vrees moet veroorsaak wees deur ʼn dreigement van ernstige nadeel vir die kontraktant of sy familie. c) Die dreigement moet dringende of onvermydelike nadeel bevat. d) Die dreigement of intimidasie moet teen die gemeenskapsedes wees. e) Daar moet skade wees as gevolg van die druk wat uitgeoefen was. Hieruit kan daar dus afgelei word dat indien een party onder protes en vrees tot die prestasie toegestem het, wilsooreenstemming uitgesluit is.
Onbehoorlike beïnvloeding
Wanneer ʼn kontraktant oorreed is deur ʼn persoon wat invloed oor hom het, en die invloed is gebruik om sy ineenstemming tot die kontrak te verkry, is wilsooreenstemming uitgesluit en ontstaan daar dus geen geldige kontrak nie. Dus moet daar ʼn besondere verhouding, soos ʼn vertrouensverhouding, tussen die kontraktant en die ander party wat hom beïnvloed, wees. In die saak van Preller v Jordaan, het dokter Preller sy pasiënt, Jordaan, wat bejaard en ernstig siek was, beïnvloed om vier plase aan Preller oor te dra. Jordaan het uiteindelik herstel en wou die geldigheid van kontrakte aanveg op grond daarvan dat Preller sy invloed oor Jordaan onbehoorlik uitgeoefen het, en die hof het die volgende vereistes gestel om te slaag in ʼn bewys van onbehoorlike beïnvloeding: a) Die een kontraktant het invloed oor die ander kontraktant verkry. b) Die invloed het die kontraktant se weestandsvermoë verswak en sy wil plooibaar gemaak. c) Die kontraktant het sy invloed op ʼn gewetenlose manier gebruik om die ander kontraktant te oorreed om in te stem tot ʼn transaksie wat (1) tot sy nadeel was, en (2) hy nie sou sluit indien hy normale wilsvryheid geniet het nie.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 21
CNL206 Verbruikersreg Omkopery word nie as ʼn nuwe grond vir die uitsluiting van wilsooreenstemming beskou nie, en die howe erken omkopery as ʼn onderafdeling van onbehoorlike beïnvloeding. In hierdie geval sal die kontraksluiting as gevolg van omkopery nie noodwendig skade vir die een kontraktant tot gevolg hê nie, maar kan die kontrak steeds ongeldig verklaar word, aangesien wilsooreenstemming deur die omkopery uitgesluit word. 1.6.3
Handelingsbevoegdheid van partye
Handelingsbevoegdheid is die bevoegdheid om geldige regshandelinge te kan maak. Die handelingsbevoegdheid van mense word verdeel in volkome handelingsbevoeg, wat volwassenes sal insluit, beperkte handelingsbevoegdheid, waar die sluiting van ʼn geldige regshandeling die samewerking van ʼn ander persoon sal insluit, en volkome handelingsonbevoegdheid, waar sulke persone geen regshandelings kan aangaan nie.
Volkome handelingsbevoegdheid
•volwassenes
Beperkte handelingsbevoegdheid
•minderjariges •insolvente •verkwisters
Volkome handelingsonbevoegdheid
•kranksinniges •infantes
Figuur 1.3: Die verskillende tipes handelingsbevoegdheid van ʼn party (Bron: Outeur 2013) Volkome handelingsonbevoegdheid word aangetref by persone wat gebrekkige verstandelike vermoëns het, tot so ʼn mate dat hulle nie in staat is tot die maak van ʼn redelike wilsbesluit nie. Kranksinniges is volkome handelingsonbevoeg. ʼn Kurator word in die hof benoem om sake vir hierdie persoon te behartig, nadat die spesifieke persoon as kranksinnig verklaar is. Indien ʼn kranksinnige ʼn kontrak sluit, sal die kontrak ongeldig wees deurdat wilsooreenstemming uitgesluit is deur die kranksinnige se handelingsonbevoegdheid. Byvoorbeeld ʼn kontrak om A, wat in ʼn koma is, se motor te verkoop sal ongeldig wees omdat A handelingsonbevoeg is. Indien ʼn kurator vir A in ʼn hofaansoek aangewys is, sal die kurator die kontrak om A se motor te verkoop kan bewerkstellig. Om ʼn ooreenkoms met ʼn persoon wat in ʼn toestand van dronkenskap is te sluit, het die gevolg dat die kontrak vernietigbaar is, maar nie nietig nie. Die party wat in dronkenskap
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 22
CNL206 Verbruikersreg verkeer het ten tye van die sluit van die kontrak, het die reg om te kies om die kontrak te kanselleer of om voort te gaan met die kontrak soos gesluit. Dit maak ook nie saak of die toestand deur alkohol, of enige ander verdowingsmiddel teweeg gebring is nie. Verkwisters is persone wat op ʼn onverantwoordelike en buitensporige wyse hul goed verkwis, beheer oor hul goed ontneem word en onder kuratele geplaas word. ʼn Verkwister moet eers as sodanig verklaar word, alvorens die handelingsonbevoegdheid ʼn invloed op sy regshandelinge kan hê. Verkwisters het oor die algemeen beperkte handelingsbevoegdheid deurdat kontrakte waar slegs regte, en geen verpligtinge verkry word, self aangegaan kan word sonder die toestemming of medewerking van die kurator. Minderjariges onder die ouderdom van sewe jaar (infantes of suigelinge) is volkome handelingsonbevoeg, en kan geen ooreenkomste sluit nie. Minderjariges bo sewe jaar is beperk handelingsbevoeg. Kontrakte wat slegs regte tot gevolg het, en geen verpligtinge nie, kan aangegaan word. Indien ʼn kontrak aangegaan word waar die voog se toestemming nodig is, maar die voog se toestemming is nie verkry nie, is daar geen geldige kontrak nie. Dit is wel moontlik dat die kontrak geldig gemaak kan word, indien die voog op ʼn latere stadium toestem. 1.6.4
Formaliteite
Die reg erken uitdruklike kontrakte waar die bedoeling van partye in woorde uitgedruk word, hetsy mondelings of skriftelik, sowel as stilswyende kontrakte waar die bedoeling van die partye afgelei word uit elke party se gedrag. Daar hoef dus nie altyd aan ʼn besondere uiterlike vorm te voldoen om ʼn geldige kontrak daar te stel nie. In sekere gevalle skryf wetgewing wel sekere vereistes voor alvorens ʼn geldige kontrak tot stand kom. Die kontraktante kan self daarstel watter formaliteite aan voldoen moet word om die kontrak te sluit en in hierdie verband word gewoonlik vereis dat die ooreenkoms op skrif gestel word en deur die kontraktante onderteken moet word. Hierdie twee vereistes is meestal weens bewysredes. Verder kan die partye ook ooreenkom vir die wysiging van ooreenkoms. Wetgewing mag in sekere gevalle formaliteite vir die sluit van ʼn regsgeldige en afdwingbare kontrak voorskryf. Die Wet op Vervreemding van Grond bepaal dat enige vervreemding van grond in skrif moet wees en deur die partye onderteken moet word. Die Nasionale Kredietwet bepaal dat kredietooreenkomste in dokumentêre vorm moet wees en verder ook dat die ooreenkomste moet voldoen aan die vereistes vir die bepaalde kategorieë kredietooreenkomste. Die oogmerk van wetgewing wat formaliteite voorskryf is om sekerheid aangaande die tipe kontrak te verskaf.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 23
CNL206 Verbruikersreg Indien die voorgeskrewe formaliteite nie nagekom is nie, is die kontrak nietig en enige prestasie wat gelewer was ingevolge die kontrak, kan deur middel van ʼn verrykingsaksie teruggevorder word. Dit is nie die bedoeling dat ʼn party gebonde moet wees aan ʼn kontrak wat nie die ware ooreenkoms van die party weerspieël nie. Die hof mag in hierdie geval die kontraktuele dokument korrigeer deur middel van ʼn hofbevel en hierdie prosedure staan bekend as verbetering of rektifikasie. Die hof is bemagtig om die dokument te verander, maar nie die kontrak self as regshandeling nie. Die verbetering is dus op die dokument, en nie die kontrak self nie. 1.6.5
Die ooreenkoms moet geoorloof wees
Om geoorloof te wees, moet die kontrak volgens die wetgewing of gemenereg wees, asook ooreenkomstig met die openbare belang en beleid en goeie sedes van die publiek in die algemeen. Indien ʼn ooreenkoms nie geoorloof is nie, en teen enige van die publieke belange is, sal daar geen kontrak ontstaan nie. Daar ontstaan geen verbintenisse nie en nie een van die partye kan die ander party op die ooreenkoms aanspreek nie. Die openbare beleid mag gevorm wees deur ʼn groep in die samelewing, of deur ʼn erkende beleid soos die Grondwet. Die reg neem kennis van verskeie bevolkingsgroepe se moraal, sedes en godsdienste, maar terselfde tyd ook van elke individuele kontraktant se belange. Dit is moontlik dat ooreenkomste tot so ʼn mate teen die openbare belang en beleid kan wees dat sluiting van so ʼn kontrak verbode is. So ʼn kontrak sal gewoonlik teen die wet wees. Byvoorbeeld ʼn bepaling dat ʼn verspreider alkohol sal verkoop aan ʼn ongelisensieerde restaurant en sodoende ʼn kontrak sluit wat strydig is met die bepalings van die Liquor Act, is ʼn ongeoorloofde ooreenkoms. Die par delictum-reël bepaal dat ʼn party wat ingevolge ʼn ongeoorloofde ooreenkoms presteer het, oor die algemeen verhoed word om teen-prestasie terug te vorder van die ander party. Die gevolg van hierdie reël is dat die party wat in besit van prestasie is, met die prestasie gelaat word. In die saak van Jajbhay v Cassim het die hof bevestig dat dit nie die doel van die hof is om ʼn party met “vuil hande” by te staan nie, maar in hierdie saak het die hof wel die streng par delictum-reël verslap, indien daar buitensporige gevolge sou wees. Jajbhay het teenstrydig met sekere reëls ʼn perseel onderverhuur aan Cassim. Cassim het sy verpligtinge nagekom, maar Jajhbay het besit van die perseel teruggeëis op grond daarvan dat die kontrak ongeoorloof was. Die hof het die par delictum-reël toegepas deurdat teenprestasie nie hoef te geskied nie, as gevolg van die handeling van beide partye, maar het verder spesifieke ander faktore genoem wat wel as uitsondering op hierdie reël kan dui en sluit onder andere die volgende in: die verband tussen openbare beleid en individuele geregtigheid; die gedrag en optrede van die partye; en die morele denke van die partye in
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 24
CNL206 Verbruikersreg die vorm van onkunde of kriminele aanspreeklikheid. Dit is om hierdie redes en faktore dat dit nie meer seker is dat ʼn party wat ingevolge ʼn ongeoorloofde ooreenkoms presteer het, geen aanspraak kan maak om teen-prestasie nie, en mag so ʼn party in sekere omstandighede wel ʼn remedie tot sy beskikking hê. 1.6.6
Die prestasie moet moontlik wees
Die prestasies waartoe die partye mekaar verbind, moet by die sluiting van die kontrak moontlik wees. Indien die prestasie onmoontlik is, kan daar geen kontrak ontstaan nie. Prestasie kan subjektief (relatief) of objektief (absoluut) onmoontlik wees. Indien A aan B ʼn motor moet lewer ingevolge ʼn kontrak, maar A het die sleutels verloor, is dit subjektief onmoontlik dat A presteer, alhoewel enige iemand anders met ʼn spaarsleutel van die motor steeds namens A die motor kan lewer, waar, indien die motor gesteel is, voordat A die motor kon lewer, sal dit ʼn voorbeeld van objektiewe onmoontlikheid wees, aangesien niemand dan die spesifieke motor kan lewer nie. Die onmoontlikheid om te presteer moet ʼn objektiewe onmoontlikheid wees, en die enkele onvermoë van die skuldenaar om te presteer, naamlik subjektiewe onmoontlikheid, beïnvloed nie die ontstaan van die kontrak nie. Indien daar ʼn algemene onvermoë is om te presteer, sal die prestasie onmoontlik wees. Indien dit slegs moeilik is om te presteer, is daar slegs subjektiewe onmoontlikheid ter sprake. Prestasie sal dus onmoontlik wees indien ʼn saak wat gelewer moet word, nie meer of nooit bestaan het nie, of as die saak reeds aan die koper behoort. As subjektiewe onmoontlikheid van prestasie teenwoordig is, kom ʼn geldige kontrak tot stand, maar die party wat nie presteer nie, kan weens kontrakbreuk aanspreeklik wees. Indien prestasie objektief onmoontlik is wanneer die kontrak gesluit word, is daar geen kontrak gesluit nie. Die prestasie waartoe die partye hulleself verbind moet duidelik beskryf word want as die prestasie vaag en onduidelik omskryf is, sal daar geen kontrak tot stand kom nie. Daar moet dus uitgemaak kan word wat die inhoud van die verbintenis is. 1.7 1.7.1
Partye tot ʼn kontrak Algemeen
Persone wat in eie persoon of deur middel van verteenwoordigers aan die sluiting van die kontrak deel het, staan bekend as die partye tot die kontrak of die kontraktante. Daar ontstaan ʼn regsband tussen die partye tot die kontrak.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 25
CNL206 Verbruikersreg Die party wat verplig is om prestasie te lewer in terme van die kontrak, is die skuldenaar. Die party wat die reg het om prestasie te vorder, is die skuldeiser. Byvoorbeeld in terme van ʼn huurkontrak, sal die verhuurder van ʼn eiendom die skuldeiser wees, aangesien hy prestasie in die vorm van huurgeld kan eis van die huurder. Die huurder sal op sy beurt die skuldenaar van die kontrak wees. Behalwe met die uitsonderlike geval van ʼn ooreenkoms ten behoewe van ʼn derde, is die persone wat die kontrak sluit (persoonlik of deur middel van verteenwoordiging) ook die partye tot die kontrak. ʼn Kontrak word gesluit deur twee persone aan elke kant van die kontrak. Dit is wel moontlik dat daar meer as een persoon aan ʼn kant van die kontrak aangetref kan word. Byvoorbeeld ʼn huiseienaar sluit ʼn kontrak vir aanbouings tot sy huis. Die huiseienaar sal een party tot die kontrak wees, maar daar kan meervoudige partye aan die ander kant van die kontrak wees, byvoorbeeld die elektrisiën, die loodgieter en die verwer wat hulself tot die kontrak verbind. 1.7.2
Meerdere partye
Indien ʼn kontrak tussen verskeie kontraktante gesluit is, is dit belangrik om die bedoelings van die kontraktante te bepaal om vas te stel wat die verhoudinge is wat deur die kontrak geskep word. Die partye kan bedoel om deelbare prestasie te lewer, of dat elkeen hom onafhanklik verbind om ʼn gelyke deel van die prestasie te lewer. Let daarop dat meerdere verbintenisse uit ʼn enkele kontrak slegs kan ontstaan indien die prestasie deelbaar is. So byvoorbeeld, sal die huiseienaar ʼn kontrak sluit met ʼn groep verwers vir onderhoudverfwerk by sy huis. Dit is moontlik dat daar meer as een verwer as party tot die kontrak kan wees, en die verfwerk wat aangebring moet word, is deelbaar deurdat een verwer al die werk self kan doen, of meerdere verwers kan elk ʼn gedeelte doen. Indien die meerdere verwers bedoel om elk ʼn spesifieke deel te verf (byvoorbeeld een verwer sal die kombuis verf, ʼn ander die badkamer), is die prestasie nie deelbaar nie, omdat elke verwer ooreenkom watter gedeelte deur hom presteer sal word. Indien daar nie so ʼn spesifieke ooreenkoms is nie, sal die prestasie deelbaar wees. ʼn Medeskuldverhouding kom voor waar dieselfde prestasie in geheel deur meer as een skuldenaar verskuldig is, of tussen skuldeisers waar dieselfde prestasie in geheel aan meer as een skuldeiser verskuldig is. Die medeskuldverhouding kan twee vorme aanneem: Gesamentlike medeskuldverhouding Ingevolge die gesamentlike medeskuldverhouding kan prestasie slegs van gesamentlike medeskuldenaars gemeenskaplik, of tesame gevorder word. Dieselfde geld vir gesamentlike skuldeisers wat slegs tesame kan eis en nie individueel nie. Alhoewel daar meerdere partye
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 26
CNL206 Verbruikersreg bestaan, is daar slegs een verbintenis ten opsigte van die een besondere prestasie. Die bedoelinge van die partye sal die bepalende faktor wees om vas te stel watter tipe medeskuldverhouding beoog was. Byvoorbeeld as die huiseienaar en sy gade ʼn kontrak met twee direkteure van ʼn verfmaatskappy sluit waarin die direkteure ooreenkom om die kombuis en badkamer te verf, sal die huiseienaar prestasie van die twee direkteure gesamentlik moet eis. Netso sal die twee direkteure betaling vir die verfwerk kan eis van die huiseienaar en sy gade gesamentlik. Gesamentlike en afsonderlike medeskuldverhouding Ingevolge die gesamentlike en afsonderlike medeskuldverhouding is medeskuldenaars gebonde om gesamentlik en individueel te presteer, of medeskuldeisers is bevoeg om prestasie gesamentlik of individueel te vorder. Indien die huiseienaar en sy gade ʼn kontrak met twee direkteure van ʼn verfmaatskappy sluit waarin die direkteure ooreenkom om die kombuis en badkamer te verf, sal die huiseienaar prestasie van enige een van die direkteure afsonderlik, of albei direkteure gesamentlik kan eis. Dit is dus moontlik dat een direkteur al die verfwerk moet doen, of beide direkteure sal gesamentlik die verfwerk doen. Die teenoorgestelde sal ook geld dat die direkteure betaling kan eis van die huiseienaar of sy gade afsonderlik, of ʼn eis instel teen beide gesamentlik. Die klem lê op die feit dat die prestasie afsonderlik sowel as gesamentlik kan wees. Die prestasie kan gevorder word deur ʼn enkele verbinding tussen meerdere persone of daar kan verskeie afsonderlike verbintenisse met betrekking tot die prestasie in geheel bestaan. Die gesamentlike prestasie is net een maal verskuldig en indien een skuldenaar presteer sal hierdie prestasie die ander skuldenaars bevry van aanspreeklikheid. Met ander woorde, in die voorbeeld, as een direkteur al die verfwerk gedoen het, sal dit nie moontlik wees om teen die ander direkteur nog ʼn eis in te stel nie. Die teendeel geld ook in die geval van medeskuldeisers waar prestasie teenoor een skuldeiser die ander skuldeisers bevry. Indien een skuldenaar presteer het, sal hy ʼn persoonlike reg van vordering of kwytskelding teenoor die ander medeskuldenaars geniet, en dit weer teenoor al die skuldenaars, of prestasie eis teen slegs een skuldenaar. Die direkteur wat presteer het en die verfwerk aangebring het, sal dus ʼn persoonlike reg van vordering teenoor die ander direkteur hê. 1.7.3
Verteenwoordiging
Verteenwoordiging kom voor wanneer ʼn persoon met volmag (die verteenwoordiger) ʼn regshandeling namens ʼn ander persoon (die prinsipaal) verrig. Die doel van verteenwoordiging is om die regsgevolge te bewerkstellig, soos asof die prinsipaal self optree. Met ander woorde, tree die verteenwoordiger op in die skoene van die prinsipaal asof die prinsipaal self die kontrak gesluit het, en het die verteenwoordiger al die regte en
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 27
CNL206 Verbruikersreg verpligtinge wat die prinsipaal self sou hê? Oor die algemeen word daar aanvaar dat so ʼn kontrak wat gesluit word namens die prinsipaal, ʼn kontrak is tussen die prinsipaal en die ander kontraksparty, en nie ʼn kontrak tussen die verteenwoordiger en die ander kontraksparty nie. Die verteenwoordiger is dus ʼn party by die kontrak, maar nie ʼn party by die verbintenis wat deur die kontrak gesluit word nie. Dit is slegs moontlik om ʼn prinsipaal te verteenwoordig, indien die verteenwoordiger oor volmag beskik om namens die prinsipaal op te tree. Die bronne van volmag mag “agent” insluit, of deur die verskynsel van verteenwoordiging self aan te dui (agency) in uitsonderlike gevalle. ʼn Voorbeeld van wanneer “agent” sal gebeur, is wanneer die prinsipaal vir die agent toestemming gee om namens die prinsipaal op te tree, indien die prinsipaal nie self sal kan verskyn nie omdat hy in die buiteland sal wees ten tyde van die ondertekening van die kontrak. Agency, daarteenoor kom voor wanneer die prinsipaal oorsee is en nie gekontak kan word nadat die buurman se boom die heining omgeval het nie, en die agent tree dan op na eie goeddunke om die heining te laat herstel. Hier het die agent geen volmag nie, maar daar is ʼn goeie moontlikheid dat, indien die prinsipaal gekontak kon word, hy wel sou toestem om die volmag te verleen sodat die agent die heining kan herstel. Volmag is die bevoegdheid om namens ander ʼn regshandeling te verrig. Voordat iemand ʼn ander kan verteenwoordig in regshandelinge, moet die eerste persoon volmag hê om dit te kan doen. Om vir ʼn verteenwoordiger magtiging te verleen om namens die prinsipaal op te tree, sal as volmag kwalifiseer. Magtiging kan uitdruklik of stilswyend wees en dit kan ook algemeen of spesifiek wees. ʼn Uitdruklike magtiging kan in die vorm van ʼn dokument wees, terwyl ʼn stilswyende magtiging weens spesifieke optrede en gewoontes tussen die partye tot stand kom. So byvoorbeeld, sal die dokument beide die prinsipaal en agent se naam bevat om as ʼn uitdruklike magtiging te dien. ʼn Voorbeeld van stilswyende magtiging sal wees dat dit al die gebruik is dat die agent die prinsipaal se klere by die droogskoonmaker ingee elke Dinsdag van die week, alhoewel daar geen dokumentêre magtiging is om die saak te bewys nie. Dit is ʼn gebruik om namens die prinsipaal op te tree, wat al ʼn geruime tyd bevestig word. Die verteenwoordiger sal in sy eie diskresie en goeie trou optree, indien ʼn algemene magtiging verleen word, terwyl ʼn spesifieke magtiging vir ʼn spesifieke transaksie van toepassing is, of spesifieke handelinge voorskryf. ʼn Voorbeeld van spesifieke magtiging sal wees, indien die agent voorgeskryf word om ʼn rooi springkasteel te huur, maar algemene magtiging sal wees as die agent die hele partytjie moet reël sonder enige ander duidelike riglyne. Indien ʼn persoon met volmag optree, kan die ander kontrakterende party aanvaar dat die handeling regtens geskied en mag laasgenoemde die handeling ook bekragtig (ratifiseer).
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 28
CNL206 Verbruikersreg Bekragtiging of ratifikasie is wanneer iemand ʼn ongeldige handeling as geldig aanvaar. Met ander woorde, indien die agent voorgeskryf is ingevolge ʼn algemene magtiging om die partytjie te reël, kan die ander kontraktant aanvaar dat die prinsipaal aanspreeklik sal wees om te betaal vir enige uitgawes, en kan die ander kontraktant die handeling bekragtig (of afdwing) indien die agent nie die nodige magtiging gehad het nie. 1.7.4
Kontrakte ten behoewe van derdes
Die doel van ʼn kontrak ten behoewe van ʼn derde is om vir die derde ʼn reg te skep. Ingevolge van hierdie tipe kontrak kom die eerste party (stipuleerder) ooreen met die ander kontraktant (belower) dat die belower prestasie sal lewer aan ʼn derde (bevoordeelde) ten spyte van die feit dat die bevoordeelde nie ʼn deelnemende kontraktant is nie. Die kontrak ten behoewe van ʼn derde sal altyd uitdruklik aangedui word as hierdie spesifieke tipe. Die wilsooreenstemming van die stipuleerder en die belower moet ook duidelik wees dat prestasie aan die bevoordeelde sal geskied. Die bevoordeelde moet dan ook die prestasie aanvaar. ʼn Voorbeeld van ʼn kontrak ten behoewe van ʼn derde kom voor wanneer ʼn persoon beoog om ʼn nuwe onderneming te stig en dat die onderneming dan moet betaal vir nuwe meubels. Die persoon sal dan ʼn kontrak sluit met die meubelwinkel vir die koop van meubels, maar die maatskappy sal die bevoordeelde wees wat dan die meubels ontvang. Dit kan wees omdat dit somtyds tyd neem alvorens ʼn geldige maatskappy gestig is, maar die persoon wil reeds begin werk verrig en kan nie wag tot al die maatskappydokumentasie afgehandel is nie. 1.8 1.8.1
Tipes verbintenisse Algemeen
ʼn Kontrak is geldig as die prestasie moontlik is. Daarom moet die prestasie bepaald wees of die prestasie moet bepaalbaar wees. Prestasie sal bepaalbaar wees, indien een van die partye die prestasie moet kies vanuit alternatiewe of vanuit ʼn bepaalde genus. Sodra die spesifieke prestasie gekies is vanuit die alternatiewe of die genus, sal die verbintenis dan ʼn eenvoudige verbintenis wees en die normale reëls geld. 1.8.2
Alternatiewe verbintenisse
Die algemeenste vorm van ʼn alternatiewe verbintenis, is wanneer ʼn kontraktant uit ten minste twee alternatiewe moet kies vir prestasie. Byvoorbeeld die skuldeiser moet een perd lewer uit twee of drie of meer moontlikhede. Die skuldeiser sal die keuse hê om te besluit watter perd hy wil lewer, tensy die kontraktante anders ooreengekom het en die skuldeiser
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 29
CNL206 Verbruikersreg kan kies. Sodra die keuse gemaak is, is die prestasie bepaal en sal die skuldenaar ingevolge die ooreenkoms moet presteer. Die alternatiewe word altyd afsonderlik gespesifiseer, nie as dele van ʼn genus nie. Indien prestasie van al die alternatiewe onmoontlik is, is daar aanvanklike onmoontlikheid en sal geen kontrak tot stand kom nie. Indien daar net een alternatief vir prestasie beskikbaar of moontlik is, sal dit die prestasie wees wat verskuldig is in terme van die kontrak. Byvoorbeeld indien twee van die drie moontlike perde sterf voordat die prestasie gelewer word, sal die oorlewende perd gelewer moet word en dit sal wees asof die kontraktante dan ooreengekom het dat die laaste lewende perd gelewer sal word.
Figuur 1.4: Alternatiewe verbintenis waarin een perd uit drie moontlike keuses van perde gelewer moet word (Bron: Clip Art Outeur 2013) 1.8.3
Generieke verbintenis
In die geval van ʼn generieke verbintenis, word die prestasie wat gelewer moet word, bepaal deur uit ʼn spesifieke genus te kies. Voordat die keuse gemaak word, moet die aantal eenhede wat gekies word, asook die persoon wat die seleksie maak vasgestel wees. Die proses van seleksie staan bekend as individualisasie. In hierdie tipe verbintenis, sal die skuldenaar verskuldig bly, selfs as prestasie vir hom onmoontlik word. Byvoorbeeld, sal die partye ooreenkom dat B vir A 10 sakke mielies sal lewer uit volgende jaar se oes. B sal verskuldig bly, al is daar geen oes volgende jaar nie, want die verbintenis vergaan nooit.
Figuur 1.5: Generieke verbintenis waarin partye ooreenkom dat ʼn spesifieke aantal eenhede gelewer sal word uit ʼn sekere genus (Bron: Clip Art, Outeur 2013)
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 30
CNL206 Verbruikersreg 1.8.4
Fakultatiewe verbintenisse
ʼn Fakultatiewe verbintenis is ʼn verbintenis wat voorsiening maak vir ʼn spesifieke prestasie, terwyl die skuldenaar steeds self kan kies om ʼn ander prestasie te lewer, indien hy sou wou. Indien die skuldenaar sodanige ander prestasie lewer, sal die kontrak voltooi wees en geen verdere prestasie sal nodig wees nie. Byvoorbeeld, B onderneem om aan A ʼn spesifieke perd te lewer, maar B kan steeds ʼn ander perd lewer, indien hy sou wou. A mag dan slegs die spesifieke perd van B eis, maar B kan enige ander perd lewer en so bevry word van sy verpligting om te lewer. 1.8.5
Deelbaarheid en ondeelbaarheid van die prestasie
Die deelbaarheid of ondeelbaarheid van prestasie kom ter sprake by medeskuldenaars en medeskuldeisers. Die aard van die prestasie en die bedoeling van die partye, sal bepaal of die prestasie geklassifiseer word as deelbaar of ondeelbaar. Indien die partye bedoel dat ʼn deelbare prestasie ondeelbaar moet wees, sal die bedoeling van die partye die oorwegende faktor wees. Indien ʼn gesin twee honde wil koop, is die prestasie uiteraard deelbaar, met ander woorde, die gesin kan een hond op ʼn slag koop, maar indien die familie bedoel om die honde as ʼn paar te koop, is die familie se bedoeling die oorwegende faktor en sal die prestasie ondeelbaar wees. 1.8.6
Verbintenisse met tydsbepalings en voorwaardelike verbintenisse
ʼn Tydsbepaling of voorwaarde wat tot ʼn kontrak gevoeg word, kom in twee vorme voor, naamlik opskortend en ontbindend. ʼn Tydsbepaling verskil van ʼn voorwaarde deurdat ʼn tydsbepaling ʼn sekere gebeurtenis is wat in die toekoms sal gebeur, terwyl ʼn voorwaarde ʼn onsekere toekomstige gebeurtenis is. ʼn Voorbeeld van ʼn tydsbepaling is “wanneer X sterf”, terwyl die voorwaarde kan wees “wanneer X se oudste kind gebore word en dit ʼn seun is”. Dit is seker dat X gaan sterf, maar dit is nie seker of X se eersgeborene ʼn seun sal wees nie. Dit is nie nodig dat die dag van die tydsbepaling vasgestel moet wees nie, maar dit is seker dat die gebeurtenis sal plaasvind. Die werking en gevolge van die kontrak word dus afhanklik gemaak of ʼn spesifieke gebeurtenis plaasvind of nie. Die gebeurtenis kan ʼn sekere of onsekere toekomstige gebeurtenis wees. ʼn Ontbindende tydsbepaling of gebeurtenis is wanneer die kontrak slegs tot op ʼn sekere dag werking sal hê, en die kontrak sal verstryk, indien die tydsbepaling of gebeurtenis plaasvind. So byvoorbeeld sal dit ʼn ontbindende tydsbepaling wees dat die huurkontrak verstryk, indien die einde van die termyn bereik word.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 31
CNL206 Verbruikersreg ʼn Opskortende tydsbepaling of gebeurtenis is wanneer die werking van die kontrak uitgestel word tot ʼn bepaalde of bepaalbare tydstip. Hierdie uitstelling kan tot voordeel van die skuldenaar of die skuldeiser wees, en geen prestasie kan geëis word alvorens hierdie tydsbepaling of gebeurtenis plaasvind nie. Byvoorbeeld A beloof om vir B ʼn motor te koop sodra B sy graad ontvang.
Ontbindende tydsbepaling of voorwaarde
Opskortende tydsbepaling of voorwaarde Figuur 1.6: Die verskil tussen ʼn ontbindende en opskortende tydsbepaling of voorwaarde waar die pyl die kontrak voorstel (Bron: Outeur 2013) 1.9 1.9.1
Bedinge (Bepalings) Algemeen
Die bedoelinge van kontraktante om ʼn spesifieke verbintenis te skep, word uitgedruk in die bedinge of bepalings wat hulle insluit in die kontrak, en die kontraktante besluit self oor die bedinge. Hierdie bedinge stel die inhoud van die kontrak vas. 1.9.2
Bedinge deur partye bepaal en bedinge van regsweë geïmpliseer
Sekere tipes kontrakte kom algemeen voor en so ook die bedinge wat met die spesifieke kontrakte gepaard gaan. Indien die partye self bepaal watter bedinge in die kontrak moet voorkom, moet daar wilsooreenstemming tussen die partye wees. Dit is moontlik dat die reg bepaal watter bedinge in ʼn kontrak moet voorkom, veral wanneer ʼn tipe kontrak algemeen en herhaaldelik voorkom. Dit is byvoorbeeld ʼn koopkontrak of ʼn huurkontrak wat alreeds daargestel is, sodat dit nie nodig is vir die partye om oor hierdie bedinge ooreen te kom nie. 1.9.3
Uitdruklike en stilswyende bedinge
Indien partye wilsooreenstemming aangaande die bedinge van die kontrak bereik het, sal hulle een of ander vorm van gedrag of handeling aangaan om die ooreenkoms te bevestig en om die bedoeling aan die ander party bekend te maak. Hierdie handeling kan insluit die opskrifstelling van die verbintenis en die ondertekening daarvan, of die knik van die kop.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 32
CNL206 Verbruikersreg Indien die bedinge in woorde uitgedruk is, hetsy gesproke, of skriftelike woorde, sal dit “uitdruklike bedinge” wees. Indien die bedinge nie in woorde uitgedruk is nie, maar die gemeenskaplike bedoeling van die partye bevestig kan word en daar afgelei kan word uit die uitdruklike bedinge, sowel as omringende omstandighede van die kontrak, sal dit “stilswyende bedinge” wees. Hierdie moet egter onderskei word van “geïmpliseerde bedinge” wat bedinge is wat aanvaar kan word, omdat dit uit die kontrak afgelei kan word, byvoorbeeld dat, as A ooreenkom om sy motor aan B te lewer, word daar geïmpliseer dat A sy motorsleutel ook sal oorhandig. 1.9.4
Essentialia
Die essentialia van ʼn kontrak is bedinge om die kontrak as ʼn spesifieke tipe kontrak te klassifiseer wat tot ʼn spesifieke kategorie van kontrakte behoort. So byvoorbeeld sal die koopkontrak se essentialia uit die volgende bestaan: •
Die verkoper verbind hom om ʼn saak aan die koper te lewer en sodoende eiendomsreg aan die koper oor te dra.
•
Die koper verbind hom om in ruil daarvoor ʼn geldsom (die koopprys) te betaal en eiedomsreg van die saak oor te neem.
Indien die koper in die bogenoemde voorbeeld ooreenkom om eerder ʼn ander saak aan die koper te lewer, in plaas daarvan om ʼn koopprys te betaal, sal die essentialia van die kontrak anders wees en sal ʼn ruilkontrak daargestel word. Die essentialia van ʼn huurkontrak sal byvoorbeeld die volgende insluit: •
Die verhuurder kom ooreen om sy eiendom beskikbaar te stel vir die huurder se gebruik.
•
Die huurder kom ooreen om ʼn geldsom in paaiemente aan die huurder te betaal.
Essentialia is nie ʼn vereiste vir die geldigheid van ʼn kontrak nie, en dit is moontlik dat een kontrak tot meer as een tipe kategorie mag behoort. Dit is moontlik dat die partye self kan bepaal wat die essentialia van die kontrak is, met ander woorde watter tipe kontrak die partye beoog. Indien die partye nie op die reeds bestaande essentialia van ʼn tipe kontrak ooreenkom nie, is dit moontlik dat ʼn nuwe tipe kontrak geskep word, en die kontrak sal dan ʼn sui generis kontrak wees. Dit is noodsaaklik om die essentialia van ʼn kontrak te bepaal, omdat die naturalia vanuit die essentialia vloei. 1.9.5
Naturalia
Die naturalia van die kontrak is bedinge wat deur die reg bepaal word, afhangende van die tipe van kontrak wat ter sprake is. Die tipe kontrak word bepaal deur die essentialia. Die
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 33
CNL206 Verbruikersreg naturalia is gewoonlik eenvoudige, normale en gebruiklike bedinge wat in die kontrak geïnkorporeer word, waaroor die partye nie self hoef te onderhandel nie. Die naturalia van die kontrak kan uitgesluit word, indien die partye so ooreenkom. So byvoorbeeld, sal die naturalia van ʼn koopkontrak die volgende insluit: •
Die koper sal die koopprys betaal alvorens die saak deur die verkoper gelewer word; of
• 1.9.6
die verkoper en koper sal ter gelyke tyd die saak lewer en die koopprys betaal. Incidentalia
Essentialia bepaal watter tipe kontrak ter sprake is. Vanuit die essentialia, kan die naturalia afgelei word. Maar dit is in die meeste gevalle nodig om aan die verdere behoeftes van die partye ook te voldoen en hierdie bedinge in die kontrak in te sluit. Die verdere besondere bedinge wat partye in die kontrak insluit, staan bekend as die incidentalia, en mag enige bedinge wees wat die partye se bedoeling weerspieël. Die incidentalia van die koopkontrak kan, byvoorbeeld die volgende insluit: •
Waar die saak deur die verkoper gelewer sal word; en
•
hoe die koopprys deur die koper betaal sal word.
1.10 Kontrakbreuk of wanprestasie 1.10.1 Algemeen Wanneer ʼn kontraktant nie presteer soos ooreengekom in die kontrak nie, word dit wanprestasie of kontrakbreuk genoem. Kontrakbreuk kom voor in verskillende vorme. Negatiewe kontrakbreuk vind plaas wanneer die kontraktant laat, of glad nie presteer nie, en positiewe kontrakbreuk vind plaas, wanneer die kontraktant gebrekkige prestasie lewer. Indien ʼn kontraktant ontken dat hy aan die kontrak gebonde is, alvorens hy kontrakbreuk pleeg, word dit repudiëring genoem, omdat dit duidelik is dat die kontraktant nie gaan presteer soos ooreengekom nie. Indien een kontraktant onderneem om te presteer deur middel van lewering van ʼn voorwerp, maar die voorwerp dan vernietig, sal hy skuldig wees aan kontrakbreuk in die vorm van onmoontlikmaking van prestasie. Die skuldeiser in terme van die kontrak kan self ook skuldig wees aan kontrakbreuk, indien hy nie die prestasie van die skuldenaar op die ooreengekome tyd aanvaar nie, en hierdie vorm van kontrakbreuk is negatiewe wanprestasie. Kontrakbreuk is dus die onregmatige optrede van ʼn kontraktant of optrede in stryd met die ooreenkoms in terme van die kontrak.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 34
CNL206 Verbruikersreg
Mora debitoris
Mora creditoris
RepudiĂŤring
Kontrakbreuk
Positiewe wanprestasie
Onmoontlikmaking van prestasie
Figuur 1.7: Tipes kontrakbreuk (Bron: Outeur 2013) 1.10.2 Mora debitoris (versuim deur die skuldenaar) Mora debitoris is wanneer die skuldenaar versuim om te presteer in gevolge die ooreenkoms. Prestasie moet steeds moontlik wees, en prestasie mag nie bestaan uit iets om nie te doen nie. Die skuldenaar verkeer in mora indien hy nie betyds presteer nie, en indien ʼn dag vir prestasie bepaal of bepaalbaar is, moet die skuldenaar voor of op hierdie dag presteer. Indien die partye ooreengekom het dat A die motor op Maandag sal lewer en dat B dan die koopprys op Dinsdag moet betaal en B nie op Dinsdag betaal het nie, sal B in mora wees. Indien geen dag vir prestasie bepaal is nie, moet die skuldeiser die skuldenaar in kennis stel dat prestasie verskuldig is, sodat die skuldenaar in mora geplaas word. Indien die partye ooreengekom het dat A die motor sal lewer en B sal die koopprys betaal, nadat lewering plaasgevind het, sal A vir B moet aanmaan om die koopprys te betaal, aangesien daar geen spesifieke dag vir prestasie vasgestel is nie. Die skuld moet opeisbaar wees, met ander woorde die tydstip vir prestasie moet aanbreek. Daar kan dus geen mora wees, indien die dag vir prestasie nie aangebreek het nie, of die skuldeiser moet nog presteer alvorens die skuldenaar kan presteer. Met ander woorde A kan nie van B die koopprys eis, alvorens A nie die motor gelewer het nie.
Šakademia (MSW) 2013
Bladsy 35
CNL206 Verbruikersreg Hierdie tipe kontrakbreuk is uniek in die sin dat, indien die skuldenaar in mora verkeer, en prestasie dan onmoontlik word, sal die skuldenaar nie bevry word van die plig om te presteer nie. Prestasie is dus afdwingbaar indien die skuldenaar in mora geplaas is, selfs as prestasie daarna onmoontlik word. 1.10.3 Repudiëring Hierdie vorm van kontrakbreuk kom voor wanneer ʼn kontraktant uitdruklik en duidelik bekend maak dat hy nie homself by die kontrak gaan hou nie, en dat die doel wat met die ooreenkoms beoog is, om hierdie rede nie bewerkstellig sal word nie. Een van die partye gee dus te kenne dat hy sy verpligtinge nie gaan nakom nie, of nie verder gaan nakom nie, en kan verskeie verskynsels hê: ontkenning van die bestaan van die ooreenkoms; betwisting van die terme van die ooreenkoms; weiering om prestasie te ontvang; kennisgewing deur een party dat hy nie kan presteer nie; en gebrekkige prestasie. Deur repudiëring van die een party, kan die onskuldige party kies, of hy die repudiëring negeer en met die kontrak wil volhou soos ooreengekom, of hy die repudiëring as kontrakbreuk aanvaar en uit die ooreenkoms terugtree. 1.10.4 Onmoontlikmaking van die prestasie Indien prestasie by sluiting van die kontrak onmoontlik was, sal geen kontrak tot stand kom nie. Dit kan egter gebeur dat prestasie onmoontlik word na kontraksluiting, en dit kan dan ʼn vorm van kontrakbreuk wees, mits een van die kontraktante skuld het dat die prestasie onmoontlik geword het. So byvoorbeeld, sal A skuldig wees van onmoontlikmaking van prestasie, indien hy nie sy perd laat inent het nie, en die perd sterf voordat A die perd aan B kon lewer. A sal steeds B ʼn perd verskuldig wees. Indien A die perd opgepas het, en die perd ʼn buitengewone siekte opdoen waaraan A geen skuld het nie, sal A bevry word van sy prestasie om die perd aan B te lewer. As die skuldenaar geen skuld in die onmoontlikmaking van die prestasie het nie, sal die kontrak eenvoudig uitgewis word of eindig. Die skuldenaar sal geen skuld hê nie, en gevolglik bevry word van prestasie, in die geval van oormag wat geen party kon voorsien of weerstand teen gebied het nie, soos byvoorbeeld buitengewone natuurkragte en natuurtoestande, oorlog, staatsoptrede, siekte en dood. As prestasie onmoontlik geword het as gevolg van een van die voorgenoemde toestande, sal teenprestasie ook uitgewis word. Dit is nodig om te beklemtoon dat die onmoontlikmaking van prestasie in hierdie geval nie ʼn vorm van kontrakbreuk is nie. Prestasie moet objektief onmoontlik wees. Die onvermoë van die enkele skuldenaar om te presteer sal hom nie van sy verpligtinge vrystel nie. Veronderstel A en B kom ooreen dat A
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 36
CNL206 Verbruikersreg sy rooi motor aan B sal lewer, maar A is in ʼn botsing voordat lewering plaasgevind het, omdat hy nie by die verkeerslig stilgehou het nie. A kan dus nie die motor lewer nie, maar die onvermoë van A om te presteer is die gevolg van sy eie toedoen, en A sal gevolglik nie vrygestel word om te presteer nie. Maar, indien die rooi motor gesteel word voordat lewering plaasgevind het, sal prestasie objektief onmoontlik wees, aangesien die saak wat gelewer moet word, nie meer bestaan nie, en A sal vrygepreek wees om te presteer. Indien prestasie tydelik onmoontlik geword het, is daar gedeeltelike onmoontlikheid van prestasie, en die skuldenaar sal steeds aanspreeklik wees om te presteer. So byvoorbeeld, indien A sy rooi motor aan B moet lewer, en in ʼn botsing is voordat lewering plaasvind en die motor eers herstel moet word, is A se prestasie tydelik onmoontlik en moet A die motor lewer sodra prestasie weer moontlik word. 1.10.5 Positiewe wanprestasie Positiewe wanprestasie kan twee vorme aanneem, naamlik prestasie wat gebrekkig is, waar die skuldenaar defektiewe of onbehoorlike prestasie lewer, sowel as wanneer die skuldenaar handel in stryd met die ooreenkoms, deur iets te doen wat hy nie mag nie. In hierdie geval is daar wel prestasie, maar nie soos spesifiek ooreengekom in terme van die kontrak nie. So sal ʼn paneelklopper gebrekkige prestasie lewer, indien die motor nie herstel is soos oorspronklik ooreengekom is nie. Indien die paneelklopper ander onderdele op die motor vervang, wat nie oorspronklik ooreengekom is nie, sal die paneelklopper skuldig wees deurdat hy iets doen waarop hy nie geregtig was nie. Die algemene remedies weens kontrakbreuk is tot die skuldeiser se beskikking. Dit is egter ook moontlik vir die skuldeiser om ʼn interdik teen die skuldenaar te kry om hom te verbied om iets te doen wat hy nie mag nie. Die posisie van die skuldeiser verg besondere aandag, aangesien die vraag ontstaan wat die skuldeiser kan doen, indien hy gebrekkige prestasie ontvang of aangebied word. In die saak BK Tooling (Edms) Bpk v Scope Precision Engineering (Edms) Bpk het die hof beslis dat ʼn skuldeiser geen plig het om gebrekkige prestasie te aanvaar nie, al was die prestasie nie ernstig of wesenlik gebrekkig nie. Die hof in hierdie saak gee die skuldeiser ook verder die toestemming om teenprestasie te weerhou totdat die skuldenaar ten volle presteer het. 1.10.6 Mora creditoris (versuim van die skuldeiser) Hierdie vorm van kontrakbreuk is as gevolg van die skuldeiser se hoedanigheid as skuldeiser. Die skuldeiser kan homself op drie maniere aan kontrakbreuk in die vorm van mora creditoris skuldig maak, naamlik deur repudiëring, deur dit vir die skuldenaar onmoontlik te maak om te presteer en deur vervulling deur die skuldenaar te vertraag. Die
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 37
CNL206 Verbruikersreg skuldeiser is dus in mora, indien hy die afhandeling van die kontrak vertraag. A en B sal ooreenkom dat A aan B ʼn bruin perd sal lewer, maar voordat lewering plaasvind, sal B op sy onkostes die perd laat inent. Indien B nie die perd laat inent nie, sal hy skuldig wees aan versuim, as gevolg van sy posisie as skuldeiser, omdat die partye ooreengekom het dat die skuldeiser (B) moet presteer (die perd laat inent), alvorens A die perd sal lewer. Oor die algemeen is die samewerking van die skuldeiser nodig alvorens mora creditoris kan plaasvind. Dit is dus nie moontlik vir mora creditoris om in te tree, indien die kontrak bepaal dat iets nie gedoen moet word nie. Die skuldeiser sal aanspreeklik bly en nie van sy verpligtinge bevry word, indien die skuldeiser in mora verkeer nie. As onmoontlikmaking van prestasie plaasvind, nadat die skuldeiser reeds in mora geplaas was, is die skuldeiser steeds aanspreeklik vir sy prestasie. In dieselfde sin as wat die skuld by mora debitoris opeisbaar moet wees, is dit nodig dat die skuld vervulbaar moet wees, voordat die skuldeiser in mora geplaas kan word. Die skuldenaar moes daarom prestasie aanbied. Hierdie prestasie moes ook behoorlike en volledige prestasie wees. Die skuldeiser sal in mora verkeer, indien hy versuim om prestasie te ontvang. 1.11 Regsmiddele vir kontrakbreuk 1.11.1 Algemeen Oor die algemeen is daar twee middele beskikbaar vir die onskuldige party, indien kontrakbreuk gepleeg is, naamlik vervulling van die kontrak soos oorspronklik ooreengekom en terugtrede uit die kontrak wat die gevolg het dat dit teen die bedoeling van die partye is soos oorspronklik ooreengekom. Afhangende van die aard van die kontrak, sal die gepaste regsmiddel gekies word. Indien een party nie meer prestasie verlang, of prestasie nie moontlik is nie, sal terugtrede gepas wees, maar indien een party die spesifieke ooreengekome prestasie verlang, sal dit nodig wees om vervulling van die kontrak te eis. Dit is selfs in sekere gevalle moontlik om skadevergoeding te eis, indien volledige prestasie nie plaasgevind het nie.
Šakademia (MSW) 2013
Bladsy 38
CNL206 Verbruikersreg
Exceptio non adimpleti contractus
Reg op daadwerklike vervulling
Strafbeding
Regsmiddels vir kontrakbreuk
Skadevergoeding
Terugtrede
Figuur 1.8 Regsmiddele vir kontrakbreuk (Bron: Outeur 2013) 1.11.2 Die exceptio non adimpleti contractus Die verweer van die exceptio non adimpleti contractus kom voor in gevalle waar ʼn teenprestasie volg op prestasie, en die presteerder nie kan teenprestasie eis, alvorens hy nie self presteer het nie. In ons reg word daar aanvaar dat prestasie of aanbod van prestasie ʼn voorvereiste is, voordat teenprestasie gevorder kan word. Indien dit nie duidelik blyk uit die kontrak nie, moet beide prestasie en teenprestasie gelyktydig geskied. Hierdie verweer sal nie beskikbaar wees in die geval waar die eiser nie hoef te presteer nie. Dit sal wel beskikbaar wees in die geval waar die teenpresteerder gebrekkige prestasie lewer. 1.11.3 Die reg op daadwerklike vervulling Daadwerklike vervulling is wanneer die onskuldige party daarop aandring om prestasie te ontvang soos oorspronklik ooreengekom is in die kontrak. Dit is nie nodig vir die onskuldige party om eers prestasie aan te maan nie, en die onskuldige party kan onmiddellik daadwerklike vervulling eis. Die eis vir daadwerklike vervulling sal slegs beskikbaar wees, indien die dag vir prestasie verstryk het, of indien geen dag vir prestasie ooreengekom is, na ʼn redelike tyd.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 39
CNL206 Verbruikersreg 1.11.4 Terugtrede Terugtrede word slegs in besondere omstandighede toegelaat. Daar is geen verpligting op die onskuldige party om terug te tree nie, maar verskeie faktore sal in ag geneem word om op hierdie regsmiddel te besluit, byvoorbeeld die bedoelinge van die partye, asook die aard van die kontrak. Indien die kontraktant besluit om van hierdie regsmiddel gebruik te maak, moet hy sy voornemens duidelik uitspreek teenoor die ander party. Deur terugtrede word die kontrak ontbind en so ook alle verbintenisse in terme van die kontrak, sodat geeneen van die partye meer verplig is om in terme van die kontrak te presteer nie. As daar reeds prestasie plaasgevind het, moet die partye die prestasie terugbesorg in sover dit moontlik is. Indien teruggawe onmoontlik is, moet die party substitusie sover moontlik aanbied. 1.11.5 Skadevergoeding Skadevergoeding word gewoonlik tesame met ʼn ander regsmiddel geëis. Die hoeveelheid skadevergoeding wat geëis kan word, word bepaal deur die party, wat skade gely het as gevolg van kontrakbreuk, in die posisie te plaas waarin die party sou wees, indien die kontrak volgehou is en tydige en behoorlike vervulling plaasgevind het. In hierdie sin word die onskuldige party sy positiewe interesse toegeken. Die skade wat gely is, moet werklike skade wees. Die feit dat kontrakbreuk gepleeg is, beteken nie noodwendig dat die onskuldige party skade gely het nie, en die onskuldige party moet steeds sy skade bewys. Die skade wat gely is, moet weens die kontrakbreuk veroorsaak wees. Skade word slegs gely in vermoëns. ʼn Mens se liggaam en gevoelens behoort nie tot sy vermoëns nie, en moet gevolglik met ʼn ander aksie, naamlik genoegdoening, geëis word. Skadevergoeding sal dus altyd in geld bereken of uitgedruk kan word. In die praktyk is daar reeds vasgestelde maatstawwe vir die berekening van sekere skade wat gely is, byvoorbeeld rente wat beloop, indien geld nie betyds terugbetaal word nie, die bedrag wat betaalbaar sal wees, indien foutiewe werk herstel moet word, die koste wat dit sal beloop om werk gedoen te kry, wat glad nie gedoen is nie, en die markwaarde van ʼn saak indien lewering nie plaasgevind het nie. 1.11.6 Strafbeding Hierdie regsmiddel kom voor wanneer partye by kontraksluiting ooreenkom dat ʼn bedrag geld betaalbaar sal wees, indien een party nie sy verpligtinge in terme van die ooreenkoms
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 40
CNL206 Verbruikersreg nakom nie. As die kontrak tot ʼn einde kom, sal hierdie regsmiddel ook tot ʼn einde kom, en is die strafbeding dus net van toepassing solank die kontrak geldig is. 1.12 Samevatting In hierdie studie-eenheid is ʼn oorsig tot kontraktereg gegee. Daar is gekyk na hoe kontraktereg ingedeel is in die reg om te verstaan hoe ʼn kontrak verhoudinge tussen partye reguleer. Die definisie van ʼn kontrak kan ook deels afgelei word as gevolg van die indeling van kontraktereg. Die vereistes vir die totstandkoming van ʼn geldige kontrak is bespreek om te kan onderskei wanneer daar slegs ʼn ooreenkoms is en wanneer daar ʼn geldige kontrak tot stand gekom het. Dit is nodig om begrip te hê van die partye tot die kontrak, want daaruit vloei die tipe verbintenis wat tot stand kom, asook wat die saak is waaroor die kontrak handel. Sodra die partye die tipe kontrak vasgestel het, is dit nodig om verdere inligting in die kontrak te voeg, en hierdie verdere inligting of bedinge word dan bestudeer. Daar is in besonder gekyk na die essentialia, naturalia en incidentalia van ʼn kontrak en tot watter mate partye vryheid het om hulle eie bedinge onder mekaar te reël. Verder is daar bespreek wat gebeur indien een van die partye nie volgens die kontrak handel nie, en daar is uitgebrei op die vyf tipes van kontrakbreuk. Laastens is bespreek wat die regsmiddele is wat die ander kontraktant tot sy beskikking sal hê, indien kontrakbreuk plaasgevind het.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 41
CNL206 Verbruikersreg 1.13 Selfevaluering Aktiwiteit 1 Waar in jou lewe is daar huidig ʼn kontrak(te) in plek? Aktiwiteit 2 Sal jy sê, dat indien ʼn onderneming ʼn nuwe produk per telefoniese bemarking vir jou aanbied, ʼn kontrak tot stand sal kom? Motiveer jou antwoord. Aktiwiteit 3 Identifiseer soveel as moontlik kontrakte wat tot stand kom en wat relevant is, wanneer jy ʼn produk oor die internet koop. Aktiwiteit 4 As die motorsekuriteitswag in die parkeerterrein vir jou aandui waar ʼn oop parkeerplek is, en jy later die wag vergoed met ʼn paar rand, sal jy sê dat daar ʼn kontrak tussen julle was? Motiveer jou antwoord. Aktiwiteit 5 Sal jy sê dat mense wat met mekaar trou ʼn kontrak met mekaar sluit? Motiveer jou antwoord.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 42
CNL206 Verbruikersreg
Studie-eenheid 2: Kredietooreenkomste
2.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 2 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Die ontwikkeling van die Nasionale Kredietwet 34 van 2005
•
Die toepassingsgebied van die wet
•
Die verskillende tipes kredietooreenkomste waarvoor die wet voorsiening maak
•
Die verskil tussen klein, middelslag en groot kredietooreenkomste
•
Die regte en verpligtinge van die kredietverskaffer en die verbruiker
•
Die verskillende verbruikerskredietinstellings
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
verskillende vorme van kredietkontrakte te bespreek.
•
die uitsluitings van die Nasionale Kredietwet te bespreek.
•
die vereistes vir ooreenkoms tot en sluiting van ʼn kredietooreenkoms te identifiseer.
•
die regte en verpligtinge van partye te verduidelik.
•
die finansiële aangeleenthede waarvoor die wet voorsiening maak aangaande rente te bespreek.
•
verskillende kredietinstellings te identifiseer en die rolle te bespreek.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 43
CNL206 Verbruikersreg 2.2
Verrykende bronne •
Nagel, C.J. 2011. Kommersiële Reg. Pietermaritzburg: LexisNexis
•
Otto, J.M. & Otto, R-L 2013. The National Credit Act Explained. Pietermaritzburg: LexisNexis
• 2.3
Scholtz, J.W. 2008. Guide to the National Credit Act. Pietermaritzburg: LexisNexis Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Afkoelreg
Die reg om sonder enige benadeling terug te tree uit ʼn kredietooreenkoms.
Kredietooreenkoms
Die sambreelterm vir ooreenkomste in gevolge die Nasionale Kredietwet.
Kredietverskaffer
Die party wat krediet verleen aan die verbruiker.
Kredietverskaffing
Die verskaffing van krediet deur ʼn kredietverskaffer aan ʼn verbruiker.
Lacunae
Leemte
Negatiewe opsie
Bemarking waar ʼn persoon outomaties gebonde sal wees aan
bemarking
die terme en voorwaardes, indien so ʼn persoon nie uitdruklik die bemarking afwys nie.
Ongeoorloofde
Ooreenkomste en bepalings wat deur die Nasionale Kredietwet
ooreenkomste en
verbied word.
bepalings Oormatige skuld
Die verbruiker kom nie al sy verpligtinge ingevolge ʼn kredietooreenkoms op ʼn tydige manier na nie.
Presedenteleer
Vorige hofuitsprake se beslissings is bindend op volgende sake met dieselfde feitestelsels.
Regspersoon
ʼn Entiteit wat geskep word, byvoorbeeld ʼn maatskappy, vereniging, trust, vennootskap.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 44
CNL206 Verbruikersreg
Verbruikers 2.4
Die party wat die krediet ontvang vanaf die kredietverskaffer.
Inleiding
In hierdie eenheid word die Nasionale Kredietwet 34 van 2005 bespreek deur eers te ondersoek wat die faktore en vraagstukke was wat aanleiding gegee het tot hierdie wetgewing. Daarna volg die doel wat die wet dien, asook hoe die wet toegepas word. Die Nasionale Kredietwet onderskei tussen verskillende tipes kredietooreenkomste en elkeen van hierdie ooreenkomste word van naderby bekyk. Daar is sekere gevalle waar die wet nie toepassing sal vind nie, al kom dit voor dat daar ʼn kredietooreenkoms daargestel is. Dit kan ook soms gebeur dat slegs sekere gedeeltes in ʼn kredietooreenkoms deur die Wet bepaal word, en die Wet dus ʼn beperkte toepassing het. Behalwe dat die Wet onderskei tussen die tipes kredietooreenkomste wat aangegaan word, maak die Wet ook voorsiening vir die indeling van die tipes kredietooreenkomste in drie verskillende kategorieë, naamlik klein kredietooreenkomste, middelslag kredietooreenkomste en groot transaksies. Verder word daar gekyk na watter bepalings geldig of ongeldig in ʼn kredietooreenkoms sal wees en wat die vereistes is vir die sluiting, asook die wysiging van ʼn kredietooreenkoms. Dit is nodig om ʼn basiese kennis van die verskillende rolspelers ingevolge die Wet te hê, tesame met die regte en verpligtinge wat sekere rolspelers dra. Hierdie eenheid word afgesluit deur te kyk na die verskillende kredietverbruikersinstellings wat deur die Wet bepaal of geskep word, en wat die funksies of rol is wat elke instelling vervul. 2.5 2.5.1
Geskiedkundige agtergrond van wetgewing Algemeen
Kredietooreenkomste sluit ʼn verskeidenheid vorms van kredietverskaffing in. Daar is verskillende tipes kontrakte wat gevorm word, en hierdie kontrakte word soms deur ander wetgewing bepaal. Indien daar geen wet is wat die tipe kontrak tussen partye reël nie, sal die gemenereg, deur gebruik, die verhouding tussen partye reël. 2.5.2
Geldleningskontrakte
Dit was sedert vroeë tye nodig om geldleners te beskerm en sommige van hierdie reëls word steeds in ons moderne regstelsel aangetref byvoorbeeld die verbod op woekerrente. Dit was ook reeds vroeg vasgestel dat daar ʼn maksimum rentekoers is wat geldleners sal betaal op die kapitale bedrag wat geleen is.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 45
CNL206 Verbruikersreg 2.5.3
Huurkoopkontrakte
Hierdie tipe kontrak staan ook bekend as ʼn afbetalingskoopkontrak deurdat die koper onderneem om die saak teen ʼn paaiement af te betaal, maar dat eiendomsreg eers na die koper sal oorgaan met die betaling van die laaste paaiement. Dit was nodig om die koper te beskerm teen uitbuiting van die verkoper op verskeie maniere, byvoorbeeld waar die koper sy paaiemente verloor, indien die verkoper die kontrak kanselleer en hoë rentekoerse. 2.5.4
Ander vorme van kredietkontrakte
Dit het gebeur dat die geldleningskontrakte en huurkoopkontrakte gelei het tot die ontwikkeling van die huurkontrak waarin goedere gehuur kon word en dienste verskaf is teen krediet. Hieruit het gevolg die werkaannemingskontrakte, waardeur die werker sy eie gereedskap gebruik en nie dié van die werkgewer nie, en die afbetalingskoop van woonerwe. 2.5.5
Wet op Kredietooreenkomste
Die Wet op Kredietooreenkomste het ontstaan nadat daar verskeie lacunae uitgelig was in die Wet op Huurkoop, en die Wet op Kredietooreenkomste het uiteindelik die Wet op Huurkoop vervang. 2.5.6
Woekerwet
Die Woekerwet bepaal byvoorbeeld dat daar geen rente gevra mag word op woekergeld nie. 2.6
Nasionale Kredietwet
Suid-Afrika het besluit om ʼn enkele wet in te stel wat kredietverskaffing reguleer, en so het die nuwe wet, wat bekend staan as The National Credit Act ontstaan. Daar is geen Afrikaanse titel vir die wet nie, en dit het die gebruik geword om na die Wet te verwys as die Nasionale Kredietwet. Hierdie wet staan algemeen bekend as verbruikerskredietwetgewing, omdat dit grotendeels tot die voordeel van die verbruiker strek. 2.6.1
Doel van die Nasionale Kredietwet
Die Wet self bepaal wat die doel is, en skryf verder voor dat die Wet geïnterpreteer moet word om uiting te gee aan die doel. Die doel van hierdie wetgewing is om die sosiale en ekonomiese welvaart van SuidAfrikaners te bevorder, en vir die bevordering van ʼn billike, deursigtige, mededingende, volhoubare, verantwoordelike, doeltreffende, effektiewe en toeganklike kredietmark en industrie, asook vir die beskerming van verbruikers. Hierdie doelwitte word bereik deur:
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 46
CNL206 Verbruikersreg
•
Bevordering van die toeganklike kredietmark vir persone wat voorheen nie toegang tot hierdie mark en industrie gehad het nie.
•
Waarborge dat die verskillende kredietprodukte en kredietverskaffers aan sekere standaarde voldoen.
•
Bevorder verantwoordelike kredietverskaffing.
•
Inligting aan verbruikers aangaande kredietprodukte en kredietpraktyke.
•
Bewustheid van verbruikerkredietinligting.
•
Voorkoming van oormatige skuld en meganismes vir die hantering van oormatige skuld.
•
Daarstelling van ʼn sisteem vir geskilbeslegting.
•
Omskrywings vir skuldherrangskikkings en nakoming van bevele.
•
Bevorder gelykheid in die kredietmark deur die balansering van die regte en verpligtinge van die kredietverskaffers en die verbruikers.
Die Wet maak verder voorsiening vir die Nasionale Kredietreguleerder om ʼn hof aansoek te bring vir ʼn verklarende bevel. 2.6.2
Inwerkingtreding van die Nasionale Kredietwet
Die Nasionale Kredietwet is deur die President bekragtig in 2006, maar die Wet het daarna stuk-stuk in werking getree om aan krediteure ʼn geleentheid te gee om finansiële state, dokumentasie en ander vorms in orde te kry, alvorens die Wet ten volle in werking tree. Die tegniese bepalings van die Wet, en die wat die Nasionale Kredietreguleerder skep, was die eerste geldige bepalings, waarna die Nasionale Verbruikerstribunaal en Buro’s gevolg het. Die substantiewe gedeeltes wat handel oor die verbruiker se regte en verpligtinge het ongeveer ʼn jaar later gevolg. 2.6.3
Toepassingsgebied van die Nasionale Kredietwet
Die Nasionale Kredietwet is van toepassing op enige onverbonde persone wat in die normale loop van gebeure met krediet te doen kry, en sal nie ooreenkomste tussen vriende of familie of regspersone wat belange in mekaar dra, insluit nie. Oor die algemeen sal ʼn kredietooreenkoms krediet verskaf, tesame met ander fooie en rente wat betaalbaar word, of ʼn laer prys geld wat betaalbaar is, by vroeë vereffening van krediet.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 47
CNL206 Verbruikersreg 2.6.4
Tipes kredietooreenkomste
Algemeen Die sambreelterm vir ooreenkomste in gevolge die Nasionale Kredietwet is kredietooreenkoms. Kredietooreenkomste word verder onderverdeel in kredietfasiliteite, krediettransaksies en kredietwaarborge, maar kan ook ʼn kombinasie van die drie begrippe insluit. Sommige van die onderafdelings word verder verdeel in spesifieke tipes transaksies.
Kredietfasiliteite
Kredietwaarborge
Kredietooreenkomste
Krediettransaksies
Kombinasie van kredietfasiliteit, kredietwaarborg of krediettransaksie
Figuur 2.1: Tipes kredietooreenkomste (Bron: Outeur 2013) Kredietfasiliteit In hierdie tipe kredietooreenkoms kom die verbruiker en kredietverskaffer ooreen dat die verbruiker na ʼn ooreengekome tyd die krediet periodiek sal vereffen en indien die verbruiker nie voor of op die ooreengekome tyd die krediet vergoed nie, mag die kredietverskaffer rente vra op die uitstaande bedrag. Die krediet wat verskaf word, kan goedere of dienste wees wat gelewer word of ʼn bedrag wat aan die verbruiker betaal word of ʼn bedrag wat namens die verbruiker betaal word. So sal ʼn kredietfasiliteit daargestel word, indien ʼn verbruiker by ʼn handelaar goedere op skuld koop en die verbruiker onderneem om die rekening binne 30 dae van lewering van die goedere te vereffen, terwyl rente teen ʼn voorafbepaalde, vasgestelde koers gevra kan word, indien die verbruiker nie voor of op die 30 dae sy rekening vereffen nie. Daar kan ook ooreengekom word dat die afbetaling in paaiemente sal geskied na ʼn spesifieke vasgestelde tydperk. ʼn Praktiese voorbeeld van die tipe kredietfasiliteit is die huidige kredietkaart waardeur die kredietverskaffer (die bank), namens die verbruiker (die persoon wat die kredietkaart besit) ʼn ©akademia (MSW) 2013
Bladsy 48
CNL206 Verbruikersreg bedrag geld betaal aan ʼn ander (die winkel waarby goedere gekoop is, of dienste gelewer is) en die verbruiker ooreenkom om voor, of op ʼn sekere tyd die skuld te vereffen (byvoorbeeld die kredietkaartrekening moet voor die 27ste van die maand betaal word, ten volle, of gedeeltelik deur middel van paaiemente) en indien die verbruiker nie voor of op hierdie tyd betaal nie, sal rente gehef word op die uitstaande bedrag. Indien ʼn bank vir een van sy kliënte ʼn oortrokke fasiliteit aanbied, is dit ʼn voorbeeld van ʼn kredietfasiliteit waar die kredietverskaffer ʼn bedrag geld aan die verbruiker beskikbaar stel en waarop rente gehef sal word indien terugbetaling nie geskied voor of op die
Vorme van krediet
ooreengekome tyd nie.
Lewering van goedere of dienste
Betaling van bedrag geld aan verbruiker
Betaling van bedrag geld namens verbruiker
Figuur 2.2: Vorme wat kredietverskaffing kan aanneem (Bron: Outeur 2013)
Krediettransaksie Krediettransaksies word onderverdeel in agt kategorieë wat afhang van die tipe transaksie wat plaasvind.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 49
CNL206 Verbruikersreg
1)
•Pandtransaksie
2)
•Afslagtransaksie
3)
•Gebeurlikheidskredietooreenkoms
4)
•Afbetalingsooreenkoms
5)
•Verbandooreenkoms
6) 7) 8)
•Versekerde lening •Huurkontrak •Enige ander kredietooreenkoms
Figuur 2.3: Tipes krediettransaksies (Bron: Outeur 2013) •
Pandtransaksie Die kredietverskaffer verleen krediet en neem goedere van die verbruiker as sekuriteit. Die goedere wat as sekuriteit geneem word se waarde, moet die kredietbedrag oorskry en die kredietverskaffer mag die goedere verkoop, indien die verbruiker versuim om te betaal. So byvoorbeeld sal die winkeleienaar ʼn kliënt se duur horlosie as pand neem, nadat die winkeleienaar aan die kliënt dienste gelewer het op krediet. Die waarde van die horlosie is min of meer gelykstaande aan die waarde of bedrag krediet wat gelewer is. Indien die kliënt versuim om die winkeleienaar te vergoed vir die krediet wat verleen was, mag die winkeleienaar die horlosie verkoop om die skuld van die kliënt te dek.
•
Afslagtransaksie Dit is ʼn transaksie waarvan goedere of dienste gelewer word aan die verbruiker en die kredietverskaffer lewer twee moontlikhede vir die betaling van die rekening waarvan die eerste moontlikheid ʼn laer terugbetalingsprys is, indien die rekening voor ʼn sekere datum vereffen word, terwyl die tweede moontlikheid is, dat die verbruiker ʼn hoër prys sal terugbetaal, indien die verbruiker die rekening vereffen na die datum wat die kredietverskaffer vasstel. ʼn Afslagtransaksie word daargestel indien A goedere lewer aan B, en A vir B ʼn rekening lewer wat bepaal dat B afslag van R1000 kry, indien die rekening binne sewe dae van lewering van goedere geskied, met die voorwaarde dat, as
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 50
CNL206 Verbruikersreg terugbetaling nie voor, of op hierdie sewe dae geskied nie, die volle uitstaande bedrag verskuldig sal wees. •
Gebeurlikheidskredietooreenkoms Hierdie tipe krediettransaksie stem ooreen met die afslagtransaksie, asook die kredietfasiliteit, maar bestaan eerder meer uit ʼn kombinasie van die twee tipes kredietooreenkomste. Twee moontlikhede vir terugbetaling kan gegee word: ʼn laer bedrag indien vereffening geskied voor ʼn sekere tyd, of dan ʼn hoër bedrag, indien vereffening eers na die bepaalde tyd geskied. Saam met die hoër bedrag wat ná die vasgestelde tyd gevra word, is die kredietverskaffer ook geregtig om rente te vra op die hoër bedrag. Gebeurlikheidskredietooreenkomste moet onderskei word van kredietfasiliteit deurdat rente en fooie of gelde, van die begin af deel vorm van die krediet wat verleen word. Tipiese voorbeelde van gebeurlikheidskredietooreenkomste is selfoonkontrakte en die lewering van nutsdienste deur munisipaliteite. Met ander woorde, die selfoonmaatskappy sal ʼn rekening aan die verbruiker lewer wat bepaal dat die verbruiker die rekening binne 30 dae van lewering moet betaal, en indien betaling nie voor, of op hierdie dag geskied nie, sal rente gehef word teen ʼn voorafbepaalde en vasgestelde koers.
Rente en fooie betaalbaar indien skuld nie voor of op die bepaalde tyd vereffen is nie.
Laer prys betaalbaar indien skuld voor of op die bepaalde tyd vereffen is.
Figuur 2.4: Gebeurlikheidskredietooreekoms (Bron: Outeur 2013) •
Afbetalingsooreenkoms ʼn Verbruiker ontvang roerende goedere wat gekoop is, terwyl die prys betaal word deur middel van paaiemente. Eiendomsreg berus by die verkoper (of kredietverskaffer) en word eers oorgedra nadat alle uitstaande bedrae afgelos is. Indien eiendomsreg wel na die koper (of verbruiker) oorgaan, kan dit onderhewig
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 51
CNL206 Verbruikersreg wees aan die voorwaarde dat die verkoper die goedere in beslag mag neem, indien die koper versuim om terugbetalings te maak. Die koper betaal rente op die uitstaande bedrag, asook administrasie gelde of heffings. ʼn Voorbeeld van afbetalingsooreenkomste is wanneer ʼn motor gekoop word deur middel van finansiering. Die kredietverskaffer (motorfinansier) sal eiendomsreg in die motor behou totdat die verbruiker (koper) al sy finansiële verpligtinge nagekom het. Die verbruiker sal verder die motor afbetaal by wyse van paaiemente, en boonop ook nog rente en ander fooie betaal. Indien eiendomsreg by lewering aan die verbruiker oorgedra word, sal die kredietverskaffer die reg voorbehou op beslaglegging van die motor indien die verbruiker versuim om te presteer soos in die kontrak ooreengekom.
Figuur 2.5: Voorbeelde van roerende eiendom (Bron: Clip Art, Google 2013) •
Verbandooreenkoms Hierdie tipe krediettransaksie word aangetref wanneer ʼn kredietverskaffer onroerende eiendom as pand hou vir die uitstaande bedrag krediet wat aan die verbruiker verleen is. Die verbruiker kan dan ook aan die kredietverskaffer rente en ander fooie betaal, buiten die krediet wat oorspronklik verleen is, maar die Nasionale Kredietwet maak geen uitdruklike melding van bykomende rente of fooie wat betaalbaar is, alvorens die wet toepassing sal vind nie. ʼn Voorbeeld van ʼn verbandooreenkoms is wanneer die bank, as kredietverskaffer, ʼn verband registreer oor die huis van die verbruiker, en die verbruiker dan vir die bank rente en ander fooie terugbetaal, indien so ooreengekom is. Die bank kan die huis neem en verkoop, indien die verbruiker versuim om terug te betaal.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 52
CNL206 Verbruikersreg
Figuur 2.6: Voorbeeld van onroerende eiendom (huise en geboue) (Bron: Clip Art 2013) •
Versekerde lening ʼn Versekerde lening kom voor wanneer die kredietverskaffer goedere van die verbruiker as sekuriteit behou, of wanneer die kredietverskaffer sessie van ʼn titel van die verbruiker mag neem. Weer eens maak die Wet geen melding dat rente of ander fooie betaalbaar is, alvorens die Wet toepassing sal vind by hierdie tipe krediettransaksie nie. ʼn Voorbeeld van ʼn versekerde lening, word gevind by die registrasie van notariële verbande oor roerende eiendom.
•
Huurkontrak Die verhuurder (kredietverskaffer) sal aan die huurder (verbruiker) roerende goed huur en tydelike besit en gebruik van die goedere aan die huurder oordra, terwyl die huurder paaiemente aan die verhuurder betaal. Rente en ander fooie is ook betaalbaar, en na alle betalings vereffen is, sal eiendomsreg oorgaan aan die huurder. Daarom word daar in hierdie verband onderskei van die algemene huurkontrak, waar eiendomsreg nie oorgaan aan die huurder nie.
•
Enige ander kredietooreenkomste waar betaling uitgestel is Hierdie laaste kategorie maak voorsiening vir enige ander tipe kredietooreenkoms waar betaling uitgestel is en waar rente en ander fooie betaalbaar is.
Kredietwaarborg Hierdie vorm van ʼn kredietooreenkoms neem dieselfde vorm aan van die algemene borg, waarin ʼn derde party ooreenkom om die verbruiker se verpligtinge na te kom, indien die omstandighede so is dat dit verlang word, en die verbruiker se verpligtinge spruit voort uit ʼn kredietfasiliteit of ʼn krediettransaksie.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 53
CNL206 Verbruikersreg
Derde persoon (Kredietwaarborg)
Verbruiker (kredietfasiliteit of krediettransaksie)
Kredietverskaffer
Figuur 2.7: Diagrammatiese voorstelling van ʼn kredietwaarborg waar die derde persoon slegs sal presteer, indien die verbruiker nie ingevolge die kredietfasiliteit of krediettransaksie kan presteer nie (Bron: Outeur 2013) •
Kombinasie van transaksies Dit is moontlik dat die drie vorme van kredietooreenkomste in ʼn kombinasie aangetref word, en die Nasionale Kredietwet sal dan ook van toepassing wees. ʼn Voorbeeld van so ʼn transaksie word aangetref indien goedere op krediet aangekoop word, terwyl afbetaling oor ʼn tydperk in paaiemente betaal word met ʼn kredietkaart.
Spesiale ooreenkomste Die Nasionale Kredietwet maak ook voorsiening vir omstandighede waar liefdadigheidsmotiewe ter sprake is, ten spyte van ʼn winsmotief of rente wat op sulke transaksies gehef kan word. Die twee tipes spesiale ooreenkomste sluit die volgende in: •
Ontwikkelingskredietooreenkomste Dit is in die geval van ʼn koöperatiewe vereniging wat ʼn kredietooreenkoms aangaan, indien die kredietooreenkoms se hoofskuld nie meer as R15 000 is nie, of die krediet verskaf word vir ʼn opvoedkundige lening, of kredietooreenkomste wat aangegaan word vir lae koste behuising.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 54
CNL206 Verbruikersreg
•
Openbare belang kredietooreenkomste Die Minister van Finansies mag van tyd tot tyd bepaal dat daar spesifieke toestande aanwesig is wat vereis dat ʼn kredietooreenkoms in hierdie omstandighede tot die openbare belang sal wees. Byvoorbeeld wanneer ʼn vloed ʼn gedeelte van ʼn dorp beskadig het, mag die Minister van Finansies bepaal dat ʼn spesiale kredietooreenkoms vir hierdie gedeelte aangegaan moet word.
2.7
Uitsluitings van die Nasionale Kredietwet
Die Nasionale Kredietwet sal nie toepassing vind op die volgende kredietooreenkomste nie, of kredietooreenkomste wat gesluit is onder die volgende omstandighede, of kredietooreenkomste wat gesluit is deur die volgende persone: •
Kredietooreenkomste wat gesluit is deur ʼn regspersoon as verbruiker met ʼn batewaarde of jaarlikse omset van R1 miljoen of meer. Met ander woorde, sal ʼn onderneming wat ʼn jaarlikse omset van R1.01 miljoen nie deur die Nasionale Kredietwet beskerm word, indien ʼn kredietooreenkoms aangegaan word nie.
•
Groot kredietooreenkomste waarvan die verbruiker ʼn regspersoon is, al is die regspersoon se batewaarde of jaarlikse omset minder as R1 miljoen. ʼn Groot kredietooreenkoms word in die Wet omskryf en sluit ʼn verbandooreenkoms in (ongeag die bedrag betrokke), of ʼn krediettransaksie (waarvan ʼn pandtransaksie uitgesluit word omdat dit ʼn klein kredietooreenkoms is ingevolge die Wet), of ʼn kredietwaarborg, of ʼn kredietooreenkoms waarin die hoofskuld gelyk of meer is, as R250 000. Met ander woorde, so sal ʼn klein regspersoon met ʼn batewaarde van R750 000 beskerm word deur die Nasionale Kredietwet, indien hy nie ʼn groot kredietooreenkomstransaksie aangaan nie.
•
Kredietooreenkomste wat gesluit word waarin die Staat of ʼn staatsorgaan die verbruiker is.
•
Kredietooreenkomste wat gesluit word waarin die Reserwebank die kredietverskaffer is.
•
Kredietooreenkomste wat gesluit word waar die kredietverskaffer buite Suid-Afrika is.
•
Versekeringspolisse.
•
Huurkontrakte van onroerende goedere. ʼn Verbruiker sal dus nie deur die wet beskerm word, indien die verbruiker ʼn gemeenregtelike huurkontrak sluit vir die huur van ʼn woonstel nie.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 55
CNL206 Verbruikersreg
•
Enige transaksies wat betrekking het op ʼn stokvel en sy lede.
•
ʼn Kredietooreenkoms wat aangegaan was en waar die krediet vereffen moes word met ʼn verhandelbare dokument wat gedishonoreer word. Byvoorbeeld, A het meubels gekoop by B ingevolge ʼn kredietooreenkoms en A het met ʼn tjek betaal vir die meubels, maar die tjek het “gehop”. In hierdie geval word A ʼn skuldenaar van die bank, wat in werklikheid die kredietverskaffer is, terwyl die bank ʼn skuldeiser van A is en hierdie transaksie nie toepassing vind in die Nasionale Kredietwet nie.
•
Indien ʼn kredietfasiliteit gesluit is tussen ʼn verbruiker en ʼn verkoper, sal daar geen kredietooreenkoms tussen die verkoper en kredietverskaffer wees nie. Indien X met ʼn kredietkaart betaal vir goedere by Y, is dit in werklikheid X se bank wat die krediet verskaf, en sal daar geen kredietooreenkoms tussen Y en die bank ontstaan nie.
2.7.1
Beperkte toepassing van die Nasionale Kredietwet
Die wet het ʼn beperkte toepassing in sekere gevalle van gebeurlikheidskredietooreenkomste en kredietooreenkomste waar die verbruiker ʼn regspersoon is. Gebeurlikheidskredietooreenkomste word vrygestel van werking van sekere gedeeltes van die Wet, terwyl regspersone as verbruiker nie deur al die dele van die Wet beskerm word nie. Gebeurlikheidskredietooreenkomste word vrygestel van die volgende gedeeltes van die Wet: •
Registrasievereistes wat vir kredietverskaffers gestel word.
•
Die bepalings wat pre-kontraktuele bekendmakings reël.
•
Die formaliteite en inhoudsvereistes vir ooreenkomste.
•
Ongeoorloofde ooreenkomste en ongeoorloofde bepalings in ooreenkomste.
•
Roekelose krediet.
•
Bemarkingspraktyke.
•
Die teruggawe van goedere.
•
Die verbruiker se afkoelreg.
•
Geskilbeslegtingprosedures in terme van die Wet.
Regspersone sal nie deur die volgende gedeeltes van die Wet beskerm word nie: •
Bemarkingspraktyke.
•
Negatiewe opsie bemarking.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 56
CNL206 Verbruikersreg
•
Roekelose krediet.
•
Skuldhersiening en skuldherrangskikking.
•
Die vereiste dat wisselende rentekoers aan ʼn basiskoers gekoppel moet wees.
•
Reëls aangaande die betaling van fooie, heffings, kredietversekering en maksimum rentekoerse.
• 2.7.2
Oormatige skuld. Klein, middelslag en groot ooreenkomste
Die Nasionale Kredietwet onderskei tussen drie kategorieë kredietooreenkomste. Daar is ook verskillende reëls van toepassing op die verskillende tipe kredietooreenkomste, byvoorbeeld die inhoud en formaat waaraan ʼn spesifieke tipe moet voldoen, asook die aflossing van skuld deur vervroegde betalings. ʼn Kredietooreenkoms is klein wanneer dit een van die volgende is: •
ʼn pandtransaksie;
•
ʼn kredietfasiliteit waarin die krediet nie meer as R15 000 is nie;
•
ʼn krediettransaksie (behalwe ʼn verbandooreenkoms) waarvan die hoofskuld nie meer as R15 000 is nie.
Met ander woorde, ʼn pandtransaksie sal ʼn klein ooreenkoms wees, ongeag die feit dat die waarde van die pand R400 000 is. Indien ʼn kredietfasiliteit van R7000 aangegaan is, sal dit as ʼn klein kredietooreenkoms kwalifiseer. So ook sal ʼn afbetalingsooreenkoms waarvan die hoofskuld R14 500 is, as ʼn klein kredietooreenkoms beoordeel word. ʼn Kredietooreenkoms is middelslag in die volgende omstandighede: •
ʼn kredietfasiliteit waarin die krediet meer as R15 000 is;
•
ʼn krediettransaksie (behalwe ʼn pandtransaksie of ʼn verbandooreenkoms) waarvan die hoofskuld tussen R15 000 en R250 000 is.
So byvoorbeeld, sal ʼn versekerde lening, waarvan die hoofskuld R175 000 is, as ʼn middelslag kredietooreenkoms kwalifiseer. ʼn Kredietooreenkoms is groot wanneer dit een van die volgende is: •
ʼn verbandtransaksie (ongeag die grootte van die krediet)
•
ʼn krediettransaksie (behalwe ʼn pandtransaksie) waarvan die hoofskuld meer as R250 000 is.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 57
CNL206 Verbruikersreg Indien A ʼn huis koop ter waarde van R10 000, en die bank registreer ʼn verband oor die huis, sal dit ʼn groot kredietooreenkoms wees, ongeag die bedrag krediet wat verleen word. Met ander woorde, ʼn verbandooreenkoms sal altyd ʼn groot ooreenkoms wees, terwyl ʼn pandtransaksie altyd ʼn klein ooreenkoms sal wees. Verder is ʼn kredietwaarborg nie ʼn klein, middelslag of ʼn groot transaksie nie. 2.8
Ooreenkoms tot en sluiting van ʼn kredietooreenkoms
2.8.1
Algemeen
Die partye tot die kredietooreenkoms sluit ʼn kontrak met mekaar, en die volgende vereistes vir ʼn kontrak tussen die kredietverskaffer en verbruiker moet teenwoordig wees: •
wilsooreenstemming;
•
handelingsbevoegdheid van partye;
•
prestasie moet moontlik wees;
•
prestasie moet bepaald of bepaalbaar wees;
•
die kontrak moet ingevolge die Wet wees;
•
enige formaliteite wat deur die Wet voorgeskryf is, moet aan voldoen wees.
2.8.2
Pre-kontraktuele bekendmakings
Voordat die kredietverskaffer en verbruiker ʼn kredietooreenkoms sluit, moet die kredietverskaffer ʼn kwotasie van die krediet aan die verbruiker voorsien. Die kwotasie sluit finansiële besonderhede in, asook verdere regte en verpligtinge van beide partye ingevolge die Wet. Dit is in hierdie geval waar groot verskille aangetref word tussen klein en groot kredietooreenkomste omdat die Wet meer vereistes voorskryf vir groot kredietooreenkomste. Hierdie kwotasie sal bindend wees op die kredietverskaffer vir ʼn tydperk van vyf besigheidsdae, vanaf lewering van die kwotasie, maar is ook onderhewig aan sekere voorbehoude en voorwaardes. Die kwotasie is egter nie bindend op die verbruiker nie. 2.8.3
Vorm en inhoud van kredietooreenkomste
Die kredietverskaffer moet ʼn skriftelike afskrif van die dokument wat die kredietooreenkoms daarstel aan die verbruiker voorsien en mag geen fooi hef vir die verskaffing van die dokument nie. Die regulasies bepaal wat die vorm van die ooreenkoms moet wees, asook wat die inhoud tot die ooreenkoms sal wees. Die vorm en inhoud van die dokument sal bepaal word deur
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 58
CNL206 Verbruikersreg die tipe kredietooreenkoms wat aangegaan is. Die regulasies tot die Wet onderskei verder ook tussen vereistes vir klein, middelslag en groot kredietooreenkomste. Die onderliggende doel met die vorm en inhoudsvereistes is dat die verbruiker ten volle moet ingelig wees oor die ooreenkoms wat aangegaan word. Die Wet vereis dat enige kredietooreenkoms in skrif moet wees. 2.8.4
Ongeoorloofde ooreenkomste
Sommige ooreenkomste word deur die Nasionale Kredietwet verbied, en verklaar sodanige ooreenkomste as ongeoorloof, en sluit die volgende in: •
ooreenkomste met ʼn ongeëmansipeerde minderjarige wat nie die nodige bystand of toestemming deur sy ouer of voog verkry het nie;
•
ooreenkomste met persone wat kranksinnig is;
•
ooreenkomste met persone wat onder administratiewe bevel verkeer en sonder die administrateur se toestemming of bystand handel;
•
ooreenkomste wat gesluit word na aanleiding van negatiewe opsie bemarking;
•
ʼn aanvullende ooreenkoms, wat bygevoeg word tot die oorspronklike ooreenkoms, wat as ongeoorloof beskou sou word, indien dit ingesluit was in die oorspronklike ooreenkoms.
•
ooreenkomste wat gesluit word waar die kredietverskaffer nie volgens die terme van die Nasionale Kredietwet geregistreer is nie;
•
ooreenkomste wat gesluit word terwyl die kredietverskaffer onderhewig is aan ʼn kennisgewing van die Nasionale Kredietreguleerder, of van ʼn provinsiale reguleerder, waarvan die kennisgewing bepaal dat die kredietverskaffer moet staak om krediet te verskaf.
Slegs ʼn hof kan ʼn ongeoorloofde kredietooreenkoms as ongeldig verklaar. Indien die hof so ʼn uitspraak gelewer het, sal die kredietverskaffer verplig wees om alle betalings, tesame met rente op hierdie betalings, aan die verbruiker terug te betaal. Die kredietverskaffer verkeer in ʼn nadelige posisie, aangesien die kredietverskaffer ook nie enige gelde wat betaal is, of goedere wat gelewer is van die verbruiker kan terugeis nie. Indien die hof vind dat die verbruiker onregverdig verryk sal word deur die gelde wat betaal is, of die goedere wat gelewer is, te behou, sal sulke gelde of goedere aan die Staat verbeur word. Die kredietverskaffer verloor dus sy verhaalsreg teen die verbruiker.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 59
CNL206 Verbruikersreg 2.8.5
Ongeoorloofde bepalings
Daar is ʼn groot verskeidenheid van bepalings wat in ʼn kredietooreenkoms kan voorkom wat deur die Nasionale Kredietwet verbied word, en slegs die belangrikstes sal gevolglik genoem word. Bepalings wat verbied word, sluit die volgende in:
wat die oogmerke van die Wet teenwerk;
wat die verbruiker mislei;
wat die verbruiker bedrieg;
wanneer die verbruiker nie op sy wetlike regte mag steun nie;
wat die kredietverskaffer magtig om enigiets te doen wat deur die Wet verbied word;
wat die kredietverskaffer vryspreek van aanspreeklikheid, indien iemand namens die kredietverskaffer handel;
wat geïmpliseerde waarborge uitsluit (byvoorbeeld die waarborg teen verborge gebreke en voetstootsbepalings);
wat ʼn wisselende rentekoers daarstel.
ʼn Ongeoorloofde bepaling is nietig of ongeldig, en ʼn hof moet gevolglik so ʼn bepaling van die res van die ooreenkoms skei. 2.8.6
Wysigings van kredietooreenkomste
Die Wet stel streng vereistes vir die wysiging van bestaande kredietooreenkomste. Daar is spesiale bepalings vir die wysiging van kredietperke in die geval van ʼn kredietfasiliteit. Verlaging van kredietperk Die verbruiker mag die kredietverskaffer ter enige tyd versoek om die kredietperk te verlaag. Verhoging van kredietperk Die kredietverskaffer mag in sekere omstandighede die kredietperk tydelik verhoog om die verbruiker te akkommodeer, sodat ʼn dokument gehonoreer kan word. Verder mag die kredietperk ook by wyse van ooreenkoms verhoog word, maar die kredietverskaffer mag slegs die kredietperk onder sekere spesifieke omstandighede eensydig verhoog. Hierdie omstandighede word gewoonlik aangetref wanneer die verbruiker skriftelike toestemming gegee het ten tyde van kontraksluiting, of later, dat die kredietperk outomaties van tyd tot tyd verhoog kan word. Die kontrak moet egter uitdruklik bepaal dat die kredietperk so verhoog kan word en die verbruiker moet spesifiek by hierdie bepaling parafeer. Verder mag eensydige verhoging slegs een keer per jaar geskied.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 60
CNL206 Verbruikersreg 2.9
Regte en verpligtinge van partye
2.9.1
Algemeen
Die Nasionale Kredietwet beskerm die verbruiker meer as wat die kredietverskaffer beskerm word, veral aangesien die Wet se oogmerk is om verbruikers te beskerm. Dit wil voorkom asof die verbruiker se reg, die verpligting van die kredietverskaffer daarstel. Die Wet verskaf ʼn definisie van die kredietverskaffer en verbruiker in verskillende hoedanighede na aanleiding van die tipe kredietooreenkoms wat ter sprake is. 2.9.2
Omskrywing van kredietverskaffer
Die kredietverskaffer is: •
Die party wat goedere of dienste lewer ingevolge ʼn afslag-, gebeurlikheidskrediet-, of afbetalingsooreenkoms.
•
Die party wat geld voorsien of krediet verskaf ingevolge ʼn pandtransaksie.
•
Die party wat krediet verskaf ingevolge ʼn kredietfasiliteit.
•
Die verbandhouer ingevolge ʼn verbandooreenkoms.
•
Die geldlener ingevolge ʼn versekerde lening.
•
Die verhuurder ingevolge ʼn huurkontrak.
•
Die party vir wie versekering gegee word ingevolge ʼn kredietwaarborg.
•
Die party wat geld voorsien of krediet verskaf ingevolge enige ander kredietooreenkoms.
• 2.9.3
Enige party wat regte verkry wat ooreenstem met regte van ʼn kredietverskaffer. Omskrywing van verbruiker
Die verbruiker is: •
Die party aan wie goedere of dienste verskaf is ingevolge ʼn afslag-, gebeurlikheidskrediet-, of afbetalingsooreenkoms
•
Die party aan wie geld betaal of krediet verskaf is, ingevolge ʼn pandtransaksie.
•
Die party aan wie krediet verskaf is ingevolge ʼn kredietfasiliteit.
•
Die verbandgewer ingevolge ʼn verbandooreenkoms.
•
Die lener ingevolge ʼn versekerde lening.
•
Die huurder ingevolge ʼn huurkontrak.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 61
CNL206 Verbruikersreg
•
Die vrywaarder ingevolge ʼn kredietwaarborg.
•
Die party wat van geld of krediet voorsien word ingevolge enige ander kredietooreenkoms.
2.9.4
Regte van kredietverskaffer
Die kredietverskaffer het die reg om betaling af te dwing, om betaling te ontvang, en om die ooreenkoms te kanselleer en die goedere of geld wat as krediet verleen is, terug te eis, indien die verbruiker versuim om te presteer ingevolge die ooreenkoms. Die kredietverskaffer moet die verbruiker skriftelik in kennis stel, indien die verbruiker in versuim verkeer, en moet die verbruiker se aandag daarop vestig dat die verbruiker ʼn skuldraadgewer kan raadpleeg, of die aangeleentheid kan verwys vir alternatiewe geskilbeslegtingsagent, verbruikershof of ombud. Die kredietverskaffer mag verder slegs die hof benader vir ʼn bevel, indien die verbruiker vir minstens 20 dae in versuim verkeer en minstens tien besigheidsdae verloop het nadat die skriftelike kennisgewing aan die verbruiker oorhandig is. 2.9.5
Verpligtinge van kredietverskaffer
Die volgende is ʼn opsomming van die kredietverskaffer se verpligtinge: •
Die kredietverskaffer moet geregistreerd wees om as kredietverskaffer te bedryf.
•
Die kredietverskaffer moet ʼn kredietevaluering van die verbruiker doen alvorens krediet verskaf word.
•
Hy moet die verbruiker voorsien van ʼn kwotasie voor kontraksluiting.
•
Hy moet die verbruiker voorsien van ʼn afskrif van die ooreenkoms.
•
Hy moet die verbruiker van periodieke rekeningstate voorsien.
•
Indien die verbruiker ʼn aflosbedrag vir sy rekening aanvra, moet die kredietverskaffer dit gratis aan die verbruiker lewer.
•
Die kredietverskaffer moet elke kredietooreenkoms wat aangegaan word aan die kredietregister of kredietburo rapporteer.
2.9.6
Regte van verbruiker
Reg op aansoek om kredietverlening en nie-diskriminasie Enige persoon het die reg om aansoek te doen vir krediet, maar nie die reg dat sulke krediet moet toegestaan word nie. Die kredietverskaffer het die reg om krediet te weier, maar mag nie op ʼn onregverdige grond, soos ras, ouderdom, geslag, ens, teen die verbruiker diskrimineer nie. ©akademia (MSW) 2013
Bladsy 62
CNL206 Verbruikersreg Reg op verstaanbare taal Elke rolspeler wat registreer by die Nasionale Kredietreguleerder moet minstens twee tale voorsien wat gebruik kan word in dokumentasie. Die verbruiker het die reg om enige dokumentasie of kommunikasie te ontvang in ʼn taal wat hy verstaan en wat eenvoudig uiteengesit is. Verder moet alle kommunikasie skriftelik geskied. Regte aangaande inligting aangehou deur kredietburo’s Kredietburo’s verskaf inligting aan kredietverskaffers aangaande die kredietwaardigheid van ʼn verbruiker. Dit is nodig dat buro’s hierdie inligting korrek evalueer, aangesien daar moontlike skadelike inligting van die verbruiker kan wees. Die kredietverskaffer moet die verbruiker in kennis stel, indien daar skadelike inligting aan ʼn kredietburo verskaf gaan word. Die kredietburo’s moet hierdie inligting bewaar, en die verbruiker kan ter enige tyd versoek om sodanige inligting te ontvang, terwyl die kredietburo verplig is om die inligting aan die verbruiker bekend te maak. Beskerming teen bemarkingspraktyke Die Wet bevat sekere bepalings vir verkope wat tuis of by die werk geskied, en stel sekere vereistes waaraan advertensies moet voldoen. Verder verbied die Wet negatiewe opsie bemarking, waardeur ʼn ooreenkoms outomaties tot stand sal kom indien die verbruiker nie die aanbod weier nie. Vrywaring teen verlore kaarte Die verbruiker moet voorsien word van ʼn telefoonnommer in die geval waar diefstal of verlies van die kaart plaasvind. ʼn Kaart sal verskaf word in die geval van kredietfasiliteite. Die verbruiker sal verder nie aanspreeklik wees vir transaksies wat op die verlore kaart plaasvind, nadat die verlies gerapporteer is nie. Reg op inligting en dokumentasie Die kredietverskaffer mag nie ʼn fooi hef op dokumentasie wat oorspronklik aan die verbruiker voorsien moes word nie. Reg op vertroulikheid en privaatheid Indien enige rolspeler vertroulike inligting van ʼn verbruiker besit, moet die inligting vertroulik gehou word. Indien ʼn rolspeler versuim om inligting privaat te hou, bepaal die Wet dat dit ʼn misdryf is. Reg om aansoek te doen vir skuldhersiening en herrangskikking van verpligtinge In die geval waar die verbruiker oorbelas is, het die verbruiker die reg om ʼn ooreenkoms te tref met sy kredietverskaffers om ʼn bevredigende afbetalingsooreenkoms te stel, wat tot alle ©akademia (MSW) 2013
Bladsy 63
CNL206 Verbruikersreg partye se voordeel sal strek. Die verbruiker sal die hulp van ʼn skuldraadgewer raadpleeg om ʼn hofaansoek te bring en onderhandelings met die kredietverskaffers te tref. Afkoelreg Die verbruiker het die reg om die kredietooreenkoms binne ʼn sekere tydperk te kanselleer, sonder om homself bloot te stel vir kontrakbreukaksies. Hierdie afkoelreg is egter net van toepassing in spesifieke gevalle, naamlik huurkontrakte en afbetalingsooreenkomste en ook kredietooreenkomste wat gesluit is, buite die kredietverskaffer se geregistreerde besigheidsadres. Vroeë afbetaling en groter afbetalings Dit was voorheen praktyk dat die verbruiker krediet vroeër mag afbetaal as die ooreengekome tyd, mits die rente saam met die hoofskuld vereffen word. Die Nasionale Kredietwet bepaal nou dat die verbruiker krediet vroeër mag aflos (sonder bybetaling van rente wat gehef sou word), of dat die verbruiker groter paaiemente mag terugbetaal sonder om gepenaliseer te word. Oorgawe van goedere Die verbruiker het die reg om goedere aan die kredietverskaffer terug te besorg om sodoende die uitstaande krediet te vereffen, met die herverkoop van die goedere. Ontvangs van periodieke rekeningstate Die kredietverskaffer moet rekeningstate periodiek aan die verbruiker lewer. Die periodes tussen die lewering van rekeningstate mag nie meer as ses maande wees vir verbandtransaksies nie, twee maande vir afbetalingstransaksies en huurooreenkomste, of versekerde lenings, en een maand vir enige ander vorme van kredietooreenkomste. Die partye mag wel vir ʼn langer tydperk ooreenkom. 2.9.7
Verpligtinge van verbruiker
Die verpligtinge van die verbruiker word bepaal deur die tipe ooreenkoms wat aangegaan is, byvoorbeeld dat die verbruiker geld moet terug betaal, indien geld op krediet verskaf is, of dat die verbruiker na die onderhoud van goedere moet toesien, indien die goedere ingevolge ʼn huurooreenkoms bekom is. Verpligting om aan te dui wat die ligging van goedere is Hierdie bepaling het betrekking op goedere waar eiendomsreg nog nie na die verbruiker oorgegaan het nie, of waar die kredietverskaffer ʼn reg op teruggawe het, byvoorbeeld huurkontrakte of afbetalingsooreenkomste. Die verbruiker het ʼn plig om die kredietverskaffer in kennis te stel, indien die verbruiker se besigheids- of woonadres verander, of die ©akademia (MSW) 2013
Bladsy 64
CNL206 Verbruikersreg perseel waar die goedere aangehou word, verander of naam en adres van enige persoon aan wie die goedere oorgedra word. 2.9.8
Die verskil tussen oormatige skuld en roekelose krediet
Oormatige skuld •
Die bepalings in die Wet aangaande oormatige skuld en herrangskikking van skulde is nie van toepassing op regspersone as verbruikers nie.
•
Skuldraadgewers speel ʼn rol in die bystand van die proses, asook die bring van ʼn hofaansoek.
•
Die konsep van oormatige skuld, beteken dat die verbruiker nie al sy verpligtinge ingevolge ʼn kredietooreenkoms op ʼn tydige manier kan nakom nie.
•
Die verbruiker se huidige en toekomstige finansiële posisie word in ag geneem gedurende die proses.
•
Prosedures vir ʼn verklaring van oormatige skuld en skuldherrangskikking kan op twee maniere teweeg gebring word: 1) Indien dit gedurende enige hofprosedures voorkom dat die verbruiker oormatige met skuld belaai is. 2) Wanneer die verbruiker op die voorgeskrewe vorm en manier moet aansoek doen by die skuldraadgewer, wat dan sal uitloop op ʼn hofaansoek, waarin die hof verklaar dat die persoon oormatig met skuld belaai is.
•
Die skuldraadgewer sal die posisie van die verbruiker evalueer en een van drie bevindings maak: 1) Die verbruiker verkeer nie in oormatige skuld nie en die aansoek van die hand wys. 2) Die verbruiker verkeer nie in oormatige skuld nie, maar ondervind probleme met tydige vereffening van skulde en poog om ʼn ooreenkoms met kredietverskaffers te sluit vir herrangskikking van betalings. 3) Die verbruiker verkeer in oormatige skuld, en gevolglik moet ʼn hofaansoek gebring word om die verbruiker as sodanig te verklaar.
Roekelose krediet •
Voordat ʼn kredietverskaffer krediet aan ʼn verbruiker verleen, moet die kredietverskaffer die verbruiker evalueer deur ʼn kredietevaluasie te doen en na die verbruiker se kredietrekord te kyk, en sluit die verbruiker se
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 65
CNL206 Verbruikersreg terugbetalingsgeskiedenis in, huidige finansiële stand, toekomstige finansiële stand en huidige verpligtinge. •
ʼn Kredietooreenkoms sal roekeloos wees indien: o
die kredietverskaffer nie die nodige evaluasie gedoen het nie; of
o
die kredietverskaffer het die evaluasie gedoen en die kredietooreenkoms gesluit ten spyte van die feit dat:
die verbruiker nie bewus was, of ten volle begryp het wat die risiko’s, kostes en verpligtinge ingevolge die ooreenkoms behels nie;
o
die verbruiker in oormatige skuld verkeer as gevolg van die ooreenkoms.
Die hof mag uit sy eie ʼn kredietooreenkoms as roekeloos verklaar in enige prosedures wat voor die hof is.
•
Roekelose kredietbepalings is nie van toepassing op die volgende ooreenkomste nie: o
Skoollenings
o
Studentelenings
o
Noodlenings
o
Publieke belang kredietooreenkomste
o
Pandtransaksies
o
Gebeurlikheidskredietooreenkomste
o
Tydelike toename in die kredietperk onder ʼn kredietfasiliteit
o
Kredietooreenkomste waarin die verbruiker ʼn regspersoon is
2.10 Finansiële aangeleenthede 2.10.1 Items verhaalbaar deur kredietgewers Die kredietverskaffer kan slegs sekere items ingevolge die Wet van die verbruiker verhaal en sluit die volgende in: •
Die hoofskuld.
•
Aanvangsgelde – kostes van die daarstel en aangaan van die kredietooreenkoms.
•
Diensgelde – kostes wat periodiek gehef kan word vir administrasie om die ooreenkoms in stand te hou.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 66
CNL206 Verbruikersreg
•
Rente.
•
Kredietversekering.
•
Administrasiegelde, indien die verbruiker versuim om te presteer.
•
Invorderingskostes – nadat die prosedures gevolg is wat deur die Wet voorgeskryf word om uitstaande bedrae in te vorder.
2.10.2 Ultra duplum-reël Hierdie reël bepaal dat uitstaande rente wat betaalbaar is, mag nooit die bedrag van die hoofskuld oorskry nie. Die verbruiker mag dus nie meer as dubbel die bedrag van die hoofskuld verskuldig wees nie. Die reël verwys na rente, maar die Wet bepaal dat rente en aanvangsgeld, diensgelde, kredietversekering, administrasiekostes en invorderingskostes deel uitmaak van die ultra duplum-reël. 2.10.3 Rente Rente moet as ʼn jaarlikse persentasiekoers uitgedruk word en mag nooit hoër wees as wat deur die Minister van Finansies van tyd tot tyd bepaal word nie. Die Minister skryf ook van tyd tot tyd voor wat die maksimum aanvangsgelde vir elke tipe kredietooreenkoms mag wees. In die saak van NBS Boland Bank Bpk v One Berg River Drive CC is daar deur middel van die presedenteleer vasgestel dat dit moontlik is om ʼn wisselende rentekoers te hê, mits die kredietverskaffer sy diskresie op ʼn redelike wyse uitoefen. 2.11 Verbruikerkredietinstellings 2.11.1 Algemeen Die Nasionale Kredietwet maak voorsiening en skep administratiewe liggame, individue en funksionarisse wat almal ʼn rol speel, indien krediet en kredietooreenkomste ter sprake is. Elke entiteit moet voldoen aan die spesifieke voorskrifte en besit spesifieke magte of verpligtinge ingevolge die Wet.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 67
CNL206 Verbruikersreg
Kredietburo's Skuldraadgewers
Inspekteurs
Nasionale Verbruikerstribunaal
Kredietverskaffers
Nasionale Kredietreguleerder
Rolspelers
Ombud
Figuur 2.8: Die verskillende rolspelers in terme van die Nasionale Kredietwet (Bron: Outeur 2013) 2.11.2 Nasionale Kredietreguleerder Die Nasionale Kredietreguleerder word geskep deur die Wet en is ʼn onafhanklike regspersoon wat verskeie magte en pligte het. Die Nasionale Kredietreguleerder word gelei deur ʼn raad en die Uitvoerende Beampte sien toe dat die Nasionale Kredietreguleerder handel volgens die Wet, en is ook verantwoordelik vir die aanstelling van inspekteurs. Die algemeenste funksies en pligte van die Nasionale Kredietreguleerder sluit die volgende in: •
Die bevordering van ʼn billike, deursigtige, mededingende, volhoubare, verantwoordelike, doeltreffende, effektiewe en toeganklike kredietmark.
•
Lewering van ʼn jaarlikse verslag aan die Minister van Finansies aangaande die kredietmark.
•
Moet aanbevelings van ontwikkelings of veranderings in die Wet maak.
•
Registrasie van kredietverskaffers, kredietburo’s en skuldraadgewers.
•
Informele geskilbeslegting tussen kredietverskaffers en verbruikers, en sekermaak dat bevele wat so gemaak word, nagekom word.
•
Publieke bewustheid bevorder vir kredietaangeleenthede.
•
Register hou van uitstaande kredietooreenkomste.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 68
CNL206 Verbruikersreg
•
Ontvangs van klagtes aangaande oortredings van die Wet.
•
Benadering van Tribunaal vir lewering van bevele.
•
Lewering van nie-bindende opinies oor die interpretasie van die Wet.
•
Aansoek by die hof vir ʼn verklarende bevel oor die toepassing of uitleg van die Wet.
2.11.3 Nasionale Verbruikerstribunaal Die Nasionale Verbruikerstribunaal is ʼn onafhanklike regspersoon met jurisdiksie oor die hele land. Die Tribunaal oorsien informele en inkwisitoriale (ondersoekende) verrigtinge en hou openbare rekord van alle verrigtinge wat geskied. Die Tribunaal bestaan uit ʼn voorsitter en minstens tien ander persone en vertoon soos ʼn hof, alhoewel dit nie ʼn hof is nie, en omdat sekere bevele slegs deur ʼn hof gelewer mag word. Die Tribunaal mag tussentydse en finale bevele maak, en daar kan teen ʼn beslissing geappelleer word na ʼn vol paneel van die Tribunaal, en vandaar mag die beslissing op hersiening, of appèl na die Hooggeregshof geneem word. Die Tribunaal mag verder boetes voorskryf, registrasie van rolspelers opskort of kanselleer en bevele uitdeel teen ongeregistreerde persone, wat bepaal dat so ʼn persoon moet voldoen aan die registrasievereistes binne ʼn sekere tydperk. Die Tribunaal mag ook toesien dat ʼn bevel wat deur die Hooggeregshof gemaak is, uitgevoer word, of mag die uitvoering daarvan afdwing. 2.11.4 Skuldraadgewers Hierdie is ʼn nuwe term wat die Nasionale Kredietwet stel. Skuldraadgewers word geraadpleeg, indien ʼn verbruiker oormatige skuld het en nie al sy verpligtinge kan nakom nie. Dit is een van die take van die skuldraadgewer om die verbruiker by te staan met ʼn hofaansoek om as “oormatig belas” verklaar te word en om met die kredietverskaffers te onderhandel om ʼn billike afbetalingsooreenkoms onder sekere omstandighede. ʼn Skuldraadgewer moet geregistreer wees by die Nasionale Kredietreguleerder, alvorens hy as ʼn skuldraadgewer kan optree. Daar is sekere akademiese vereistes en werkservaring waaraan die skuldraadgewer moet voldoen vir registrasie en die skuldraadgewer moes ook ʼn skuldraadgewerskursus voltooi het. 2.11.5 Registrasie van rolspelers Die wet vereis dat kredietverskaffers, kredietburo’s en skuldraadgewers moet registreer by die Nasionale Kredietreguleerder, alvorens die onderskeie werk gedoen kan word. Indien ʼn rolspeler verplig is om te registreer maar nie het nie, sal die kredietooreenkomste wat aangegaan is deur so ʼn ongeregistreerde rolspeler nietig wees en verloor hierdie ongeregistreerde rolspeler sy verhaalsreg teen die verbruiker. Indien die verbruiker
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 69
CNL206 Verbruikersreg onregverdig verryk is, sal die geld of goedere wat gelewer is aan die Staat verbeur word, en nie aan die rolspeler terugbesorg word nie. ʼn Rolspeler sal nie kan registreer, indien daar vorige oortredings van oneerlikheid oor die rolspeler hang nie. So ʼn rolspeler sal outomaties gediskwalifiseer wees van registrasie. Verder is dit slegs moontlik dat ʼn natuurlike persoon kan registreer as skuldraadgewer, terwyl ʼn regspersoon nie as skuldraadgewer kan optree nie. Die Nasionale Kredietreguleerder is bemagtig om ʼn kennisgewing uit te reik om ʼn rolspeler te verplig om binne ʼn sekere vasgestelde tydperk te voldoen aan registrasievereistes, of die kennisgewing kan ook bepaal dat die rolspeler sy bedrywighede moet staak. Indien die kennisgewing nie gehoorsaam word nie, bepaal die Wet dat die nie-nakoming ʼn misdryf is. Die rolspeler se registrasie kan gekanselleer word as gevolg van die nie-nakoming van die kennisgewing. 2.12 Samevatting Om ʼn begrip van die Nasionale Kredietwet 34 van 2005 te hê, is dit nodig om te verstaan wat die faktore was wat gelei het tot die ontwikkeling van hierdie wetgewing. Die Wet moet ook in geheel verstaan word, na aanleiding van die doelwitte wat die Wet self skep. Alvorens ʼn transaksie volgens die Nasionale Kredietwet behandel word, is dit nodig om eers vas te stel of die Wet wel toepassing vind. Indien die Nasionale Kredietwet wel toepassing op ʼn spesifieke transaksie vind, onderskei die Wet tussen verskillende tipes kredietooreenkomste. Jy behoort nou daartoe in staat te wees om die verskillende tipes kredietooreenkomste te kan identifiseer. Alhoewel ʼn transaksie soos ʼn kredietooreenkoms lyk, is daar tog sekere gevalle waar die Nasionale Kredietwet nie toepassing vind nie, maar waar die gemenereg en kontraktereg die verhouding tussen die partye sal reël. Dit is ook moontlik dat daar soms slegs sekere gedeeltes en bepalings in ʼn kredietooreenkoms is wat nie deur die Nasionale Kredietwet beskerm of gereël word nie, en die Wet dus ʼn beperkte toepassing op die kredietooreenkoms het. Behalwe dat die Wet onderskei tussen die tipes kredietooreenkomste wat aangegaan word, maak die Wet ook voorsiening vir die indeling van die tipes kredietooreenkomste in drie verskillende kategorieë, naamlik klein kredietooreenkomste, middelslag kredietooreenkomste en groot transaksies. Die vereistes vir die sluiting van ʼn geldige kredietooreenkoms is bespreek en daar is gekyk na hoe ʼn bestaande kredietooreenkoms gewysig kan word.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 70
CNL206 Verbruikersreg Verder is die regte en verpligtinge wat partye ingevolge ʼn kredietooreenkoms het, bespreek, asook die verskillende kredietverbruikersinstellings wat deur die Wet bepaal of geskep word, en wat die funksies of rol is wat elke instelling vervul. 2.13 Selfevaluering Aktiwiteit 6 Dui aan of jy tans ʼn verbruiker in ʼn vorm van ʼn kredietooreenkoms is en wat jou verpligting t.o.v. die ooreenkoms is. Aktiwiteit 7 Het jy al van iemand gehoor wat nie al hulle verpligtinge kon nakom nie en ʼn hofaansoek moes bring vir oormatige skuld? Wat kan redes wees vir oormatige skuld? Aktiwiteit 8 Kyk hoeveel inligting jy kan bekom aangaande die kredietindustrie in Suid-Afrika. Is dit maklik om hierdie inligting te verkry? Aktiwiteit 9 Probeer ʼn afskrif van enige soort kredietooreenkoms in die hande te kry en kyk of die inligting daarin vir jou sin maak. Met ander woorde, is die dokument in ʼn eenvoudige en verstaanbare taal? Aktiwiteit 10 Dink jy dat dit ʼn goeie praktyk is om eers ʼn verbruiker te evalueer voordat nuwe krediet toegestaan word? Hoekom sê jy so?
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 71
CNL206 Verbruikersreg Notas
Šakademia (MSW) 2013
Bladsy 72
CNL206 Verbruikersreg
Studie-eenheid 3: Wet op Verbruikersbeskerming
3.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 3 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Wet op Verbruikersbeskerming 68 van 2008
•
Doelstellings van die Wet
•
Tipe verbruikersregte wat deur die Wet beskerm word
•
Toepassingsgebied van die Wet
•
Verbruikersbeskermingsinstellings
•
Besigheidsname en industriekodes
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
Definisies ingevolge die Wet deur te gee.
•
Die verskillende basiese verbruikersregte te identifiseer en te bespreek.
•
Die verskaffer se verpligtinge teenoor die verbruiker te bespreek.
•
Verbruikersbeskermingsinstellings te identifiseer en te bespreek.
•
Die vereistes vir die registrasie van besigheidsname te verduidelik.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 73
CNL206 Verbruikersreg 3.2
Verrykende bronne •
Nagel, C.J. 2011. Kommersiële Reg. Pietermaritzburg: LexisNexis
•
Melville, N. 2010. The Consumer Protection Act Made Easy. Pretoria: Book of Life Publications Van Eeden, E. 2009. A Guide to the Consumer Protection Act. Durban: LexisNexis
• 3.3
Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Bemark
Om goedere of dienste te bevorder of te verskaf.
Defek
ʼn Wesenlike tekortkoming in die vervaardiging van goedere of komponente, of in die uitvoering van dienste, wat die goedere of dienste minder aanvaarbaar maak as wat persone oor die algemeen geregtig is om te verwag, of wanneer die goedere of dienste minder bruikbaar, geskik of veilig is, as wat dit veronderstel is om te wees.
Dienste
Dienste bestaan ook uit ʼn lys wat nie geslote is nie, en kan die volgende insluit: •
Enige werk of onderneming uitgevoer deur een persoon vir die direkte of indirekte voordeel van ʼn ander.
•
Die voorsiening van enige opleiding, inligting, advies of konsultasie, behalwe as die advies uitgesluit word deur die Wet op Finansiële Advies en Tussengangersdienste, Wet 37 van 2002.
•
Enige bankdienste of soortgelyke finansiële dienste of die onderneming, onderskrywing of aanname van enige risiko deur een persoon ten behoewe van ʼn ander.
©akademia (MSW) 2013
•
Die vervoer van ʼn individu of van enige goedere.
•
Die voorsiening van enige akkommodasie of voedsel.
Bladsy 74
CNL206 Verbruikersreg
•
Enige vermaak of soortgelyke onaantasbare produk of toegang tot enige sodanige vermaak of onaantasbare produk; toegang tot enige elektroniese kommunikasieinfrastruktuur; toegang of ʼn reg van toegang tot enige geleentheid of tot enige ander perseel, aktiwiteit of fasiliteit of toegang tot of gebruik van enige perseel of ander eiendom ingevolge ʼn verhuring.
•
Die reg van okkupasie van, of bevoegdheid of voorreg oor of in verband met, enige grond of ander onroerende eiendom, anders as ingevolge verhuring.
•
Regte van ʼn konsessiehouer ingevolge ʼn konsessieooreenkoms.
Gebrek
Wanneer goedere nie op die bedoelde wyse of met die bedoelde uitwerking funksioneer nie.
Gevaar
ʼn Beduidende risiko van persoonlike besering aan iemand of skade aan iemand se eiendom.
Goedere
Goedere kan die volgende insluit, maar dit is nie ʼn geslote lys nie: •
Enigiets wat bemark word vir menslike gebruik.
•
Enige tasbare voorwerp, insluitend enige medium waarop enigiets geskryf is, of enkodeer kan word.
•
Enige literatuur, musiek, foto’s, aksiefilm, speletjie, inligting, data, programkode, of ander ontasbare produk geskryf, of geënkodeer word op enige medium, of lisensie om sodanige ontasbare produk te gebruik.
•
ʼn Regsbelang in grond of enige ander onroerende eiendom.
• Handelsbeskrywing
Gas, water en elektrisiteit.
ʼn Handelsbeskrywing is ʼn aanduiding van enige getal, hoeveelheid, mate, gewig of ander standaard van goedere, die naam van die produsent, die bestanddele daarvan, of die
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 75
CNL206 Verbruikersreg
materiaal waaruit dit gemaak is, of die plek of land van oorsprong en die proses waardeur die goedere gemaak is. Industriekodes
ʼn Kode wat die interaksie reguleer tussen persone wat binne ʼn industrie sake bedryf, of wat die interaksie tussen iemand wat binne ʼn industrie sake bedryf en verbruikers, reguleer of wat vir alternatiewe geskilbeslegting tussen hulle voorsiening maak.
Lokaasbemarking
Wanneer verskaffers goedere of dienste teen ʼn spesiale prys adverteer met die uitsluitlike doel om verbruikers te lok deur die bemarking.
Negatiewe-opsie
Ooreenkomste wat outomaties tot stand kom, indien die
bemarking
verbruiker sodanige aanbod of oorhandiging van die hand wys.
Onveilig
ʼn Uiterste risiko van persoonlike besering, of skade aan eiendom wat kan plaasvind weens ʼn defek, gebrek of gevaar van goedere of dienste.
Promosie-aanbod
ʼn Aanbod of belofte wat op enige wyse uitgedruk kan word, van ʼn prys, beloning, geskenk, gratis goedere of dienste, prysvermindering of -korting, vermeerdering van hoeveelheid of verbetering van die kwaliteit van goedere of dienste, ongeag of die aanvaarding van die aanbod afhang van die aangaan van ander transaksies deur die aanbodontvanger.
Tussenganger
Iemand wat teen vergoeding of vir winsbejag ʼn besigheid bedryf om: •
Iemand anders te verteenwoordig vir die werklike of potensiële verskaffing van werk; of
•
die besit van goedere of ander eiendom van iemand anders ontvang om dit te verkoop.
Verbruiker
ʼn Verbruiker ten aansien van enige goedere of dienste beteken: •
©akademia (MSW) 2013
ʼn Persoon aan wie daardie spesifieke goedere of
Bladsy 76
CNL206 Verbruikersreg
dienste bemark word in die gewone loop van die verskaffer se besigheid. •
ʼn Persoon wat ʼn transaksie met ʼn verskaffer aangegaan het in die gewone loop van die verskaffer se besigheid, tensy die transaksie een is wat uitgesluit is deur ander bepalings in die Wet.
•
Die gebruiker van goedere, of ontvanger, of bevoordeelde van dienste.
•
ʼn Konsessiehouer ingevolge ʼn konsessieooreenkoms.
Verbruikersooreenkoms
Dit is ʼn ooreenkoms tussen ʼn verbruiker en verskaffer. ʼn Konsessie-ooreenkoms is uitdruklik uitgesluit van die definisie van ʼn verbruikersooreenkoms.
Verskaffer
Die verskaffer is die persoon wat enige goedere of dienste bemark.
3.4
Inleiding
In hierdie eenheid word die Wet op Verbruikersbeskerming 68 van 2008 bestudeer. Die Wet het die oogmerk om omvattende wetgewing daar te stel wat verbruikersbeskerming in SuidAfrika reguleer. Hierdie Wet skryf self voor wanneer en hoe die Wet toepassing sal vind en die spesifieke transaksies waarop die Wet toepassing vind, word ook in die Wet genoem. Verder bepaal die wet ook gevalle wanneer die Wet nie van toepassing sal wees op die betrokke transaksies nie. Die Wet voorsien ook sy eie definisies, en sit volledig uiteen wat sy doelstellings is, om sodoende ook interpretasie en toepassing van die Wet te vergemaklik. Die Wet verleen verder, by wyse van omvattende bepalings, beskerming aan verskeie verbruikersregte wat verder onderverdeel, maar wat die volgende “hoofregte” insluit: die reg op gelykheid in die verbruikersmark, die verbruiker se reg op privaatheid, die verbruiker se reg om te kies, die reg op blootlegging en inligting, die reg op billike, regverdige en redelike bedinge en voorwaardes en die reg op billike waarde, goeie gehalte en veiligheid. Die Wet bevat verder ook bepalings aangaande die verskaffer se verantwoordbaarheid aan verbruikers ten opsigte van bewyse, voorafbetaalde dienste en toegang tot diensfasiliteite, asook rekenskap oor die verbruiker se eiendom, deposito’s ten opsigte van houers en die teruggawe van onderdele en materiale.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 77
CNL206 Verbruikersreg Die verskillende tipes verbruikersbeskermingsinstellings word bespreek, wat die Nasionale Verbruikerskommissie, die Nasionale Verbruikerstribunaal, alternatiewe geskilbeslegtingsagente en verbruikersbeskermingsgroepe insluit. Die Wet sit self uiteen wat as misdrywe kwalifiseer, asook die boetes of strawwe wat moontlik is in die geval van skuldigbevinding in terme van die Wet. Laastens, word daar vasgestel hoe ʼn besigheidsnaam moet lyk of voorgestel moet word, asook die voorlegging van industriekodes deur die Minister van Handel en Nywerheid. 3.5
Oorsig van die Wet op Verbruikersbeskerming 68 van 2008
3.5.1
Inwerkingtreding en terugwerkendheid
Hierdie wet is in 2009 deur die Staatspresident onderteken en het geleidelik in werking getree, met die eerste vroeë effektiewe datum gedurende 2010 en die res van die Wet gedurende 2011, met ʼn algemene effektiewe datum. Die Wet is nie van toepassing op bemarking van goedere of dienste wat plaasgevind het voor die algemene effektiewe datum van die Wet nie, en die Wet het ook nie toepassing gevind op goedere of dienste wat reeds gelewer was voor die inwerkingtreding van die Wet nie. Die Wet is wel terugwerkend in sekere gevalle en die Wet self maak voorsiening vir die spesifieke aangeleenthede en bepaal self tot watter mate die Wet toepassing sal vind. Die volledige wet word in die volgende webtuiste gevind: www.info.gov.za/view/DownloadFileAction?id=99961 Item 3(2) van die Wet wat die terugwerkende toepassing van die Wet aandui, word hieronder uiteengesit: Artikel van
Omvang van toepassing op voorafbestaande ooreenkoms
die Wet 14
Slegs subartikels (1)(b) tot (d) en (2) geld met betrekking tot die verval en moontlike hernuwing van die ooreenkoms, op of na die algemene effektiewe datum.
18 tot 21
Geld slegs ten aansien van goedere wat aflewerbaar, of afgelewer is aan die verbruiker ingevolge die ooreenkoms, op of na die algemene effektiewe datum.
22
Geld slegs ten aansien van ʼn kennisgewing, dokument of visuele voorstelling wat vereis word om geproduseer, voorsien of vertoon te word aan die verbruiker, op of na effektiewe datum.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 78
CNL206 Verbruikersreg
25
Geld slegs met betrekking tot enige transaksies wat plaasvind ingevolge die ooreenkoms, op of na die algemene effektiewe datum.
26
Geld slegs met betrekking tot enige transaksies wat plaasvind ingevolge die ooreenkoms, op of na die algemene effektiewe datum.
31
Geld slegs ten aansien van enige voorgenome wysiging tot die ooreenkoms gemaak, op of na die algemene effektiewe datum.
44
Geld slegs ten aansien van enige goedere verskaf aan die verbruiker ingevolge die ooreenkoms, op of na die algemene effektiewe datum.
53 tot 58
Geld slegs ten aansien van enige goedere of dienste verskaf aan die verbruiker ingevolge die ooreenkoms, op of na die algemene effektiewe datum.
64(1) en (2)
Geld slegs met betrekking tot ʼn bedrag betaal of betaalbaar deur die verbruiker ingevolge die ooreenkoms, op of na die algemene effektiewe datum.
64(3) en (4)
Geld slegs met betrekking tot enige sluiting van ʼn fasiliteit beoog in daardie bepalings, indien dit sal geskied op of na die algemene effektiewe datum.
65
Geld slegs met betrekking tot ʼn bedrag betaal of betaalbaar deur die verbruiker, of ten aansien van eiendom wat in die besit van die verskaffer kom, op of na die algemene effektiewe datum.
Tabel 3.1: Item 3(2) van die Wet wat die terugwerkende toepassing van die Wet aandui (Bron: Nagel 2011) 3.5.2
Definisies en omskrywings ingevolge die Wet
Verbruiker ʼn Verbruiker ten aansien van enige goedere of dienste beteken: a) ʼn persoon aan wie daardie spesifieke goedere of dienste bemark word in die gewone loop van die verskaffer se besigheid; b) ʼn persoon wat ʼn transaksie met ʼn verskaffer aangegaan het in die gewone loop van van die verskaffer se besigheid, tensy die transaksie een is wat uitgesluit is deur ander bepalings in die Wet;
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 79
CNL206 Verbruikersreg c) die gebruiker van goedere of ontvanger of bevoordeelde van dienste; d) ʼn konsessiehouer ingevolge ʼn konsessie-ooreenkoms. Verskaffer Die verskaffer is die persoon wat enige goedere of dienste bemark. Bemark Dit beteken die advertensie of verskaffing van enige goedere of dienste. Goedere Goedere kan die volgende insluit, maar dit is nie ʼn geslote lys nie: a) Enigiets wat bemark word vir menslike gebruik. b) Enige tasbare voorwerp, insluitend enige medium waarop enigiets geskryf is, of enkodeer kan word. c) Enige literatuur, musiek, foto’s, aksiefilm, speletjie, inligting, data, programkode, of ander ontasbare produk geskryf, of geënkodeer word op enige medium, of lisensie om sodanige ontasbare produk te gebruik. d) ʼn Regsbelang in grond of enige ander onroerende eiendom. e) Gas, water en elektrisiteit. Dienste Dienste bestaan ook uit ʼn lys wat nie geslote is nie, en kan die volgende insluit: a) Enige werk of onderneming uitgevoer deur een persoon vir die direkte of indirekte voordeel van ʼn ander. b) Die voorsiening van enige opleiding, inligting, advies of konsultasie, behalwe as die advies uitgesluit word deur die Wet op Finansiële Advies en Tussengangersdienste, Wet 37 van 2002. c) Enige bankdienste of soortgelyke finansiële dienste of die onderneming, onderskrywing of aanname van enige risiko deur een persoon ten behoewe van ʼn ander. d) Die vervoer van ʼn individu of van enige goedere. e) Die voorsiening van enige akkommodasie of voedsel. f)
Enige vermaak of soortgelyke onaantasbare produk of toegang tot enige sodanige vermaak of onaantasbare produk; toegang tot enige elektroniese kommunikasie-
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 80
CNL206 Verbruikersreg infrastruktuur; toegang of ʼn reg van toegang tot enige geleentheid of tot enige ander perseel, aktiwiteit of fasiliteit of toegang tot of gebruik van enige perseel of ander eiendom ingevolge ʼn verhuring. g) Die reg van okkupasie van, of bevoegdheid of voorreg oor of in verband met, enige grond of ander onroerende eiendom, anders as ingevolge verhuring. h) Regte van ʼn konsessiehouer ingevolge ʼn konsessie-ooreenkoms. Transaksie Die Wet onderskei tussen twee tipes transaksies, naamlik: 1) Transaksies wat in alle opsigte voldoen aan die vereistes van ʼn transaksie soos die Wet dit bepaal; en 2) verdere transkasies soos voorsiening gemaak word in verdere bepalings van die Wet en sluit verdere reëlings in: a) die verskaffing van enige goedere of dienste in die gewone loop van besigheid aan enige lede van ʼn klub, vakunie, assosiasie, vereniging of ander kollektiwiteit van persone wat saam organiseer, waar sulke persone ʼn ekonomiese bydrae moes lewer om ʼn lid van die entiteit te word of bly; b) ʼn uitnodiging van aanbiedinge om ʼn konsessie-ooreenkoms aan te gaan; c) ʼn aanbod deur ʼn potensiële konsessiegewer om ʼn konsessie-ooreenkoms aan te gaan met ʼn potensiële konsessiehouer; d) ʼn konsessie-ooreenkoms of ʼn ooreenkoms aanvullend tot ʼn konsessieooreenkoms; e) die verskaffing van enige goedere of dienste aan ʼn konsessiehouer ingevolge ʼn konsessie-ooreenkoms. Verbruikersooreenkoms Dit is ʼn ooreenkoms tussen ʼn verbruiker en verskaffer. ʼn Konsessie-ooreenkoms is uitdruklik uitgesluit van die definisie van ʼn verbruikersooreenkoms. 3.5.3
Doelstellings van die Wet
Die Wet self bepaal dat die doel van die Wet is om die sosiale en ekonomiese welsyn van die Suid-Afrikaanse verbruikers te bevorder, en stel die volgende oogmerke en doelstellings vas:
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 81
CNL206 Verbruikersreg 1) Die daarstelling van ʼn regsraamwerk vir die bereiking en handhawing van ʼn verbruikersmark wat billik, toeganklik, effektief, volhoubaar en verantwoordelik is vir die voordeel van verbruikers in die algemeen. 2) Die vermindering en versagting van enige nadele ondervind in die toegang tot die verskaffing van goedere en dienste deur verbruikers: a. Wat lae-inkomste persone is, of persone wat lae-inkomste gemeenskappe daarstel. b. Wat woon in afgeleë, geïsoleerde of lae-digtheidsbevolkingsareas of gemeenskappe. c. Wat minderjariges, seniors of ander soortgelyke weerlose verbruikers is. d. Of wie se vermoë om enige advertensie, ooreenkoms, merk, instruksie, etiket, waarskuwing, kennisgewing of ander visuele voorstelling te lees en te verstaan beperk is, vanweë lae geletterdheid, visuele gestremdheid of beperkte vlotheid in die taal waarin die voorstelling geproduseer, gepubliseer of aangebied is. 3) Die bevordering van billike arbeidspraktyke. 4) Die beskerming van verbruikers teen gewetenlose, onbillike, onredelike, onregverdige of andersins onbehoorlike handelspraktyke en vals misleidende, onregverdige of bedrieglike gedrag. 5) Die verbetering van verbruikerswerksaamheid en inligting en aanmoediging van verantwoordelike en ingeligte verbruikerskeuse en -gedrag. 6) Die bevordering van verbruikersvertroue, -bemagtiging en die ontwikkeling van ʼn kultuur van verbruikersverantwoordelikheid, deur individuele en groepsopvoeding, waaksaamheid en aktivisme. 7) Die voorsiening van ʼn volgehoue, toeganklike en doeltreffende stelsel van konsensuele oplossing van geskille wat ontstaan uit verbruikerstransaksies. 8) Die voorsiening van ʼn toeganklike, volgehoue, geharmoniseerde, effektiewe en doeltreffende regshulpstelsel vir verbruikers. Die figuur hieronder toon maniere waardeur die Wet sy eie doelstellings bereik:
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 82
CNL206 Verbruikersreg
Die Wet beskerm natuurlike persone, asook klein regspersone wat as verbruikers optree in die geval van bemarking en verskaffing van goedere en dienste deur ʼn verskaffer.
Die Wet skep verder self ook verbruikersbeskermingsinstellings wat moet toesien dat die Wet toegepas word.
Die Wet spesifiseer agt tipes regte van ʼn verbruiker wat ingevolge hierdie Wet beskerm moet word.
Die Wet omskryf wat die verpligtinge en verantwoordelikhede van ʼn verskaffer is.
Die Wet bepaal hoe besigheidsname geregistreer moet word en hoe industriekodes daargestel moet word.
Figuur 3.1: Maniere waardeur die Wet sy eie doelstellings bereik (Bron: Outeur 2013) 3.5.4
Toepassingsgebied van die Wet
Transaksies wat die beskerming van die Wet geniet Indien ʼn transaksies aangegaan word wat uit een of meer van die volgende bestaan, sal die Wet van toepassing wees op hierdie transaksie: 1) Elke transaksie wat plaasvind in die Republiek van Suid-Afrika (RSA) (behalwe as die transaksie uitgesluit word ingevolge ʼn ander bepaling van die Wet). 2) Die bemarking van enige goedere of dienste, of van die verskaffer van enige goedere of dienste binne die RSA, behalwe as die goedere of dienste uitgesluit word deur ʼn ander bepaling in die Wet op grond van die promosie van die goedere of dienste. 3) Goedere en dienste wat uitgevoer word. ©akademia (MSW) 2013
Bladsy 83
CNL206 Verbruikersreg 4) Goedere en dienste wat ingevoer word, maar slegs tot die mate van die toepassing van die Wet op die invoerder, vervaardiger, verspreider en handelaar, en waar hierdie bepaling toepassing sal vind insover die veiligheidsmoniteringsherroeping- en produkaanspreeklikheidsbepalings van die Wet. Transaksies wat nie deur die Wet gereël sal word nie Die Wet sal nie van toepassing wees op enige transaksie: 1) Waarvan goedere of dienste aan die Staat bemark of verskaf word nie, dit is, vir die Staat in sy hoedanigheid as verbruiker. 2) Waarvan die verbruiker ʼn regspersoon is met ʼn batewaarde of jaarlikse omset, wanneer die transaksie aangegaan word, wat gelyk is, of meer as R2 miljoen is nie. 3) Wanneer die transaksie deur die Minister uitgesluit word in ʼn bepaalde industrie. 4) Indien ʼn kredietooreenkoms ingevolge die Nasionale Kredietwet 34 van 2005 aangegaan is en die goedere of dienste in terme van hierdie ooreenkoms is nie uitgesluit van die toepassing van die wet nie. 5) Waarin dienste gelewer moet word ingevolge ʼn dienskontrak. 6) Wat aangegaan is ingevolge ʼn kollektiewe bedingingsooreenkoms volgens artikel 23 van die Grondwet 1996, asook die Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van 1995. 7) Wat aangegaan is en uitvoering gee aan ʼn kollektiewe ooreenkoms in terme van artikel 213 van die Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van 1995. Uitleg van die Wet Alhoewel hierdie Wet voorskryf vir watter tipe transaksies die Wet sal geld, of nie, bepaal die Wet verder ook dat enige verbruiker sal steeds die regte geniet wat deur die gemenereg erken word. Indien die Wet enige teenstrydighede met die regte van ʼn verbruiker het, sal die verbruiker die regte geniet van die bepaling wat die meeste beskerming aan die verbruiker verleen. 3.6
Beskerming van die verskillende verbruikersregte
Die tipe verbruikersregte wat deur die Wet beskerm word, is die volgende:
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 84
CNL206 Verbruikersreg
1
•Die reg op gelykheid in die verbruikersmark
2
•Die reg op privaatheid
3
•Die reg op keuse
4
•Die reg op openbaarmaking en inligting
5
•Die reg op regverdige en verantwoordelike bemarking
6
•Die reg op billike en eerlike handel
7
•Die reg op regverdige, billike en redelike terme en voorwaardes
8
•Die reg op billike waarde, goeie kwaliteit en veiligheid
Figuur 3.2: Tipe verbruikersregte wat deur die Wet beskerm word (Bron: Outeur 2013) 3.6.1
Die verbruiker se reg op gelykheid in die verbruikersmark
Hierdie bepaling se doelstelling is om verbruikers te beskerm teen diskriminerende bemarking op die basis van enige van die onregverdige diskriminasie klousules in die Grondwet 1996 of die Wet op Bevordering van Gelykheid en Voorkoming van Onbillike Diskriminasie 4 van 2000. Daarvolgens mag geen verskaffer van goedere of dienste onregverdig: a) enige persoon of kategorie persone uitsluit van toegang tot enige goedere of dienste aangebied deur die verskaffer nie; b) aan enige persoon of kategorie van persone eksklusiewe toegang gee tot enige goedere of dienste aangebied deur die verskaffer nie; c) prioriteit van verskaffing van enige goedere of dienste aangebied deur die verskaffer verleen aan enige persoon of kategorie van persone nie; d) ʼn verskillende kwaliteit goedere verskaf aan enige persoon of kategorie van persone nie; e) spesifieke gemeenskappe, distrikte, bevolkingsgroepe of marksegment teiken vir eksklusiewe prioriteits- of voorkeurverskaffing van enige goedere of dienste nie; f)
ʼn spesifieke gemeenskap, distrik, bevolkingsgroep of marksegment uitsluit van die verskaffing van enige goedere of dienste aangebied deur die verskaffer nie.
Verder word daar ook uiteengesit dat geen verskaffer ʼn persoon anders mag behandel as enige ander persoon ten aansien van die volgende nie:
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 85
CNL206 Verbruikersreg a) Assessering van die vermoë van ʼn persoon om die kostes te betaal, of om sy verpligtinge na te kom. b) Die besluit om ʼn transaksie of ooreenkoms aan te gaan, of om aan te bied om ʼn transaksie of ooreenkoms aan te gaan. c) Die bepaling van enige aspek van die koste vir die verbruiker van ʼn transaksie of ooreenkoms. d) Interaksie met die verbruiker in die verskaffer se besigheidsplek, of in die loop van die vertoon of demonstrasie van enige goedere of toetsing of installasie van enige goedere of onderhandeling van die terme van ʼn transaksie of ooreenkoms. e) Selektering, voorbereiding, verpakking of aflewering van enige goedere vir, of aan die verbruiker of verskaffing van enige dienste aan die verbruiker. f)
Voorstelling van, of instemming tot die terme en voorwaardes van ʼn transaksie of ooreenkoms.
g) Assessering van of die vereis van voldoening aan terme van ʼn transaksie of ooreenkoms. h) Uitoefening van enige reg deur die verskaffer ingevolge ʼn transaksie of ooreenkoms ingevolge die wet. i)
Die bepaling of daar voortgegaan moet word met, of afdwinging van, of neem van vonnis ten aansien van, of beëindiging van ʼn transaksie of ooreenkoms.
j)
Die bepaling of persoonlike inligting aangaande ʼn persoon gerapporteer moet word of die rapportering daarvan.
Dit is soms moontlik dat ʼn verbruiker anders hanteer kan word, maar daar is sekere streng vereistes waaraan voldoen moet word alvorens verskillende behandeling toegelaat kan word. Die volgende is gebeure waar verskillende behandeling nie noodwendig diskriminerend is nie: a) ʼn Verskaffer mag weier om goedere of dienste te lewer aan ʼn minderjarige wat nie die nodige bystand of toestemming van sy ouers of voogde het nie. b) ʼn Verskaffer mag van tyd tot tyd spesiale dienste of goedere lewer op ʼn afslagprys aan minderjariges, of meerderjariges bo die ouderdom van 60 jaar. c) Indien dienste of goedere bedoel, of ontwerp is om spesifieke behoeftes van spesifieke bevolkingsgroepe te bevredig.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 86
CNL206 Verbruikersreg Indien verskillende behandeling teenwoordig is, is daar ʼn vermoede dat hierdie behandeling onbillike diskriminasie is, tensy daar aangetoon kan word dat die verskillende behandeling billik is. In die volgende gevalle kan die afleiding gemaak word dat die verskillende behandeling onbillike diskriminasie is: a) Indien die verskaffer enige iets gedoen het soos hierbo uiteengesit in vergelyking met hoe ʼn ander verbruiker hanteer is. b) Die verskillende behandeling onder die omstandighede op ʼn verbode grond van diskriminasie, soos uiteengesit in die Grondwet 1996, blyk te wees. c) Die verskaffer geweier of versuim het om alternatiewe redelike en regverdigbare verduideliking vir die verskil in behandeling aan te bied toe die verskaffer versoek is om dit te doen. 3.6.2
Die verbruiker se reg op privaatheid
Hierdie gedeelte van die Wet bepaal dat die verbruiker die reg het om ongewenste direkte bemarking te beperk. Die Minister kan ook verdere bepalings aangaande direkte bemarking maak, en sodoende in besonder die tye reguleer wanneer verbruikers tuis gekontak mag word. Direkte bemarking is die bemarking om iemand te nader by enige wyse wat insluit persoonlik, deur die pos, of deur middel van elektroniese kommunikasies, vir die doel om goedere of dienste aan ʼn persoon te bied, om dit te verskaf, of om die verbruiker te versoek vir ʼn donasie. Indien bemarking in die vorm van kommunikasie of toenadering aan ʼn verbruiker gerig word, en hierdie bemarking vir die primêre doel van direkte bemarking gemik is, het die verbruiker die reg om die bemarking te weier, of om te eis dat dit gestaak word, of indien die bemarking nie persoonlik is nie, mag die verbruiker versoek dat dit voorkomend geblokkeer word. Verder is daar beperkings op direkte bemarking wat die bemarker aan die verbruiker tuis mag rig op Saterdae, Sondae of publieke vakansiedae, en gevolglik mag geen direkte bemarking tussen 20:00 en 08:00 op ander werksdae aan die verbruiker gerig word nie, tensy die verbruiker andersins ingestem het. 3.6.3
Die verbruiker se reg om te kies
Die reg van die verbruiker om te kies bestaan uit verskeie onderafdelings. Die verbruiker se reg om verskaffers te kies Dit is die verbruiker se reg om te kies watter verskaffer hy wil gebruik. Dit is teen die bepalings van die Wet dat ʼn verbruiker ander goedere of dienste van ʼn spesifieke verskaffer
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 87
CNL206 Verbruikersreg moet bekom, met ander woorde dat die verbruiker nie sy eie verskaffer kan kies nie, maar gedwing word om goedere vanaf ʼn spesifieke verskaffer te ontvang. Dit is ook teen die bepalings van die Wet dat ʼn verbruiker ʼn ooreenkoms met ʼn ander spesifieke verskaffer moet aangaan, of goedere of dienste aanvaar van ʼn ander derde party behalwe as: •
die voordeel om goedere of dienste te bekom van ʼn derde party meer voordelig vir die verbruiker sal wees, as die inperking op sy reg om ʼn verskaffer te kies;
•
die verbruiker ekonomiese voordeel sal geniet, indien die goedere of dienste deur ʼn ander derde party verskaf sal word;
•
in die geval van ʼn konsessie-ooreenkoms, waar die goedere of dienste verband hou met die handelsmerk goedere of dienste van die konsessie-ooreenkoms.
Die verbruiker se regte met die verstryking en hernuwing van vaste termynkontrakte ʼn Vaste termynkontrak is enige ooreenkoms wat vir ʼn bepaalde vaste tydperk gesluit is. Die algemene reël is dat die voorgeskrewe termyn 24 maande is, en die termyn mag nie die voorgeskrewe termyn oorskry nie, tensy: •
ʼn langer termyn uitdruklik ooreengekom is en die verskaffer kan aantoon dat daar ʼn finansiële voordeel vir die verbruiker is;
•
in ag geneem word wat die tipe ooreenkoms is, wie die verbruiker is, en wat die sektor of industrie is waarbinne die ooreenkoms geskied.
Die verbruiker het die reg om die ooreenkoms te enige tyd voor die verstryking van die termyn te kanselleer en sal aanspreeklik wees vir enige bedrae wat aan die verskaffer verskuldig is tot en met kansellasie van die kontrak. Indien die verbruiker die ooreenkoms wil kanselleer voor verstryking, moet die verbruiker aan die verskaffer ʼn skriftelike kennis rig, nie minder as 20 besigheidsdae voor die beoogde beëindiging van die kontrak nie. Die verskaffer is dan verder ook geregtig om ʼn kansellasieboete van die verbruiker te vra, maar die volgende faktore moet in ag geneem word met die bepaling van so ʼn boete: •
die uitstaande bedrag wat deur die verbruiker aan die verskaffer verskuldig is;
•
die waarde van die transaksie tot en met kansellasie;
•
die waarde van die goedere of dienste wat die verbruiker ontvang het;
•
die waarde van enige goedere wat die verbruiker aan die verskaffer terugbesorg;
•
die duur van die ooreenkoms;
•
enige verliese of voordele wat die verbruiker ervaar;
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 88
CNL206 Verbruikersreg
•
die aard van die goedere of dienste wat gelewer is;
•
die tydperk van kansellasie wat voorsien is; en
•
die redelike potensiaal van die verskaffer om alternatiewe verbruikers te bekom.
Indien die verskaffer die ooreenkoms wil kanselleer voor verstryking van die tydperk, is daar ʼn ander proses wat gevolg moet word. Die verskaffer moet aan die verbruiker ʼn skriftelike kennisgewing rig om binne 20 dae van die kennisgewing enige versuim om die ooreenkoms na te kom, reg te stel binne hierdie tydperk. Indien die verbruiker nie enige versuim regstel nie, mag die verskaffer die ooreenkoms eindig. Verder is ʼn verskaffer verplig om ʼn voor-verstrykingskennisgewing aan die verbruiker te rig, hoogstens 80 en minstens 40 dae voor die verstryking van enige vaste termynooreenkoms, om die verbruiker in te lig van die moontlikheid om die ooreenkoms te hernieu. Indien die verbruiker nie die ooreenkoms hernieu nie, is dit moontlik om voort te gaan met die ooreenkoms, wat dan op ʼn maand tot maand basis verleng sal word, tensy daar enige wesenlike veranderinge plaasvind. Die verbruiker se regte met voorafmagtiging van herstel- of onderhoudsdienste Die verbruiker moet vooruit daartoe instem, indien die verskaffer enige herstel- of onderhoudsdienste, vervangingsonderdele of -komponente verskaf of installeer. Die verskaffer moet aan die verbruiker ʼn kosteberaming verskaf, wat die verbruiker moet aanvaar alvorens die verskaffer hierdie goedere of dienste kan voorsien. Die kosteberaming moet die volgende uiteensit: •
ʼn samestelling van hoe die bedrag bereken;
•
die totale bedrag wat gehef sal word;
•
die aard en omvang van die herstelwerk of onderhoud;
•
die tydperk wat die kwotasie geldig is;
•
die tydperk waarbinne die verbruiker sy goedere of dienste moet opeis.
Die verskaffer kan nie ʼn fooi hef vir die opstel van die kosteberaming nie, behalwe as die verskaffer uitdruklik vir die verbruiker in kennis gestel het van die kostes verbonde aan die opstel van so ʼn kosteberaming en die verbruiker uitdruklik daartoe ingestem het. Die verbruiker se afkoelreg Die verbruiker se reg is van toepassing op enige transaksie wat voortspruit uit direkte bemarking.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 89
CNL206 Verbruikersreg Hierdie reg gee aan die verbruiker die reg om enige transaksie binne vyf besigheidsdae vanaf aangaan van die transaksie te kanselleer, sonder dat die verbruiker enige boete hoef te betaal. Die kansellasie moet geskied op enige voorgeskrewe wyse soos deur die verskaffer vereis word. Die verskaffer is dan verplig om enige betaling wat vanaf die verbruiker ontvang is, binne vyftien besigheidsdae aan die verbruiker terug te gee nadat die afkoelreg van die verbruiker uitgeoefen is. Dit is egter nodig om kennis te dra dat die Wet voorsien dat dit die verbruiker is wat die risiko dra van sodanige teruggawe van die betaling. Die verbruiker se regte in die geval van kansellasie van voorafbespreking, plekbespreking of bestelling Hierdie gedeelte van die Wet is nie van toepassing op konsessie-ooreenkomste of goedere wat spesiaal bestel is nie. Die verbruiker het die reg om ʼn voorafbespreking, plekbespreking of bestelling van goedere of dienste te kanselleer, maar die verskaffer het die reg om ʼn redelike koste vir kansellasie te hef, indien die verbruiker ʼn deposito betaal het. Die koste moet redelik wees, en die volgende faktore moet in ag geneem word vir die berekening van ʼn redelike koste: i.)
Die aard van die goedere of dienste wat bespreek is.
ii.)
Die tydperk kennis van die kansellasie wat gegee is.
iii.)
Die moontlikheid dat die verskaffer alternatiewe verbruikers kan vind vir die goedere of dienste wat bespreek is.
Die verskaffer is nie geregtig om enige kansellasiekostes te eis nie, indien die verbruiker se rede vir die kansellasie van die bespreking is, as gevolg van hospitalisering of dood. Die verbruiker se reg op keuse of nagaan van goedere Die verbruiker is nie aanspreeklik vir enige verlies of skade aan goedere wat deur die verbruiker uitgestal is nie, behalwe as die verbruiker met growwe nalatigheid, roekeloosheid, kwaadwillige of kriminele gedrag opgetree het. Indien goedere uitgestal word, het die verbruiker die reg om enige voorwerp te kies en na te gaan, en mag die verbruiker goedere verwerp, indien die opsigte of karaktertrekke nie ooreenstem met die voorbeeld of beskrywing wat aan die verbruiker gegee is nie. Die verbruiker se reg ten opsigte van lewering van goedere of verskaffing van diens Dit word aanvaar dat die verskaffer verantwoordelik is om goedere te lewer, of dienste te verrig op die tyd wat ooreengekom is in die ooreenkoms, en indien daar geen tyd
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 90
CNL206 Verbruikersreg ooreengekom is nie, binne ʼn redelike tydperk na kontraksluiting. Verder moet die verskaffer op die ooreengekome plek die goedere lewer of dienste verrig en dit op die koste van die verskaffer, indien anders ooreengekom. Voordat die goedere afgelewer word, of dienste verskaf word, lê die risiko by die verskaffer, maar na lewering of verrigting, sal die risiko oorgaan na die verbruiker. Die verbruiker moet lewering of verskaffing van dienste aanvaar soos wat ooreengekom is. Indien die verskaffer egter die goedere wil lewer of dienste wil verrig, anders as ooreengekom, kan die verbruiker kies om die prestasie te aanvaar, of kan die verbruiker vereis dat lewering of verrigting moet geskied, soos ooreengekom by die plek en tyd in die ooreenkoms. Indien die verskaffer nie presteer soos ooreengekom nie, kan die verbruiker verder ook kies om die ooreenkoms te kanselleer sonder enige boetes daaraan verbonde. Die verbruiker se reg op teruggawe van goedere Hierdie reg van die verbruiker is bykomstig tot die reg op teruggawe van onveilige en gebrekkige goedere, en die verbruiker het verder die reg om terugbetaling te ontvang van enige bedrae wat aan die verskaffer gegee is. Hierdie reg bestaan uit die volgende voorwaardes: •
Indien die verbruiker sy afkoelreg uitgeoefen het, moet die verbruiker enige goedere wat ontvang is binne tien besigheidsdae ná lewering aan die verskaffer terug gee.
•
Die verbruiker mag sy reg op teruggawe van goedere uitoefen, indien die verbruiker nie ʼn kans gehad het om die goedere te inspekteer nie.
•
Indien die verbruiker ʼn mengsel van goedere ontvang het, het die verbruiker die reg om enige individuele of afsonderlike gedeelte van die goedere terug te gee.
•
Die verbruiker kan die reg van teruggawe uitoefen, indien goedere vir ʼn spesifieke doel beoog was, en die verskaffer bewus was van die doel, maar die goedere dan nie voldoen aan die beoogde doel nie.
Teruggawe van goedere moet oor die algemeen binne tien besigheidsdae na lewering terugbesorg word, maar indien goedere na lewering geheel of gedeeltelik uitmekaar gehaal is, fisies verander is, permanent geïnstalleer is, vasgeheg is aan, aangelas of bygevoeg is, vermeng of gekombineer is met, of vasgelê is in ander goedere of eiendom, kan teruggawe na 20 besigheidsdae geskied. Indien die verbruiker goedere teruggee in die oorspronklike, onoopgemaakte verpakking, kan die verskaffer geen bedrag teen die verbruiker hef nie. Maar indien die goedere in die oorspronklike toestand is, maar in die oorspronklike verpakking herverpak is, is die
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 91
CNL206 Verbruikersreg verskaffer geregtig om ʼn redelike bedrag te eis vir die gebruik van die goedere gedurende die tyd wat dit in die verbruiker se besit was. Die verskaffer kan ook verder enige herstelkostes van die verbruiker eis, indien dit sou nodig wees. Die verbruiker se regte in die geval van ongevraagde goedere of dienste Hierdie gedeelte van die Wet is grotendeels om die verbruiker te beskerm teen “traagheidsverkopings” waarin die verskaffer staat maak op die verbruiker se traagheid om goedere terug te lewer, wanneer die verbruiker nie eers sulke goedere of dienste aangevra het nie, en dan betaling teen die verbruiker afdwing. Die volgende omstandighede word geag ongevraagd te wees: •
Enige goedere of dienste wat gelewer of verrig is wat spruit uit direkte bemarking waar die verskaffer nie betaling gereël het nie.
•
Indien daar ʼn ooreenkoms is vir die periodieke lewering van goedere of dienste, en die goedere of dienste wat so gelewer word dan verskil van wat oorspronklik ooreengekom is, of na die beëindiging van ʼn periodieke ooreenkoms waarin die verskaffer steeds aanhou om goedere of dienste te lewer.
•
Indien die verskaffer goedere of dienste lewer anders as ooreengekom oor die tyd en plek van lewering.
•
Indien die verskaffer groter hoeveelhede lewer as wat gevraagd was.
•
Enige goedere of dienste wat die verskaffer lewer sonder dat die verbruiker uitdruklik of stilswyend daardie lewering of verrigting versoek het.
Indien ʼn verbruiker die verskaffer in kennis gestel het dat goedere of dienste foutiewelik ontvang is, moet die verskaffer binne tien besigheidsdae sulke goedere of dienste terugvorder. As die verskaffer na 20 besigheidsdae steeds nie die foutiewe goedere of dienste teruggevorder het nie, kan die verbruiker die goedere of dienste behou. 3.6.4
Die reg op blootlegging en inligting
Die verbruiker se reg op blootlegging en inligting bestaan uit verskeie regte. Inligting in gewone en verstaanbare taal Enige kennisgewing, dokument of visuele voorstelling wat voorgelê, voorsien of uitgestal word deur die verskaffer, moet in ʼn gewone taal aan die verbruiker gegee wees. Die verbruiker word geag te wees ʼn gewone verbruiker van ʼn gewone klas van persone, met gemiddelde geletterdheidsvaardighede en minimale ondervinding as ʼn verbruiker. Dit word
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 92
CNL206 Verbruikersreg vereis dat so ʼn gewone verbruiker die kennisgewing, dokument of visuele voorstelling se inhoud, betekenis en belang moet kan verstaan en begryp. Die volgende word in ag geneem vir enige kennisgewing, dokument of visuele voorstelling: •
Die uiteensetting, omvattendheid en konsekwentheid van die kennisgewing, dokument of visuele voorstelling.
•
Die organisering, vorm en styl van die kennisgewing, dokument of visuele voorstelling.
•
Enige ander illustrasies, voorbeelde en opskrifte in die kennisgewing, dokument of visuele voorstelling.
Blootlegging van die prys van goedere of dienste ʼn Verskaffer mag nie goedere of dienste uitstal as te verkoop, indien daar nie ook ʼn prys met betrekking tot daardie goedere of dienste is nie. ʼn Prys word beskou as voldoende uitgestal, indien daar ʼn skriftelike aanduiding van die prys in die geldeenheid van die RSA uitgedruk word: •
Aan- of vasgeheg aan, geskryf, gedruk, gestempel of geplaas op, of andersins aangebring is, of op ʼn band, kaartjie, bedekking, etiket, verpakking, rol, rak of enige ander vorm in verband met die goedere wat uitgestal word.
•
Op ʼn wyse voorgestel is waar daar redelikerwys afgelei kan word dat dit die prys geag word.
•
Met betrekking tot goedere in ʼn katalogus, brosjure, omsendskrywe of soortgelyke vorm van publikasie, indien daar ʼn tyd gespesifiseer word as ʼn tyd waarna die goedere nie meer as daardie prys verkoop mag word nie.
Indien daar meer as een uitgestalde prys vir die goedere is, is die verbruiker geregtig op die laagste prys, tensy die verskaffer kan bewys dat die laer prys foutiewelik aangebring is op die goedere.
Figuur 3.3: Voorbeelde van die uitstalling van die prys op ʼn produk (Bron: Google Images 2013)
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 93
CNL206 Verbruikersreg Produk-etikettering en handelsbeskrywings Die handelsbeskrywing is ʼn aanduiding van enige getal, hoeveelheid, mate, gewig of ander standaard van goedere, die naam van die produsent, die bestanddele daarvan of die materiaal waaruit dit gemaak is, of die plek of land van oorsprong en die proses waardeur die goedere gemaak is. Die handelsmerk kan ook aanduidend wees of die goedere onderwerp is aan enige patente, voorreg, kopiereg en handelsmerke. So ʼn handelsbeskrywing moet: •
aangebring word op die goedere;
•
saam of in die nabyheid van goedere uitgestal word; en
•
op versoek of bestelling verskaf word.
ʼn Handelsbeskrywing mag nie die verbruiker mislei, verander word, geskend, bedek, verwyder of verberg word nie. Dit is verder ʼn vereiste dat handelsbeskrywings aangebring word op bepaalde goedere soos tekstielware, klere, skoene en leeritems, asook geneties-aangepaste organismes. Die land van oorsprong van goedere moet op goedere aangedui word.
Figuur 3.4: Voorbeeld van ʼn handelsbeskrywing (Bron: Google Images 2013) Openbaarmaking van herboude of grysmarkgoedere Goedere wat opgeknap, herbou of hervervaardig is en steeds die handelsmerk van die oorspronklike vervaardiger of verskaffer dra, moet duidelik aangetoon word as dienooreenkomstige goedere. Hierdie verklaring moet in ʼn verstaanbare taal, opsigtelik en eenvoudig aangebied word. Indien goedere verskaf word sonder die toestemming of lisensie van die oorspronklike vervaardiger of verskaffer, moet die verskaffer dit ook aandui.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 94
CNL206 Verbruikersreg Aantekening van verkope Die verskaffer van goedere of dienste moet ʼn skriftelike rekord hou van elke transaksie wat aangegaan is en die volgende inligting moet ingesluit word: •
Die verbruiker aan wie die transaksie voorsien is.
•
Die verskaffer se volle naam en BTW registrasienommer.
•
Die adres van die perseel waarby of waarvandaan die goedere of dienste verskaf is.
•
Die datum van die transaksie.
•
Die prys waarteen die goedere of dienste verskaf is.
•
Die hoeveelheid goedere verskaf.
•
Die bedrag van toepaslike belastings.
Smouse is vrygestel van die bepalings van hierdie gedeelte van die Wet. Blootlegging deur tussengangers ʼn “Tussenganger” is iemand wat teen vergoeding of vir winsbejag ʼn besigheid bedryf om: •
iemand anders te verteenwoordig vir die werklike of potensiële verskaffing van werk; of
•
die besit van goedere of ander eiendom van iemand anders ontvang om dit te verkoop.
Dit is ʼn vereiste dat so ʼn tussenganger moet openbaar dat hy slegs as tussenganger optree. Verder is die volgende persone in hulle hoedanighede as sodanig vrygestel van die werking van hierdie gedeelte van die Wet, naamlik eksekuteurs of administrateurs van bestorwe boedels, likwidateurs van insolvente boedels en trustees. Identifisering van afleweraars en installeerders ʼn Verskaffer wat dienste vir ʼn verbruiker verrig, goedere aflewer of installeer, moet ʼn skriftelike kenteken of soortgelyke identifikasietoestel vertoon, of op die verbruiker se versoek voorsien. 3.6.5
Die reg op billike en verantwoordelike bemarking
Hierdie reg wat aan die verbruiker toegeken word, word bepaal deur die tipe bemarking wat aangegaan is, of die tipe bemarking wat die verbruikersooreenkoms tot gevolg het. “Bemark” word in die Wet omskryf as goedere of dienste te bevorder of verskaf. “Bevorder” beteken verder dat goedere of dienste aan die publiek geadverteer word vir ʼn teenprestasie,
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 95
CNL206 Verbruikersreg of die bereidheid om goedere vir ʼn teenprestasie te verskaf, of die oorhaling of poging daartoe om die publiek te nooi om ʼn transaksie aan te gaan. Algemene standaarde vir bemarking van goedere of dienste Die verskaffer mag nie enige valse of misleidende voorstelling van goedere of dienste maak, aangaande die aard, eienskappe, voordele of gebruike van sodanige goedere of dienste nie. Verder mag daar ook nie valse of misleidende inligting aangaande die prys wees waarteen die goedere verskaf word nie. Daar mag ook nie verwys word na vorige pryse of mededingers se pryse vir soortgelyke goedere of dienste nie. Lokaasbemarking Lokaasbemarking is wanneer verskaffers goedere of dienste teen ʼn spesiale prys adverteer, met die uitsluitlike doel om verbruikers te lok deur die bemarking. Die verskaffer mag nie die verbruikers mislei of onder ʼn valse indruk bring, ten opsigte van die prys of beskikbaarheid van die goedere of dienste nie. Die verskaffer is verder verplig om uitdruklik te stel dat die beskikbaarheid van die goedere of dienste beperk is, of dat die goedere of dienste binne ʼn vasgestelde tydperk opgeëis kan word, of beskikbaar sal wees. Negatiewe-opsie bemarking Ooreenkomste wat outomaties tot stand kom, indien die verbruiker sodanige aanbod of oorhandiging van die hand wys, is nietig, ongeldig en onafdwingbaar. Katalogusbemarking Katalogusbemarking geskied deurdat ʼn verbruiker ʼn transaksie aangaan deur middel van telefoniese, posbestellings, fakse of enige soortgelyke wyses, sonder dat die verbruiker die geleentheid gehad het om die goedere te inspekteer of na te gaan, voor die sluiting van die ooreenkoms. Die volgende inligting moet aan die verbruiker geopenbaar word, indien ʼn transaksie uit katalogusbemarking voortspruit: •
Die verskaffer se naam, lisensie en registrasienommer.
•
Die adres van die verskaffer en enige ander kontakbesonderhede.
•
Die geldeenheid van die bedrag betaalbaar.
•
Enige leweringsreëlings van die goedere wat toepassing het.
•
Die verskaffer se kansellasie-, teruggee-, omruil- en terugbetalingsbeleid.
•
Die wyse en vorm wat klagtes geloods kan word.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 96
CNL206 Verbruikersreg Handelskoepons en promosies ʼn Promosie-aanbod in terme van die Wet is ʼn aanbod of belofte wat op enige wyse uitgedruk kan word, van ʼn prys, beloning, geskenk, gratis goedere of dienste, prysvermindering of korting, vermeerdering van hoeveelheid of verbetering van die kwaliteit van goedere of dienste, ongeag of die aanvaarding van die aanbod afhang van die aangaan van ander transaksies deur die aanbodontvanger. Die promosie-aanbod dokument moet die volgende inligting uiteensit: •
Die aard van die prys, beloning, geskenk, gratis goedere of dienste, prysvermindering of -korting, vermeerdering van hoeveelheid, of verbetering van die kwaliteit van goedere of dienste.
•
Die goedere of dienste waarop die aanbod betrekking het.
•
Die stappe wat deur die verbruiker gevolg moet word.
•
Die besonderhede van die verbruikers wat vir die aanbod of promosie kwalifiseer.
Die verskaffer moet seker maak dat daar voldoende voorraad is van die goedere of dienste wat die onderwerp van die aanbod maak, en die verskaffer mag nie goedere of dienste van ʼn mindere gehalte lewer nie. Kliënte-lojaliteitsprogramme of -toekennings Hierdie tipe bemarking is kenmerkend van die feit dat kliënte-lojaliteitsprogramme of -toekennings kan dien as teenprestasie vir goedere of dienste in die plek van betaling in ʼn geldeenheid. Dit is nodig dat die volgende inligting uitdruklik uiteengesit word vir kliëntelojaliteitsprogramme of -toekennings: •
Die aard van die program, krediet of toekennings wat aangebied word.
•
Die goedere of dienste waarop die programme betrekking het.
•
Die stappe of kwalifikasies wat nodig is vir verbruikers om gebruik te kan maak van die kliënte-lojaliteitsprogramme of -toekennings.
•
Die persone wat kwalifiseer, die plekke waar en die tye wanneer die kliëntelojaliteitsprogramme of -toekennings opgeëis kan word.
Dit is nodig dat ʼn verskaffer aandui dat daar beperkte voorraad van goedere of dienste mag wees, of dat daar ander terme of voorwaardes onderliggend aan die kliëntelojaliteitsprogramme of -toekennings mag wees, byvoorbeeld ruil van krediete of toekennings en dat pryse slegs geldig is vir die duur van die kliënte-lojaliteitsprogramme of,-toekennings. Verder mag die verskaffer nie aandring dat die verbruiker enige goedere of dienste aanneem
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 97
CNL206 Verbruikersreg wat van ʼn mindere gehalte of kwaliteit is, dat die verbruiker enige administrasiefooi betaal vir die prosessering of hantering van die transaksie nie, of dat die verbruiker enige ander goedere of dienste moet ontvang in die plek van die gespesifiseerde goedere of dienste. Reklamekompetisies Die Wet bepaal self wat bedoel word met “deelnemers”, “promotors”, “pryse” en “reklamekompetisie”, maar dit is veral belangrik dat die Wet voorskryf wat die prosedures is wat gevolg moet word in die geval van reklamekompetisies. Van die voorskrifte wat in hierdie gedeelte van die Wet gevind word, sluit in: •
Indien geen kompetisie gehou is nie, mag geen persoon in kennis gestel word dat ʼn ander persoon so ʼn kompetisie gewen het nie.
•
Geen persoon mag geag word die kompetisie gewen het, indien die persoon nie werklik gewen het nie.
•
Geen teenprestasie mag van ʼn wenner van ʼn kompetisie vereis word vir vordering van die prys nie.
•
Die promotor van ʼn reklamekompetisie is geregtig om redelike kostes van deelnemers te verhaal, byvoorbeeld inskrywingsgelde, versendingsgelde, ens.
ʼn Aanbod om aan ʼn reklamekompetisie deel te neem, moet die volgende inligting uiteensit: •
Die voordeel of kompetisie waarop die aanbod betrekking het.
•
Die stappe wat iemand moet neem om aan die kompetisie deel te neem.
•
Die basis waarop die uitslae van die kompetisie bepaal sal word.
•
Die sluitingsdatum van die kompetisie.
•
Die vorm en tyd hoe die uitslae van die kompetisie bekend gemaak sal word.
•
Hoe ʼn deelnemer die reëls en regulasies van die kompetisie kan bekom.
Verwysingsverkope ʼn Verskaffer mag nie aan ʼn verbruiker voorgee dat die verbruiker ʼn terugbetaling, Kommissie of ander voordeel sal ontvang, indien die verbruiker enige ander inligting aan die verskaffer gee, of die verskaffer op enige ander manier bystaan om goedere of dienste aan ander verbruikers te verskaf waarin die eers genoemde verbruikersterugbetaling, Kommissie of enige ander voordeel sal ontvang wat onderhewig is aan die bepaling dat verdere verbruikers eers tot die transaksie moet toestem nie.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 98
CNL206 Verbruikersreg 3.6.6
Die reg op billike en eerlike verhandeling
Gewetenlose gedrag “Gewetenlose gedrag” verwys na enige handeling deur ʼn verbruiker wat oneties of onredelik of onbehoorlik is, tot so ʼn mate dat dit die gewete van ʼn redelike persoon sal skok. Verder is enige handeling wat ʼn verbruiker dwing om ʼn ooreenkoms te sluit ook onbehoorlike gedrag. Dit is verder ook onwenslik om enige persoon wat nie wesenlik in staat is weens fisiese of geestelike gebrekkigheid, ongeletterheid, onkunde of onvermoë om die taal of ooreenkoms te verstaan, aan te por of te dwing om toe te stem tot ʼn ooreenkoms nie. Vals, misleidende of bedrieglike voorstellings Tydens die bemarking van goedere of dienste, mag die verskaffer nie deur woorde of gedrag: •
Enige valse, misleidende of bedrieglike voorstellings oor enige wesenlike feit aan die verbruiker maak nie.
•
Oordryf, insinueer of dubbelsinnig oor ʼn wesenlike feit aan die verbruiker wees nie.
•
Versuim om ʼn duidelike wanbegrip by die verbruiker reg te stel wat op ʼn valse, misleidende of bedrieglike voorstelling voorkom.
Verder mag ʼn verskaffer ook nie voorgee dat die verskaffer: •
ʼn bepaalde status, assosiasie of verbintenis het, wat hy nie het nie;
•
enige goedere of dienste verskaf wat hy nie het nie, en verder ook dat enige kwaliteite of kenmerke aan sulke goedere of dienste geheg is, wat daar nie werklik is nie;
•
goedere of dienste vir ʼn tydperk beskikbaar het, wanneer dit nie so is nie;
•
spesifieke prysvoordele kan aanbied, as dit nie so is nie;
•
enige werknemer, verkoopsman, verteenwoordiger of agent magtiging gegee het om ʼn transaksie aan te gaan, wanneer die persoon nie in werklikheid die nodige magtiging het nie; en dat
•
die verbruiker ʼn bepaalde voordeel sal ontvang, indien die verbruiker die verskaffer bystaan om nuwe kliënte te werf nie.
Daar bestaan egter ʼn uitsondering op bogenoemde indien goedere as nuut voorgestel word, maar voorheen gebruik is deur die produsent, invoerder, verspreider of handelaar en slegs en alleen vir doeleindes van redelike toetsing, diens, voorbereiding of lewering.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 99
CNL206 Verbruikersreg Piramide- en verbandhoudende skemas Hierdie gedeelte van die Wet verbied enige persoon om ʼn vermenigvuldigingskema, piramiedskema of kettingbriefskema of enige ander skema soos wat die Minister kan bepaal, te bevorder of wetend daarby aan te sluit, in te skryf of daaraan deel te neem. ʼn Piramide-skema is enige ooreenkoms om ʼn rentekoers te lewer wat minstens 20% bo die REPO-koers is, soos deur die Reserwebank vasgestel. Deelnemers ontvang vergoeding as gevolg van hulle werwing van ander, nuwe deelnemers, eerder as vir die verkoop van goedere of dienste. ʼn Kettingbriefskema is enige reëling, ooreenkoms, praktyk of skema waarvan daar verskeie vlakke van deelname bestaan, bestaande deelnemers nuwe deelnemers werf en sodoende na ʼn hoër vlak in die skema beweeg, terwyl die nuwe deelnemers vir aansluiting ʼn teenprestasie moet betaal wat deur die bestaande deelnemers verdeel word. 3.6.7
Verbruiker se reg om te aanvaar dat die verskaffer geregtig is om goedere of dienste te verkoop of te verskaf
Die verbruiker is geregtig om te aanvaar dat ʼn verskaffer die nodige lisensie of magtiging het om goedere of dienste te verskaf, en dienooreenkomstig dat die verskaffer die titel in goedere kan oordra aan die verbruiker. Die verbruiker mag verder aanvaar dat die verskaffer aanspreeklik is vir enige kostes teen besware wat voorkom aangaande die goedere. Laastens, bepaal hierdie gedeelte van die Wet ook dat die verskaffer aan die verbruiker waarborg, dat die verbruiker ongestoorde besit van die goedere sal hê en geniet. Veilings Veilings sluit ook goedere in, wat in ʼn verkoping in eksekusie ingevolge ʼn hofbevel verkoop word. Dit is belangrik om te onthou dat enige goedere wat op veiling verkoop word, “voetstoots” verkoop word, en dat die bepalings van die Wet wat handel oor veilige en goeie gehalte goedere nie van toepassing is op goedere wat deur veilings verkoop word nie. Oorverkoping en oorbespreking Hierdie gedeelte van die Wet is nie van toepassing op die verskaffing van goedere op spesiale bestelling nie. Indien die verskaffer nie op die bepaalde tyd voldoende voorraad of kapasiteit, of soortgelyke of vergelykbare goedere het om te verskaf nie, moet die verskaffer aan die verbruiker enige bedrag terugbetaal, en die verbruiker verder ook vergoed vir enige koste wat direk insidenteel tot die verskaffer se kontrakbreuk is, dus toegeskryf kan word aan die
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 100
CNL206 Verbruikersreg verskaffer se kontrakbreuk. Die verskaffer is nie aanspreeklik as omstandighede buite die beheer van die verskaffer gelei het tot die ongenoegsame voorraad of kapasiteit nie. 3.6.8
Die reg op billike, regverdige en redelike bedinge en voorwaardes
Onbillike, onredelike en onregverdige bedinge Enige bepalings in ʼn verbruikersooreenkoms wat aangegaan is wat enige van die volgende insluit en onbillik, onredelik en onregverdig is, sal gevolglik onafdwingbaar wees: •
Pryse wat onbillik, onredelik of onregverdig is.
•
Wat van die verbruiker vereis om van regte afstand te doen.
•
Wat van die verbruiker vereis om ʼn verpligting te aanvaar.
•
Om van aanspreeklikheid van die verskaffer afstand te doen.
Die Wet onderskei tussen bedinge, ooreenkomste, voorwaardes, kennisgewings en transaksies wat absoluut onbillik, onredelik en onregverdig is. Die volgende is “swartlys” kenmerke: •
Enige eensydige gedrag wat ten gunste van iemand anders is as die verbruiker.
•
Enige bedinge wat ongunstig is vir die verbruiker.
•
Indien die verbruiker staat gemaak het op valse, misleidende of bedreiglike voorstellings of opinies.
Verder verskaf die Wet ʼn “grys lys” van kenmerke, waar die omstandighede van ʼn saak in ag geneem word om die regverdigheid daarvan te bepaal. Hierdie volgende gedrag word geag nie regverdig of redelik te wees nie, maar onder spesifieke omstandighede mag dit dalk geregverdig word: •
Indien die aanspreeklikheid van die verskaffer uitgesluit word.
•
As enige wetlike regte of remedies wat ʼn verbruiker mag hê, uitgesluit word.
•
As die verbruiker se reg om statutêre verjaring, uitgesluit word;
•
Prysverandering na sluit van ooreenkoms.
•
Eensydige verandering van die ooreenkomsterme.
•
Die verskaffer sekere regte gegun word om die kontrak te beëindig, terwyl die verbruiker nie dieselfde regte het nie.
•
Wat die verskaffer, maar nie die verbruiker nie, toelaat om die verbruikerooreenkoms te hernu of nie.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 101
CNL206 Verbruikersreg
•
Wat die verskaffer ʼn onredelike lang tydperk toelaat om te presteer.
Kennisgewings wat vereis word vir sekere bedinge en voorwaardes Indien enige van die volgende bedinge in ʼn verbruikersooreenkoms ingesluit word, moet dit duidelik onder die aandag van die verbruiker gebring word, op ʼn wyse en in ʼn vorm wat die verbruiker kan verstaan: •
Terme wat die aanspreeklikheid van die verskaffer beperk.
•
Terme waarin die verbruiker enige aanspreeklikheid vir risiko aanvaar.
•
Terme waarvan die verbruiker verpligtinge het.
Die kennisgewing moet op ʼn opvallende wyse en in eenvoudige taal onder die aandag van die verbruiker gebring word, en die verbruiker moet ook genoegsame tyd gegun word om die kennisgewing te ontvang en te begryp. Skriftelike verbruikersooreenkomste Die Wet maak voorsiening dat die Minister moet bepaal watter tipe verbruikersooreenkomste in skrif moet verskyn. Hierdie gedeelte van die Wet bepaal ook dat ʼn verbruikerooreenkoms geldig is sodra dit in skrif verskyn, ongeag die feit dat die partye nie die ooreenkoms geteken het nie. Verbode transaksies, ooreenkomste, bedinge of voorwaardes Geen terme of voorwaardes in ʼn verbruikersooreenkoms mag: •
Die oogmerke en beleid van die Wet verydel nie.
•
Die verbruiker mislei of bedrieg nie.
•
Enige regte wat aan die verbruiker gegee word, beperk of uitsluit nie.
•
Die verskaffer se aanspreeklikheid vir growwe nalatigheid beperk nie.
•
Transaksies goedkeur wat voortvloei uit negatiewe-opsie aanbod nie.
•
Vereis dat die verbruiker gelde teen die verskaffer verbeur, indien die verbruiker enige reg ingevolge die Wet uitoefen nie.
3.6.9
Die reg op billike waarde, goeie gehalte en veiligheid
Vir doeleindes van hierdie gedeelte van die wet word die volgende definisies verskaf: •
“defek” beteken ʼn wesenlike tekortkoming in die vervaardiging van goedere of komponente of in die verrigting van dienste, wat die goedere of dienste minder aanvaarbaar maak as wat persone oor die algemeen geregtig is om te verwag, of
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 102
CNL206 Verbruikersreg wanneer die goedere of dienste minder bruikbaar, geskik of veilig is as wat dit veronderstel is om te wees. •
“gebrek” is wanneer goedere nie op die bedoelde wyse of met die bedoelde uitwerking funksioneer nie.
•
“gevaar” beteken ʼn beduidende risiko van persoonlike besering aan iemand of skade aan iemand se eiendom.
•
“onveilig” is ʼn uiterste risiko van persoonlike besering of skade aan eiendom wat kan plaasvind weens ʼn defek, gebrek of gevaar van goedere of dienste.
•
Die verbruiker se reg op gehalte diens
Die verbruiker het die reg om tydige verrigting en voltooiing van dienste te verwag, terwyl hierdie dienste van so ʼn gehalte moet wees soos wat ʼn persoon in die algemeen mag verwag. Die verbruiker kan verder ook verwag dat enige gebruik, lewering of installering van goedere deur diens, sonder defek sal wees. Laastens het die verbruiker die reg om enige eiendom wat aan ʼn verskaffer gelewer is vir die verrigting van dienste, in dieselfde toestand terug te verwag. Indien enige van die voorgenoemde teenwoordig is, het die verbruiker die reg om van die verskaffer te vereis om die defek reg te stel of ʼn redelike gedeelte van die prys te betaal. Die verbruiker se reg op veilige, goeie gehalte goedere Die verbruiker het die reg om goedere te ontvang wat bruikbaar is vir die doel waarvoor hulle bedoel is, wat in ʼn goeie en werkende toestand is en vry van enige defekte, en wat vir ʼn redelike tyd bruikbaar en duursaam sal wees. Indien die verbruiker vir die verskaffer in kennis gestel het wat die bepaalde doel is waarvoor die verbruiker die goedere wil aanskaf, of die beoogde gebruik daarvan, kan die verbruiker aanvaar dat, indien die verskaffer toestem om die goedere te verskaf, die verskaffer die nodige kundigheid het rakende die gebruik van die goedere. Dit is nie ter sake of ʼn produkgebrek of -defek verborge of sigbaar is nie, en of die verbruiker dit voor ontvangs opgemerk het nie. Die verbruiker sal steeds die reg hê om goedere in ʼn veilige en goeie gehalte toestand te ontvang, al kom ʼn gebrek of defek eers op ʼn later stadium na vore. Hierdie gedeelte van die Wet is nie van toepassing op goedere wat op veilings verkoop word nie. Verder is hierdie reg ook uitgesluit, indien die verbruiker ingelig was dat goedere in ʼn spesifieke toestand verkeer en die verbruiker die goedere dan wetend aanvaar het.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 103
CNL206 Verbruikersreg Geïmpliseerde waarborg van gehalte Dit is ʼn reg van die verbruiker om te aanvaar dat die produsent, invoerder, verspreider, handelaar of verskaffer waarborg dat die goedere aan ʼn sekere standaard voldoen, behalwe as die goedere die beheer van die verskaffer verlaat het. Indien goedere nie voldoen aan die standaarde wat redeliker wyse verwag kan word nie, het die verbruiker drie opsies om van te kies en van die verskaffer te eis: 1) Die prys van die goedere; 2) vervanging van die goedere; 3) herstelwerk van enige gebrek, defek of onveilige kenmerk. Indien die verbruiker kies dat die goedere herstel moet word, en die goedere is steeds gebrekkig drie maande na die eerste herstelwerk, moet die verskaffer die goedere ontvang en aan die verbruiker die prys betaal wat die verbruiker vir die goedere betaal het. Waarborg op herstelde goedere Die verbruiker is geregtig op ʼn waarborg van drie maande na die datum van installering of herstelling, behalwe as die goedere weer defekte toon, as gevolg van die verbruiker se wangebruik of misgebruik. Waarskuwing betreffende moontlike risiko’s van goedere Goedere wat gevaarlik of moontlik onveilig is, moet ʼn duidelike kennisgewing bevat wat die spesifieke goedere as sodanig aandui. Die kennisgewing moet in eenvoudige taal wees, en moet ook instruksies insluit vir die veilige gebruik of hantering van die goedere. Aanspreeklikheid vir skade of verlies deur goedere veroorsaak Hierdie gedeelte van die Wet stel ʼn konsep daar van streng produkaanspreeklikheid, wat bepaal dat die produsent, invoerder, verspreider, handelaar of verskaffer van goedere gesamentlik en afsonderlik aanspreeklik is vir skade wat veroorsaak is as gevolg van die verskaffing van onveilige goedere, ʼn produkgebrek, -defek of -gevaar, of in die voorsiening van onvolledige of onvoldoende instruksies of waarskuwings met betrekking tot die gevaar, wat as gevolg van die goedere kan ontstaan of geassosieer word, ongeag of die verbruiker nalatig was of nie. Die skade waarvoor die produsent, invoerder, verspreider, handelaar of verskaffer aanspreeklik gehou kan word, is dood of besering of siekte van ʼn natuurlike persoon, of verlies van, of skade aan roerende eiendom of onroerende eiendom, of ekonomiese verlies as gevolg van voormelde skade.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 104
CNL206 Verbruikersreg 3.7 3.7.1
Verantwoordelikhede van die verskaffer teenoor die verbruiker Voorafbetaalde sertifikate, krediete en bewyse
Hierdie gedeelte van die Wet maak voorsiening vir die gebeurtenis wanneer ʼn verbruiker aan die verskaffer ʼn teenprestasie rig vir die verskaffing van goedere of dienste, voordat alle gelde betaal is, of voordat alle goedere of dienste gelewer word. Hierdie gedeelte bepaal verder dat die waarde van ʼn voorafbetaalde sertifikaat, krediet en bewys se waarde nie sal verval, totdat die datum waarop alle uitstaande gelde, goedere of dienste betaal of verrig is nie. Die toonder van die voorafbetaalde sertifikate, krediete of bewyse besit die dokument as sy eiendom. 3.7.2
Voorafbetaalde dienste en toegang tot diensfasiliteite
Indien ʼn verbruiker ʼn eenmalige of periodieke lidmaatskapfooi aan ʼn verskaffer betaal vir dienste wat gelewer moet word, bly die fooi wat so betaal is, die eiendom van die verbruiker totdat die verskaffer ʼn koste daarteen hef. Indien die verskaffer die ooreenkoms wil kanselleer moet die verskaffer aan die verbruiker ʼn skriftelike kennis rig, nie minder as 40 besigheidsdae voor die beoogde sluitingsdatum en dan ook aan die verbruiker die balans van gelde wat nog beskikbaar is, terugbetaal, nie later as vyf besigheidsdae na die sluitingsdatum nie. 3.7.3
Bewaring en rekenskap van verbruiker se eiendom
Indien die verskaffer enige voorafbetalings, deposito’s, lidmaatskapfooie of ander gelde of enige ander eiendom van die verbruiker ontvang het, moet die verskaffer daardie eiendom hanteer soos asof dit aan die verbruiker behoort, die eiendom benut en beveilig en met sorg, ywer en vaardigheid daarna omsien. Die verskaffer sal aanspreeklik wees teenoor die verbruiker vir enige verlies as gevolg van versuim om met die nodige sorg op te tree. ʼn Bank is vrygestel van die operasie van hierdie gedeelte van die Wet, aangesien ʼn bank op ʼn daaglikse basis deposito’s en ander gelde ontvang. 3.7.4
Teruggawe van onderdele en materiale
Die verskaffer is verplig om enige onderdele, komponente of materiale wat gedurende herstel- of onderhoudswerk van die verbruiker se eiendom verwyder is, aan die verbruiker terug te besorg. 3.7.5
Konsessie-ooreenkomste
ʼn Konsessie-ooreenkoms word beskryf as ʼn ooreenkoms tussen twee partye, naamlik ʼn konsessiegewer en ʼn konsessiehouer:
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 105
CNL206 Verbruikersreg
•
Waar die konsessiegewer aan die konsessiehouer die reg verleen om sake te doen in ʼn spesifieke gedeelte en die konsessiehouer aan die konsessiegewer ʼn teenprestasie lewer.
•
Waar die konsessiehouer geregtig is om die advertensieskemas of -programme, handelsmerke, simbole, logo’s of enige etikettering of assosiasies te gebruik.
• 3.8
Wat die sakeverhouding tussen die konsessiegewer en die konsessiehouer beheer. Verbruikersbeskermingsinstellings
Enige persone mag die hof, die Tribunaal of Kommissie nader, indien so ʼn persoon meen dat daar op sy/haar verbruikersregte inbreuk gemaak is en verder kan so ʼn persoon ook voor die hof verskyn: •
deur self te verskyn;
•
deur iemand magtig om namens hom/haar op te tree;
•
indien ʼn persoon as ʼn lid van, of in belang van ʼn groep of klas geaffekteerde persone optree; of
•
deur iemand wat in die openbare belang optree, of ʼn vereniging wat namens sy lede optree.
3.8.1
Nasionale Verbruikerskommissie
Die Nasionale Verbruikerskommissie besit enige magte en pligte wat nodig is vir die afdwinging van die Wet. Die Kommissie is ʼn onafhanklike regspersoon wat bestaan uit ʼn Hoofuitvoerende beampte, genoem die Nasionale Verbruikerskommissaris, wat toesien dat die Kommissie funksioneer en inspekteurs klagtes ondersoek. Die Wet bepaal dat die Kommissie die volgende pligte het: 1) Die oplossing van geskille tussen die verbruiker en verskaffer deur middel van informele geskilbeslegtingsprosedures. 2) Ontvangs, ondersoeking en hantering van klagtes aangaande verbruikersregte. 3) Monitering van die verbruikersmark. 4) Monitering van verbruikersgroepe, bedryfskodes en alternatiewe geskilbeslegtingskemas, en dienslewering aan verbruikers. 5) Ondersoek en hantering van beweerde verbode gedrag of oortredings. 6) Uitreiking en afdwinging van nakomingskennisgewings.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 106
CNL206 Verbruikersreg 7) Onderhandeling en aangaan van ondernemings en skikkingsbevele. 8) Verwysing van aangeleenthede na die Tribunaal. 9) Verwysing van beweerde oortredings na die Nasionale Vervolgingsgesag. 3.8.2
Nasionale Verbruikerstribunaal
Die Verbruikerstribunaal tree ook op ingevolge die Nasionale Kredietwet 34 van 2005 en die volgende aangeleenthede word deur die Tribunaal hanteer: 1) Enige direkte verwysing deur ʼn verbruiker ten aansien van ʼn geskil met ʼn verskaffer. 2) ʼn Verwysing deur ʼn verbruiker nadat die Nasionale Verbruikerskommissie ʼn nakomingskennisgewing aan die verbruiker uitgereik het. 3) Enige aansoek om ʼn skikkingsooreenkoms ʼn bevel te maak. 4) Enige verwysings deur die Kommissie ingevolge beweerde verbode gedrag. 5) Aansoeke aangaande die kansellasie van ʼn besigheidsnaam. 6) Enige aansoek waarin die applikant ʼn versoek rig aan die Tribunaal, in plaas van die verbruikershof. Enige verwysing of aansoek na die Tribunaal moet in die vorm wees wat deur die Wet voorgeskryf word. Alhoewel die Tribunaal informeel van aard is, moet die aansoeke en hantering van sake in ooreenstemming met reëls van geregtigheid geskied. 3.8.3
Alternatiewe geskilbeslegtingsagente
Die Wet skryf voor wie as geskilbeslegtingsagente kwalifiseer, en sluit die volgende in: 1) ʼn Ombud met regsbevoegdheid oor die verskaffer. 2) ʼn Geakkrediteerde industrie-ombud met regsbevoegdheid oor die verskaffer. 3) ʼn Persoon of entiteit wat versoenings-, bemiddelings- of arbitrasiedienste verskaf om te help met die beslegting van verbruikersgeskille. 4) Die verbruikershof van die provinsie wat regsbevoegdheid oor daardie aangeleentheid het, indien daar so ʼn hof is. Indien die agent tot die gevolgtrekking kom dat daar geen redelike moontlikheid is dat die partye hul geskil deur die betrokke proses sal kan oplos nie, moet die agent ʼn skriftelike kennisgewing aan die partye rig, sodat die partye die geskil na die Kommissie kan verwys. Indien die geskil opgelos kon word deur die agent, kan die agent die beslegting in die vorm van ʼn bevel aanteken, en die partye kan die bevel verwys na die Tribunaal om die bevel ʼn bevel van die hof te laat maak. ©akademia (MSW) 2013
Bladsy 107
CNL206 Verbruikersreg 3.8.4
Misdrywe
Die volgende is misdrywe ingevolge die Wet: 1) Openbaarmaking van persoonlike of vertroulike inligting in die uitvoering van ʼn werksaamheid, of as gevolg van die lê van ʼn klag, behalwe vir die doeleindes van administrasie, regspleging, of op versoek van ʼn inspekteur, regulerende owerheid of lid van die Tribunaal; 2) Frustrering of onbehoorlike beïnvloeding van ʼn persoon wat ʼn bevoegdheid of plig uitoefen of verrig. 3) Versuim, sonder voldoende rede, om te verskyn, nadat ʼn persoon gedagvaar is om by spesifieke verrigtinge te verskyn, of indien die persoon die verrigtinge bywoon, maar weier om onder eed geplaas te word, of ʼn plegtige verklaring af te lê, of versuim om ʼn bewysstuk, boek, dokument of ander item in sy/haar besit of onder sy/haar beheer voor te lê soos beveel. 4) Versuim om ʼn vraag ten volle, of na die beste van sy/haar vermoë te beantwoord of wetend ʼn valse getuienis af te lê. 5) Enige ander optrede teen die Kommissie of Tribunaal soos wat die Wet dit lys. 6) Om sonder magtiging ʼn uitgestalde prys, etikettering of handelsbeskrwyings te verander, verberg, vervals, verwyder of weg te laat. 7) Nie-nakoming van ʼn nakomingskennisgewing. ʼn Persoon wat homself skuldig maak en bevind aan ʼn misdryf ingevolge die Wet, is strafbaar met ʼn boete of gevangenisstraf van hoogstens tien jaar, of beide gevangenisstraf en ʼn boete. 3.8.5
Verbruikersbeskermingsgroepe
Indien ʼn groep funksioneer om die belange van alle of sekere groepe verbruikers in die algemeen te bevorder, of verteenwoordig, kan die Nasionale Verbruikerskommissie so ʼn verbruikersbeskermingsgroep akkrediteer, indien die optrede van die groep verbind is tot die bereiking van die doelwitte van die Wet en die bevordering van verbruikersbelange. Die volgende is aktiwiteite wat deur ʼn verbruikersbeskermingsgroep uitgevoer word, saamwerk, fasiliteer of ondersteun word: 1) Verbruikersadviserings- en opvoedingsaktiwiteite en verbruikersverwante publikasies. 2) Navorsing, markmonitering, waarneming en verslaggewing.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 108
CNL206 Verbruikersreg 3) Bevordering van verbruikersregte en voorspraak van verbruikersbelange. 4) Verteenwoordiging van verbruikers in die hof. 5) Alternatiewe geskilbeslegting deur bemiddeling of versoening. 6) Deelname aan nasionale en internasionale verenigings, konferensies of forums, aangaande verbruikersbeskermingsake. 3.9
Besigheidsname en industriekodes
3.9.1
Besigheidsname
Geen persoon mag ʼn onderneming bedryf, adverteer, bevordering doen, aanbied om goedere of dienste te verskaf, of ʼn transaksie of ooreenkoms met ʼn verbruiker aan te gaan onder enige naam, behalwe die volgende nie: 1) Die persoon se volle naam, soos in die geval van ʼn individu in ʼn identiteitsdokument, of ander erkende identifikasiedokument aangeteken is, of in die geval van ʼn regspersoon, ingevolge ʼn openbare regulasie geregistreer; of 2) ʼn besigheidsnaam aan daardie persoon geregistreer, ingevolge ʼn ander wet of openbare regulasie. Die volgende inligting moet ingesluit word in ʼn handelskatalogus, handelsomskrywe, sakebrief, bestelling vir goedere, verkoopsrekord of rekeningstaat wat die persoon uitreik: 1) die naam, titel of beskrywing waaronder die onderneming bedryf word; 2) ʼn verklaring van die primêre plek waar of waarvan die onderneming bedryf word; en 3) indien die aktiwiteit onder ʼn besigheidsnaam bedryf word, die naam van die persoon aan wie die besigheidsnaam geregistreer is. 3.9.2
Industriekodes
ʼn Industriekode is ʼn kode wat die interaksie reguleer tussen persone wat binne ʼn industrie sake doen, of wat die interaksie tussen iemand wat binne ʼn industrie sake doen en verbruikers, te reguleer of wat vir alternatiewe geskilbeslegting tussen hulle voorsiening maak. Die Minister van Handel en Nywerheid maak regulasies aan die industrie en in die regulasies is industriekodes vir verskeie industrieë. Dit geskied ook op aanbeveling van die Nasionale Verbruikerskommissie, deurdat die Kommissie op eie inisiatief ʼn voorbeeld aan die Minister kan voorlê. Die industriekode moet ten alle tye in ooreenstemming met die oogmerke en beleid van die Wet wees.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 109
CNL206 Verbruikersreg 3.10 Samevatting In hierdie eenheid is daar na die Wet op Verbruikersbeskerming gekyk en in besonder gefokus op die verskillende tipes regte wat ʼn verbruiker ingevolge hierdie Wet het. Die hoofdoel van die Wet is om omvattende wetgewing daar te stel wat die verbruikersbeskerming in Suid-Afrika reguleer. Die Wet bevat bepalings oor die toepassingsgebied en inwerkingtreding van die Wet. Die Wet voorsien ook sy eie definisies, en sit volledig uiteen wat sy doelstellings is, om sodoende ook interpretasie en toepassing van die Wet te vergemaklik. Die belangrikste toevoegings van hierdie nuwe wetgewing is die verskeie verbruikersregte wat geskep word, en wat verder onderverdeel word. Die hoofregte wat in die Wet geskep word, sluit in: die reg op gelykheid in die verbruikersmark, die verbruiker se reg op privaatheid, die verbruiker se reg om te kies, die reg op blootlegging en inligting, die reg op billike, regverdige en redelike bedinge en voorwaardes en die reg op billike waarde, goeie gehalte en veiligheid. Verder bevat die Wet ook voorskrifte wat ʼn verskaffer moet navolg en toesien, wat aansluit by die verpligtinge wat die verskaffer teenoor die verbruiker het, wat op sy beurt weer in ooreenstemming is met die verbruikersbeskermingsregte. Die Wet maak ook voorsiening vir die verskillende tipes verbruikersbeskermingsinstellings bespreek, wat die Nasionale Verbruikerskommissie, die Nasionale Verbruikerstribunaal, alternatiewe geskilbeslegtingsagente en verbruikersbeskermingsgroepe insluit. Die Wet sit self uiteen wat as misdrywe kwalifiseer, asook die boetes of strawwe wat moontlik is in die geval van skuldigbevinding in terme van die Wet. Laastens is daar vasgestel hoe ʼn besigheidsnaam moet lyk, of voorgestel moet word, asook die voorlegging en bepaling van industriekodes deur die Minister van Handel en Nywerheid.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 110
CNL206 Verbruikersreg 3.11 Selfevaluering Aktiwiteit 11 Soek op die internet na meer inligting oor die Verbruikersbeskermingskommissie en verduidelik hoe om ʼn verbruikersaangeleentheidsklag in te dien. Aktiwiteit 12 Tel enige produk in ʼn winkel op en kyk of die produk ʼn handelsbeskrywing bevat. Kyk ook hoeveel inligting oor die produk jy kan uitmaak deur net na die handelsbeskrywing te kyk, byvoorbeeld, waaruit die produk bestaan, waar die produk vandaan kom, ens. Aktiwiteit 13 Let op wanneer jy weer in ʼn winkel stap of al die artikels en goedere pryse op het. Is ondernemings verplig om pryse ten toon te stel? Gee redes vir jou antwoord. Aktiwiteit 14 Gesels met enige winkelbestuurder en vra hom/haar om aan jou te verduidelik of die winkel die Verbruikersbeskermingswet 68 van 2008 in ag geneem het en verder ook hoe die winkel se handelskodes ooreenstem met die wet. Aktiwiteit 15 Kyk op enige strokie wat jy van ʼn winkel ontvang het nadat jy goedere of dienste betaal het en identifiseer die naam van die onderneming, asook die onderneming se adres.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 111
CNL206 Verbruikersreg Notas
Šakademia (MSW) 2013
Bladsy 112
CNL206 Verbruikersreg
Studie-eenheid 4: Intellektuele Goederereg
4.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 4 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Intellektuele goedere in die algemeen
•
Kommersiële aspekte van intellektuele goedere
•
Handelsmerke
•
Kopiereg
•
Patente
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
Die volgende te verduidelik: die proses vir die registrasie van ʼn spesifieke tipe intellektuele goederereg; intellektuele goederereg litigasie; die leeftyd en hernuwing van ʼn spesifieke tipe intellektuele goederereg; intellektuele goederereg oortredings, voorkoming en remedies.
•
Die kommersiële aspekte van intellektuele goedere te verduidelik en die verskille te bespreek tussen die aansoekprosedure en die aksieprosedure.
•
Voordele van die registrasie van ʼn handelsmerk uiteen te sit en die vereistes vir die registrasie van spesifieke tipe intellektuele goedere, asook die inligting wat benodig word vir die aansoek vir registrasie daarvan, te verduidelik.
•
Te verduidelik aan wie ʼn patent toegestaan mag word en die proses vir die registrasie van ʼn patent te beskryf.
•
Kopiereg te bespreek aan die hand van werke wat deur kopiereg beskerm word, die oorspronklikheid, kopiereg eienaarskap, leeftyd van kopiereg, ontstaan en registrasie van kopiereg, beskerming en kopiereg litigasie.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 113
CNL206 Verbruikersreg 4.2
Verrykende bronne •
Klopper, H. B. 2013. Intellectual Property in South Africa. Pietermaritzburg: LexisNexis
4.3
•
Ramsden, P.A. 2011. A Guide to Intellectual Property Law. Claremont: Juta
•
www.adamsadams.com
•
www.cipc.co.za Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terme verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Aansoekprosedure
ʼn Aansoek word gebring in terme van ʼn kennisgewing van mosie, wat as bewys, deur ʼn eedverklaring bevestig word.
Aksieprosedure
ʼn Aksie word ingestel deur die uitreiking van ʼn dagvaarding en is gewoonlik bygestaan deur die besonderhede van vordering/eis.
Bona fide
In goeder trou.
Contra bones
Teen die goeie sedes van die gemeenskap.
mores Domeinnaam
ʼn Maklike en bruikbare plaasvervanger vir ʼn internetadres.
Eksklusiewe
Slegs een lisensiehouer, uitsluitend die eienaar van die
lisensie
intellektuele goedere, het die reg om deel van die handelsdryfomgewing te vorm.
Handelsmerk
ʼn Handelsnaam wat op ʼn sekere manier voorgestel word deur middel van ʼn slagspreuk, logo of ontwerp.
Hipotekêr
Die reg wat een persoon oor ʼn ander persoon se goedere besit in
(hypothecary)
sekere uitsonderlike gevalle en waarin sulke goedere as ʼn sekuriteit dien.
Individuele lisensie
Die eienaar van die intellektuele goedere, sowel as die individuele lisensiehouer ontvang die reg om deel van die handelsdryfomgewing te vorm.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 114
CNL206 Verbruikersreg
Intellektuele
ʼn Generiese term wat gebruik word om te verwys na ontasbare
goedere
produkte soos patente, industriële ontwerpe, handelsmerke en handelsname, kopiereg, handelsgeheime en weet-hoe, ens., wat alles produkte is wat geskep is deur die innoverende of kreatiewe pogings van mense.
Kopiereg
ʼn Eksklusiewe reg wat vir ʼn bepaalde tydperk deur wetgewing toegestaan word aan ʼn outeur, ontwerper, ensovoorts vir sy/haar oorspronklike werk en word voorgeskryf deur die Wet op Outeursreg 98 van 1978.
Kruislisensiëring
Eienaars van die intellektuele goedere het die reg om verskillende tegnologiese of intellektuele goedere aan mekaar te kruislisensieer.
Mala fide
Met slegte trou.
Patent
Die Wet op Patente 57 van 1987 bepaal dat ʼn patent ʼn eksklusiewe reg is wat toegestaan word vir die uitvinding van ʼn stuk/apparaat, wat ʼn produk of proses is wat ʼn nuwe manier van dinge doen voorsien, of selfs ʼn nuwe tegnologiese antwoord op ʼn probleem is.
Vals voordoen
Vals voordoen is wanneer een persoon opsetlik of nalatig ʼn ander se goedere of dienste, of waarmee hy/sy geassosieer kan word, wanvoorstel as sy/haar eie goedere, of dienste en die publiek is, of sal waarskynlik mislei word om te glo dat daardie goedere en dienste wel die oorspronklike is, of geassosieer word met hom/haar.
4.4
Inleiding
In hierdie eenheid bespreek ons wat intellektuele goedere is en behels. Uit die aard van intellektuele goedere is dit moontlik om kommersiële transaksies aan te gaan. Die belangrikste tipe kommersiële transaksie is die lisensiëring van die intellektuele goedere, en verskillende tipes lisensies bestaan in hierdie verband. Verder word ʼn basiese verloop van gebeure in die hof deur gegee, aangesien intellektuele goederelitigasie daagliks plaasvind. Drie tipes intellektuele goedere, naamlik handelsmerke, kopiereg en patente word spesifiek bespreek na aanleiding van die definisie of omskrywing daarvan, die vereistes vir registrasie,
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 115
CNL206 Verbruikersreg die inligting wat benodig word vir ʼn aansoek om registrasie, die proses van registrasie, die skraping of verwydering, of herroeping daarvan, die leeftyd en onderhoud van die intellektuele goedere en enige oortredings in verband daarmee. 4.5
Definiëring van intellektuele goedere
Alhoewel intellektuele goedere ontasbaar is, is dit ʼn waardevolle bate vir sakeondernemings. Dit is soms moontlik dat die intellektuele goedere se waarde meer kan wees, as wat die onderneming se vaste eiendom is. Intellektuele goedere is ʼn generiese term wat gebruik word om te verwys na ontasbaar produkte soos patente, industriële ontwerpe, handelsmerke en handelsname, kopiereg, handelsgeheime en weet-hoe, ens., wat alles produkte is wat geskep is deur die innoverende of kreatiewe pogings van mense. Dit is noodsaaklik vir ondernemings om bewus te wees van die verskillende tipes intellektuele goedere wat kan ontstaan, hoe die intellektuele goedereregte ontstaan het, asook die nodige stappe wat geneem moet word om seker te maak dat die intellektuele goedereregte beskerm is. Regsbeskerm of -erkenning is nodig om ander partye te verhoed om die goedere onregmatig te gebruik, asook om te verseker dat die eienaar van die intellektuele goederereg die volle kommersiële voordeel van sy kreatiewe pogings kan geniet. 4.6 4.6.1
Kommersiële aspekte van intellektuele goedere Intellektuele goedere as sekuriteit
Dit is moontlik om intellektuele goedere as sekuriteit aan te bied deur middel van ʼn sekuriteitsakte. Die intellektuele goedere kan dus as sekuriteit aangebied word, of aangeheg word, in die vasstelling of bepaling van jurisdiksie in die Hooggeregshof in Suid-Afrika. Verhipotekering (hypothecate) beteken die belemmering of beswaring (encumbrance) van ʼn bate deur middel van ʼn verband of waarborg – dus wanneer dit as sekuriteit aangebied word. ʼn Sekuriteitsakte is ʼn geskrewe dokument wat deur die eienaar geteken is om dus die hipoteekakte te registreer. Die sekuriteitsakte word by die Registrateur ingedien. Die Registrateur is dan verplig om die aksie in die register aan te teken. Die endossement van die sekuriteitsakte moet die volle naam en adres van die persoon in wie se naam die akte geregistreer word, asook die tydperk en die aard van die akte bevat.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 116
CNL206 Verbruikersreg Wanneer die sekuriteitsakte geëndosseer is op die bostaande manier, sal die effek dus wees dat ʼn waarborg ten opsigte van die geregistreerde intellektuele goedere van daardie eienaar ontstaan. Waar daar ʼn endossement in terme van die bostaande geval ontstaan, sal die Registrateur geen ander handeling ten aansien van daardie intellektuele goedere se registrasie aanvaar of uitvoer nie, tensy daar skriftelik ooreengekom en toegestem is deur die eienaar van daardie sekuriteitsakte. 4.6.2 Akte van oordrag Wanneer die intellektuele goedere se akte geregistreer is, of in die proses van registrasie is, met of sonder die goedertrou van die betreklike besigheid (onderneming ter sprake), sal die volgende beperkings geld, naamlik: •
Geen intellektuele goedere se akte van oordrag sal afdwingbaar wees nie, tensy dit geteken en op skrif, self deur, of in die belang van die oordraer is; en
•
die intellektuele goedere se akte van oordrag is onderdanig aan die sekuriteitsakte wat dit dus hipotekeer.
4.6.3 Intellektuele goedere se lisensiëring en verspreidingsreg/verkoopsreg Eienaars van die intellektuele goedere kan dus die volle kommersiële waarde daarvan benut, deur in ʼn gekontroleerde manier, lisensies aan ander individue toe te ken vir die gebruik van die intellektuele goedere. Deur ʼn ander persoon toe te laat om gebruik te maak van die intellektuele goedere, in terme van die uitgereikte lisensie, sal die gereelde ontvangs van vrugreg, asook die bewusmaking van die handelsmerk vermeerder, deur inter alia bemarking en aktiwiteite in terme van die lisensiereg, ensovoorts. Deesdae het verspreidingsreg/verkoopsreg (ʼn baie gespesialiseerde en spesiale vorm van lisensiëring) ʼn baie populêre manier van sake doen, begin raak. Een van die redes kan dus wees dat een onderneming wat die verkoopsreg/verspreidingsreg besit, sy vermoë met dié van die ander kleiner ondernemings, wat die lisensie besit, verbind. Dit bied ook aan sulke ondernemings/persone die vryheid om geld te verdien, die onderneming en geldsake te kan bestuur, asook om hul eie onderneming te bestuur en te laat groei. Al die voorgenoemde vind dus plaas, terwyl daar ondersteuning ontvang word vanaf ʼn bestaande onderneming. Terselfdertyd voorsien verkoopsreg/verspreidingsreg ʼn manier vir ondernemings om hulself te laat groei, sonder om hoë kostes aan te gaan. Lisensiëring het wel voordele ten aansien van ʼn sakeperspektief wat, byvoorbeeld voorsien dat ʼn onderneming wat die intellektuele goederereg besit, gestig word en dan aan ander ondernemings die reg kan voorsien. Die voorgenoemde struktuur kan aan die onderneming
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 117
CNL206 Verbruikersreg ondersteuning op verskeie maniere verleen, insluitend die bewaring van die intellektuele goedere teen hoë risiko handeldryf, waaraan baie ondernemings blootgestel word op ʼn gereelde basis. In sekere gevalle, kan daar ook belasting en ander finansiële voordele wees, deur die ontvangs van die lisensie. Daar is verskei tipes lisensies wat verkry kan word, naamlik: •
Individuele lisensie: Hier ontvang die eienaar van die intellektuele goedere, sowel as die individuele lisensiehouer die reg om deel van die handelsdryfomgewing te vorm.
•
Eksklusiewe lisensie: Slegs een lisensiehouer, uitsluitend die eienaar van die intellektuele goedere, het die reg om deel van die handelsdryfomgewing te vorm.
•
Kruislisensiëring: Eienaars van die intellektuele goedere het die reg om verskillende tegnologiese of intellektuele goedere te kruislisensieer aan mekaar.
•
ʼn Kombinasie van een van die bogenoemde of verskeie van die bogenoemde lisensiëringstipes, is wel moontlik.
ʼn Eienaar kan vergoeding vanaf ʼn lisensie ontvang, op enige van die volgende maniere: •
ʼn Eenmalige lisensiefooi of vrugreg.
•
Ontvangs van lisensiefooi/vrugreg op ʼn sekere tydstip (bv. jaarliks, maandeliks of kwartaalliks, ens)
•
ʼn Aaneenlopende vrugreg, ten opsigte van verkoop van die goedere/omset.
4.6.4 Intellektuele goedere-evaluering Die kapitaal van ʼn suksesvol onderneming, bestaan gewoonlik uit werkskapitaal, vaste bates en intellektuele goedere. Werkskapitaal en vaste bates is gewoonlik ʼn tipe handelswarebate wat die meeste ondernemings wel besit en benut. ʼn Onderneming wat slegs hierdie tipe bate besit en benut, sal beperk word ten opsigte van die sukses en matige omset, as gevolg van die mededinging in die handelswêreld, asook ten aansien van die vlak van mededinging van die onderneming en omdat ander ondernemings ook oor dieselfde tipe bate beskik. ʼn Onderneming wat ʼn oogmerk het ʼn hoë omset te verkry, moet dus oor iets anders en spesiaals beskik – iets wat daardie onderneming van ʼn ander onderskei, bv. ʼn bate waarna daar verwys word as intellektuele goederekapitaal. Die intellektuele goederekapitaal van ʼn onderneming sluit dus die intellektuele goedere in. Dit is gewoonlik ʼn baie groot waarde van die onderneming se totale waarde aan bates en in
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 118
CNL206 Verbruikersreg baie gevalle oorskry die waarde van die intellektuele goederebates die totale waarde van die vaste bates, asook die werkskapitaal. Wanneer hierdie bogenoemde konsep verstaan word, kan die totale strategiese waarde van die intellektuele goederekapitaal sterk benut word en dus omgesit word in ʼn waarde/omset of self wins. Om egter ʼn waarde aan intellektuele goedere te heg, is glad nie ʼn maklike taak nie. Daar is drie stappe wat gebruik kan word om wel ʼn waarde aan intellektuele goedere te heg, naamlik: 1) ʼn Volledige oudit moet gedoen word. Dit behels dus ʼn allesomvattende en noukeurige inventaris van al die komponente van die intellektuele goedere, soos bevat in die onderneming. 2) ʼn Noukeurige ondersoek van die bostaande komponente word dan voltooi ten aansien van die geldigheid en eienaarskap daarvan. 3) Laastens, word ʼn waarde geheg aan die intellektuele goedere, deur gebruik te maak van ʼn werklike waarde wat vasgestel word deur middel van die evalueringsproses. Afgesien van die voordele van die waarde wat aan hierdie bates van die onderneming geheg word, hou die oudit en die noukeurige ondersoekprosedure verskeie ander voordele in, wat die verskillende intellektuele goedere identifiseer en kategoriseer, eienaarskap bevestig en die hersiening en verhoging van die geldigheid van intellektuele goedereregte vasstel. Alhoewel ʼn oudit en die nodige noukeurige ondersoek ten aansien van die intellektuele goedere altyd nuttig is vir die doel van die voorraadopnameprosedures, is hierdie prosedures ook van groot waarde wanneer ʼn onderneming besluit om die volgende kommersiële transaksies aan te gaan: •
Samesmelting en verwerwing
•
Om in verbindingsondernemings in te tree
•
Om genoteer te word op die aandelemark
•
Stigting van ʼn private onderneming
•
Om verkoopsreg/verspreidingsregte toe te staan
•
Evaluering van bates
•
Om voor te berei vir kapitaal-wins-belasting
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 119
CNL206 Verbruikersreg 4.6.5
Intellektuele goederereg litigasie
Prosedures Daar is gewoonlik slegs twee tipes prosedures wat voor die hof ingestel kan word, naamlik: aansoeke (mosieprosedures) en verhoor/aksieprosedures (deur middel van ʼn verhoor en getuienis). Aansoekprodesure
Verhoor/Aksie
interdik
interdik
oplewering
oplewering
vergoeding Figuur 4.1: Verskillende vorme van skadevergoeding in die geval van die tipe prosedure wat gevolg word (Bron: Outeur 2013) In die aansoekprosedure kan slegs ʼn interdik of oplewering van goedere ontvang word, maar nie skadevergoeding nie. In ʼn verhoor/aksieprosedure kan ʼn interdik of oplewering van goedere ontvang word, asook skadevergoeding in dié verband. Dit is vinniger en goedkoper om die aansoekprosedure in te stel, in plaas van die verhoor/aksieprosedure. In gevalle waar skadevergoeding of betaling van ʼn vrugreg vereis word, asook in die geval waar daar ʼn wesenlike dispuut aangaande die feite van die saak is, waar daar gebruik gemaak moet word van verbatim en mondelinge getuienis, moet die verhoor/aksieprosedure gevolg word. Verskyning Alhoewel prokureurs wel nou oor verskyningsbevoegdheid in die Hooggeregshof beskik, word dit meestal verkies dat beraadslaging (ʼn advokaat), eerder voor die hof in die aangeleentheid verskyn. Daar is twee kategorieë van advokate, naamlik: junior en senior. Die belangrikheid en ingewikkeldheid van die saak, sal bepaal watter tipe advokaat die saak sal hanteer, hetsy junior of senior, of soms selfs ook senior advokate wat bygestaan word deur ʼn junior.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 120
CNL206 Verbruikersreg Kostes Die meerderheid kostes wat vir ʼn saak aangegaan word, is vir die regsverteenwoordigers, en dus dié van die prokureur, advokaat en waar die saak dit vereis, die kostes ten aansien van die hofprosedure, byvoorbeeld getuienisfooie. Die kostes kan verskil van saak tot saak en t.o.v. die prosedure wat gevolg word. Dit beteken dat ongeveer 30-40% van die regsonkoste-uitgawes van die party(e) wat suksesvol is met die eis, teruggeëis kan word. In uitsonderlike gevalle, kan kostes toegestaan word aan die party wat suksesvol is met die eis, op ʼn prokureur-kliënt skaal, wat dus ʼn hoër skaal is, as die voorgenoemde 30-40%. As gevolg van die tyd wat opsy gesit moet word vir mondelinge getuienis, word sulke aksies gewoonlik as baie duur beskou en vat dit ook soms baie langer om ʼn verhoordatum te kry. Appèl Daar is twee vlakke ten opsigte van die appèlprosedure wat ontstaan, een ten aansien van die Hooggeregshof as eerste instansie en ʼn ander ten opsigte van die Registrateur. Die eerste vlak van die appèlprosedure is voor die volbank (drie regters) van die Hooggeregshof in die provinsiale afdeling wat oor die jurisdiksie beskik ten opsigte van die saak, met ʼn verdere moontlikheid van appèl in die Hoë Hof van Appèl, wat geleë is in Bloemfontein. In elke geval word verlof om te appelleer vereis vanaf die hof van eerste instansie (court a quo). Aansoeke (mosieprosedure) ʼn Aansoek word gebring in terme van ʼn kennisgewing van mosie, wat as bewys, deur ʼn eedsverklaring bevestig word. Afskrifte van die kennisgewing, insluitend al die aanhangsels moet op elke respondent beteken word. Indien die verweerder nie genoegsame kennisgewing gee ten aansien van sy intensie om die saak teë te staan nie, mag die eiser dus die saak op die hofrol plaas vir verhoor en dan na afloop van die hofsaak, die uitspraak op ʼn spesifieke dag ontvang, soos bepaal deur die hof. Indien die verweerder wel oor die intensie beskik om die saak teë te staan, moet hy/sy ʼn kennisgewing van voorneme om te verdedig, asook die antwoordende beëdigde verklaring op die eiser laat beteken en by die hof liasseer. Hierdie dokumente bevat dus ook al die bystaande dokumente wat gebruik sal word om die verweerder se saak te staaf. Ten tye van die ontvangs van die antwoordende verklaring, moet die eiser daar na sy/haar repliserende (replicating) beëdigde verklaring op die verweerder beteken en in die hof gaan liasseer.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 121
CNL206 Verbruikersreg ʼn Aansoek word dan gebring, sodat daar ʼn dag en ʼn tyd toegestaan kan word aan die saak en die saak word dan vir verhoor op die hofrol geplaas. Indien daar nie ʼn behoorlike beslissing, slegs op grond van die eedsverklarings, gemaak kan word nie, mag die hof die saak laat afstaan, of verwyder of selfs enige ander gepaste uitspraak maak, met die oog op die versnelling van die saak se uitkoms, sowel as regverdigheid. Aksie (verhoorprosedure) ʼn Aksie word ingestel deur die uitreiking van ʼn dagvaarding en is gewoonlik bygestaan deur die besonderhede van vordering/eis. Die besonderhede van vordering sit die materiële feite van die saak uiteen en is gewoonlik stellings wat gemaak word deur die eiser soos wat dit deur hom/haar ervaar is. Indien die verweerder die aksie wil teëstaan, moet hy ʼn kennisgewing van voorneme om te verdedig, binne die voorgeskrewe tydperk, op die eiser beteken. In ʼn geval waar die verweerder ʼn buitelander is, moet die eiser eers op vaste eiendom in Suid-Afrika beslag lê, sodat jurisdiksie bepaal en vasgestel kan word. Die Wet maak duidelik voorsiening vir die beslaglegging van geregistreerde patente in so ʼn geval, waar ʼn buitelander betrokke is. Indien geen kennisgewing van voorneme om te verdedig op die eiser beteken is nie, mag hy/sy aansoek doen vir vonnis by verstek en sal die aangevraagde regshulp waarskynlik deur die hof toegestaan word. Hierdie kan net gebeur indien daar nie opposisie tot die saak ontvang is nie. Na die betekening van die kennisgewing van voorneme om te verdedig, moet die verweerder aan die eiser ʼn pleit verskaf wat sy/haar kant van die saak uiteensit. Hierdie verweerskrif kan ook ʼn teeneis van die verweerder insluit. Indien die verweerder dit nalaat om die pleit binne die voorgeskrewe tydperk op die eiser te beteken, is die eiser geregtig om ʼn kennisgewing op die verweerder te beteken wat vereis dat hy/sy moet pleit ten opsigte van die dagvaarding en besonderhede van vordering en indien die verweerder versuim om te voldoen aan die eiser se versoek, sal hy/sy dan belet wees om te pleit. Nadat/indien die verweerder sy/haar pleit en/of die teeneis op die eiser beteken het, mag die eiser ʼn antwoord op die verweerder se pleit, in die vorm van ʼn replikasie voorsien. Die replikasie word dan op die verweerder beteken en by die hof geliasseer. Na die sluiting van pleitstukke, is daar sekere prosedures wat gevolg moet word, insluitend die blootleggingsverklaring (waarin die partye alle dokumente en bewysstukke wat betrekking het tot die geskil, moet blootlê), inspeksie van die dokumente moet blootgelê
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 122
CNL206 Verbruikersreg word, asook die inspeksie van die perseel of enige prosedure wat vereis word. Die besonderhede vir die verhoor, asook die versoek op buitelandse of ander getuienis moet blootgelê word. Voordat die kennisgewing van ter rolle plasing geliasseer word, moet die eiser se prokureurs ʼn voor-verhoor vergadering met die verweerder voer, met die uitsluitlike doel om die duur van die verhoor te beperk. Voor die verhoor, moet elke party ʼn opsomming van enige deskundige getuie se opinie, aan die ander party verskaf. Enige afskrifte van planne, diagramme, modelle, foto’s, of enige ander bewysmateriaal, ensovoorts, wat gebruik sal word tydens verhoor, moet ook aan die ander party verskaf word. Laastens, word die saak op verhoor gebring in ʼn hof. Getuies wat in die hof verskyn kan ondervra word, dan kruisondervra word en dan weer herondervra word. Beide partye beskik oor die vermoë om hul saak voor die hof te stel en na die aanhoor van al die getuienis, sal die hof ʼn beslissing maak. 4.7 4.7.1
Handelsmerke Wat is ʼn handelsmerk?
Om ʼn nuwe produk te ontwerp of diens te skep, is dit somtyds nodig om die produk of diens te onderskei van ander soortgelyke goedere of dienste in die praktyk, en so word ʼn produk of diens onderskei om ʼn naam of uitvinding by die produk of diens te voeg. Hierdie naam of uitvinding kan beskerm word as ʼn handelsmerk en word gereël deur die Handelsmerkwet 194 van 1993. ʼn Handelsmerk is ʼn handelsnaam wat op ʼn sekere manier voorgestel word deur middel van ʼn slagspreuk, logo of ontwerp. ʼn Handelsmerk is ʼn merk wat gebruik word, of beoog om gebruik te word deur ʼn persoon in verband met goedere of dienste, vir die doel om hierdie goedere of dienste te kan onderskei van die goedere en dienste van ʼn ander persoon of onderneming. Daarom kan handelsmerke gebruik word om beide die produkte en dienste van ʼn verskaffer te onderskei van dié van ʼn ander verskaffer, al is die goedere of dienste in dieselfde industrie. Voorbeelde van handelsmerke hieronder:
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 123
CNL206 Verbruikersreg
Handelsmerk
Slagspreuk
Logo
(Handelsnaam) Reebok
I am what I am
Nike
Just do it.
Standard Bank
Moving forward
First National Bank
How can we help you?
KFC
It’s finger lickin’ good!
MacDonald’s
I’m lovin’ it
Figuur 4.2: Voorstelling van verskillende handelsmerke, slagspreuke en logo’s (Bron: Outeur 2013) ʼn Handelsmerk (handelsnaam) in hierdie geval is die kombinasie van die woorde of naam van die onderneming. Die slagspreuk is ʼn kort frase of sin, terwyl die logo die besondere of kenmerkende prentjie of simbool is wat met die goedere of dienste geassosieer word.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 124
CNL206 Verbruikersreg ʼn “Merk” word in die Wet omskryf as ʼn teken/merk wat grafies voorgestel kan word, op enige van die volgende maniere, insluitend die toestel, naam, handtekening, woord, letter, numeriese getal, vorm, struktuur, patroon, versiering, kleur of houer, van die goedere of enige kombinasies daarvan. ʼn “Toestel” (apparatus) word omskryf as enige visuele voorstelling of illustrasie, wat gekopieer kan word op ʼn oppervlak, hetsy gedruk, gebosseleer/reliëf of deur enige ander manier voorgestel kan word. (http://www.cipc.co.za/TradeMarks_files/Act.pdf ) 4.7.2
Kollektiewe handelsmerke
ʼn Kollektiewe merk kan onderskei word in die daaglikse omgang van besigheid, goedere of dienste van persone wat lede van ʼn organisasie is wat goedere en dienste lewer, byvoorbeeld Addidas wat klere, deodorante, skoene, sakke, ens het – hulle brand is nie gebonde tot net een soort produk nie. Geografiese name en ander geografiese indikasies, of van enige soort oorsprong, mag geregistreer word as kollektiewe handelsmerke. 4.7.3
Gesertifiseerde handelsmerke
ʼn Gesertifiseerde handelsmerk is ʼn handelsmerk wat onderskei kan word in die daaglikse omgang van besigheid, goedere en dienste, gesertifiseer deur enige ander persoon in terme van die oorsprong, materiaal, metode van vervaardiging of uitvoering daarvan, kwaliteit, akkuraatheid of enige ander karaktereienskap van die goedere wat gesertifiseer is. ʼn Gesertifiseerde handelsmerk mag nie geregistreer word in die naam van die persoon wat die handel dryf of goedere en dienste lewer waaroor beskerming moet geskied nie. 4.7.4
Voordele van registrasie van ʼn handelsmerk
Alhoewel die gemenereg sekere regte tot die handelsmerk erken, is dit steeds tot voordeel van die eienaar om die handelsmerk te laat registreer. Die algemene voordele om ʼn handelsmerk te registreer, sluit die volgende in, naamlik: 1) Vereenvoudiging van bepalings van skadevergoeding wat toegestaan kan word, in ʼn geval waar ʼn derde party verhoed kan word om dieselfde, of ongeveer dieselfde handelsmerk te gebruik. 2) Dit word as ʼn afskrikmiddel gebruik teen potensiële oortreders. 3) Die handelsmerkeienaar, wat oor statutêre beskerming beskik ten opsigte van die handelsmerk, of sulke beskerming kan gebied word, is waarskynlik meer aanloklik vir lisensiehouers. ©akademia (MSW) 2013
Bladsy 125
CNL206 Verbruikersreg 4) Dit maak voorsiening vir ʼn handelsmerkeienaar of lisensiehouer om gebruik te maak van die geregistreerde handelsmerk, of waar toepaslik, terselfdertyd ʼn afkorting van die handelsmerk. 5) Dit voorsien ook prima facie (maar baie belangrik, nie ʼn absolute) reg tot die gebruik van die handelsmerk nie. 4.7.5
Vereistes vir die registrasie van ʼn handelsmerk
Enige handelsmerk wat onderskei kan word, sal in alle waarskynlikheid, geregistreer kan word. Handelsmerke wat uitdruklik deur die Wet uitgesluit word van registrasie is ʼn merk: 1) wat nie ʼn handelsmerk vorm of enigsins oor die vermoë beskik om gedifferensieer te kan word nie, of wat slegs oor sekere karaktereienskappe van spesifieke goedere en dienste beskik, of wat algemeen geraak het in die taalgebruik of wat handeldrywe gevestig het; 2) in terme van waar die eiser geen bona fide eis tot eienaarskap het nie, of ten opsigte van waar daar ʼn mala fide aansoek gebring was; 3) waar die eiser nie oor ʼn bona fide intensie beskik om die handelsmerk te gebruik nie, hetsy dit vir homself is of deur middel van ʼn lisensie; 4) wat eksklusief bestaan uit die vorm, samestelling, kleur of patroon van goedere of waar vorm, samestelling, kleur of patroon benodig word om ʼn spesifieke tegnologiese resultaat of resultate deur die natuurlike oorsprong van die goedere self, byvoorbeeld dat ʼn mens nie rooi kan trade mark nie, of nie ʼn letter van die alfabet nie, omdat dit eksklusief bestaan uit iets wat logies is. Hierdie is ʼn geheel en al uitsluiting en geen gereelde gebruik, sal die registrasie van daardie handelsmerk regverdig nie; 5) wat die reproduksie, nabootsing of vertaling van ʼn bekende, buitelandse handelsmerk vir soortgelyke goedere of dienste voorsien, waar die gebruik daarvan waarskynlik sal lei tot misleiding en verwarring; 6) wat identies of soortgelyk is aan ʼn handelsmerk wat reeds geregistreer en bekend in die handelsomgewing in die Republiek is, en waar die gebruik van daardie handelsmerk, onregmatige voorkeur verskaf, of afwatering van die handelsmerk sal veroorsaak, of wat baie skadelik sal wees ten opsigte van die karaktereienskappe of aansien van die bekende handelsmerk veroorsaak. (‘Afwatering’ is die geleidelike afname of afsnippering van die onafskeidbaarheid, kommersiële meganisme of verkoopskrag van die handelsmerk);
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 126
CNL206 Verbruikersreg 7) wat inherent misleidend, teen die reg of contra bones mores is, of die gebruik daarvan sal waarskynlik misleiding of verwarring veroorsaak, of ʼn persoon of ʼn groep van persone beledig; 8) wat identies of soortgelyk is aan ʼn handelsmerk wat voorheen geregistreer, of voor aansoek gedoen was ten opsigte van dieselfde, of soortgelyke goedere of dienste, waar die gebruik van beide van die handelmerke waarskynlik tot verwarring en misleiding sal lei; 9) wat, as gevolg van ʼn resultaat of resultate, die manier waarop dit gebruik gaan/sal word, waarskynlik tot verwarring of misleiding sal lei; 10) wat bestaan uit of wat die nasionale vlag bevat of wapenkundige voorstelle bevat of ʼn staatsembleem of amptelike teken van die Republiek van Suid-Afrika bevat, of waar daar gebruik gemaak word van al die voorgenoemde voorstelle in terme van enige ander staat of internasionale organisasie. Dit is baie belangrik om dit duidelik te stel, dat die registrasie van handelsmerke nie noodwendig ʼn absolute reg tot die merk verskaf nie. Regte wat ontstaan het voor die registrasie, of wat deur die reg erken word in verband met ʼn sekere handelsmerk, kon dus op ʼn ander manier gewaarborg word, afgesien van registrasie. Dus kan dit verstaan word dat die eienaar van ʼn verwarrende, soortgelyke handelsmerk wel in die posisie kan wees om suksesvol te wees in die vertoë teen die registrasie van die handelsmerk, in terme van die volgende gevalle, naamlik: •
dat hy/sy volgens gemenereg die reg in hierdie land verkry het, deur middel van die gebruik van die handelsmerk, in terme van dieselfde of soortgelyke goedere en dienste; of
•
dat sy/haar handelsmerk ʼn internasionale status behaal het en wat dus onderhewig is aan die beskerming van die Parys Ooreenkoms, as ʼn welbekende handelsmerk in Suid-Afrika, alhoewel die handelsmerk nooit in Suid-Afrika gebruik word/was nie. Die Parys Ooreenkoms is ʼn ooreenkoms (treaty) wat gesluit word tussen lande wat daartoe saamstem met die oogmerk om gelyke beskerming in verskillende lande te ontvang – dit is ʼn poging om wêreldwyd dieselfde reëls te hê, maar nie alle lande behoort hieraan nie – dit is vrywillig. Verder is die grootste kenmerk van die Parys Ooreenkoms dat datums van aansoek erken word in alle lande – die filing date is die belangrikste datum want alle ander prosedures word op die datum van aansoek bepaal.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 127
CNL206 Verbruikersreg Voormalige regte kon ook verkry word deur ʼn ander persoon wat handeldryf in terme van ʼn organisasie wat in dieselfde of soortgelyke goedere handel dryf of wat dieselfde of soortgelyke dienste aanbied onder die spesifieke onderneming se naam (insluitend ʼn ongeregistreerde handeldryf manier) wat dus ʼn verwarrende ooreenstemming het ten opsigte van die spesifieke handelsmerk. So ʼn persoon mag dus gronde hê om vertoë te rig teen die registrasie of voorkoming van die gebruik van die handelsmerk. 4.7.6
Inligting wat benodig word vir die aansoek van ʼn handelsmerk
Die volgende word vereis: 1) Soektogresultate van ander soortgelyke handelsmerke waarin daar bepaal word of die merk waarvoor aansoek gedoen sal word op die eerste oog op slag registreerbaar is. 2) ʼn Duidelike identifisering van die handelsmerk (in die geval van ʼn toestel, moet duidelike afdrukke voorsien word). 3) Voldoende en volledige inligting van die eienaar moet voorsien word, insluitend ʼn formele beskrywing van die persoon, inlywingsbesonderhede, nasionaliteit, asook ʼn fisiese adres. 4) Agent van die eiser of handelsmerkagent en sy/haar adres vir betekening. 5) Klassifikasie van die goedere en/of dienste. Dit is belangrik om die handelsmerk in Suid-Afrika te klassifiseer vir registrasiedoeleindes, en die spesifieke klas van goedere se omskrywing kan gevind word in die Internasionale Klassifikasie van Goedere en Dienste (Nice klassifisering). 6) Spesifikasie van die goedere en/of dienste word vereis. Dit is dus ʼn volledige lys van goedere en/of dienste wat geassosieer sal word met die merk. 7) Amptelike aansoekfooie. 8) ʼn Volmag, soos geteken en bemagtig deur die eienaar, wat die prokureur toestemming en volmag gee om in die betrokke saak op te tree, word vereis vanaf die Registrateur. Hierdie volmag hoef nie ten tye van die indien van die aansoek te geskied nie en kan dus op ʼn later stadium voltooi word. 4.7.7
Proses van registrasie van ʼn handelsmerk
Die volgende dui die proses van registrasie aan:
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 128
CNL206 Verbruikersreg
•Handelsmerk ontwerp
1
•Liassering van die aansoek , asook die formele ondersoek
2
•Aansoek terugvoer ten opsigte van die aansoeknommer en liasseringsdatum
3
•Substantiewe ondersoek
4
•Aanvaarding of Voorwaardes (Voorlopige aanvaarding)
5
•Advertering in die patente joernaal
6
•Drie maande opposisie tydperk (opposition period)
7
•Registrasie en sertifisering (indien geen teenstand voorgekom het nie)
8
•Oortreding en skrapingsprosedures
9 10
•Hernuwing
Figuur 4.3: Die registrasieprosedure vir ʼn handelsmerk (Bron: Outeur 2013) 1) Handelsmerksoektog (Trade mark search) ʼn Soektog van die handelsmerkregister en die Maatskappyekantoor, mag vereis word voor die liassering van die aansoek kan plaasvind, sodat daar vasgestel kan word of enige voorafgaande aansoeke vir handelsmerke op lêer voorkom, en of daar enige ander soortgelyke besigheidsname in die besigheidsregister bevat is. ʼn Afsonderlike soektog sal gedoen word in terme van elke klas van goedere en/of dienste. Die Handelsmerkekantoor hou register van alle handelsmerke, maak nie saak hoe fyn die handelsmerk is nie, of dit wel geregistreerd is en, of dit in die proses van registrasie is. Daar is geen rekords ten opsigte van alle handelsmerke wat slegs in gebruik is nie. Soms is ʼn handelsmerk so bekend en is daar nooit formeel aansoek gedoen nie. Daar is natuurlik handelsriglyne, wat die lys van handelsmerke wat in gebruik is, benoem, maar dit moet baie versigtig ondersoek word. Afgesien van moontlike foute in die amptelike soektog, is ʼn soektog nie noodwendig voldoende ten opsigte van die beskikbaarheid nie, aangesien dit nie duidelik bekend maak watter
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 129
CNL206 Verbruikersreg handelsmerke in gebruik is en nog nie geregistreer is, deur ander persone wat deur middel van vorige gebruik wel oor ʼn reg tot registrasie beskik nie. Enigiemand wat in die proses is om die gebruik van ʼn nuwe handelsmerk te begin, neem ʼn berekende sake-risiko en daar is geen absolute waarborg dat die gebruik in die toekoms nie beëindig kan word nie. Hierdie risiko kan wel verlaag word, deur die voorgenoemde voorsorgmaatreëls te tref. 2) Liassering van die aansoek asook die finale ondersoek Die aansoek word ingedien by die Handelsmerkkantoor, tesame met enige ander relevante materiaal wat nodig is. 3) Amptelike bekendmaking van die ontvangs van die afskrif word uitgereik, wat die aansoeknommer en liasseringsdatum bevat. 4) Daarna word die aansoek substantief ondersoek deur die Handelsmerkkantoor, om vas te stel of die handelsmerk wel geregistreer kan word. Ondersoek word ook ingestel ten opsigte van die moontlike konflik wat kan ontstaan voor registrasie van die aansoeke. Die registrateur ondersoek al die aansoeke in kronologiese volgorde ooreenkomstig alle aansoeke se liasseringsdatum. 5) Na die ondersoek voltooi is, neem die Handelsmerkkantoor aksie, deur die aansoek te aanvaar, of dit primêr af te keur, of selfs terme en voorwaardes te stel, waaraan voldoen moet word vir die registrasie om goedgekeur te word. As daar ʼn primêre afkeuring is, of in die geval waar daar spesifieke terme voorgeskryf is, waaraan voldoen moet word, word daar aan die aansoeker geleentheid gegee om vertoë te rig aan die Registrateur, sodat die redes van die afkeuring aan voldoen kan word, of om die aansoek te verander na gelang van die omstandighede. Die mees algemene voorwaardes wat al voorgekom het in die praktyk, is: •
Assosiaat handelsmerke: Daar word vereis dat die eienaar ooreenkom dat verskeie van die handelsmerke, of selfs dieselfde handelsmerke, of dié in verskillende klasse, vanaf dieselfde eienaar afkomstig is.
•
Vrywaring (disclaimer): Waar die aansoeker vereis word om ooreen te kom om die handelsmerk in sy geheel en nie in afsonderlike dele/komponente te gebruik nie.
6) Wanneer ʼn handelsmerkaansoek goedgekeur is, word dit in die Patente Joernaal gepubliseer. Alle sake met betrekking tot handelsmerke word in hierdie joernaal gepubliseer. Handelsmerkeienaars word ten sterkste aangeraai om in te teken op die
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 130
CNL206 Verbruikersreg Patente Joernaal, met die doel om maandeliks te kyk of enige aansoeke aanvaar was, wat moontlik in konflik staan met sy/haar eie regte tot die handelsmerk. 7) In die afwesigheid van enige teenkanting (opposition) teen die registrasie van die handelsmerk vanaf enige derde party binne drie maande na die publikasiedatum sal die aansoek toegestaan word en die sertifikaat van registrasie sal uitgereik word. 8) Dit is moontlik om ʼn oorspronklike uitstel aan te vra, ten opsigte van die drie maande opposisie tydperk. Verdere uitstel kan ook verkry word met die toestemming van die eienaar. Bestrede prosedures word ingestel deur middel van ʼn kennisgewing van vertoë tesame met ʼn openingsverklaring wat oor al die getuienis beskik en waarop die vertoë gebaseer is. Die Registrateur van Handelsmerke sal dan oor die saak beslis. Die volgende is gronde waaronder teenkanting gerig kan word: •
Die handelsmerk kan nie duidelik onderskei word nie.
•
Waar die handelsmerk saamgestel is uit slegs die teken of ʼn indikasie van iets wat kan dien as bewys in die handeldryf daarvan, of wat gerig is op die tipe, kwaliteit, doel, waarde, geografiese oorsprong of enige ander karaktereienskap van die goedere of dienste, of selfs die metode ten aansien van die produksietydlyn van die goedere of dienste.
•
Die handelsmerk bestaan slegs uit ʼn teken of ʼn voorstel daarvan, wat algemeen geraak het in die algemene omgangstaal of van die handeldryfmark.
•
Die applikant vir registrasie (eienaar) het geen bona fide eis tot eienaarskap nie.
•
Die aansoeker het geen bona fide bedoeling om die merk te gebruik nie.
•
Die handelsmerk bestaan hoofsaaklik uit die vorm, samestelling, kleur of patroon van die goedere, waar daardie vorm, samestelling of patroon identies of gelykstaande aan die goedere en/of dienste in terme van die bekende handelsmerk gebruik word.
•
Die aansoek is mala fide gebring.
•
ʼn Handelsmerk wat ontstaan uit die voorstelling van ʼn ontwerp of die onderwerp van die ontwerp oorneem van goedere, of die vormsamestelling, kleur of patroon van die goedere.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 131
CNL206 Verbruikersreg
•
Die handelsmerk is ʼn inherente omskrywing, of waar dit waarskynlik ʼn misleiding of verwarring gaan veroorsaak, teen die wet is, contra bonos mores is, of waarskynlik ʼn bepaalde groep persone sal ontstel/beledig.
•
Die handelsmerk, as gevolg van die resultaat, of die manier waarop/waarin dit gebruik word, waarskynlik misleiding of verwarring sal veroorsaak.
•
Die handelsmerk is identies, of gelykstaande aan ʼn handelsmerk is wat voorheen al geregistreer was, of wat selfs oor ʼn vroëere aansoekdatum beskik.
9) Skraping of die verwydering van die handelsmerk na oortreding, of as gevolg van ander foute wat ontstaan het, kan voorkom. Wanneer die handelsmerk geregistreer is, sal dit steeds moontlik wees om die handelsmerk te verwyder uit die handelsmerkregister. In die geval waar die handelsmerk nie opgeneem is in die register nie, •
of waar die inskrywing uit die register gelaat is,
•
of waar die inskrywing foutiewelik gemaak is,
•
of waar dit foutiewelik vervat is in die register,
•
of waar enige tipe fout of gebrek in die register ten opsigte van die inskrywing ontstaan,
•
of waar enige party wat belang het by die registrasie van die handelsmerk, mag aansoek doen op die voorgeskrewe wyse aan die Registrateur, of aan die hof, ten opsigte van die verlangde uitkoms soos versoek.
Gronde vir die verwydering van handelsmerke uit die register, sluit die volgende in: •
Waar die handelsmerk nie aan die voorgeskrewe vereistes soos in die Wet vervat, voldoen ten opsigte van die registrasiebevoegdheid nie.
•
Waar daar in gebreke gebly is om te voldoen aan ʼn voorwaarde vir die registrasie om suksesvol te wees.
•
Waar die handelsmerk geregistreer was, sonder ʼn bona fide bedoeling vir die gebruik daarvan en dat daar wel geen gebruik van daardie handelsmerk was nie.
•
Waar ʼn handelsmerk in die naam van die maatskappy, of individue geregistreer was en so ʼn maatskappy ontbind is of die individu het gesterf en die handelsmerk is nie aan enige ander party toegeken/bemaak, binne ʼn tydperk van twee jaar na die ontbinding of dood nie.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 132
CNL206 Verbruikersreg
•
Die gebruik van die handelsmerk sonder die nodige toestemming, in die handeldryf ten opsigte van dieselfde goedere of dienste, of die gebruik van ʼn identiese of soortgelyke handelsmerk, wat verwarring of misleiding kan veroorsaak.
•
Die gebruik van die handelsmerk sonder die nodige toestemming, gedurende handeldryf, ten opsigte van goedere en dienste wat identies of soortgelyk is aan die handelsmerk, en indien die handelsmerk geregistreer is, waarskynlik ʼn negatiewe invloed sal hê op ʼn bekende geregistreerde handelsmerk in die RSA en die gebruik daarvan tot die nadeel sal wees, of selfs die karakter of aansien van die geregistreerde handelsmerk sal/kan beïnvloed.
Figuur 4.4: Die algemene voorstelling van die bestaan van handelsmerkregte (in die geval van ʼn aansoek,
TM
, en geregistreerde handelsmerk, ®)
(Bron: Outeur 2013) 4.7.8 Wysigings van ʼn handelsmerkaansoek Indien daar ʼn behoefte ontstaan om die handelsmerk te verander, of te wysig nadat die aansoek ingedien is, sal die aansoeker nie die aansoek tot so ʼn mate kan verander dat dit die identiteit van die handelsmerk substantief en materieel sal verander in vergelyking met die oorspronklike aansoek nie. Die Registrateur kan na goeddunke vergunning maak vir die verandering/wysiging van die handelsmerk, solank die identiteit van die handelsmerk, soos oorspronklik, voor die aansoek gedoen is, nie heeltemal verander nie. Dit is moontlik om die goedere en/of dienste te verander, die fisiese adres van die eienaar, die naam van die eienaar, enige administratiewe fout wat begaan is, assosiasies en ontkennings, en vervanging van eienaars (toewysigings). Dit is gewoonlik nodig om ʼn volmag saam met die aansoek om wysiging in te dien. 4.7.9 Leeftyd van ʼn handelsmerk ʼn Handelsmerk word geregistreer vir ʼn tydperk van tien jaar. Dit is moontlik om die handelsmerk na afloop van die tien jaar te hernu. Dit moet dan geskied, voor of op die herdenking van die aansoekdatum en die hernuwing word gedoen deur die voltooiing van die voorgeskrewe vorm, tesame met ʼn amptelike fooi betaalbaar by die Handelsmerkkantoor. Daar is geen beperking op die hoeveelheid hernuwings wat kan geskied nie.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 133
CNL206 Verbruikersreg Die eienaar sal ongeveer ses maande voor die verstryking herinner word van die hernuwing, deur middel van korrespondensie by sy adres soos wat dit in die lêer aangeteken is. Dit bly egter die eienaar se verantwoordelikheid om seker te maak dat die handelsmerk se registrasie nie verval nie. Indien die datum vir die hernuwing verby is, sal dit steeds moontlik wees om binne ses maande na die vervalling van die handelsmerk, aansoek te doen vir die hernuwing daarvan, en ʼn boete sal hierteen gehef word, wat dus betaal moet word om die handelsmerk se registrasie en sertifisering weer in werking te stel. Indien die handelsmerk nie hernu is binne die voorgeskrewe tydperke, of die verlengde tydperk nie, kan die Registrateur die handelsmerk van die register verwyder, en moet ʼn aansoek vir die herinstelling van die handelsmerk gebring word. ʼn Spesiale ondersoek word gedoen, om vas te stel of enige nuwe handelsmerke ingedien is gedurende die tydperk wat die handelsmerk verval het. Indien daar geen teenstrydige handelsmerke is wat opgespoor kan word nie, moet die eienaar ʼn eedverklaring indien om die redes uiteen te sit waarom die hernuwingsfooie nie betyds betaal is nie. Die aansoek vir herinstelling van die handelsmerk word in die Patente Joernaal gepubliseer en daar is dan weer eens ʼn bestrede tydperk vir teenstand (indien enige), teen die herinstelling van die handelsmerk. 4.7.10 Oortredings Dit is ʼn oortreding om voor te stel, dat: •
ʼn ongeregistreerde handelsmerk wel ʼn geregistreerde een is;
•
ʼn gedeelte van die handelsmerk nie afsonderlik geregistreer is nie, maar wel is;
•
ʼn geregistreerde handelsmerk, wel geregistreerd is vir goedere of dienste waarvoor dit eintlik nie geregistreer is nie;
•
die registrasie eksklusiewe regte verskaf, waar dit nie die geval is nie.
Handelsmerkoortreding Die registrasie van ʼn handelsmerk is ʼn voorvereiste vir die instelling van die handelsmerkoortredingsprosedures in Suid-Afrika. Die eienaar moet die prosedures instel, maar in sekere gevalle kan die geregistreerde verbruiker, of lisensiehouer van die geregistreerde handelsmerk ook die prosedures inisieer. •
Verskillende tipes handelsmerkoortredings o
Oortreding wat beperk is tot goedere of dienste waarvoor die handelsmerk geregistreer was, waar die handelsmerk gebruik is sonder die nodige
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 134
CNL206 Verbruikersreg toestemming ten aansien van handeldryf ten opsigte van goedere of dienste waarvoor die handelsmerk geregistreer was, of waar daar ʼn identies of soortgelyke handelsmerk geregistreer was, wat misleiding of verwarring veroorsaak het. o
Waar die handelsmerk gebruik was, sonder die nodige toestemming en waar die handelsmerk identies, of soortgelyk is aan ʼn geregistreerde handelsmerk ten aansien van handeldryfgebruik is ten opsigte van goedere en dienste waarvoor die handelsmerk geregistreer was, of waar die handelsmerk so soortgelyk is in die handeldryf van goedere en dienste dat dit verwarring of misleiding kan veroorsaak of veroorsaak het.
o
Waar die handelsmerk in die handeldryf gebruik was sonder die nodige toestemming ten opsigte van goedere of dienste, of waar die handelsmerk ten aansien van goedere en dienste so soortgelyk of identies was ten opsigte van die geregistreerde handelsmerk. Hierdie tipe oortreding kan die konsep van verwatering na vore bring, ten opsigte van die geleidelike wegvreting of vermindering van die onafskeibaarheid, kommersiële meganisme, of verkopingskrag van die handelsmerk.
o
Enige oortreding wat te doen het met bekende handelsmerke wat nie geregistreer is nie.
•
Remedies Die volgende remedies kan deur ʼn hof toegestaan word in die geval waar ʼn handelsmerkoortredingsprosedure, of aansoek vir die verwydering van die handelsmerk uit die register is en die eiser suksesvol is: o
ʼn Interdik wat die verweerder teen die verdere handelsmerkoortreding verbied. As die verweerder die interdik ignoreer, kan hy/sy skuldig bevind word aan minagting van die hof. ʼn Aansoek tot die hof kan ook gebring word deur die handelsmerkeienaar voor of na die uitreiking van die dagvaarding vir ʼn interim interdik om uitgereik te word. Dit is dus ʼn tydelike bevel, wat die verweerder verhoed om verder in terme van die handelsmerk te oortree, terwyl die aksieprosedure verloop.
o
ʼn Bevel vir die verwydering van die handelsmerkoortreding in enige vorm. Waar ʼn geval ontstaan waar die handelsmerkoortreding onafskeidbaar, of nie moontlik is om te onderskei in enige vorm nie, kan ʼn bevel toegestaan word om al die goedere aan die eienaar terug te besorg. Dit sal byvoorbeeld die geval wees
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 135
CNL206 Verbruikersreg waar rugsakke vertoon word as Nike rugsakke, maar nie werklik is nie. Die oortreder in hierdie geval, kan beveel word om die inbreukmaking te eindig, met ander woorde die sakke te verwyder, of die oortreder kan beveel word om die rugsakke aan Nike te oorhandig. o
Skadevergoeding wat geëis kan word, kan slegs in terme van ʼn aksieprosedure geëis word. Die maatstaf ten opsigte van die skadevergoeding is dieselfde as enige ander vorm van ʼn delik. Die werklike of toekomstige vermoënskade wat aan die eiser toegestaan word, sal skadevergoeding wees ten opsigte van die skade wat gelei is, as gevolg van die oortreding wat plaasgevind het. In terme van die Wet, sluit skadevergoedingsaksies die skade in, wat ontstaan, ten tye of na die publikasie van die goedkeuring en toestaan van die aansoek vir registrasie in die Patente Joernaal, waar, indien dit geskied ná registrasie, sal lei tot die oortreding van die regte, soos bekom as gevolg van die registrasie.
o
Indien daar skadevergoeding is, kan ʼn redelike vrugreg geëis word, wat slegs geëis kan word deur middel van die instelling van ʼn aksieprosedure. Hierdie remedie is slegs beskikbaar vir handelsmerkoortredings in terme van die Wet en nie in gevalle wat slegs oor die afstaan van die handelsmerk beskik nie. Die verweerder mag redelike vrugreg eis, wat die geld is wat betaalbaar is deur ʼn handelsmerklisensiehouer vir die gebruik daarvan. Hierdie tipe eis sluit ook die gebruik van die publikasie van die toestaan van die aansoek vir registrasie in. Indien dit geskied ná die registrasie, sal die oortreding geskied ten opsigte van die regte, soos ontvang deur middel van die registrasie. Die Wet maak voorsiening dat navraag gedoen kan word, ten aansien van die skadevergoedingsbedrag wat geëis word, of ten opsigte van die redelike vrugreg wat toegestaan word. Hierdie voorgenoemde navrae kan deur ʼn hofbevel geskied, of die hof kan ook die prosedure voorskryf wat ingevolge die navraag moet geskied.
•
Wettige gebruik Die volgende is situasies waar die gebruik van die handelsmerk nie ʼn oortreding is nie: o
Die bona fide gebruik van ʼn persoon se naam.
o
Die bona fide gebruik deur enige persoon vir die beskrywing van soort, kwaliteit, kwantiteit, verneemde doel, waarde, geografiese oorsprong, of enige ander kenmerke van die goedere of dienste.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 136
CNL206 Verbruikersreg
o
Die bona fide gebruik van ʼn merk vir goedere of dienste, waar die merk die voorgenome doel van gebruik beskryf.
o
Die invoer of verspreiding van goedere of dienste in die Republiek, of die verkoop of aanbied vir verkoop van goedere of dienste, waar die merk aangebring is met die toestemming van die eienaar.
o
Die gebruik van ʼn merk waar die gebruik binne die perke van gebruik val, soos wat dit in die register aangedui is.
o
Die gebruik van enige identiese, of soortgelyke merk wat self geregistreer is.
Dit is belangrik om daarop te let dat, voordat ʼn persoon oortredingsprosedures kan instel, moet elke relevante persoon, byvoorbeeld geregistreerde verbruikers of lisensiehouers, skriftelik in kennis gestel word van die voorneme om prosedures in te stel. Hierdie belanghebbende persone het dan die keuse om deel te neem aan enige prosedures en kan ook skadevergoeding eis, indien skade gelei word, as gevolg van die oortredingsprosedures. Vals-voordoen as ʼn vorm van onregmatige mededinging Vals-voordoen kom na vore waar een persoon opsetlik, of nalatig ʼn ander se goedere of dienste, of waaraan hy/sy geassosieer kan word, wanvoorgestel word as sy/haar eie goedere of dienste en die publiek waarskynlik verwar sal word om te glo dat daardie goedere en dienste wel die oorspronklike is, of geassosieer word met hom/haar. Dit is dus ʼn vorm van onregmatige mededinging, wat ʼn delik vorm en deel uitmaak van die gemeenregtelike reëls. Die eiendomsreg wat in vals-voordoenaksies beskerm word, is die klandisiewaarde (goodwill) wat geassosieer word met die naam, handelsmerk of die verpakking van goedere of dienste. Vir die eiser om suksesvol te wees in die vals- voordoenaansoek of aksieprosedure, moet die eiser die volgende grondbeginsels bewys, naamlik: •
Die bestaan van klandisiewaarde of aansien wat in die naam, handelsmerk of die verpakking wat bevraagteken word, in soverre die naam, handelsmerk of die verpakking van die produk deur die publiek met die eiser geassosieer word.
•
Die verweerder het ʼn voorstelling gemaak, of dit nou direk of indirek was, en wat waarskynlik verwarring of misleiding by die publiek sou bring.
•
Dat die misleiding wel of waarskynlik skade gaan veroorsaak aan die eiser se klandisiewaarde.
Die twee belangrikste grondbeginsels van vals-voldoen is dus: •
Aansien (reputation); en
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 137
CNL206 Verbruikersreg
•
misleiding of verwarring.
Die bestaan van klandisiewaarde kan bewys word deur getuienis direk te bring, of verwysing te maak na markoorsigte, alhoewel laasgenoemde wel ʼn geldige wetenskaplike basis moet hê. Wanneer klandisiewaarde bewyse voorgelê word, sal die hof die geografiese area of die aard van die aansien van die goedere en dienste in ag neem. Dit is ʼn feitelike ondersoek, of metode van bewys en moet dus deur bewys van verkope, handeldrywe en bemarkingsveldtogte bekragtig word, waar dit ter sprake is. In die prosedure van vals-voordoen, moet die eiser nie net bewys dat ʼn aansien en klandisiewaarde bestaan nie, maar ook dat die gebruik van die naam, handelsmerk, of die verpakking, of die handelsdryfmanier van die verweerder wel of waarskynlik gaan lei tot misleiding of verwarring van die publiek. Die eiser hoef nie te bewys dat die voorstelling werklik verwarring veroorsaak het nie, maar dat dit waarskynlik die geval sal wees. Waar werklike verwarring ontstaan het, sal dit in die eiser se guns tel om die uitreiking van ʼn interdikbevel te ontvang, of selfs ʼn bevel vir skadevergoeding. Wanneer daar in ag geneem word of die oortreder wat aangekla word se voorstelling waarskynlik sal lei tot misleiding of verwarring, word die relevante naam, handelsmerk of die verpakking in ag geneem en moet dit wel met visuele, fonetiese en ideologiese (wat beoog word) wyses van interpretasie vergelyk word. Die handelsmerke, handelsdryfwyses en die verpakkings moenie net met mekaar vergelyk word nie, maar voorsiening moet gemaak word vir ʼn tydperkverstryking tussen wat kan gebeur en die algemene gevoel van die verbruikers in verband met die vergelyking tussen die twee produkte, sowel as die geheue van elke verbruiker ten opsigte van die inligting van elke produk. Hierdie is die doctrine of imperfect recollection waar die idee wat agtergelaat word in die geheue saak maak Die omstandighede waarin die produkte gebruik, geadverteer en handelgedryf word, moet ook in ag geneem word. Die mate van misleiding en verwarring van die verskillende verbruikers moet ook in ag geneem word. 4.7.11 Bekende handelsmerke Die Wet maak voorsiening vir die beskerming van die eienaar se reg, ten opsigte van bekende handelsmerke, hetsy geregistreerd of selfs ongeregistreerd. Die eienaar moet wel oor die nasionaliteit van ʼn handelsvennoot tot die Parys Ooreenkoms beskik of moet woonagtig wees in daardie land of moet ʼn gevestigde industriële of kommersiële onderneming in daardie land (acceding country) hê. Dit is nie noodsaaklik vir bogenoemde persoon om handel te dryf, of oor enige klandisiewaarde in die Republiek van Suid-Afrika te beskik nie.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 138
CNL206 Verbruikersreg Die eienaar van ʼn bekende handelsmerk is geregtig om die gebruik van die handelsmerk in die Republiek te beperk. Dit sluit in beperking van die herproduksie, nabootsing of vertaling van die handelsmerk ten opsigte van goedere en dienste van daardie handelsmerk, veral in gevalle waar sulke gedrag waarskynlik misleiding of verwarring kan of gaan veroorsaak. Wanneer daar bepaal moet word of ʼn handelsmerk wel goed bekend is in die Republiek, moet daar doelbewus aandag gegee word aan die kennis t.o.v. die handelsmerk in die bepaalde sektor van die mark deur middel van inligting beskikbaar deur advertensies of promosies van die handelsmerk. Die Hoë Hof van Appèl het die betekenis en omgang van die woord “welbekend” in ag geneem in die saak van McDonald's Corporation v Joburgers Drive-Inn Restaurant (Pty) Limited waarin die hof beslis het, dat die woord se betekenis geag kan word as ʼn handelsmerk, wat aan ʼn groot aantal persone dieselfde betekenis bied en wat dus ook belangstel in die goedere en dienste van daardie merk. 4.7.12 Domeinname ʼn Domeinnaam is ʼn maklike en bruikbare plaasvervanger vir ʼn internetadres. ʼn Werklike internetadres bestaan uit ʼn reeks nommers en punte en dit kan soos ʼn telefoonnommer voorkom, byvoorbeeld 41.13.24.167, terwyl die domeinnaam, byvoorbeeld, geobytes.com sal wees. Domeinnaamregistrasie in die boonste Suid-Afrikaanse kommersiële domeinvlak is .co.za. en word toegestaan deur Uniforum SA. Die registrasie van ʼn domeinnaam behels dat ʼn aansoekvorm, met die volgende inligting, voltooi moet word: •
Die volle domeinnaam waarvoor aansoek om registrasie gedoen word.
•
Die onderneming in wie se naam die domeinnaam geregistreer sal word.
•
ʼn Administratiewe en tegnologiese kontrak.
•
ʼn Domicilium citandi et executandi (ʼn fisiese adres vir betekenning).
•
Die inskrywing en inligting van die hoof- en sekondêre domeinnaameienaar word gewoonlik vereis.
Die volledige en voltooide aansoekvorm word dan per e-pos of faks, of fisies aan Uniforum SA oorhandig. Dit word aanbeveel dat daar eers ʼn beskikbaarheidsoektog gedoen word op www.co.za, om vas te stel of die domeinnaam beskikbaar is vir registrasie. Domeinname is baie belangrik ten opsigte van handelsmerke, aangesien dit kan gebeur dat ʼn domeinnaam dieselfde kan wees as ʼn handelsmerk wat reeds geregistreer is, of dat ʼn handelsmerk dieselfde kan wees as ʼn domeinnaam wat reeds registreer is. Daar is dus ʼn ©akademia (MSW) 2013
Bladsy 139
CNL206 Verbruikersreg konflik van regte, en die algemene reël is dat die persoon wat eerste aansoek gedoen het (hetsy vir die domeinnaam of handelsmerk) oor die sterkste reg beskik. Die administrateurs beskik nie oor die regsverpligtinge of hulpmiddels om vas te stel, of die registrasie van die domeinnaam wel ʼn derde party se regte gaan oortree nie. Die administrateurs van domeinname sal dus voldoen aan ʼn hofbevel om ʼn domeinnaam te deregistreer, of om die besonderhede van die geregistreerde domeinnaam te verander, sodat dit die ware eienaar van die handelsmerk sal voorstel as die eienaar van daardie domeinnaam ook. Een opsie wat beskikbaar is aan handelsmerkeienaars is om ʼn aanmaningsbrief te rig aan die domeinnaameienaar wat hom/haar inlig dat sy/haar domeinnaam deregistreer gaan word, omdat dit met ʼn geregistreerde handelsmerk in konflik is, of enige regte wat ontstaan in terme van die gemenereg. Indien die domeinnaameienaar wel aan die aanmaningsbrief voldoen, is dit nie nodig om die handelsmerkeienaar in kennis te stel dat hy/sy die domeinnaam laat vaar het nie, maar die domeinnaamadministrateur moet wel in kennis gestel word. 4.8
Kopiereg
Kopiereg is ʼn eksklusiewe reg wat vir ʼn bepaalde tydperk deur wetgewing toegestaan word aan ʼn outeur, ontwerper, ensovoorts vir sy/ haar oorspronklike werk en word voorgeskryf deur die Wet op Outeursreg 98 van 1978. Kopiereg gee aan die outeur die eksklusiewe reg om ander persone te verhoed om sy/ haar werk te kopieer, of te gebruik sonder die outeur se toestemming. Indien ʼn persoon die werk wat onderhewig aan kopiereg is, sonder toestemming kopieer of gebruik, word dit ʼn kopieregoortreding genoem, wat ʼn oortreding van die outeur se regte is. Indien so ʼn oortreding plaasvind, mag die outeur die oortreder dagvaar. Dit is die outeur se verantwoordelikheid om eienaarskap te bewys en ook om die oortreder te dagvaar. Die outeur beskik ook oor die reg om ʼn lisensieooreenkoms aan te gaan met die verbruikers van sy/haar kopieregwerk en dus die vrugreg vanaf die lisensiehouer vir die gebruik van die kopieregwerk te ontvang en te geniet.
4.8.1 Oorspronklike werke wat deur kopiereg beskerm kan word Die Wet maak voorsiening vir verskillende klasse of kategorieë van oorspronklike werke. Die volgende is geregtig op kopiereg in Suid-Afrika:
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 140
CNL206 Verbruikersreg
Letterkundige werke •
Letterkundige werke sluit die volgende in (afgesien van die kwaliteit en metode of vorm van uitdrukking): boeke, stories en poësiewerke, dramawerke, verhoogstukke, verfilming van spesifieke stukke en die uitsaai van geskrewe tekste; handboeke, verhandelinge, geskiedenisboeke, biografieë, skryfstukke en artikels; ensiklopedieë en woordeboeke; briewe, verslae en memorandums; voorlesings, toesprake en preke; en tabelle met data en versamelings van data wat in ʼn rekenaar gestoor is, of hulpmiddel wat saam met ʼn rekenaar werk, maar nie net ʼn rekenaar insluit nie.
•
Dramawerke sluit die werk van ʼn choreograaf in, of die vermaking van ʼn plofvertoning (dumb show); indien die werkstuk op skrif gestel word en dit verteenwoordig, of vertoon word in die vorm waarin die werkstuk of vermaking uitgebeeld word, maar dit sluit nie ʼn verfilming van die onafskeibare scenario of geskrewe teks in nie – dus enige iets wat te make het met ʼn dramastuk maar nie films nie.
Musikale werke en bladmusiek
Kunswerke •
Kunswerke sluit in (afgesien van die kwaliteit daarvan): verfstukke, beelde, tekenstukke, gravering en foto’s; argitekswerk (of dit ʼn gebou of slegs ʼn model daarvan is); of handewerk wat nie in enige van die voorgenoemde kategorieë vervat word nie.
•
ʼn Beeld sluit ʼn vormafdruk in, of ʼn model wat gemaak is om die vormafdruk te maak.
•
Tekeninge sluit enige tekening van tegniese aard, of enige diagram, kaart, tabel of plan in.
•
Gravering sluit enige etswerk, litografie, houtsnee, afdruk of soortgelyke werkstukke in, uitsluitend ʼn foto.
•
Foto beteken enige produk afkomstig van ʼn foto, of enige proses afkomstig van ʼn foto, maar sluit enige gedeelte van verfilming uit.
Rolprent (cinematograph film) Verfilming beteken enige vaste vorm of gestoorde vorm van die film of enige ander materiaal of data, sein, of volgorde van beelde, wat gebruik of gebruik kan word saam met enige meganiese, elektroniese of enige ander toestel, of waar dit gesien word as ʼn bewegende beeld en/of die reproduksie daarvan en sluit ook die klank wat daarin vervat word in, maar sluit ʼn rekenaarprogram uit.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 141
CNL206 Verbruikersreg
Klankopnames •
Klankopnames beteken enige vasstelling of storing van klanke, of data of seine wat die klank verteenwoordig, wat gereproduseer kan word, uitsluitend ʼn klankbaan wat geassosieer word met verfilming.
•
Opname beteken enige kasset, skyfie, geperforeerde rol, of enige ander toestel wat in of deel van die klanke, data of seine vorm wat die klank verteenwoordig, of sal verteenwoordig en wat dus gereproduseer, of outomaties gereproduseer kan word, of selfs uitgevoer kan word.
Uitsending Uitsendings, of om programme uit te saai, beteken dat ʼn telekommunikasiediens of seintoestel gebruik word om bestaande programme (waarop kopiereg is) uit te saai na die publiek, dmv klanke, beelde, tekens of seine wat elektromagnetiese seingolwe of gespesifiseerde seingolwe gebruik. Dit sluit die uitsaai van programme via ʼn satelliet ook in.
Programme wat sein vereis Programme wat sein vereis, beteken dat ʼn sein deel vorm van die program en wat m.b.v. ʼn satelliet uitgesaai word. Hierdie programme verwys na die uitsending van direkte opnames in ateljees. Die meeste van hierdie programme het ook kopiereg op.
Gepubliseerde uitgawes “Gepubliseerde uitgawes” beteken die eerste uitgawe wat gedruk word, deur enige proses in terme van ʼn tipografiese ooreenkoms, van letterkundige of musikale werkstukke. Dit sluit enige verdere uitgawes, verbeterings of veranderinge in.
Rekenaarprogramme Rekenaarprogramme verwys na programme wat geskryf is deur ʼn programmeerder waarop kopiereg bestaan. Hierdie programme bestaan uit instruksies wat gestoor word, of deel vorm (indirek of direk) van die rekenaar en wat op die rekenaar gebruik word om bepaalde funksies te verrig.
4.8.2 Oorspronklikheid en reprodusering in ʼn tasbare vorm Vir ʼn werk om kopieregbeskerming te ontvang, moet dit oorspronklike werk wees en moet dit tot ʼn tasbare vorm herlei word. Die Wet maak voorsiening dat werke, soos hierbo gelys en omskryf in die betrokke artikels, geregtig sal wees op kopiereg, indien dit oorspronklik is. Daar is nie ʼn omskrywing van
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 142
CNL206 Verbruikersreg “oorspronklik” in die Wet self nie, maar die Hoë Hof van Appèl, neem verskeie omstandighede in ag om die oorspronklikheid van ʼn werk te bepaal. Die belangrikste is dat die werk ʼn daadwerklike verbetering is en dat dit baie bekwaamheid, werk, inspanning en tyd geneem het om die werk te voltooi. Dit word algemeen aanvaar dat die konsep van oorspronklikheid nie gelykstaande is aan die nuutheid of samestelling van die werk nie, maar moet verstaan word dat dit die oorspronklike werk van die outeur is en dat dit deur die aanwending van die outeur se bekwaamheid, skeppingsvernuf, werk en inspanning ontstaan het. Afgesien van die vereiste van oorspronklikheid, word dit vereis dat die werk (met uitsondering van uitsendings en programme wat sein vereis), neergeskryf, opgeneem, in digitale formaat, of in enige tasbare vorm, aangebied moet word. Voordat die werk in ʼn fisiese en tasbare formaat is en terwyl die werk net ʼn idee in die kunstenaar of outeur se gedagtes is, is daar geen kopiereg ter sprake nie. 4.8.3 Outeur en kopiereg-eienaarskap Die outeur (of skepper) van die werk waarop kopiereg is, is gewoonlik die persoon wat die werk voltooi of ontwerp het, maar dit is nie altyd die geval nie en word ook verder omskryf na aanleiding van die tipe werk betrokke. Die Wet omskryf die woord “outeur” soos volg. Ten opsigte van: 1) letterkundige, musikale of kunswerke, is dit die persoon wat eerste die werk gemaak/ontwerp het. 2) ʼn foto, beteken dit die persoon wat verantwoordelik is vir die neem, ontwerp of verwerking van die foto. 3) klankopnames, beteken dit die persoon wat die noodsaaklike reëlings getref het om die opname te maak. 4) rolprente, beteken dit die persoon wat die noodsaaklike reëlings getref het om die film te skiet. 5) uitsendings, beteken dit die eerste persoon wat vir die uitsending verantwoordelik was. 6) ʼn program wat direk uitgesaai word, beteken dit die eerste persoon wat die sein via die satelliet ontvang het. 7) ʼn gepubliseerde uitgawe, beteken dit die publiseerder van daardie uitgawe.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 143
CNL206 Verbruikersreg 8) letterkundige, drama-, musikale- of kunswerkstukke of ʼn rekenaarprogram, beteken dit die persoon wat die noodsaaklike reëlings en ondernemings getref het vir die ontwerp van die werkstuk; 9) ʼn rekenaarprogram, beteken dit die persoon (opdraggewer) wat die uitvoering van die taak oorsien het ten opsigte van die rekenaarprogram se ontwerp/ontwikkeling. Die outeur is die eerste kopiereg-eienaar ten opsigte van die werk, en as ʼn algemene reël beskik die outeur dan ook oor die eienaarsreg van die werk, behalwe in die volgende gevalle: •
Waar die kopiereg van ʼn letterkundige of kunswerk deur ʼn outeur uitgevoer is as deel van sy verpligtinge as werknemer teenoor, byvoorbeeld die eienaar van ʼn uitgewery vir die doel van publikasie. Waar die werk nie in opdrag van ʼn werkgewer geskied nie, behoort die kopiereg aan die outeur of skepper van die werk.
•
ʼn Persoon wat verantwoordelik is en dus die opdrag gee en betaal vir die skep, vervaardiging of ontwikkeling van ʼn foto, beeldhouwerk, skildery, die maak van ʼn klankopname of rolprent, sal die kopiereg-eienaar van die werk wees.
•
Ten opsigte van enige ander werk wat gemaak/geskep word in ooreenstemming met die outeur of kunstenaar se diensooreenkoms, sal die eienaarskap by die ander persoon lê (byvoorbeeld, die werkgewer).
4.8.4 Leeftyd van kopiereg Die term “kopiereg-beskerming” verskil van een kategorie werk tot ʼn volgende: •
Kopiereg van letterkundige, musikale of kunswerke, uitsluitend foto’s, is die outeur/kunstenaar se leeftyd, plus 50 jaar vanaf die einde van die jaar waarin die outeur/kunstenaar sterwe. Daar word spesiale voorsiening gemaak vir werke wat gepubliseer is.
•
In die geval van rolprente, foto’s en rekenaarprogramme is die tydperk vyftig jaar vanaf die einde van die jaar waarin daardie werk vir die eerste keer beskikbaar gemaak is aan die publiek, met die toestemming van die kopiereg-eienaar, of teen die einde van die jaar waarin die werk vir die eerste gepubliseer is – watter een van die tydperke die langste is, of indien die voorgenoemde nie nagekom kan word nie, vyftig jaar vanaf die einde van die jaar waarin die werk vervaardig/geskep is.
•
In die geval van klankopnames, is die tydperk vyftig jaar vanaf die einde van die jaar waarin die klankopname vir die eerste keer opgeneem is.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 144
CNL206 Verbruikersreg
•
In die geval van ʼn uitsending, is die tydperk vyftig jaar vanaf die einde van die jaar waarin daardie uitsending vir die eerste keer plaasgevind het.
•
In die geval van ʼn program wat sein vereis, is die tydperk vyftig jaar vanaf die einde van die jaar waarin die sein vanaf ʼn satelliet ontvang is.
•
In die geval van uitgawes wat gepubliseer is, is die tydperk vyftig jaar vanaf die einde van die jaar waarin die uitgawe vir die eerste keer gepubliseer is.
Daar word spesiale uitsonderings gemaak vir anonieme werke, of selfs werke wat onder ʼn skuilnaam gedoen is, of gevalle waar daar gedeelde outeursreg bestaan. 4.8.5 Ontstaan en registrasie van kopiereg Kopiereg in terme van die Wet bestaan de facto en geen registrasie word vereis nie. Kopiereg word dus outomaties toegestaan vir ʼn werk wat daarvoor kwalifiseer ten tye wat die werk ontwerp/verwerk is, tensy daar voorsorg gemaak is dat daar aan sekere vereistes voldoen moet word, naamlik: •
Kopiereg-beskerming ontstaan in terme van werk, waar die outeur (of in gevalle van mede-outeurskap) ten tye van die voltooiing van die werk, of ʼn groot gedeelte daarvan, ʼn persoon is wat daarvoor kwalifiseer.
•
ʼn “Gekwalifiseerde persoon” in hierdie geval is ʼn individu, ʼn persoon wat ʼn burger van Suid-Afrika is, of ʼn burger van ʼn Berne Ooreenkoms land, of iemand wat gedomisilieerd of ʼn inwoner in die Republiek is; of in terme van ʼn juridiese persoon, ʼn organisasie is wat onder die wette van die Republiek van Suid-Afrika, of ʼn toetredende land (acceding country) handel dryf.
•
Bouwerk wat in die Republiek opgerig is, of enige ander kunswerk wat in ʼn gebou of enige ander permanente struktuur opgerig is in die Republiek, is geregtig op kopiereg-beskerming, of die outeur/kunstenaar ʼn gekwalifiseerde persoon was of nie.
•
Kopiereg-beskerming kan ook voorkom ten opsigte van werke wat eerste in SuidAfrika of in ʼn land wat lid is van die Berne Ooreenkoms gepubliseer is, of in die geval van ʼn uitsending, verfilming en rekenaarprogramme wat in Suid-Afrika of in ʼn land wat lid is van die Berne Ooreenkoms vervaardig is, afgesien van die feit of die outeur/skepper ʼn gekwalifiseerde persoon was of nie.
•
Die woord “gepubliseer” dui daarop dat genoegsame kopieë van die werk, met die toestemming van die kopiereg-eienaar/outeur aan die publiek verskaf kan word om die redelike behoeftes van die publiek te kan bevredig, en dus ook aan die aard van die werk erkenning te gee. In die geval waar verfilming en klankopnames, sowel as
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 145
CNL206 Verbruikersreg die verkoop, verhuring of uithuur van kopieë/afdrukke van ʼn werk geskied, word dit in hierdie konteks as ʼn publikasie gesien in terme van artikel 1(5)(a) en (b) van die Wet. •
Kopiereg-beskerming word dus verder verleen aan enige, sowel as alle ander werke wat oor hierdie reg beskik en wat vervaardig is deur en onder die beheer en toesig van die Staat, of ʼn internasionale organisasie, soos voorsien in die Wet. Kopiereg waarna hier verwys word in terme van die artikel, berus dus by die Staat of daardie spesifieke internasionale organisasie.
Gewoonlik is die persoon wat die werk geskryf, gedruk, gepubliseer, uitgevoer, uitgesny, geverf, verfilm of opgeneem het, outomaties die kopiereg-eienaar van daardie werk. Soms wanneer ʼn persoon, soos ʼn werknemer, ʼn opdrag ontvang en betaal word (byvoorbeeld ʼn salaris ontvang) om ʼn spesifieke werk te vervaardig, lê die kopiereg by die werkgewer. Ten opsigte van baie werke (uitsluitend films), is dit nie altyd nodig om vir kopieregbeskerming aansoek te doen nie, omdat dit outomaties ontstaan.
Figuur 4.5: Die algemene voorstelling vir kopiereg (Bron: Outeur 2013) Kopiereg ontstaan deur die gebruik van die woorde “kopiereg” of “kopiereg gereserveerd” of “kopiereg Nell 2013” (dus kopiereg, gevolg deur ʼn naam en die jaar) of die kopiereg-simbool, naam en jaar bekendgestel, byvoorbeeld © Nell 2013. Daar moet formeel aansoek gedoen word vir kopiereg ten opsigte van films/video’s wat vir kommersiële gebruik vervaardig is. Aansoekdokumente is verkrygbaar vanaf die kopieregkantoor. 4.8.6 Beskerming wat ontstaan as gevolg van kopiereg en die kopiereg-oortreding Kopiereg voorsien aan die kopiereg-eienaar, ʼn eksklusiewe reg om sekere handelinge te verrig, of selfs instruksies te gee vir sulke take om verrig te word ten opsigte van die kategorieë wat voorsien word vir verskillende werke. Hierdie reg verskil na aanleiding van die tipe werk wat van toepassing is. Die belangrikste handeling wat belet word, is die reproduksie, afdruk of kopiëring van die werk. Hierdie reël is van toepassing op alle werke wat versprei word, maar programme wat
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 146
CNL206 Verbruikersreg sein vereis, is uitgesluit. Die verskillende kategorieë werke bepaal wat die spesifieke outeur/skepper kan doen. Die term “reproduksie” word soos volg omskryf: •
Reproduksie van ʼn letterkundige of musikale werk of die uitsending, wat ʼn reproduksie in die vorm van ʼn opname of verfilming insluit.
•
ʼn Kunswerk waar dit na ʼn drie-dimensionele vorm verander word, of waar dit reeds in ʼn drie-dimensionele vorm is en dit na ʼn twee-dimensionele vorm verander word.
•
Enige werk wat die reproduksie van daardie werk insluit.
Reproduksie is dus ook van toepassing op ʼn afdruk/kopie van ʼn werk wat reeds afgedruk/gekopieer is. Dit is ook van toepassing waar die onregmatige reproduksie van ʼn tekening, of werk m.b.v. tegnologie geskied en waar dit van die oorspronklike werk na ʼn driedimensionele vorm verander word, wat ʼn oortreding van die kopiereg is. Hierdie reël is veral van belang in ʼn geval van terugwerkende produksie. Die Hoë Hof van Appèl het bevind dat daar twee grondbeginsels is waaraan voldoen moet word voordat onregmatige reproduksie ontstaan: 1) ʼn Geldige graad van ooreenstemming tussen die oorspronklike werkstuk en die beweerde oortreding; en 2) ʼn geldige kousale verband tussen die eiser se werk en dié van die verweerder; met ander woorde, die eiser se werkstuk moet dus die werk wees wat aanleiding gegee het tot die oortreder se werk. Dus, om fotostate/afskrifte te maak vir privaatgebruik is nie ʼn kopiereg-oortreding nie. Om afskrifte te maak van ʼn publieke toespraak of voorlesing, is ook nie ʼn kopiereg-oortreding nie. Geen oortreding sal ontstaan wanneer daar aan die werk erkenning verleen word of waar ʼn ander outeur se werk aangehaal word nie. ʼn Algemene riglyn is dus dat ʼn kopieregoortreding ontstaan in ʼn geval waar ʼn persoon, die werk van ʼn ander wat onderhewig is aan kopiereg, gebruik vir kommersiële voordeel teenoor die privaat/persoonlike gebruik daarvan. Gewoonlik, in terme van geskrewe werke, word die volgende riglyne toegepas, naamlik: •
Indien moontlik, moet die outeur se toestemming bekom word om sy/haar werk te reproduseer.
•
Indien daar na ʼn ander se werk verwys word ten tye van ʼn artikel wat geskryf word, of in ʼn koerant gedruk word, of in ʼn toespraak genoem word, word dit vereis dat die besonderhede van die bron voorsien moet word in die vorm van die naam van die
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 147
CNL206 Verbruikersreg outeur en besonderhede van die publikasie van sy werk, bv. die titel van die boek of tydskrif, die publiseerder, datum van publikasie, ens. •
Indien slegs ʼn klein gedeelte van die werk gebruik word, soos net ʼn paar sinne of ʼn paragraaf, op voorwaarde dat erkenning gegee word aan die outeur, word die toestemming van die outeur nie vereis nie.
•
Indien ʼn gewigtige gedeelte van die werk gereproduseer word, byvoorbeeld ʼn hoofstuk, word die toestemming van die outeur vereis.
•
Dit word gewoonlik aanvaar dat die werk wat vir akademiese doeleindes en vir ʼn akademiese instelling gebruik word, of vir navorsing, of selfs privaat gebruik, mag die werk gereproduseer word, sonder enige toestemming wat vereis word.
ʼn Kopiereg-oortreding sal wel ontstaan in ʼn geval waar iemand ʼn handeling verrig wat slegs vir die outeur gereserveer was. ʼn Indirekte kopiereg-oortreding ontstaan waar: •
enige persoon,
•
sonder die kopiereg-eienaar se toestemming,
•
die werk invoer, verkoop, verhuur, huur of die werkstuk aan verhuring en huur blootstel of ʼn werk in die Republiek publiseer,
•
wanneer daardie persoon wel bewus is dat die publisering van die werk ʼn kopieregoortreding sal wees, of wat ʼn kopiereg-oortreding sou laat ontstaan
•
of deur enige persoon wat toelaat dat ʼn gebied vir ʼn vertoning/vermaking gebruik word, of gebruik word vir ʼn publieke vertoning van ʼn letterkundige of musikale werkstuk, waar die vertoning ʼn kopieregoortreding laat geskied, tensy die persoon glad nie bewus was van die voorgenoemde oortreding nie en ook nie oor redelike gronde beskik het om bewus te kon wees van die oortreding nie
4.8.7 Kunswerke en terugwerkende produksie Kunswerke in die vorm van tekeninge of wat van ʼn tegniese aard (soos ingenieurswerk tekeninge, vloeidiagramme, ens) en kunsmodelle (soos prototipes, ens) is, is geregtig op kopiereg-beskerming in terme van die Wet. ʼn Geval waar ʼn indirekte kopie/afdruk (bv. ʼn kopie/afdruk van ʼn kopie/afdruk) gemaak word van ʼn werk onder kopiereg-beskerming word dit dus omskryf as ʼn reproduksie van daardie werk. Dieselfde geld vir ʼn drie-dimensionele weergawe wat gemaak is van ʼn twee-dimensionele kunswerk en anders om.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 148
CNL206 Verbruikersreg Kopiereg-eienaars van ingenieurswerktekeninge en prototipes maak dus op hierdie kopiereg-beskerming staat om ander te verhoed om indirekte afdrukke/ kopieë van die beskermde werke te maak, deur middel van terugwerkende produksie. Die Wet verleen kopieregbeskerming aan kunswerke wat in ʼn drie-dimensionele reproduksie beskikbaar gemaak is. Indien die kopieregeienaar toestemming verleen het vir die reproduksie (dus gemagtigde reproduksie), word kopiereg nie oortree nie. In hierdie geval sal ʼn persoon wat sonder die toestemming van die eienaar ʼn drie-dimensionele reproduksie of veranderinge aanbring aan die gemagtigde reproduksie van die werkstuk nie kopiereg oortree nie, mits: •
die gemagtigde reproduksie van die werkstuk ʼn gebruikswaarde het;
•
en vervaardig is deur middel van ʼn industriële proses.
In hierdie verband is terugwerkende produksie van gemagtigde reproduksie van die werkstuk dus nie ʼn kopiereg-oortreding nie. Dit is wel nodig om te onthou dat, indien die tekeninge of prototipes gekopieer/afgedruk word, dit tot ʼn kopieregoortreding kan lei. 4.8.8 Kopiereg-litigasie Regtelike prosedures kan ingestel word deur die kopiereg-eienaar om vergoeding te ontvang in ʼn geval waar daar ʼn kopiereg-oortreding ontstaan het. Die gewone litigasiereëls en prosedures is van toepassing in die geval van kopiereg-oortredings. Die volgende bevele is moontlik indien die eiser suksesvol is: •
Skadevergoedingsbevel;
•
ʼn interdik bevel;
•
dat die afskrifte/kopieë/afdrukke wat gemaak is en wat tot ʼn oortreding gelei het, aan die eiser terugbesorg word;
•
ooreenkomstig die eiser se diskresie, kan die skadevergoedingsbevel die betaling van ʼn bedrag wees, wat bereken word as betaling van vrugreg, wat deur ʼn lisensiehouer betaal sou word. Die hof kan dus in die lig van die berekening, beveel dat ʼn navraag gedoen moet word om vas te stel wat ʼn redelike skadevergoeding sal wees in terme van die vrugreg wat betaalbaar is. Die hof kan ook die graad van die oortreding in ag neem, asook die voordeel wat die verweerder uit die gebruik van die werk verkry het, om dus ʼn kostebevel te kan maak soos die hof dit goed ag.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 149
CNL206 Verbruikersreg 4.8.9 Kriminele oortredings Daar word voorsiening gemaak vir sekere gevalle, waar die kopiereg-oortreding as ʼn kriminele oortreding geag word en dus ʼn boete of self gevangenisstraf tot gevolg kan hê. Indien die verweerder kennis gehad het, wat hom skuldig gemaak het aan die oortreding, is die oortreder aanspreeklik vir direkte gedrag, terwyl daar vir sommige gevalle nie vereis word dat die verweerder kennis gedra het van die oortreding nie, en sodoende aanspreeklik is vir indirekte gedrag. 4.9
Patente
4.9.1 Wat is ʼn patent? Die Wet op Patente 57 van 1987 bepaal dat ʼn patent ʼn eksklusiewe reg is wat toegestaan word vir ʼn uitvinding, wat ʼn produk of proses is wat ʼn nuwe manier van dinge doen voorsien, of selfs ʼn nuwe tegnologiese antwoord op ʼn probleem is. Die patent voorsien slegs aan die eienaar beskermingsreg, wat hom/haar dus die eksklusiewe reg t.o.v. die uitvinding/ontwikkeling verskaf. ʼn Patent is ʼn goederereg, wat die staat aan die ontwikkelaars voorsien, in ruil vir ʼn ooreenkoms om die inligting met die publiek te deel deur die ontwerp/uitvinding beskikbaar te maak. Patentereg kan aan enigiemand toegestaan word wat ʼn uitvinding maak (of dit gebruik word, of nie gebruik kan word nie), al is daar nog nie ʼn duidelike proses nie, of vir die ontwerp van ʼn nuwe toestel/apparaat. Daar is afsonderlike wette wat voorsiening maak vir die beskerming van industriële ontwerpe (die Industriële Ontwerp Wet 195 van 1993) en vir die kweking van plante (Planttelersregte Wet 15 van 1976). In terme van die Suid-Afrikaanse Patente Wet, mag individue hulle eie voorlopige aansoeke indien. Die aansoeker word egter aangeraai om ʼn patente prokureur te raadpleeg. Wanneer ʼn voorlopige aansoek ingedien is, sal die graad van beskerming afhang van die vermoë en omskrywing van die uitvinding in terme van die beskrywing en bewoording soos vervat in die aansoek. Die Patentekantoor kan nie verantwoordelikheid aanvaar vir enige verlies/skade wat gelei word, indien die uitvinding publieke kennis word en daar afdrukke/nabootsings/kopies gemaak word a.g.v. ʼn voorlopige aansoek wat nie behoorlik opgestel is nie. Die Patentekantoor tref dus voorsorg om inligting vertroulik te hou, maar kan nie aanspreeklik gehou word vir enigiets wat buite die kantoor gebeur nie. Suid-Afrika is lid van die Patente Samewerkingsooreenkoms (PSO). Alhoewel daar nie iets soos ʼn internasionale of wêreldwye patent bestaan nie, bied hierdie ooreenkoms aan ʼn
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 150
CNL206 Verbruikersreg individu die reg om ʼn internasionale aansoek in te dien, wat dan op ʼn nasionale vlak bekragtig moet word. Die internasionale aansoek sal dus die lande spesifiseer waarvoor die persoon aansoek vir die beskerming van sy patent doen, omdat daar in elke land vir die beskerming van die patent aansoek gedoen moet word. 4.9.2 Uitvindings en ontdekkings wat patenteerbaar is ʼn Patent mag toegestaan word vir enige nuwe uitvinding, wat ʼn uitvindingstap behels en wat gebruik kan word, of toegepas kan word in die bedryf/handel of ʼn industrie of in landbou. Nuutheid Die belangrikste voorvereiste vir die patenteerbaarheid van ʼn uitvinding, is dat dit “nuut” moet wees. ʼn Uitvinding word as nuut beskou, indien dit nie deel is van die hoogste vorm van ontwikkeling (state of the art), ten opsigte van die uitvinding is nie en dat dit ook nie in die tydperk, direk voor die datum van voorkeur van die uitvinding geskied het nie – dus dat daar nie voor die patent, reeds so iets bestaan het nie. Die hoogste vorm van ontwikkeling ten opsigte van die uitvinding is dus alle werke (of dit ʼn produk, ʼn proses, inligting van enige van die voorgenoemde of enigiets anders is) wat aan die publiek beskikbaar gestel is (of dit in die Republiek is of in die buiteland) deur middel van geskrewe of mondelinge beskrywing, deur gebruik, of op enige ander wyse. Die hoogste vorm van ontwikkeling ten opsigte van die uitvinding, in die lig van die betekenis en toepassing van die woord “nuutheid” beteken enige ander soortgelyke patente of ontwerpe (in die geval waar daar nie patentbeskerming is nie) met ʼn datum van vroeër prioriteit as die nuwe uitvinding. ʼn Uitvinding wat geheimsinnig gebruik word op ʼn kommersiële vlak binne die Republiek, sal ook deel vorm van die kategorie van die hoogste vorm van ontwikkeling ten opsigte van die uitvinding, waar die nuutheid dus bepaal moet word. Dit is dus belangrik dat die uitvinder en/of die applikant moet sekermaak dat die uitvinding ʼn geheim gehou word, totdat die patentaansoek ten opsigte van die uitvinding ingedien is. Sodra die patentaansoek ingedien is, is dit belangrik om die besonderhede van die uitvinder bekend te maak aan ander persone, bv. vir die doel om planne of tegniese hulp te ontvang, of om finansiële ondersteuning te ontvang as daar kommersiële belangstelling is. Die bekendmaking moet dus onder ʼn sekuriteitswaarborg gemaak word, wat verkieslik in skrif gestel moet word. ʼn Openbare, nie-vertroulike bekendmaking van die uitvinding, voordat die patentaansoek ingedien is, kan lei tot die verbreking van die nuutheidsvereiste, of dit kan enige hoop op geldige patentebeskermingsreg ten aansien van die uitvinding tot niet maak. Dit is moontlik dat sommige van die voorafgaande bekendmakings verskoon/toegelaat kan word, onder sekere omstandighede, naamlik:
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 151
CNL206 Verbruikersreg
•
Ongemagtigde bekendmakings van ʼn uitvinding deur ʼn ander persoon, voor die indiening van die patentaansoek kan verskoon word, mits die applikant die aansoek met alle deeglikheid indien nadat hy/sy van die bekendmaking bewus gemaak was.
•
Bekendmaking van die uitvinding voor die indiening van die patentaansoek as gevolg van die uitkoms dat die uitvinding verwerk of gebruik was in die Republiek van SuidAfrika, onderhewig is aan redelike tegniese toetsing of eksperimente deur die applikant kan ook verskoon word, byvoorbeeld as daar nuwe medisyne getoets word sal die farmaseutiese maatskappy steeds kan aansoek doen vir die registrasie van ʼn patent vir die nuwe medisyne.
Uitvindingstap ʼn Verdere belangrike voorvereiste vir patentering is dat die uitvinding moet ʼn “uitvindingstap” behels wat dus patenteregbeskerming regverdig. Die uitvindingstap word bepaal deur die vraag te vra of die uitvinding ooglopend en duidelik (obvious) was of nie. ʼn Uitvinding bevat ʼn uitvindingstap wanneer dit nie voor die hand liggend is vir enige ander persoon wat oor bekwaamheid in die gebied met betrekking tot die uitvinding beskik nie, of indien die uitvinding in die tydperk dadelik na, of voor die dag van die uitvinding deel vorm van ʼn bekwaamheid in die gebied of soort ten opsigte van die uitvinding. Indien dit vir ʼn persoon wat bekwaam is in die gebied/veld van die uitvinding logies is, dat so ʼn uitvinding kan bestaan, is die uitvinding duidelik (obvious) en sal dit nie moontlik wees om ʼn patent te kry nie. Vir doeleindes van die bepaling van die uitvindingstap, vorm ʼn vroeër patent wat nooit bekend gemaak is nie en die vroeëre geheimsinnige gebruik van die uitvinding nie deel van die alledaagse bekwaamheid in die gebied ten opsigte van die uitvinding nie. Uitvindings wat nie patenteerbaar is nie Sekere uitvindings is nie patenteerbaar nie en word nie as uitvindings deur die Wet erken nie. ʼn Uitvinding wat slegs uit een of meer van die volgende items bestaan, ten opsigte van die voorstelling van die uitvinding, mag nie gepatenteer word nie, naamlik: •
ontdekkings;
•
wetenskaplike teorieë;
•
wiskundige metodes;
•
letterkundige, drama, musikale of kunswerke of enige ander estetiese ontwerp;
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 152
CNL206 Verbruikersreg
•
skema, reël of metode vir die uitvoering van ʼn speletjie, verstandelike handeling of in die loop van besigheid;
•
rekenaarprogram; of
•
die voorstelling van inligting.
Verdere uitsluitings, is ook dat: •
ʼn patent nie toegestaan sal word vir ʼn uitvinding, die publisering, of die benutting van iets wat in die algemeen beledigende of onsedelike gedrag na vore bring; of wat gebruik kan word op ʼn onwettige manier nie;
•
dit teen die wette van die natuur is, bv. voortdurende bewegingstoerusting (perpetual motion machines) – jy kan nie 12V insit en 15V uitkry nie. ʼn Mens kan nie energie skep nie.
•
ʼn patent nie toegestaan sal word vir enige vorm van dier of plant of enige proses wat biologies benodig word vir die voortbrenging van diere of plante, wat nie ʼn mikrobiologiese proses of die produk van so ʼn proses is nie. Dit is wel moontlik om beskerming te ontvang ten opsigte van verskeie plantsoorte wat gekultiveer kan word en dus aan plantkwekers in terme van die Plant Kwekersregte Wet 15 van 1976 beskerming verleen.
•
Waar ʼn uitvinding bestaan uit ʼn metode van behandeling van ʼn mens of dier se liggaam deur middel van terapie, of snykunde of deur middel van ʼn diagnose wat gemaak is op ʼn mens of dier se liggaam, is nie patenteerbaar nie. Dit is wel moontlik om die instrument of samestelling van medisyne wat gebruik word vir die metode van behandeling of vir die diagnose te patenteer, slegs indien dit gebruik word om iets nuuts tot gevolg te hê. Ons kan nie voorskryf hoe om ʼn hartoperasie te doen nie, maar die instrumente en medisyne wat tydens die operasie gebruik word, kan wel gepatenteer word.
4.9.3 Inligting wat vereis word vir ʼn patentaansoek in Suid-Afrika Die volgende inligting word benodig vir ʼn patentaansoek: 1) ʼn Volledige beskrywing van die uitvinding en die nuwe kenmerke, tesame met sketse, tekeninge of foto’s en waar moontlik ʼn model of prototipe van die uitvinding. 2) ʼn Verduideliking van hoe die uitvinding ʼn voordeel of verbetering sal bied ten aansien van soortgelyke toestelle of prosesse wat reeds bestaan. 3) Besonderhede van enige veranderende vorm of proses ten opsigte van die uitvinding of enige alternatiewe uitvinding wat bestaan. ©akademia (MSW) 2013
Bladsy 153
CNL206 Verbruikersreg 4) Die volle name, residensiële adres, beroep en nasionaliteit van elke uitvinder. •
Die ware name (volgens die identiteitsdokument) van die oorspronklike uitvinder(s) moet verskaf word, omdat ʼn verkeerde verwysing na die uitvinder, die patent ongeldig kan maak.
•
ʼn Uitvinder is die persoon of groep persone wat vir die ontstaan van die uitvinding verantwoordelik was. ʼn Maatskappy of ʼn persoon wat die uitvinding ontvang het vanaf ʼn ander persoon, kan nie die uitvinder wees nie, aangesien die uitvinder slegs ʼn natuurlike persoon kan wees. ʼn Tekenaar of bouer van die model, wat slegs instruksies uitvoer, soos voorgelê deur die uitvinder, sal ook nie as die uitvinder geag word nie.
5) Besonderhede van die applikant. ʼn Aansoek vir die registrasie van ʼn patent, kan deur die uitvinder gebring word, of deur enige ander persoon wat so ʼn reg ontvang het vanaf die uitvinder (bv. ʼn agent), of selfs deur beide van die voorgenoemde persone. Hierdie aansoek kan dus in die naam van die agent (bv. ʼn maatskappy of natuurlike persoon) ingedien word, slegs as geskrewe toestemming of volmag ontvang is vanaf die uitvinder dat die agent namens hom/haar mag optree. In die afwesigheid van so ʼn ooreenkoms, mag mede-uitvinders of mede-applikante aansoek doen vir ʼn patent met gelyke-onverdeelbare aandele. Waar mede-applikante vir ʼn patent aansoek doen, word daar aanbeveel en hulle word aangemoedig om wel ʼn ooreenkoms op skrif te stel wat hul regte en verpligtinge omskryf. 6) Die Wet voorsien hoe mikro-organismes hanteer moet word en spesiale aandag word in sulke gevalle gegee ten opsigte van die uitvinding wat uit, of gedeeltelik uit mikro-organismes bestaan. 7) ʼn Volmag word vereis, wat dien as magtiging vir die patente prokureur om namens die aansoeker te onderhandel of selfs namens hom/haar op te tree. Dit is moontlik om die volmag op ʼn latere stadium te liasseer. 8) Amptelike fooie vir die patentekantoor is betaalbaar. 4.9.4 Registrasieprosedure Die registrasieproses behels die volgende stappe, naamlik: 1) ʼn Soektog ten opsigte van bestaande patente. Hierdie soektog is nie verpligtend nie, maar word aangeraai. Dit kan gedoen word deur die applikant/uitvinder self, of deur die patente prokureur. Hierdie soektog is om
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 154
CNL206 Verbruikersreg vas te stel dat daar geen bestaande patentereg is wat oortree kan word nie en dat die uitvinding wel iets nuuts is. Neem asb. kennis dat die soektog nie ʼn vereiste vir aansoek van ʼn patent in SuidAfrika is nie, maar dat bewyse van ʼn soektog vir nuutheid die patentaansoek moet vergesel vir enige aansoeke in die buiteland. 2) Aansoek om die patent te registreer. Die patentaansoek word soos volg gedoen: •
ʼn Voorlopige aansoek kan ingedien word. Hierdie stap kan gedoen word deur die applikant self, met of sonder die hulp van ʼn patente prokureur. Dit is verder belangrik om in gedagte te hou dat ʼn voorlopige patentaansoek voltooi moet word en binne ʼn twaalf maande tydperk na die indiening van die voorlopige aansoek, moet die volledige aansoek ingedien word.
•
ʼn Volledige aansoek wat deur die patente prokureur geteken moet word en wat binne die neergelegde tydperk ingedien moet word.
•
ʼn Patente Samewerkingsooreenkoms (PSO) aansoek (waar van toepassing).
Die inligting wat vereis word vir die patentaansoek word op voorgeskrewe vorms ingevul en in die formaat soos vereis deur die Wet. 3) Formele ondersoek Die kantore van die Patent Registrateur sal ʼn lêer open en aan die patentaansoek ʼn unieke nommer toeken vir die doel van identifisering. Die applikant word dan in kennis gestel deurdat ʼn afskrif van een van die vorms wat ingedien was, aan hom/haar gestuur word, wat die indieningsdatum en aansoeknommer wat toegeken is, sal reflekteer. 4) Toestaan van die aansoek Indien daar aan al die vereistes en formaliteite voldoen is, sal die aansoek toegestaan word. Suid-Afrika het geen substantiewe ondersoeke wat gedoen word nie. 5) Publikasie Indien die aansoek toegestaan word, moet dit in die Patent Joernaal gepubliseer word. 6) Registrasie Die datum van publikasie word as die datum van registrasie beskou.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 155
CNL206 Verbruikersreg Ongeveer twee maande na die publikasie in die Patente Joernaal, word ʼn registrasiesertifikaat aan die patenteienaar uitgereik. 4.9.5 Die effek van indiening van die patentaansoek en die aard van die patentregte Na indiening van ʼn voorlopige patentaansoek van die uitvinding, kan die applikant die uitvinding benut en mag die uitvinding aan ander persone bekend gemaak word, sonder dat die bekendmaking die geldigheid van die patent sal beïnvloed, of enige ander patentaansoek in dié verband die geldigheid sal beïnvloed. Die applikant moet wel: •
belangrike ontwikkelings en verbeterings ʼn geheim hou, of hulle beskerm deur middel van ʼn nuwe aansoek;
•
die benutting, bekendmaking of enige ander wyse van handeling met versigtigheid hanteer nadat die patentaansoek ingedien is, met die oog daarop dat die uitvinding getoets of verbeter kan word en dit langer as twaalf maande kan duur, wat dus die indiening van die volledige aansoek sal vertraag.
Die indiening van ʼn patentaansoek, maak nie die applikant geregtig om ander persone te verhoed, of om hulle uit te sluit om ʼn soortgelyke uitvinding te gebruik, of te vervreem nie. Hierdie reg om ander persone uit te sluit, sal slegs intree nadat die patentaansoek toegestaan is. ʼn Applikant se reg tot benutting van die uitvinding is ook onderworpe aan die vereiste dat die benutting nie ander persone se regte sal oortree nie. Artikels/voorwerpe met patentereg en enige verpakking of advertering van die uitvinding, moet gemerk word met die patentaansoek nommer, bv. ‘RSA Patentaansoek Nr 2013/1234’ in die geval van ʼn aansoek of ‘RSA Patent Nr 2013/1234’, wanneer die patent geregistreer is. Indien die uitvinder of applikant deel vorm van ʼn ooreenkoms ten opsigte van die verkoop of lisensiëring van die uitvinding, moet ʼn volledige en deeglike geskrewe ooreenkoms opgetrek en geteken word, sodat enige misverstand of litigasie verhoed kan word.
Effek van ʼn goedgekeurde patent
Wanneer ʼn patent toegestaan word, word die reg aan die patenteienaar, in Suid-Afrika oorgedra, vir die volle termyn van die lewensduur van die patent (en vir so lank as wat die patent hernu word). Die reg om persone uit te sluit nadat die patentereg toegestaan is, geld ten opsigte van die vervaardiging/maak, gebruik, beoefening, die vervreemding of ʼn offer om vervreemding en invoer van die uitvinding, sodat die patenteienaar die totale wins kan ontvang en geniet, wat
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 156
CNL206 Verbruikersreg dus ʼn voordeel is wat verkry word vanuit die uitvinding en wat vervat word in terme van die regte wat die eienaar ontvang nadat die patentaansoek toegestaan is. Die verkoop van ʼn gepatenteerde artikel/voorwerp in Suid-Afrika, deur die patentregeienaar self, of namens hom/haar of deur ʼn lisensiehouer sal, onderworpe aan patentregte van die koper, die reg tot gebruik en vervreemding van die artikel/voorwerp gee. 4.9.6 Herroeping van ʼn patent Die feit dat die patent toegestaan is, beteken nie dat dit nie herroep kan word nie. Te enige tyd nadat die patent toegestaan is, het enige persoon die reg om aansoek te doen dat die patent herroep moet word in terme van enige van die gronde soos vervat in die Wet. Die toekenning van die patent verleen dus ook nie aan die patenteienaar die reg om die uitvinding uitsluitlik te benut nie, maar die toekenning gee hom/haar slegs die reg om ander te verhoed om in mededinging met die uitvinding te tree. Die reg op benutting hang af van of vorige regte ten opsigte van ʼn ander party wel bestaan of nie. 4.9.7 Tydperk en onderhoud van die patent Die tydperk van geldigheid van ʼn patent is 20 jaar vanaf die datum waarop die voltooide aansoekvorm ingedien is, tot en met die datum waarop die patent in werking gehou word, deur die betaling van enige voorgekrewe hernuwingsfooie. Om die patent te behou en hom in werking te laat hou, is dit nodig dat die jaarlikse hernuwingsfooi betaal word. Die eerste hernuwingsfooi is betaalbaar aan die einde van die derde jaar na die indiening van die volledige aansoekvorm. Indien dit nagelaat word om hierdie fooi te betaal, sal die patent verstryk. Daar bestaan wel ʼn grasietydperk van ses maande, wat die betaling van die fooi plus ʼn bykomende boete toelaat, maar na die verloop van die tydperk, of grasietydperk sal die patent verstryk, indien geen betaling gemaak word nie. ʼn Patent wat verstryk het, kan wel weer in werking tree onder die volgende omstandighede: •
Indien die nalating om die hernuwingsfooi te betaal, nie met opset was nie; en
•
indien daar geen ander onredelike uitstel was ten opsigte van die aansoek wat gebring is om die patent te herstel nie.
ʼn Aansoek om die patent te herstel, word aan die Registrateur gerig. Hierdie aansoek moet vergesel word deur ʼn eedsverklaring vanaf die patenteienaar wat die redes uiteensit waarom die hernuwingsfooi nie betyds betaal is nie. Die Registrateur sal dan die aansoek formeel ondersoek en indien hy/sy tevrede is met die aansoek en die redes wat voorsien is en bevind dat dit wel ʼn prima facie saak is, sal hy die herstelling van die patent in die Patente Joernaal publiseer. Vir ʼn tydperk van twee maande
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 157
CNL206 Verbruikersreg na die publisering, kan enige party wat belang het by die saak, die aansoek vir herstelling teenstaan. Indien geen vertoë gerig word nie, sal die Registrateur ʼn bevel maak om die patent te herstel sodra die volle betaling van die uitstaande hernuwingsfooie gemaak is. 4.9.8 Patentoortredings ʼn Patent gee ʼn persoon nie die reg om outomaties sy/haar uitvinding uitsluitlik te benut nie. ʼn Patent gee die eienaar slegs die reg om ander persone te verhoed om die uitvinding te produseer, te gebruik, uit te voer, om die uitvinding bekend te maak, of om die eienaar se patent in te voer, of dit te verkoop, en slegs indien een of meer van die voorgenoemde gevalle voorkom, kan die patenteienaar prosedures teen die oortreder instel. Oortredingsprosedures mag ingestel word deur die patenteienaar self, of deur ʼn patentlisensiehouer, maar alle lisensiehouers moet in kennis gestel word van die oortredingsprosedure wat ingestel word en moet dus die geleentheid gegee word om as mede-eisers in die geding op te tree. Die verweerder is ook geregtig om ʼn teeneis in te dien en kan ook aansoek doen vir die herroeping van die patent. Indien die eiser suksesvol is in die oortredingsprosedure, is die eiser gewoonlik geregtig op die volgende remedies: •
skadevergoeding;
•
ʼn interdik wat die verweerder beveel om enige toekomstige oortreding te verhoed;
•
ʼn bevel vir die terugbesorging of die verwoesting van die produkte wat die oortreding laat geskied, of selfs die koste van die artikels; of
•
as skadevergoeding, kan die eiser ʼn bedrag bereken op die basis van ʼn regmatige vrugregbedrag en dit dan eis vanaf die verweerder.
4.10 Samevatting In hierdie eenheid het ons die oorkoepelende term “intellektuele goedere” bespreek, sowel as wat die moontlike kommersiële transaksies is uit die aard van die intellektuele goedere. Die lisensiëring van die intellektuele goedere en verskillende tipes lisensies wat bestaan is een van die mees relevante tipes van kommersiële transaksies wat in hierdie verband kan plaasvind. Verder is ʼn basiese inligting van hofprosedures deurgegee, asook die verskillende maniere om hofprosedures aan die gang te sit deur middel van die aansoekprosedure of die aksieprosedure. Daar is ook gekyk na hoe hierdie twee prosedures van mekaar verskil.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 158
CNL206 Verbruikersreg Laastens, is drie tipes intellektuele goedere, naamlik handelsmerke, kopiereg en patente bespreek na aanleiding van die definisie of omskrywing daarvan, die vereistes vir registrasie, die inligting wat benodig word vir ʼn aansoek om registrasie, die proses van registrasie, die skraping of verwydering of herroeping daarvan, die leeftyd en onderhoud van die intellektuele goedere en enige oortredings in verband daarmee. 4.11 Selfevaluering Aktiwiteit 16 Identifiseer een produk waarvan dit duidelik is dat die aansoek vir ʼn handelsmerk nog in die proses is en vergelyk dit met ʼn produk waarvan die handelsmerk al geregistreer is. Jy kan kyk of jy sulke produkte in jou huis kan opspoor, andersins kan jy in ʼn winkel gaan kyk of jy handelsmerke sien wat verskillend gemerk is. Aktiwiteit 17 Kyk of jy die beskrywing van kopieregbeskerming in enige van jou gidse kan vind, en identifiseer aan wie die kopiereg behoort. Aktiwiteit 18 Probeer vasstel of jy enige produkte besit wat ʼn patent is en patentebeskerming het.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 159
CNL206 Verbruikersreg Notas
Šakademia (MSW) 2013
Bladsy 160
CNL206 Verbruikersreg
Studie-eenheid 5: Arbeidsreg
5.1
Studie-eenheid leeruitkomstes
Kennis en begrip Na voltooiing van Studie-eenheid 5 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te demonstreer van die volgende: •
Arbeidsreg
•
Grondwetlike bepalings in verband met arbeidsverhoudinge
•
Die doelstellings en toepassingsgebied van die Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van 1995
•
Toepassing van die Wet op Basiese Diensvoorwaardes 75 van 1997
•
Beskrywing en toepassing van kollektiewe arbeidsreg
•
Stakings en uitsluitings
Vaardighede Jy sal ook in staat wees om: •
grondwetlike bepalings in verband met arbeidsverhoudinge te verduidelik.
•
die doelstellings en toepassingsgebied van die wet op arbeidsverhoudinge 66 van 1995 te identifiseer en te beskryf.
•
toepassing van die wet op basiese diensvoorwaardes 75 van 1997 uiteen te sit met behulp van praktiese voorbeelde.
•
kollektiewe arbeidsreg te bespreek.
•
stakings en uitsluitings te verduidelik.
•
beslegtingsprosedures en remedies te bespreek.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 161
CNL206 Verbruikersreg 5.2
Verrykende bronne •
Le Roux, R., Van Der Walt, A. & Govindjee, A. 2012. Labour Law in Context. Cape Town: Pearson
5.3
•
Van Niekerk, A. 2012. Law @ work. Pietermaritzburg: LexisNexis
•
Nagel, C.J. 2011. Kommersiële Reg. Pietermaritzburg: LexisNexis Hoe kan jy jou begrip verbeter?
Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan: Sleutelwoord
Omskrywing
Arbeidsreg
Die regsreëls wat verhoudinge tussen werknemers en werkgewers reël.
Bedingingsraad
ʼn Bedingingsraad word saamgestel uit verteenwoordigers van ʼn vakbond/vakbonde wat geregistreer is vanaf die werknemers se kant en dan is daar ook verteenwoordigers vanaf die werkgewer/werkgewers en/of die werkgewersorganisasies se kant.
Dienskontrak
ʼn Onderlinge ooreenkoms tussen beide partye, waar ʼn werknemer sy/haar dienste vir ʼn tydperk, gewoonlik vir vergoeding tot die werkgewer se beskikking stel.
Fidusiêre
Dit is ʼn verhouding waar daar ʼn mate van sorg betrokke is, waar
verhouding
een party vir ʼn ander party moet sorg of met die nodige sorg moet hanteer.
Kollektiewe
ʼn Skriftelike ooreenkoms wat gesluit is tussen ʼn geregistreerde
ooreenkoms
vakbond(e) en ʼn werkgewer(s) of werkgewersorganisasies ten opsigte van enige diensvoorwaardes of aangeleenthede wat tot ʼn algemene belang is vir al die partye.
KVBA
Kommissie vir Versoening, Bemiddeling en Arbitrasie.
Middellike
Die algemene reël is dat die werkgewer aanspreeklik gehou sal
aanspreeklikheid
word vir enige onregmatige dade wat deur die werknemer
van die werkgewer
gepleeg sal/kan word, gedurende die uitvoer en in die loop van sy/haar diens, onder die werkgewer se gesag.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 162
CNL206 Verbruikersreg
Onbillike
Enige onbillike handeling of versuim wat tussen ʼn werkgewer en
arbeidspraktyk
ʼn werknemer ontstaan en wat behels: •
die onbillike optrede van die werkgewer met betrekking tot die bevordering, posverlaging, proeftydperk of opleiding van ʼn werknemer of rakend die voorsiening van voordele aan ʼn werknemer;
•
die onbillike skorsing van ʼn werknemer of enige ander onbillike dissiplinêre optrede, behalwe ontslag van ʼn werknemer;
•
die versuim of weiering van ʼn werkgewer om ʼn gewese werknemer in diens te herstel, of weer in diens te neem ingevolge enige ooreenkoms; of
•
ʼn beroepsnadeel, uitgesonderd ontslag, in stryd met die Wet op Beskermende Bekendmakings 26 van 2000, omdat die werknemer ʼn beskermde bekendmaking soos in daardie Wet omskryf, gedoen het.
Outomatiese onbillike ontslag
Ontslag sal outomaties onbillik wees in die volgende gevalle: •
die werknemer se deelname aan, of uitoefening van, enige vakbondregte en/of aktiwiteite;
•
die werknemer se deelname of steun aan ʼn staking of protesoptrede wat aan die voorgeskrewe vereistes voldoen;
•
die werknemer se weiering om enige werk te doen wat gewoonlik gedoen word ten tyde van ʼn staking, of ʼn uitsluiting tensy die betrokke werk noodsaaklike werk is;
•
die werknemer verplig word om ʼn eis ten opsigte van ʼn aangeleentheid van onderlinge belang tussen werknemer en werkgewer te aanvaar;
•
die feit dat die werknemer stappe geneem het teen die werkgewer of deelgeneem het aan verrigtinge ingevolge die wet;
•
die werknemer se swangerskap of enige rede wat daarmee verband hou;
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 163
CNL206 Verbruikersreg
•
enige diskriminasie deur die werkgewer teen die werknemer op grond van ras, geslag, herkoms, kleur, seksuele oriëntasie, ouderdom, gestremdheid, godsdiens, gewete, geloof, politieke mening, kultuur, taal, huwelikstaat of gesinsverantwoordelikheid;
•
ʼn besigheidsoordrag ingevolge die wet;
•
die feit dat die werknemer ʼn beskermde bekendmaking ingevolge die Wet op Beskermde Bekendmakings van 2000, gemaak het.
Privilegie in die reg
Dit beteken die reg wat aan iets toegeken word en erken word deur ons regstelsel, of materiaal wat privaat/vertroulik gehou word.
Sekondêre of
Wanneer werknemers onder hierdie omstandighede staak, is dit
solidariteitstakings
nie ʼn staking wat tot hul voordeel is nie, maar om druk uit te oefen op werkgewers van ander stakende werknemers en om die druk dus te verhoog.
Staking
Die gedeeltelike of volkome gesamentlike weiering om te werk, of die vertraging of belemmering van werk, deur persone wat in diens is, of was van dieselfde werkgewer of verskillende werkgewers, met die oog op die regstelling van ʼn grief, of die beslegting van ʼn geskil rakende enige aangeleentheid van onderlinge belang, tussen werkgewer en werknemer, en sluit elke verwysing na “werk” in hierdie omskrywing ook oortydwerk in, ongeag of dit vrywillig of verpligtend is.
Uitsluiting
Die uitsluiting deur ʼn werkgewer van werknemers uit die werkgewer se werksplek, met die doel om die werknemers te verplig om ʼn eis ten opsigte van enige aangeleentheid van onderlinge belang tussen werkgewer en werknemer te aanvaar, ongeag of die werkgewer in die loop van, of vir doeleindes van daardie uitsluiting die dienskontrak met daardie werknemer verbreek.
Vakbond
ʼn Vereniging van werknemers waarvan die hoofdoel is om verhoudings tussen werknemers en werkgewers, met
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 164
CNL206 Verbruikersreg
inbegripneming van werkgewersorganisasies, te reël. Werkgewer
ʼn Werkgewer word soos volg beskryf: •
enige persoon of instansie, wat die Staat insluit, wat aan ʼn ander persoon/individu ʼn werk voorsien, waar die persoon in ruil vir ʼn diens verrig, vergoeding ontvang, of die onderneming om betaal te word aanvaar;
•
enige persoon wat ʼn ander die vermoë verleen om sy onderneming/instansie voort te sit of te help bedryf.
Werknemer
ʼn Werknemer word soos volg deur die Wet omskryf: a) iemand, behalwe ʼn onafhanklike kontrakteur, wat vir iemand anders of die Staat werk en wat vergoeding ontvang of geregtig is om vergoeding te ontvang; en b) enige persoon hoegenaamd wat op enige wyse help om die besigheid van ʼn werkgewer voor te sit of te bedryf.
5.4
Inleiding
Arbeidsreg kan voorkom op ʼn individuele en kollektiewe vlak. Individuele arbeidsreg handel oor die verhouding tussen die werkgewer en werknemer in die onderneming, terwyl kollektiewe arbeidsreg handel oor ʼn hele sektor of area en industrie. Kollektiewe arbeidsreg oefen ʼn invloed uit op individuele arbeidsreg. In hierdie eenheid sal ons kyk wat die Grondwet se bydrae tot arbeidsreg is, aangesien die Grondwet die hoogste gesagswetgewing in die land is. Verder sal die Wet op Arbeidsverhoudinge bespreek word en in besonder die doelstellings van hierdie Wet, asook die basiese terminologie in terme van die Wet. Dit is belangrik vir doeleindes van hierdie Wet om spesiaal kennis te neem wie ʼn werknemers is en wie ʼn werkgewer is, en wat elkeen se pligte in terme van die Wet is. Op ʼn individuele vlak, sal ʼn werknemer gewoonlik ʼn dienskontrak met sy werkgewer in plek hê. In hierdie geval word daar gekyk na hoe dit sou lyk, indien die dienskontrak beëindig word, aangesien daar verskillende verskyningsvorme voorkom wat tot gevolg het dat die dienskontrak eindig. Volgende sal die Wet op Basiese Diensvoorwaardes ondersoek word, en spesifiek die basiese minimum diensvoorwaardes waarop ʼn werknemer geregtig is.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 165
CNL206 Verbruikersreg Daar sal ook gefokus word op gedrag deur die werkgewer wat as ʼn onbillike arbeidspraktyk gesien word in terme van die Wet, asook die kwessie van ontslag, en meer spesifiek wanneer is ontslag billik, wanneer dit onbillik sal wees, en wanneer ontslag outomaties onbillik is. Vakbonde en bedingingsrade word ook bespreek, en daar gaan ook gekyk word na die betekenis en voorkoms van stakings en uitsluitings. 5.5
Omskrywing van Arbeidsreg
Arbeidsreg kan omskryf word as regsreëls wat verhoudinge tussen werknemers en werkgewers reël. Dit kan op ʼn individuele of kollektiewe manier gereël word onder werknemers of onder werkgewers. Die verhouding tussen werkgewers en werknemers teenoor die Staat, kan ook gereël word ten opsigte van die lewering van dienste onder ʼn gesag. Uit die bogenoemde omskrywing blyk dit dat die volgende komponente duidelik na vore kom, naamlik:
5.6
•
dat die arbeidsregterrein regsverhoudinge tussen werknemers en werkgewers reël;
•
op ʼn kollektiewe en/of, asook op ʼn individuele vlak;
•
en dat dit in verband is met die lewering van dienste, onder ʼn gesag. Grondwetlike bepalings in verband met arbeidsverhoudinge in gevolge die Grondwet van 1996
Artikel 23: Arbeidsverhoudinge
Artikel 9: Gelykheid
Grondwetlike arbeidsbepalings
Figuur 5.1: Uiteensetting van die belangrikste grondwetlike bepalings in verband met arbeidsverhoudinge (Bron: Outeur 2013)
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 166
CNL206 Verbruikersreg 5.6.1
Arbeidsverhoudinge
Die Grondwet word gesien as Suid-Afrika se hoogste gesag van wetgewing en die Grondwet het ʼn artikel wat handel oor arbeidsverhoudinge, naamlik Artikel 23, wat soos volg bepaal: 1) Elkeen het die reg op billike arbeidspraktyke. 2) Elke werker het die reg om: a) ʼn vakbond te stig en daarby aan te sluit; b) aan die bedrywighede en programme van ʼn vakbond deel te neem; en c) te staak. 3) Elke werkgewer het die reg om: a) ʼn werkgewersorganisasie te stig en daarby aan te sluit; en b) aan die bedrywighede en programme van ʼn werkgewersorganisasie deel te neem. 4) Elke vakbond en werkgewersorganisasie het die reg om: a) sy eie administrasie, programme en bedrywighede te bepaal; b) te organiseer; en c) ʼn federasie te stig en daarby aan te sluit. 5) Elke vakbond, werkgewersorganisasie en werkgewer het die reg om kollektiewe bedinging te reguleer en daaraan deel te neem. In die mate waarin die wetgewing ʼn reg in hierdie hoofstuk beperk, moet die beperking aan die voorskrifte van die Grondwet voldoen. 6) Nasionale wetgewing kan erkenning verleen aan vakbondsekerheidsreëlings wat in kollektiewe ooreenkomste vervat is. 5.6.2
Gelykheid
Die artikel wat handel oor gelykheid in die Grondwet, is Artikel 9 en bepaal soos volg: 1) Elkeen is gelyk voor die reg en het die reg op gelyke beskerming en voordeel van die reg. 2) Gelykheid sluit die volle en gelyke genieting van alle regte en vryhede in. Ten einde die bereiking van gelykheid te bevorder, kan wetgewende en ander maatreëls getref word wat ontwerp is vir die beskerming of ontwikkeling van persone of kategorieë persone, wat deur onbillike diskriminasie benadeel is.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 167
CNL206 Verbruikersreg 3) Die staat mag nie regstreeks of onregstreeks onbillik teen iemand diskrimineer op een of meer gronde nie, met inbegrip van ras, geslagtelikheid (kultuur en omgewingsfaktore beïnvloed gender), geslag (man/vrou/hermafrodiet, maar ʼn man kan homoseksueel, biseksueel, manlik, verfynd, ens. wees), swangerskap, huwelikstaat, etniese of sosiale voorkoms, kleur, seksuele oriëntering, ouderdom, gestremdheid, godsdiens, gewete, oortuiging, kultuur, taal en geboorte. 4) Geen persoon mag regstreeks onbillik teen iemand op een of meer gronde ingevolge subartikel (3) diskrimineer nie. Nasionale wetgewing moet verorden word om onbillike diskriminasie te voorkom of te belet. 5) Diskriminasie op een of meer van die gronde in subartikel (3) vermeld, is onbillik, tensy daar vasgestel word dat die diskriminasie billik is. Die bogenoemde bepalings, soos uit die Grondwet geneem, verteenwoordig dus die belangrikste arbeidsregtelike maatreëls. Dit is duidelik uit die bogenoemde artikel dat werkgewers en werknemers verskeie regte het op ʼn kollektiewe, sowel as ʼn individuele basis. Beide het hierdie regte tot eie beskikking, sowel as teenoor mekaar. 5.7
Die Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van 1995
5.7.1
Doelstellings van die Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van 1995
Hierdie Wet se doel, ingevolge Artikel 1, is om die volgende te bevorder, naamlik: 1) ontwikkeling op ʼn ekonomiese vlak; 2) geregtigheid in ʼn maatskaplike opsig; 3) die werksplek se demokratisering; en om 4) arbeidsvrede te bevorder. Bogenoemde doelstellings word bereik deur die hoofoogmerke van die Wet te bevorder, naamlik: 1) om uitvoering te gee aan die fundamentele regte verleen ingevolge artikel 23 van die Grondwet en dit te reguleer; 2) om uitvoering te gee aan die verpligtinge wat die Republiek as ʼn lidstaat van die Internasionale Arbeidsorganisasie aangegaan het; 3) om ʼn raamwerk daar te stel waarbinne werknemers en hulle vakbonde, werkgewers en werksorganisasies: a) kollektief kan beding om lone, bedinge en voorwaardes van diens en ander aangeleenthede van onderlinge belang te bepaal; en ©akademia (MSW) 2013
Bladsy 168
CNL206 Verbruikersreg b) nywerheidsbeleid te formuleer; en 4) om die volgende te bevorder: a) ordelike kollektiewe bedinging; b) kollektiewe bedinging op sektorale vlak; c) werknemerdeelname aan besluitneming in die werksplek; en d) die doeltreffende beslegting van arbeidsgeskille. 5.7.2
Toepassingsgebied van die Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van 1995
Werknemers ʼn Werknemer word soos volg deur die Wet omskryf: 1) iemand, behalwe ʼn onafhanklike kontrakteur, wat vir iemand anders, of die Staat werk en wat vergoeding ontvang, of geregtig is om vergoeding te ontvang; en 2) enige persoon hoegenaamd wat op enige wyse help om die onderneming van ʼn werkgewer voort te sit of te bedryf. Die volgende persone word ook as ʼn werknemer aanvaar vir doeleindes van hierdie Wet: 1) Geleentheidswerkers 2) Voormalige werkers wie se dienste tot ʼn einde gebring is 3) Direkteure en bestuurders van ʼn onderneming wat andersins werknemers is 4) Werknemers wat vloerverteenwoordigers is 5) Trekarbeiders 6) Werkers wat nog hul proeftydperk werk 7) Persone wat vir werk aansoek gedoen het en wat nou applikante is 8) Geestelike werkers, priesters, pastore of/en predikante 9) Werkers wat slegs tydelik is (temp’s) 10) Professionele sportlui. Dit is egter soms nodig om te bepaal of sekere regsfigure onder die beskerming van hierdie Wet sal val en dit is nodig om te onderskei sodat die volgende bepalings gemaak kan word: 1) dat daar wel ʼn werkgewer-werknemer-verhouding ontstaan; 2) dat daar ʼn aanspreeklikheid teenoor die werkgewer bepaal kan word; 3) dat die Wet op Vergoeding vir Beroepsbeserings en -siektes van 1993 se toepassing, bepaal kan word en indien nie; en
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 169
CNL206 Verbruikersreg 4) vasstelling of loonreëlingsmaatreëls wel van toepassing sal wees op sekere werknemers of nie. Oor die algemeen word daar voorsiening gemaak vir die vermoede dat ʼn werknemer die beskerming van die Wet sal geniet, indien een of meer van die volgende faktore aanwesig is: 1) per maand, vir die laaste drie maande, onder iemand anders se gesag, leiding of beheer werk; 2) die individu finansieel, of op ʼn ekonomiese vlak van die ander persoon afhanklik is; 3) die individu werkstoerusting en/of -gereedskap van die ander persoon vir wie hy werk ontvang; of 4) die individu dienste aan slegs een persoon lewer. Bogenoemde faktore speel slegs ʼn rol wanneer ʼn individu/werker minder of gelyk aan R172 000.00 per jaar verdien. Riglyne word voorsien in ʼn “Kode vir Goeie Praktyk: Wie is ʼn Werknemer” wat in 2006 gepubliseer is, wat dus hulp bied op die gebied, wanneer daar bepaal moet word wie as ʼn werknemer kwalifiseer of nie. Werkgewers Die Wet beskryf nie direk wie kwalifiseer as ʼn werkgewer, soos in die geval met werknemers nie, maar wanneer die werknemerbeskrywing in ag geneem word, ten aansien van die Wet, kan ʼn werkgewer soos volg beskryf word: 1) enige persoon of instansie, wat die Staat insluit, wat aan ʼn ander persoon/individu ʼn werk voorsien, waar die persoon in ruil vir ʼn diens verrig, vergoeding ontvang, of eers werk en later betaal word; 2) enige persoon wat ʼn ander die geleentheid verleen om sy onderneming/instansie voort te sit, of te help bedryf. ʼn Werkgewer is dus die persoon of instansie/onderneming wat in terme van die dienskontrak gesag uitoefen oor ʼn werknemer wat sy/haar dienste vir ʼn tydperk, teen vergoeding aan die werkgewer beskikbaar stel. Uitsluitings by toepassing van die Wet Die Wet bepaal dat die volgende persone uitgesluit word wanneer arbeidsverhoudinge bepaal word, naamlik: 1) werknemers van die Nasionale Weermag; 2) werknemers van die Nasionale Intelligensie-agentskap;
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 170
CNL206 Verbruikersreg 3) werknemers van die Suid-Afrikaanse Geheimediens; 4) lede van die Suid-Afrikaanse Nasionale Akademie van Intelligensie; en 5) Comsec (Community Security) – ʼn regeringsinstansie 5.7.3
Dienskontrakte as individuele arbeidsreg
Die dienskontrak ʼn Dienskontrak kan beskryf word as ʼn onderlinge ooreenkoms tussen beide partye, waar ʼn werknemer sy/haar dienste vir ʼn tydperk, gewoonlik vir vergoeding tot die werkgewer se beskikking stel. Kenmerke van ʼn dienskontrak Die kenmerke van ʼn dienskontrak is as volg:
Die kontrak self en tydperk
Gesagsverhouding
Dienslewering
Vergoeding
Figuur 5.2: Voorstelling van die kenmerke van ʼn dienskontrak (Bron: Outeur 2013) •
Die kontrak self Die volgende is vereistes voordat daar ʼn geldige dienskontrak ontstaan: 1) Daar moet wilsooreenstemming tussen die partye ontstaan het; 2) al die partye moet oor handelingsbevoegdheid beskik; en 3) die dienskontrak moet fisies en juridies uitgevoer kan word deur al die partye.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 171
CNL206 Verbruikersreg
•
Die ontstaan van ʼn gesagsverhouding Hierdie verhouding moet duidelik blyk tussen die werkgewer en die werknemer sodat daar ʼn dienskontrak kan ontstaan. Daar is drie komponente waaruit hierdie verhouding bestaan, naamlik: 1) die werknemer lewer sy/haar dienste in ʼn ondergeskikte hoedanigheid teenoor die werkgewer; 2) daar word toesig/kontrole oor die werknemer en die dienslewering uitgeoefen; 3) leiding/gesag word deur die werkgewer uitgeoefen ten opsigte van die dienste wat die werknemer verrig.
•
Dienslewering Daar ontstaan ʼn ooreenkoms tussen die werknemer en die werkgewer, dat die eersgenoemde sy/haar dienste aan die werkgewer tot beskikking stel. Die werknemer onderneem verder dat sy/haar tyd, asook die plek waar die dienste gelewer word, onder die gesag van die werkgewer sal geskied. Die werkgewer mag dus ook kontrole of toesig oor die werknemer se dienslewering uitoefen en sodoende bepaal of die werk/diens tot sy/haar standaard verrig word.
•
Vergoeding van werknemer Vergoeding van ʼn werknemer, soos ontvang vanaf die werkgewer vir dienslewering is baie belangrik wanneer ʼn dienskontrak geïdentifiseer moet word en dit dui duidelik ook die belangrikste verpligting van die werkgewer aan. Die betalings/vergoedingsvereistes kan stilswyend of uitdruklik ooreengekom word tussen die partye. By uitdruklike ooreenkomste kom die bedoeling duidelik na vore wanneer die gebruiklike vergoeding vir die dienslewering betaal word. Indien gebruiklike vergoeding nie bestaan nie, sal die werknemer dus geregtig wees op ʼn redelike vergoeding vir sy dienslewering. Die betaling van die vergoeding sal geskied na die dienslewering voltooi is, tensy daar anders ooreengekom is tussen die partye. Byvoorbeeld, werknemers wat elke maand, aan die einde van die maand, of op die laaste, of bepaalde dag van die maand, deur die werkgewer vir wie hul werk, betaal word.
•
Die kontrak se tydperk Dienskontrakte kan vir bepaalde of bepaalbare tydperke, of selfs vir ʼn onbepaalde tydperk van krag wees. Wanneer daar nie bepalings gemaak is nie, sal die kontrak duur tot en met ʼn tydstip waar een van die partye dit beëindig deur kennis te gee en
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 172
CNL206 Verbruikersreg op ʼn tydperk ooreenkom vir diensbeëindiging, of deur ʼn redelike kennisgewingsperiode te werk. As die partye ooreengekom het op ʼn bepaalde tydperk, dan sal geeneen van hulle die reg hê om die kontrak vroeër te beëindig nie. Daar kan omstandighede wel bestaan waar dit voorkom dat die partye stilswyend ooreengekom het op ʼn bepaalde tydperk waarvolgens die kontrak gesluit is. Die betaling soos ontvang deur die werknemer vir sy/haar vergoeding, kan ook die tydperk van die kontrak bepaal, met ander woorde of die betaling maandeliks, weekliks, daagliks, ensovoorts geskied. Verpligtinge van werkgewer Wanneer daar bepaal is dat ʼn dienskontrak wel ontstaan het, is die werkgewer se minimum verpligting om aan die werknemer sy/haar vergoeding te betaal vir die dienste wat gelewer word, soos ooreengekom in terme van die dienskontrak. Dit is dus duidelik dat beide die partye moet presteer, elkeen ten opsigte van wat van hom/haar verwag word soos gestipuleer in die dienskontrak. Verskeie arbeidsverpligtinge in terme van die Wet kom na vore ten tye van die sluiting van die dienskontrak. Die diensverhouding wat ontstaan as gevolg van die sluiting van die kontrak, word nie meer net deur gemenereg beginsels onderskryf nie, maar daar is baie ander wetgewing wat in werking tree, ten opsigte van die dienskontrak, sowel as die diensverhouding tussen die partye. Hierdie wette bepaal dus ook hoe die party moet kontrakteer aangaande die diensvoorwaardes soos vervat in die dienskontrak. Die belangrikste bronne van wetgewing wat van toepassing is, is die: 1) Grondwet; 2) Wet op Arbeidsverhoudinge; en 3) Wet op Basiese Diensvoorwaardes. •
Verpligtinge wat ontstaan in terme van fundamentele arbeidsregte Verpligtinge wat ontstaan in terme van fundamentele arbeidsregte is dus die volgende, naamlik: 1) Die reg op billike arbeidspraktyke: Hierdie is vervat in artikel 23(1) van die Grondwet, en lees soos volg: “Elkeen het die reg op billike arbeidspraktyke.” Daar is ook ander gedeeltes in die Grondwet wat ook aandag skenk aan arbeidsgrondregte wat gewaarborg word. 2) Die reg om te werk: Hier word daar verkeie verpligtinge aan die werkgewer voorgeskryf wat na gekom moet word in terme van die reg, naamlik:
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 173
CNL206 Verbruikersreg a) Dat ʼn individu aangestel sal word in ʼn onderneming wanneer hy/sy aan al die aanstellingsvereistes voldoen het en as daar ook ʼn verwagting ontstaan wat geregverdig is in dié verband. b) Dat ʼn werknemer vryheid het om sy beroep te beoefen soos hy/sy verkies al is die werknemer nie ʼn lid van ʼn spesifieke vakbond nie. c) Dat daar ʼn verwagting mag wees dat werk nie gereserveer en eksklusief sal wees vir individue ten opsigte van ander gronde wat nie kwalifikasie, bekwaamheid en ondervinding insluit nie. d) Dat wanneer ʼn individu aangestel is, hy/sy die volgende regte sal kan uitoefen, naamlik: i. Om te werk en dus die verpligtinge ten opsigte van die dienskontrak se ooreenkoms uit te voer. ii. Om te weier om te werk wanneer hy/sy nie vrywillig oortyd wil werk nie. 3) Die reg om te organiseer en te assosieer: Dit is ʼn werknemer se reg om self aan te sluit by ʼn vakbond, al dan nie. 4) Die reg op werksekuriteit en bestaansbeveiliging: In terme van hierdie reg kan die werknemer die volgende verwag, naamlik: 1) om in werksomstandighede te werk waar dit veilig is, met veilige masjinerie en toerusting; 2) dat daar geen onnodige blootstelling aan gevaar vir sy/haar lewe en gesondheid sal wees nie; 3) dat hy/sy vergoeding sal ontvang in ʼn geval waar hy/sy ʼn besering opdoen of werkloos is; 4) waar daar ʼn regverdigbare verwagting ontstaan vir ʼn verhoging of bevordering dat dit aan hom/haar toegestaan sal word; 5) dat daar geen diskriminasie in die werksopset in verband met ras, geslag, geslagtelikheid, seksuele oriëntasie, swangerskap, geloof, ouderdom, taal, kultuur, godsdiens of gestremdheid sal wees nie, soos voorgeskryf in die Grondwet. 6) dat geen teistering of seksuele molestering in die werksopset sal plaasvind nie.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 174
CNL206 Verbruikersreg 7) dat geen onbillike ontslag of beëindiging van die dienskontrak sal geskied op grond van diskriminasie, onbekwaamheid en wangedrag nie. •
Verpligting ten opsigte van indiensneming en voorsiening van werk Die oomblik wat die dienskontrak tussen die werknemer en werkgewer gesluit is, moet die werkgewer die werknemer onmiddellik in terme van daardie kontrak se bepalings, in diens neem. Indien daar nie ʼn dag van indiensneming gestipuleer is nie, sal dit outomaties die dag wees waarop die dienskontrak gesluit is. As die werkgewer nie die werknemer in diens wil neem nie, sal hy/sy skuldig wees aan kontrakbreuk. Die werkgewer hoef nie aan die werknemer werk te verskaf nie, maar hy/sy moet sy/haar diskresie gebruik ten einde die werknemer se dienste ten volle te benut soos ooreengekom in die dienskontrak, maar dit mag nie die bepaalde maksimum 45 ure per week soos bepaal die wet oorskry nie.
•
Bepalings teen eensydige wysiging van diensvoorwaardes Dit mag nie gebeur nie al word dit nie in die dienskontrak gestipuleer nie, want dit is teen die wetlikheid van kontraksverandering. Die werkgewer kan dus nie die dienskontrak eensydig verander nie, aangesien hierdie kontrak onder al die reëls en bepalings van ʼn wetlike kontrak val en daaraan voldoen moet word. Indien die werkgewer dit wel doen, sal dit as ʼn onbillike arbeidspraktyk beskou word. Dit is belangrik dat, indien ʼn werkgewer aan die dienskontrak veranderinge wil aanbring, hy/sy dit met die vakbond waaraan die werknemer behoort, of met die werknemer self, bespreek. Hierdie bepaling word selfs vereis waar die verandering positief sal wees. Konsensus en ʼn ooreenkoms tussen die partye moet eers bereik word voordat enige veranderinge aangebring kan word, anders pleeg die werkgewer kontrakbreuk en maak hy hom skuldig aan onbillike arbeidspraktyk.
•
Die verpligting om ooreengekome vergoeding te betaal Die belangrikste verpligting in terme van die dienskontrak is die werkgewer se verpligting om die vergoeding te betaal aan die werknemer. Hierdie vergoeding kan stilswyend of uitdruklik tussen die partye ooreengekom word. Die vergoeding moet dus bepaalbaar wees, maar hoef nie ʼn spesifieke bedrag te stipuleer nie. Die betaling/vergoeding is dus die werkgewer se teenprestasie, ingevolge die dienskontrak, vir die dienste wat deur die werknemer gelewer word. Dit is dus nie ʼn
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 175
CNL206 Verbruikersreg wesenlike vereiste vir ʼn geldige dienskontrak nie, maar dit is wel ʼn baie belangrike kenmerk van die dienskontrak. Daar is verskeie omstandighede wat die vergoedingsbetaling kan beïnvloed, byvoorbeeld siekte, dood, die werknemer se skorsing, ensovoorts. ʼn Werknemer se salaris kan ook deur statutêre maatreëls beïnvloed word. Die vergoeding sal slegs betaal word deur die werkgewer, tensy die partye anders ooreengekom het, teen die einde van die voltooiing van die dienste gelewer deur die werknemer. Die vergoeding word dus as prestasie gegee aan die werknemer vanaf die werkgewer, wanneer die werk voltooi is, soos bepaal deur die dienskontrak. Hierdie betaling geskied gewoonlik soos aangedui in die dienskontrak, op ʼn gespesifiseerde periode/tydstip, byvoorbeeld daagliks, weekliks of maandeliks, ensovoorts. Die werknemer kan dus nie eis om die betaling te kry voor die dag waarop die partye ooreengekom het, betaling sal geskied nie. Die vergoeding/betaling is gewoonlik in die vorm van geld, maar kan in natura ook geskied, afhangend van waarop die partye ooreengekom het. In natura vergoeding, is byvoorbeeld wanneer die werknemer 25% van al die inkomste van die nuwe kontrakte wat gesluit is in die bepaalde maand, sal ontvang, maar slegs as al daardie betalings van die kontrakte wel ontvang is deur die onderneming. •
Die voorsiening van verlof Die oorspronklike gemeenregtelike posisie ten opsigte van verlof, het geen voorsiening gemaak vir enige vorm van betaalde verlof nie, selfs nie vir siekte en vakansie- of kraamverlof nie, maar hierdie posisie het heeltemal verander ingevolge statutêre bepalings. Die Wet op Basiese Diensvoorwaardes 75 van 1997 bepaal dat ʼn werknemer op ʼn minimum van 21 dae vakansieverlof per jaar geregtig is. Hierdie vakansieverlof is gewoonlik in terme van die dienskontrak, onderhewig aan ʼn bepaalde tydstip, byvoorbeeld na twaalf maande diens. Indien die werknemer voor die tyd ontslaan word, sal hy/sy nie geregtig wees op pro rata betaling van die verlof nie. Die situasie is wel anders wanneer ʼn werknemer na sy kennisgewingperiode, oor agterstallige vakansieverlof beskik. Die werkgewer moet dan daardie betaling aan die werknemer maak sodra die kennisgewingperiode se einde bereik is en die dienskontrak beëindig word. Oorspronklik het daar geen gemeenregtelike verpligting berus op die werkgewer om ʼn werknemer se siekteverlof uit te betaal nie. Ingevolge die bogenoemde Wet, is ʼn
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 176
CNL206 Verbruikersreg werknemer wel geregtig op ses weke betaalde siekteverlof binne ʼn 36 maande periode van indiensneming. Daar word ook voorsiening gemaak vir vier maande kraamverlof, maar dit is onbetaald, tensy die partye anders ooreengekom het. •
Die middellike (plaasvervangende) aanspreeklikheid van die werkgewer Die algemene reël is dat die werkgewer aanspreeklik gehou sal word vir enige onregmatige dade wat deur die werknemer verrig sal/kan word, gedurende die uitvoer en in die loop van sy/haar diens onder die werkgewer se gesag. Daar is verskeie ander vereistes wat ook geld: 1) Indien daar ʼn dienskontrak bestaan: Dit is die hoof vereiste waaraan daar voldoen moet word en dus moet die dienskontrak bestaan ten tye wanneer die onregmatige daad gepleeg is/word. 2) Indien daar pleging van ʼn onregmatige daad ontstaan: Die werknemer sal slegs aanspreeklik wees teenoor die derde party, indien die daad wel aan al die vereistes voldoen het vir die pleeg van ʼn onregmatige daad. 3) Indien die werknemer in die uitvoering van sy pligte moes optree: Hier is die belangrike bepaling of die werknemer wel die onregmatige daad verrig het ten tye van die uitvoering van sy pligte, ingevolge die dienskontrak en onder die werkgewer se gesag. Indien die voorgenoemde bewys kan word, dan sal die werkgewer wel aanspreeklik gehou kan word. Indien die werknemer, in die uitvoering van sy/haar pligte hom/haar skuldig maak aan ʼn woede uitbarsting, ʼn misdadige optrede, of selfs die pleeg van ʼn daad wat verbied was, of in die geval van gewraakte optrede, sal die werkgewer nie outomaties van aanspreeklikheid onthef word, bloot omdat dit emosionele optrede behels nie.
•
Veilige werksomstandigede moet verskaf word Die Wet op Vergoeding vir Beroepsbeserings en -siektes 130 van 1993 vereenvoudig en brei uit op die regte van werknemers ten opsigte van beskerming teen beserings en ander ongevalle wat ten tye van die uitvoering van diens gebeur. Vir ʼn werknemer om suksesvol vir skadevergoeding te eis as gevolg van ʼn besering of ongeval wat gebeur het ten tye van die uitvoer van sy pligte (soos per die dienskontrak), moet daar eers aan spesifieke vereistes voldoen word, voor die werkgewer aanspreeklik gehou kan word, naamlik: 1) Op grond van kontrakbreuk: Die werkgewer sal slegs aanspreeklik wees as gevolg van ʼn uitdruklike of stilswyende verpligting wat hy/sy op hom/haarself
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 177
CNL206 Verbruikersreg geneem het en omdat daardie verpligting nie nagekom is nie, het die skade of besering plaasgevind. 2) Op grond van ʼn onregmatige daad: Die werkgewer sal slegs aanspreeklik gehou kan word deur die werknemer as daar aan al die vereistes van ʼn onregmatige daad voldoen is. 3) As gevolg van statutêre aanspreeklikheid: Die Wet wat op die spesifieke situasie van toepassing sal wees, moet ondersoek word om die werkgewer se aanspreeklikheid, of nie te bepaal, ingevolge die bepalings soos gestipuleer. ʼn Werkgewer is basies verplig om sover moontlik, die werksplek, sowel as die toerusting wat gebruik word, vir sy/haar werknemers veilig te maak. Hierdie is baie belangrik om onnodige blootstelling aan bedryfsiektes en beserings ten opsigte van die werknemers se gesondheid en veiligheid te verhoed, of tot ʼn absolute minimum te verlaag. Daar is maatreëls in plek, wat hierdie voorkoming of verlaging tot die minimum blootstelling, ingevolge die Wet, statutêr bepaal. Dit is ook ʼn werkgewer se plig om sy werknemers in kennis te stel en te verplig om van enige noodsaaklike veiligheidstoerusting wat tot hul beskikking is gebruik te maak en waar nodig dit ʼn werksregulasie te maak. 1.
•Verpligtinge in terme van fundamentele arbeidsregte
2.
•Indiensneming en voorsiening van werk
3.
•Wysiging van diensvoorwaardes
4.
•Betaling van vergoeding
5.
•Voorsiening van verlof
6.
•Middellike aanspreeklikheid
7.
•Verskaffing van veilige werksomstandighede en toerusting
Figuur 5.3: Opsomming van die verpligtinge van die werkgewer (Bron: Outeur 2013) Verpligtinge van die werknemer Die verpligting wat deur die dienskontrak ontstaan, is dat die werknemer sy dienste aan die werkgewer lewer in ruil vir vergoeding, wat dus die basiese verpligting is in terme van die dienskontrak. Wat hierby aansluit, is die volgende aspekte wat ten alle tye in gedagte gehou moet word, naamlik:
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 178
CNL206 Verbruikersreg 1) die dienslewering word onder gesag aan die werkgewer, deur die werknemer gelewer; en 2) nadat die dienskontrak gesluit is, kom daar ʼn vertrouensverhouding tussen die werkgewer en werknemer tot stand. Die kern is dat die werknemer sy dienste aan die werkgewer moet lewer. •
Die vereiste van die beskikbaarstelling van dienste Vanaf die dag van kontraksluiting, moet die werknemer sy dienste aan die werkgewer beskikbaar stel en dus hierdie dienste, soos ooreengekom in die kontrak, verrig. Hierdie beskikbaarstelling is vir die volle duur van die kontrak. Opdragte soos ontvang vanaf die werkgewer, moet spesifiek en getrou verrig word deur die werknemer. Ander belangrike konsepte wat deel uitmaak van die verpligting van dienslewering sluit in: 1) Om geskik te wees vir die spesifieke werk Wanneer die werknemer wel aansoek doen vir die werk met die oog op die sluiting van ʼn dienskontrak met die werkgewer, waarborg die werknemer dus stilswyend dat hy/sy wel in staat is om daardie spesifieke werk te kan verrig. As die werknemer die werkgewer met opset mislei ten opsigte van, byvoorbeeld sy/haar kennis of ondervinding, wat spesifiekverband hou met die werk waarvoor hy/sy aansoek doen, pleeg die werknemer kontrakbreuk, en maak hom/haar skuldig aan ʼn onbillike arbeidspraktyk. 2) Nalatigheid Kontrakbreuk sal ontstaan wanneer die werknemer se gedrag in verband met sy dienslewering op wesenlike wanprestasie neerkom. Die werknemer mag nie net ʼn werkgewer afdank omdat hy/sy nalatig was, of ʼn fout gemaak het wat nie ernstig was nie. Die nalatigheid moet dus van ʼn wesenlike aard wees. 3) Drank- en dwelmmisbruik Wanneer hierdie probleme van ʼn minder ernstige aard is, sal die werknemer se gedrag nie as ʼn wanprestasie geag word nie, maar wanneer sulke gedrag lei tot ongeskiktheid in die werksplek, of self lei tot nalatige gedrag, mag die werkgewer, die werknemer in dié verband dissiplineer.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 179
CNL206 Verbruikersreg 4) Diensure en dienslewering Wanneer ʼn werknemer vir onverklaarbare redes vir lang periodes van tyd afwesig is van sy werk en nie sy dienste lewer soos ooreengekom in die dienskontrak nie, pleeg hy/sy kontrakbreuk. Wanneer daar ʼn situasie ontstaan waar die werknemer vir lang tydperke laat by die werk opdaag, is dit grondige rede om die werknemer te dissiplineer. Slegs by uitsonderlike gevalle, word laatkom nie as kontrakbreuk gesien nie. Hierdie riglyne is gebaseer op die feit dat die werknemer ten opsigte van sy dienskontrak, met die werkgewer ooreengekom het dat hy/sy op ʼn spesifieke dag, teen ʼn spesifieke tyd, by die werk sal aanmeld en dan sy dienste aan die werkgewer beskikbaar sal stel. •
Die gesagsverhouding Hierdie is die verhouding waaronder die werknemer aan die werkgewer sy dienste beskikbaar moet stel in terme van die dienskontrak. Die werknemer se verpligting is dus om in onderdanigheid teenoor sy werkgewer op te tree. Die werknemer moet dus met respek, beleefdheid en wellewendheid ten alle tye teenoor die werkgewer optree. Die volgende gevalle, soos deur die howe beslis in verskei sake, dui duidelik die verbreking van die voorgenoemde verpligting aan, naamlik: 1) waar die werknemer ʼn aanstootlike brief aan die werkgewer geskryf het; 2) waar die werknemer onbeskofte/ongeskikte taal teenoor ʼn senior werkgewer gebruik het; en 3) waar die werknemer die werkgewer aangerand het. Uit bogenoemde is dit duidelik dat die werknemer ten alle tye aan die opdragte en opdragte, soos vanaf die werkgewer ontvang word, moet voldoen, wat dus aanleiding gee tot die gehoorsaamheidsverpligting wat op die werknemer rus. Die opdragte moet dus so gou as moontlik en tot die beste vermoë van die werknemer uitgevoer word om die voorgenoemde verpligting na te kom.
•
Die goeietrou verpligting ʼn Vertrouensverhouding ontstaan ex lege (deur middel van die Wet) na kontraksluiting tussen die werknemer en werkgewer. Dit is ʼn fidusiêre verhouding, wat ʼn nakomingsplig veronderstel. Die werknemer moet sy dienslewering ten alle tye in goeie trou verrig teenoor sy werkgewer.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 180
CNL206 Verbruikersreg Die werknemer moet ook altyd in die beste belang van sy werkgewer optree. Die werknemer mag dus nie dat sy eie belange, of dié van ʼn ander bo sy werkgewer se belange uitstyg nie. Wins of kommissie mag nie self deur die werknemer aan hom-/haarself toegestaan word tot benadeling van sy werkgewer se belang, vir die uitvoer van sy/haar dienste nie. Dus mag die werknemer nie die diensverhouding misbruik nie. Die dienskontrak sal dus die wins of kommissie bepaal waarop die werknemer geregtig is, indien wel, en moet dus ingevolge die dienskontrak se ooreenkoms toegestaan word. Hierdie is, byvoorbeeld, waar die werknemer ʼn verkoopsagent of eiendomsagent is, wat kommissie verdien. Die werkgewer sal oor die reg beskik om ʼn werknemer te ontslaan, indien die werknemer in die lewering van sy dienste oneerlik optree. Die volgende gevalle, is gevalle wat as oneerlik en onaanvaarbaar beskou word, naamlik: 1) waar die werknemer, onregmatig geld of ander eiendom van die werkgewer vir hom-/haarself toeëien; 2) waar die werknemer bedrog pleeg teenoor die werkgewer; 3) waar die werknemer die werkgewer se eiendom steel; 4) waar die werknemer omkoopgeld of -geskenk(e) neem in verband met die lewering van sy dienste aan sy werkgewer. Misbruik van die werkgewer se eiendom is teen die goedertrou verhouding. Die werknemer word dus vereis om in goeie trou teenoor die werkgewer op te tree en dus nie die werkgewer se eiendom vir sy/haar eie gebruik aanwend nie. Die vertrouensverhouding word ook gebreek in die geval waar die werknemer, inligting vir sy eie belang, teen die werkgewer gebruik en dus waar die inligting aan hom bekend geraak het ten tye van sy dienslewering. Verder onderskryf hierdie plig ook dat daar van die werknemer vereis word om enige handelsgeheim(e) of vertoulike inligting vertroulik en privaat te hou en nie aan ʼn derde of aan die mededinging van die werkgewer bekend te maak nie. Indien hierdie vereiste nie nagekom word deur die werknemer nie, is die werkgewer geregtig om so ʼn werknemer(s) te ontslaan. Die werknemer word verplig om nie enige persoonlike inligting ten opsigte van sy dienslewering aan enige derde persoon of buitestaander bekend te maak of te publiseer nie.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 181
CNL206 Verbruikersreg
•
Die vereiste van verbod op mededinging/beperking van die handelsvryheid van ʼn individu Wanneer daar ʼn bepaling van ʼn verbod op mededinging in die dienskontrak geteken word, moet die werknemer na die beëindiging van die dienskontrak, steeds daardie klousule eerbiedig. Sommige van hierdie klousules is wel ongeldig en indien dit die geval is, hoef die werknemer nie daardie klousule na te kom nie. In die saak van Magna Alloys and Research (SA) (Pty) Ltd v Ellis is die beginsels neergelê wat bepaal wanneer die klousule geldig sal wees, naamlik: 1) Dit is ʼn beginsel van ons reg dat ooreenkomste wat teen die openbare belang is, nie afgedwing kan word nie, en dat ʼn ooreenkoms wat iemand se handelsvryheid inkort, teen die openbare belang, en dus onafdwingbaar is. 2) Dit is in die openbare belang dat ooreenskomste wat vrylik aangegaan is, nagekom moet word. Dit is egter ook in die algemeen in die openbare belang dat elke persoon vrylik in die handels- en beroepswêreld toegelaat moet kan word om geld te verdien. ʼn Beperking van ʼn persoon se handelsvryheid wat onredelik is, sal teen die openbare belang wees.
•
Wangedrag deur die werknemer Daar word van die werknemer vereis om nie gedurende sy dienslewering of andersins in die werksplek hom-/haarself aan wangedrag skuldig te maak nie. Indien so ʼn geval ontstaan, stel die werknemer hom-/haarself bloot aan dissiplinêre optrede. As ʼn werknemer se gedrag, die verhouding tussen hom/haar en die werkgewer onherstelbaar laat verbrokkel, sal daardie gedrag aanleiding gee tot ʼn onbillike arbeidspraktyk en ontslag van daardie werknemer. Die volgende spesifieke gevalle van wangedrag, wat al in die praktyk voorgekom het, kan ook aanleiding gee tot ʼn dissiplinêre verhoor of ontslag van die werknemer, naamlik: 1) waar die werknemer ʼn kliënt van die onderneming of die werkgewer of ʼn lid van die bestuur aanrand; 2) waar die werknemer ʼn medewerker aanrand as gevolg van provokasie, maar wat nie tot skade lei vir die onderneming nie; 3) molestering of teistering van ʼn seksuele aard van medewerkers; 4) waar die werknemer, ʼn medewerker skel of beledigend is t.o.v. ras;
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 182
CNL206 Verbruikersreg 5) waar die werknemer ʼn medewerker intimideer of dreig. Beëindiging van dienskontrak Die dienskontrak kan op een van die volgende maniere beëindig word: 1) Ooreenstemming tussen die partye geskied by wyse van: a) ʼn Tydperk het verloop of tot ʼn einde gekom; b) een party gee kennis aan die ander om die kontrak te beëindig. 2) Dit is vir een van die partye onmoontlik om te presteer. 3) Kansellasie van die dienskontrak. 4) Deur middel van die afdanking van werknemers om ʼn geldige rede.
Ooreenstemming tussen partye
Afdanking of ontslag
Beëindiging van dienskontrak
Onmoontlik om te presteer
Kansellasie
Figuur 5.4: Maniere waarop ʼn dienskontrak beëindig kan word (Bron: Outeur 2013) 5.8 5.8.1
Wet op Basiese Diensvoorwaardes 75 van 1997 Inleiding
Daar is baie en verskillende werkgewers en werknemers in die private sektor wat aan die bepalings van die Wet op Arbeidsverhoudinge en die Wet op Basiese Diensvoorwaardes moet voldoen. Daar is egter nywerhede en bedrywe wat nie onderworpe is aan hierdie wette nie en dus sal sulke instansies se werknemers van ander maniere gebruik maak om minimum diensvoorwaardes te verkry.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 183
CNL206 Verbruikersreg Indien die Wet op Basiese Diensvoorwaardes wel van toepassing is, sal sulke werknemers ʼn hulpmiddel by wyse van die toepassing van die wet hê op hulle diensvoorwaarde kontrak, wat minimum diensvoorwaardes stipuleer en uiteensit, waaraan werkgewers moet voldoen. Hierdie Wet se doel is dus om die minimum diensvoorwaardes aan werknemers wat in sekere dele van ongeorganiseerde arbeidsektore werk, te voorsien. Hierdie diensvoorwaardes moet ingevolge dié spesifieke wetgewing toegepas word en daar is nie voorsiening gemaak vir kollektiewe of kontraktuele geskille nie. Werkgewers moet dus slegs aan die minimum statutêre diensvoorwaardes voldoen en dit dan aan hul werknemers verskaf. Daar is geen bykomende regtelike verpligtinge op werkgewers nie. 5.8.2
Toepassing van die Wet
Die volgende persone word spesifiek deur die Wet beskerm, al is daar geen formele dienskontrak nie: 1) alle werknemers en werkgewers; insluitend 2) huisbediendes, tuinwerkers; asook 3) plaaswerkers, ensovoorts. 5.8.3
Gevalle wanneer die Wet nie van toepassing sal wees nie
Die volgende gevalle sal uitgesluit wees ten aansien van die Wet, naamlik: 1) lede van die Nasionale Weermag; 2) lede van die Nasionale Intelligensie-agentskap; 3) lede van die Suid-Afrikaanse Geheimediens; 4) nie-betaalde vrywillige werknemers wat vir liefdadigheidsinstansies werk; 5) persone wat op handelskepe werk; 6) werknemers wat minder as 24 uur per week werk; en 7) persone wat meer as R172 000 per jaar verdien. 5.8.4
Basiese minimum diensvoorwaardes
Die Wet bepaal dat die volgende minimum diensvoorwaardes ingesluit moet word, of aan die werknemer gegun moet word: 1) Werksure: 45 ure per week. 2) Oortyd: Nie meer as tien ure per week, of drie ure per dag nie.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 184
CNL206 Verbruikersreg 3) Saamgeperste werksweek: Maksimum twaalf ure per dag, uitsluitend bykomende vergoeding slegs as die bogenoemde weeklikse maksimum nie oorskry word nie, byvoorbeeld waar hospitaalverpleegpersoneel 3 dae werk en dan 3 dae af is. 4) Vergoeding: Daar is geen bepaling vir minimum lone of salarisse nie, maar: a) Werk op ʼn Sondag is dubbel die gewone loon per uur. b) Wanneer daar gewoonlik (as deel van die dienskontrak) op ʼn Sondag gewerk word, is die loon een en ʼn half keer die gewone loon. c) Met oortydwerk is die loon ook gelyk aan een en ʼn half keer die gewone loon. d) Wanneer daar wel op ʼn openbare vakansiedag gewerk word, is die loon dubbel die gewone loon. 5) Verlof: 21 opeenvolgende betaalde verlofdae per jaar, nadat ʼn twaalf maande diensperiode voltooi is. 6) Siekteverlof: Ses weke betaalde siekteverlof gedurende elke 36 maande siklus wat gewerk word. 7) Kraamverlof: Vier opeenvolgende maande onbetaalde verlof. 8) Verlof vir gesinsverantwoordelikheid: Drie dae betaalde verlof per jaar, ten opsigte van ʼn kind se geboorte, siekte of in die geval van dood van ʼn eggenoot, kind, ouer, broer of suster, ensovoorts. 9) Diensbeëindiging: a) Indien ʼn werknemer minder as vier weke gewerk het, word een week kennis vereis. b) Indien ʼn werknemer meer as vier weke gewerk het, maar minder as een jaar in diens was, word ʼn kennistydperk van twee weke vereis. c) Indien die werknemer langer as een jaar in diens was, word ʼn periode van vier weke kennisgewing vereis.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 185
CNL206 Verbruikersreg
Werksure Diensbeëindiging
Verlof vir gesinsverantwoordelikheid
Oortyd
Basiese minimum diensvoorwaardes
Kraamverlof
Saamgeperste werksweek
Vergoeding
Siekteverlof
Verlof
Figuur 5.5: Voorstelling van die basiese minimum diensvoorwaardes wat deur die Wet op Basiese Diensvoorwaardes 75 van 1997 bepaal word (Bron: Outeur 2013) 5.8.5
Onbillike arbeidspraktyke
Die wet omskryf self wat as ʼn onbillike arbeidspraktyk beskou word en sluit die volgende in: Enige onbillike handeling of versuim wat tussen ʼn werkgewer en ʼn werknemer ontstaan en wat behels: 1) die onbillike optrede van die werkgewer met betrekking tot die bevordering, posverlaging, proeftydperk of opleiding van ʼn werknemer, of rakende die voorsiening van voordele aan ʼn werknemer; 2) die onbillike skorsing van ʼn werknemer of enige ander onbillike dissiplinêre optrede, behalwe ontslag van ʼn werknemer; 3) die versuim of weiering van ʼn werkgewer om ʼn gewese werknemer in diens te herstel, of weer in diens te neem ingevolge enige ooreenkoms; of
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 186
CNL206 Verbruikersreg 4) ʼn beroepsnadeel, uitgesonderd ontslag, in stryd met die Wet op Beskermende Bekendmakings 26 van 2000, omdat die werknemer ʼn beskermde bekendmaking soos in daardie Wet omskryf, gemaak het. Dit is dus uit die bogenoemde duidelik dat die werknemer nie ontslaan word nie, maar dat die onbillike arbeidspraktyk plaasvind, terwyl die werknemer steeds vir die werkgewer werk, met die uitsondering van c) hierbo. Die volgende spesifieke onbillike arbeidspraktyke word verder identifiseer: •
Onbillike bevordering: Dit is wanneer ʼn werkgewer onbillik optree teenoor ʼn werknemer se bevordering na ʼn hoër posisie, vlak of meer verantwoordelikheid.
•
Onbillike posverlaging: Dit kom voor waar ʼn werkgewer, ʼn werknemer se status in sy werk verlaag, saam met ʼn salarisverlaging wat op ʼn onbillike manier ontstaan het en toegepas is.
•
Onbillike opleiding: Wanneer die werkgewer se optrede onbillik is teenoor ʼn werknemer se opleiding en wat nie ooreenkomstig die dienskontrak, of ʼn ooreenkoms tussen die partye is nie.
•
Proeftydperk: Alle werknemer is geregtig op behandeling wat billik is tydens die proeftydperk. Dieselfde geld tydens opleiding, advies, leiding, ensovoorts, wat aan hom voorsien moet word gedurende hierdie tydperk.
•
Onbillike verskaffing van voordele: Billike hantering van werknemers deur werkgewers moet geskied ten opsigte van die voorsiening van voordele. Salarisse/lone val nie onder hierdie afdeling nie. Hierdie is voordele waarvoor daar nie bykomende werk gedoen hoef te word nie, maar wat deel vorm van die werknemer se pakket, byvoorbeeld mediese fonds, pensioen, ʼn brandstoftoelaag, ens.
•
Onbillike skorsing: Dit kom voor wanneer ʼn werknemer vir ʼn sekere tydperk belet word om sy/haar dienste te lewer, terwyl so ʼn individu steeds in diens van die werkgewer is.
•
Enige ander dissiplinêre optrede, buiten ontslag: Voorbeelde van sulke gevalle kan wees, waar ʼn werknemer waarskuwings ontvang, of verplaas word na ʼn ander afdeling, of stad as waar die onderneming is, of die vermindering in salaris/loon.
•
Versuim om ʼn gewese werknemer in diens te herstel: Hierdie is die enigste geval wat van die veronderstelling uitgaan dat die werknemer nie meer in die diens van die werkgewer is nie, terwyl al die ander vorme van onbillike arbeidspraktyke gebeur
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 187
CNL206 Verbruikersreg terwyl die werknemer in diens is. Hierdie verwys na waar meer as een werknemer op dieselfde voorwaardes ontslaan was, en daar later net enkele werknemers weer in diens geneem word. •
Nadeel gely as gevolg van beskermde bekendmakings: Dit is ʼn geval waar die werkgewer onbillik optree teenoor die werknemer, in ʼn situasie waar die werknemer beskermde bekendmakings oor sy werk aan spesifieke individue gemaak het, en ook in goeie trou die bekendmaking gedoen het.
5.8.6
Onbillike ontslag van werknemers
Billike ontslag van werknemers
Substantiewe billikheid
Prosedurele billikheid
Billike ontslag
Figuur 5.6: Die vereistes vir ʼn billike ontslag (Bron: Outeur 2013) Alvorens ontslag van werknemers billik kan wees, moet daar ʼn geldige rede wees. Verder word daar ʼn spesifieke prosedure voorgeskryf vir elke tipe rede. Die Wet voorsien dus beskerming aan werknemers teen onbillike ontslag sonder substantiewe gronde en/of teen ʼn onbillike wyse waarop die proses vir die ontslag deur ʼn werkgewer hanteer is. Daar moet aan die volgende vereistes voldoen word, vir ʼn billik ontslag om te ontstaan, naamlik: 1) geldige en voldoende gronde moet voorsien word (substantiewe billikheid); 2) die proses moet billik wees (prosedurele billikheid); 3) die vereistes van die Wet moet aan voldoen word; en 4) die beskrywing van ʼn “werknemer” in terme van die Wet, moet van toepassing wees op die persoon wat ontslaan word. Betekenis en verskyning van ontslag Die Wet bepaal dat ontslag die volgende kan beteken, of voorkoms kan aanneem:
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 188
CNL206 Verbruikersreg 1) die beëindiging van ʼn dienskontrak met of sonder kennisgewing deur ʼn werkgewer; 2) indien ʼn verwagting redelikerwys by ʼn werknemer deur ʼn werkgewer geskep word dat ʼn vaste termyndienskontrak op dieselfde voorwaardes hernu sal word, terwyl die werkgewer slegs bereid is om dit op minder gunstige voorwaardes te hernu, of glad nie te hernu nie; 3) die weiering van die werkgewer om ʼn werknemer toe te laat om haar werk, na kraamverlof, of waar sy andersins afwesig was tot vier weke voor, of agt weke na die geboorte van haar kind, te hervat; 4) die weiering om bepaalde werknemers weer in diens te neem, terwyl ander wel weer in diens geneem word, nadat almal om dieselfde redes deur die werkgewer ontslaan is; of 5) wanneer ʼn werknemer sy diens beëindig omdat die werkgewer voortgesette diens vir die werknemer ondraaglik gemaak het; 6) wanneer ʼn werknemer sy dienskontrak beëindig, omdat sy/haar werkgewer hom/haar van minder gunstige diensvoorwaardes as sy vorige werkgewer voorsien het, na ʼn oordrag van die onderneming ingevolge die Wet. Outomatiese onbillike ontslag Die Wet bepaal verder watter tipe ontslag as outomaties onbillik beskou word. Daar word onderskei tussen hierdie tipe ontslag op grond van die vergoeding wat ʼn werknemer kan ontvang. Indien ʼn werknemer ontslaan word op grond van die volgende, sal die ontslag outomaties onbillik wees: 1) die werknemer se deelname aan, of uitoefening van, enige vakbondregte en/of aktiwiteite; 2) die werknemer se deelname of steun aan ʼn staking of protesoptrede wat aan die voorgeskrewe vereistes voldoen; 3) die werknemer se weiering om enige werk te doen wat gewoonlik gedoen word ten tyde van ʼn staking of ʼn uitsluiting, tensy die betrokke werk noodsaaklike werk is; 4) die werknemer verplig word om ʼn eis ten opsigte van ʼn aangeleentheid van onderlinge belang tussen werknemer en werkgewer te aanvaar; 5) die feit dat die werknemer stappe geneem het teen die werkgewer, of deelgeneem het aan verrigtinge ingevolge die Wet;
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 189
CNL206 Verbruikersreg 6) die werknemer se swangerskap of enige rede wat daarmee verband hou; 7) enige diskriminasie deur die werkgewer teen die werknemer op grond van ras, geslagtelikheid, geslag, herkoms, kleur, seksuele oriëntasie, ouderdom, gestremdheid, godsdiens, gewete, geloof, politieke mening, kultuur, taal, huwelikstaat of gesinsverantwoordelikheid; 8) ʼn besigheidsoordrag ingevolge die Wet; 9) die feit dat die werknemer ʼn beskermde bekendmaking ingevolge die Wet op Beskermde Bekendmakings van 2000, gemaak het. Die enigste uitsonderings wat die werkgewer as verweer kan aanbied teen die voorkoms van enige van die bogenoemde gebeure is: 1) die inherente vereistes van die werk; en 2) wanneer die werknemer sy/haar aftree-ouderdom bereik het, soos ooreengekom. Beslegtingsprosedure en remedies in geval van ontslag •
Prosedure In ʼn geval waar daar ʼn arbeidsdispuut ontstaan, moet so ʼn geskil binne 30 dae na die volgende persone/instansies verwys word, naamlik: 1) die KVBA; tensy 2) daar ʼn bepaalde jurisdiksie ontstaan waaronder die bedingingsraad, of ʼn statutêre raad val wat dan die geskil moet hanteer. Een van die bogenoemde instansies moet dus probeer om die geskil te versoen en tot ʼn einde te bring. Indien dit nie gebeur nie, of ʼn 30 dae tydperk het verstryk nadat die geskil na die bogenoemde instansies verwys is, moet die geskil of: 1) gearbitreer word deur die KVBA, of ʼn raad, as daar dalk ʼn moontlikheid ontstaan dat die geskil wel opgelos sal word op gronde van wangedrag wat beweer word, ongeskiktheid, onbekwaamheid, ontslag wat konstruktief was, aflegging van ʼn individu, of ʼn rede wat onbekend is; of 2) aangehoor word deur die Arbeidshof, indien die ontslag na bewering outomaties onbillik is, of gegrond is op die aflegging van twee of meer persone, of as gevolg van die deelname aan ʼn staking, of indien die geskil verband hou met ʼn individu se vryheid van assosiasie, soos deur die Grondwet bepaal.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 190
CNL206 Verbruikersreg
•
Remedies
Wanneer ʼn persoon die slagoffer van ʼn onbillike ontslag is, kan daardie persoon van die volgende remedies gebruik maak, naamlik: 1) Herindiensstelling by die werk waar hy/sy ontslaan was; en/of 2) kompensasie waar die Wet voorsien vir gevalle waar daar tot en met ʼn maksimum van twaalf maande se salaris/loon geëis kan word en in die geval van outomatiese onbillike ontslag, kan daar self tot en met ʼn maksimum van 24 maande se salaris/loon geëis word. 5.9
Kollektiewe arbeidsreg
5.9.1
Doelstellings van die Wet vir kollektiewe arbeidsreg
Die doelstellings ingevolge die Wet kan soos volg aangedui word: 1) vakbondorganisering deur werknemers; 2) werkgewersorganisasies se organisering deur werkgewers; 3) stigting van ʼn bedingingsraad; 4) instelling van werksplekforums; 5) kollektiewe ooreenkomste wat bepalings en vasstellings maak ten opsigte van diensvoorwaardes; 6) beslegting en voorkoming van arbeidsgeskille. 5.9.2
Vakbonde
Definisie ʼn Vakbond word in die Wet beskryf as ʼn vereniging van werknemers waarvan die hoofdoel is om verhoudings tussen werknemers en werkgewers, met inbegrip van werkgewersorganisasies, te reël. Funksies van vakbonde Die basiese funksie is dus om verhoudinge tussen werknemers as lede van die vakbond en hul werkgewers of werkgewersorganisasies te reël. In die praktyk, beteken dit dat ʼn vakbond se taak is om namens die lede die beste moontlike diensvoorwaardes te onderhandel en te beding, of indien dit al voorheen, en soos benodig, met die werkgewers beding is oor die verbetering en aanpassing van die diensvoorwaardes.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 191
CNL206 Verbruikersreg Ander funksies van ʼn vakbond sluit ook in dat hulle vertoë rig en aan die Staat voorstelle voorlê ten opsigte van arbeidsaangeleenthede, betrokkenheid by aksies of lewensomstandighede en om standaarde vir werknemers se werksomstandighede te verbeter, asook betrokkenheid by verbruikersaangeleenthede en -aksies aan te moedig, ensovoorts. Organisatoriese regte van verteenwoordigende vakbonde Die Grondwet en die wet bepaal vir die reg om ʼn vakbond te stig, asook vir die reg om te organiseer. Die vakbond wat gekies word om die werknemers te verteenwoordig by die werksplek van die werkgewer, ontvang sekere organisatoriese aktiwiteite wat hulle moet verrig, tot die uitsluiting van ander vakbonde wat nie die werkplek verteenwoordig nie •
Verkryging van organisatoriese regte Hierdie regte kan op die volgende drie maniere verkry word: 1) Volgens die artikel 21-prosedure: ʼn Vakbond wat geregistreer is en wat die voorneme het om die organisatoriese regte in die werksplek te beoefen, moet die werkgewer skriftelik kennis hiervan gee, asook die bepaalde voorgeskrewe inligting voorsien. Die werkgewer moet binne die tydperk van 30 dae na die kennisgewing ontvang is, ʼn vergadering met die vakbond belê om te probeer om ʼn kollektiewe ooreenkoms te sluit in verband met die uitoefening van bogenoemde regte. 2) In terme van ʼn kollektiewe ooreenkoms: ʼn Geregistreerde vakbond waarvan die meerderheid van die werknemers lede is, en die werkgewer kan ʼn kollektiewe ooreenkoms sluit ten opsigte van die hoeveelheid verteenwoordiging wat vereis word ten tye van die uitoefening van organiseringsregte. 3) Lede van die statutêre of bedingingsraad: Vakbonde wat geregistreer is en lid vorm van ʼn statutêre of bedingingsraad, beskik oor die lidmaatskapgelde en toegangsregte, ongeag hul verteenwoordiging.
•
Spesifieke regte Spesifieke regte ten opsigte van die vakbond sluit die volgende in: 1) Toegang tot die werksplek. Die verteenwoordigende vakbond se beamptes en ampsdraers mag ʼn werkgewer se werksplek binnegaan om lede te gaan werf, of met hulle te kommunikeer, of slegs om net na hul belange om te sien. Die vakbond is ook geregtig om ʼn vergadering, buite werksure met die werknemers
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 192
CNL206 Verbruikersreg op die werkgewer se perseel, te hou Die werknemers mag ook vir ʼn vakbond stem op die perseel van die werkgewer. 2) Vakbondverteenwoordigers se aanwysing. Die Wet verskaf ʼn formule waarmee die aantal verteenwoordigers per werksplek bepaal word. ʼn Minimum van tien lede van ʼn verteenwoordigende vakbond by ʼn werksplek regverdig die aanwysing van een vakbondverteenwoordiger. Hierdie aangewysde verteenwoordigers mag die volgende funksies verrig: a) bystand verleen aan werknemers ten tye van dissiplinêre verhore of griewe; b) om die nakoming van die werkgewer se verpligtinge ten opsigte van die Wet te moniteer, asook kollektiewe ooreenkomste of ander wetgewing waaraan voldoen moet word, te moniteer of seker te maak die werkgewer hou by sy/haar verpligtinge; c) indien enige van die verpligtinge hierbo genoem, nie nagekom word nie, kan die vakbond die werkgewer by die verantwoordelike instansie aanmeld. 3) Aftrekkings van vakbondgelde en agentskapgelde. Die werknemer kan skriftelik aan sy werkgewer toestemming gee om hierdie gelde van sy salaris of loon maandeliks af te trek. Die verteenwoordiger en die werkgewer kan ʼn agentskapswerksplekooreenkoms sluit, waar die werkgewer die agentskapgelde van die lone van die werknemers verhaal wat nie lede is nie. As die vakbond die meerheid werknemers verteenwoordig, kan hulle gelde aftrek van werknemers wat nie aan die vakbond behoort nie en aan die vakbond oorbetaal. Hierdie ooreenkoms sal slegs geldig wees, indien die volgende bepalings teenwoordig is: a) dat ʼn individu wat ʼn nie-lid van die vakbond is nie, nie verplig sal word om een te word nie; b) die agentskapgeld, minder of gelyk aan, die vakbond se lede geld is; c) geen agentskapgeld mag: i)
aan ʼn politieke party as affiliasiegeld betaal word nie;
ii) gebruik word vir enigiets anders as die doel om die sosio-ekonomiese belange van die werknemers te verbeter nie.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 193
CNL206 Verbruikersreg 4) Om inligting te openbaar. Dit is die werkgewer se verpligting om enige relevante en belangrike inligting te openbaar aan die volgende persone: a) ʼn Vakbondverteenwoordiger sodat die hy/sy die werk as verteenwoordiger in die industrie tot die beste van sy haar vermoë te kan verrig; b)
ʼn Verteenwoordigende vakbond, sodat die bogenoemde verteenwoordiger in staat kan wees om sy/haar werk doeltreffend te kan verrig, of kollektief te kan beding.
Uitsonderingsgevalle ten opsigte van die openbaarmaking van inligting deur die werkgewer en wanneer dit nie vereis word nie, sluit in waar: a) daar privilegie in die reg ontstaan; b) ʼn hofbevel die openbaarmaking belet; c) daar ernstige benadeling sal plaasvind vir die werkgewer, óf vir die werknemer, óf beide as gevolg van die openbaarmaking van vertoulike inligting; of d) dit die werknemer se persoonlike en private inligting behels, tensy die werknemer daartoe ingestem het. 5.9.3
Bedingingsrade
Definisie ʼn Bedingingsraad word saamgestel uit verteenwoordigers van ʼn vakbond/vakbonde wat geregistreer is vanaf die werknemers se kant. Daar kan ook ʼn bedingingsraad saamgestel word uit verteenwoordigers van die werkgewer/werkgewers en/of die werkgewersorganisasies se kant af. Funksies van bedingingsrade Dit is belangrik om in gedagte te hou dat die bepalings van die Wet wel op bedingingsrade van toepassing is, of so ʼn raad in ʼn sektor, of ʼn geografiese gebied gevorm is Die belangrikste funksies is soos volg: 1) Hulle moet in die sektor en in terme van die gebied waarin/waarvoor hul geregistreer is, poog en daarna streef om gebruik te maak van kollektiewe ooreenskomste om geskille wat kan ontstaan, te voorkom. 2) Hulle moet poog en streef daarna om geskille wat moontlik kan, of reeds ontstaan het tussen werkgewers of werkgewersorganisasies en vakbonde aan te spreek.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 194
CNL206 Verbruikersreg 3) Hulle moet al die nodige stappe neem, soos wat hulle dit belangrik ag, om geskille wat in die werkgewers of werkgewersorganisasie sowel as die werknemers of vakbonde se belang is, aan te spreek, of selfs probeer om die geskil te beëindig. 4) Hulle moet voorstelle maak ten opsigte van beleid en wetgewing en dit dan aan NEOAR (Nasionale Ekonomiese Ontwikkelings- en Arbeidsraad) voorlê vir oorweging. 5.9.4
Kollektiewe bedinging
Verskyningsvorme van kollektiewe bedinging Die Wet skryf die regsinstrumente voor vir hierdie tipe bedinging. Dit is wel duidelik dat kollektiewe bedingingsregte deur elke werkgewer, werkgewersorganisasie en vakbond gehou word. In die praktyk is die toepassing van kollektiewe bedinging tweevoudig, naamlik: 1) Werknemers wat as ʼn georganiseerde groep in ʼn beding optree, kan deur middel van hul vakbond saam met hul werkgewers of werkgewersorganisasies deel vorm van die beding. Hierdie funksie maak dus deel uit van die bedingingsraad se raamwerk, omdat die einddoel van hierdie raad se funksie is om werknemers en werkgewers op ʼn gelyke vlak, asook op ʼn kollektiewe basis te bring, sodat hulle met mekaar oor diensvoorwaardes kan onderhandel. 2) Ten opsigte van die onderneming en die finalisering daarvan, kan ʼn werkgewer wel met sy werknemers, sonder die bystand of inset van ʼn vakbond onderhandel, oor diensvoorwaardes en ʼn kollektiewe ooreenkoms sluit. Die werknemers se vakbond kan ook die inisiatief neem om ʼn werksplekforum te vorm waardeur die werknemers met hul werkgewers oor diensvoorwaardes kan onderhandel. Vereistes vir kollektiewe bedinging Die volgende vereistes is van toepassing op al die partye wat betrokke is by die kollektiewe bedinging: 1) onderhandeling onder mekaar sal in goeie trou geskied; 2) onderhandeling sal geskied met die vakbond wat die werkgewer erken in ʼn geval waar daardie vakbond substantiewe steun geniet deur die meerderheid lede van die werknemers; en 3) ten tye van onderhandeling moet die gedrag van al die partye aanvaarbaar, billik en ook bevorderlik wees om arbeidsvrede te bewaar, asook ten einde die kollektiewe ooreenkomste te sluit.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 195
CNL206 Verbruikersreg Kollektiewe ooreenkomste •
Definisie ʼn Kollektiewe ooreenkoms kan omskryf word as ʼn skriftelike ooreenkoms wat gesluit is tussen ʼn geregistreerde vakbond(e) en ʼn werkgewer(s) of werkgewersorganisasies ten opsigte van enige diensvoorwaardes, of aangeleenthede wat tot ʼn algemene belang is vir al die partye.
•
Vereistes vir kollektiewe ooreenkomste Die volgende is die vereistes waaraan daar voldoen moet word vir die totstandkoming van geldige kollektiewe ooreenkomste: 1) Die ooreenkoms moet in skrif wees; 2) die vakbond moet geregistreer wees; en 3) die kontrak moet die diensvoorwaardes van die werknemers bevat.
•
Regsgevolge van ʼn kollektiewe ooreenkoms Die volgende is regsgevolge van kollektiewe ooreenkomste: 1) Die ooreenkoms is bindend op al die party tot die ooreenkoms, asook hul lede. Die vakbond se nie-lede is ook partye tot die ooreenkoms as hulle wel geïdentifiseer is en die vakbond dus die meerderheid van die werknemers verteenwoordig. 2) Indien die ooreenkoms van ʼn kollektiewe aard tussen die werkgewers en werknemers is, sal die dienskontrak in terme van daardie kollektiewe ooreenkoms gewysig word. 3) Waar ʼn kollektiewe ooreenkoms voorwaardes vervat wat afstand doen ten opsigte van enige salaris, loon of diensvoordeel, mag die dienskontrak nie in terme van daardie kollektiewe ooreenkoms verander of gewysig word nie. Met ander woorde die ooreenkoms wat tot die grootste voordeel van die werknemer strek, sal die geldige ooreenkoms wees, hetsy die kollektiewe ooreenkoms of die dienskontrak.
5.10 Stakings en uitsluitings 5.10.1 Definisie van ʼn “staking” Die Wet op Arbeidsverhoudinge bepaal in artikel 1 dat ʼn staking “die gedeeltelike of volkome gesamentlike weiering om te werk, of die vertraging of belemmering van werk, deur
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 196
CNL206 Verbruikersreg persone wat in diens is, of was van dieselfde werkgewer, of verskillende werkgewers, met die oog op die regstelling van ʼn grief, of die beslegting van ʼn geskil rakend enige aangeleentheid van onderlinge belang tussen werkgewer en werknemer, en sluit elke verwysing na ‘werk’ in hierdie omskrywing in, ongeag of dit vrywillig of verpligtend is”. 5.10.2 Definisie van ʼn uitsluiting Die Wet op Arbeidsverhoudinge bepaal in artikel 1 dat ʼn uitsluiting is “die uitsluiting deur ʼn werkgewer van werknemers uit die werkgewer se werksplek, met die doel om die werknemers te verplig om ʼn eis ten opsigte van enige aangeleentheid van onderlinge belang tussen werkgewer en werknemer te aanvaar, ongeag of die werkgewer in die loop van, of vir doeleindes van daardie uitsluiting die dienskontrak met daardie werknemer verbreek”. 5.10.3 Vereistes vir beskermde (wettige) stakings en uitsluitings Die Wet bepaal wat die vereistes is waaraan werknemers moet voldoen, om oor die reg te beskik om te staak, en werkgewers om werknemers uit te sluit. Die vereistes is soos volg: 1) Indien die geskil na ʼn bedingingsraad of die KVBA verwys is; en 2) ʼn sertifikaat wat verklaar dat die geskil steeds onbesleg is uitgereik is; of 3) ʼn tydperk van 30 dae verloop het, sedert die geskil na die raad of die KVBA verwys is; en hierna 4) in geval van ʼn staking, ʼn skriftelike kennisgewing van die beoogde staking van minstens 48 uur voor die aanvang daarvan aan die werkgewer, bedingingsraad, of die werkgewersorganisasie gegee is (indien die werkgewer die Staat is, moet die kennisgewing voor die verstryking van sewe dae geskied); of 5) in die geval van ʼn uitsluiting, ten minste 48 uur skriftelike kennis voor die aanvang van die uitsluiting, aan die vakbond, of die werknemers, of die betrokke bedingingsraad, gegee is (indien die werknemers die Staat is, moet skriftelike kennisgewing nie minder as sewe dae voor die aanvang voorsien word nie). Die bostaande vereistes hoef dus in die volgende gevalle nie nagekom te word nie: 1) Die partye by die geskil, lede van ʼn bedingingsraad is en die geskil ooreenkomstig die raad se konstitusie hanteer is. 2) Die staking of uitsluiting ooreenkomstig ʼn kollektiewe ooreenkoms se prosedures plaasvind. 3) Die staking plaasvind in reaksie op ʼn onwettige uitsluiting van die werkgewer.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 197
CNL206 Verbruikersreg 4) Die uitsluiting plaasvind in reaksie op ʼn onwettige (onbeskermde) staking. 5) ʼn Werkgewer versuim om te voldoen aan ʼn versoek om nie voort te gaan met die eensydige verandering van diensvoorwaardes nie. 5.10.4 Verbode stakings en uitsluitings Die Wet verbied die deelname of bevordering van ʼn staking of uitsluiting indien: 1) Die betrokke persone gebonde is aan ʼn kollektiewe ooreenkoms wat ʼn staking of ʼn uitsluiting oor die geskil verbied. 2) Die persoon aan ʼn ooreenkoms gebonde is wat vereis dat die geskil na arbitrasie verwys moet word. 3) Die geskil ʼn geskil is wat ʼn party ingevolge hierdie Wet na arbitrasie of die arbeidshof mag verwys. 4) Die persoon betrokke is by ʼn noodsaaklike diens of ʼn instandhoudingsdiens. 5) Die persoon gebonde is aan ʼn arbitrasietoekenning of ʼn kollektiewe ooreenkoms of ʼn vasstelling deur die minister gemaak, wat die geskil reguleer. 6) ʼn Vasstelling ingevolge die Wet op Basiese Diensvoorwaardes van 1997 gemaak, die geskil reguleer, gedurende die eerste geldingsjaar van sodanige vasstelling. 5.10.5 Gevolge van stakings en uitsluitings Gevolge van beskermde (wettige) stakings en uitsluitings 1) Geen persoon kan skuldig wees aan die pleging van delik of kontrakbreuk nie. 2) Die werkgewer is nie verplig om die werknemer te besoldig vir die tyd wat nie gewerk word nie. 3) Die werkgewer mag nie die werknemer ontslaan nie. 4) Die werknemer mag wel ontslaan word, indien hy skuldig is aan wangedrag tydens die staking of uitsluiting. 5) Die werkgewer mag nie van vervangingsarbeid ten opsigte van instandhoudingsdiens, of ʼn uitsluiting gebruik maak gedurende ʼn wettige staking nie. Gevolge van onbeskermde (onwettige) stakings en uitsluitings Die Wet stipuleer wat die regsimplikasies sal wees in verband met sodanige onbeskermde stakings of uitsluitings, naamlik: 1) Die Arbeidshof is geregtig om:
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 198
CNL206 Verbruikersreg a) ʼn interdik of ʼn bevel uit te reik wat ʼn persoon of instansie belet om deel te neem aan ʼn onwettige staking, of om uitsluiting te bevorder; b) die betaling te gelas van billike en regverdige vergoeding, weens verlies as gevolg van ʼn onwettige staking of uitsluiting; 2) Die Arbeidshof mag nie ʼn interdik uitreik tensy 48 uur vooraf kennis van die aansoek aan die respondent gegee is nie. Onder sekere omstandighede kan die hof ʼn korter tydperk toelaat. 3) Indien minstens tien dae vooraf kennis van die beoogde staking of uitsluiting aan die aansoeker gegee word, moet hyself minstens vyf dae vooraf kennis gee van die aansoek om ʼn interdik. 4) Deelname aan of bevordering van ʼn onwettige staking, verleen aan ʼn werkgewer die reg om ʼn werknemer te ontslaan en dit moet op ʼn billike wyse geskied. 5.10.6 Sekondêre of solidariteitstakings ʼn Sekondêre of solidariteitstakings word deur die Wet beskryf as die geval waar werknemers onder hierdie omstandighede staak, is dit dus nie ʼn staking wat tot hul voordeel is nie, maar om druk uit te oefen op werkgewers van ander stakende werknemers en die druk dus te verhoog. Die volgende vereiste moet aan voldoen word voordat ʼn sekondêre of solidariteitstakings wettig sal wees: 1) Die primêre staking moet aan die gewone stakingsvereistes voldoen; 2) die werkgewer van die deelnemers aan die sekondêre staking, skriftelik sewe dae voor die aanvang van hulle staking, daarvan in kennis gestel word; en 3) die aard en omvang van die sekondêre staking moet redelik wees met betrekking tot die moontlike uitwerking daarvan op die onderneming van die primêre werkgewer. 5.11 Samevatting Individuele arbeidsreg handel tussen die werkgewer en werknemer in die onderneming, terwyl kollektiewe arbeidsreg handel oor ʼn hele sektor of area en industrie. Kollektiewe arbeidsreg oefen ʼn invloed uit op individuele arbeidsreg. Die hoogste gesag van ons land, naamlik die Grondwet, het spesifieke bepalings met betrekking tot arbeidsreg. Die Grondwet bevat bepalings vir beide individuele sowel as kollektiewe arbeidsreg.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 199
CNL206 Verbruikersreg Individuele arbeidsreg is behandel deur na die Wet op Arbeidsverhoudinge en in besonder die doelstellings van hierdie Wet, asook die basiese terminologie in terme van die Wet te kyk. Verder is die verskillende vorme van hoe die dienskontrak kan eindig, ook bestudeer. Individuele arbeidsreg is verder ook bestudeer deur na die Wet op Basiese Diensvoorwaardes, en spesifiek dan die basiese minimum tipes diensvoorwaardes waarop ʼn werknemer geregtig is, te kyk. Daar is ook gefokus op gedrag deur die werkgewer wat as ʼn onbillike arbeidspraktyk gesien kan word, verder ook ontslag, en meer spesifiek wanneer is ontslag billik is, wanneer dit onbillik sal wees, asook wanneer ontslag outomaties onbillik is. Vakbonde en bedingingsrade is bespreek, asook die betekenis en voorkoms van stakings en uitsluitings. 5.12 Selfevaluering Aktiwiteit 19 Kyk of jy êrens in die nuus enige artikels of berigte kan opspoor oor ʼn staking wat tans aan die gang is, of wat moontlik dreig om te gebeur. Aktiwiteit 20 Kry ʼn voorbeeld van ʼn vakbond en probeer vasstel in watter industrie die vakbond optree. Aktiwiteit 21 Het jy al ʼn werkgewer gehad, en het die werkgewer sy basiese plig van vergoeding nagekom?
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 200
CNL206 Verbruikersreg
Terme in Engels Belangrike vakterminologie word hier in Engels weergegee: Afrikaans
Engels
Aansoeke/mosie prosedures
Application/ Motion procedure
Afbetalingsooreenkoms
Instalment agreement
Afkoelreg
Cooling-off right
Afslagtransaksie
Discount transaction
Afwatering
Dilution
Appèl
Appeal
Applikant
Applicant
Arbeidsreg
Labour law
Arbeidsverhoudinge
Labour relations
Assosiaat
Association
Bedingingsraad
Bargaining Council
Bemark
Marketing
Billike ontslag
Fair dismissal
Dagvaarding en besonderhede van
Summons and particulars of claim
vordering/eis Die middellike aanspreeklikheid van die
Vicarious liability of an employer
werkgewer Die reg op billike en eerlike handel
Right to fair and honest dealing
Die reg op billike waarde, goeie kwaliteit en
Right to fair value, good quality and safety
veiligheid Die reg op gelykheid in die
Right of equality in consumer market
verbruikersmark
Šakademia (MSW) 2013
Bladsy 201
CNL206 Verbruikersreg
Die reg op keuse
Consumer’s right to choose
Die reg op openbaarmaking en inligting
Right to disclosure and information
Die reg op privaatheid
Consumer’s right to privacy
Die reg op regverdige en verantwoordelike
Right to fair and responsible marketing
bemarking Die reg op regverdige, billike en redelike
Right to fair, just and reasonable terms and
terme en voorwaardes
conditions
Die vereiste van verbod op mededinging/
Restraint-of-trade
beperking van die handelsvryheid van ʼn individu Die Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van
The Labour Relations Act 66 of 1995
1995 Dienskontrak
Contract of employment
Dienste
Services
Domeinnaam
Domain names
Eienaar
Proprietor
Eksklusiewe lisensie
Exclusive license
Formele ondersoek
Formal examination
Gebeurlikheidskredietooreenkoms
Incidental credit agreement
Geleentheidswerkers
Casual workers
Gelykheid
Equality
Geografiese indikasies
Geographical indications
Gesertifiseerde handelsmerk
Certified trade mark
Goedere
Goods
Handelingsbevoegdheid
Capacity to act
Handelsgeheime
Trade secrets
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 202
CNL206 Verbruikersreg
Handelsmerke
Trade marks
Handelsname
Trade names
Herrangskikking van skulde
Debt rearrangement
Herroeping
Revocation
Hoogste vorm van verwikkeling ten opsigte
State of the art
van die uitvinding Huurkontrak
Lease
Individuele lisensie
Individual license
IndustriĂŤle ontwerpe
Industrial designs
Intellektuele goedere
Intellectual property
Interdik
Interdict
Inwerkingtreding en terugwerkendheid
Commencement and retrospective effect
Kennisgewing van mosie en
Notice of Motion and affidavit
eedsverklaring Klandisiewaarde
Goodwill
Kollektiewe arbeidsreg
Collective labour law
Kollektiewe handelsmerke
Collective marks
Kollektiewe ooreenkoms
Collective agreement
Kontrak
Contract
Kopiereg
Copyright
Kredietfasiliteit
Credit facility
Kredietooreenkoms
Credit agreement
Krediettransaksie
Credit transaction
Kredietverskaffer
Credit provider
Kredietwaarborg
Credit guarantee
Šakademia (MSW) 2013
Bladsy 203
CNL206 Verbruikersreg
Kruislisensiëring
Cross-license
KVBA
CCMA
Lisensiëring
Licensing
Nasionale Kredietreguleerder
National Credit Regulator
Nasionale Kredietwet
National Credit Act
Nasionale Verbruikerskommissie
National Consumer Commission
Nasionale Verbruikerstribunaal
National Consumer Tribunal
Negatiewe-opsie bemarking
Negative option marketing
NEOAR
NEDLAC
Nuutheid
Novelty
Onbillike arbeidspraktyke
Unfair labour practices
Onregmatige mededinging
Unlawful competition
Ontkenning
Disclaimer
Ontslag
Dismissal
Ontwikkelingskredietooreenkomste
Developmental credit agreements
Onverbonde persone
Parties dealing at arm’s length
Oormatige skuld
Over-indebtedness
Oorspronklikheid en reprodusering tot ʼn
Originality and reduction to material form
stoflike vorm Oortreding
Infringement
Openbare belang kredietooreenkomste
Public interest credit agreements
Oplewering van goedere
Delivery of goods
Opposisie tydperk
Opposition period
Outeur
Author
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 204
CNL206 Verbruikersreg
Outomatiese onbillike ontslag
Automatically unfair dismissal
Pandtransaksie
Pawn transaction
Patente
Patents
Patente Samewerkingsooreenkoms (PSO)
The Patent Co-operation Treaty (PCT)
Patenteerbaar
Patentable
Produk-etikettering en handelsbeskrywings
Product labelling and trade and product descriptions
Publikasie
Publication
Registrasie
Registration
Reproduksie
Reproduction
Roekelose krediet
Reckless credit
SekondĂŞre of solidariteitstakings
Secondary or sympathy strike
Skadevergoeding
Damages
Skraping of die verwydering
Revocation and removal
Skuldhersiening
Debt review
Skuldraadgewer
Debt counsellor
Staking
Strike
Substantiewe ondersoek
Substantive examination
Terugwerkende produksie
Reverse engineering
Toegestane
Granted
Trekarbeiders
Migrant workers
Uitsluiting
Lock-out
Uitvindingstap
Inventiveness
Vakbonde
Trade union
Šakademia (MSW) 2013
Bladsy 205
CNL206 Verbruikersreg
Vals voordoen
Passing off
Verbandooreenkoms
Mortgage agreement
Verbruiker
Consumer
Verbruikersbeskerming
Consumer protection
Verbruikersmark
Consumer market
Verbruikersooreenkoms
Consumer agreement
Verbruikersregte
Consumer rights
Verhoor/aksieprosedure
Trial/Action procedure
Versekerde lening
Secured loan
Verskaffer
Supplier
Verstryking
Lapse
Volledige aansoek
Complete application
Voorlopige aansoek
Provisional application
Voortdurende bewegingstoerusting
Perpetual motion machines
Vrugreg
Royalties
Wanprestasie of kontrakbreuk
Breach of contract
Weet-hoe
Know-how
Welbekende handelsmerke
Well-known trade marks
Werkers wat slegs tydelik is
Temps
Werkgewers
Employers
Werknemers
Employees
Werknemers wat vloerverteenwoordigers is
Shop stewards
Wet of Basiese Diensvoorwaardes
Basic Conditions of Employment Act
Wet of Vergoeding vir Beroepsbeserings
Compensation for Occupational Injuries
Šakademia (MSW) 2013
Bladsy 206
CNL206 Verbruikersreg
en -siektes 130 van 1993
and Diseases Act 130 of 1993
Wet op Verbruikersbeskerming 68 van
The Consumer Protection Act 68 of 2008
2008
Šakademia (MSW) 2013
Bladsy 207
CNL206 Verbruikersreg
Bronnelys •
BK Tooling (Edms) Bpk v Scope Precision Engineering (Edms) Bpk 1979 (1) SA 391 (A)
•
Broodryk v Smuts 1942 TPD 47
•
De Wet, J.C. en Van Wyk, A.H. 1995. Kontraktereg & Handelsreg. Pietermaritzburg: Butterworths
•
Die Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van 1995
•
Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996
•
Henrico, R, Mpedi, G, Van Staden, M 2011. Law Lifeline: labour law for non-law students. Pietermaritzburg: LexisNexis
•
Jajbhay v Cassim 1939 AD 537
•
Klopper, H. B. 2013. Intellectual Property in South Africa. Pietermaritzburg: LexisNexis
•
Le Roux, R., Van Der Walt A. & Govindjee, A 2012. Labour Law in Context. Cape Town: Pearson
•
Liquor Act 59 of 2003
•
Melville, N. 2010. The Consumer Protection Act Made Easy. Pretoria: Book of Life Publications
•
Nagel, C.J. 2011. Kommersiële Reg. Pietenmaritzburg: LexisNexis
•
National Credit Act 34 of 2005
•
NBS Boland Bank Bpk v One Berg River Drive CC 1999 (4) SA 928 (HHA)
•
Otto, JM & Otto, R-L 2013. The National Credit Act Explained. Pietermaritzburg: LexisNexis
•
Preller v Jordaan 1956 (1) SA 483 (A)
•
Ramsden, P.A. 2011. A Guide to Intellectual Property Law. Claremont: Juta
•
Scholtz, JW 2008. Guide to the National Credit Act. Pietermaritzburg: LexisNexis
•
The National Credit Act 34 of 2005
•
Van Der Merwe, S.W.J., Van Huyssteen, L.F., Reinecke, M.F.B., Lubbe, G.F. 2012. Kontraktereg Algemene Beginsels. Claremont: Juta
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 208
CNL206 Verbruikersreg
•
Van Eeden, E. 2009. A Guide to the Consumer Protection Act. Durban: LexisNexis
•
Van Jaarsveld, S.R & Van Eck, S. 2005. Principles of Labour Law. Pietermaritzburg: LexisNexis
•
Van Niekerk, A 2012. Law @ work. Pietermaritzburg: LexisNexis
•
Wet of Basiese Diensvoorwaardes 75 van 1997
•
Wet op Handelsmerke 194 van 1993
•
Wet op Outeursreg 98 van 1978
•
Wet op Patente 57 van 1978
•
Wet op Vervreemding van Grond 68 van 1981
•
www.adamsadams.com
•
www.cipc.co.za
•
www.info.gov.za
•
www.info.gov.za
•
www.labour.gov.za
•
www.ncr.org.za
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 209
CNL206 Verbruikersreg
Selfevalueringsriglyne Riglyne: Aktiwiteit 1 Voorbeelde: Jou werk (diensooreenkoms), blyplek (koop- of huurooreenkoms), motor (koopooreenkoms), studielening (terugbetalingsooreenkoms), selfoonkontrak, ens. Riglyne: Aktiwiteit 2 Kyk weer na die vereistes vir die totstandkoming vir ʼn geldige kontrak. Hierdie antwoord sal grootliks afhang van wat die verbruiker se optrede is, byvoorbeeld indien die verbruiker die produk aanvaar, en teenprestasie lewer, is dit moontlik dat ʼn kontrak ontstaan het, maar indien die verbruiker die offer verwerp, sou geen kontrak tot stand gekom het nie. Riglyne: Aktiwiteit 3 Daar sal ʼn kontrak ontstaan tussen die koper en verkoper, tussen die koper en die koper se bank, tussen die bank van die koper, asook die bank van die verkoper, tussen die verkoper en die koerierdienste, ens. Riglyne: Aktiwiteit 4 Kyk weer na die vereistes vir die totstandkoming vir ʼn geldige kontrak. Hierdie vraag kan op enige manier beantwoord word, mits jy jou antwoord kan motiveer waarom jy jou gevolgtrekking maak. Riglyne: Aktiwiteit 5 Dit is moontlik dat die partye ʼn huweliksvoorwaarde kontrak geteken het, om te bepaal hoe daar met elkeen se boedel gehandel moet word. Maar dit is ook moontlik dat daar geen huweliksvoorwaarde kontrak geteken is nie, en die reg sal dan reguleer hoe die partye se boedel gereël moet word. Daarom, al is daar geen fisiese dokument of kontrak in plek gestel nie, sal die wet steeds die reëlings bepaal, en gevolglik word ʼn regwetlike kontrak gesluit tussen die twee partye.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 210
CNL206 Verbruikersreg
Riglyne: Aktiwiteit 6 Het jy byvoorbeeld ʼn selfoonkontrak, water en elektrisiteitsrekening, ens? Riglyne: Aktiwiteit 7 Is dit moontlik dat hierdie persone eers ʼn skuldraadgewer genader het om hulle by te staan met die aansoek? Riglyne: Aktiwiteit 8 Kyk weer na die doelwitte van die Nasionale Kredietwet en sê of jy saamstem of die doelwitte bereik word? Riglyne: Aktiwiteit 9 Dit is een van die regte van die verbruiker dat die dokument in ʼn eenvoudige en verstaanbare taal moet wees. Riglyne: Aktiwiteit 10 Hou in gedagte dat ʼn verbruiker oorbelaai met skuld kan word en dat so ʼn verbruiker dan ʼn hofaansoek kan bring vir oormatige skuld.
Riglyne: Aktiwiteit 11 Kyk na die volgende webtuistes: •
www.thedti.gov.za
•
www.cpc.gov.ng
•
www.saconsumercomplaints.co.za
•
www.thenct.org.za Riglyne: Aktiwiteit 12
Die handelsbeskrywing is ʼn aanduiding van enige getal, hoeveelheid, mate, gewig of ander standaard van goedere, die naam van die produsent, die bestanddele daarvan of die materiaal waaruit dit gemaak is, of die plek of land van oorsprong en die proses waardeur die goedere gemaak is. Die handelsmerk kan ook aanduidend wees of die goedere onderwerp is aan enige patente, voorreg, kopiereg en handelsmerke.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 211
CNL206 Verbruikersreg
So ʼn handelsbeskrywing moet: •
aangebring word op die goedere;
•
saam of in die nabyheid van goedere uitgestal word;
•
op versoek of bestelling verskaf word.
ʼn Handelsbeskrywing mag nie die verbruiker mislei, verander word, geskend, bedek, verwyder of verberg word nie. Dit is verder ʼn vereiste dat handelsbeskrywings aangebring word op bepaalde goedere soos tekstielware, klere, skoene en leeritems, asook geneties-aangepaste organismes. Die land van oorsprong van goedere moet op goedere aangedui word. Riglyne: Aktiwiteit 13 ʼn Verskaffer mag nie goedere of dienste uitstal as te verkoop, indien daar nie ook ʼn prys met betrekking tot daardie goedere of dienste is nie. ʼn Prys word beskou as voldoende uitgestal, indien daar ʼn skriftelike aanduiding van die prys in die geldeenheid van die Republiek uitgedruk word: •
Aan- of vasgeheg aan, geskryf, gedruk, gestempel of geplaas op, of andersins aangebring is, of op ʼn band, kaartjie, bedekking, etiket, verpakking, rol, rak of enige ander vorm in verband met die goedere wat uitgestal word.
•
Op ʼn wyse voorgestel is waar daar redelikerwys afgelei kan word dat dit die prys is.
•
Met betrekking tot goedere in ʼn katalogus, brosjure, omsendskrywe of soortgelyke vorm van publikasie, indien daar ʼn tyd gespesifiseer word as ʼn tyd waarna die goedere nie meer as daardie prys verkoop mag word nie.
Indien daar meer as een uitgestalde prys vir die goedere is, is die verbruiker geregtig op die laagste prys, tensy die verskaffer kan bewys dat die laer prys foutiewelik aangebring is op die goedere. Riglyne: Aktiwiteit 14 Let veral op die winkel se terugbesorgingsvoorwaardes, en die afkoelreg van die verbruiker.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 212
CNL206 Verbruikersreg
Riglyne: Aktiwiteit 15 Die volgende inligting moet ingesluit word in ʼn handelskatalogus, handelsomskrywe, sakebrief, bestelling vir goedere, verkoopsrekord of rekeningstaat wat die persoon uitreik: 1) die naam, titel of beskrywing waaronder die onderneming bedryf word; 2) ʼn verklaring van die primêre plek waar of waarvan die onderneming bedryf word; en 3) indien die aktiwiteit onder ʼn besigheidsnaam bedryf word, die naam van die persoon aan wie die besigheidsnaam geregistreer is. Riglyne: Aktiwiteit 16 Kyk na die voorkoms van handelsmerk,TM, teenoor handelsmerk,©. Riglyne: Aktiwiteit 17 Kopiereg-beskerming word aangedui deur “kopiereg” of “kopiereg gereserveerd” of “kopiereg Nell 2013” (byvoorbeeld kopiereg, gevolg deur ʼn naam en die jaar), of die kopiereg-simbool, naam en jaar bekendgestel, byvoorbeeld © Nell 2013. Riglyne: Aktiwiteit 18 Kyk na produkte wat gemerk is met veral “Patent Nr”. Elektroniese goedere sal waarskynlik volgens ʼn patent geregistreer wees.
Aktiwiteit 19 Kyk na vorige publikasies van Beeld, News24 ens. Hierdie is ook aanlyn beskikbaar. Aktiwiteit 20 Bestudeer FEDUSA, COSATU, NEDLAC ens. Inligting oor hierdie vakbonde sal aanlyn gevind kan word. Aktiwiteit 21 Dit kon enige vorm van werk gewees het, byvoorbeeld, kontrak werk, vakansie werk, of selfs net om vergoeding te ontvang wanneer jy iemand gehelp het.
©akademia (MSW) 2013
Bladsy 213
Verbruikerswetgewing (CLN206) Welkom by die kursus Verbruikersreg. Omdat regte ’n spesifieke vakdissipline is, is dit nie die doel om ’n regsgeleerde van jou te maak nie, maar om jou in staat te stel om soos ’n regsgeleerde te dink en te redeneer! Hierdie kursus is saamgestel vir bemarkingstudente met die oog op inligting wat relevant en interessant is vir die bemarkingsveld. Die kursus begin met kontraktereg, aangesien die meeste verhoudinge deur verskillende tipes kontrakte gereël word. Die partye tot ’n kontrak word bespreek en daar word ook gekyk na wat die vereistes is vir die totstandkoming van ’n geldige kontrak. Verder handel die eerste studie-eenheid oor kontrakbreuk indien ’n geldige kontrak wel tot stand gekom het, maar nie ten volle uitgevoer word nie. Die verskeie remedies in hierdie geval word ook bepreek. In die tweede studie-eenheid word die Nasionale Kredietwet bestudeer. Dit is belangrik om te onderskei tussen die verskillende tipes kredietooreenkomste, omdat dit verder bepaal hoe die wet toegepas sal word. Die verskillende regte en verpligtinge van die partye tot ’n kredietooreenkoms word dienooreenkomstig bespreek. Die volgende studie-eenheid handel oor die nuwe Wet op Verbruikersbeskerming en meer spesifiek oor die verskillende verbruikersregte wat ’n verbruiker of verskaffer in terme van die wet het. In die voorlaaste eenheid val die klem op intellektuele goedere in geheel, maar verder word daar dan ook meer spesifiek gekyk na handelsmerke, kopiereg en patente, asook hoe die tipes intellektuele goedere van mekaar onderskei kan word. Heel laaste word arbeidsreg bespreek deur te kyk na die Wet op Arbeidsverhoudinge en ook die Wet op Basiese Diensvoorwaardes. Verder word stakings bespreek deur te fokus op die korrekte prosedures wat gevolg moet word sodat ’n staking wettig sal wees.
akademia Akademia MSW (Maatskappyregistrasienommer: 2005/024616/08) is voorwaardelik by die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding tot 31 Desember 2016 as privaat hoëronderwysinstelling geregistreer ingevolge die Wet op Hoër Onderwys, 1997, Registrasienommer: 2011/HE08/005. Akademia is deel van die Solidariteit Beweging
w w w. a k a d e m i a . a c . z a