Memoria Proxecto Fin de Carreira Comunidade María do Mar by Alberto Fortes Novoa

Agradecementos:

a Juan C,

por dirixirme e apoiarme durante todo o proxecto

a miña familia,

por axudarme ata o último día

Merce, Xesus, Martiño e Brais

a xente de ASF,

por levar sempre adiante iniciativas coma esta

Carolina, Miguel F, Lara, Adrián, Cris N, Juan A, Cris B, Edgar, Chispón

a xente de Guatemala

por facerme sentir coma se estivese na casa

Damian, Cruz, Juventina, Ana, Misael, Maco, León

a xente máis próxima

por axudarme nos momentos difíciles

María S, Verónica, Juan V, Abraham, Saúl, Cris B, Paula, Beatriz

e a todos os amigos e compañeiros que seguiron o proxecto polo facebook e polo blogue Patxi, Tamara R, Jose C, Virginia, Loli, Andrea R, Alejandra M, Yago, Alicia, Iago, Cris V, Jose Carlos, Manuel, Joana, Lara, Gustavo, Tomás E, David F, Raquel, Gutier, Saínza, Iria, Maria B, Alex, Olalla, Pablo, Ramón, Carmen, María A, Antía, Roi G, Borja, Juan O, Nuria, Ana M, Alejandra G, Diana, Rafa O, Federico, Patricia, Victor, Ana G, Luis A, Diego J, Miguel S, Jose V, Silvia P, Jesus, María D, Miriam, María L, Cris G, Xiao, Consuelo, Rocío, Ángel, Fernando, Marcos, Uxía, Omar, Antonio, Marta, Tamara F, Lourdes, Edu, Beatriz, Plácido, Sara, Andrea G, Felipe, Silvia G, Cesar, Nacho, Darío, Diego R, Ricardo, Tomás, Paula, Luis G, Pedro, Zaida, Leticia, Paula C, Eva, Xabi, Rafael C, Blanca, Jose Antonio,....

Comunidade MarĂa do Mar. Champerico. Guatemala PFC XuĂąo 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Índice PARTE A

A0.

Realizar un Proxecto Fin de Carreira

A1.

PFC de cooperación ao desenvolvemento

A2. Guatemala a. Civilización maia i. Xeografía ii. Historia iii. A concepción do universo iv. Cultura b. Datos xerais i. Xeografía ii. Poboación iii. Economía c. Historia i. guerra civil ii. loita pola terra

25 27 27 29 32 33 34 34 35 36 37 37 42

A3.

Comunidade indíxenas e campesiñas en Retalhuleu a. Climatoloxía b. Trazado da comunidade c. Viario d. Infraestruturas e. Institucións comunitarias

45 49 50 52 53 54

A4.

Comunidade María do Mar a. Límites e áreas de protección b. Topografía c. Vexetación d. Poboación e. Economía

57 59 60 60 61 62

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Índice PARTE B

B1.

Memoria proxecto

B2.

Memoria estruturas a. Descrición xeral b. Sistemas de cimentación adoptados c. Sistemas estruturais adoptados d. Normativa que afecta a estrutura e. Manuais de bambú f. Cálculos por ordenador

77 79 80 82 84 101 102

B3. Memoria construtiva a. Descrición xeral b. Escavación c. Instalacións na rede urbana i. Auga ii. Saneamento iii. Electricidade d. Cimentacións e contención de terras e. Estrutura f. Paramentos g. Carpinterías h. Acabados i. Cubertas j. Saneamentos e drenaxes na edificación k. Cumprimento de normativa i. Condicións estruturais ii. Condicións contra incendios iii. Condicións utilización iv. Condicións salubridade v. Condicións acústicas vi. Condicións aforro de enerxía

109 111 112 112 113 113 114 114 115 116 116 117 118 119 119 119 120 121 121 122 123

PARTE C

125

C1. Bibliografía

127

ANEXOS

135

X1. X2.

137 155

Diario dunha viaxe a outro continente Manual construción con botellas

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

PARTE A

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Realizar un Proxecto Fin de Carreira

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Realizar un Proxecto Fin de Carreira

Todo comezou fai tres anos, cando desde a coordinación de PFC se puxeron en contacto con Arquitectos Sen Fronteiras para poder presentar un proxecto de cooperación. A min, que daquelas estaba rematando cuarto curso, ilusionábame moito a posibilidade de facer o meu Proxecto Fin de Carreira con un tema de cooperación, despois de levar colaborando con Arquitectos Sen Fronteiras os dous últimos anos. O tema foi collendo forma ata presentarse a comunidade de María do Mar, sendo necesario a construción de 71 vivendas e os equipamentos correspondentes a unha comunidade deste tipo. Daquelas axudara a preparar a presentación para presentar o tema, o 16 de outubro de 2009, a Lara e Adrián, compañeiros de Arquitectos Sen Fronteiras que estaban traballando en Guatemala. Eu, naquel momento, pouco coñecía de Guatemala, xa que a pesar de levar colaborando con Arquitectos sen Fronteiras, sempre fora en temas relacionados coa cidade de A Coruña. Aquela presentación foi moi desalentadora para toda a xente que alí acudiu, saíndo problemas que nós xusto antes de entrar a presentación descoñecíamos.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Realizar un Proxecto Fin de Carreira A pesar de aquel pequeno tropezo a cousa seguiu para adiante, e mentres eu apuraba por rematar as materias e poder comezar co tema proposto, empezou a presentar xente máis ou menos coñecida, xa que algúns se pasaran por Arquitectos Sen Fronteiras para preguntar dubidas concretas e outros preguntáranme a min directamente. Todos os resultados foron moi interesantes e ademais da elaboración dun Proxecto Fin de Carreira amosaban a labor de investigación levada a cabo por todos eles. Eu

rematei

todo

era

momento

comezar

proxecto, unha tarefa difícil o de comezar algo. Despois de falar con Juan, e que me aceptase como titorando, empecei a investigar máis a fondo sobre tecnoloxías apropiadas para levar un proxecto desas características. Por aquelas datas xurdirá a posibilidade de presentar un proxecto de investigación no terceiro mundo, a través dunha convocatoria da Oficina de Cooperación e Voluntariado da

Universidade

Coruña.

Cos

datos

aportados

por Lara e Adrián, decidimos presentármonos desde Arquitectos Sen Fronteiras e liderando a investigación

Cristina

García

Fontán.

Esa

investiga-

ción que versaba sobre a construción con materiais plásticos de refugallo, incluía unha estancia de 9 semanas para dúas persoas en Guatemala, onde se construiría un equipamento comunitario coa técnica aprendida. Tivemos a sorte que nos concederon o proxecto de investigación, entón nese momento o meu traballo

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Realizar un Proxecto Fin de Carreira

no PFC estancouse, xa que preferín agardar a coñecer a realidade de primeira man. Primeiro organizamos, durante o comezo do ano 2011, a investigación dos sistemas de construción con botellas de PET que despois contrastariamos no terreo. Con todo máis ou menos listo marchamos Carolina e máis eu a Guatemala durante ese tempo para contrastar a viabilidade de facer un proxecto destas características. Parte desta viaxe pódese consultar nos Anexos “Diario dunha viaxe a outro continente” (texto incompleto escrito durante a viaxe para ter a todos os coñecidos ao tanto das miñas experiencias). Á, volta en xuño do 2011, era o momento de poñerse a sacar adiante todo o coñecemento adquirido en 2 meses no terreo, e empezar a “construír” o meu PFC. Ao principio foi duro pero, pouco a pouco, empezou a coller ritmo ata ter bastante material producido que non sabía como ensinarllo aos amigos. A principios de decembro do 2011, despois de que varia xente, que non se encontraba en Coruña por estar de Erasmus, me preguntara sobre como marchaba o meu PFC; decidín utilizar a mesma estratexia que tiña utilizado cando estivera en Guatemala. Creei un álbum nas redes sociais e comecei a subir unha imaxe por día do que tiña elaborado para que a xente puidera seguir o progreso.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Realizar un Proxecto Fin de Carreira Despois de constatar os problemas de publicar só imaxes,

vendo

necesario

contar

algo

máis

“a

teoría” do proxecto; vía a necesidade de crear un blogue. Foi nese momento, a mediados de xaneiro, cando

coñecín

#pfccommons;

unha

plataforma

onde

poder compartir o proxecto fin de carreira, tanto se estivera en marcha; ou xa rematado. Ademais seguía a mesma mentalidade dunha plataforma que desenvolvemos na Escola de Arquitectura de A Coruña xa facía tres anos como a Wikietsac. A idea da creación deste blogue era continuar contando, esta vez máis enfocado ás ideas que ás imaxes, o que estaba a

traballar.

O coñecer esta plataforma xunto con arquitecturapfc.es,

permitiume

coñecer

outra

xente

que

estaba a desenvolver o proxecto noutras escolas e ver o seu traballo. Foi neste deambular pola rede cando din co blogue de Blanca, alumna da escola de Sevilla co PFC sobre a construción de vivenda compartida e artesanía. Unha das entradas que daquela me pareceran máis útiles para o meu proxecto foi o artigo de Juan Luís Trillo de Leyva; “Cómo se hace un proyecto fin de carrera”. Isto permitiume reflexionar sobre o que estaba facendo, como e

para

que.

Cando

comezara

proxecto,

buscaba

un tema no que puidera sentirme a gusto con el e poderme divertir. Facer este proxecto implica coñecer e valorar outra cultura como a Maia, con todo o traballo que iso implica; pero facelo dunha maneira entretida fai que o traballo sexa máis agradable e nos permita afastármonos da actividade

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Realizar un Proxecto Fin de Carreira

insufrible na que se pode converter un proxecto que se demora no tempo (como comentaba Juan Luís Trillo, o proxecto debe durar entre 3 meses e un ano). “Todo o que se fai ben é divertido e encontra a recompensa dunha aprendizaxe; polo contrario o atolondramento ou a toma de atallos é unha fonte continua de disgustos”. Parte do traballo aquí exposto tamén se pode seguir a través do blogue, con acceso a todas as imaxes do proxecto. pfccommmons.org/comunidadmariadelmar

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

PFC de cooperación ao desenvolvemento

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

PFC de cooperación ao desenvolvemento

Unha vez presentado o tema a ETSAC organizou varias charlas sobre a habitabilidade básica e sobre como se facía un proxecto fin de carreira de cooperación. O 4 de febreiro de 2010

veu a xente

de SISA (Social Impact Susteinable Architecture) á escola e deron unha conferencia “Proxectar para o outro 90%”. Nesta conferencia mostraron a labor de recolección dos PFC feitos sobre cooperación ao desenvolvemento que se estaban desenvolvendo dende a UPC. Isto permitiume empezar a ver o proxecto doutra maneira, e ver posible a realización do proxecto en Guatemala. A partir daí empecei a documentarme e buscar máis experiencias de xente que tamén fixera proxectos finais de carreira de cooperación ao desenvolvemento; e sobre que diferenzas había con facer un proxecto tradicional. Un dos documentos que encontrei foi un libro, publicado por Enxeñería Sen Fronteiras e a Universidade Politécnica de Madrid, titulado “Proxectos Fin de Carreira en cooperación para o desenvolvemento”. Dentro deste libro aparece o artigo, de Carola Calabuig, “Criterios para o deseño, execución, tutela e valoración de PFC en cooperación para o desenvolvemento”. Con este texto formulei a metodoloxía para levar a cabo o meu proxecto e as diferenzas que tería respecto a outro proxecto. O importante no proxecto sería conseguir un desenvolvemento humano sostible, intentar esquecer o beneficiar unicamente á parte rica da poboación,

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

PFC de cooperación ao desenvolvemento o 10%, e buscar reducir esas diferenzas. Para iso era necesario coñecer os procesos de desenvolvemento existentes na zona de traballo; e todo o traballo realizado polas ONG galegas co Programa Oxlajuj Tz’ikin. As diferenzas principais respecto a outro proxecto sería: o tipo de proceso (identificación, planificación, deseño, execución, seguimento e avaliación), os destinatarios, as condicións económicas e tecnolóxicas,… En todo este proceso intervirían distintos

personaxes

interrelacionados:

eu,

titor, o tribunal de PFC, a ONG Arquitectos Sen Fronteiras, as contrapartes (ASIAPRODI, CONIC,…), as

institucións

todos

eses

locais

personaxes

beneficiarios.

establécense

relacións

Con de

confianza e transparencia, que permiten o coñecemento da situación. Ao traballar no proxecto é importante pensar nunha transferencia

coñecemento,

para

evitar

enfo-

ques asistencialistas, e que toda a tecnoloxía e as ensinanzas sexan transmitidos para evitar unha futura dependencia. Entre os factores de desenvolvemento ou sostibilidade do proceso son salientables:

aproximación

aos

beneficiarios,

coñecer

as condicións socioculturais, a viabilidade económica e financeira, o enfoque de xénero, a viabilidade tecnolóxica e ter en conta os factores medioambientais. O

proxecto

centraríase

habitabilidade

básica

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

PFC de cooperación ao desenvolvemento e o dereito á vivenda. Julián Salas, arquitecto especializado en proxectos de desenvolvemento de asentamentos humanos no Terceiro Mundo, define a habitabilidade básica como a que satisfai a necesidade vital de acubillo que todas as persoas temos. Esta habitabilidade require de asentamentos que cubran estas urxencias residenciais do vivir: non unicamente o respectivo á vivenda, senón tamén aos espazos públicos, as infraestruturas e os servizos elementais que constitúen unha contorna externa propicia para a reprodución vital das persoa. Entre

mínimos

habitabilidade

básica

cabe

destacar: os 7m /persoa que deben ser exclusivos 2

e estables; un terreo adecuado, non vulnerábel e dotado das infraestruturas apropiadas para a poboación, na contorna da vivenda; réxime de tenencia da vivenda, coa propiedade do solo e dos sistema xerais documentada para ter maior seguridade. As familias deben contar con 20 litros de auga por persoa e día a menos de 300m da vivenda; o saneamento en latrina seca compartida como máximo por 3 familias; unha evacuación segura de pluviais e fecais; acceso rodado por vía de terra estabilizada; recollida de residuos; transporte público; educación primaria e espazo produtivo. Todo o proxecto terá a máxima de alcanzar a habitabilidade básica para un correcto desenvolvemento da comunidade, xa que o obxectivo da habitabilidade básica non é o produto final senón o

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

PFC de cooperación ao desenvolvemento proceso a través do cal se executa. O proxecto non poderá ser levado a cabo xa que nos últimos catro anos unha serie de ONG galegas levan traballando no terreo e resolvendo parte destes problemas existentes.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Guatemala

Comunidade MarĂa do Mar. Champerico. Guatemala PFC XuĂąo 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Guatemala a.

Civilización maia

A civilización Maia é unha cultura precolombina da zona de América Central extendida polos territorios mexicanos, guatemaltecos, hondureños e salvadoreños. Trátase dunha cultura milenaria con grandes avances no urbanismo, na arquitectura, nas artes, na literatura e na ciencia, comparables ás grandes civilizacións antigas do Vello Mundo. Os maias no fixeron uso do metal ata épocas moi tardías, nin utilizaron a roda como medio de transporte. Coa conquista española e o posterior xenocidio comezou o seu declive. Aínda así o pobo maia conseguiu sobrevivir ata os noso días, pese a marxinación e o racismo sufrido.

i. xeografía

O espazo xeográfico no que se desenvolveu a cultura maia abarca unha ampla zona de máis de 324000 km2; con fronteiras dificilmente determinables. Hai unha distinción tradicional que se fai entre os asentamentos maias, diferenciados por clima e topografía, as Terras Baixas e as Terras Altas. As características de cada un deles influíu nas súas cidades e no modelo urbano que se adaptou. As Terras Baixas denomínanse así porque a súa altura non supera os 500 m sobre o nivel do mar, cun clima tropical húmido no que rara vez as súas temperaturas son inferiores a 18 ºC.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Guatemala As Terras Baixas do Sur son as que posúen unha vexetación selvática máis intensa, debido á súa alta taxa de precipitacións anual. Estas zonas serían parte das zonas de Petén e os estados mexicanos de Chiapas e Tabasco. A pouca elevación do terreo permite percibir a paísaxe como unha superficie suavemente ondulada e recuberta dunha profunda vexetación. Algunhas árbores cadaron un significado especial, como é o caso da ceiba, debido ao seu porte, ao elevarse por riba das árbores que a circundan -podendo a chegar ata os 50 m-. Os maias considerábana coma a árbore sagrada da vida, vinculanda coa sabedoría, a perpetuidade, a forza, a unión e ademais cos ritos máxicos. Na actualidade a ceiba é a árbore nacional de Guatemala. As Terras Baixas do Norte é a zona setentrional da península de Yucatán. As temperaturas son similares ás do Sur pero as precipitacións son menores, diferenciando a estación seca da estación de choiva. A zona sole ser atravesada por tormentas tropicais ou furacáns. O territorio está cuberto por unha selva baixa na que o zacate, unha gramínea que se utiliza para alimentar ao gando, se mestura con outras árbores de menor tamaño. As Terras Altas ou de altiplano son moi distintas, nelas a maioría dos asentamentos se atopan a 1500 m de altitude. O clima é primaveral durante todo o ano, con temperaturas entre 15 e 25 ºC, sendo a época de choiva de maio a outubro. A vexetación principal das zonas altas caracterízase por bosques de piñeiros e aciñeiras. Nalgunhas zonas existen lagoas de grandes dimensións como é o caso do lago Amatitlán ou o lago Atitlán.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Guatemala Entre ambas zonas aparecen zonas de transito onde se levantaron importantes cidades como son o caso de Quiriguá ou Copán. En torno á cunca hondureña do río Copán existe unha gran diversidade de tipos de vexetación, incluíndo frondosos bosques de elevadas árbores. Entre os animais típicos desta zona destaca o quetzal, caracterizado polo especial colorido da súa plumaxe, e os seus cambios de tonalidade e brillo. Este é un dos animais míticos dos maias, entorno ao cal se desenvolve a figura da “serpente emplumada”. O quetzal é a ave nacional de Guatemala, chegando incluso a dr nome á súa moeda.

ii. historia

Non existen feitos probados que demostren a existencia de antigos poboadores nesta zona de América no Pleistoceno, aínda que é posible que os primeiros nómades pasaran por estas terras fai máis de once mil anos. Desde esta época ata o ano 1500 aC considérase o período Arcaico, ao que pertencen as primeiras pegadas de poboadores e actividades humanas en moi diversas zonas, tanto no altiplano coma na costa beliceña. Foi a partires do 2000 aC cando empezaron a asentarse as primeiras comunidades aldeáns na costa do Pacífico, que adoptaron unha tecnoloxía cerámica bastante elaborada. Período preclásico ou formativo Abarca desde o ano 1500 aC ata o 250 aC, con tres subperíodos: Preclásico Temperá (1500-900 aC), Preclásico Medio

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Guatemala (900-300 aC) e Preclásico Tardío (300-250 aC). Durante o Preclásico Temperá fóronse establecendo na rexión grupos de fala maia que, pouco a pouco, se converteron en asentamentos permanentes. En todo este proceso influíu o pobo veciño, os olmecas, que nos séculos anteriores desenvolveran un estilo artístico e un conxunto de símbolos que logo se propagarían entre os maias. No Preclásico Medio existe unha ocupación máis xeneralizada da área, e unha homoxeneización da olaría, o que demostra uns fortes vínculos de carácter socio-cultural entre as diferentes zonas. Durante esta época comezaron a levantarse as primeiras arquitecturas pétreas na cidade de Nakbé, situada no corazón da selva do Petén, ou en Kaminaljuyú, con obras de arquitectura pública e de enxeñaría hidráulica. No Preclásico Tardío a autoridade real foi aceptada de forma xeneralizada en toda a

área maia, proceso ligado á repre-

sentación destes de forma triunfal nos monumentos pétreos xunto a inscrición xeroglíficos. Nesta época leváronse a cabo importantes proxectos en El Mirador e en Nakbé. Durante este período incrementouse a práctica de levar a cabo sacrificios humanos, ligado ao incremento dos conflitos bélicos entre os principaís centros rivais dominantes. Período Clásico Subdivídese en tres épocas: Clásico Temperá (250 aC-600 dC), Clásico Tardío (600-850 dC) e o Clásico Terminal (850-1000

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Guatemala dC). É o momento de maior esplendor e foi cando aumentou o número de construccións, como é o caso de Tikal. Durante o Clásico Tardío prodúcese a eclosión da civilización Maia das Terras Baixas meridionais, creando cidades como Palenque, Piedras Negras, Nakum, Yaxhá, Copán, Quiriguá. Debido ás guerras e ao esgotamento do solo debido ao seu uso intensivo, empezáronse a abandonar eses centros durante o Clásico Terminal. Período Posclásico O período Posclásico (1000-1500 dC) pódese dividir en dúas épocas: o Posclásico Inicial, ata o ano 1200, e o Tardío que levaría ata a chegada dos españois. Neste período comeza lentamente o ocaso da cultura maia, co abandono das cidades cerimoniais e a dispersión da poboación por todo o territorio. Durante esta época Chichén Itzá e Mayapán, intentan volver ao tradicional sistema político no que convivían os diferentes grupos étnicos A conquista española multiplicou a catástrofe, a humillación, o sentimento de derrota, e a destrución do seu mundo material e simbólico. Pese ao deterioro do século XVI, na actualidade hai un número importantísimo de poboacións indíxenas herdeiras das súas tradicións, que manteñen viva a cultura, a lingua e o pensamento dos maias.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Guatemala

iii. concepción do universo

Igual que o resto de culturas da antigüidade os maias concibían o cosmos como un espazo ordenado en tres niveis: ceo, terra e inframundo. Estes tres elementos estaban conectados estre si a través do eixo cósmico ou cuarto elemento. Estes elementos foron representados tanto na arquitectura coma nas representacións artísticas mediante complexas composicións simbólicas. Tamén están representados nos códices posclásicos, tales como o Popol Vuh dos k’iché, os Libros de Chilam Balamdos maias yucatecos ou o Memorial de Sololá dos maias Kaqchikeles. O cosmos, ou mundo ordeado, foi creado na “Praza das tres pedras”, e simbolizada nalgunhas ánforas policromadas trípodes; esta tradición conservouse ata os nosos días, tendo moitos indíxenas tres pedras ou tres ánforas en torno ao lume. Os elementos principaís son a auga, a terra, o lume e o aire. Estes elementos aparecen reflectidos na cruz cósmica que está formada por unha matriz de 3 x 3 e catro elementos que tamén marcan os puntos cardinais. Na cruz coas distintas cores amosanse unhas referencias: - o verde fai referencia á terra - o azul ao ceo

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Guatemala - o vermello ao leste, é o lugar por onde sae o sol, fai referencia ao sangue, ao millo vermello e o frijol - o amarelo ao sur e tamén á cor da pel - o negro, situado ao oeste, fai referencia á morte e ao descanso e a escuridade - o branco ao norte, referencia a saída do vento e as nubes; tamén aos dentes e parte dos ollos

iv. cultura

Os maias foron a única civilización precolombina que desenvolveu un sistema de escritura que representaba a linguaxe falada, a través dunha combinación de símbolos fonéticos e ideogramas, contando con 800 símbolos distintos. Ademais das inscricións en pedra, consérvanse unicamente 4 libros anteriores á conquista española, moi poucos, xa que os españois destruíron varios miles. Xunto coa escritura tamén desenvolveron un sistema matemático vixesimal, derivado de contar cos dedos das máns e as dedas dos pes. Ademáis foi a primeira civilización en usar o cero. Para a súa representación utilizaban 3 símbolos: o punto para as unidades, unha barra horizontal para 5 unidades e unha cuncha para o cero. Tamén foron os primeiros en traba-

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Guatemala llar cun sistema posicional, a través dun sistema vertical que ía en función de 20. Este sistema matemático permitiu aos maias grandes avances no calendario e en descubrimentos astronómicos, con medicións exactas de eclipses e solsticios, ciclos astronómicos,…

Datos xerais

i. xeografía

Guatemala é un país centroamericano, dunha superficie de 108889 km2 (como a comunidade de Castela A Mancha). Segundo os dato do Informe de Desenvolvemento Humano do PNUD

ocupa

o posto 121 de 179, cun índice de desenvolvemento humano, que mide a esperanza de vida, educación e saúde, de 0,696. Guatemala é un pais cunha zona marcadamente montañosa, que ocupa un 60% da superficie. As montañas dividen o país en tres franxas: a costa pacífica, as terras altas, e a rexión de Petén ao norte. As terras altas confórmanse por dúas cordilleiras que se separan deixando entre ambas un altiplano dunha altura media de 2000m. Sierra Madre discorre paralelamente a costa pacífica, contando nas súas ladeiras con 37 volcáns dos cales 4 seguen activos. A Sierra de los Cuchumatanes é a Cordilleira Norte.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Guatemala Debido aos seus múltiples pregamentos orográficos, Guatemala está sometida a constantes sismos e erupcións volcánicas. Existen dúas cuncas hidrográficas, a do sur cara ao Pacífico e a do Norte cara ao Caribe. Os ríos do Pacífico son curtos, duns 100 km de promedio; non son raras as inundaciós e as medras instantáneas na parte baixa dada a súa pouca pendente. Na Serra Madre prodúcense varios lagos e lagoas de orixe volcánica. Os que desembocan no Pacífico son máis longos, con menos pendente, e con caudais constantes o que permite que os ríos sexan navegables. O territorio de Guatemala encóntrase sobre tres placas tectónicas. o bloque Maia da Placa de América do Norte, o bloque Chortís da Placa do Caribe e a parte norte da Placa do Coco. O contacto entre as placas produce gran cantidade de movementos e formacións volcánicas.

ii. poboación

A poboación de Guatemala é de 13 millóns de persoas, caracterizada por unha poboación bastante nova. A lingua española é a lingua oficial, pero non toda a poboación a fala, recoñecéndose ata 23 linguas distintas. As 21 linguas maias derivan do protomaya, e á súa vez agrúpanse en 5 ramas distintas: Kiche’, Mam, Q’anjob’al, Chol y Yukateka; máis o Xinca (ameridio) e o Garífuna (grupo étnico afro). En Guatemala case o 70% da poboación sabe ler e escribir, mais dentro da poboación maia este porcentaxe baixa moito,

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Guatemala xa que moitas veces a ensinanza non se encontra adaptada para outros grupos étnicos. Na actualidade comézase a impartir clase nas linguas propias de cada familia sendo moito máis fácil estudar á poboación indíxena.

iii. economía

Guatemala é un pais en vías de desenvolvemento. A súa economía é a décima da zona, pero conta cunha economía estable e con posibilidade de crecemento. A economía guatemalteca está chea de contrastes xa que posúe zonas onde o IDH é similar ao dos países europeos. O sector máis grande da economía guatemalteca é a agricultura, sendo o maior exportador de cardamomo, o quinto de azucre e o sétimo produtor de café. O sector turístico tamén é un soporte importante na economía guatemalteca. A industria e o sector servizos empezan a coller importancia na economía. Na economía guatemalteca cobran especial importancia os portos, sendo os elementos clave nas exportacións.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Guatemala c.

Historia recente

Un dos feitos históricos que aínda segue recente na maioría da xente guatemalteca son os 36 anos de guerra civil que deixaron moi maltratada a imaxe da poboación indíxena e provocou o despoxo das súas terras. Despois destas case 4 décadas de conflito armado a poboación indíxena organizouse para volver a recuperar as súas terras e poder construír unha nova comunidade. Para tratar estes dous apartados da historia recente Guatemalteca, tratarei de explicar de onde deriva a situación actual do país.

guerra civil

Durante todo o proceso armado vivido en Guatemala, o Estado chegou a asasinar extraxudicialmente a centos de miles de cidadáns, unha parte importante indíxena, provocando o desprazamento do seu lugar de orixe dun millón máis. Os asasinatos foron variando durante todo o proceso de loita civil, sendo nun primeiro momento os insurrectos ao réxime armados, logo a membros da oposición política, e durante os primeiros anos da década dos 80 a campesiños maias. Estas matanzas correspondían cunha estratexia do poder de atemorizar a toda a poboación para evitar novas insurxencias. Nesta época o goberno obrigou a campesiños a servir ao exército sendo patrulleiros civís, que axudaron a realizar moitas das masacres nas zonas rurais. No ano 1954, unha invasión do país, organizada pola Axencia Central de Intelixencia de Estados Unidos defendendo os in-

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Guatemala tereses da United Fruit Company, dirixida polo coronel Carlos Castillo Armas derrocou ao goberno de Arbenz. Isto foi debido ás medidas de reforma agraria que estaba a impulsar unha reforma agraria que remediara a estrema desigualdade no reparto das terras, o 2% da poboación contaban co 70% das terras fértiles, cultivando unicamente un 12%. Este movemento de revolta contra o goberno lexítimo fíxose chamar o Movemento Nacional de Liberación. A partires deste punto comeza unha época de gobernos militares apoiados polos Estados Unidos, que vían a ameaza de que os países centroamericanos seguiran o exemplo da revolución comunista de Cuba no ano ‘59, chegando a prohibir o partido comunista, Partido Guatemalteco do Traballo (PGT). Durante a década dos anos 60 os enfrontamentos nas rúas, do exército contra a poboación que estaba en contra do réxime levado adiante por Ydígonas, foi constante, xerando varias mortes de estudantes participantes nas manifestacións.Durante estes anos organizáronse varios grupos guerrilleiros que remataron uníndose co apoio do PGT nas Forzas Armadas Rebeldes (FAR). No ano 1966 volveuse ás urnas saíndo presidente Julio César Méndez Montenegro, parecendo que as cousas estaban a cambiar; pero aos poucos días continuaron coas detencións e desaparicións da xente do PGT. A xente que defendeu os dereitos humanos destes opositores ao goberno tamén foron asasinados. Cando o presidente electo foi a tomar o cargo tivo que firmar un pacto co exército que lle permitía loitar contra a guerrilla sen comparecer ante o sistema xurídico. Entre os anos 66 e 68 estímase que houbo entre 2800 e 8000 guatemaltecos mortos polas operacións do exército que em-

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Guatemala pezou a atacar a civís a través de bombardeos nas aldeas ladinas de Zacapa e Izabal. O nivel da violencia política diminuíu cara a finais da década, pero isto non significaba que se reducise o control militar. Chegando a que en 1970, o exército presentara como candidato oficial ao coronel Carlos Arana Osorio, que loitara contra a insurxencia en Zacapa. Unha vez alcanzou a presidencia, suspendeu as garantías constitucionais, declarando estado de sitio ata o ano 72. Isto provocou que a autoridade no rural pasara de mans civís a mans militares. Con esta medida aumentaron o número de protestas, co que Arana empregou a detención masiva e suspendeu o dereito de libre asociación. Durante esta época creouse a Fronte Nacional contra a Violencia, que agrupaba a partidos políticos de oposición, organizacións relixiosas, grupos sindicais e representantes das universidades privadas. A Fronte loitaba polos dereitos humanos e pola vixencia do Estado de dereito. No ano 1974, Eugenio Laugerud García, accedeu ao goberno cunha serie reformas para diminuír o apoio a oposición. Permitindo un maior grado de organización sindical e popular, resolvendo os conflitos laborais a través de negociacións. Esta apertura estivo asociada a un baixo nivel de violencia, o que permitiu á oposición construír unha organización forte, aínda que o PGT seguía operando na clandestinibidade e actuando coma unha organización revolucionaria. O movemento de masas medrou e tomou máis consistencia, chegando a xuntar a cidade e o campo, e a ladinos e indíxenas. Entre os anos 77 e 78 houbo unha serie de asasinatos selectivos en contra de laboristas e outro militares. O conflito

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Guatemala aumentou no 78 coa entrada no goberno de Romeo Lucas García, que ao chegar á presidencia liberalizou os prezos

dos

produtos básicos. Nesta etapa continuarían os asasinatos selectivos cometidos por homes fortemente armados, vestidos de civil, para os cales o goberno negaría a súa responsabilidade. O movemento isurxente estableceuse nas zonas rurais. Os guerrilleiros asentaron as súas bases nas montañas e comunidades maias do altiplano occidental. Os dous grupos guerrilleiros principaís foron a Exército Guerrilleiro dos Pobres (EGP) e a Organización Revolucionaria do Pobo en Armas (ORPA). Outra das organizacións populares foi o Comité de Unidade Campesiña (CUC), un grupo multiétnico. En xaneiro de 1980, o goberno intenta desaloxar pola forza a un grupo de campesiños indíxenas que ocuparan pacificamente a embaixada española, pedindo que se formase unha comisión internacional que estudase a represión militar e as masacres nos pobos indíxenas. Para evitar que a protesta chegara a máis, o goberno mandou

silenciar a protesta, o

que provocou un incendio na embaixada queimando vivos aos seus ocupantes, 37 indíxenas e antigos membros do goberno guatemalteco que alí se encontraban. Do incendio salváronse o embaixador que marchou a outro o país, e un indíxena que foi trasladado a un hospital, de onde o exercitou o sacou, o torturou e matou. Este acontecemento orixinou unha serie de operacións do exército contra

os núcleos rurais. O terror chegou a o seu

auxe no 82 cando os soldados masacraron aldeas enteiras, despoboando as zonas de actividade guerrilleira. O exército

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Guatemala mataba a nenos, mulleres e anciáns, ademais de queimar as súas vivendas, animais e cultivos. Esta masacre foi creada para evitar calquera apoio ou posible apoio aos rebeldes. Durante estas datas un golpe militar mudou o réxime de Lucas García polo do xeneral Ríos Montt. Durante o seu goberno desenvolveuse un carácter contrainsuxente, suspendendo as garantías constitucionais e establecendo tribunais de foro especial, para procesar a supostos subversivos ou delincuentes comúns. Os catro grupos guerrilleiros aglutinados, desde o 1982, na Unidade Revolucionaria Nacional Guatemalteca (URNG), repregaron as súas principaís forzas militares a zonas máis apartadas. En agosto de 1983 un novo golpe militar desenvocou no goberno de Oscar Humberto García Mejía Victores, que permitiu un regreso controlado á democracia. O 30 de maio de 1985, unha Asemblea Constituínte terminou de redactar unha nova Constitución, que entrou en vigor inmediatamente. A primeira elección baixo a nova Constitución foi gañada por Vinicio Cerezo, candidato da Democracia Cristiana; iniciando un período marcado pola corrupción política. Os seus dous primeiros anos caracterizáronse por unha economía estable e unha diminución marcada da violencia. Parte do exército non conforme intentou dúas veces levar a cabo un golpe de estado, sen conseguilo. O goberno foi criticado pola súa falta de vontade para investigar as violacións dos dereitos humanos. En 1992 entrou no goberno Jorge Serrano que consolidou o control civil sobre o militar, e iniciou conversacións coa

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Guatemala URNG. En 1993, cun autogolpe de estado, disolve as Cortes e restrinxe as liberdades para loitar contra a corrupción; fracasando e tendo que huir do país. Para completar o mandato o Congreso escolleu a Ramiro de León Carpio, procurador dos Dereitos Humanos. Neste momento o proceso de paz encamiñouse coa participación da ONU. O goberno e a URNG asinaron acordos sobre dereitos humanos, o restablecemento de persoas desprazadas, esclarecemento histórico e dereitos indíxenas. O seguinte presidente, no ano 1996, foi Álvaro Arzú, con el o goberno asinou os acordos de paz en decembro de 1996 coa URNG, chegano ao fin de 36 anos de guerra.

ii.

loita pola terra

Coa firma dos Acordos de Paz, pretendíase establecer un marco propicio para o desenvolvemento económico do país, a paz e os dereitos humanos. Debido á gran duración da guerra civil e ás profundas secuelas que deixou, os obxectivos dos Acordos de Paz non se conseguiron cumprir. Os privilexios das elites económicas e de poder do país vense ameazadas polas novas leis e non facilitan un proceso de cambio. Un dos puntos conflitivos é o da recuperación polas comunidades indíxenas das súas terras, que anos antes foran vendidas a terratenentes, empresas estranxeiras ou elites militares. Os indíxenas e campesiños guatemaltecos levaban décadas loitando pola recuperación das súas terras, e a partir dos Acordos de Paz ampararon esta loita.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Guatemala Este movemento ten moita importancia no departamento de Retalhuleu, xa que foi aquí onde arrancou e que moitas comunidades obtiveron fincas grazas a el. O problema que xera este proceso é que as fincas que se conceden ás comunidades son terras explotadas durante anos e carentes de calquera servizo básico. Aínda así a concesión de terra é un avance na súa loita. Unha das comunidades froito deste proceso de recuperación das terras arrebatadas é a comunidade de María do Mar.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Comunidades indíxenas e campesiñas en Retalhuleu

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Comunidades indíxenas e campesiñas en Retalhuleu

No departamento de Retalhuleu existen outras trece comunidades indíxenas e campesiñas, derivadas do proceso de loita pola terra que tivo lugar en todo o país despois da Todas rico

guerra civil.

comunidades

semellante,

todo

contan comeza

cun

proceso

cunha

histó-

organización

da poboación para conseguir unha terra onde poder vivir, esta organización normalmente realízase acompañado de algún movemento campesiño, coma CONIC ou CUC. O proceso de loita pola terra é longo polo que moitas familias acaban abandonándoo. Cando se consigue que o goberno guatemalteca conceda unha finca para a poboación esta finca é vendida a través dun sistema de crédito aos futuros habitantes, a finca nese primeiro momento non conta con ningunha das infraestruturas para vivir, sendo un terreo completamente libre. As tramitacións co goberno mantéñense ata que este condona a débeda á poboación indíxena, e esta adquire o terreo en propiedade. Neste proceso, desde o Ministerio de Agricultura, mándanse os planos de repartición da parcela, cos lotes para as vivendas e os equipamentos, máis a repartición das fincas de cultivo. Unha vez que as familias contan co seu lote e a súa parcela comezan a construír elas mesmas un refuxio onde poder ir sobrevivindo; é neste momento cando comeza a participación da cooperación internacional. Todo o proceso de cooperación intenta dotar

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Comunidades indíxenas e campesiñas en Retalhuleu das

ferramentas

necesarias

poboación,

capaci-

tándoa e formándoa para que no futuro poidan ser eles os que elaboren esas tarefas. O programa de cooperación nas

desenvolvido

catorce

comunidades,

pola

Xunta

intenta

Galicia,

solucionar

problemas de auga e drenaxes, os problemas de vivenda, o fortalecemento comunitario, a soberanía alimentaria, a saúde,… Todo o proceso remata dotando ás familias co certificado de propiedade do seu lote e finca, ao que normalmente se lle pon o nome das mulleres, fortalecendo o eixo transversal de xénero.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Comunidades indíxenas e campesiñas en Retalhuleu

a. Climatoloxía A climatoloxía en todo o departamento de Retalhueu é a dun clima tropical húmido. A temperatura media anual esta preto dos 33 ºC, sendo moi importante a ventilación. A soleada durante todo o ano, ao estar próximo ao ecuador, unicamente a 14º N, conta cun recorrido do sol bastante curto e variando moi pouco entre o inverno e o verán, chegando a dar o sol polo Norte no verán, pero moi vertical (entre os 53º e os 90º). Os

ventos

dominantes

son

desde

sur,

chegando

desde o Océano Pacífico. Durante o inverno guatemalteco sucédense tormentas tropicais que tamén entran polo sur, provocando fachos de vento de 100 Km/h, e unha gran cantidade de auga en moi pouco tempo. Estas tormentas provocan o deterioro dos camiños. Coas condicións de temperatura e humidade existentes non se poden realizar espazos pechados, sendo recomendable que sempre haxa unha ventilación cruzada á altura do corpo.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Comunidades indíxenas e campesiñas en Retalhuleu b.

Trazado da comunidade

O trazado imposto polo Misterio Agrario, segue as trazas das cidades impostas polos españois tras a conquista. Son trazados reticulares que non se adaptan á topografía, nin aos condicionantes meteorolóxicos,

moitas

veces

xerando

problemas

retícula, coma lotes inundables ou zonas improdutivas. Todas

menos

central

comunidades

edificios

onde

contan

cun

sitúan

comunitarios,

unha

espazo

máis

equipamentos repartición

e en

lotes, sobre 1600m2, onde cada familia ten a súa vivenda, e unha parcela de cultivo, en torno ás 3 Ha, para cada beneficiario. Algunhas

comunidades

pequenas

dimensións

non

conta cunha finca de cultivo suficiente para que as familias poidan sobrevivir, tamén se dan casos nos que parte da parcela sexa inundable durante a época das choivas, tendo problemas de que as vivendas poidan inundarse. Estudando todas as comunidades intentarase crear un novo sistema de adaptación ao territorio que poida dar solución a parte dos problemas encontrados en outras comunidades. No lote localízase a construción principal que é a vivenda, con espazos próximos anexos como son: a cociña, a latrina, espazo de horta e árbores froi-

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Comunidades indíxenas e campesiñas en Retalhuleu

teiras e unha zona para animais. As fincas de cultivo son as zonas nas que se practica un cultivo máis extensivo dedicado na maior parte a cultivo para autoconsumo.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Comunidades indíxenas e campesiñas en Retalhuleu c. Viario Toda o viario guatemalteco ten moitas carencias, sendo frecuentes os problemas de derrubes en pontes debido á cantidade de auga que se almacena en pouco tempo. Moitas veces o asfalto das estradas atópase moi danado, facendo moi difícil a circulación. Son moitas as estradas que non se encontran asfaltadas, como ocorre no acceso a algunhas das comunidades,

estes

camiños

realízanse

con

terra

compactada, que pode xerar problemas nas épocas de choiva. Unha das grandes tarefas pendentes en todo o viario guatemalteco son as pontes, xa que sempre que hai que pasar un río se utilizan diferentes sistemas, desde a colocación dun gran tubo de drenaxe, á construción dunha especie de ponte, que ano tras ano as grandes riadas se acaban levando por diante. A gran maioría dos habitantes das comunidades non contan con coches, e desprázanse a pé, en bicicleta ou en camioneta. Polo tanto o viario das comunidades ten que dar solución a este medios de transporte, pero tamén chegar a ser un gran espazo público de encontro e xogo.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Comunidades indíxenas e campesiñas en Retalhuleu

d. Infraestruturas Trala concesión da terra todas as comunidades deben trazar as súas infraestruturas básicas como son a auga, o saneamento e a electricidade. A auga, na maioría de comunidades, está resolta de dúas maneiras distintas. Algunhas das comunidades teñen construído en cada lote un pozo artesán con polea, dotando de auga directamente ás familias; e outras contan cun pozo comunal cunha bomba que eleva a auga ata un depósito elevado que a través dunha serie de canalizacións dota de auga a todas as fincas. Moitas veces esta auga non se encontra tratada, provocando problemas de saúde. O saneamento e a drenaxe é moi deficiente na maioría das comunidades, encontrando grandes zonas de augas estancadas co risco de aparición de insectos que transmiten enfermidades como a malaria ou o dengue. Para o tratamento de feces e ouriños case todas as comunidades utilizan latrinas secas, aproveitando para abonar as fincas. Algunha

das

comunidades

non

conta

con

acceso

electricidade, cos problemas que iso xera, falta de iluminación de noite, non poder contar con bombas

eléctricas,…

electricidade

unha

das

infraestruturas básicas despois da auga e do saneamento.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Comunidades indíxenas e campesiñas en Retalhuleu e.

Institucións comunitarias

En cada comunidade existen diversas estruturas que se complementan. Todos os membros da comunidade participa na toma de decisións en asemblea. As estruturas de tomas de decisións son as seguintes: asemblea,

alcalde

COMUDE,

auxiliar,

organismos

COCODE,

Comisións,

emerxencia

(COLRED,

COMRED e CONRED). A asemblea é a máxima autoridade dentro da comunidade, estando presentes todos os habitantes e tomando as decisións en consenso. O alcalde auxiliar é unha figura que unicamente existe nas comunidades indíxenas, velando polo bo funcionamento da comunidade, contando coa autoridade de xuíz. O COCODE é o Consello Comunitario de Desenvolvemento, e é un organismo creado polo goberno para descentralizar o poder, os membros do COCODE están elixidos en asemblea. As comisións son grupos de persoas que se encargan de temas concretos dentro da comunidade, por exemplo:

deporte,

muller,..,

tendo

capacidade

para

propoñer iniciativas en asemblea. O COMUDE é o Consello Municipal de Desenvolvemento e esta formado por todas o COCODES da municipalidade.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Comunidades indíxenas e campesiñas en Retalhuleu

Os organismos de emerxencia, pola súa banda, son os que entran en funcionamento

para a redución de

desastres a escala local, municipal ou nacional.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Comunidade María do Mar

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Comunidade María do Mar A finca María do Mar é a última finca concedida a

unha

comunidade

indíxena

campesiña

depar-

tamentos de Champerico, o 19 de Xuño do 2007. A finca ten unhas 268 Ha, delimitada polos zanjones El Voltario e Cola de Pollo, afluentes do esteiro Acapán. O acceso á comunidade faise a través da estrada que une Champerico con Retalhuleu, collendo un desvío á altura da comunidade de San Miguel Las Pilas e continuando a través dun camiño de terracería de 15 Km de recorrido, dos cales os últimos 6 poden volverse intransitables en inverno, quedando os lugareños incomunicados se as chuvias son fortes. a.

Límites e áreas de protección

A finca ten unha forma característica, moi diferente ás poligonais do resto de comunidades, xa que o límite da finca son os propios zanjóns. Ademáis do límite administrativo os ríos producen un límite natural, e na beira do río crecen os manglares e vexetación de ribeira. Nos espazos próximo ao río, son propicias as inundacións nas épocas de choiva, e posúen unha vexetación de manglar que é necesario protexer debido á sobrexplotación á que foi sometida nas últimas décadas. As zonas de risco de posibles inundacións non son as idóneas para as edificacións xa que estas poden sufrir altos danos na época de choiva. Onde existen

fortes

pendentes

tampouco

contemplan

como o mellor lugar para situar as edificacións

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Comunidade María do Mar xa que son zonas por onde discorre a auga a gran velocidade. A comunidade está dividida en dous sectores, separadas por un regato seco en verán pero moi caudaloso no inverno. O acceso a María do Mar dende Nueva Cajolá, realízase a través das fincas de cultivo, tendo accesos diferenciados cada sector, existindo un camiño que une ambos sectores a través da parcela. Na época de choivas, a entrada na comunidade complícase xa que a terra non se encontra compactada e non existen pasos sobre as vías de auga. b. Topografía A topografía na parcela é moi marcada cara os ríos que a circundan, tendo unha diferenza de cota duns 30 metros, entre a cota 16 ata a 46. A pendente é variable, en función dos ríos, podendo superar o 30% nas zonas de máxima pendente c. Vexetación A finca de María do Mar foi explotada durante anos como plantación de algodón e foi deforestada. A vexetación que queda na parcela son os manglares na parte máis baixa da parcela, e as árbores nos ríos, ademais do gran conacaste que preside o espazo no sector 2.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Comunidade María do Mar Os manglares son biotopos tropicais e subtropicais anfibios (con características acuáticas e terrestres), localizados na zona intermareal de costas protexidas ou pouco expostas, con fondos brandos e que reciben periodicamente auga doce polas escorrentías. Os manglares están caracterizados porque neles poden aparecer 54 especies diferentes (mangles), nas que se asocian moitas outras plantas herbáceas e leñosas. En torno aos ríos son lugares propicios para medrar a vexetación, xa que manteñen o nivel de humidade en época seca, facendo un punto importante do proxecto manter toda a vexetación existente na zona. O conacaste que está na parte alta do sector 2, próximo ao acceso, ten un diámetro de 35 m, polo que produce unha gran sombra; utilizándoo os habitantes da comunidade como punto de reunión central. As árbores máis comúns son a ceiba, palo branco, castaño, conacaste, carballo, melina, teca e froiteiros como o mango, o mandarino, a laranxeira, ou o banano. No resto da finca os campesiños cultivan en parcelas familiares, sobre todo para autoconsumo.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Comunidade María do Mar d. Poboación A poboación asentada na comunidade de María do Mar divídese en dous grupos. Os instalados no sector 1, proceden da finca La Blanquita (Retalhuleu). Empezaron a loita no ’94 cando foran desaloxados da finca San Fernando e, posteriormente, da finca Nueva Linda. Estas familias son na súa maioría ladinos ou mestizos, sendo o seu idioma materno o castelán e a súa relixión a católica ou a evanxélica. Os habitantes, na actualidade, do sector 2 proveñen de San Mateo (Huehuetenango). Iniciaran a loita no 91 cando se lles expulsou da finca San Ramón do Municipio de Barillas. Estas familias son de etnias Mam e Chuj. As súas creencias relixiosas, mesturan a espiritualidade maia e a relixión católica. No proceso, ambas comunidades uníronse para conseguir, en xuño do 2007, co apoio da Coordinadora Nacional Indíxena e Campesiña (CONIC) o seu asentamento definitivo na finca de María do Mar. Das 165 familias que comezaran o proceso, quedan finalmente 71 que obtiveron a terra. O total da poboación é de 268 persoas, repartidas en 71 familias. Das cales 44 familias viñeron de La Blanquita e 27 de San Mateo. O 40% da poboación é indíxena, e case a metade son nenos de ata 12 anos.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Comunidade María do Mar e. Economía Na comunideade non existen traballos que reporten ingresos, inténtase vivir ao día traballando no que se pode. A falta de traballo obriga moitas veces á xente a emigrar, xa sexa ao extranxeiro (Estados Unidos sobre todo) ou a outras zonas de Guatemala. A actividade principal é a agricultura, os seus habitantes viven do cultivo de millo para consumo propio e ajonjolí (sésamo) para a súa venta, para o que contan cunha finca por familia. O

clima

guatemalteco,

seu

período

húmido

seco, só permite os cultivos desde maio que é cando comezan as choivas ata setembro que se recolle o millo, e o ajonjolí desde uns días despois ata novembro. Durante o período seco o terreo volvese completamente improdutivo, polo que durante estes meses inténtase calquera outro tipo de traballo: picotero (condutor de camionetas), albanel, xornaleiro, etc. Os que non encontran nada solen desprazarse ao

altiplano

onde

clima

máis

húmido

permite

certos cultivos. Tamén é habitual criar algún tipo de animal: porcos, galiñas, pelibueis (especie de ovellas), e nalgúns casos tenreiras ou vacas.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

PARTE B

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria proxecto

Comunidade MarĂa do Mar. Champerico. Guatemala PFC XuĂąo 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria proxecto O primeiro paso para comezar un proxecto destas características foi coñecer e interiorizar todos os

puntos

tratados

anteriormente,

desde

que

consistía facer un proxecto de cooperación ata o coñecemento de toda a cultura guatemalteca. A pesares de estar colaborando con Arquitectos Sen Fronteiras nos últimos catro anos, Guatemala aínda era un lugar descoñecido para min. Pero parecíame un interesante reto no que traballar, poder documentarme e intentar realizar unha proposta o máis sustentable posible. Durante o 2011 a través dun proxecto de investigación coa colaboración de ASF, “Reciclaxe de material plástico de refugallo para o seu aproveitamento en sistemas construtivos en usos comunitarios: unha nova tecnoloxía para o desenvolvemento humano”,

presentado

Oficina

Cooperación

Voluntariado da UDC e liderado por Cristina García Fontán, puiden estar durante 9 semanas coñecendo as comunidades e construíndo un salón comunal con botellas de PET. Unha vez de volta, comezou o traballo de trasladar ao papel todas as ideas que xa estaban na miña cabeza. Para iso era importante dividir o traballo en varias escalas empezando pola territorial, como fragmentar a comunidade e repartir as fincas de cultivo e os lotes para as vivendas; o sistema de infraestruturas a unha escala intermedia; a organización

das

arquitecturas

domésticas

das

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria proxecto fincas de cultivo; e o detalle en cada elemento construído.

Para

tratamento

cada

unha

das

escalas era necesario entender as características que a poboación indíxena podería asumir como propias, e non impoñer unha construción europea como se fixera no pasado. Na escala territorial empecei por saber cales eran os

condicionantes

principais

partindo

das

zonas

inundables na época de choiva, as zonas de vexetación existente (e que era necesario conservar), as diferentes pendentes que había na finca e as posibilidades que había de construír en cada zona. Con

esta

primeira

análise

aparecían

dúas

zonas

posibles para situar o núcleo (intentando xuntalo nun único sector, para reducir as infraestruturas). O sector oeste era de maior tamaño e con menor pendente, pero o acceso resultaba ser moito máis complexo, xa que era necesario a construción de pontes para superar o arroio que divide a finca en dúas. O sector leste ten unha extensión óptima para localizar o núcleo, encóntrase nunha zona alta, mellorando a ventilación dos lotes, e ten un acceso máis sinxelo. Feita a análise tomo a decisión de situar as fincas de cultivo no sector oeste e os lotes coas vivendas na zona leste. Para o trazado dos lotes das vivendas, entran en xogo novos factores como é a dirección principal do vento S-N, a variación do soleamento durante todo o ano, e os límites da finca. Tras a análise das outras fincas, ato-

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria proxecto po unha serie de problemas non resoltos, como é o trazado en retícula, como o sistema de colonización española de América, sen que esta tivera ningunha dirección predominante en función dos condicionantes meteorolóxicos nin dos condicionantes físicos,

pendentes

ríos.

Para

resolver

eses

problemas é necesario traballar á vez con todos os condicionantes. O trazado dos lotes utilizan as curvas de nivel e as pendentes nunha capa inferior, superpoñendo dúas mallas diferenciadas, a primeira coas liñas de vento principais e outra respecto a o límite norte da finca. Con esta malla trázanse os 71 lotes, permitindo a circulación do aire entre todas as construcións e trazando unhas rúas nas zonas altas da topografía. A situación dos equipamentos completarán a trama que se realizou para as vivendas, non quedando localizados nun espazo central, senón que se reparten por todo o núcleo. O trazado das fincas de cultivo seguen outra lóxica diferente, e o trazado das canles de rego que posibilitará

produción

durante

época

seca.

O trazado das canles que dan rego a grupos de 6 fincas cada unha, para dotar dun caudal mínimo en todas as fincas, discorren polo espazo central do sector deixando as fincas de cultivo a ambos lados. A organización das fincas de cultivo consiste en repartir as 1,75 Ha en zonas diferenciadas: unha primeira zona é a zona de regadío (xa que é a máis próxima ás canles de rego), logo iría o lugar do

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria proxecto gando, sobre todo as vacas, que tamén tería unha zona de bebedoiros, unha zona de cultivo secaño e dúas zonas de protección, unha da vexetación existente e outra dunha posible zona de inundacións. As infraestruturas de auga, saneamento e electricidade do núcleo localízanse nas liñas principais do viario. A auga potable conta cun pozo central e un depósito elevado que dota, a través dun sistema entubado, de auga a todos os lotes. O saneamento vai entubado entre os lotes, baséase nun sistema de filtros verdes que a través de plantas macrofitas poder depurar a auga e utilizala para o rego; este compleméntase coa latrina abonera que se utiliza

para

aboar

hortas.

tendido

eléctrico

trázase co rueiro utilizando os postes para dotar de iluminación ás rúas. A situación da arquitectura doméstica dentro de cada lote, responde á creación cultural de diversos espazos diferenciados. O espazo central será o da vivenda con acceso directo á rúa, neste lugar desaparece o peche de elementos de madeira incados. A vivenda estará sempre orientada co corredor transversal na dirección principal do vento, mellorando a condición de fresco no interior. As construcións anexas serían unha pila, que é o lugar para lavar e obter auga, a cociña-comedor que debido a xeración de fume, suciedade e calor colócase fora da vivenda, e a latrina que vai ao fondo da finca para evitar malos cheiros na zona da vivenda. Estes espazos compleméntanse con outros

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria proxecto dous espazos non construídos como son a horta, e o espazo para ter animais domésticos como son as galiñas e coches (cerdos). Para concepción dos edificios domésticos utilízase a medida tradicional guatemalteca que é a vara que mide 0,836 metros. Para todos os lotes existe un único modelo de latrina que vai modificando a súa

posición

dentro

lote.

cociñas

seguen

dous modelos diferentes, un no que as estancias de cociña e comedor están separados polos espazos de almacenaxe e o outro modelo no que os espazos de almacenaxe están nos extremos, dependendo do lote no que se localicen e a orientación respecto ao vento. A construción da vivenda utiliza o esquema de casca permitindo construír o básico para vivir dentro, unha cuberta e as paredes mínimas, posibilitando posteriormente

que a

familias

poidan

súa

vivenda.

completar

orientación

vivenda deixa os dormitorios ao leste e as demais estancias ao oeste. Os tres modelos de vivenda corresponden á orientación dos corredores dianteiro e traseiro; se estes se encontran en extremos opostos, no mesmo extremo, ou se ocupan a parte dianteira e traseira completamente. Os equipamentos son todos construídos con bambú e con estilos de construción semellante. As formas dos equipamentos correspóndense ao tipo que vai ocupar o seu interior. Xérase a mesma forma para o centro de saúde e a auxiliatura, unicamente diferenciándoas a división interior, e o espazo

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria proxecto cuberto e o salón comunal, tendo o último muros de peche. Os equipamentos relixiosos baséanse en elementos triangulares, facendo dúas construcións diferentes para a igrexa católica e a evanxélica. A escola primaria componse de tres espazos de aulas que conflúen nun pequeno espazo que servirá de patio. Pola súa banda o espazo das tendas é unha gran cuberta que protexe das inclemencias metereolóxicas ás distintas tendas que se constrúen sobre un chan elevado. No proxecto todos os edificios presentan esquemas de montaxe que unen a arquitectura, a estrutura e a construción.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas

Comunidade MarĂa do Mar. Champerico. Guatemala PFC XuĂąo 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas a.

Descrición xeral

Nun proxecto destas características e coa estratexia empregada, de creación dunha casca, é dicir toda a estrutura e a cuberta que servise para o posterior crecemento por parte dos seus habitantes; a estrutura colle un papel moito máis importante xa que xerará todo o espazo interior. A estrutura é a peza fundamental para levar a cabo estas construción e foi desde o comezo peza fundamental para levar a cabo a arquitectura. Os elementos estruturais tanto da arquitectura doméstica como a dos equipamentos permite entender con facilidade a xestación das edificacións. Á hora do desenvolvemento a estrutura das arquitecturas

doméstica

dos

equipamentos

diferén-

cianse. Para as arquitecturas domésticas créase un sistema de construción con madeira, facendo todas as unións semellantes; mentres que os equipamentos son elaborados a través da técnica do bambú a través da creación dun pórtico tipo que se repite, xerando unha diferenza importante entre ambos. As condicións climáticas, tanto o sol como a choiva, provocan que todas as edificacións teñan unhas grandes cubertas, sendo estas as pezas fundamentais das construcións. Os cerramentos non son tan importantes podendo incluso nalgún caso nin existir,

como

sucede

espazo

cuberto,

adquirindo

neste caso todo o valor a estrutura.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas b.

Sistemas de cimentación adoptados

Para a cimentación de todas as edificacións, optouse

por

unha

cimentación

directa,

dependendo

do caso con zapatas illadas, no caso de soporte, ou corridas, baixo muro, de formigón armado que transmiten as cargas do edificio aos estratos resistentes do terreo. Ambas cos adecuados sistemas de arriostramento que se especifica nos planos. Ante a falta dun estudo xeotécnio que nos determine a natureza do chan, para o cálculo tómase unha presión admisible de 2 N/mm2. Quedando a solución definitiva pendentes de posteriores estudos xeotécnico que ofrezan resultados máis viables. O non ter datos específicos do nivel freático e o estar nunha zona elevada, considérase que non afecta a cimentación. O cálculo das súas dimensións realizase coa tensión admisible definida anteriormente, e coas accións actuantes sobre os diferentes edificios. Previamente ao formigonado do fundamento disporase unha capa de 10 cm de espesor mínimo de formigón pobre de limpeza HM-20. Sobre planos

nivel

cimentación,

estruturas,

como

construirase

indican

unha

soleira

de formigón para resistir as cargas previstas por uso. A soleira encontrase limitada por unha viga

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas perimetral realizada con bloques de formigón en U. Arquitectura doméstica A cimentación das edificacións dos lotes será de zapatas illadas a excepción da latrina que será unha zapata corrida. Sobre a zapata corrida da latrina apoiaranse as primeiras ringleiras de bloque que permitiran a creación das camaras. A

unión

cos

soporte

realizarase

través

dunha

peza metálica que una o fundamento e o soportes de madeira. As soleiras, das cociñas e das vivendas, estarán limitadas polos bloques en U que fan o límite exterior e elevan a soleira 15 cm sobre o terreo. Equipamentos A

cimentación

dos

diferentes

equipamentos

serán

zapatas illadas unidas con vigas centradoras, que permite

evitar

movementos

diferenciais

entre

diferentes zapatas. Estas vigas centradoras tamén servirán como apoio para realizar os cerramentos lixeiros. A soleira estará limitada por os bloques en U ou polo límite das zapatas, como marcan os planos de cimentacións. A cimentación das igrexas xeran zapatas corridas,

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas atadas nos extremos. A soleira en estas construccións está delimitada polas zapatas e as vigas de atado. c.

Sistemas estruturais adoptado

Arquitectura doméstica A estrutura da latrina comeza cun zócalo realizado con bloques de formigón, armados nos alvéolos, que soportan unha lousa de formigón armado de 15 cm de espesor. Enriba desta lousa cuns elementos metálicos de apoio comeza a estrutura de madeira cos elementos verticais de madeira de 10 x 10 cm que soportan a cuberta feita con vigas de madeira de 10 x 7,5 cm. Ao tratarse dunha construción de pequenas dimensións o seu cálculo é moi sinxelo. As cociñas están conformadas por uns soportes de madeira de guayabo de 15 x 15 cm, que soporta unhas vigas nas que se apoian os pares que soportan a cuberta que van tensos. A unión da cumieira diferénciase nos dous tipos, se aparece unha viga no cumio ou non, diferenciando as pezas de unión. As vivendas están conformadas por unha serie de soportes de madeira de 20 x 20 cm que son os que logo rexen a compartimentación na planta. Estes soportes son nos que se apoian as vigas lonxitudinais onde a continuación se apoian os pares. Os pares que non se apoien sobre soporte levarán un tensor, semellante ao das cociñas.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas Equipamentos Todas as estruturas dos equipamentos estarán resoltas con bambú da especie guadua engustifolia, xerada con pórticos simples que se repiten e crean o espazo. Nos pórticos de bambú aparecen pares de bambú unidos a varios soportes que permiten rixidizar a estrutura. Nas unións, empalmes estruturais e na cimentación utilízanse gonzos de aceiro, e posteriormente enchese

con

morteiro

cemento

entrenós

para

mellorar o comportamento. Son

sistemas

estruturais

sinxelos

que

empregan

vigas simples apoiadas sobre piares compostos, o que posibilita a montaxe dos pórticos noutro lugar e colocalos unha vez preparados. O arriostramento no sentido lonxitudinal se consigue a través do trazado das correas de cuberta.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas d.

Normativa que afecta á estrutura

A estrutura comprobouse aplicando os seguintes Documentos Básicos:

DB-SE

Bases de cálculo

DB-SE-AE

Accións na edificación

DB-SE-C Cimentacións

DB-SE-F Fábrica

DB-SE-M Madeira

Ademais tivéronse en contas as especificacións da seguinte normativa: NCSE

Norma de construción sismorresistente:

parte xeral e edificación EHE

Instrución de formigón estrutural

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas CUMPRIMENTO DO DB-SE. BASES DE CÁLCULO A estrutura analizouse e dimensionouse fronte aos estados límite, que son aquelas situacións para as que, de ser superadas, pode considerarse que o edificio non cumpre algún dos requisitos estruturais para os que foi concibido. SE 1. RESISTENCIA Y ESTABILIDADE. A estrutura calculouse fronte aos estados límite últimos, que son os que, de ser superados, constitúen un risco para as persoas, xa sexa porque producen una posta fora de servizo do edificio ou o colapso total ou parcial do mesmo. En xeral consideráronse os seguintes: a) perda do equilibrio do edificio, ou dunha parte estruturalmente independente, considerado como un corpo ríxido; b) fallo por deformación excesiva, transformación da estrutura ou de parte dela nun mecanismo, rotura dos seus elementos estruturais (incluídos os apoios e a cimentación) ou das súas unións, ou inestabilidade de elementos estruturais incluíndo os orixinados por efectos dependentes do tempo (corrosión, fatiga). As verificacións dos estados límite últimos que aseguran a capacidade portante da estrutura, establecidas en el DB-SE 4.2, son as seguintes:

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas Comprobouse que hai suficiente resistencia da estrutura portante, de todos os elementos estruturais, seccións, puntos e unións entre elementos, para todas as situacións de dimensionado pertinentes, cúmprese a seguinte condición: Ed ≤ Rd

sendo:

Ed valor de cálculo do efecto das accións

Rd valor de cálculo da resistencia

Comprobouse

que

conxunto

edificio

dependentes

hai

suficiente e

mesmo,

de para

estabilidade

todas todas

as as

partes

do in-

situacións

de dimensionado pertinentes, cúmprese a seguinte condición: Ed,dst ≤ Ed,stb sendo:

Ed,dst valor de cálculo do efecto das ac-

cións desestabilizadoras

Ed,stb valor de cálculo do efecto das ac-

cións estabilizadoras SE 2. APTITUDE AO SERVIZO. A estrutura calculouse fronte aos estados límite de servizo, que son os que, de ser superados, afectan ao confort e ao benestar dos usuarios ou de terceiras persoas, ao correcto funcionamento do

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas edificio ou á aparencia da construción. Os estados límite de servizo poden ser reversibles e irreversibles. A reversibilidade refírese ás consecuencias que excedan os límites especificados como admisibles, unha vez desaparecidas as accións que a produciran. En xeneral se consideráronse os seguintes: a) as deformacións (frechas, asentos ou afundimentos) que afecten á aparencia da obra, ao confort dos

usuarios,

funcionamento

equipos

instalacións; b) as vibracións que causen unha falta de confort das persoas, ou que afecten á funcionalidade da obra; c) os danos ou o deterioro que poden afectar desfavorablemente á aparencia, á durabilidade ou á funcionalidade da obra. As verificacións dos estados límite de servizo, que aseguran a aptitude ao servizo da estrutura, comprobouse o seu comportamento adecuado en relación coas deformacións, as vibracións e o deterioro, porque se cumpre, para as situacións de dimensionado pertinentes, que o efecto das acciones non alcanza o valor límite admisible establecido para este efecto no DB-SE 4.3.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas CUMPRIMENTO DO DB-SE-AE. ACCIÓNS NA EDIFICACIÓN. As accións sobre a estrutura para verificar o cumprimento dos requisitos de seguridade estrutural, capacidade portante (resistencia e estabilidade) e aptitude ao servizo, establecidos no DB-SE determináronse cos valores dados no DB-SE-AE salvo nas accións determinadas por cargas de vento, neve e

sismorresistente

que

tomaron

seguintes

datos: VENTO: Segundo o especificado no anexo D do CTE DB-SE AE a presión do vento pode obterse da expresión: qb = 0,5 • ∂ • vb2 Onde neste caso a velocidade do vento é 20Km/h (rachas de vento normais na comunidade) e a densidade do aire é 1,25kg/m3 substituíndo na expresión obtemos: qb = 0,036 kN/m2 Polo tanto aplicando a fórmula qe = qb • ce • cp (apartado 3,3,2 do CTE DB SE AE) onde Ce será 2,1. Debido ao escaso valor obtido non se ten en conta no cálculo.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas NEVE: Non existen cargas debidas á acumulación de neve. SISMORRESISTENTE: Segundo o documento “Normas Estruturais de Deseño e Construción Recomendadas para a República de Guatemala” do ano 1996 onde define que para a zona sísmica afectada (4.2) a aceleración Ao=0,30g. Por outro lado as construcións implicadas cumpren as normas básicas de construción definidas na NCSE-02 permitindo un cálculo simplificado. ACCIÓNS GRAVITATORIAS: ACCIÓNS PERMANENTES 1 O peso propio a ter en conta é o dos elementos estruturais,

cerramentos

elementos

separa-

dores, a tabiquería, todo tipo de carpinterías, revestimentos (como pavimentos, guarnecidos, enlucidos), e recheos (como os de terras). 2 O valor característico do peso propio dos elementos

construtivos,

determinarase,

xeneral,

como o seu valor medio obtido a partir das dimensións nominais e dos pesos específicos medios. 3 O peso das fachadas e elementos de compartimentación pesados, tratados como acción local, asignarase como carga a aqueles elementos que inequi-

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas vocamente vaian a soportalos, tendo en conta, no seu caso, a posibilidade de reparto a elementos adxacentes e os efectos de arcos de descarga. No caso de continuidade con plantas inferiores, debe considerarse, do lado da seguridade do elemento, que a totalidade do seu peso gravita sobre si mesmo.

ACCIÓNS VARIABLES Sobrecarga de uso: 1 A sobrecarga de uso é o peso de todo o que pode gravitar sobre o edificio por razón do seu uso. Tendo en conta isto, estímanse as seguintes cargas: PESO PROPIO MUROS LIXEIROS DE PET

0,20kN/m2

CUBERTA DE PALMA

1,10kN/m2

SOBRECARGA DE USO CUBERTA 1,00kN/m2

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas

CUMPRIMENTO DO DB-SE-C. CIMENTACIÓNS. O comportamento da cimentación en relación á capacidade

portante

comprobáronse

(resistencia

fronte

aos

estados

estabilidade) límite

últimos

asociados co colapso total ou parcial do terreo ou co fallo estrutural da cimentación. En xeneral consideráronse os seguintes: a)

perdida

capacidade

portante

terreo

apoio da cimentación por afundimento, esbaramento ou tombo; b)

perdida

estabilidade

global

terreo

contorna próximo á cimentación; c) perdida da capacidade resistente da cimentación por fallo estrutural d) fallos orixinados por efectos que dependen do tempo

(durabilidade

material

cimentación,

fatiga do terreo sometido a cargas variables repetidas). As verificacións dos estados límite últimos, que aseguran a capacidade portante da cimentación, son as seguintes: Na comprobación de estabilidade, o equilibrio da cimentación (estabilidade ao tombo ou estabilida-

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas de fronte á subpresión) verificouse, para as situacións de dimensionado pertinentes, cumpriendo a condición: Ed,dst ≤ Ed,stb sendo: Ed,dst valor de cálculo do efecto das accións desestabilizadoras Ed,stb valor de cálculo do efecto das accións estabilizadoras Na comprobación de resistencia, a resistencia local e global do terreo verificouse, para as situacións de dimensionado pertinentes, cumprindo a condición: Ed ≤ Rd

sendo:

Ed valor de cálculo do efecto das accións Rd valor de cálculo da resistencia do terreo A comprobación da resistencia da cimentación como elemento

estrutural

verificouse

cumprindo

que

valor de cálculo do efecto das accións do edificio e do terreo sobre a cimentación non supera o valor de cálculo da resistencia da cimentación como elemento estrutural. O comportamento da cimentación en relación á aptitude ao servizo comprobouse fronte aos estados

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas límite de servicio asociados con determinados requisitos impostos ás deformacións do terreo por razóns estéticas e de servizo. En xeneral consideráronse os seguintes: a) os movementos excesivos da cimentación que podan inducir esforzos e deformacións anormais no resto da estrutura que se apoia en eles, e aínda que non cheguen a rompela afecten á aparencia da obra, ao confort dos usuarios, ou ao funcionamento de equipos e instalacións; b) as vibracións que ao transmitirse á estrutura poidan producir falta de confort nas persoas ou reducir a súa eficacia funcional; c) os danos ou o deterioro que poidan afectar negativamente á aparencia, á durabilidade ou á funcionalidade da obra. A verificación dos diferentes estados límite de servizo que aseguran a aptitude ao servizo da cimentación, é a seguinte: O

comportamento

adecuado

cimentación

verifi-

couse, para as situacións de dimensionado pertinentes, cumprindo a condición: Eser ≤ Clim sendo

Eser o efecto das accións;

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas

Clim o valor límite para o mesmo efecto.

Os diferentes tipos de cimentación requiren, ademais, as seguintes comprobacións e criterios de verificación,

relacionados

máis

especificamente

cos materiais e procedementos de construción empregados: CIMENTACIONES DIRECTAS. No

comportamento

das

cimentacións

directas

com-

probouse que o coeficiente de seguridade dispoñible

con

relación

ás

cargas

que

producirían

esgotamento da resistencia do terreo para calquera mecanismo posible de rotura, é adecuado. Consideráronse os estados límite últimos seguintes: a) afundimento; b) esvaramento; c) tombo; d) estabilidade global; e) capacidade estrutural do fundamento; verificando as comprobacións xerais expostas. No

comportamento

das

cimentacións

directas

com-

probouse que as tensións transmitidas polas cimentacións dan lugar a deformacións do terreo que se

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas traducen en asentos, desprazamentos horizontais e xiros da estrutura que non resultan excesivos e que non orixinaran unha perda da funcionalidade, producir

fendeduras,

outros

danos.

Conside-

ráronse os estados límite de servizo seguintes: a) os movementos do terreo son admisibles para os edificios a construír; b) os movementos inducidos no entorno non afectan aos edificios próximos; verificando as comprobacións xerais expostas e as comprobacións adicionais do DB-SE-C 4.2.2.3. ACONDICIONAMENTO DO TERREO. Nas escavacións tivéronse en conta as consideracións do DB-SE-C 7.2 e nos estados límite últimos dos

taludes

consideráronse

configuracións

inestabilidade que poden resultar relevantes; en relación aos estados límite de servizo comprobouse que non se alcanzan nas estruturas, vías e servizos da contorna da escavación. No deseño dos recheos, en relación á selección do material e aos procedementos de colocación e compactación,

tivéronse

conta

consideracións

do DB-SE-C 7.3, que se seguirán tamén durante a execución. Na

xestión

auga,

relación

control

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas auga freática (esgotamentos e

relaxamentos) e á

análise das posibles inestabilidades das estruturas enterradas no terreo por roturas hidráulicas (subpresión, sifonamento, erosión interna ou tubificación) tivéronse en conta as consideracións do DB-SE-C 7.4, que se deberán seguir tamén durante a execución.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas CUMPRIMENTO DO DB-SE-F. FÁBRICA. En relación aos estados límite verificáronse os definidos con carácter xeneral no DB SE 3.2, seguindo as consideracións do apartado 3 do DB-SE-F: a) capacidade portante (estados límite últimos). b) aptitude ao servizo (estados límite de servizo). Na comprobación fronte aos estados límite últimos dos muros sometidos predominantemente a carga vertical, verificouse a resistencia a compresión vertical; e no comportamento da estrutura fronte a accións horizontais verificouse a súa resistencia a esforzo cortante; e tamén se considerou a combinación do esforzo normal e do esforzo cortante máis desfavorable. O comportamento dos muros con accións laterais locais en relación á resistencia comprobouse fronte ao estado límite último de flexión.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas CUMPLIMIENTO DO DB-SE-M. MADEIRA. En relación aos estados límite verificáronse os definidos con carácter xeral no DB SE 3.2, seguindo as consideracións do apartado 2 do DB-SE-M: a) capacidade portante (estados límite últimos). b) aptitude ao servizo (estados límite de servizo). Na comprobación fronte aos estados límite últimos analizouse e verificouse: a) o esgotamento das seccións sometidas a tensións orientadas nas direccións principais; b) o esgotamento das seccións constantes sometidas a solicitacións combinadas; d) o esgotamento des pezas rebaixadas en relación ás concentracións de tensións que implican os rebaixes; e) o esgotamento das pezas con buratos. O comportamento das seccións en relación á resistencia

comprobáronse

fronte

aos

estados

límite

últimos seguintes: a) tracción uniforme paralela á fibra;

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas b) tracción uniforme perpendicular á fibra; c) compresión uniforme paralela á fibra; d) compresión uniforme perpendicular á fibra; e) flexión simple; f) flexión esviada; g) cortante; h) torsión; i) compresión inclinada respecto á fibra; j) flexión e tracción axial combinadas; k) flexión e compresión axial combinadas; l) tracción perpendicular e cortante combinados. O comportamento das pezas en relación á estabilidade comprobáronse fronte aos estados límite últimos seguintes: a) pandeo de columnas solicitadas a flexión composta (empenamento por flexión); b) tombo lateral de vigas.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas

A comprobación fronte aos estados límite de servizo analizáronse e verificáronse coa exixencia básica SE-2, en concreto os estados e valores límite establecidos no DB-SE 4.3. O

comportamento

estrutura

relación

ap-

titude ao servizo comprobouse fronte aos estados límite de servizo de esvaramento de unións e de vibracións. Comprobouse a capacidade de carga, co apartado 8 do DB-SE-M, das unións entre pezas de madeira, taboleiros e chapas de aceiro mediante os sistemas de unión seguintes: a)

elementos mecánicos de fixación de tipo ca-

villa, conectores e unións tradicionais.

100

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas e.

Manuais de bambú

Para coñecer a resistencia e as unións utilizadas nas estruturas de bambú, documenteime en diversos manuais entre os que están os seguintes: •

Jansen:

“Bamboo

building

structures”,

Alemania, 1981 •

Munoz, Cesar y Rodriguez, Hugo: “Propuesta

de uniones mecanicas para estructuras de guadua” Colombia, 1997 •

Simon Velez: “Bamboo - Grow your own house”,

Alemania, 2000 •

Trujillo, David y Clavijo, Sandra: “Evalua-

cion de uniones a tracción en guadua” ,Colombia, 2000 •

Hidalgo López: “Manual de construcción con

bamboo”, Universidad Nacional Colombia, 2003 •

Ronald Laude: “Uniones en construcciones es-

paciales y licianas en guadua angustifolia” Universidad Nacional, Colombia, 2004 Os pórticos de bambú predimensionáronse, pero non se comprobou a súa resistencia aos estados límites últimos e de servizo.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

101

Memoria estruturas f.

Cálculos por ordenador

Para o cálculo destas estruturas utilizáronse os seguintes programas: Para o cálculo de muros, cimentacións e muros de fábrica de bloque armada: Cype 2009.1.c Para o cálculo de elementos de madeira e aceiro: Metal 3d Clásico 2009.1.c A discretización de elementos estruturais realizada polo programa é a seguinte: A análise das solicitacións realízase mediante un cálculo espacial en 3D, por métodos matriciais de rixidez, formando todos os elementos que definen a estrutura: soportes, pantallas H.A., muros, vigas e forxados. Establécese a compatibilidade de deformacións en todos os nós, considerando 6 graos de liberdade, e créase a hipótese de indeformabilidade do plano de cada planta, para simular o comportamento ríxido do forxado, impedindo os desprazamentos relativos entre nós do mesmo (diafragma ríxido). Por tanto, cada planta só poderá xirar e desprazarse no seu conxunto (3 graos de liberdade). Para todos os estados de carga realízase un cálculo estático (excepto cando se consideran accións dinámicas por sismo, neste caso emprégase o aná-

102

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas lise modal espectral) e suponse un comportamento lineal dos materiais e, por tanto, un cálculo de primeira orde, de cara á obtención de desprazamentos e esforzos. SOPORTES Son barras verticais entre cada planta, cun nó en arranque de cimentación ou noutro elemento, como unha viga ou forxado, e na intersección de cada planta, sendo o seu eixo o da sección transversal.

Considéranse

excentricidades

debidas

variación de dimensións en altura en cada planta. A lonxitude da barra é a altura ou distancia libre á cara de outros elementos da planta inicial e final. VIGAS Defínense en planta fixando nós na intersección coas caras dos soportes, así como nos puntos de corte con elementos de forxado ou con outras vigas. Así créanse nós ao longo do eixo e nos extremos, nas puntas dos beiriles ou extremos libres, ou en contacto con outros elementos dos forxados. Por tanto, unha viga entre dúas columnas está formada por varias barras consecutivas, cuxos nós son as interseccións coas barras de forxados. Sempre posúen tres graos de liberdade, mantendo a hipótese de diafragma ríxido entre todos os elementos que se encontren na planta. Por exemplo, unha viga continua que se apoia en varios soportes, aínda

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

103

Memoria estruturas que non teña forxado, conserva a hipótese de diafragma ríxido. Poden ser de formigón armado, metálicas ou mixtas, en perfiles seleccionados da biblioteca. As vigas discretízanse como barras cuxo eixo é coincidente co plano medio que pasa polo centro da alma vertical, e á altura do seu centro de gravidade. LOUSAS MACIZAS A discretización dos panos de lousa maciza realízase en mallas de elementos tipo barra de tamaño máximo de 25 cm e efectúase unha condensación estática (método exacto) de todos os graos de liberdade. Tense en conta a deformación por cortante e mantense a hipótese de diafragma ríxido. Considérase a rixidez á torsión dos elementos. MUROS DE BLOQUE DE FORMIGÓN Son

elementos

verticais

sección

transversal

calquera, formada por rectángulos entre cada planta, e definidos por un nivel inicial e un nivel final. A dimensión de cada lado pode ser diferente en cada planta, e pódese diminuír o seu espesor en cada planta. Nunha parede (ou muro) unha das dimensións transversais de cada lado debe ser maior que cinco veces a otra dimensión, xa que se non se verifica esta condición, non é adecuada a súa discretización como elemento finito, e realmente

104

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas pódese considerar unha columna, ou outro elemento en función das súas dimensións. Tanto vigas como forxados e soportes únense ás paredes do muro ao longo dos seus lados en calquera posición e dirección. Todo no xerado corresponde con algún nó dos triángulos. A discretización efectuada é por elementos finitos tipo lámina grosa tridimensional, que considera a deformación por cortante. Están formados por seis nós, nos vértices e nos puntos medios dos lados, con seis graos de liberdade cada un. A súa forma é triangular e realízase un mallado do muro en función das dimensións, xeometría, ocos, xerándose un mallado con refinamento en zonas críticas, o que reduce o tamaño dos elementos nas proximidades de ángulos, bordes e singularidades. ANALISE REALIZADO POLO METAL 3D CLÁSICO: O programa considera un comportamento elástico e lineal dos materiais. As barras definidas son elementos lineais. As cargas aplicadas nas barras pódense establecer en calquera dirección. O programa admite calquera tipoloxía: uniformes, triangulares, trapezoidais, puntuais, momentos e incremento de temperatura diferente en caras opostas. Nos nós pódense colocar cargas puntuais, tamén en calquera dirección. O tipo de nó que se emprega é totalmente

xenérico,

admítense

unións

incrustadas,

articuladas, incrustadas elásticamente, así como articulacións entre as barras, e de estas ao nó.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

105

Memoria estruturas Pódense utilizar calquera tipo de apoio, incluíndo a definición de apoios elásticos en calquera dirección. Tamén é posible empregar desprazamentos impostos para cada hipótese de carga. Nos apoios nos que incide unha única barra vertical (segundo o eixo Z) permite definir unha zapata illada ou un encepado de formigón armado. Se dita barra é metálica, permite definir unha placa de ancoraxe metálica. As hipóteses de carga que se poden establecer non teñen límite en canto ao seu número. Segundo a súa orixe, poderanse asignar a Peso Propio, Sobrecarga, Vento, Sismo e Neve. A partir

das

hipóteses

básicas

pódense

definir

calcular calquera tipo de combinación con diferentes coeficientes de combinación. É posible establecer varios estados límite e combinacións diferentes: . Hipóteses simples . E.L.U. rotura. Formigón . E.L.U. rotura. Formigón en cimentacións . Tensións sobre o Terreo (Tensións admisibles) . Xenéricas (como aceiro laminado) . Desprazamentos

106

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria estruturas . E.L.U. rotura. Aceiro (Laminado e armado) . E.L.U. rotura. Aceiro (Conformado) . E.L.U. rotura. Madeira Para cada estado xéranse todas as combinacións, indicando o seu nome e coeficientes, segundo o material, uso e norma de aplicación.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

107

Memoria construtiva

Comunidade MarĂa do Mar. Champerico. Guatemala PFC XuĂąo 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria construtiva a.

Descrición xeral

As construcións buscan dar resposta á necesidade básica do habitar, solucións sinxelas, versátiles e sostibles pola ausencia de recursos, baseándose na

reutilización

austeridade,

aproveitando

os recursos locais e as vantaxes que o clima nos proporciona. Para todos os procesos construtivos utilizáronse técnicas tradicionais, xunto con técnicas sinxelas que favorecerán a autoconstrución. A utilización das cubertas de palma como elemento de cubrición, xunto coa utilización dos muros feitos con material de refugallo como é a construción con botellas de PET, permite unha edificación moi económica. Todas as técnicas empregadas na construción serán explicadas, nunhas xornadas de capacitación dirixidas á comunidade, posibilitando que cada familia poida construír a súa vivenda. Os materiais a empregar diferéncianse entre a arquitectura doméstica e a dos equipamentos; utilizando a madeira no primeiro e o bambú nos segundos. Mentres que o cerramento sempre será feito cunha armazón de madeira ou bambú recheo de botellas de PET. Todas

carpinterías

fanse

madeira

maciza,

debido á mala calidade dos vidros que existe na zona; facendo que coa apertura das fiestras poida penetrar a luz e cun pequeno mosquiteiro impedir

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

111

Memoria construtiva a entrada dos insectos. b. Escavación O movemento de terras comprenderá as escavacións necesarias no terreo para a posterior construción das cimentacións e as soleras das edificacións. Alcanzaranse por medios manuais a cota de cimentación tomando todas as medidas de seguridade precisas para a correcta execución sen necesidade de correr riscos (esteamentos, esgotamento de augas se as houbese, derrubes,…). Para o movemento de terras a escala urbana utilizaranse

medios

realización

dos

mecánicos viarios

que

posibilitarán

sobreelevados

terreo

existente e as drenaxes pertinentes. Tamén para a construción das canles que levan a auga as fincas de cultivo, as escavación serán con medios mecánicos. c. Á

Instalacións na rede urbana

hora

defínense

definir os

trazados

instalacións e

construcións

proxecto das

redes

urbanas e das infraestruturas principais que se utilizan como son a auga, o saneamento e a electricidade; ademais dunha correcta ventilación en todas as vivendas.

112

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria construtiva i. Auga A estratexia de dotar de auga é diferente para a zona de cultivo e para as vivendas. Na zona das fincas de cultivo constrúese un acueduto que leva a auga do río que se atopa a 650m ata un gran deposito a nivel de chan que se constrúe no lugar onde está agora a vivenda do finqueiro. Neste lugar almacénase a auga que se leva ás diferentes fincas, en grupos de 6 por cada canle. As canles

serán

feitas

por

elementos

prefabricados

de formigón, con pezas especiais nas derivacións. O trazado da auga potable no núcleo é completamente distinto, sitúase na parte máis alta da finca un pozo cunha bomba, que funciona con enerxía fotovoltaica, esta sube a auga a un depósito elevado de 60000 l que estará conectado ao sistema entubado de auga que a leva a cada lote. O trazado das tubarias sitúase entorno ás beirarrúas, marcando o seu traxecto.

ii. Saneamento

Para o saneamento, o trazado das augas grises de cada lote discorre polo espazo intermedio e límite entre os lotes cara un filtro verde que purifica e limpa parte da auga que lle chega a través de plantas macrofitas. A auga obtida despois de pasar polo filtro verde é auga óptima para o rego.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

113

Memoria construtiva Outro dos elementos de saneamento utilizado é a drenaxe que acompaña ás rúas no seu borde e que permite

canalización

das

augas

épocas

fortes choivas. Esta drenaxe estará realizada con sistemas prefabricados de formigón armado por onde discorrerá a auga. O saneamento a escala doméstica estará resolto a través das latrinas e a utilización dos residuos xerados na horta.

iii. Electricidade

O sistema eléctrico chega á parcela pola esquina nordeste, lugar onde se sitúa un centro de transformación. A creación dun trazado aéreo e a dotación de electricidade en cada unha das vivendas, posibilita a creación dunha alumado público, aproveitando os mesmos postes de trazado que estarán separados cada 10 m. Nunha primeira fase non se dota de liñas de forza ás vivendas, contando estas unicamente cunha liña de iluminación que será ampliada nun futuro. d.

Cimentacións e contención de terras

A cimentación resólvese mediante zapatas illadas de formigón armado con vigas centradoras, que servirán de base para os muros de botellas de PET, e con zapatas corridas baixo muro de bloque de formigón ou elementos lonxitudinais como no caso das

114

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria construtiva igrexas. A cimentación realízase sobre un substrato resistente dunha tensión admisible de 2 N/ mm2. O formigón empregado na cimentación terá unha agresividade ambiente de tipo IIa. As zapatas de formigón apóianse nunha capa continua de 10 cm de espesor de formigón de limpeza para

nivelar

posibles

descontinuidades

hori-

zontabilidade do terreo. O armado das zapatas aparece detallado nos planos de estruturas. e. Estrutura As

estruturas

das

arquitecturas

domésticas

rea-

lízanse en madeira de guayabo. A latrina ten un pequeno zócalo estrutural realizado en bloque de formigón armado verticalmente, sobre o que apoia unha lousa de formigón de 15 cm de espesor. Sobre a lousa colócase unha estrutura de madeira 10 x 10 cm que fará a cuberta. A estrutura da cociña resolverase con soportes de 15 x 15 cm e os da vivenda de 20 x 20 cm. Todos os pórticos empregados son pórticos planos que están arriostrados coa armazón da cuberta. Todos os equipamentos están realizados cunha estrutura de bambú da especie guadua angustifolia. Todos os pórticos empregados son pórticos planos cunha serie de arriostramentos a través de pares de

bambú

horizontais

impedindo

desplazamento

horizontal; para a rixidización no outro sentido utilízase a armazón de cuberta. As unións evitan

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

115

Memoria construtiva o deterioro do bambú e unha maior lonxevidade da estrutura. En todos os equipamentos, os soportes de bambú son de

diámetro 15.

f. Paramentos Todos

edificios

utilizan

mesmo

sistema

cerramento, coa construción dun sistema de paneis de madeira nos que se colocan as botellas de PET limitadas por unha malla metálica por ambos lados e posteriormente se rebocan cun morteiro de terracemento, dándolle finalmente un acabado de cal que mellora as súa durabilidade. Para finalizar cada familia pode pintar a súa vivenda con cores. As

divisións

interiores

tamén

realizará

con

este tipo de muro; que permite o aproveitamento da gran cantidade de residuos plásticos que se encontran nas comunidades e unha futura contaminación que aparece ao queimar estes plásticos. A armazón que permite a construción do muro; xera que a colocación das carpinterías sexa máis sinxela e non teña problemas á hora de colocala. A separación dos elementos verticais do armazón para os

muros

dos

diferentes

edificios

dependerá

modulación da estrutura. g. Carpinterías A totalidade das carpinterías resólvense con táboas de madeira maciza de palo prieto de 20 mm de

116

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria construtiva espesor, tratados con lasures. As fiestras incorporaran un mosquiteiro cara o interior para evitar a entrada de calquera insecto. As tapas da latrina realizaranse de aceiro para mellorar a limpeza e permitir o concentrar todos os raios de sol nas cámaras e poder evaporar toda a humidade. Inténtanse unificar o tipo de carpinterías, para reducir custos e simplificar a execución. Todas as carpinterías quedan detalladas nos planos de acabados e carpinterías de cada edificación. h. Acabados PAVIMENTOS Os pavimentos poden ser de dous tipos: nas zonas pechadas e de uso habitual serán unha soleira de formigón, e nas zonas exteriores utilizarase unha mestura de morteiro de cemento e terra. PAREDES Todas as paredes terán un acabado de cal que pode ser pintada nun futuro polos propietarios. TEITOS O acabado dos teitos é o acabado natural do material da cuberta de palma e a súa estrutura, poden-

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

117

Memoria construtiva do cubrir cada familia con teas de algodón, confeccionadas polas propias beneficiarias, a parte superior da construción. Na cociña ou nas vivendas estas teas poden ir colgadas dos tensores dos pares da cuberta. *Todos os detalles de cada un dos acabados das edificacións pódense ver nos planos característicos de acabados e carpinterías. i. Cubertas A armazón das cuberta dos edificios domésticos estarán resoltos con madeira de sección redonda que posteriormente servirá para o atado da palma. A cuberta será resolta co método tradicional, adquirindo un espesor de 15 a 30 cm o que permite xerar un importante illante térmico contra a radiación directa do sol. As correas están separadas unhas de outras entorno a 50 cm. Nos equipamentos toda a construción da cuberta tamén se realizará con bambú ao que se lle atarán as follas de palmeira.

118

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria construtiva j.

Saneamento e drenaxes nas edificacións

O forxado de todas as edificacións encóntrase elevado 15 cm sobre o nivel do chan, impedindo que entre a auga durante a época de choivas. Ademais para evitar a entrada de auga, créase unha drenaxe en torno á soleira cunha capa de grava de diámetros 20/40 de 20 cm de espesor.

Cumprimento da normativa

Condicións estruturais

Asegúrase que o edificio ten un comportamento estrutural adecuado fronte ás accións ás que pode estar

sometido

durante

súa

construción

uso

previsto, tendo en conta a contorna na que se sitúa

condicións

seguridade

aplicables

este contexto. A resistencia e a estabilidade serán as adecuadas para que non se xeren resgos indebidos. As estruturas calcúlanse tendo en conta as condicións de seguridade aplicables ao contexto do proxecto. A aptitude ao servizo será co uso previsible do edificio, de forma que non se produzan deformacións inadmisibles, limítanse a un nivel aceptable a probabilidade de un comportamento dinámi-

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

119

Memoria construtiva co inadmisible e non se produzan degradacións ou anomalías inadmisibles, segundo as condicións da contorna na que se sitúa o proxecto

ii.

Condicións contra incendios

Os edificios encóntranse illados uns de outros, de modo que a existencia dun incendio non afectaría á totalidade da ordenación. Os edificios próximos a masas forestais están protexidos pola propia humidade existente no bosque tropical, que dificulta a propagación dos mesmos. As arquitecturas domésticas están protexidas contra

posible

incendio,

través

materiais

incombustibles como son os muros; e todas as seccións de madeira utilizadas calculáronse ante unha posible redución de sección debido a un lume. A evacuación en todas as construcións é directa ao exterior desde cada unha das estancias, co cal non existe risco para a vida das persoas.

Non

iii. Condicións utilización existen

escaleira

ramplas

nos

edificios

proxectados, a excepción da latrina que conta cunha escaleira de 5 chanzos, non aplicando os criterios de seguridade a este respecto. Tampouco se proxectan acristalamentos en ningún dos edificios.

120

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria construtiva En todas as construcións evitarase o risco de que os habitantes sufran caídas, e o chan será o adecuado para evitar que este sexa escorregadizo.

iv.

Condicións salubridade

Un dos condicionantes fundamentais é minimizar o risco previsible de presenza de auga ou humidade no interior das vivendas, debido a auga procedente de precipitacións atmosféricas, de escorrentías, do terreo ou de condensacións, dispoñendo medios que impidan a súa penetración ou, no seu caso que permita a súa evacuación sen producir danos. Dadas as condicións do lugar proxéctanse aleiros para protexer

paramentos

verticais

das

precipita-

cións. Créase un novo sistema de recollida de residuos plásticos de refugallo, xa que na actualidade non existe ningún, que posteriormente se poden utilizar na construción de novas edificacións. Debido ao clima, con altas temperaturas e altas condicións de humidade durante o ano, óptase por favorecer a ventilación natural, con ocos cruzados a altura do corpo. Estes ocos estarán complementados con mosquiteiros que impidan o paso dos insectos. O subministro de auga garántese a través da extracción da auga dun pozo e a canalización a un deposito elevado onde adquira a presión suficiente

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

121

Memoria construtiva para levalo a todos os lotes. Non se realizan instalación de auga quente en ningún dos edificios, xa que non se usa no lugar. O sistema de drenaxe é o encargado de recoller toda a auga das cubertas e levalas ata as zonas de cultivo evitando a aparición de zonas inundadas co risco que produce coa aparición de insectos e a transmisión de enfermidades.

Condicións acústicas

Pártese da base da imposibilidade do cumprimento de ningunha normativa acústica, debido á necesidade de adaptación da vivenda e os equipamentos ás condicións climáticas e sociais do lugar. A alta humidade e temperatura, esixen a existencia permanente dunha ventilación, co que é necesario a apertura de ocos e perforacións que garantan a circulación de aire, incluso cos edificios pechados. Cada unha das aperturas constitúe unha ponte acústica, polo tanto é inútil xustificar ou cumprir a normativa existente sobre dita materia. As condicións sociais fannos ver que a vida na comunidade realízase cara ao exterior, os corredores das vivendas proxéctanse totalmente abertas e sen cerramentos, e os equipamentos sepáranse do exterior a través de celosías.

122

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Memoria construtiva

vi.

Condicóns aforro de enerxía

A limitación da demanda enerxía eléctrica non é coherente no contexto deste proxecto. Ao ser unha comunidade indíxena campesiña a súa demanda non vai a ser comparable con outros lugares, cumprindo criterios de sostibilidade medioambiental.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

123

PARTE C

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Bibliografía

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Bibliografía

. Apuntes y textos IV curso de especilización cooperación para el desarrollo de asentamientos humanos en el Tercer Mundo. J. Salas; F. Colavidas. Madrid: ETSAM (2003). . Architecture without architects: a short introduction to non-pedigreed architecture. B. Rudofsky. London: Academy (1977). . Arquitectura alternativa móvil, ligera, desmontable, modular, adaptable. Madrid: H Kliczkowski (2002). . Arquitectura maya. Gaspar Muñoz Cosme. Valencia: Biblioteca TC (2006). . Arquitectura y clima. Rafael Sierra. Barcelona: GG Ediciones (1999). .

Arquitectura

urbanismo

Iberoamérica.

Gutierrez.

Madrid:

Cátedra

(1992) . Contra el hambre de vivienda: soluciones tecnológicas latinoamericanas. J. Salas. Bogotá: Escala (1998). . Built by hand: vernacular buildings around the world. A. Steen. Salt Lake City: Gibbs Smith (2003). .

Clima,

lugar

arquitectura:

manual

diseño

bioclimático.

CIEMAT

(1989). . Contra el hambre de vivienda: soluciones tecnológicas latinoamericanas. J. Salas. Bogotá: Escala (1998). . Design activism: beautiful strangeness for a sustainable world. A. Fuad-Luke. Sterling: Earthscan (2009).

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

129

Bibliografía . Guía para la redacción de proyectos de urbanización. CSCAE. . Guatemala: 10 años de los acuerdos de paz. Instituto Derechos Humanos. Bilbao: Universidad de Deusto (2006). . Guerrillas: guerra y paz en Centro América. D. Krujit. Barcelona: Icaria (2009). . Habita India. Garam Masala. Madrid: UPM (2006). . Habitar, participar, pertenecer: acceder a la vivienda incluirse en la sociedad. V. S. Pelli. Buenos Aires: Nobuko (2007). . Habiterra: Programa Iberoamericano de Ciencia y Tecnología para el Desarrollo. J. Salas. Bogotá: Escala (1995). . Habyted Cyted: Programa Iberoamericano de Ciencia y Tecnología para el Desarrollo. Asunción Habyted (2000). . La ciudad y el medio natural. J. A. Fariña Tojo. Madrid: Akal (1998). . La guerra en tierras mayas. Y. Le Bot. México : Fondo de Cultura Económica (1995). . La industrialización posible de la vivienda latinoamericana. J. Salas. Bogotá: Escala (2000). . La Nueva Babilonia. Constant. Barcelona: Gustavo Gili (2008). . La urbanización marginal. J. Busquets i Grau. Barcelona: Ediciones UPC (1999). . Las ciudades invisibles. Italo Calvino. Barcelona: Gustavo Gili (2001).

130

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Bibliografía . Latinscapes: el paisaje como materia prima. Land&ScapeSeries. J. Martignoni. Barcelona: Gustavo Gili (2008). . Manual del arquitecto descalzo: cómo construir casas y otros edificios. J. Van Lengen. Bogotá: Alfaomega (2003). . Mejora de barrios precarios en Latinoamérica. J. Salas. Bogotá: Escala (2005). . Planeta de ciudades miseria. M. Davis. Madrid: Foca (2007). . Rematerial: del desecho a la arquitectura. A. Bahamón. Barcelona: Parramón (2008). . The art of recycling in Kenya. A. Della Rosa. Milano: Charta (2008). . Un lenguaje de patrones. C. Alexander. Barcelona: Gustavo Gili (1980). . Un techo para vivir: tecnologías para viviendas de producción social en America Latina. Barcelona: Edicions UPC (2005). . Vivienda y ciudad posibles. C. González Lobo. Bogotá: Escala (2003). . Vivienda y cultura. A. Rapoport. Barcelona: Gustavo Gili (1972). . Viviendo y construyendo: Programa Iberoamericano de Ciencia y Tecnología para el Desarrollo. J. Salas. Bogotá: Escala (1994). . Waterscapes: el tratamiento de aguas residuales mediante sistemas vegetales. H. Izembart. Barcelona: Gustavo Gili (2003). . ¡El tiempo construye!: el proyecto experimental de vivienda (PREVI) de Lima. F. García-Huidobro. Barcelona: Gustavo Gili (2008).

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

131

Bibliografía MANUAIS: . Jansen: “Bamboo in building structures”, Alemania, 1981 . Munoz, Cesar y Rodriguez, Hugo: “Propuesta de uniones mecanicas para estructuras de guadua” Colombia, 1997 . Simon Velez: “Bamboo - Grow your own house”, Alemania, 2000 . Trujillo, David y Clavijo, Sandra: “Evaluacion de uniones a tracción en guadua” ,Colombia, 2000 . Hidalgo López: “Manual de construcción con bamboo”, Universidad Nacional Colombia, 2003 . Ronald Laude: “Uniones en construcciones espaciales y licianas en guadua angustifolia” Universidad Nacional, Colombia, 2004

132

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Bibliografía PÁXINAS WEB: . Sostre. Agrupació d’arquitectes per l’habitabilitat básica, la cooperació i el desenvolupamento sostenible. http://www.sostre.org/ . La tierra en construcción para el desarrollo. Construmática. http://www. construmatica.com/ . Archi Libre. Architecture sauvage et autoconstruction. http://www.archilibre.org/ . Arquitectura y Compromiso Social. www.arquisocial.org . Inteligencias colectivas. www.inteligenciascolectivas.org . Ecosur. La red para el hábitat económico y ecológico. http://www.ecosur.org/ . Mundo Maya online. La casa maya tradicional. http://www.mayadiscovery.com/ es/

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

133

ANEXOS

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Diario dunha viaxe a outro continente

Comunidade MarĂa do Mar. Champerico. Guatemala PFC XuĂąo 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Diario dunha viaxe a outro continente

Luns 11 de abril Wajxaq (8) Ajpu (fecha no calendario maia) Saímos do aeroporto de A Coruña moi pronto ás 6 e media da mañá para coller o avión cara Madrid onde faremos transbordo para coller un voo directo á cidade de Guatemala. Unha vez en Barajas facemos tempo paseando pola terminal para que se pasen as 3 horas de espera (logo avísanos de que o voo vai saír con retraso). Finalmente saímos de Madrid á unha e media. Logo de 11 horas de viaxe e entre comidas e pequenas sonecas chegamos á cidade de Guatemala sobre as catro e media (8 horas menos que en España). Ao aeroporto véñennos a buscar os compañeiros de Arquitectos Sen Fronteiras (Adrián e Lara) e Tere. Logo deixamos toda a equipaxe na casa de Tere, onde nos quedaremos a durmir. Saímos a dar unha volta pola cidade de Guatemala xunto con Lu (a compañeira de piso de Tere), e Ana (coordinadora do Programa Oxlajuj Tz’ikin), e ceamos no (Ex)céntrico. Ás 9 da noite deitámonos cansos despois dunha xornada de máis de 24 horas.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

139

Diario dunha viaxe a outro continente Martes 12 de abril B’eljoj (9)Imox (data no calendario maia) O plan para o martes era pasar pola Embaixada e logo viaxar cara Retalhuleu no coche de Ana, xunto con Adrián, Lara e Carolina. Cando chegaron os compañeiros

recollernos,

comentáronnos

que

profesores que estaban en folga tiñan cortado a estrada cara Reu e non podíamos ir se non deixaban pasar os coches. Lu e Tere, preparáronnos un almorzo tipicamente chapín, café + sopa de tortillas + tortilla de arroz + frijoles. Mentres agardabamos por Adri e Lara; Lu contounos moita información sobre a cultura indíxena, período de guerra en Guatemala, códice de Dresde...(que completaba os libros que trouxera desde Coruña). Na embaixada fixéronnos unha copia do pasaporte; e comentáronnos que Guatemala non era segura, que tiveramos moito coidado,... (meténdonos moito medo); a verdade é que non é como en España cada comercio ten a súa policía privada con trabuco na porta. Ás

comentáronnos

que

profesores

abriran

tráfico, así que recollemos a Ana e parimos cara Retalulheu (Reu), a 200 km da capital; pero na viaxe tárdase entre 3 e 4 horas, debido ás malas condición das estradas. Cando chegamos preparamos a vivenda onde imos a estar durante os 2 meses (que se encontra no mesmo edificio que a de Adri e Lara), e logo fixemos unha

140

pequena

visita

oficina

onde

coñecemos

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Diario dunha viaxe a outro continente xente de ASIAPRODI; Damián, Cruz, Misael e Juventina. Ceamos todos xuntos, carne asada, e sobre as 11 e media estabamos deitándonos.

Mércores 13 de abril Lajoj (10) Iq’ (data no calendario maia) Levantámonos pronto, sobre ás 6 da mañá para comezar co traballo na oficina. Alí asistimos á nosa primeira reunión de traballo, na que participaban Cruz, Misael e Maco, onde se fai un resumen de todo o feito durante a semana anterior. Un dos problemas

era

paralización

das

obras

INEB

(que se solucionará nos vindeiros días). A mediodía imos á casa onde comemos (brecol con patatas e xamón serrano, xunto cunha ensalada de tomate). Ao rematar de comer véñennos a arranxar os problemas das tubarías do baño e da cociña. Pola tarde damos un paseo por Reu, ademais de facer copias das chaves, mercamos un celular e unha compra no super. Logo volvemos á oficina, onde temos unha reunión a última hora xunto con Damián, Cruz e Juventina; rematando cunha cena de caldo de pata (carne de res), xunto con Ana. Recollemos e deitámonos sobre as 12 da noite.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

141

Diario dunha viaxe a outro continente Xoves 14 de abril Junlajoj (11) Aq’ab’al (data no calendario maia) Despois de levantármonos sobre as 6 e media da mañá; incorporámonos ao traballo da oficina onde empezamos a darlle voltas ás ideas do prototipo de botellas de plástico. A media mañá collemos un almorzo para levar e comer no carro destino a Nueva Cajolá (onde Adrián e Lara, teñen reunión cos albaneis do INEB). Nós mentres acudimos xunto con Misael acudimos a María del Mar Sector 2, para facer unha entrevista á xente da comunidade. Este é o primeiro contacto co terreo onde é a parcela do PFC; o acceso é bastante complicado debido ao camiño do terra con múltiples baches. Á volta estamos un anaco na reunión que os compañeiros de ASF teñen cos albaneis para solucionar os problemas da obra. A última hora da tarde volvemos a Reu e xuntámonos todos (Damián, Juventina, Cruz, Misael, Lara, Adri, Carolina e máis eu) para facer unha valoración. Finalmente acudimos a cear a un dos hoteis de Retalhuleu e ás 11 da noite nos estamos deitando.

142

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Diario dunha viaxe a outro continente

Venres 15 de abril Kab’laj (12) K’at (data no calendario maia) Este é o día do meu aniversario; erguémonos sobre as 6 e media da mañá, debido a que xa saíra o sol. Cando fun almorzar atopei un cartel, feito con collagesnun tabla, que puña “Feliz Cumpleaños” feito por Adri e Lara (que o día anterior me avisara de que a costume aquí é espertar ao cumpleañeiro coas Mañanitas

cunha

traca;

cousa

que

non

pasou).

Logo rematamos de preparar as entrevistas que fixeramos o día anterior en María del Mar. Ao medidodía volvemos a comer á casa onde abrín o agasallo que me enviaran os meus pais, oculto na maleta, cuns guantes de obra (moi utiles para cando comecemos coa construcción das botellas de plástico). Pola tarde continuamos preparando o vídeo de María del Mar que aparece no blog de ASF e transcribíndo as entrevistas. Logo de que durante toda a tarde fora desaparecendo pouco a pouco todo o mundo, ás 9 quedabamos Lara e máis eu, unicamente na oficina, e empezabamos a tirar para casa saíndo as escuras cando chegamos ao “parqueo” (aparcamiento) de onde saíu Damián berrando SORPRESA!!! xunto con Carol e Juventina. Mentres Adri estaba intentando poñer Las Mañanitas no ordenador. Entón empezamos a preparar unha churrascada con carne, patacas, tomate con cilantro, e tortillas.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

143

Diario dunha viaxe a outro continente Para finalizar tarta; os copañeiros agasalláronme cunha navalla multiusos (bastante práctica desde que a teño) e un libro de Miguel Ángel Asturias. Sábado 16 de abril Oxlajuj (13) Kan (data no calendario maia) Levantámonos tarde e quedamos pola casa ata mediodía; logo pasamos pola oficina onde traballamos un rato. Á hora do xantar acudimos ao restaurante Tertulia onde vimos a segunda parte do partido de Liga Madrid-Barça. Pola tarde empezamos a buscar información sobre Cayos Cochinos en Honduras para gozar das vacación de Semana Santa e apoaiando a Adri e Lara no que podiamos. Á hora da cea pasamos pola casa coa idea de ir á piscina do Hotel Don Jose, onde ceamos.

Domingo 17 de abril Jun (1) Kamey (data no calendario maia) Levantámonos,

non

moi

cedo,

decidimos

Champerico, Carolina e mais eu. Para o que tivemos que ir ata a terminal onde coller o chicken bus (antiguos buses escolares) que fora ata a costa do Pacífico. Antes démos unha volta polo mercado central de Reu, vendo todos os postos. Ao chegar a Champerico dirixímonos ao peirao feito de madeira e que entra no Océano Pacífico (a verdade é que o estado é un pouco ruinoso, é aparece un

144

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Diario dunha viaxe a outro continente cartel no que pon que a Municipalidade non se fai cargo en caso de accidente). A continuación acudimos a comer nun dos “ranchitos” próximos á praia e pedimos uns camaróns e pescado frito. Pola tarde estibemos unhas dúas horas na praia de Champerico (que ten área negra igual que as de Canarias). Sobre as 4 e media collemos outra vez o autobús cara Reu; que esta vez xa vai moito máis baleiro; e á chegada collemos un “chuc-chuc” (moto - taxi) ata a casa, xusto cando comeza a chover. Duchámonos e pasamos pola oficina, onde Lara e Adri levaban traballando todo o día. Volvemos a casa e ceamos, pasta con tomate e brecol.

Lunes 18 de abril Keb’ (2) Kej (data no calendario maia) Pola

mañá

acudimos

oficina,

onde

comezamos

definir o modelo para a exposición de fotografías feito polas mulleres das comunidades (dentro do Proxecto

“Coñecendo

pobos,

achegando

cultu-

ras”) feito con bambú; e por outro lado continuamos co deseño do noso prototipo de botellas. A continuación temos a reunión coa xente de Médicos Descalzos de Chinique, que nos contan como vai o proceso da construción da casa materna, e vemos e opinamos sobre a distribución de todos os edificios na parcela. Coméntannos tamén dunha organización que coñece como construír con adobe sismorresitente e nos pode axudar á hora de construír

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

145

Diario dunha viaxe a outro continente a casa materna. A mediodía acudimos a comer no restaurante brasileiro que hai en Reu; pola tarde axudamos a Lara e Adri co cronograma do instituto, preparando todo para a reunión do día seguinte. Volvemos a casa e ceamos tortilla española con ensalada de tomate.

Martes 19 de abril Oxib’ (3) Q’anel (data no calendario maia) Despois de que Adrián e Lara foran á reunión coa xente do instituto, nós fomos pronto pola oficina para pagarlle ao contador e poder falar coa xente do GT Internacional de Galicia (Emanuele, Miguel, Cris e Berta). Durante a reunión vía Skype falamos sobre o Plan Estratéxico Pais + Proxecto 0,7% +PCRs. A continuación rematamos de axustar o orzamento do Proxecto 0,7% e mirando a posibilidade de que os muros tiveran condensacións. Pola tarde traballamos un pouco máis na oficina, ademais

preparar

temas

loxística

nosa

viaxe de Semana Santa. Preparamos para cear unhas albóndegas con arroz, á vez que preparabamos as mochilas para saír de viaxe cara Honduras ao día seguinte pronto.

146

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Diario dunha viaxe a outro continente

[...]

Comunidade MarĂa do Mar. Champerico. Guatemala PFC XuĂąo 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

147

Diario dunha viaxe a outro continente Martes 26 de abril Lajoj (10) Tz’ikin (data no calendario maia) Erguémonos un pouco tarde cansos do día anterior de celebración; almorzamos e fomos ata a oficina. Cando chegamos, Adrián e Lara comentáronnos que os invitaran a unha cerimonia maia nun altar preto de Nova Cajolá ao mediodía. Traballamos ata as 12, e a esa hora partimos todos; Ana, Damián, Adrián, Lara, Carolina e máis eu. Chegamos sobre as 12 e media coa cerimonia xa empezada. A cerimonia celebrábase nun altar Tz’ikin por ser Lajuj (10). O altar encontrábase no interior dunha finca onde se vía sempre unha serpe apoiada na mesma rocha, encontrándose posteriormente un lugar cunha forza especial. Na entrada da finca as mulleres preparaban a comida e a bebida, ao tempo que ían invitando a xente que ía a cerimonia; e ao fondo entre as ceibas estaba o altar maia. No lugar sagrado había no centro un gran lume, e na parte posterior había unha cruz coas catro cores maias orientadas (amarelo, branco, vermello e negro) con ofrendas nas rochas. Cando chegamos invitáronnos a atol (bebida feita con millo, leite, canela e auga; moi espesa e con grandes posos). Na metade da cerimonia participamos facendo ofrendas ao lume; e para finalizar participando no baile ao redor do lume.

148

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Diario dunha viaxe a outro continente

Durante toda a celebración había un grupo de tres persoas tocando a marimba (instrumento de percusión de madeira). Ao remate invitáronnos a comer caldo de carne de res e verduras e de bebida un fresco (bebida fría, neste caso parecida a orchata). Pola tarde, seguimos traballando na oficina avanzando no cronograma de construción do prototipo; e á hora da cea volvemos á casa onde ceamos as sobras do día anterior.

Mércores 27 de abril Junlajoj (11) Ajmaq (data no calendario maia) Levantámonos sobre ás 7 da mañá, almorzamos pola casa e acudimos á oficina. Alí revisamos os correos

seguimos

traballando

noso

proxecto.

Acudimos, tamén pola mañá, a deixar a roupa na lavandería. Fomos xantar á casa e pola tarde fomos recoller a roupa da lavandería; e traballamos un anaco na oficina ata que volvemos a cear á casa.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

149

Diario dunha viaxe a outro continente Xoves 28 de abril Kab’lajoj (12) No’j (data no calendario maia) O día anterior Damián avisaranos que ía ter lugar un corte de luz dende ás 7 da mañá ata ás 4 da tarde en todo Reu. A verdade é que a electricidade en Reu falla bastante (sendo habitual os cortes de luz de ata unha hora de duración. Así que aproveitamos a gardar toda a batería posible (para poder traballar esa mañá). Adrián e Damián acudirían cedo á capital para unha reunión; pero ante os cortes nas estradas á altura de Cocales, debido ás protestas contra o goberno de privatizar o uso subterráneo da terra para a minería (algo case tan habitual coma os cortes de luz son os cortes nas estradas), non puideron acudir. Así que aproveitamos parte da mañá para pensar no que tiñamos que facer, e planificar todo o traballo co ordenador para aproveitar a batería ao máximo. A mediodía aproveitamos para ir comer á Casa Samalá (onde tomamos un caldo e unha milanesa). Pola tarde voltamos á oficina agardando que volvese a luz, e poder seguir traballando. Á noitiña Carolina e máis eu, fomos tomar algo con Misael (ata a Predilecta). E logo fomos cear a un churrasco que hai na esquina entre a nosa casa e a oficina;

onde

nos

encontramos

Cruz,

Damián

Juventina.

150

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Diario dunha viaxe a outro continente Venres 29 de abril Oxlajuj (13) Tijax (data no calendario maia) O venres foi un día completo. Tiñamos pola mañá dúas reunións; unha primeira co Consello Microrrexional (formado por dous representantes de cada comunidade) e logo coa xunta directiva da Cooperativa de Bloques e Tellas Beljuj Q’anil, na comunidade de San Miguel de Las Pilas. Sobre ás 11 e media saímos da oficina; Damián, Adrián , Carolina e máis eu (Lara quedara na oficina traballando). Cando

chegamos

Juventina

empezara

entregan-

do uns recoñecementos. Cando rematou a xuntanza invitáronnos a un tamal (masa de fariña de millo recheo de carne, cocido ao vapor en follas de plátano) e un fresco de laranxa. Unha vez que rematamos, xuntámonos coa xente do Consello debaixo dunha árbore. No Consello presentámonos e explicamos un pouco por que se tiñan recollido botellas nas comunidades; e que íamos a construír un prototipo na parcela da planta de fabricación. Logo xuntámonos coa xente da cooperativa, mentres a xente de San Miguel nos invitou a unhas “augas” (bebidas gaseosas) e unhas galletas. Na reunión da cooperativa decidiuse preparar todo para poñer a experiencia en marcha o antes posible a pesar de non contar con

electricidade

(despois

meses)

por

que

DEOCSA (empresa filial de Unión Fenosa) non a foi conectar.

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

151

Diario dunha viaxe a outro continente Cando rematamos a reunión Damián comentounos que había un problema en Santa Inés co dono da finca próxima que estaba abrindo unha zanxa que vertería a auga á lagoa de Santa Inés, coa posibilidade de anegamento das vivendas. Entón decidimos ir aló todos; Juventina, Damián, Adri, Carolina, León e máis eu. No traxecto, desde o “carro”, vimos outras comunidades que aínda non visitaramos como Cuchuapán, San Juan el Humedo, Victorias el Salto, El Triunfo… Finalmente chegamos a Santa Inés e fomos ver a zanxa; e a continuación reunímonos co finqueiro. Onde se explicaron os problemas e se acordou que se

intentarían

buscar

solucións…

Sobre

ás

tarde volvemos cara Reu, mentres que chovía durante todo o camiño. Estivemos un rato na oficina e logo volvemos a cear a Posada.

[...]

152

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Manual construción con botellas PET

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Manual construción con botellas PET

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

157

158

Manual construción con botellas PET

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Manual construción con botellas PET

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

159

160

Manual construción con botellas PET

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Manual construción con botellas PET

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

161

162

Manual construción con botellas PET

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Manual construción con botellas PET

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

163

164

Manual construción con botellas PET

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Manual construción con botellas PET

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

165

166

Manual construción con botellas PET

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Manual construción con botellas PET

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

167

168

Manual construción con botellas PET

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Manual construción con botellas PET

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

169

170

Manual construción con botellas PET

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Manual construción con botellas PET

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

171

172

Manual construción con botellas PET

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

Manual construción con botellas PET

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade

173

174

Manual construción con botellas PET

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012

alumno. Alberto Fortes Novoa

titor. Juan Creus Andrade