Άνθρωπος ή βιολί;

Εισαγωγικό σημείωμα Τα κυκλαδικά ειδώλια και η σχέση τους με τη Mοντέρνα Tέχνη υπήρξαν θέμα πολλών διαλέξεων, συζητήσεων αλλά και εκθέσεων στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Μία από τις πιο σημαντικές ήταν η έκθεση ­ «Η Μορφή της Αρχής - Καλλιτέχνες του 20ού αιώνα και η Αρχαία Ανατολική Μεσόγειος», που παρουσιάστηκε τον Μάιο του 2006 και μας έδωσε την ιδέα της δημιουργίας αυτού του βιβλίου, το οποίο βασίζεται στις ερωτήσεις που κάνουν καθημερινά τα παιδιά όταν αντι­κρίζουν τα «μαρμάρινα αγαλματάκια» στο Μουσείο. Το βιβλίο απευθύνεται σε όσους (μικρούς και μεγάλους) θέλουν να μάθουν περισσότερα για την Κυκλαδική Tέχνη και ιδιαίτερα για τα ειδώλια. Στις ερωτήσεις δίνονται πολλαπλές απαντήσεις και ερμηνείες, ενθαρρύνοντας τους αναγνώστες να διαμορφώσουν τη δική τους εικόνα.

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους φίλους και συναδέλφους Μαρία Δόγκα-Τόλη, Πέγκυ Σωτηρακοπούλου, Νίκο Παπαδημητρίου και Κορνηλία Χατζη­­­ασλάνη για τις παρατηρήσεις και τα εύστοχα σχόλια· επίσης, τον Θανάση Μασούρα, οικονομικό διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, τη Χαρά Μαραντίδου για τη δημιουργική συνεργασία στην εικονογράφηση και στο σχεδιασμό του βιβλίου, τις εκδόσεις Καλειδο­σκόπιο για την ακούραστη και ευρηματική συμβολή τους, καθώς και την Κατερίνα Λογοθέτη για την εξαιρετική επιμέλεια του κειμένου. Τέλος, ιδιαίτερα ευχαριστούμε την πρόεδρο του Μουσείου, Σάντρα Μαρινοπούλου, για τον ενθουσιασμό και την υποστήριξή της στην υλοποίηση της έκδοσης αλλά και των εκπαιδευτικών προγραμμάτων του Μουσείου γενικότερα. Μαρίνα Πλατή - Ελένη Μάρκου Αρχαιολόγοι Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Τα ειδώλια που απεικονίζονται στο βιβλίο αυτό ανήκουν όλα στη μόνιμη Συλλογή του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης. Είναι φτιαγμένα από μάρμαρο και χρονολογούνται από το 3200 έως το 2000 π.Χ.

στη μνήμη της Ντόλλης Γουλανδρή

Πρόλογος Με ιδιαίτερη χαρά καλωσορίστηκε η πρωτοβουλία του Εκπαιδευτικού Τμήματος του Μουσείου για την έκδοση αυτού του καλαίσθητου βιβλίου που εξοικειώνει μικρούς και μεγάλους με τα κυκλα­δικά γλυπτά και τη σχέση τους με τη Μοντέρνα Tέχνη – ερώτημα που δεν έπαψε να απασχολεί τους αρχαιολόγους και να σαγηνεύει τους ιστορικούς της τέχνης. Ποιοι είναι δηλαδή οι εύλογοι συσχετισμοί και οι αισθητικές συνάφειες ανάμεσα στις μαρμάρινες και κάπως αυστηρές, σχεδόν αιχμάλωτες στο υλικό που τις γέννησε μορφές, με τις δημιουργίες του 20ού αιώνα; Από τη μία, η αυθόρμητη και χαρισματική δουλειά του προϊστορικού γλύπτη στην απόδοση μιας μορφής που ξεπηδάει μέσα από το νησιωτικό περιβάλλον, την εκτυφλωτική διαύγεια και λευκότητα των βράχων, το αέναο παιχνίδισμα φωτός και θάλασσας, χωρίς περιττά στολίδια και φλύαρες λεπτομέρειες! Από την άλλη, η συνειδητή αναζήτηση του μοντέρνου καλλιτέχνη ο οποίος, σε πείσμα ενός αδιαμφισβήτητου κλασικισμού, γοητεύεται από τη λιτή, σχεδόν «πρωτόγονη» σμίλευση, τη συμπυκνωμένη τέχνη των ανώνυμων νησιωτών! Η σχέση είναι προφανής. Αυτό που συνδέει τα μακρινά –χρονολογικά– κυκλαδικά ειδώλια με τις μοντέρνες και σύγχρονες προσεγγίσεις είναι το «αρχέτυπο», το οποίο οι Κυκλαδίτες κατόρθωσαν, αβίαστα, να αναγάγουν σε σύμβολο. Μορφές παράξενες, διαχρονικές, που επιβάλλονται με το σχήμα – στην αρχή επίπεδες ή με τις καμπύλες ενός βιολιού, και στη συνέχεια διστακτικά νατουραλιστικές αλλά άμεσα αναγνωρίσιμες. Πώς λοιπόν να μη συναρπάσουν τους καλλιτέχνες του μοντερνισμού στην παθιασμένη αναζήτηση για το ουσιώδες, στην προσήλωση σε απλές και ρέουσες επιφάνειες, πέρα από τις συμβάσεις και την εκζήτηση της Αναγέννησης και του μπαρόκ; Η συνάντηση καλλιτεχνών του 20ού αιώνα με τα κυκλαδικά ειδώλια, όπως και με τις μάσκες της Αφρικής ή της Ωκεανίας, υπήρξε καταλυτική. Σε αντίθεση με τις απαξιωτικές, αρχικά, απόψεις αρχαιολόγων που είχαν μείνει ασυγκίνητοι από τη «νέγρικη» αισθητική των κυκλαδικών ειδωλίων.

Να λοιπόν που η ρηξικέλευθη ματιά ενός Picasso, ενός Modigliani –για να θυμηθούμε τα κομψά κεφάλια του– ξανάδωσε νόημα στη λιτότητα και την αφαίρεση. Οι ψηλόλιγνες μορφές του Giacometti, τα ωοειδή κεφάλια του Brancusi, οι φόρμες του Coper έχουν αναντίρρητες συγγένειες με τα κυκλαδικά ειδώλια. Τις ιδιότητες της απλοποίησης και της αφαίρεσης υιοθέτησαν επίσης στις αναζητήσεις τους για καθαρά σχήματα ο Moore και η Hepworth. Ένα ακόμα στοιχείο που συνδέει τους νεότερους δημιουργούς με τα πρωτοπόρα κυκλαδικά γλυπτά είναι η επιλογή του υλικού: το ανθεκτικό μάρμαρο, βασικό υλικό των Κυκλάδων, που από άμορφος όγκος «μεταμορφώνεται» σε αναλλοίωτο έργο τέχνης, έμπλεο μηνυμάτων. Συγχαρητήρια λοιπόν στους συντελεστές της έκδοσης για την εύστοχη και ευσύνοπτη παρουσίαση ενός θέματος που εξακολουθεί να συναρπάζει μικρούς και μεγάλους.

Μαρία Δόγκα-Τόλη Αρχαιολόγος-Επιμελήτρια Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Κυκ λάδες Οι Κυκ λάδες βρίσκον ται στο νότιο τμήμα του Αιγαίου Πελάγους. Το όνομά τους χρησιμοποιείται από την αρχαιότητα. Ο ιστορικός Ηρό­δοτος τον 5ο αιώνα π.Χ. γράφει: « ... θα προσαρτηθούν λοιπόν στα εδάφη του βασιλιά ορισμένα νησιά, η Νά ξος και όσα είχαν σχέση με αυτήν, η Πάρος, η Άνδρος και τα υπόλοιπα, που ονομάζονται Κυκλάδες» (Ιστορίαι V, 31, 2). Πέντε αιώνες αργότερα ο γεωγράφος Στράβων αναφέρει: « ... τα νησιά που σχηματίζουν κύκλο γύρω από τη Δήλο και ονομάζονται Κυκ λάδες είναι αυτά που της χάρισαν τη φήμη της». (Γεωγραφικά 10, 5)

12

13

ΑΝΔΡΟΣ ΚΕΑ

ΤΗΝΟΣ

ΓΥΑΡΟΣ

ΣΥΡΟΣ

ΚΥΘΝΟΣ

ΔΡΑΓΟΝΗΣΙ ΡΗΝΕΙΑ

ΧΤΑΠΟΔΙΑ

ΜΥΚΟΝΟΣ ΔΗΛΟΣ

ΣΕΡΙΦΟΠΟΥΛΑ

ΣΕΡΙΦΟΣ

ΝΑΞΟΣ

ΔΟΝΟΥΣΑ

ΜΕΛΑΝΙΤΗ

ΜΕΓΑΛΟ ΝΗΣΙ

ΣΙΦΝΟΣ

ΑΝΤΙΠΑΡΟΣ ΔΕΣΠΟΤΙΚΟ

ΠΑΡΟΣ

ΠΑΝΩ ΚΟΥΦΟΝΗΣΙ

ΣΤΡΟΓΓΥΛΗ

ΣΧΟΙΝΟΥΣΑ

ΚΟΥΦΟΝΗΣΙΑ

ΗΡΑΚΛΕΙΑ

ΚΙΜΩΛΟΣ

ΚΕΡΟΣ

ΑΝΤΙΜΗΛΟΣ

ΙΟΣ ΠΟΛΥΑΙΓΟΣ

ΠΑΞΙΜΑΔΙ

ΑΝΤΙΚΕΡΟΣ

ΟΦΙΟΥΣΑ

ΓΡΑΜΒΟΥΣΑ

ΣΙΚΙΝΟΣ

ΜΗΛΟΣ

ΑΝΥΔΡΟΣ

ΦΟΛΕΓΑΝΔΡΟΣ

ΘΗΡΑΣΙΑ

ΑΝΑΦΗ

ΘΗΡΑ (ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ)

ΑΜΟΡΓΟΣ

ἔνδοξον δ’ ἐποίησαν αὐτὴν [τὴν Δῆλον] αἱ περιοικίδες νῆσοι, καλούμεναι Κυκλάδες

Ένας πανάρχαιος νησιωτικός πολιτισμός Τον όρο «Κυκλαδικός Πολιτισμός» τον χρησιμοποίησε για πρώτη φορά στα τέλη του 19ου αιώνα ο αρχαιολόγος Χρήστος Τσούντας για να περιγράψει την «εικόνα του πανάρχαιου νησιωτικού πολιτισμού» ο οποίος αναπτύχθηκε στις Κυκλάδες του Αιγαίου Πελάγους κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού,

Παλαιολιθική Eποχή 16

από το 3200 έως το 2000 π.Χ. Ο πολιτισμός αυτός αναφέρεται και ως Πρωτοκυκλαδικός Πολιτισμός. Διαιρείται σε τρεις περιόδους (Πρωτοκυκλαδική Ι, ΙΙ, ΙΙΙ) και έγινε γνωστός κυρίως από τα μικρά μαρμάρινα αγάλματα, τα ειδώλια, που βρέθηκαν σε αφθονία σε τάφους και οικισμούς.

Νεολιθική Eποχή

Εποχή του Λίθου 10000-3200 π.Χ.

Το τέλος του Κυκλαδικού Πολιτισμού και της Κυκλαδικής Τέχνης τοποθετείται γύρω στο 2000 π.Χ., εποχή κατά την οποία οι Μινωίτες της Κρήτης διεκδικούν από τους Κυκλαδίτες την κυριαρχία στο χώρο

Κυκλαδικός Πολιτισμός

του Αιγαίου. Η Μινωική και αργότερα η Μυκηναϊκή Τέχνη επικρατούν σταδιακά σε όλες τις εκφράσεις του πολιτισμού στις Κυκλάδες έως το τέλος της Εποχής του Χαλκού, γύρω στο 1100 π.Χ.

Μινωικός Πολιτισμός

Εποχή του Χαλκού 3200- 1100 π.Χ.

Μυκηναϊκός Πολιτισμός 17

Καθημερινή ζωή Λαός ναυτικός οι Κυκλαδίτες, διέσχιζαν με τα καράβια τους το Αιγαίο ανταλλάσσοντας προϊόντα και ιδέες. Η γεωργία, η κτηνοτροφία, το ψάρεμα και το κυνήγι αποτελούσαν τις καθημερινές ασχολίες των κατοίκων που ήταν μόνιμα εγκατασ τημένοι σε μικρούς οικισμούς, αρχικά κοντά στις ακ τές και αργότερα στις π λαγιές των λόφων. Στην καθημερινότητά τους χρησιμοποιούσαν αγγεία και σκεύη από πηλό, ενώ παράλληλα κατασκεύαζαν εργαλεία και όπλα από χαλκό, και άλλα αντικείμενα από άργυρο και μόλυβδο. Το μάρμαρο που υπήρχε σε όλα σ χεδόν τα νησιά καθώς και άλλα υλικά, όπως ο οψιανός στη Μήλο και η σμύριδα σ τη Νάξο, ήταν επίσης πολύ σημαντικά για τη ζωή και την τέχνη των Κυκλαδιτών. Οι γνώσεις μας για την καθημερινότητα των αρχαίων Κυκ λαδιτών, τα ταφικά τους έθιμα και τις θρησκευτικές αντιλήψεις τους βασίζον ται αποκ λεισ τικά στα αν τικείμενα που έχουν ανακα λύψει και συνεχίζουν να ανακαλύπ τουν οι αρχαιολόγοι σ τις ανα­­σκαφές, μια και δεν υπάρχουν καθόλου γραπτές μαρτυρίες από την εποχή εκείνη.

18

ατ μ ω υρ χ ο

ικό

ς ίχο ε τ

κατοικίες

ίσκος

πυ

πυ

ργ

ργ

ίσκος

κατοικίες

κατοικίες

ο οχυρωμένος οικισμός στο Καστρί της Σύρου (κάτοψη)

19

Πρωτοκυκλαδική Ι

Τα μικρά μαρμάρινα αγάλματα που απεικο­ νίζουν την ανθρώπινη μορφή, τα ειδώλια (από τη λέξη είδωλο=ομοίωμα), όπως τα ονομάζουν οι αρχαιολόγοι, είναι τα αντικεί­ μενα που αντιπροσωπεύουν πάνω απ' όλα την τέχνη του Κυκλαδικού Πολιτισμού. Μέσα στα χίλια χρόνια περίπου (3200 - 2000 π.Χ.) που διήρκεσε ο Πρωτοκυκλαδικός Πολιτισμός, δημιουργήθηκαν διάφοροι τύποι ειδωλίων, άλλοτε με περισσότερες και άλλοτε με λιγό­τερες γλυπτικές λεπτομέρειες.

3200- 2800 π.Χ.

Τα ειδώλια είναι μικρά, είναι μεγάλα...

20

2800-2300 π.Χ.

2300-2000 π.Χ.

Πρωτοκυκλαδική IΙ

Πρωτοκυκλαδική ΙIΙ

...και είναι παντού

21

Πρωτόγονα ή διαχρονικά; Τα κυκλαδικά ειδώλια, από τις πιο πρώιμες αναπαραστάσεις της ανθρώπινης μορφής, μας εντυπωσιάζουν σήμερα με τη λιτή και διαχρονική παρουσία τους. Όμως, μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα, οι αρχαιολόγοι που τα ανακάλυψαν αλλά και το ευρύ κοινό τα θεωρούσαν «άκομψα», «άτεχνα», «πρωτόγονα», μια και πρότυπο γι' αυτούς ήταν τα έργα τέχ νης των κ λασικών χ ρόνων και ιδιαίτερα του 5ου αιώνα π.Χ., όπως η Αφρο­ δίτη της Μήλου, ο Ερμής του Πραξιτέλη κ.ά. Από τα τέλη του 19ου και κυρίως από τις αρχές του 20ού αιώνα, διάσημοι ευρωπαίοι καλλιτέχνες, γλύπτες και ζωγράφοι, όπως οι Brancusi, Matisse, Moore, Coper, Hepworth, Picasso, Giacometti, Modigliani και άλλοι, ανακαλύπτουν σε μουσεία και συλλογές τα κυκλαδικά ειδώλια. Οι σχεδόν επίπεδες, μαρμάρινες μορφές, με την απλότητα και τη συμμετρία των αναλογιών τους, συναρπάζουν και εμπνέουν τους καλλιτέχνες αυτούς. Με τα έργα τους, μας προσκαλούν να πλησιά­­­­σουμε με μιαν άλλη ματιά τα κυκλαδικά ειδώλια και να φανταστούμε μια γέφυρα ανάμεσα σε χιλιετίες.

22

ειδώλιο γυναικείας μορφής, ύψος 63,4 εκ.

βιολόσχημο ειδώλιο, ύψος 21,3 εκ.

Ηans Coper, Κυκλαδική φόρμα σε κυλινδρική βάση, πηλός με ψαμμίτη, περ. 1976, ύψος 25,2 εκ.

23

Πώς φτιάχνονταν τα ειδώλια; Οι Κυκλαδίτες λάξευαν μεγαλύτερα ή μικρότερα κομμάτια μάρμαρο για να φτιάξουν τα ειδώλια. Πολλούς αιώνες αργότερα, όταν ρώτησαν έναν ευρωπαίο γλύπτη πώς φτιάχνει μια γάτα από μάρμαρο, εκείνος απάντησε:

«Πολύ εύκολο,

απλώς αφαιρώ

ό,τι δεν είναι γάτα!»

24

ειδώλιο καθιστής μορφής, ύψος 19,5 εκ.

25

Γιατί το μάρμαρο; Τα περισσότερα από τα αντικείμενα του Κυκλαδικού Πολιτισμού ήταν φτιαγμένα από μάρμαρο, υλικό που υπήρχε σε αφθονία στα νησιά των Κυκ λάδων και προερχόταν κυρίως από τη Νάξο και την Κέρο − λιγότερο από την Πάρο και την Ίο. Το μάρμαρο το χρησιμοποιούσαν όχι μόνο επειδή το έβρισκαν εύκολα γύρω τους, αλλά και επειδή ήταν όμορφο και ανθεκτικό υλικό, που έσπαγε δύσκολα και άντεχε στο χρόνο. Για τα μικ ρότερα ειδώλ ια, οι Κυκ λαδίτες χρησιμοποιούσαν τυχαία κομμάτια που είχαν αποκοπεί από το κοίτασμα του μαρμάρου. Για τα μεγαλύτερα, εφάρμοζαν ένα είδος λατόμησης με ξύλινες σφήνες: έβρεχαν τις σφήνες για να διογκώνεται το ξύλο και με την πίεση να προκαλείται ρήγμα στον όγκο του μαρμάρου.

26

27